eer BN '& mens re EAT ee EEE : RR rr PEELEN eh ee En LEUTE LLP ROO Eeten RER RR SNE CN REE en LLL LGL LIBRARY OE PWZ JE NEWORK BOTANIC, GARDES Ge je 7 RNCGilsbn. ET Ui Ae A HAER blt de en oet AEUPPLEPTPUPUPLPLELOGPLT titel dpf ee lee De dell : ESE N JCI IE: B ä ii | ú he ij 4 d Ei Î Á f er Bak 5 jj Sar” " El ú Ù : Ee 5 tl E Ä : L sl Ei ik: oee zat gebene sehen ede) ie É zr q T il ï île 5d Ge es AT le tk se | se essen eaten goe He Del Tel ze JE see ids | oen ESES eres WT Tet data Ee | Ees mr ï ie il - En - í ù \ H je 5 i je | E | Eer } LA - | | Puri Weele be PLPLPLPLFLL par” RLPLPLALPUPLP LPL ee dn Je Eee ed PLP PLUG Ee del bel KALPLPLALPORLOL PUrLP Wel hd gl is ee PLL ERN PLrUruren ie hd RGP det run ml bb, 7 PLP SUPL EERE ete ER Car RN & NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSCH-INDIE. NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSCH INDIE, UITGEGEVEN DOOR DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING NEDERLANDSCH INDIË. DEEL XXX VIL. ZEVENDE SERIE. DEEL VU. BATAVIA, 's GRAVENHAGE, ERNST & Co. MARTINUS NYHOFF. 1877. LISRARE REW TORE GOT ARIA he and sr LIKRARY KEW YORK SIT AMI AL GAMEN ENE OUD VAN DEEL XXXVIL Dr. P. A. Beresua. Vervolg op de berichten omtrent de aardbevin- gen in den indischen archipel, gedurende de jaren 1873 en 1874. Bericht van den Resident van Cheribon omtrent de aardbeving on De ETL AT AETR Uitbarstingen van vulkanen en andere bijzondere natuurver- schijnselen, waargenomen in 1875. . ............ Verslag van een tocht op den Slamat door den controleur L. C. F. ER EP Bestuursvergadering gehouden den 16 December 1876 ....... Dr. P. A. Beresma. Over het bestaan van intra-mercuriële planeten. Bestuursvergadering gehouden den 20 Januari 1877. . ...... A. G. Vorperman. Gandaroewa. Onzichtbaar steenenwerpen in de ee ee ne RE EET Besluursvergadering, gehouden den 17 Februari 1877 ....... Dr. H. Crrrier, over eetbare aarde van het eiland Jap of en EE ne EEE EEE P. van Dik, fossielen op de grens van Bagelen en Djocdja. J. E. TersmanN. Bekort verslag eener botanische dienstreis naar de en EA er Rn A Verslag van den Thesaurier over het jaar 1876. ...... P. van Dik, de Wet der Geöthermische Progressie . Id. Drinkwatervoorziening van Batavia. . . . . .. à Bestuursvergadering, gehouden den 16 Maart 1877. .. ...... Bran NI INHOUD. BrADnz. Bestuursvergadering, gehouden op Zaturdag 21 April 1877. … … _… 173. W. Perers en G. Dora. Beschrijving van eene nieuwe soort van Tachyglossus, afkomstig van Noordelijk Nieuw-Guinea... … 178. A. A. Bruun. Bijdrage tot de Land- en Volkenkunde van Nieuw-Guinea 182. A. G. Vorperman. Meteorologische waarnemingen gedaan te Poeloe Bras (Atjeh), van 1 November 1874 tot ultimo Juli 1875 . . . 195. Bestuursvergadering, gehouden op den 16 Juni 1877. ....... 211. Bestuursvergadering, gehouden op den 28 Juli 1877. . .. . . . . 215. Bestuursvergadering, gehouden op den 18 Augustus 1877 . . . . . 220. Bestuursvergadering, gehouden op den 27 October 1877 . . . . . . 223. Dr. C. pre Gavere. Synthetische bereiding der Vanilline, door ERRANS eren An Dn de ME RENE „Dal. Bestuursvergadering , gehouden op den 17 November 1877. . . . . 235. Bestuursvergadering, gehouden op den 15 December 1877 . . . . . 236. Jop. Herinca. Onderzoek van een monster Aardolie uit de afdeeling Lematang-ilir van de Residentie Palembang, ingezonden door den heer STREIFE of: Aevszi ch deere vlan neee rl Errata arne Al trebarn srdt lt due Ina eh en VERVOLG OP DE BERICHTEN OMTRENT DE AARDBEVINGEN IN DEN INDISCHEN ARCHIPEL, Gedurende de jaren 1873 en 74, VOORKOMENDE IN Deer XXXV en XXXVI, poor Dr. P. A. BERGSMA. DEEL XXXVII. Datum. Nummer. Plaatsen waar de aardbevingen zijn waargenomen. Residentie of Gouvernement. Eiland. ge nd 1S:3. 39 19 Augustus 3u n. m. | | ‚19 Augustus 3u n. 19 Augustus 4u n. 19 Augustus 3u n. 64/20 Augustus 58 n. Ee Augustus 4u n. 19 Augustus 3u 15" n. m. m. m. m. m. m. ‚Goenoeng Sitoli. Siboga, Baros. Sing- kel, Mandheling en Ankola, Natal. Palembaijan. Averbangies. Taloe. Ayerbangies. Taloe. Sumatra's Sumatra's Sumatra's Sumatra's Sumatra’s Sumatra’s Sumatra’s Westkust. Westkust. Westkust. Westkust. Westkust. Westkust. Westkust. Nias. Samatra. Sumatra. Sumatra. Sumatra. Sumatra. Sumatra. Duur. Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden. { Ì ‚60 seconden. 70 seconden. 20 à 25 seconden. Eene horizontale aardbeving. Eene horizontale aardbeving. Een zware schok. | In de avonden en nach- ten op 20,21, 22, ja tot den SÔsten wer- den nog eenige lichte schokken gevoeld. De steenen scheids- muur tusschen de geldkamer en het bureau van den re- sident van Tapanoelie werd van boven tot beneden gescheurd; de kolenloodsen op Pontjan Ketjiel wer- den uit hun verband gerukt. Ook parti- culiere woningen le- den schade. Te Na- tal waren de schok- ken het hevigst. Het steenen fort aldaar is onbewoonbaar ge- worden en alle ge- bouwen hebben veel geleden. In den kam- pong Atjeh (Natal) zijn aardscheuringen waargenomen, waar- uit water opsteeg. Tot den 27sten wer- den nog meer of min- der hevige schokken gevoeld. Ook in Mand- heling en Ankola is de aardbeving zeer hevig geweest en heeft daar aan ver- schillende gebouwen schade aangericht. In Batang Natal wa- ren bijna alle brug- gen beschadigd. Op de wegen van Moeara- Sipongie naar Rau en naar Pekantan hadden vele aardstor- tingen plaats. Bs 4 5 Plaatsen waar de Residentie = Datum. ‚aardbevingen zijn of Eiland. z waargenomen. Gouvernement. | | 65 5 Sept. 10u v. m Palembuijan. ‘Sumatra's Westkust. Sumatra. | 66 8 Sept. 10" 45e v. m. \Siboga. Sumatra's Westkust. Sumatra. | 8 Sept. 11u v. m Palemharjan. Sumatra's Westkust. Sumatra. 67 15 Sept. 8u v. m. Poelo Tello. Sumatra's Westkust. Tello. p 68 20 Sept. 10u v. m. Poelo Tello. ‚Sumatra's Westkust. Tello. 69, 7 Oct. Ou 30e n. m. \Siboga, Padang-Si- \Sumatra’s Westkust. Sumatra. | dempoean , Sipirok, Groot en Klein Man- dheling. EE 7 Oet. Ou 40P n. m. _{Priaman. Sumatra's Westkust. Sumatra. 7 Oct. lu 30" n. m. |Loeboe Bassong. Sumatra's Westkust. Sumatra. 7 Oct. Ou 40" n. m. _|\Kaijoetanam. Sumatra's Westkust. Sumatra. 70 Middernacht van 7 op 8/Priaman. Sumatra's Westkust./Sumatra. October. 71,19 November 7u n. m. |Rau. Sumatra's Westkust. Sumatra. 12/24 November 11u n. m./Rau. ‘Sumatra's Westkust. | Sumatra. 13| 2 December Ju n. m. |Rau. Sumatra's Westkust. Sumatra. 74/24 December lu n. m. \Mandheling en An- Sumatra's Westkust./Sumatra. kota. 15/25 December \Siboga, Mandheling en/Sumatra’s Westkust. Sumatra. Ankola. 1Se4. ie 11 Januarij 8u n. m. _ |Rau. ‘Sumatra's Westkust. Sumatra. 9/20 Februari Zu 15° v. m./Singkel. Sumatra's Westkust. Sumatra. 60 26 Februari 10u 30® v. m./Groot Mandheling. (Sumatra's Westkust./Sumatra. 61/27 Februari 9u v. m. {Groot Mandheling. {Sumatra's Westkust./Sumatra. 62/27 Februari 4u 30" n. m./Goenoeng Sitolie. Sumatra's Westkust.|Nias. 65/27 Februari 8u n. m. _|Painan. [Sumatra's Westkust. Sumatra. 64) 7 Mei Yu n. m. Poelo Tello. Sumatra's Westkust. | Tello. 65/21 Mei 2u 30* n. m. _|Goenoeng Sitolie. ‚Sumatra's Westkust. (Nias. 66/17 Juni Ju n. m. ‚Rau. Sumatra's Westkust.|Sumatra. | 67|Middernacht van 10 op Palembaijan, Tanah- (Sumatra's Westkust. (Sumatra. 11 October. Datar. Middernacht van 10 op Goenoeng Sitolie. {Sumatra's Westkust. |Nias. | 1 October. | 68/16 October. Tanah-Datar. Sumatra's Weslkust./Sumatra. 70/22 November 7u n. m. |Painan. Sumatra's Westkust.|Sumatra. | Duur. Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden. Walle stiet oee oe pe EER a UO ETR RC eeens Sl ate emee iv fuiafelid ese te ste se Nip o'teWefalte Gate ee ore u e ae jelte ate eere es eee vee ee ee ee Eenige seconden. Enkele seconden. Acht seconden. BOMANS entel ed jie le u ev Een lichte schok. Twee hevige schokken. Een lichte schok. Eene horizontale aardbeving. Een vrij hevige schok. Eenige hevige schokken. Hevige schok, voorafgegaan en gevolgd door een zwaar onder- aardsch gedruisch. Eene horizontale aardbeving. | Eene horizontale aardbeving. “| Eene horizontale aardbeving. Een hevige schok. | Te Siboga hevig; minder hevig te Mandheling en Ankola. Eene horizontale aardbeving. Horizontaal; daarna verticaal. Een hevige schok, gevolgd door, minder hevige schokken. | Een vrij hevige verticale schok. Eene horizontale aardbeving ; een korte doch hevige schok. Eene horizontale aardbeving. Eene horizontale aardbeving. Eene verticale aardbeving. Was het hevigst in Klein-Mandheling; heeft aan gebouwen en bruggen schade aangericht. Voorafzegaan door een vrij sterk onder- aardsch geluid. meier Gent pn n " ree Mete Î . id iet "en rd amiogbabnri el Aha he 4 ’ N oming grenen sb im en WR Ee Ce 1 ak Le ee AP ’ eme RO a BERG “ hef A 1 nd! d í taan MOA napt \ hal Lik ed! : Bers: ) oant Ì d : Alt | ; kt ’ ri rie TN bf EN | E) 3 Pi d ed hike ke hen { ' ‘ ú nd \ éé N, ' oe Hi RO . ie, $ ' L d he fi : hi | tee ad ” ma $ Li is U AARDBEVINGEN INDISCHEN ARCHIPEL. GEDURENDE HET JAAR 1875 Dr. P, A. BERGSMA. 8 mer n waargenomen. Nur 1jla den nacht van 18 op|Bima. 19 Januari. 2|In den nacht van 19 op|Bima. 20 Januari. JjIn den nacht van 25 Ja-|Karang-Pandan. nuarl. 4(27 Januari 10u 30" n. m. 5| 4 Februari 9u 30" v. m. 6| 5 Februari 3u n. m. Ratahan. aoenoeng Sitoli. Bima. 4| 7 Februari 7u n. m. den Lawoe). 8) 8 Februari des avonds.|Bima. 9| 8 Februari 5u 30 n. m. 10{In den nacht van 14 op 15 Februari. 15 Februari lu v. m. Banda. Soekapoera Kollot). tjap. 15 Februari Ou 30* v. m. Tj Galoe) en Cheribon. 11125 Februari 8u n. m. _[Ratahan. 12126 Februari. Kema. 15| 5 Maart 3u 30 n. m. [Bima. 14|11 Maart 7u 40e v. m. [Painan. 15/18 Maart 8u v. m. Magettan. 16/19 Maart 10u 15e n. m./Magettan. | Van 19 tot 22 Maart. |In het Karang-Pan- dansche. 18/20 Maart 11u 25® v. m.|Magettan, Balepan- Ê djang en Gorang- Gareng. 19/22 Maart 2u n. m. Moeara Doea. 20/25 Maart. Indrapoera. 28 Maart 5u 50e n. m. ‘Soerakarta. 28 Maart 5u 40" n. m. |Kedong Kebo. Gouvernement. | ee Plaatsen waar de Residentie | | Datum. aardbevingen zijn of Eiland. Tawang Mangoe(ruim{Soerakarta. 9000 voet hoog op Mangoeredja (Afdeel.|Preanger-Regent- Banjoemas en Tjila |Banjoemas. Tjiamies (Regentschap|Cheribon. Celebes en onderhoo-{Soembawa. righeden. Celebes en onderhoo-{Soembawa. righeden. Soerakarta. Java. Menado. Celebes. Sumatra's Westkust. |Nias. Celebes en onderhoo-{Soembawa. righeden. Java Gelebes en onderhoo-|Soembawa. righeden. Amboina. Banda. Java. schappen. Java. Java. Menado. Celebes. Menado. Celebes. Celebes en onderhoo-|Soembawa. righeden. Sumatra's Westkust./Sumatra. Madioen. Java. Madioen. Java. Soerakarta. Java. Madioen. Java. Palembang. Sumatra. Sumatra's Westkust./Sumatra. Soerakarta. Java. Bagelen. Java. d en Neale. eee save eee NRS er eel e mijne oe ee e ONE ROMEO IRON NG | Richting. Duur. Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden, Drie zware schokken van aard- beving. Kenige horizontale schokken. Eene horizontale aardbeving. Een paar schokken. keeelie te, vlee © oes 4e Een zeer sterke schok van aard- beving. Een lichte schok. Bene horizontale aardbeving. Eenigszins hevige schok van aardbeving. Eene lichte horizontale aardbe- ving. Te Tjiamies twee vrij hevige schokken; te Cheribon een lichte schok. Een horizontale schok. Een vrij hevige schok. Eene lichte aardbeving. ete eea ee on are ee 8 Eenige seconden. alenavieljet ette efjee ste tan eee eee ee ee Eenige vrij hevige schokken. Eenige vrij hevige horizontale schokken. Eenige schokken met een tus- schenpoos van vijf minuten. Een 22tal schokken. eije es) alnie pia ele dede e Een vrij hevige schok. Een halve minuut.{Eenige hevige schokken; eerst in horizontale richting van ZW.—_NO0., daarna verticaal. Eene vrij hevige aardbeving ; de Eenige lichte verticale schokken. beweging was eerst horizontaal, daarna verticaal. De eerste schok was verticaal en vrij he- vig; de tweede schok was minder hevig, horizontaal, in de richting van O0. naar WW Nummer. | mmm nd 22 10 Plaatsen waar de aardbevingen zijn waargenomen. Datum. lo Maart. | Batoe. 28 Maart 6u n. m. djassa, Winongan, Wangkal, Ngempih en Tengger (regent- schap Pasoeroean). 28 Maart 6u n. m. ‚afd. Loemadjang. '28 Maart 6u n. m. kie. 90e n. m (Residentie Kadoe. 40e n. m. (Residentie Madioen. 40" n. m. \Poerworedjo. 28 Maart 5u (28 Maart 5u 28 Maart 5u (28 Maart 5u | Ei Maart 5u 40e n. m. DA Maart 5u 45E n. mm. 35e n. m. Pekalongan Afdeeling Soekaboemi. 28 Maart 5u 30e n. m. [Mangoenredja (Afdeel. Soekapoera Kollot). 12 April 4u n. m. Bima. In den nacht van 12 op{Kema en Tanawang- 15 April. ko. 15 April 4u v. m. Het district Tengger. 15 April 3u 30% v. m. [Het district Kandan- gan Loemadjang. Kema. Kema. 18 April. 19 April. Malang en de afdeel.|Pasoeroean. In de districten Re-|Pasoeroean. Probolingo en in de|Probolingo. ‚Bondowoso en Bezoe-|Bezoekie. Residentie Banjoemas. |Banjoemas. | Residentie of Gouvernement. Eiland. Java Java Java Java Kadoe. Java Madioen. Java Bagelen. Java Java | Pekalongan. Java. Preanger-Regent- Java. schappen. Preanger-Regent- Java. schappen. Celebes en onderhog-|Soembawa. righeden. | ij Menado. Celebes. Pasoeroean. Java. Probolingo. Java. Menado. Celebes. Menado. Celebes. 1 Richting. Duur. Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden. Oe Eenige schokken. td Een lichte schok. d N0—ZW Eenige seconden. (Eenige horizontale schokken. ZO—_NW Eenige seconden. {Een lichte schok. | EEEN „(10 seconden. Eenige hevige schokken. | N0.—ZW 60 seconden… Vrij hevige schokken. NO—ZW Eenige seconden. (Eene vrij hevige horizontale aard- beving. en 20 à 30 seconden. {Twee hevige schokken, waarvan) De gezagv. Rumaak de eerste verticaal, de tweede) van het barkschip horizontaal in de richting van, Nieuwland heeft aan | N0—ZW. den havenmr. van Tjilatjap gerappor- teerd, dat hij ter- zelfden tijd dat de aardbeving in de re- sidentie Banjoemas werd waargenomen, op 8o16® Z. B. en 110040* 0. L. van Greenwich eene zee- beving heeft waar- gen>men. NW 20. J à 4 seconden.\ Twee vrij zware schokken. ONE eet et 10 seconden. Kenige niet hevige horizontale! schokken. ee. Eene langdurige aardschudding. Oe Een vrij hevige schok. Deze aardbeving werd | voorafgegaan en ge- volgd door eene gol- vende beweging van den grond van het Oosten naar het Wes- ten. nd Eenige zware schokken. toten GE Eene lichte aardbeving. | OE Eenige schokken. tn Een zware schok. ue Een zware schok. Nummer. Datum. 12 Plaatsen waar de aardbevingen zijn waargenomen. Residentie of Gouvernement. 27) 2 Mei 8u 30e v. m. 28/10 Mei 4u 15* v. m. 29/12 Mei 44 n. m. Gorontalo. Gorontalo, Bima. 30/In den nacht van 16 op/Menado. 17 Juni. sl|19 Juni 3u 40e n. m. 92/22 Juni des avonds. 22 Juni 6u n. m. 95(23 Juni 5u 30e v. m. 424 Juni. 55124 Juni 96/25 Juni 4u 50e n. m. des middags. 97/28 Juni 7u 55e n. m. 98/30 Juni 3u 50" n. m. en 28 Juni 7u 45e n. m. 28 Juni 8u n. m. Ilu 5e n. m. 99) 7 Juli Ou 15e v. m. 40|In de maand Juli. A1} 7 Augustus 1u n. m. 42| 9 Augustus 10u 30e n. mm. 43/11 Augustus 4u n. m, 44/13 Augustus 4u 45" n. m. 11 Augustus 5u 45" n. m. 11 Augustus 5u n. m. 45/13 Augustus 10u 50e n. m. Menado. Het Zuiden en Wes- ten van de Afdeeling Loemadjang. De zuidelijke streken van de residentie Ke- dirie. Menado en de geheele Minahassa. Tontolt. Gorontalo. Tontoli. Gorontalo. Tilamoeta (Afdeeling Gorontalo). Tontoli. Patjitan. Boeleleng. Ter hoofdplaats Me- nado en in de Mi- nahassa. Tontoli. Ratahan (Afdeeling Belang). Kabila, Gorontalo en Kwandang (Afd. Go- rontalo). Ratahan (Afdeeling Belang). Kayeli. Ratahan (Afdeeling Belang). Hila. Menado. Menado. Celebes en onderhoo- righeden. Menado. Menado. Probolingo. Kediri. Menado. Celebes en onderhoo righeden. Menado. Celebes en onderhoo- righeden. Menado. Menado. Celebes en onderhoo- Eiland. Celebes. Celebes. Soembawa. Celebes. Celebes. Java. Java. Gelebes. Celebes. Celebes. Celebes. Celebes. Celebes. Celebes. righeden. Madioen. Banjoewangie. Menado. Celebes en onderhoo- righeden. Menado. Menado. Menado. Amboina. ‚Menado. Amboina. Java. Bali. Celebes. Gelebes. Celebes. Gelebes. Celebes. Boeroe. Celebes. Amboina. Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden. due, dpiann lette dors 20 à 30 seconden. 20 seconden. Ruim 30 secon- den. ongeveer ander- halve minuut. Eenige horizontale schokken. Eenige horizontale schokken. Eenige lichte horizontale schok- ken. Eenige lichte verticale schokken. Een vrij zware schok. Een lichte schok. Eenige horizontale schokken. Eenige horizontale schokken. Deze aardbeving werd vergezeld door een rommelend geluid als dat van veraf zijn- den donder. Eenige lichte en kortstondige verticale schokken. Eenige onmiddelijk op elkander volgende hevige schokken. Verscheidene lichte aardbevingen werden in de maand Juli waar- genomen. Eenige lichte horizontale schok- ken. Verscheidene lichte horizontale schokken. Eene vrij hevige aardbeving. Een paar lichte horizontale schok- ken. Eene horizontale aardbeving. Datum. | Nummer. Plaatsen waar de Residentie ed emd el 6/15 Augustus 9u n. m. 26 Augustus 6u n. m. 48,30 Augustus Zu 55* en du 5e v. 49/31 Aagustus 4u 40" v‚ m. 50/20 September 2u n. m. en 6u n. 52 5 October 5510 October 5419 October 55125 October [25 October 5 Oetober 5 Oetober „ he Def 25 October 7 51/29 September 5u n. m. aardbevingen zijn of Eiland. waargenomen. Gouvernement. ' Ratahan (Afdeeling Menado. Celebes. Belang). In het district Bale- Madioen. Java. pandjang (Afdeeling Magettan). Djambrana. Banjoewangie. Bali. m. | | Bandar (Afd. Lahat). Palembang. Sumatra. Magettan en Madioen./Madioen. Java. hd Kabila (Afdeeling Go-/Menado. Celebes. m. rontalo) en te Go- rontalo. 4u 50® n. m.|Ponorogo. Madioen. Java. 1u 30e v. m.|Magettan. Madioen. Java. Ju n. m. Magettan. Madioen. Java. 7u v. m. Poerworedjo. Bagelen. Java. du v. m Banjoemas. Banjoemas. Java. du v. m. Pattie. Japara. Java. Gu 50e v. m. Pekalongan. Pekalongan. Java. Gu 45" v. m.|\Bandong, Mangoenre-|Preanger-Regent- Java. dja, Soemedang en| schappen. Menondjaja. 15 Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden. Ruim 30 secon- den. Ongeveer 20 se- conden. Eenige seconden. Eenige seconden. Verscheideue lichte horizontale schokken. Twee schokken van aardbeving met eene tusschenpoos van 1/4 uur. Hevige schokken van aardbeving. | Eenige lichte schokken van aard- beving. Te Magettan werden met eene tusschenpoos van slechts twee minuten eenige vrij hevige schokken waargenomen ; te Ma- dioen werden slechts lichte schokken gevoeld. Eenige vrij hevige schokken van aardbeving. … Verscheidene schokken van aard- beving, waarvan de laatste nog al hevig. | Eene lichte kortstondige aard- beving. Eene lichte sehudding. Twee lichte horizontale schuddingen. Eene lichte aardbeving. Eene zeer sterke aardschudding. horizontale aard- aard- De schokken werden voorafgegaan door een __onderaardsch rommelend geluid. Deze schokken waren: vergezeld van een onderaardsch gerom- mel. Te Menendjaja, alwaar de aardbeving bijna eene minuut aan- hield, waren de schokken zeer hevig en zijn verscheidene gebouwen gescheurd. 16 5 Plaatsen waar de Residentie E Datum. aardbevingen zijn of Eiland. E waargenomen. Gouvernement. (25 October 7u v. m. Cheribon. Cheribon. Java. 25 October 7u v. m. _ |Batavia. Batavia. Java. 5625 October 11u 20= v. m. Gorontalo. Menado. Celebes. 57 30 October 11u v. m. \Ratahan (Afdeeling Menado. Celebes. | | Belang). 58/ 3 Nov. 5u 15 v. m, (Gorontafo. Menado. Celebes. 59/13 Nov. 7u v. m. ‚Ratahan. Menado. Celebes. 60 20 Nov. 3u n. m. Ratahan. Menado. Celebes. 61 22 Nov. 8u n. m Menado. Menado. Celebes. 22 Nov. 8u n. m Ratahan. Menado. Celebes. 6229 Nov. 7u 15* v. m. {Banjoemas en Tyila-|Banjoemas. Java. tjap. (29 Nov. 7u 15 v. m. |Pekalongan. Pekalongan. Java. [29 Nov. 7u v. m. Bandong en Manon-|Preanger-Regent-. _ |Java. djaja. schappen. [29 Nov. 7u 30* v. m. |Tegal. Tegal. Java. ‚29 Nov. 7u 30e v. m. |\Poerworedjo en Wo-|Bagelen. Java. nosobo. 29 Nov. 7u 10e v. m. |[Batavia. Batavia. Java. 63/29 Nov. Ou 30* n. m. {Magelang. Kadoe. Java. 64/29 Nov. Ou 45" n. m. [Djokjokarta. Djokjokarta. Java. 65/30 Nov. 9u n. m. Bandong. Preanger-Regent- Java. schappen. Richting. ad an art E OW. O—W. Blow. ZN GR NW.—20 bn EN. NOW. A LO—_NW. eee anne eee eee DEEL XXXVII, 17 Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden. Eenige seconden. Ongeveer 20 se- conden. WAK aa Ss bolo es n° 57 ere Cirea 40 seconden. Rui:n eene mi- nuut. Ongeveer 30 se- conden. Eenige seconden. Ongeveer 10 se- conden. ease ee neen eee ‘Eene langdurige aardbeving. Eene horizontale aardbeving. Eenige horizontale schokken. Eene horizontale aardbeving. „[Eenige lichte horizontale schok-, ken. Eenige lichte horizontale schok- ken. Eene vrij hevige horizontale aard- beving. ken. Eene lichte horizontale aardhe-| ving. Eene lichte aardbeving. Een sterke schok. Eenige lichte schokken. Eenige lichte schokken. Eene lichte horizontale aardbe- beving. Een lichte schok. ‚|Eenige lichte schokken. Een vrij sterke horizontale schok. Eenige hevige horizontale schok-! | ‚Verscheidene gebou- wen leden belang- rijke schade. Om- trent deze aardbeving is door den Resident van Cheribon êen uitvoerig bericht in- gediend, hetwelk aan het einde van dit overzicht is geplaatst; door den Hr. Srrrck- WERDA, assistent-re- sident van Koenin- gan, is eene afzon- derlijke mededeeling omtrent deze aard- beving voor het Tijd- schrift aangeboden. Volgens bericht van eenige personen zijn in den vroegen mor- gen van denzelfden — dag eveneens lichte schokken te Mage- lang waargenomen. 18 | JEN © | Plaatsen waar de Residentie | S Datum. |_aardbevingen zijn | of Eiland. E | waargenomen. Gouvernement. 5, | 30 Nov. 9u n. m. Tegal. Tegal. Java. | 30 Nov. 8u 55e n. m. \Pekalongan Pekalongan. … |Java. | 30 Nov. 9u n. m. Banjoemas. Banjoemas. Java. 66/ 7 Dec. 6u v. m. Ratahan. Menado. Celebes. | 67| 7 Dec. 11u v. m. Gorontalo. Menado. Celebes. 68/16 Dec. 5u 12 n. m. |Bezoekie. Bezoekie. Java. Kl gn 19 Richting. Duur. ‚ Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden. Beleen: Eenige lichte schokken. Een lichte schok. NN ZO. Eene kortstondige lichte aard- . beving. ES lee. Circa 30 seconden. j De ne Eene vrij hevige horizontale aard- 2 schudding. B ZN. 15 seconden. Een lichte schok. _ mmm BERICHT VAN DEN RESIDENT VAN CHERIBON OMTRENT DE AARDBEVING, van 23 October 1855. Ten vervolge van mijn telegram van 25 dezer heb ik de eer Uwer Excellentie eenige nadere bijzonderheden mede te deelen betreffende de in den ochtend van dien dag plaats gehad heb- bende aardbeving. Zij had plaats tegen ongeveer 6 uur 50 minuten in den ochtendstond, werd voorafgegaan door een allerhevigst, door- dringend geluid, had eene sterke, in de richting van het zuid- westen naar het noordoosten golvende beweging en heeft min- stens eenige tientallen seconden aangehouden. Volgens de uit de afdeelingen ontvangene berichten, is zij in het geheele gewest in meerdere of mindere mate gevoeld geworden, doch moet zij, afgaande op de verwoestingen , welke dientengevolge zoowel steenen als andere gebouwen, bruggen, mijlpalen, enz. hebben ondergaan, het hevigst gewoed hebben in de afdeeling Koeningan, waar trouwens ook nog in den loop van denzelfden en den daaropvolgenden dag bij ongelijke tus- schenpoozingen verschillende lichtere schokken of aardtrillingen zijn waargenomen en de grond zoo sterk geschud werd, dat men nauwelijks op zijne beenen kon blijven staan. Alle gouvernementsgebouwen in die afdeeling, zooals de assistents-residents-woning, de regentsdalm, de gevangenis, de geldkamer van den ondercollecteur, verschillende postloodsen zijn of ingestort, of verkeeren in een zoodanigen toestand, dat zij zonder uitzondering tot op de fundeeringen of plinten zullen be- hooren te worden afgebroken. De muren zijn op vallen af uitgeweken of op zoovele plaatsen en in zoovele richtingen ge- scheurd, dat, om geene menschenlevens in gevaar te brengen, zij voor het meerendeel eenvoudig zullen moeten worden om- ver gehaald of gestooten. Is onder eene zoodanige verwoesting, welke als het ware instantanément plaats had en waarin honderde inlandsche wo- ningen hebben gedeeld, het niet te verwonderen, dat die met ongelukken of het verlies van menschenlevens gepaard ging, het getal der geblesseerden is door de niet juiste grens, welke meu voor die categorie kon stellen, dan ook vooralsnog met geene mogelijkheid op te geven, doch is thans bij het bestuur reeds de zekerheid verkregen, dat 51 menschen zijn omgekomen. waarvan 26 bedolven ten gevolge van aardstortingen of ver- schuivingen, welke langs de geheele helling van den berg Tjermai hebben plaats gehad en zich over eenige duizende bouws, gelukkig voor het meerendeel nog niet bebouwde gronden, heb- ben uitgestrekt. Leverden deze grondverschuivingen, na den onder de aard- beving doorgestanen schrik, zoowel aan de hoofden als aan de bevolking, met het oog op de in de laatste dagen in het gebergte gevallen veelvuldige regens, groote redenen van bezorgdheid op, vermits daardoor wellicht in den loop der rivieren strem- ming en daardoor overstrooming zou kunnen ontstaan, die vrees heeft zich tot dusver gelukkig niet bewaarheid en wil ik hopen, dat met de groote waakzaamheid, welke ik den inlandschen hoofden heb aanbevolen, de bevolking voor dien ramp zal mo- gen gespaard blijven. Voorziening tot tegemoetkoming der bevolking in den weder- opbouw van hare ten gevolge der aardbeving ingestorte wo- Do) al ad ningen, acht ik met den assistent-resident van Koeningan niet noodig. Met het oog op de materialen, waaruit die woningen zijn zamengesteld, kan het grootste gedeelte daarvan weder tot hetzelfde einde worden aangewend en zal de wederopbouw zich dus hoofdzakelijk bepalen tot handenarbeid , waarbij volgens de inlandsche adat op het hulpbetoon van mede-dessa-opgeze- tenen of van vrienden en bloedverwanten kan worden gerekend. Alleen ten aanzien der Gouvernements-gehouwen heb ik het noodig geoordeeld, door het doen oprichten van onkostbare hamboezen loodsen tijdelijk in de meest dringende behoefte te voorzien en zullen de voorstellen tot definitieve voorziening Uwer Excellentie later door tusschenkomst van den betrokken departementschef worden aangeboden. Uitbarstingen van vulkanen en andere bijzondere natuur- verschijnselen waargenomen in 1875. |. Den 4den Januari des namiddags te vier ure heeft het in de districten Balepandjang en Gorang-Gareng (eiland Java), terwijl er eene hevige stortbui viel, gehageld; de hagelsteenen hadden de grootte van een gewonen geweerkogel. IL. In het laatst van Mei gaf de Slamat (eiland Java) tee- kenen van verhoogde werkzaamheid. De rookwolken , die voort- durend uit den krater opstegen, waren veel grooter en don- kerder dan gewoonlijk en in den voormiddag van 29 Mei viel te Poerwokerto een vrij sterke aschregen. Ook ter hoofdplaats Ban- joemas heeft men dit verschijnsel in zeer geringe mate bespeurd. In de residentie Tegal is ook een aschregen waargenomen. Verslag van een tocht op den Slamat door den controleur L.C. F. A. Lange. „Vrijdag 18 Juni jl. ’s morgens 8 uur vertrokken wij te voet uit de dessa Priatin, om ons te begeven naar den krater van den Slamat. Ons reisgezelschap bestond, behalve uit den onder- geteekende, nog uit den ingenieur J. van BerGen, den onder- 25 collecteur van Banjoemas Mas Rono Widjoijo, 2 van diens vol- gelingen en 9 koelies, die tevens als gidsen moesten dienen; wij waren alzoo gezamenlijk sterk 14 personen.” „Des avonds te 5 ure bereikten wij het einde van den boschrand ter plaatse genaamd Sangiangkendik, naar schatting 1000 à 1500 voeten beneden den krater, alwaar wij besloten te overnachten. Het laatste gedeelte van ons traject was zeer bemoeijelijkt geworden, door de wolken van asch, die bij de minste aanraking uit het hooge gras en de struiken opvlogen en onze ademhaling zeer belemmerenden niet alleen, maar ook voor onze oogen zeer hinderlijk waren.” „Gedurende den nacht, te Sangiangkendik doorgebracht, had- den wij veel last van de koude, niettegenstaande alle genomen voorzorgsmaatregelen; na een bijna slapeloos doorgebrachten nacht maakten wij ons in den morgen van den 19 tegen half zes uur gereed om den top te bestijgen; het was vinnig koud en wij namen eene temperatuur waar van 1,°5(.” „Tegen 6 uur Begon de beklimming van den bijna geheel kalen top en wij bereikten tegen 7!/, uur den ouden krater- rand; de zuidzijde van dien rand volgden wij in eene westelijke richting tot aan het signaal der triangulatie, gedurende welke wandeling wij soms tot over de enkels in de asch liepen.” »Bij het signaal gekomen hielden wij halt, daar een verder voortdringen door de merkbare zwaveldampen niet raadzaam was en zagen, voor zoover de rook zulks gedoogde, beneden in den kolk van den nieuwen krater, vroeger reeds door JuNGHURN heschreven en afgebeeld.” „De bodem van den nieuwen krater was voor ons onzichtbaar en wij wanhoopten toen om den 150 voet lageren rand van den nieuwen krater te kunnen naderen, doordat de neerslaande rook bijna den geheelen ouden krater vulde.” „Ongeveer een half uur later, bij het sterker doorkomen van den Z. 0. wind, werd de oude krater eenigzins bevrijd van rook en daalden wij af op den bodem van denzelven , daar waar aan de N. O0. zijde de meer hellende kraterwand eene afslij- 24 sing mogelijk maakte. De bodem van den ouden krater was bedekt met asch en sintels, doch of die sintels pas gevallen waren, konden wij niet met zekerheid uitmaken. Een eind doorgedrongen zijnde en de nieuwe krateropening naderênde, weigerden de gidsen verder te gaan, slechts een van hen was over te halen om ons, de Heer van BereeN en mij, nog verder te vergezellen; wij liepen op een oogenblik dat de dampen zulks toelieten naar den rand van den nieuwen krater en zagen nu en dan hoewel zeer onvolkomen den bodem; ook de fumarolen met hunne horizontale stoomuitwerping (aan de Z. en N. W. zijde) waren nu en dan voor ons zichtbaar; ook hoorden wij een geraas als van stoom uit nauwe openingen ontsnappende: de witte stoom uit de fumarolen, vereenigde zich weldra met de vuilgele en roodachtiggrauwe dampen, die toen loodrecht uit den krater opstegen, om zich in eene N. W. richting over den ouden kraterwand te storten. Na ongeveer 5 à 10 mi- nuten op den rand gestaan te hebben, gingen wij terug, wijl een langer vertoeven door ons niet raadzaam werd geacht; daar toch een minder sterk doorwaaijen van den Z. 0. wind, een neerslaan van de zwaveldampen had kunnen ten gevolge hebben. De toestand van den ouden krater zoowel als van den nieuwen , was voor zoover wij konden beoordeelen nog dezelfde gebleven zooals Jureuunn die beschrijft, alleen kwam het ons voor dat de hoofdopening op den bodem van den nieuwen krater, niet aan de west, maar meer aan de noordoostzijde is gelegen, wijl daar de zwaarste en dichtste rook omhoog steeg. Ongeveer te 10 uur verlieten wij den top en kwamen tegen zonsondergang op den 19 Junij doodmoede op Priatim aan.” UI. Den 6den April werd in de Sindang (residentie Palem- bang, eiland Sumatra) een aschregen waargenomen afkomstig van den vuurspuwenden berg Biring nabij de Boekit Kaba gelegen. IV. In het begin van November gaf de Slamat weder teeke- nen van verhoogde werkzaamheid. Zware, donkere rookko- lommen stegen, vooral uit de noordwestelijke krateropening op. 25 Den 4den November des avonds omstreeks 7 uur viel te Tegal een fijne aschregen bij een z. z. o. wind. V. In het noordelijk gedeelte van het district Modjokasrie, afdeeling Modjokerto, woedde den 5den November tusschen 4 en 5 ure namiddag een hevige storm, vergezeld van hagelslag. VI. Den Sden en den 15den December viel in de bergdis- trieten te Sawangan en Bandar-Goennwang (residentie Pekalongan, eiland Java) een aschregen. VIL. Den 19den December des avonds circa negen uur werden in de dessa’s Ketinger en Karang-Salam Lor, beiden gelegen in de residentie. Banjoemas op de helling van den berg Slamat (eiland Java) onderaardsche geluiden als van het rommelen van den donder gehoord; den volgenden morgen stegen uit den krater van den Slamat zwaardere rookwolken dan tot nu toe het geval was geweest, en viel in genoemde dessa’s een fijne aschregen. Het water der rivieren Peloes, Goemawang en Belot, (district Poerwokerto, die op den Slamat ontspringen, was dientenge- volge met zwarte aschachtige modder vermengd. De gevallen asch zou volgens ingewonnen berichten, op vier of vijf palen afstands van de dessa Ketinger, hooger op de helling van den nd berg, eene dikte van + 5 centimeters hebben. NOTULEN VAN DE VERGADERINGEN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË. BESTUURSVERGADERING GEHOUDEN OP ZATURDAG 16 DerecemBER 1876. Aanwezig zijn de heeren: P. van Dik, voorzitter, dr. F. H. Baurr, dr. P. A. Beresma, dr. H. Crerier, B. E. J. H. Bec- KING, H. L. JANSSEN van Raar en H. J. HARDEMAN, secretaris. Afwezig zijn de heeren: dr. GC. Gurrerinc, dr. N. J. Hoorwee, G. F. pr Bruun Kors, dr. L. W. G. pe Roo, R. EverRwun, dr. C. pr Gavere, Tu. M. Rercue, G. A. pe Lance en dr. CG. L. van per Bure hebbende de laatste kennis gegeven dat hij verhinderd is de vergadering bij te wonen. De notulen der vergadering op 28 October worden gelezen en goedgekeurd. Lì. Worden ter tafel gebracht : 19. De gouvernements renvooien, van 5 December 1876, no. 25842, 11 November 1876, no. 21571, 15 November 1876, 27 go. 22266, 15 November 1876, no. 21148, 18 November 1876, no. 22572, 22 November 1876, no. 22872 en 27 November 1876, no. 25480; strekkende ten geleide van de missives: a. van den resident van Amboina, van 16 October 1876, no. 2666: b. van den resident van Palembang, van 24 October 1876, no. 4915/25; c. van den directeur van Onderwijs, Keredienst en Nijver- heid, van 3 November 1876, no. 12940; | d. Van den Gouverneur van Sumatra's Westkust, van 20 October 1876, no. 7722; e. van denzelfden van 2 November 1876, no. 8061; f. van den resident van Palembang, van 9 November 1876, no. 5145/5 en g. van den directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijver- heid van 20 November 1876, no. 15500; allen handelendende over in die gewesten waargenomen na- tuurverschijnselen. In handen van het lid dr. P. A. Breresma ter aanteekening en terugzending. 2e. Het schrijven van den secretaris der deensch koninklijke academie van wetenschappen en letteren, van 17 October 1876, houdende mededeeling van de ontvangst van het Natuurkundig Tijdschrift, Deel XXXIV, 7° serie, Deel IV. Voor kennisgeving. wigs: Rapport à Academie Royale Danoise des sciences et des lettres sur le memoire de M. Wex: Ueber die Wasserabnahme in den Quellen” etc. par A. Coupe, G. Horren en F. Jonnstrop. Ter beschikking van den redacteur van het tijdschrift. 49, De missive van de directie der Nederlandsch-Indische Maatschappij van Nijverheid en Landbouw, van 5 December 1876, no. 195, houdende mededeeling, dat in hare jongste ver- gadering beslist is, den directeur van de aan beide vereenigin- gen in gemeenschappelijk eigendom toebehoorende gebouwen voorlaan vrij te laten in het toestaan van den huur van het 28 bijgebouw, daarbij onze vereeniging uitnoodigende in gelijken zin eene beslissing te nemen. Conform. 5°, De eireulaire van den president en stichter der Natio- nale Vereeniging van natuurwetenschappen te Cherbourg, van 12 October 1876, houdende mededeeling , dat deze Vereeniging den 50 December 1876, haar 25 jarig jubileum zal vieren, en den wensch uitdrukkende, dat de vereenigingen met welke zij in correspondentie staat haar een nieuw blijk van sympathie mogen geven door haar aantemoedigen op den ingeslagen weg voort te gaan. Wordt besloten deze Vereeniging een brief van belangstelling te schrijven, en den president, dr. Auvcustr Le Joris het cor- respondeerend lidmaatschap aan te bieden. 6e, De circulaire van de directie der Vereeniging voor na- tuurwetenschappelijk onderhoud te Hamburg, houdende verzoek ons Tijdschrift in ruil voor hare Verhandelingen te mogen ontvangen. Conform. 7°. Het schrijven van den heer N. pr Mikrucno-Macray, Nimigo-eiland ten N. 0. van Nieuw-Guinea, van 15 Juni 1876, waarbij ter fine van onderzoek wordt aangeboden: a. een fragment van een gesteente in den Pelovu-archipel, waarvan de inboorlingen van het eiland Jap of Gouap hunne steenen munt, genaamd »fe”” maken. bh. een weinig eetbare aarde uit het oosten van het Admi- rabiteits-eiland, welke de inboorlingen van dat eiland gaarne eten. In handen van het lid dr. H. Cremer. IL. Op verzoek worden van de ledenlijst afgeschreven de heeren: C. IF. G. Görz, D. P. Erparink, A. Horre, VAN DE Morr en H. F. Aukes. HI Tot genome leden worden benoemd de heeren: Jon. GC. Veernuuzen te Mangar, Jknr. A. H. van per Does pe Bve te Deli en A. H. J, Borsmus te Tandjong-Pandan. 29 IV. De bibliothecaris biedt namens het lid Jon. Herinca der Vereeniging ten geschenke aan het prachtwerk: _»Natural His- Lory of the Insects of India.” Den heer Herrivca schrijven dat de Vereeniging zijn geschenk op prijs stelt en in dank aanvaart. V. Op grond van het bepaalde hij art. 11 van het regle- ment der Vereeniging wordt overgegaan tot de verkiezing van een voorzitter, ondervoorzitter, thesaurier, hoofdredacteur. bibliothecaris, directeur van het museum en seeretaris voor 1877. Uit de stemming blijkt dat gekozen zijn: tot voorzitter dr. P. A. BrrasMa, tot ondervoorzitter P. van Disk. tot thesaurier H. L. JANSSEN vAN Raai, tot hoofdredacteur P. van Duk, tot bibliothecaris dr. F. H. Baver, tot directeur van het museum dr. G. cr Gavere en tot secretaris dr. H. Crerier, hebbende de tegenwoordige secretaris, op grond van veelvuldige bezigheden, verzocht bij de stemming niet in aanmerking te komen. De benoemden, voor zoover zij aanwezig zijn, verklaren zich hereid de aangeboden functiën te aanvaarden. Daarna wordt.de vergadering gesloten. Lijst van ingekomen boekwerken: Verslag van de 5“ reis van het stoomschip Kgeron, en voor- stel tot het openen eener geregelde staomvaart op de Zuid- wester-, de Zuidooster-eilanden en Nieuw-Guinea, enz. Geneeskundig tijdschrift voor Nederlandsch-Indie, Deel XVIII, Afl. 1. Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in Nederlandsch- Indie, Deel XXI, Afl. 4 en 5. Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indie. 4 jaarg., 2 deel. Met een koker met kaarten. Tijdschrift voor Indische taal- land- en volkenkunde, uitge- 50 geven door het Bataviaasch-genootschap van Kunsten en We- tenschappen, Deel XXIV, Afl. 1, 2, 5 en 6. Notulen van de algemeene en bestuursvergaderingen van het Bataviaasch-genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Deel XIV;-n0. 5. Handelingen der negen- en negentigste-algemeene vergadering en van het twintigste nijverheidscongres, gehouden te Deventer, ttraa cen: 157 Juli:1876: Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche maatschappij ter bevordering van Nijverheid, 1876. Deel XVII, 5° stuk. Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. 1875 en 1876. 5* Afl, 1e en 2° gedeelte. 1876 en 1877. 14° Afl 1e gedeelte. Trosener’s Archiv für Naturgeschichte. 42e Jahrg., 2° Heft. Vierteljahrsschrift der naturforschenden Gesellschaft in Zürich. Neunzehnter und Zwanzigster Jahrgang 1874 & 1875. Sitzungsberichte der Physikalisch-medicinischen Societät zu Erlangen. 8“ Heft. November 1875 bis Augustus 1876. Monatsbericht der Königlich Preussischen Akademie der Wis- senschaften zu Berlin. Juni 1876. Annales de Physique et de Ghimie, 5° Série. Sept. 1876. Comptes rendus hebdomadaires des séances de [Academie des Sciences. Tom. 85, nos. 10-16. Commissào central permanente de Geographia, Lisboa, Gon- stituicào e regulamento geral. (Del Secretaria d’Estado dos negocios da marine e ultramar.) 2 Ex. OVER HET BESTAAN INTRA-MERCURIELE PLANETEN Dr. P. A. BERGSMA. () DSE In den laatsten tijd is de vraag of er tusschen Mercurius en de zon nog eene planeet bestaat, weder onder de aandacht der sterrekundigen gebracht. Leverrier heeft zoo als bekend is, reeds verscheidene jaren geleden het vermoeden geuit, dat er tusschen de zon en Mer- curius nog eene of meer planeten zouden bestaan. Hij werd tot deze veronderstelling geleid door zijne onderzoekingen om- trent de planeet Mercurius, waarvan de storingen niet konden verklaard worden uit de invloeden der bekende planeten van ons zonnestelsel, maar wel indien nog eene of meer planeten tus- schen de zon en Mercurius aangenomen -werden. LuevERRIER maakte zijn vermoeden omtrent het bestaan van zoodanige planeten bekend in de vergadering der Akademie van Weten- schappen te Parijs van 12 September 1859. In de zitting dezer Akademie van 2 Januari 1860 werd daarop van dr. LescarBAuLrT, practiserend geneesheer te Ogères bij Châteaudun, eene mededeeling ontvangen, dat hij den 26sten Maart 1859 eene kleine planeet voorbij de zon had zien gaan. (°) Medegedeeld op de Bestuursvergadering van Januari 1877. 52 Dr. LrscarBauLT zette in zijn schrijven de beschouwingen uiteen, die hem er toe gebracht hadden de zon geregeld waar te nemen met het doel naar voorbijgangen van onbekende pla- neten te zoeken: hij gaf verder eene korte beschrijving van zijn nog zeer onvolkomen ingericht observatorium, van zijn instru- ment en van zijne wijze van werken. Sedert 1858 had hij dagelijks, wanneer het weder gunstig was, met bovenvermeld doel de zon waargenomen, soms een half uur achtereen, soms langer, al naar zijne praktijk als geneesheer hem toeliet. Eindelijk werd zijne volharding met goeden uitslag bekroond ; den 26sten Maart 1859 zag hij een klein zwart schijfje op de zon, hetwelk zich regelmatig voortbewoog en na ruim een uur de zon weder verliet. De lijn door het zwarte schijfje over de zon beschreven, had van uit de aarde gezien, eene hoeks- waarde van ruim 9’ en indien het schijfje zich met dezelfde snelheid midden over de zon bewogen had, zou de voorbijgang bijna vier en een half uur geduurd hebben. De diameter van het schijfje werd door LescArBaAuur op iets minder dan het 4 gedeelte van den diameter van Mercurius geschat, zooals hij deze planeet tijdens haar voorbijgang op 8 Mei 1845 had waargenomen. LeverrieR, tot wien de brief van Dr. LescarBaurrt gericht was, deelde bij het aanbieden er van aan de Akademie mede. dat hij het wel wat vreemd gevonden had, dat LrscArBAULT 200 lang gewacht had met zijne belangrijke waarneming bekend te maken en dat hij daarom onmiddelijk naar Ogeres gegaan was om nadere inlichtingen omtrent de bijzonderheden der waarneming in te winnen. Hij was, zonder zich vooraf aan- gekondigd te hebben, bij dr. Lrscangauur aangekomen, had van dezen alle mogelijke inlichtingen omtrent zijne wijze van werken ontvangen en had alle bijzonderheden omtrent de waar- neming der planeet in de aanteekeningen van dr. LescARBAULT kunnen pagaan. De ontvangen inlichtingen, die door dr. Les- GARBAULT met de grootst mogelijke eenvoudigheid gegeven wer- den, gaven aan Leverrier de volkomene overtuiging, dat de ee 40 waarneming van dr. LrscargauLr door de wetenschap kon aan: genomen, worden, en dat de eenige reden waarom hij zoo lang gewacht had met haar bekend te maken , moest gezocht, wor- den in het zedige en ingetogene karakter van den waarnemer, die door zijn leven op het land, vrij had kunnen blijven. van de spanning en gejaagdheid. waarin zoo dikwijls de mannen der wetenschap, in groote steden. leven. LescarBAuLT, die volgens zijne eigene mededeeling ook gezwegen had in de hoop, dat het hem gelukken zou de planeet voor eene tweede maal waar, te nemen, was eerst door een artikel in het tijdschrift »Cosmos’” over LEVvERRIER'S onderzoekingen omtrent Mercurius en het door dezen uitgesproken vermoeden omtrent het bestaan van een of meer planeten tusschen Mercurius en de zon, er toe gebracht geworden zijne waarneming bekend te maken. De waarneming van LrscarBauLt werd nu door de » Comptes Rendus”, weldra wereldkundig en Moigno gaf aan de nieuw ont- dekte planeet den naam » Vulcanus”, in de hoop dat deze zich spoedig andermaal zoude vertoonen en dan als eene goed ge- regelde planeet van ons zonnestelsel zou kunnen erkend worden. De planeet Vulcanus werd echter niet weder gezien, niet- tegenstaande verscheidene astronomen er herhaaldelijk op ver- zoek van LEveErRieR naar zochten, en kwam dus langzamerhand in vergetelheid, totdat eindelijk ten gevolge van eene waarne- ming in April 1876 door Weger te Pekeloh gedaan, de belang: stelling in haar weder opgewekt werd. Weper een sterrekundige te Pekeloh bij Munster, die da- gelijks de zon waarneemt en nauwkeurig aanteekening houdt van zonnevlekken, fakkels en andere verschijnselen aan hare oppervlakte, deelde in dr. Kreis »Wochenschrift für Astro- nomie, e/c” van 25 Augustus 1876 mede, dat hij den 4de April om 4! 25", middelbaren tijd van Berlijn, een zwart rond schijfje op de zon gezien had, hetgeen niet het voorkomen van eene gewone zonnevlek had, vóór den middag van den 4%er niet op de zon te zien geweest was en ook den volgenden mor- gen niet meer op de oppervlakte der zon gevonden werd. DEEL XXXVII 3 54 Weser dacht bij zijne waarneming dadelijk aan de planeet van LescArBAULT; maar, daar de zon slechts even zichtbaar was geworden en spoedig weder voor het verdere gedeelte van den dag achter de wolken verscholen werd, was hij niet in staat geweest eenige beweging van het vlekje te constateren. Hij is dan ook zeer voorzichtig in hetgeen hij zegt omtrent de beteekenis aan zijne waarneming te hechten. Ziehier wat Weger in zijn verslag omtrent de zonnevlekken van April tot Juni 1876 dienaangaande schrijft: „Eine eigenthümliche Erscheinung bot ein Fleckchen vom 4. „April. Ich habe dasselbe unter No. 16 eingetragen und bin „bis diesen Augenblick noch in Ungewissheit, ob das Phänomen „auch wirklich ein Fleck war? — Bis Mittag blieb der Himmel »durchaus ungetrübt. Wie immer, so hatte ich auch in dieser »Zeit das Sonnebild im Fernrohre bereits 5 bis 4 mal sorg- »fältig durchmustert, es liess sich aber weder Fleck noch Fac- »kel sehen. Nach Mittag trübte sich der Himmel, doch began- »nen zwischen 4 und 5 Uhr einzelne Stellen sich wieder zu „lichten und die Sonne brach auf 20 bis 25 Minuten durch. »Sofort benutzte ich diese Augenblieke wieder. Fackeln sah „sich auch jetzt nicht, obschon ich das Fernrohr um den gan- »zen Sonnenrand herumgeführt hatte. Auf einmal tritt mir »ein gut abgerundetes Scheibchen, von etwa 12” im Bogen, »in Sicht. Es stand 11° in Zeit von dem Ostrande und eben »so weit nördlich von dem Himmelsäquator ab. Noch hatte ich Zeit, auch die nächste Umgebung des Fleckchens näher »zu untersuchen, aber nirgends ein leiser Fackelzug, nirgends „ein nahestehendes Duftgewölk, nur das tiefdunkle Scheibchen >hob sich am Sonnenhimmel ab. »Ich dachte sofort an jene Entdeekung, welche der Arzt »LescarBAULT am 26. März 1859 in Frankreich gemacht haben „wollte, zu der ich aber bis diesen Augenblick schwachen »Glauben gehabt. — Die Sache hätte sich leicht aufgeklärt, wenn »die Sonne auch nur auf wenige Minuten vollkommen rein ge- »blieben wäre. So aber musste sie unentschieden bleiben. Am 35 „Morgen des 8. nam ich die Beobachtang sofort wieder auf, „aber ich fand das Fleekchen, so ernstlich ich auch darnach »suchte, nicht wieder. Wie am Morgen des 4., so hatte jene „»Gegend auch jetzt nichts Abnormes aufzuweisen. Iù der vor- »stehenden Uebersicht ist das Bild als Fleck eingetragen und sich werde es auch so lange als solchen betrachten müssen, »äls ich keine sichere Bürgscliaft dafür habe, ob das Phäno- „meú auch aándererseits beobachtet worden ist. Nach Berl. „Zeit geschah die Beobachtung 4u 25m” Worr, de directéúr van het observatorium te Zurich, ves: tigde in een brief d.d. 26 Augustus de aandacht van Leverkren op de waarneming van Weger, en deelde daarbij mede, dat ook hij zelf te Zurich en Scumimr te Athene de zon vrij van vlekken gezien hadden, zoowel in den morgen van den 4den, als op den Gden April. Leverrier plaatste den brief van Worrin de Comp- tes Rendus van 28 Augustus 1876 (p. 510). Worr had, nadat de waarneming van LrscargauLT bekend was geworden, verscheidene oudere mededeelingen verzameld omtrent waarnemingen van vreemde, van den gewonen vorm afwijkende zonnevlekken en van onbekende zich voorbij de zon bewegende lichamen. Onder deze waarnemingen, welke Worr in zijn » Handbuch für Mathematik und Astronomie” gepubliceerd heeft, waren er eenige die veel overeenkomst hadden met de waarneming van LescarpauLtr en Weser; onder anderen was dit het geval met de waarnemingen door Srark en Srrin- nüser , onafhankelijk van elkander op twee verschillende plaatsen, den 12de Februari 1820 gedaan. In een tweeden brief aan Leverrier over de waarneming van Weger (Comptes Rendus 11 September 1876, p. 561), vestigde Worr er de aandacht op, dat tusschen de waarneming van STARK en SrrinnüpeL en die van LescArnAuLT 14287 = 540 X 42.02 dagen verloopen waren, terwijl het tijdsverloop tusschen de waarneming van LescARBAULT en die van Werner 6219 = 148 X 42,02 dagen bedroeg. Worr meende dat moeielijk alleen aan het toeval kon toegeschreven worden, dat de tijdsverloo- 56 pen tusschen de drie waarnemingen, in dagen uitgedrukt, veel- vouden van 42.02 waren, en achtte het niet onwaarschijnlijk, dat ook enkele der andere door hem verzamelde waarnemingen door eene. intra-mercuriële planeet zouden kunnen verklaard worden. Worr scheen niet te twijfelen aan. de. beteekenis, die aan de. waarneming van Weser moest gehecht worden. Weger, bekend: als een. nauwkeurig. waarnemer van de zon, had in den. namiddag van 4 April 1876 een goed afgerond, zwart schijfje op de zon gezien, dat niet door fakkels omgeven was; hij had in den voormiddag van denzelfden dag de zon waargenomen, maar geen enkele vlek er op bespeurd; en toen hij den vol- genden morgen de zon weder waarnam, was het den vorigen dag. door. hem ondekte schijfje niel meer te zien. Worr zelf te Zurich en. Scanmmr te. Athene, die beide geregeld de zon ob- serveren, hadden ook in den morgen van 4 April en op, den daaraan volgenden dag de zon zonder vlekken gezien. De waarneming. van Weper. was dus in dit opzicht voldoende be- vestigd. geworden. Ook wees de bovenvermelde eigenschap der. tijdsverloopen tusschen. de waarneming van Weer en twee andere gelijksoortige, vroeger gedane waarnemingen op een ver- band. van deze drie waarnemingen met eenzelfde, in eene be- paalde. periode. terugkeerend. verschijnsel. Levernier besloot het onderwerp nader te. onderzoeken en daar hij van oordeel was, daí vele der door Worr verzamelde waarnemingen moeielijk zonder nader onderzoek omtrent hare waarde konden aangenomen worden, begon hij met zooveel mogelijk de oorspronkelijke mededeelingen omtrent die waar- nemingen bijeen te brengen. In de »Comptes Rendus” van 18 en 25 September 1876 vindt men. de oorspronkelijke opgaven door Luverrier verzameld be- treffende 25 dergelijke waarnemingen. Deze waarnemingen, die verdeeld zijn over cen tijdvak van ruim honderd jaren, zijn de volgende: 1°. 1761, 6 Juni. Waarneming gedaan te Krefeld bij Dus- BED: à „geveer 57 geldorp door Seneuren; deze zag op den dag van de pässage van Venus, ongeveer drie uren na den uitgang van die planeet, ‘een ‘zwart “schijfje op de ‘zon, ‘hetwelk hij voor een satelliet van Venus hield; het schijfje werd tegen den middag voor het eerst opgemerkt en bevond zich toen midden op de zon; het verplaatste zich langzaam en ‘was om drie uur tot vaan’ den rand der zon genaderd. 2e, 1762, óp-het einde van Februari. Waarneming gedaan dóor “Jonann Caspar SraupacneR te Newremberg; deze zag een “dwart, “rond schijfje “op ‘de ‘zon, hetwelk “den “volgenden -dág „miet smeer zichtbaar “was. 5e. 1762, 19 November. Waarneming gedaan « door» Pro- fessor LacrtenBere ‘in «de nabijheid van Erlangen. «LrcntNBerG zag “bij liet opgaan vân ‘de zon, die tên-gevolge van-een-zwaren mist met ‘het’ blote og kon waargenomen worden ; eene-zwärte, ronde vlék op dat ‘hemellichaâm ; «de middellijn vánde vlek-was ‘ongeveer zr van die'der zon. 40, 1764. Waarneming gedaan tussehên -1-en-5Mei'door ‘Hormann te Georgenthal bij Gotha; deze:zag, bij "het: aaribreken “van «den ‘dag, een rond,-zwärt lichaam -zich -langzaain van Noord naâr “Zuid “voorbij ‘de ‘zon bewegen; «de diameter was on- He van dien der zon. Bo, 1777, 17 Juni. Waarneming gedaan door Messrer ; deze zag eene menigte kleine lichamen zich-snelin evenwijdige'rich- stiagen ‘voorbij -de zon bewegen. 16°, -1798, 18 -Janudri. Waarnemingsgedaan-door rr ‘Cre- VALIER »D’ÄNneos «te ‘Tarbes; deze ‘zag ‘eene ronde, zwarte ‘vlek, „die „gedurende 20 -rhinuten zich langzaam over de‘ zón besvoog. 7°. +1802, 10 October. ‘Waarnemirig gedaan door-Frrrscn, geestelijke te Quedlinburg bij Magqdeburg:-deze zag eetie kleine ronde vlek ‘op de zon; gedurende de drie eéfste minuten nadat hij haar opgemerkt «had, bewoog de vlek zich;-daarna ‘werd „de “zon „door -wolken bedekt en toen zij vier vuren läter weder zichtbaar ‘werd, was de vlek verdwenen. 58 8°. 1818, 6 Januari. Waarneming gedaan door Caper Lorrt te Ipswich; deze zag eene kleine vlek op de zon. ge. 1819, 26 Juni. Waarneming gedaan door Srark te Augsburg. 10°. 1819, 9 October. Waarneming gedaan door Srarx te AvesBure ; deze zag eene ronde, scherp begrensde vlek van de grootte van Mercurius. 11°. 1820, 12 Februari. Waarneming gedaan door Srein- nüseL en Srark onafhankelijk van elkander op twee verschil- lende plaatsen. SreinmüseL zag te Weenen eene donkere, ronde, scherp begrensde vlek, die zich in vijf uur tijds over de zon- neschijf heen bewoog. Srark zag te Augsburg omstreeks den middag eene ronde, scherp begrensde vlek op de zon; deze was ongeveer tweemaal zoo groot als Mercurius; vier en een half uur later was er niets meer van die vlek te zien. 12°. 1825, 25 December. Waarneming gedaan door Pons; volgens LrverrieR zag Pons niets anders dan gewone, sterk verdeelde zonnevlekken. 15°, 1826, 51 Juli. Waarneming gedaan door Stark te Augsburg; deze zag om 4u 45e aan den noordoostelijken rand der zon eene ronde, zwarte vlek, die den vorigen avond niet zicht- baar geweest was en den volgenden dag weder verdwenen was. 14°. 1854 en 1856. Waarneming gedaan door Pastorrr te Buchholz in Sachsen. 15°. 1859, 2 October. Waarneming gedaan door Decurpis te Rome; deze zag eene zwarte, ronde, scherp begrensde vlek, die in ongeveer zes uren tijds zich voorbij de zon bewoog. 16°. 1845, 11 Mei. Waarneming gedaan door Capoccr en Gasraris te Napels; deze zagen een groot aantal kleine licha- men, die zich snel voorbij de zon bewogen. 17°. 1847. Waarnemingen gedaan in de laatste dagen van Juni of de eerste van Juli door Scorr en WRray te Londen. 18°. 1847, 11 October. Waarneming gedaan door Jurrus ScHapr; deze zag eene kleine, zwarte stip snel voorbij de zon gaan. 19°, 1849, 12 Maart. Waarneming gedaan door Josern 59 SiprBornam in Engeland; deze zag eene kleine, ronde, zwarte vlek, die zich voorbij de zon bewoog; gedurende een half uur werd de beweging waargenomen. 20°. 1855, 11 Juni. Waarneming gedaan door dr. Rurrer bij Napels; deze nam, met Scnmipr van Athene, kort voor zonsondergang met het bloote oog den voorbijgang van een don- ker lichaam voorbij de zon waar. 21°. 1857, 12 September. Waarneming gedaan door Ounr, advocaat te Wansbeck in Holstein; deze zag om 1" n. m. eene nagenoeg ronde vlek op de zon; den 15de" September was de hemel bewolkt; den 14de September was die vlek verdwenen. 22°. 1859, 26 Maart. Waarneming gedaan door dr. Les- CARBAULT. 25°. 1862, 20 Maart. Waarneming gedaan door Lumars te Manchester; deze zag eene kleine, ronde vlek op de zon, regel- matiger van vorm en scherper begrensd dan gewone zonne- vlekken; Lummis nam deze vlek gedurende twintig minuten waar en bevond dat zij zich gedurende dien tijd aanmerkelijk verplaatste. 249. 1865, 8 Mei. Waarneming gedaan door Coumsary te Constantinopel. 25°. 1876, 4 April. Waarneming gedaan door Weper te Pekeloh. Omtrent sommige van deze waarnemingen worden door Le- VERRIER niet onbelangrijke bijzonderheden medegedeeld. Daar echter de »Comptes Rendus” nog al in veler handen komen en ook in de Bibliotheek der Vereeniging ter beschikking van hare Leden zijn, heb ik gemeend met eene eenvoudige vermelding der waarnemingen te kunnen volstaan; de belangstellende lezer die met de bijzonderheden nader wenscht kennis te maken, wordt daarvoor naar de »Comptes Rendus’”’ van 18 en 25 Sep- tember 1876 verwezen. Tijdens het verzamelen van deze waarnemingen kwam Lr- VERRIER uit de afzonderlijke discussie van een drietal er van tot de gevolgtrekking, dat in de eerste dagen van October 1876 40 weder een voorbijgang van die onbekende planeet waarschijnlijk was. Volgens de mededeeling van Leverrrer zelven in de „Comptes Rendus” van 2 October 1876 (p. 650), leidde hij dit af uit de waarnemingen van SrervnügeL en STAK (12 Februari 1820) van LescARBAULT (26 Maart 1859) en van Lumus (20 Maart 1862). Volgens eene mededeeling van Hinp iú » Nature” van 28 September zou Lrverrrer bovenvermeld resultaat afge- leid hebben uit de waarnemingen van SrerNRúne en Staak (12 Februari 1820), van LeSCARBAULT (26 Maart 1859) en van Weser (4 April 1876). Hoe dit eigenlijk is, doet echter weinig ter zake; LrverRIER meende een voorbijgang van eene intra- mercuriële planeet in de eerste dagen van October te mogen verwachten en zond daarom naar Oost en West uitnoodigingen om de zon gedurende die dagen waar te nemen, | Ook naar Nederlandsch-Iridie werd ‘door tusschenkomst v van den Minister van Kolonien per telegraaf eene uitnodiging L zonden om op 2, 3, 9 en 10 October de zon tot 2 uur des namiddags waar te nemen. Het daarover handelende telegram werd den 25** September uit Nederland gezonden; maar onze telegraphische gemeenschap met Europa was, ik meen tusschen Madras „en Penang, verbroken, zoodat het telegram eerst ‘den gden October alhier aankwam. Ik kreeg in den avond van ‘dien „dag bericht van het telegram, zoodat ik dien dag niet meer „kon waarnemen. terwijl ook de 5de October verloren ging met het opstellen van den kijker, die juist geheel uit elkander ge- „nomen was. Een telegram, inhoudende het verzoek om de zon te observeren, werd den 5der October door het Departement der Marine aan de ingenieurs bij de geographische dienst E Tu. Soeters en C, Worprincu gezonden, maar bereikte zijne bestemming te laat om nog eenige waar nemiug van beteekenis op dien dag mogelijk te maken, zoodat de waarnemingen, in Nederlandsch-Indie zich moesten bepalen tot den 9de en fÖten October. Den 7den October werd een tweede telegram van den Minis- ter van Kolonien ontvangen, inhoudende de uitnoodiging om de # waarneming van de zón éen paar dagen langer voort te zetten, ingevolge Waarvan beslöten werd óok dén 11% én 12e “Oétó- ber waar te nenten. In voldoening aan de uitnoodiging vân Lrv#rnrek 'is derhälve ‘de ‘zon op 9, 10, 11 en 12 October 1876 Waargenomen: je. ‘door den Heer Sokrers te Péhoengalan bij Demak; '2°, door ‘den Heer WorDrinen bij Buitenzorg: '3°. door den Heer AR ad assistént bij de geographische dinist, ‘evêneeris bij Buitenzorg: 4°. door mij te Bafavia. ‘De kijkers wäàrover de Heeren EA Worprincu en J. A. OubdiMAns Bescliikkén konden, waren niet bijzonder geschikt voor de gevräadde ‘waar- nemingen. Ik had eén beteren kijker, nämelijk een vijfvöets- kijker met objectief van SreiNmen. van Ó2 &m didimetèr de Lui- tenant ter zee 1° klasse L. Backer Overbeek, tijdelijk bij het observatorium geplaatst, heeft mij bij de wäarneriïng te’ Bütavia geassisteerd. Daar het Waarnêmren van de zón hièr, Vooral mid- den op den dag zeer vermoeiend is, en het voór Hèt beoogde “doel niet noodig ‘Was voortdurènd ‘waar te meten, waren wij overeengekomen hij beurtén iedere vijf minutén gedurende twèe minuten te observeren, zoodat indien ‘het weder heldér geweést ware, de zon gedurende de uren waàârop' de ‘Waarnëthing er van verlangd werd, nooit langer dan dríe minuten achtereen aan ‘onze \ waarneming zou onttrokken ‘zijn ‘geweest. Ongelukkiglijk was het weder in Indie niet zeer ‘gunstig voor de waarnemingen. De Heer Sogters bericht dat de zon ‘op de waarnemingsdagen herhaaldelijk ‘doór “wolken bédekt was. De Heer Worpriven bericht dat de zón”den 9ien October tot één uur des namiddags door de wolkén bédèkt' bleef, én toen eerst flauw zichtbaar ‘werd; dat den 16», 11%’ en {2e Octo- her de lucht van tijd tot tijd bewolkt “was, maar dàt er“toch herhaaldelijk gelegenheid was geweest de %on ‘goëd “waar te nemen; dat de zon op den 11%» October ‘van “tien “uur af tot 11 uur twintig minuten nit zichtbaar ‘geweest was. - De Heer J. A. Ouprmans bericht, dat de lucht meerendeels bewolkt ‘was, zoodat de zon soms gedurende geruimen tijd ‘onzichtbaar ‘was, 42 Te Batavia was het weder hoogst ongunstig. Den 9den Oc- tober was de lucht tot 2 uur des namiddags zwaar betrokken en bijna den geheelen morgen viel er regen, iets buitengewoons voor den tijd van het jaar. Den 10de October was de lucht ook betrokken , maar-minder zwaar, zoodat nu en dan de zon in den kijker zichtbaar was, echter niet zoo duidelijk, dat de zonnevlekken, welke volgens de waarnemingen van den volgenden dag waarschijnlijk op de zon waren, waargenomen konden worden. De zon werd onder deze ongunstige omstandigheden waargenomen op de onderstaande tijden: 8u v. m. 25», 50m, 55m, 40m, 4m, bim, gu v. m. Oer, 5e, 10m, 15m, 29m, 10% v. m. 10e, 15e, Ou 45m, 50e, bin, 1° n. m. Or, 10m, 15m, 20m, 4m, 50m, Bim, Zu n. m. Oe, Den 11de October was de lucht weder den geheelen morgen zwaar betrokken; eerst na den middag kwam de zon door, was toen echter helder. De zon werd toen waargenomen op de onderstaande tijden: 0 45m, 50e, bb», 1! n. m. Oe, 5e, 10e, 15e, 20e, 2m, 50m, 55m, 40e, 45e, 50e, 55m, 2u n. m. Oe. Een vlekkengroep bestaande uit vier vlekken was op deze tijden zeer duidelijk zichtbaar. Den 12den October was de lucht afwisselend bewolkt en hel- der, zoodat de zon nu en dan goed kon waargenomen worden. Dit was het geval op de onderstaande tijden: or ON PT 8! v. m. 50m, be, Prom LOE ADE 12001207 10% N00 AOP, AOP, 49E, DOT, 110 vom, 209,95, 50%, 550400 GD ERO 45 0! Om, 5m, 10m, 15, 55m, 5OR, bim, 18, n, m. 40P, 45, 50m, bim, Zen, m. OP, Het aantal vlekken van den vlekkengroep, reeds den toen zichtbaar, was toegenomen tot negen; deze vlekken waren op de opgegeven tijden zeer duidelijk zichtbaar. Op ieder van de boven opgegeven tijden werd, zooals ver- meld is, gedurende twee minuten waensanen (,) De planeet werd niet gezien. Ook op den 6den, '7den, en gsten October werd de zon herhaal- delijk waargenomen; de waarnemingstijden op die dagen heb ik echter niet opgeteekend; den 6den en 7den October waren twee zonnevlekken dicht bij den rand der zon zichtbaar; ook op deze dagen werd geen planeet op de zonneschijf gezien. Ook door de Heeren Soeters, Worprinem en J. A. OunEMANs ‚is geen planeet op de zon gezien; door genoemde Heeren is niet in bijzonderheden opgegeven op welke tijden zij de zon hebben kunnnen waarnemen; alleen is door hen vermeld, dat niettegenstaande de lucht op de waarnemingsdagen dikwijls be- trokken was, zij toch de zon herhaaldelijk hadden kunnen waarnemen, maar dat zij geen spoor van de verwachte planeet gezien hadden. Het resultaat van de waarneming der zon in Indie tenge- volge van de uit Europa ontvangen telegrammen, was dus dat geen voorbijgang van eene planeet waargenomen werd. Keeren wij nu naar Europa terug, alwaar na het afzenden van het telegram naar Indie op den 25ste September, de ver- derere discussie der waarnemingen intusschen tot eene geheel andere uitkomst geleid had dan verwacht was. (°) Dat het weder op 9, 10, 11 en 12 October hoogst ongunstig voor de waarnemingen was kan daaruit blijken, dat terwijl de zon bij helder weder op die dagen volgens het waarnemingsplan van 7u ’s morgens tot 2u des namiddags 340maal zou hebben kunnen waargenomen worden, het slechts domaal gelukt is haar te zien, waaronder nog 24maal, namelijk op den 10den, slechts vrij onduidelijk. 44 In »Les Mondes” van 28 September verscheen een brief van Dr. LescarBauLt, waarin hij zijne vreugde over de wederver- schijning van de vroeger door hem ontdekte pläneet Vulcänus uitsprak, eene vreugde die zoo groot wás, dat hij, hoewel het ‘hem speet dat een Duitscher zijne planeet wedergevonden ‘had, toch van voornemens was aan Weser zijn dank te betuigen. Moreno de redacteur van »Les Mondes” voegde achter -dêzen brief een naschrift, waarin ‘hij mededeelde, dat Leverrier uit de waarnemingen van LescaräuLr (1859), Lumais (1862) en Weser (1876) (dus alweder ‘eene “andere “combinatie dan die ‘welke “door Leverrier zelven “en door Hryp opgegeven zijn) ‘âf- ‘geleid had, ‘dat de plareet Valcanus waarschijnlijk op 2 of <5 Oëtóber dan wel op 9 of 10 October weder voorbij de zon zoude „gaan. Morevo liet op dit naschrift eën opwekkend “woordje aan Dr. LescarBauLr volgen om op die dagen vlijtig waar te nemen, ten einde ‘het nieuwe observatorium dat hij onlangs te Orgères opgericht had, beroemd te maken. Maar in ‘datzelfde nommer van »Les Mondes” verscheen nóg een andere brief, die op Weper’s waarneming betrekking had, ‘nänielijk een brief van Venrosa, assistent aan het observato- rÎúim te Madrid, waarin deze mededeelde, dat uit de aantee- keningen der zonnewaarnemingen op dat observatorium bleek, “dat op den Aden April 1876 te Madrid eene kleine elliptische zommevlek met een klein fakkeltje er ‘bij gezièn was omstreeks 1u v. om. “miiddelbaren tijd te Berlijn, dus meer dan 5 uren Voor dat ‘Weper ‘Zijne waarneming gedaan ‘had. Door ‘leze waarneming van Ventósa verloren ‘de mededeelingen van We- ter, Worr én Semminr, dat de zon vin den “morgen van den Aden April vrij van vlekken “geweest “was, veel van haar gewicht en begon het reeds zeer onwaarschijnlijk te worden, dat Weer eene’ intra-mêrcuriële planeet waargenomen had; andere waar- nemingen, welke later bekend werden, hebben de’ médedeeling van Venrosa bevestigd en ten slotte de onzekerheid waarin men omtrent de beteekenis van Weser’s waarneming verkeerde, geheel opgeheven. Ik kom later op dit-punt terug. âò Intusschen was Levenriem. voortgegaan met, de discussie, der door, hem verzamelde waarnemingen. Hij begon met alle waarnemingen, die onzeker waren en ook alle, waarbij. niet beweging van een rond lichaam, voorbij de zon geconstateerd was, af te zonderen met het doel ze verder buiten beschouwing te laten. Tot deze laatste categorie be- hoorde ook de, waarneming van, Weger op, 4 April 1876, daar, deze geen beweging van. het zwarte schijfje op, de zon waargenomen had. Na deze schifting hield Leverrier tien gevallen over waarin de waarnemers eene ronde, zwarte vlek voorbij de zon hadden. zien gaan; deze waarnemingen, waren de volgende : Ba danuarl SLS... Carrer Loerr, Meekebnaard. 1820, ston 2 ran STEINHÜBEL en STARK, BMaarh 1840 es vate SIDEBOTHAM. EE ND GENERE ENE Lumais. dant. :EABO. einen lar LESCARBAULT. 8 Mei BAI en rnc CouMBARY. 6 Juni ES NE EN SERA SCHEUTEN. Juni en Juli BIA. Se Scor en Wavy. ROE her LOA: it ee: Frrrscn. BRERADER -A9DI ad Decureis. Vijf van deze waarnemingen, namelijk die welke in Maart en October gedaan waren, konden volgens Levrerriek waarne- mingen van ééne en dezelfde planeet zijn. De vijf andere waar- nemingen, zouden. misschien later blijken voorbijgangen, van eene of meer. andere planeten geweest te zijn, maar konden niet aan. hetzelfde lichaam toegeschreven worden als de waarnemin- gen van Maart en October. Leverrier bepaalde zich dus voor- eerst tot een nader onderzoek der vijf waarnemingen van Maart en October, en berekende uit de door de waarnemers verstrekte gegevens eene formule voor. de beweging van eene planeet, met een omloopstijd van 55.02 dagen, door welke formule deze vijf waarnemingen vrij goed voorgesteld werden. 0) () Later heeft Hind (Comptes Rendus 30 October 1876) medegedeeld, 46 Door deze nadere onderzoekingen kwam Lmeverrier tevens tot de uitkomst, dat de vroeger door hem als waarschijnlijk aangekondigde voorbijgang in de eerste dagen van October niet te verwachten was en dat ook in de eerstvolgende jaren geen voorbijgang in de maanden September en October zou plaats hebben. Deze uitkomst deelde Lrverrrer den 2den October 1876 in de Akademie van Wetenscliappen te Parijs mede: Veertien dagen later maakte Leverriek nog eenige nadere bijzonderheden omtrent zijne berekeningen bekend (Coniptes Rendus 16 October 1876). Hij gaf eene lijst van de door hem berekende tijden der conjuncties van de planeet met de zon in de nabijheid der knoopen. Volgens deze lijst zou de laatste conjunctie in de nabijheid van den dalenden knoop (in den herfst) den 21ste September 1876 hebben plaats gehad, echter te ver van den knoop verwijderd dan dat een voorbijgang over de zon zou hebben kunnen waargenomen worden; verder zou het nog mo- gelijk zijn, dat op 22 Maart 1877 een voorbijgang van de pla- neet over de zon plaats greep; maar daarna zou geen passage in den herfst meer te verwachten zijn vóór 15 October 1882, en geen passage in het voorjaar vóór 10 April 1885. Lever- RiER drukte den wensch uit, dat hoewel de kans dat de planeet den 22sen Maart 1877 voorbij de zon zoude gaan niet zeer groot was, de sterrekundigen dien dag toch de zon nauwkeurig zouden willen waarnemen, daar na dien datum er in de eerste vijf jaren geen de minste kans op het waarnemen van eene passage bestond. Ik heb boven medegedeeld, dat uit de te Madrid gehouden danteekeningen van de zonnevlekken gebleken was, dat op den dag waarop Weger zijne waarneming deed, des morgens om- streek 11 uur te Madrid een zonnevlekje op de zon gezien was. Ook te Greenwich werden, naar aanleiding van Wezer’s waar- heming, de photographien van de zon, die den 4%» April 1876 aldaar genomen waren, onderzocht. Men. vond op de twee dat de vroeger vermelde waarneming van Srark op 9 October 1819 ook zeer goed door de formule van Levenrier voorgesteld wordt; hierdoor werd het dantal der waargenomen voorbijgangen van dezelfde planeet op zes gebracht. 4 photographien, die omstreeks 10 uur des voormiddags genome waren, eene kleine, ronde, door fakkels omgeven zonnevlek, ongeveer op dezelfde plaats als waar Weser ruim vijf en een half uur later zijn zwart schijfje gezien had. De Astronomer Royal Arry maakte dit bekend in het tijdschrift » Nature” van 12 October 1876. Het bleek dus ten slotte, dat Weger toch niets anders dan eene zonnevlek waargenomen had, die reeds in den voormid- dag van den 4%r April op de zon zichtbaar geweest was. We- BER’'S waärheming moet dus van de boven opgegeven lijst der waarnemingen van intra-mercuriële planeten geschrapt worden en kan voortaan bij de behandeling van deze hemellichamen alleen ter sprake gebracht worden als een voorbeeld hoe voor- zichtig men met het aannemen van dergelijke waarnemingen moet zijn. Hoewel dus Weprr’s waarneming niets met de intra-mercu- riële planeten te maken gehad heeft, zoo is zij toch door een toevalligen samenloop van omstandigheden de aanleiding geweest, dat onze kennis van deze planeten niet onbelangrijk vermeer- derd is geworden, althans in vergelijking met hetgeen men er vroeger van wist. Zij heeft in de eerste plaats de belang- rijke discussie van Lreverrier uitgelokt, waardoor een weinig orde gebracht is in een wel wat wilden hoop van onzekete waarnemingen, die meestal met gebrekkige hulpmiddelen door minder goed geoefende waarnemers gedaan waren, en waatr- door men eenige aanwijzing gekregen heeft in welke richting ongeveer moet gezocht worden , om althans een van die planeetjes nader te leeren kennen. Ook is men er nu op bedacht geworden om betere hulpmid- delen voor het waarnemen van de intra-mercuriële planeten te zoeken. De zon geregeld met voor dit doel voldoende korte tusschen- poozen met een kijker waar te nemen, zou een te tijdroovend werk zijn dan dat men zoo iets van de-sterrekundigen vers wachten kan, die tegenwoordig zoo vele andere belangrijke Â8 onderzoekingen te, doen hebben, dat. zij hun tijd wel, beter be- steden, kunnen. Farn heeft dan ook reeds en. 1859, naar, aan; leiding. van de eerste mededeeling van LeveRrieR omtrent intra- mercuriële planeten, er op. gewezen dat men voor. het ontdek- ken van, die planeten de hulp der photographie moest inroe- pen. Hij stelde voor, dat men voor dat doel op, de voornaamste, observatoria eenige malen. daags, photographien van de zon ne- men zou. Hieraan is echter nooit gevolg gegeven, ten minste niet met het. oog op de intra-mercuriële planeten, Janssen, de bekende Fransche sterrekundige, heeft dit denk- beeld nu weder hesproken in eene belangrijke nota over de waarneming. der infra-mercuriële planeten, die hij den 2% Oc- tober 1876 aan de Akademie van Wetenschappen te Parijs heeft aangeboden. Na de moeilijkheden uiteengezet te hebben, die aan de waarneming der zon met het doel om dergelijke planeten. te ontdekken verbonden zijn, en na de vele oorzaken van dwalingen waaraan men zich bij dergelijke waarnemingen, blootstelt, besproken te hebben, kwam Janssen tot het besluit, dat de zekerste en eigenlijk de eenige zekere weg om tot eene, bepaalde uitkomst in deze te geraken was, dat men op verschil- lende punten der aarde geregeld met korte tusschenpoozen pho- tographien van de zon nam. Hij meende dat. daarvoor een instrument als ziju. photographi- sche, revolver. dien hij voor de waarneming van de passage van, Venus gebruikt had, bijzonder geschikt zoude zijn. Het mechanisme van, dit instrument zoude zoodanig. moeten. inge- richt. zijn, dat er op, bepaalde tijden, hb. v. om het uur, zonder tusschenkomst van eenigen waarnemer. photographien. van, de, zon, mede. konden genomen worden. Wanneer eenige van deze instrumenten systematisch over de oppervlakte der aarde verdeeld werden, zoude men reeksen waarnemingen van de zon kunnen verkrijgen, die te zamen eene bijna conlinue aanteekening van de veranderingen aan hare oppervlakte zou- den daarstellen. Op deze wijze zouden de tusschen Mer- curius. en de zon gelegen ruimten binnen weinige jaren doors 49 zocht kunnen worden met eene zekerheid en een goed gevolg, die men van geene andere methode kon verwachten. Volgens latere berichten is Janssen reeds bezig met de sa- menstelling van zoodanig instrument. Indien hij hierin naar wensch slaagt en bij andere sterrekundigen de noedige onder- steuning voor zijn plan vindt, lijdt het geen twijfel of onze kennis van de intra-mercuriële planeten zal in de eerstvolgende jaren eene belangrijke schrede vooruit gaan. NASCHRIFT. Den 22stenster Maart jl. is de zon, naar aanleiding van het door Leverrier in de Comptes Rendus van 16 October 1876 medegedeelde, weder te Batavia waargenomen door mij en den Heer L. Backer OvernserK. Het weder was even ongunstig voor de waarneming der zon, als in October van het vorige jaar. Alleen op de volgende tijden was de zon tusschen 7“ v m. en 1® n. m. zichtbaar: EST 157, 250, 280 55M, A8L 450, 485 IE DEN Qu v. m. gm, 28r, zal, ban; 58m: Me SL, 15, 18, 48, HEL; ME tn, LSP, Op ieder van deze tijden is de zon gedurende twee minuten waargenomen, maar geene planeet werd gezien. Baravia, April 1877 DEEL XXXVL A NOTULEN VAN DE VERGADERINGEN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË. BESTUURSVERGADERING GEHOUDEN oP ZATURDAG 20 Januari 1877. De aftredende voorzitter de heer van Disk opent de vergadering : Aanwezig zijn de heeren P. van Dik, dr. P. A. BeresMa, dr. C. pe Gavere, H. J. HaArpreMan, dr. N. J. Hoorwee, H. L. JANSSEN VAN Raar en dr. H. Crerier, secretaris; De heeren dr. F. H. Bauer en dr. CG. L. van per Bure heb- ben kennis gegeven dat zij verhinderd zijn de vergadering bij te wonen, terwijl ook de heeren B. E. J. H. Brekine, dr. CG. Gurreuing, G. KF. pe Brumnr Kors, dr. L. W. G. pr Roo, R. Everwijn, Th. M. Rrreur en G. A. pe Lance afwezig zijn. De notulen der vergadering van 16 December 1876, worden gelezen en goedgekeurd. 51 De voorzitter betuigt dank aan den afgetreden secretaris, geeft zijn leedwezen te kennen dat drukke bezigheden hem verhinderen die betrekking langer op zich te nemen en heet den nieuwen titularis welkom. Daarna legt hij het voorzitter- schap neder en geeft den hamer over aan den heer dr. Beresma, hem de noodige opgewektheid toewenschende in de vervulling zijner taak. De heer Brresma aanvaardt bet praesidium en richt een woord van dank en van hulde aan den afgetreden voorzitter en brengt de navolgende stukken ter tafel. 1. Verzoeken tot afvoering van de lijst der leden van de heeren: S. van Deventer, L. W. J. J. Ramaer, K. BROERS VAN Dorr, Wimkens, H. van Oorpr, Dr Haan, J. F. van per Brus, J, Nerrter, Perk en A. H. nr Does. Conform. H. Tot gewone leden worden benoemd de heeren: E. C. Suermonpr, G. T. H. Hennis, CG. W. F. Dekema, dr. RB. H. J. SNETHLAGE, dr. Leo Moscovres, G. H. L. Vriens en dr. H. BREITENSTEIN, wonende de vier eersten alhier en de anderen respectievelijk te Padang, Willem 1 en Soerabaija. HI. De heer van Duk stelt voor de toezending van diplo- mata te beperken tot eereleden, correspondeerende en be- stuursleden. Wordt besloten zulks in de algemeene vergadering ter sprake te brengen. IV. Zijn ingekomen de navolgende boekwerken: Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in Nederlandsch- Indie. Deel XXI, afl. VI. Geneeskundig tijdschrift voor Nederlandsch-Indie. Deel XVIII. afl. 2. Tijdschrift van het aardrijkskundig genootschap, gevestigd te Amsterdam. Deel II, nos. 1 en 2. De residentie-kaarten van Java en Madura, doôr F. pr Bas. Uitgegeven van wege het aardrijkskundig ’genootschap. Inschrijvingen ten behoeve van de expeditie naar de Boven- 52 Djambi en de vallei van Korintji. Tweede lijst. Uitgegeven als boven. Troschel’s Archiv für Naturgeschichte. 42°" Jahrgang, 5°* Heft. Annalen der Physik und Chemie vor PoceeNporer. 1876 nos. 9, 10, 11 en Ergänzungsband VIII, Stück 1. Monatsbericht der Königlich Preussischen Akademie der Wis- senschaften, Juli & August 1876. Verhandlungen der Kaiserlich-Königlichen Zoologisch-Botani- schen Gesellschaft in Wien. Jahrgang 1865. XXV Band. Fünfter Bericht der Naturwissenschaftlichen Gesellschaft zu Chemnitz. Phanerogamen-Flora von Chemnitz und Umgegend, bearbeitet von Franz Kramer. (von der naturwissenschaftl. Gesellsch. zu Chemnitz). Sitzungsberichte der mathematisch-physikalischen Classe der kön.-Bayerischen Akademie der Wissenschaften zu München. 1875. 1—5, 1876. 1. Ueber die Beziehungen der Chemie zur Rechtspflege. Festrede zur Vorfeier des Allerhöchsten Geburts-und Namensfestes Seiner Majestät Ludwig II, König von Bavern, gehalten von dr. L. A. Bucurer. Almanach der Kön. Bayerischen Akademie der Wissenschaf- ten für das Jahr. 1875. Schriften der physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Kö- nigsberg 17“ Jahrgang 1° u 2° Abtheilung. Annales de Chimie et de Physique. Tom. IX. Oct. & Nov. 1876. Mémoires de la Société nationale des Sciences naturelles de Cherbourg. Tome XIX. 1875. Nouvelles archives du museum d’histoire naturelle de Paris. Weme fast 17:23 L. Comptes rendus hebdomadaires des séances de lacadémie des Sciences. Tom. LXXXIII, nos. 17, 18, 19, 20, 21, 29. Sveriges Geoliske Unkersökning : 1°. Om Sveriges Lagrade Urberg, jemförda mid Sydvestra Europas. 55 go, Beskrifning till Kartbladet »Riseberga’” (No. 54). 5e. Id. Id. »Latorp”” (No. 55). ii Id. Id. »Nora” (No. 56). 6°. Bovenstaande kaarten (No. 54—56). 6°. Om Malmlagrens Aldersföljd och Deras Användande Säsom Ledlager. 7e. Geognostisk Beskrifning öfver Persbergets Grufvefält. Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indie Jaarg. 1876: 1. De Indische Archipel. Tafereelen uit de natuur- en het volksleven in Indie. 9°—12° Aflevering. V. De gouvernementsrenvooijen, van 19 December 1876, no. 22070 en 22071, 18 December 1876, no. 25029, 28 De- cember 1876, no. 25468 en 8 Januari 1877, no. 107, strek - kende ten geleide van de missives: a. van den gouverneur van Sumatra's Westkust, van 26 October 1876, no. 7078 en 8051; b. van deu resident van Pekalongan, van 12 December 1876, no. 4496; c‚ van den gouverneur van Sumatra's Westkust, van 20 November 1876, no. 8499 en d. van den gouverneur van Celebes en Onderhoorigheden , van 20 December 1876, no. 4975/1; allen handelende over in die gewesten waargenomen natuur- verschijnselen. In handen van het lid dr. Beresma ter aanteekening en te- rugzending. | VL. De missive van den directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid, van 19 Januari 1877, houdende het verzoek om het verslag der handelingen van de Vereeniging over het jaar 1876. Wordt besloten hieraan in tijds te voldoen. VII. De heer Beresna biedt der Vereeniging aan: a. een Exemplaar van de photographie der buste door de vereerders van Prof. Karser in de voorgalerij der sterrenwacht te Leiden geplaatst. 54 Encadreeren en ophangen in de vergaderzaal. b. een verslag over de natuurverschijnselen waargenomen iu 1874 in het gouvernement van Sumatra's Westkust. c. hetzelfde over 1875. Wordt besloten tot plaatsing in het tijdschrift. VIJL. De heer Beresma deelt bizonderheden mede over de waarneming van vooronderstelde planeten tusschen Mercurius en de zon en daaruit opgemaakte berekeningen door LEvERRrER. Wordt besloten tot het opnemen in het tijdschrift. Daarna wordt de vergadering gesloten. DN nei e GANDAROEWA (ONZICHTBAAR STEENEN WERPEN) IN DE PREANGER. WAARGENOMEN EN TOEGELICHT DOOR A.G. VORDERMAN. . Toen ik in het begin van 1874, van een mijner dienstreizen in het Krawangsche te Poerwakarta terugkeerde, werd ik bij mijne ’t huiskomst verrast door een briefje van den tijdelijken op- zichter C. J. Armrroop te Tjianting, dat ongeveer luidde als volgt : » Waarde Docter. »Er gebeuren hier in een huis naast mij wonderlijke dingen. »Bene vrouw, pas gehuwd met een Santrie, wordt waar zij „ook gaat vervolgd door wat, weet men niel, doch met het „gevolg dat haar allerlei voorwerpen door een ontzichtbare hand »nageworpen worden.” Ik heb medelijden met de vrouw die sedert 7 dagen geen »nachtrust meer heeft, bizonder zenuwachtig is en er slecht „uil ziet.” Het briefje was reeds 2 dagen oud. Tjianting is een dessa gelegen in de Preánger-Regentschappen district Gandasolie aan den grooten afvoerweg tusschen Tjipada- larang en Tjikhao op ongeveer 9 palen afstand van Poerwakarta. 56 Ik vermoedde dadelijk dat het onderhavige geval een der- genen was, die reeds herhaaldelijk de attentie èn der autori- teiten èn van het publiek tot zich getrokken hebben, en was dus niet weinig verheugd in persoon eene dergelijke gebeurtenis te kunnen bijwonen. Met een dos-à-dos door 2 paarden getrokken was Tjianting spoedig te bereiken. Rechts en links wendde ik mij met Armr- Roop’s briefje tot mijne kennissen, doch alleen de ingenieur J. R. HaGrNpoorN (©) was geneigd onmiddellijk met mij naar Tjian- ting af te reizen. Tegen 5 ure des namiddags kwamen wij bij den heer Ar- MEROOD aan. Deze ontving ons eenigzins teleurgesteld, daar hij het briefje 2 dagen geleden verzonden had en bovendien het verschijnsel sedert de laatste 24 uren opgehouden had te bestaan. Hij vertelde ons verder hoezeer het geheimzinnige steenen- werpen de aandacht getrokken had en er van heinde en ver nieuwsgierigen toegestroomd waren om getuigen te zijn van het onverklaarbare. De wedana van Plered had zich zelfs met eenige daartoe bevoegde personen in commissie gesteld en sommige der ge- worpen voorwerpen o. a. een koflijketeltje met ‘bijbehoorend proces-verbaal aan den Regent van Bandong opgezonden. Had de vervolgde vrouw menig rusteloos uur doorgebracht, haren echtgenoot was het gedurende dien tijd beter gegaan. De nieuwsgierige en goedgeloovige menigte was niet zamen- gevloeid met ledige handen, doch had volgens den adat als blijk harer belangstelling de noodige hoeveelheid kippen, rijst en geldstukken achiergelaten. In de veronderstelling eene vergeefsche reis gemaakt te hebben begaven wij ons toch onmiddellijk in gezelschap van den heer Armeroop naar het huis van bedoelde vronw en na- men daar het volgende waar: (°) Sedert te Tjiandjoer overleden. 57 De vrouw in questie, Epsor genaamd, zat in gezelschap van haar man, den Santri Assim, hare moeder en eenige tetamoe’s in de voorgalerij van haar klein huisje. Op mijne tot haar gerichte vragen antwoordde zij zeer vrij- moedig, waarbij tevens bleek dat zij de maleische taal goed mach- tig was. (Eene bizonderheid bij Soendasche dessa-bewoonsters). Zij verhaalde zeer ontstemd te zijn door het voorgevallene, en kon geen reden opgeven waaraan de oorzaak van het verschijn- sel toe te schrijven was, doch voegde er bij nu eerst gerust te zijn, daar sedert de laatste 24 uren geene voorwerpen meer naast haar gevallen waren. De overige leden van het gezelschap bevestigden dit verhaal, zoowel als dat van den heer Armrroon. Een der laatst ge- worpen voorwerpen werd ons vertoond en bestond uit een ge- wone steen, afkomstig uit den keuken. Er werd tevens bij- gevoegd dat de steen tijdens den val nog warm was. Het huisje waarin de familie Assim woonde behoorde tot de soort welke in de Soenda-landen ltmassan genoemd worden. Het had ongeveer de volgende afmetingen. Lenete”- 456- al, Breedte + 5, el. Hoogte + 4 el. De kleine voorgalerij was zeer smal en bood nauwelijks plaats aan voor het verzamelde gezelschap. De keuken was van jongeren datum als het huis en bevond zich rechts daarvan op eenige passen afstand. De woning stond op palen, had slechts ééne deuropening, zon- der eenig venster of raam. Van binnen was het éénige vertrek zwart herookt, zooals gewoonlijk oude inlandsehe dessa huizen. Ter hoogte van ongeveer 5 meter boven den vloer bevond zich een zoldertje van peloepoeh, waartegen een gewone bam- hboe-ladder stond. Een geheimzinnig halfduister heerschte in het vertrek dat gemeubileerd was met de gewone voorwerpen als: dangdang’s, kwalie’s, pieken, weeftoestel, gindie’s, enz. enz. Na de inspectie van het huisje begaven wij ons wederom in 58 gesprek met de bewoners en toonden onzen welgemeenden spijt, niet te zijn tegenwoordig geweest bij een verschijnsel dat in zoo hooge mate belangstelling verdiende. Wij hadden. nauwelijks uitgesproken of er viel een rijpe pinangnoot tusschen het gezelschap in. Ik veronderstelde dat een der leden er mede gegooid had en vroeg wie dit deed; nòch de santrie, nòch diens vrouw, nòch eenig ander persoon kon opge- ven, wie de pinangnoot geworpen had. De vrouw echter zeide met bedrukt gelaat: Saja rassa sekarang moela layi.” Het gezelschap verspreidde zich daarop; de moeder ging naar de keuken, Epgor ging binnenshuis en de tetamoes namen afscheid. Nauwelijks was de vrouw in het vertrek of een steen ter grootte van een mansvuist viel in de deuropening. Vermoedende dat hierbij bedrog in het spel was verzocht ik de heeren — A. en H. met de noodige attentie buitenshuis waar te nemen, terwijl ik op mij nam het verschijnsel binnenshuis te observeeren. De ligging van het huis was zoo geïsoleerd dat er onmogelijk iemand verborgen kon zijn in de onmiddellijke nabijheid zonder dat zulks door de buitenstaande heeren ontdekt zoude zijn. Onder het huis was evenmin iets te bespeuren. Binnenshuis echter was het er uiet beter op geworden. De vrouw, blijkbaar reeds eenigzins gewoon geraakt aan dergelijke surprises, had hare gewone huiselijke bezigheden hervat en zat op den achtergrond te naaien. De bovenvermelde ladder was mijne aandacht niet ontgaan; ik vermoedde dat de een of andere grappenmaker zich op het zoldertje verborgen hield en van daar uil, nu en dan, de verschillende voorwerpen wierp. Door mij op de ladder te wagen en mijn hoofd door het vierkante gat te steken, bestond er alle kans dat, bij wijze van zelfverdediging of tot verhoeding van ontdekking, een pijnlijke kruindoffer mij te beurt zoude vallen. Ik liet dus den Santrie voor mij uitgaan, waarna ik zelf de ladder besteeg en mij overtuigde dat er niemand op het zoldertje verborgen was. Ee 59 De Santrie ging nu op mijn verzoek weder naar huiten en ik bleef met de vrouw in het vertrek alleen. De beide overige heeren stonden op ongeveer + 11/, el afstands van mij op den beganen grond voor het trapje van het huis na zich nogmaals vergewist te hebhen dat niemand op- om- of on- der hetzelve verborgen was. Het gesprek met de vrouw wilde niet erg meer vlotten. Na eenig dralen deelde zij mij mede in de veronderstelling te zijn dat de geest van haren onlangs overledenen eersten man hier- bij in het spel was, en antwoordde verder niet meer op mijn vragen. | Terwijl ik nu in den deurpost staande met de andere heeren sprak, vloog mij rakelings een stuk goela aren voorbij het hoofd en kwam in de voorgalerij te recht, zonder dat het mij mogelijk was te bepalen van welke richting het voorwerp kwam. Al spoedig werd het stuk suiker opgevolgd door een kluwen touw dat mij langs de ooren vloog. Alsof dit niet genoeg was kwamen achtereenvolgens aan de beurt: een stuk gambier, een steen en een palita met olie. Ik moet eerlijk bekennen dat ik het binnenshuis min of meer unheimisch vond, te meer daar het mij hoogst raadsel- achtig was van waar de voorwerpen kwamen, en zij mijne atteritie eerst trokken als zij vlak bij mij waren en zich on- geveer 1 el boven den vloer hevonden. Terwijl ik de buitenstaande heeren van het een en ander kennis gaf, viel er een nieuw verschijnsel voor en wel een vervaarlijk gerikketik door het geheele huis, veroorzaakt door het vallen van eene groote hoeveelheid groene erwtjes (katjang hidjoe). Noch de heer H. nòch de heer A. waren te bewegen binnen te komen. De vrouw was inmiddels opgestaan en had eenige voorwer- pen verschikt. Hare houding bij die gelegenheid was zoo bedaard, dat on- willekeurig de gedachte bij mij oprees, dat zij zelve debet was aan de achtereenvolgende erupties. Ik besloot daarom mij 60 nog niet te verwijderen, doch ongemerkt eene bizondere aan- dacht te schenken aan hare handen en werkzaamheden, deelde mijn vermoeden aan de buitenstaande heeren mede en verzocht hen mij ter ontdekking behulpzaam te willen zijn, door in het geheel geen aandacht aan de vrouw te schenken, doch, ingeval ik zulks verzocht, naar een bepaald punt in eene andere richting gelegen te willen turen. Dit gesprek geschiedde in de fransche taal, daar het mij niet onmogelijk toescheen dat de buitenstaande Santri eenige hollandsche woorden machtig was. Op een gegeven oogenblik ontdekte ik, dat de vrouw iets onder hare hand trachtte verborgen te houden. (Zij zat op den grond). Een vluchtige blik mijnerzijds was voldoende geweest dit te ontdekken. Ik deed echter alsof ik niets bemerkt had en ging door met de buitenstaande heeren van mijne bevinding kennis te geven, simuleerde toen, met de noodige gebaren, ein- delijk de plaats ontdekt te hebben van waar de voorwerpen ge- worpen waren, en verzocht hun in het hollandseh aan die plaats, welke in geheel andere richting lag als waarin de vrouw zich bevond, hunne bijzondere attentie te willen schenken, terwijl ik er in het fransch de voorspelling bijvoegde dat, ingeval men niet op de vrouw lette, het eerst te werpen voorwerp wits van kleur zoude zijn en sets grooter dan een vrouwelijke hand. Hetzij Ersor argwaan koesterde, hetzij zij hare kans door de gespannen aandacht van het gezelschap minder achtte: het duurde geruimen tijd voor er weder een voorwerp viel. Fen einde de vermoedelijke bedriegster uit te lokken, keerde ik mij met den rug naar haar toe en stond zoo met naar buiten ge- keerd gelaat af te wachten de dingen die komen zouden. Ik had verwacht dat de worp eerder zoude geschieden, ten minste wij wachtten en tuurden zonder dat er iets kwam. Hierover eindelijk mistroostig keerde ik mij om, ten einde de vrouw eens op te nemen en jawel: juist op het oogenblik dat ik mij omdraai, vliegt mij een stuk geschilde witte klapper 61 tegen het lijf, zoodat ik door het toeval geleid tevens waarnam, dat «het voorwerp van uit de richting der vrouw met een boog naar mij toegeworpen was. Mijne voorspelling was uitgekomen. Het klapperfragment was wit en grooter dan de hand der vrouw. Nu vertelde ik haar onze laatste list om er achter te komen en zeide haar onhewimpeld dat zij eene groote bedriegster was, en zij zelve de oorzaak was der vermeende vervolging en het spookachtig werpen. Armrroop verklaarde nu opgemerkt te hebben dat zij, kort voor het werpen met de boontjes een mand, verzet had, welke mand door ons onderzocht werd en een groote hoeveelheid katjang hidjoe bleek te bevatten. Onze beschuldiging lokte een heftige woordenwisseling uit. Zij zwoer bij hoog en laag er geen schuld aan te hebben en dat met eene franchise die ons ten zeerste verbaasde. Het verdient echter opmerking, dat na de ontdekking het val- len van voorwerpen ophield, niettegenstaande wij ter contro- leering nog een half uur in huis bleven, en natuurlijk met zes achterdochtige oogen gewapend, alle handelingen der vrouw nagingen. 3 De sleutel van het raadsel was ontdekt en welgemoed keer- den wij naar Poerwakarta terug. Later schreef Armeroop mij dat steenenwerpen na dien tijd niet meer voorgevallen was, en een maand daarna ongeveer, kreeg ik het bericht van de echtelijke scheiding tusschen Assrm en Egor. Ik acht het niet oneigenaardig hieraan een klein overzicht te verbinden van vroegere gepubliceerde waarnemingen van Ganda- roewa, waartoe in de eerste plaats het vermaarde geval van Soemedang in 1851 mag gerekend worden en waarvan een verhaal voorkomt in de Biang-Lala 2° Jaagrang, 1e deel van den hand des heeren Dornserr. Het werpen van steenen viel daar voor in tegenwoordigheid van verschillende europeanen en inlanders en gaf aanleiding dat daarover een verslag aan den toenmaligen Gouverneur- Generaal ingediend werd. 62 Van de authentieke acte, die naar het schijnt verloren is ge- gaan, bestaat een afschrift door den heer J. van Swieten in- gezonden in het Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië, 12% afle- vering, 1872, welke luidt als volgt: Op den 4 Februarij 1851 zijnde de eerste dag der Javasche »maand Poeasa, van eene gedane inspectie naar huis keerende, „ontwaarde ik op eenigen afstand van mijn huis, dat hetzelve »door een groot getal menschen omringd was: niet begrijpen „kunnende wat zulks beteekende, verhaalde mij mijne vrouw, „aan huis gekomen zijnde, dat er in de binnengaanderij en de sbinnenkamer van het huis steenen vielen zonder dat men »konde ontwaren vanwaar dezelve kwamen; zulks hoorende »werd ik eenigzins vergramd, zeggende dat een mensch met »gezonde oogen doch wel zien konde door wien de steenen „geworpen werden en tot dat einde plaatste ik mij midden in »de binnengaanderij alwadr het grootste gedeelte der steenen »vielen, overtuigde mij echter spoedig dat zulks niet door men- »schenhanden konde geschieden, omdat de steenen somtijds digt »voor mijne voeten perpendieulair naar beneden vielen zonder »zich te bewegen en zonder dat iemand in de nabijheid was.” Ik onderzocht toen de planken der zoldering één voor één sen bevond dat dezelve allen vast en zonder de geringste tus- „schefiruimte van elkander lagen.” „Hierop liet ik al de menschen, zoowel in als bij het huis „wonende, op eene vrije plaats vóór het huis verzamelen en „door eenige politiedienaren bewaken, begaf mij vervolgens — „nà bevorens al de luiken behoorlijk gesloten te hebben — „alleen vergezeld door mijne vrouw binnenshuis: maar toen »was het nog veel erger en er kwamen steenen van alle kanten „aanvliegen, zoodat ik genoodzaakt werd, om de deuren en „luiken weder te openen en hiermede hield het gedurende zes- „tien dagen tijds gestadig aan, zoodat wel op één dag duizend „steenen vielen, waarouder er waren van negen pond zwaarte. „Hierbij moet ik niet vergeten te zeggen, dat mijn huis een „planken huis is, zijnde de vensters voorzien met p. m. twee 65 »duimen van elkander verwijderde houten tralies alsmede dat het „meestal met werpen begon ten 5 ure ’s morgens en daarmede „aanhield tot omstreeks 11 ure ” „De bijzonderheid dat de steenen meestal in de nabijheid van »een elfjarig inlandsch meisje vielen, ja, dat kind zelfs schenen s avonds.” »te vervolgen, ga ik met stilzwijgen voorbij, omdat zulks min- »der tot de zaak behoort, en ook dit verslag te breedvoerig »zoude maken. f »Tot bevestiging van het bovenstaande laat ik hieronder vol- »gen eenige namen der geloofwaardigste personen, die het bo- »vengemelde geval, of altoos of periodiek hebben bij gewoond „en welke ik niet twijfel dat indien zulks geeischt wordt, met „eede zullen willen bevestigen, als: »Miemers, luitenant-kolonel aide-de-camp. »ERMANTINGEN, oud-inspecteur der koffij-cultuur. »Dornseir, herbergier te Sumedang. „Born, meesterknecht metselaar. »Adipathi Sorrra Laca, oud-regent. »Tommagang Sorrra pr Laga, toenmalige pathi en tegenwoor- »dige regent van Sumadang. »SOEMA pr Lac, hoofddjaksa. „De twee hoofdpanghoeloe’s, alsmede onderscheiden districts „hoofden en de hoofden der passcerbaan. »BATAviA, den 50 December 1854. »(w.g.) v. KESSINGER, » Ássistent-hesident te Sumadang in de Preänger-Regentschappen.” Frieperica GerSTÄäCKER, die zoo als bekend is Java bezocht, stelde zijne bevindingen omtrent het voorkomen van Gandaroewa in de Preánger te boek in het 19° deel der Gartenlaube jaar- gang 1871, onder den titel van — das. Gespenstige Steinwerfen — Grrstäcker was verbaasd bij zijn bezoek in de Preánger de- zelfde sage te hooren opdisschen als in zijn geboorteland be- kend was. 64 Hij verhaalt o. a. het geval van 1851 te Swmedang uitvoe- riger als de heeren van KessinceN en Donnserrr, waarbij zoo ik mij niet vergis blijkt, dat het vervolgde elfjarig meisje in questie een dochtertje was van den kok der familie. Een tweede geval, waarvan een Franschman de heer Ters- sEiRe de dupe was, moet gebeurd zijn te Soekapoera (Manondjaja of Bandjar?). Deze heer werd, behalve op de gewone steenen, nog boven- dien onthaald op baffelbeenderen, buffelmest en zelfs eens op een buffelschedel. De regent van Soekapoera bevriend met den heer Tersseire bd ging hem opzoeken, doch ontvluchte ’s nachts het huis daar hij opgaf, met ledikant en al door een onzichtbare hand in de hoogte gelicht te zijn. De regent verzekerde meermalen een der bij deze gelegen- heid gevallen steenen met een kruis van sirihkalk te hebben voorzien en daarna in de langs het huis stroomende Tji-tandoei te hebben geworpen, waarop deze steenen kort daarna nog nat teruggeworpen werden. Nog een derde geval wordt verhaald dat waargenomen werd door den heer Ament, tijdens deze zich als Inspecteur der koffij- eultuur tijdelijk in de Prenger ophield. Het viel voor in een klein huis te Bandong dat bewaard werd door eene oude vrouw en grensde aan het erf van den toenmaligen assistent-resident Nacer. Ten slotte maakt hij gewag van een gandaroewa-geval even- eens te Bandong in welk geval de assistent-resident VisscueR vAN GaasBEEK de zaak wilde onderzoeken, doch bij zijn komst het verschijnsel reeds geweken vond. Het zij verre van mij bovengerefereerde gandaroewa-gevallen op één lijn te willen stellen met dat hetwelk ik zelf waarnam. Deze waarneming toch is in vergelijking tot de negenponds- steenen en de buffelgeraamten hoogst eenvoudig te noemen. Ik gevoel evenmin neiging of roeping de verschillende relazen aan een critisch onderzoek te onderwerpen. Wil men bij de beoordeeling aan dergelijke gevallen een 65 helder inzicht verkrijgen, dan dient men dieper in te dringen in het inlandsche huishoudelijke leven, dan wel gewoonlijk door ons Europeanen gedaan wordt. In het Sumedangsche geval treft het mijn aandacht dat het elfjarige inlandsche meisje, de bloedverwante van den kok, de vervolgde persoon scheen te zijn. Men behoeft slechts eenigzins met het karakter en de nei- gingen van den inlander bekend te zijn, om hieruit een zee van gissingen te doen geboren worden. Is het te gewaagd, de mogelijkheid te stellen dat er mo- tieven bestonden, de familie op de een of andere manier van het kind afkeerig te maken, ten einde door de onttrekking van het kind aan haar toezicht, vrijer spel te hebben voor bijoog- merken ten opzichte van een wezen, dat binnen kort de puber- teitsjaren zoude bereikt hebben ? Het valt mij bovendien nog al op dat de » bovennatuurlijke’ hand, na den geheelen dag rusteloos werkzaam te zijn geweest, even als een natuurlijke een bepaalde nachtrust noodig had. Doch genoeg hierover. Ik wensch er alleen op aan te drin- gen dat men bij dergelijke gevallen speciaal en ongemerkt de aandacht schenke op de zoogenaamde vervolgde persoon. In het begin van het vorig jaar viel er ten huize van de familie W. te Poerwakarta eene gebeurtenis voor, die deed den- ken aan gandaroewa, hoewel voor de uitvoering er van niet die handhabiliteit noodig was, waarin de inlandsche vrouw Ersor zoo uitmuntte. Hier nu gold het de vervolging eener kokkin. Des avonds als het donker was vielen er op het dak van de keuken en de belendende bijgebouwen ronde kaliesteenen allen met een wit kruis van sirihkalk gemerkt. Tot groote angst der kokkin, en tot groot ongerief der fa- milie, hield dit verschijnsel geruimen tijd aan. Mevrouw de Wed. M, die de familie W. des avonds een be- zoek kwam brengen, had het ongeluk bij het binnentreden van het erf één der gemerkte steenen tegen het hoofd te krijgen. DEEL XXXVII. ö 66 Op welke wijze is mij onbekend, doch er waren gegronde vermoedens gerezen dat een staljongen hier aan het »gespen- stige steinwerfen”’ debet was. De staljongen geraakte voor deze, dan wel voor een andere zaak, in de gevangenis, en plotseling was met de verwijdering van dien bediende het verschijnsel opgehouden. Na korten tijd herkreeg de man zijn vrijheid, (de kokkin was inmiddels uit haar dienst ontslagen) en 14 dagen daarna vormden staljongen en kokkin een echtpaar. Baraviá, 2 Maart 1877. NOTULEN VAN DE VERGADERING EN DER | KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË. BESTUURSVERGADERING GEHOUDEN op ZaArurpan 1% FerBrvanr 1877. De voorzitter opent de vergadering. Aanwezig zijn de heeren dr. P. A. Berasma, dr. C. L. vaN DER Bure, dr. F. H. Baver, dr. N. J. Hoorwere, P. var Duk, R. Bverwin, dr. C. pe Gavere, H. L. JANSSEN var Raar, IL. J. HarpeMaN en dr. H. Crerier. De heer B. B. J. H. Beekrse heeft kennis gegeven verhinderd - te zijn de vergadering bij te wonen, terwijl ook de heeren dr. C. Gurreuine, G. F. pe Bruun Kors, dr. L. W. G. pr Roo, G. A. pe Laer en Th. M. Rrreur afwezig zijn. De notulen der vergadering van 20 Januari worden gelezen en goed gekeurd. DEEL XXXVII, ö 68 De navolgende stukken zijn ingekomen. 1. Verzoeken om van de ledenlijst te worden afgevoerd, van de heeren: J. Koor Jr. te Cheribon, D. ren Bosen te Oenarang, A.D. F. F. Bovruis te Tjiloear, F. L. Geervine te Batavia en dr. pe Rursrer te Samarang, terwijl wegens overlijden van de ledenlijst moeten worden afgeschreven: D. Wesrnorr te Tjilatjap en dr. Lupekine te Soerabaija. Conform. IL. Verzoeken als leden te worden aangemerkt de heeren: SRAVERS, onderintendant 1° klasse te Batavia, J. B. WesrenBero, assistent-resident te Tjiamis, JomANsen, officier van gezondheid 2° klasse te Rau, Jozer Srörk, officier van gezondheid 2° klasse te Willem 1, dr. Wascrnre, officier van gezondheid 2° klasse te Djambi, J. H. van per Vark Ben, assuradeur te Batavia, dr. L. K. WenneKenDonkK, geneesheer te Samarang, G.-H. BrAnNken, assistent-resident te Sitoebondo, A. G. VeLTMAN, stads-apotheker te Samarang, J. H. Haecen, resident te Kedirie, G. A. VermanpeL, gep“. assistent-resident te Samarang en B. van Deinse, geneesheer directeur van het hulpgesticht voor krankzinnigen te Soerabaija. Conform. II. Eene uitnoodiging aan dirigeerende leden van wege de Vereeniging tot bevordering van geneeskundige wetenschappen in Nederlandsch-Indie ter bijwoniug der buitengewone verga- dering bij gelegenheid van haar 25 jarig bestaan op den 2den Maart 1877. Gedeponeerd en rondgezonden ter kennisname. De voorzitter neemt op zich op dien feestavond de Zustervereeniging te com- plimenteeren. 69 _ IV. Eene missive van den directeur der Plantentuin te St. Petersburg ter begeleiding van boekwerken. Voor kennisgeving. V. Van de Nederlandsch-Indie Maatschappij van Landbouw en Nijverheid inhoudende het voorstel om voor de helft bijte- dragen in de kosten ter verbetering van het gemeenschappelijk gebouw, begroot op f/ 120.— (een honderd en twintig gulden). Aangenomen. Van den 1°" gouvernements-secretaris begeleidende 2 exempla- ren van het verslag der commissie tot voorbereiding der waar- neming van den overgang van Venus, alsmede een exemplaar van het rapport van de waarneming van dien overgang door eenige Nederlandsche zeeofficieren. Voor kennisgeving. VIL. a. Van den gouvernements-secrelaris, no. 2409 bege- leidende de missive van den resident van Tegal dd. 27 Januari 1877, no. 429/41, handelende over aldaar waargenomen natuur- verschijnselen. b. Van den heer Hooze, mijningenieur, houdende bericht omtrent een waargenomen aardbeving op 4 Februari jl. te Pantei Perak. In handen van dr. Bergsma. VIII. Eene missive van den heer Nisnorr omtrent het Con- chiliën-kabinet van Martini in Chemnitz. Wordt besloten het abonnement op dit werk te continueeren. IX. De thesaurier brengt een verslag uil aangaande den stand der geldmiddelen der Vereeniging en toont aan dat de vermoedelijke uitgaven verre beneden de inkomsten zullen blijven. Naar aanleiding dier mededeeling worden de dirigeerende leden uitgenoodigd in de volgende vergadering mededeeling te doen van zoodanige standaardwerken als zij vermeenen dat noodzakelijk zijn in eene boekerij als die der Vereeniging. 2°, Wordt aan den Conservator van het Museum een crediet geopend van f/ 500— ten einde nog een tweetal overdekte lafels aan te schallen voor de bewaring van naturalien. 70 35°. Aan den bibliothecaris een crediet van f 200. ter: aanschaffing van een boekenkast. 4°. Aan denzelfden een crediet van f 25— per maand ge-. durende een jaar, ten einde zich de noodige assistentie te ver- schaffen bij de verandering der boekerij. 5°. Een erediet van / 60.— aan den secretaris voor het aanschaffen eener kast en van blikken trommels bonoodigd voor het archief. 6°. Wordt de thesaurier gemachtigd tol aflossing van twee duizend gulden van de hypothecaire schuld der Vereeniging. X. De heer Crerier brengt zijn verslag uit over de eetbare aarde van het Admiraliteits-eiland en over het gesteente van het eiland Jap of Gouap uit den Pallas-Archipel, waarvan de 129 inboorlingen hunne steenen munt, »fé” genaamd, vervaardigen. Wordt besloten om een afdruk aan dr. Mrkruano-Macray te zenden. Het verslag van dr. Crerier luidt als volgt: In de vergadering van het Bestuur in December 1876 gehouden, werd een tweetal naturaliën ter tafel gebracht door dr. Mikrveno-Maecay aan de Ver- eeniging ter onderzoek aangeboden. Het eene was een gesteente dat volgens bijgevoegd schrijven afkomstig is van »l'Archipel Peloou (ou Pallas) de ile ‚de Wouap (ou Jap ou Gouap)” en waarvan de inboorlingen hun geld of pasmunt (monnaie) door hen »fe” genoemd vervaardigen. Het bedoelde eiland zal wel Eap zijn van de Pelyu groep. Nadere bizonderheden over de wijze waarop die munt vervaardigd wordt ontbreken en laten dus der fan-- tasie ruim spel. Het gesteente is gekristalliseerd, doorschijnend maar niet doorzichtig en geelwit van kleur als sommige gekristalliseerde gips-vormen, hetgeen in ver- band met het doel waarvoor het gebruikt wordt het vermoeden wettigt dat het gips zou zijn. Dat vermoeden bevestigde zich evenwel bij onderzoek niet, maar het bleek koolzure kalk en wel kalkspaat te zijn. Op welke wijze dat gesteente zich tot muntstukken laat verwerken, of het zelfs wel bewerkt wordt en niet veeleer de stof in natura wegens hare zeldzaamheid daar ter plaatse, ais ruilmiddel gebraikt wordt, is iets waaromtrent zekerheid wel gewenscht ware, maar die wij vooralsnog niet kunnen verschaffen. Het andere is eene soort van eetbare aarde van het Oostelijk deel van het Admiraliteit-eiland, door de inboorlingen E-paté genoemd. Het is eene sterk ijzerhoudende, bruinroade klei, reukeloos en smakeloos, Ook bij deze eetbare nn Ee Mn 71 aarde werd bewaarheid gevonden, wat door vroegere onderzoekers reeds over dit onderwerp in ons tijdschrift en elders werd medegedeeld. De opsporing van pantsers van infusoriën, zoowel in de afgeslibde vloeistof als in het zwaardere residu, leidde tot geen resultaat. Evenmin kon door de bij 100, C. uitgedroogde klei in een reageerbuis te verhitten en het ontwijkende water en gas boven kwikzilver op te vangen ammonia worden aangetoond: het gas had een eenigzins brandigen reuk maar de hoeveelheid was gering. Geheel vrij van organische stoffen is deze aarde dus niet maar de hoeveelheid is veel te gering om de meening toe te laten, dat zij zou genuttigd worden als voedingsmiddel. Geeft men al toe dat het groote gehalte van in zoutzuur oplosbaar ijzeroxyde deze klei in bepaalde gevalen bruikbaar kan maken als geneesmiddel, zoo kan toch niet worden ontkend dat ook deze verklaring, bij een nuttigen door gezonde menschen — die haar »mangent avec plaisir” — moet worden verworpen _en dat, hier altans, moet worden gedacht aan één dier bij verschillende vol- ken in zwang zijnde (on ?) hebbelijkheden als het rooken en pruimen van tabak, het snuiven, het kauwen van sirih en zelfs het gebruik van koffie en thee; want, oefent het gebruik dier verschillende stimulantia al eene bepaalde wer- king uit op het menschelijk organisme, men vergeet bij de beoordeeling van het gebruik dier stoffen maar al te veel, dat zij niet het eerst in gebruik zijn gebracht als geneesmiddelen, en dat het gewone gebruik bij het volk niet geschiedt op grond van ware of gewaande geneeskrachten. Overigens gaf een onderzoek dezer aarde de navolgende uitkomsten. pCt. Maemdeonruitdroogen bij 100, G.N 10.00. Scheikundig gebonden water en gloeiverlies.… 9.40. In zoutzuur oplosbare stoffen 25.05 EE oen lk | HZEROATOE: eenen 20.96. TRT eN Bree AGZ ZU EN a en 27.90 In zoutzuur onoplosbaar .….. 61.55 Ne An hes 530. aluinaarde met eenig iijzeroxyde 31.35. 100. —. XL. De heer van Dusk brengt verslag uit omtrent eene ver- zameling fossiliën en andere naturalien, der Vereeniging toege- zonden door den heer Herisca en afkomstig van de grenzen van Bagelen en Djokja, luidende als volgt: Î De monsters grondsoorten en fossielen, verzameld door den heer Jon. Herixca op een tocht naar Kali-lo, in het district Tjangkrep, Residentie Ba- gelen, dicht aan de grens met de Residentie Djocdjakarta, zijn bruikbare getuigen voor de overeenkomst in de zamenstelling van het grensgebergte tusschen de twee genoemde residenties aan de westelijke en oostelijke flanken. 72 In het Iste deel van het jaarboek van het Mijnwezen van 1872, komt eene geologische beschrijving voor van de Residentie Djoedjakarta door bericht- gever, en daarin is meer uitvoerig behandeld de bruinkolenvorming van Kali Songo, en eene excursie over Nangoelan, Waddas en Pengaseh, naar het grensgebergte met Bagelen, Sermo, Branti en Djoengrangan, Het door den heer Herinca bezochte gedeelte van de westelijke helling van het gebergte ligt waarschijnlijk dicht bij de kalkrots Branti op de wa- terscheiding ; kalksteen en fossielen van beide vindplaatsen komen althans vol- komen met elkaar overeen. De kalksteen van Kali-lo in Bagelen behoort alsdan tot het jongste hid van dat gedeelte der tertiaire formatie, 't welk zich van de grens van Ba- gelen tot aan de Progo-rivier uitstrekt en waarvan het oudste lid gevormd wordt door de nummulieten voerende lagen van Kati Songo. De fossielen die uit de hooge spitse toppen van het grensgebergte worden losgespoeld, en — zoo als te Branti — in menigte aan den voet van de veelal vertikale afschuivings-wanden los aan den bodem worden aangetroffen, be- staan voor het meerenbeel uit brokstukken koraal, en verder uit kernen van een sterk gewelfde tweekleppige schelp en glad afgeronde conisch-spiraal- vormige kernen van een gasteropood en voor een kleiner gedeelte uit zee- appels: echinodermen. Van de koralen en schelpen zijn de vormen zoodanig afgestompt en uit- gewischt, dat hunne juiste bepaling niet mogelijk schijnt, tenzij wellicht voor een palaeontoloog van professie. De echinodermen echter hebben veel minder geleden en vooral de twee exemplaren verzameld door den heer Herinca zijn nagenoeg gaaf en zeer geschikt om nader gedetermineerd te worden. Volgens eene eerste vergelijking met de bij het bureau van het Mijnwezen voorhanden hulpmiddelen meenen wij ze te moeten rangschikken tot de ge- slachten Schizaster en Kupatagus beide zuiver tertiaire schepsels, voor het eerst optredende in de éocene afdeeling en nog levend voorhanden, ofschoon zeldzaam wat het geslacht Zupatagus betreft. In verband tot het door mij in het Djoedjasche waargenomene, behoort de kalksteen van Kali-lo evenals die van Branti en Goenoeng Klier tot de jonge tertiaire of pliöcene afdeeling. Vindplaatsen van verkoolde, deels versteende en veel ijzersulfureet bevat- tende boomstammen, in uiterlijk geheel overeenkomende met die, waarvan door den heer Henrica monsters zijn verzameld en aan de Vereeniging ge- zonden, zijn ook in Djocdja niet zeldzaam. Gewoonlijk liggen ze geheel geïsoleerd in trachiettuf; te Koetjir echter in lagen, die met de bruinkolenformatie van Kali Songo correspondeeren, num- mulieten en orbitoïden bevatten en vermoedelijk niet jonger zijn dan miöceen. 75 De dekking door zwarte klei van den boomstam, die Herinca te Kali-lo aantrof, doet vermoeden dat klei en verkoold hout, beiden hooger overdekt door min of meer omgezette koralenkalk, correspondeeren met de brumkolen- afzetting van Kali Songo in het Djocdjasche. Wegens de sterke verweering van het zwavelijzer-mineraal, waarschijnlijk markassil tot sulphas ferrosus, zijn de gezonden monsters verkoold hout wei- nig geschikt om bewaard te worden. De overige ontvangen monsters kalk- en kleigesteenten zijn wegens afgeronden vorm en gedeeltelijke verweerde omkorsting, en ook wegens gebrek aan zamenhang, niet geschikt om tot ka- binetstukken bekapt te worden. De berichtgever adviseert om van de aangeboden monsters alleen de niet te veel beschadigde fossielen te bewaren, en die aftestaan aan het Museum van het Mijnwezen, én omdat zij daar bij zoovele andere tertiaire fossielen eigen- aardig te huis behooren, én omdat aldaar met de voorhanden en steeds aangroeiende hulpbronnen de meeste kans bestaat, dat goed bewaarde fossielen door eene nauwkeurige determinatie der wetenschap zullen te stade komen. Wordt besloten tot eene sorteering en het afstaan van die voorwerpen, welke geschikt zijn voor bewaring dan het Mijn- wezen; verder neemt de heer van DrK op zich aan den secre- taris de noodige gegevens te verstrekken om den heer Herinca de verlangde mededeelingen te kunnen doen. Lijst der ingekomen boekwerken: Tijdschrift van het Kon. Instituut van Ingenieurs, Afd. Ned. Indie 1876—1877. Kon. Instituut van Ingenieurs. Afdeeling Nederlandsch-Indie, Huishoudelijke verorderingen. 1876. Tijdschrift van het Indisch Landbouw-genootschap, no. 11 en 12, Nov. en Dec. 1876. Tijdschrift der Nederl. Maatschappij ter bevordering van Nij- verheid. 1876, 6 stuk. Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Akademie van wetenschappen. Afd. Natuurkunde 2° reeks, 10° deel, 2° stuk. Tijdschrift Indische taal- land en volkenkunde, uitgegeven door het Bataviaasch-genootschap van Kunsten en Wetenschapen. Deel XXIV, Aflev. 5. Het Maleisch der Molukken; door F. S. A. pr Crrerco, uitge- 74 geven door het Bataviaasch-genootschap van Kunsten en We- tenschappen. Würtembergische Naturwissenschaftliche Jahres-hefte, 52" Jahrgang, 1—5 Hett. Annales de Chimie et de Phvsique. 5° Serie, Dec. 1876, Tom. IX. Mémoires de la Sociëté des Seiences physiques el naturelles de Bordeaux. 2° Serie, Tom. LL. 5° Cahier. Mémoires couronnés et autres mémoires publiës par lAca- démie rovale de medecine de Belgique. Collection in 8°, Tom. IL, Fascicule 4, 5 & 6. Mémoires sur la galvanoeaustique thermique par le dr. A. AMUSSAT FILS. Des sondes à demeure et du conducteur en baleine. Hom- mage des auteurs par le dr. A. Amussar. Comptes rendus hebdomadaires des Séances de [Académie des Sciences. Tom. 85, Nos. 25, 24, 25 el Tables du premier Semestre. 1876, Tom. S2. Acta horti Petropolitani. Tom. IV, Fasciculus T & II en Supplementum ad Tom, IL BEKORT Verslag eener botanische dienstreis naar de Molukken, van 12 Mei t/m. 29 November 1876, DOOR DEN INSPECTEUR HONORAIR DER KurLruRes J.K. FELJSMANN. EDO Den 12en Mei van Bwtenzoryg vertrokken en over Batavia, Soerabayja „ Makassar, Gorontalo, Menado, Ternate en Kajeli den Ten Junij te Amboina aangekomen, waar geen togement bestond, vond ik daar gelukkig een oud vriend in den heer pr Freres, die de goedheid had, op zijn buitenplaatsje Ajer-blanda op + 12 paal van het zeehoofd, een ruim lokaal voor mij in te ruimen en mij ook aan zijn tafel te noodigen. Den 8 Juni vertrok de mailboot. Ik zond daarmede een twintigtal levende vogels, die ik te Ternate had ingekocht, waarvan echter, niettegenstaande de goede zorgen van den kapitein, slechts drie levend te Bur- tenzorg zijn aangekomen. Daar mij bij Gouvernements besluit van 24 April 1876, No. 45, was opgedragen om op mijne botanische reis door de Molukken, tevens zoölogische verzamelingen, voor ’s kijks mu- seum te Leijden te maken, had ik 8 volgelingen medegebracht, zoo tot het verzamelen van planten als van dieren; die lieden kon- den zich echter niet aan het sagoe-elen gewennen, zoodat ik rijst voor hen moest inkoopen tegen f 10—- de pikol. 76 Koelies zijn hier thans genoeg te bekomen, zoowel Seranies als Zslammen, maar zij laten zich goed betalen, vooral bij de komst der mailboot, zoodat ik voor het overbrengen mijner bagage, van boord naar Ajer-blanda f 12—- moest betalen, wat door 6 man in 2u tijds verdiend werd. Bamboe, hier »boeloe” is ook zeer duur en kost van 25 tot 50 centen het stuk, naar gelang der grootte en soort. De volgelingen, die door den medehelper Andries Loeas, als jagers en insectenvangers, waren geëngageerd, bleken dit werk . nog niet te verstaan; slechts één er van was geschikt tot het prepareeren van huiden. Ik engageerde daarom verscheidene Ambonsche jagers, die echter allen even lui en onbekwaam waren, ofschoon er zich liefhebbers voor de jacht genoeg- opdeden, die ik echter vooraf van kruid en lood moest voor- zien. Op die wijze verkreeg ik vogels genoeg tegen betaling van 25 centen per stuk, die dan door mijne lieden werden ont- huid en geprepareerd. De kinderen brachten onophoudelijk insec- ten, spinnen en allerlei gedierte, voor eene kleinigheid te koop. Het weêr was voor ons doel allerongunstigst, het regende soms dagen achtereen, dag en nacht zonder ophouden. Enkele droge dagen waren uitzondering, zoodat ook het verzamelde aan dieren en planten niet gedroogd kon worden. Met moeite gelukte het mij een paar honderd atappen te krijgen, wijl die in dezen tijd, ook al wegens het moeijelijke drogen, niet werden aangemaakt. Ik liet toen eene loods opslaan, waaron- der alles bij het vuur kon gedroogd worden. Om het thans zoo vochtige Ambon te ontvlieden en elders een droog klimaat op te zoeken, had ik mij tot den resident ge- wend, met verzoek om over de ter reede liggende Gouverne- ments stoomer Anjèr te mogen beschikken, waartegen bij ZEdG. geene bezwaren bestonden, behalve dat er slechts één 2° ma- ‘chinist aan boord was. Ik werd daarom naar den gezaghebber van de Anjer verwezen om dien er over te raadplegen. Deze had ook niets tegen de reis, doch achtte zich niet verantwoord om met slechts één machinist, in de veelal zeer verbolgen Moluk- 71 sche zeeën, op reis te gaan. Er schoot mij toen niets anders over dan mij, ook in dit ongunstige jaargetijde, tot het eiland Ambon te bepalen, in afwachting dat met de volgende mailboot een 1° machinist zou arriveeren. Het natuurschoone eiland Ambon levert dan ook bouwstoffen genoeg om prachtige verzamelingen, zoowel uit het planten- als dierenrijk te maken, jammer echter dat bij gebrek aan wegen, die zaken zoo moeielijk te genaken zijn. De witte mieren »Termiten’” waren hier even lastig als op Java en begonnen reeds te onderzoeken wat er in mijne kisten van hunne gading was. Door enkele droge dagen met helderen zonneschijn verlokt, besloot ik den 28 Juni eene uitstapje naar Ema te maken en daar eenige dagen te verblijven, om van de environs, voor onze verzamelingen, partij te trekken. Ema is op + 5 uren gaans van de hoofdplaats en niet ver van de z. o. Kust van Laitimor, gelegen. Ik bedroog mij echter zeer met het fraaie weêr. want niet alleen op de reis derwaarts, maar ook gedurende ons verblijf van 6 dagen aldaar, bleef het bijna onophoudelijk door regenen. De bewoners van Ema zijn bekend als de beste en onver- moeidste dragers van Kadairad’s (kadaira: draagstoel) wat hier op de steile, rotsachtige, gladde en slecht onderhouden wegen, van groot belang is; het is ongeloofelijk, hoe het mogelijk is, dat zij met een kadaira de steillen, die soms door de rotsen als afgesloten of door de regens diep uitgespoeld zijn, 6 en meer voeten, loodrecht afdalen, wat dan weder door even steil klimmen wordt opgevolgd zonder een oogenblik uit te rusten; zelfs wanneer zij eene aanhoudend steile hoogte beklommen hebben en bijna ademloos zijn, vervolgen zij hun weg om aan- stonds weder even steil af te dalen. Zij gedoogen ook niet dat men uit de kadaira stapt, om hunne taak te verlichten, zelfs niet wanneer het zoo steil is dat men instede van horizontaal te zitten, met de voeten op den voorrand rustende, overeind in de kadaira staat. 78 De inrichting dezer draagstoelen is dan ook zeer doelmatig, zij zijn niet breeder dan noodig is om er in te kunnen zitten en worden door 4 mannen, 2 voor en 2 achter, tusschen. de boomen gedragen, terwijl door 4 mannen — aan weerszijden 2— de stoel door dwarsliggende en buiten uitstekende bamboes in evenwicht wordt gehouden, die tevens dienen om hij het stijgen te helpen optrekken en bij het afdalen om tegen te houden of soms zelfs op te vangen. De wegen zijn bij den aanleg waarschijnlijk niet altijd doelmatig gekozen, daar ze meestal in rechte lijn in stede van in zigzag of meer de hellingen volgende oploopen ; men zal den- kelijk de primitieve paadjes der inlanders gevolgd hebben. De afschaffing der heerendiensten heeft het verval dier wegen na- tuurlijk bevorderd, daar de bevolking nu- niet meer tot onder- houd en herstel er van verplicht is. Hoewel ook de koelie- diensten zijn afgeschaft, schijnen deze toch zoo min bezwarend te zijn dat de Emaêërs die taak met genoegen volbrengen, wijl zij er altijd toch wat mede verdienen en tijd in overvloed ter beschikking hebben. De betaling is volgens ouder gewoonte slechts 50 centen per dag, doeh zij nemen het niet kwalijk zoo men hun 75 centen of meer betaalt. De heer pr Wreres—-een afstammeling van Don Rafaël de Fretes en de vroegere Radjahs van Ema — bood zich aan om mij te vergezellen, welk aanbod ik gaarne aannam; wij hadden toen voor 2 kadaira’s en onze bagage 26 dragers noodig „ die des voormiddags 9 uur aankwamen en waarmede wij ons op reis begaven. Te Hatelaí vertoefden wij een uur en kwamen om 1 uur des namiddags te Ema aan. Wij vonden hier goed logies bij den Patti of. Regent van deze negri — geen negorij — want negers zijn hier niet. De regenten hebben hier verschillende titels, als: Radja, Patti en Orang-kaja. Als de minderen zich verdienstelijk ma- ken, klimmen zij soms in rang en verkrijgen in stede van den zilveren ook wel eens den gouden knop op hun wandelstok. Er nerd dk dd 79 Dit hangt echter geheel af van de voordracht van het hoofd van gewestelijk bestuur. Onze gastheer, die ons zeer vriendelijk ontving, was wel geen hoog beschaafd man, maar toch een flink regent, die, niet- tegenstaande de geringe macht, welke den Hoofden gelaten is, toch nog al respect onder zijne onderdanen wist te handhaven, iets wat ik elders geheel anders vond. _ : Bij den aanvang der reis komt men uit de vlakte van de stad “Ambon eensklaps aan den steilen voel van het gebergte, waartegen men begint op te klimmen, om vervolgens een min- der steil pad te volgen. De bodem bestaat hier meestal uit steengruis, min of meer met witachtige klei vermengd: die gronden zijn voor een klein gedeelte nog in kultuur of dit vroeger geweest, voornamelijk in de nabijheid der hoofdplaats, doch verderop met gras en kleine struiken begroeid, tot dat men aan de grens der Kajoepoeti-boomen komt, die daar bij uitsluiting van ander geboomte, op eene roode kleigrond, ook met steengruis vermengd, voorkomen. Deze Kajoepoeti-boomen bestaan uit 2 soorten, waarvan slechts die met de kleinste bla- deren »Melaleuen Cajuputr” de bekende Kajoepoeti-olie oplevert, doch waarvan weinig partij wordt getrokken, doordien het eiland Boeroe ruim in de behoefte van den handel voorziet en die boomsoort daar overvloediger voorkomt. De andere soort Melateuca Leucodendron, bevat weinig of geen olie. Die boomen staan“hier even als de Mwucalyptus alba op Frmor niet in dichte hosschen maar op afstanden hier en daar verspreid, terwijl de hodein bedekt is met kleine varens » Gleichema’s’”’, » Alang-alang” » Imperata arundinacea”’, » Melastoma malabatricum’” » Wendlandva panieulata”’, »Polyphragmon sericeum,” enz. Oostelijk van den weg, door eene vallei gescheiden, ziet men aan den voel van het aangrenzende gebergte, mede eene herghe'ling met Kajoepoeti-boomen bezet, die door hun doodsch en vaal aanzien een groot contrast opleveren met de daaraan grenzende vegelatie en vooral met de daarboven voorkomende groene en weelderige Casuarine-boomen. Ei 80 Aan de andere zijde of ten westen van den weg stroomt in de diepte de rivier Waitila, die vervolgens langs Batoe-gaadja naar zee leidt. Waar de Kajoepoeti-boomen eindigen, begint het woud en hier neemt het stijgen en dalen voor goed een aanvang. Het bosch bestaat uit eene gemengde vegetatie, die niettegenstaande het rotsachtige, steile en verbrokkelde terrein, toch weelderig van groote woudboomen, heestergewas en lagere planten voor- zien is; de boomen zijn meestal met lianen en epiphytische planten ‘behangen, waartoe het vochtige en warme klimaat zeker wel het meeste zal bijdragen. Langs den weg komen ook streken voor waar de Weinman- nia fraxinea »HFaëroe” overheerschend is en waarop voornamelijk de Phyllium’s en Phasma’s gevonden worden, terwijl de bast van dien boom als »obad papeda” of kruiderij bij de sagoepap gebezigd wordt. Ook komen verder zoogenaamde tuinen van kruidnagelen, notenmuskaat, cacao, manga en andere vrucht- boomen voor. De Znocarpus edulis »Gatep” vindt men hier ook menigvuldig als wildhout. Deze wiidernissen verdienen echter den naam van tuinen niet, want het zijn oorspronkelijke wou- den, waarin hier en daar, om de kultuurplanten te plaatsen, wat struikgewas is weggekapt, zonder dat het hooggehoomte is geveld, waarna ‘het plantsoen verder aan zijn lot is over gelaten. Wanneer de oogst der nagelen invalt, wordt de ruigte onder de boomen slechts een weinig weggekapt om de hij het pluk- ken gevallen nagelen terug te kunnen vinden. Deze boomen staan dan ook zoo bedompt en verspreid, dat men ze slechts als bij toeval te zien krijgt en zien-er over het algemeen dan ook zwak uit. De vruchtboomen vormen allen individueel bezit. Na de op- heffing van het monopolie, hebben velen hunne boomen om- gekapt uit vrees dat de verplichte levering eens weder mocht worden ingevoerd, doch nu men inziet, dat hel Gouvernement getrouw aan zijne belofte gebleven is en de nagelen aanmer- kelijk in prijs gestegen zijn, beginnen sommigen weder aan te 81 planten. De notenmuskaat wordt meestal onrijp geplukt uit vrees voor naasting door de buren, waardoor dit product minder waarde heeft dan de Bandanoten, waaraan meer zorg, besteed wordt. Het geheele eiland Ambon is zeer verbrokkeld en onafgebro- ken met bergruggen en ravijnen doorsneden, waarin meestal kleine rivieren vloeijen, diein den drogen tijd soms geheel verdwijnen, doch in den regentijd wel eens tot zware bandjirs aanzwellen en dan zelfs krachtige watervallen vormen, waar- door de passage dan tijdelijk gestremd wordt. De bodem bestaat bij afwisseling uit rotsblokken, gele en roode klei en zandsteen. Koraalkalk troffen wij op deze reis nergens aan. De klei en ook de zandsteen was door de vele regens, soms nog al glad, zoodat enkele onzer dragers wel eens uitgleden, doch ongelukken hadden daarbij niet plaats. De christen negrie »bma” ligt op eene zeer geaccidenteerde rots van zandsteen en is zoo ongelijk van hoogte dat geen twee woningen op hetzelfde vlak plaats kunnen vinden, en de een 10 à 20 voeten hooger of lager woont dan zijn buurman; zoo zelfs dat de keuken van onzen gastheer + 10 voeten lager gelegen was dan zijne woning. Wij hadden ook buren die zE: 100 voeten hooger en anderen die even veel lager woonden ; de scheiding bestond slechts uit steile bergwanden met wild- hout en struiken begroeid. De ‘regent had aan de schooljeugd opgedragen, om allerlei insecten en kruipend gedierte voor mij te vangen; hieraan werd ijverig voldaan. De kleinen kwamen al spoedig in massa opdagen met Phylliums, Phasma’s, Mantis, kevers, vlinders, rupsen, spinnen, slangen, hagedissen, en zelfs muizen waarvoor zij met eenige centen of dubbeltjes beloond werden; dit alles werd in stop- flesschen met spiritus opgeborgen. Voor het eerst kreeg ik hier eene groote Mai-mai-sageroe »Sagoeweerkever of Euchirus longimanus” met buitengewone lange voorpooten, die op Ambon niet zeldzaam is, doch thans schaarsch te vinden was. Deze kever wordt meestal in de sagoeweervaten, aan de boomen 82 | hangende. gevonden, waarin zij van dien palmwijn komen snoepen en er moeielijk weer uit kunnen komen. De Phyllium’s die bij voorkeur op de Wernmannia frassinea leven , voeden zich echter ook met de bladeren van Psidium gquajava en Elaeocar- pus edulis »Tagoeréla of Bliembieng oetan”. De Phyllium sic- cifolitum komt hier, even als de Phyllium pulchrifolium op Java, in verschillende kleuren voor, zooals licht en donker geel, bruin, rood en groen: de hoofdkleur is echter geel, terwijl die op Java groen is. Phasma’s worden hier ook in verschillende soorten gevonden. Van een paar buitengewoon groote vlinders van 7 en S'/, duimen rijnlandseh verkregen wij slechts 2 stuks. Phalangista’s »Koesoe” waarvan men in navolging van Valentijn »Cuscus” gefabriceerd heeft, komen hier in de bosschen veel voor — door koesoe-koesoe verstaat men hier echter alang-alang of tagalvelden — en werden levend of geschoten aangebracht. Men kent hier en over geheel Ambon slechts 2 soorten als: Palangista orientalis, waarvan het mannetje »Koesoe poeti”” ge- heel wit is: het wijfje »Koesoe sigha” is grijs met een zwarte streep over den rug: Phatangista maculata, daarvan is het man- netje »Koesoe pohtar of babientang” grijs met groote zwarte vlakken: het wijlje »Nela” is grijs met wit achterlijf en staart: die kleuren zijn echter slechts toepasselijk op volwassen dieren, de jongen van allen zijn min of meer grijs. De pas geworpen jongen zijn nièt grooter dan een geworpen rat. Behalve Viverra tangalunga, » Tenggalong’’, waarvan 2 verschilä lende soorten moeten voorkomen, vindt men op Ambon nog een vleeschetend zoogdier »Lauw” dat wel eens kippen in de negriën komt stelen: ik kreeg dit echter niet te zien. Het schijnt ook wel eene Hoverra of misschien Beermarter te zijn. Niettegenstaande de afwisselende regenbuijen en de met wa- ter beladene struiken langs de ongebaande paadjes, gingen de inlandsche jagers en onze insecten-vangers en plantenverza- metaars er toch op uil en brachten vele geschoten vogels, waaronder verscheidene exemplaren van de prachtige raket- staartige ijsvogel » Tunwsiplera Nais” zoodat onze boedjangs het 85 druk genoeg hadden met de vogels te prepareeren. Door het regenachtige weêr was de vangst van insecten niet groot. Ver- schillende planten werden echter nog verzameld. De school was in de nabijheid van de regentswouing. De kinderen kwamen hier nog al getrouw op, daar de regent nog al ontzag onder zijne gemeente had. Het hardop leeren werd met gezang afgewisseld: de kinderen schenen daarin nog al ver- maak te scheppen en waren vrij goed op de hoogte. De kerk stond ook in onze nabijheid, doeh wel 50 voeten hooger; eene breede in den zandsteen gehouwen trap voerde derwaarts. De godsdienstoefening werd door den schoolmeester geleid. Zondag des morgens en ook op andere avonden, ging de gemeente, ieder van een gezangboek voorzien, trouw de godsdienstoefening bijwonen. De voorlezingen werden ook met zang afgewisseld. Allen waren in zwart katoen gekleed en de mannen zelfs met petten gedekt. Alleen de schoolmeester droeg een zwarten rok en een hoogen vilten hoed. Ofschoon de regens bleven aanhouden zond ik toch mijne lieden naar het hoogste gedeelte van den nabij gelegen berg Hori of Hoearési, om van de daar voorkomende vegetatie te oogsten. Daar deze herg nog geen 2006 voeten hoog zou zijn. kwamen zij tegen den middag reeds terug en brachten ver- sqkeidene gewenschte planten mede, echter geene die tot hoo- & streken of kratervegelatie behoorden. Bijna, op den hoogsten top bevond zich een meertje met helder water waarin herten en wilde varkens zich haden en hunne dorst lesschen. Ook in de environs van de negri en tol aan het zeestrand, liet ik alle mogelijke planten verzamelen, om daarvan de inland- sche namen te noteeren en gedeeltelijk voor herbarium te bestem- men. Daaronder bevond zich ook eene Tetracera, » Tali hassat” met dunne, klimmende, rauwe steng, die zoo scherp was, dat wan- neer men daarmede over de huid streek, ze eene striem veroor- zaakte alsof die met een rotanslag was toegebracht. Op Timor be- gigde men. met hetzelfde doel, de wortels van Plumbago Zeylanica. DEEL XXXVII 6 8 84 die echter brandwonden veroorzaken en wanneer men ze er te lang op laat liggen, diep in het vleesch doordringen. Men bedient zich daarvan wel eens om voorgewende mishandeling te constateeren. Over warmte hadden wij niet te klagen en was die gewoon- lijk van 76 tot 78° Fahrenheit zoowel over dag als des nachts. De negri Ema zal + 550 voeten boven de zee gelegen zijn. De bevolking leeft hier heel sober en geneert zich met ket- geen zij zelf voortbrengt en wat de natuur haar in bosch en zee aanbiedt. De inwoners maken tegen de hellingen van het gebergte of in de ravijnen, voor zooverre de bodem zulks ge- doogt, kleine tuintjes, waarin zij voor eigen gebruik, of ook wel voor de markt te Ambon, voornamelijk aanplanten: pisang, Jladi, koembili, djagong, baïjem, sasamie, batatas enz. Sagoe is echter hun hoofdvoedsel en daarvan bezit een ieder mindere of meerdere aanplanting of natuurlijke bosschen »doesoen” Ook aan Kalapa-boomen hebben zij geen gebrek; voorts hebben zij in de bosschen nog hunne pala, cacaö, pinang, kapok en enkele foffij-boomen, waarvan zij de vruchten kunnen te gelde maken om in hunne kleeding en andere benoodigdheden te voor- zien. Van de majang »bloemtros” van den kalapa-boom, tappen zij soms ook de palmwijn af, tot bereiding van sterken drank, die onder den naam van Koolwater alleen voor Amboneezen drinkbaar is. à Kaarsjes bereidt men van de fijn gestampte vruchten van Calophyllum _Inoplyyllum »Bientanggoor” vermengd met kapok die men dan om de bladnerven van den sagoe-boom rolt, even als men daartoe op Sumatra de kamiri-noten »Aleurites mo- luccana”” en op Java en Poeroet buujieng »Balanophoren” bezigt. Damar om te branden wordt ook verkregen van den Dam- mara alba. Uit het dierenrijk trekt men het meeste partij van herten, die in sommige streken zoo menigvuldig voorkomen, dat het vleesch daarvan bijna dagelijks op de passer te Ambon wordt te koop gebracht. Varkens, zoowel tamme als wilde, behooren 85 mede tot de geliefkoosde spijs, even als Koesoe's »Phalangista” marségoës » Pteropus” of vleermuizen, gevogelte en zeevisch. Dit alles verkrijgen zij zonder veel inspanning en het geeft hun tevens ontspanning; zij zijn enkel lui omdat zij niet hebben leeren werken en dus aan geen geregelden arbeid gewoon zijn: aan krachten ontbreekt het hun anders niet. De meeste arbeid wordt door de vrouwen verricht, zoowel bij den veldarbeid als bij vervoer van producten naar de markt te Ambon. Zij dragen alles op het hoofd en de steilste wegen zijn voor haar geen bezwaar. Ofschoon het weêr ons niet gunstig was geweest, hadden wij toch eene niet onbelangrijke verzameling van vogels, in- secten en andere dieren en ook van planten verzameld, waar- mede wij naar Ambon terugkeerden. Het woord Ambon — wat men ongelukkiger wijze in dat van Amboïna verlatiniseerd of verbasterd heeft, geen enkele Am- bonees begrijpt er iets van —is toepasselijk zoowel op de re- sidentie als op het eiland van dien naam en ook op de hoofd- plaats van dat eiland; had men er nu van gemaakt Amboina, Ambona en Ambon, dan had het eenigzins recht van bestaan. Ons primitief plan was om over Lehari en Roetong naar Hoetoemoeri te vertrekken en ook aldaar eenige dagen te ver- blijven, doch de regent van Ema raadde ons zulks ten sterkste af, wijl de gemeenschap van hier met die plaatsen door het in zee storten van het smalle voetpad geheel was onderbroken en men niet dan met levensgevaar den steilen bergwand kon passeeren. Den 5" Julij des voormiddags 8 uur namen wij den terug- tocht naar Ambon aan, waar wij reeds om half elf uur aan- kwamen, niettegenstaande wij ons onder weg nog een kwar- tier uur hadden opgehouden, waaruit bleek dat men die reis ook wel in een paar uren kan afleggen. Onze dragers waren weder even als vroeger onvermoeid en kwamen wij, niettegenstaande den gevaarlijken tocht, toch zonder ongelukken te huis. Het hoogste punt van den weg, 86 van Ambon komende, zal, vóór men te Hatela: komt, wel zE 1000 voeten boven de zee verheven zijn. 4 Julij. Het bleef nog altijd door regenen en het was zoo vochtig dat wij de insecten die reeds met spelden opgeprikt waren, weder in de flesschen met spiritus moesten dompelen om het beschimmelen te voorkomen. De kapellen alleen wer- den tusschen papier goed gedroogd en de dierhuiden en planten bij het vuur uitgedampt. Bij aitzondering was het heden namiddag fraai weêr, wat vele wandelaars uitlokte, waartoe de hoofdplaats ruime gele- genheid aanbiedt en waarvan ook wij profiteerden. Met den heer pe Freres bezocht ik het zeer interessante kerkhof, waar men zoo vele bekende en onbekende namen op de honderde verschillende tombes aantreft. De hoofdplaats wordt in de lengte van af het strand en het fort met de esplanade, tot aan den voet van het gebergte, met 4 ruime straten doorsneden, die allen op een dwarsweg van Batoe-gadja — de woning van den resident — langs den voet van het gebergte, uitkomen en waar langs ook het kerkhof gelegen is. Deze hoofdstraten wor- den weder door vele dwarsstraten doorsneden, waarin, even als langs de hoofdstraten, vele europeesche goede steenen huizen maar ook inlaïdsche woningen van bamboe en gaba-gaba, van ambonsche burgers en mohamedanen voorkomen, die er echter meestal vervallen en ongerept uitzien. De eerste langs en even- wijdig met het strand loopende dwersstraten, zijn met steeren huizen bezet en door chineezen en arabieren bewoond, die hier, hoe verschillend van leefwijze, toch vreedzaam naast elkander wonen. Daarin bevindt zich ook de christenkerk, de chineesche tempel en de misdjiet der mohamedanen. De voornaamste eu- ropeesche woningen staan langs de esplana.le en in de hoófdstraten. De ambonsche burgers, hoewel van hetzelfde ras als de negeri-menschen , laten zich op hun burgerrecht veel voorstaan en achten zich verheven boven de negerivolken; zij beschouwen koeliewerk als hunner onwaardig, hoewel zij toch op vreemde plaatsen, waar zij onbekend zijn, of wel des nachts, als zij 87 niet herkend worden, ook wel koeliediensten verrichten; het is dus meer trots dan luiheid die hen van werken te-ughoudt. De ambonsche jagers brachten weder vele vogels te koop, zoodat wij het druk genoeg hadden om die te bereiden. De plantenverzamelaars zond ik dagelijks naar het aangrenzende gewest Soja, van waar zij steeds weder nieuwe soorten me- de brachten. De regens verminderden niet, maar namen in het gehergte nog toe, zoodat er nu en dan zelfs bandjir’s ontstonden. De brag, die naar mijn verblijf. te Ajer-blanda leidde, was het vorige jaar reeds weggeslagen en niet hersteld, zoodat ik mij over de rivier moest laten dragen om in de stad te komen. Bij hoog water was ook dit echter ondoenlijk; wel was er lager bij de chineesche straat nog een brug, doch het voetpad der- waarts stond gewoonlijk ook onder water en eindelijk bezweek ook die brug, die pas één jaar oud was en f 17000.— gekost had. Het badhuis van den resident werd ook door een bandjir vernield. Bij de chineesche straat werd nu een noodbrug. ge- legd, zoodat ik daar nu weder passeeren kon als het water in de rivier te hoog was om er mij over te laten dragen. „Ik kocht hier verscheidene jonge Koesoe’s, die gaarne rijst, pisangschillen, jamboebladeren, ook de bladeren van verschil- lende lianen eten. Zij waren bij mijne terugkomst van de zeereis. echter allen overleden. Men bracht mij ook fraaije groote rupsen, waarvan eenigen zich ook verpopten en vlinders voortbrachten, echter slechts van gewone soorten; door gedurig verhuizen verkreeg ik even- wel van de grootere prachtvolle rupsen, geene vlinders; zoo men er zich bepaald op kon toeleggen, zouden op die wijze zeker vele schoone vlinders verkregen kunnen worden. Den 7 Julij kwam de mailboot ter reede, waarmede ik een paar kisten met orchideen en andere planten, een pakje zaden en eieren van verschillendePhyllium’s en Phasma’s, voor ’slands plantentuin te Buitenzorg verzond. 8 Met deze boot was eindelijk een 1° machinist. voor de Anger 88 aangekomen en maakten wij afspraak voor de nu aan te vangen zeereis. Den 16e Julij vertrokken wij des voormiddags te half 8 uur van de reede van Ambon; om 11 uur passeerden wij Poeloe- tiga aan de Westkust van Ambon; om 5 uur des namiddags voe- ren wij langs Manipa en kregen toen ook Boeroe in het gezicht. Niettegenstaande de zee nog al hol stond, zagen wij toch buiten de baai van Ambon, verre in zee, eenige kleine prauw- tjes ter vischvangst. Het was voor ons een raadsel. hoe ze niet door de golven verslonden werden. 17 Julij des morgens hadden wij het eiland Soela-bess reeds in ’t zicht en stoomden in de verte langs de Oostkust. Dit eiland vertoonde een onafgebroken bergketen, rijzende en da- lende en overal met dwarsche ravijnen doorsneden ; wij schatten de hoogste punten op —+ 1000 voeten. Er scheen nog al veel kultuur gedreven te worden, blijkens de vele plaatsen, tus- schen de met bosch bedekte gedeelten, met koesoe-koesoe-velden tot op de hoogste punten, die waarschijnlijk voor ladangvelden gediend hadden. Rijst is hier ook een artikel van uitvoer. Om 10 uur des voormiddags kwamen wij op de reede in de kleine Sananabaat voor het oude fort »Verwachting.”” Gelukkig was het hier stil weêr, in tegenstelling met de zeer bewogene zee buiten de baai. Wanneer echter de oostewind „sterk doorkomt, kan het hier ook vreeselijk waaien en ge- ducht spoken, zoodat de golven uit de baai op den vasten wal gejaagd worden, zooals wij weldra zouden ondervinden. De ingang van de baai is niet breed en aan weerszijden tusschen koraalriffen ingesloten, terwijl in het vaarwater nog een rots verborgen licht. De Salahakan — het hoofd dezer ei- landen, welke onder het gebied van den Sulthan van Ternate sorteeren — die hier in het fort zijn verblijf houdt, had ons echter een loods toegezonden, die voor het gevaar waarschuwde. Ik informeerde bij den loods of er aan wal ook een verblijf voor mij te vinden was, waarop hij zeide dat ik in het fort bij den Salahakan mijn intrek kon nemen. Des namiddags 5 89 uur begaf ik mij in gezelschap van den heer Ooster, met al mijne bagage naar den wal, waar wij door den Salahakan, de Senggadjies en de bevolking opgewacht, vriendelijk ontvangen en naar het fort » Verwachting” werden geleid, waar wij in de voorgaanderij van den vroegeren kommandantswoning, met de Hoofden op goede stoelen plaats namen. Ofschoon de Salahakan omtrent mijne komst niet door het Bestuur was ingelicht, bood hij mij toeh zonder het minste bezwaar zijne diensten aan; ik maakte van die gelegenheid gebruik om hem te verzoeken, aan de Hoofden te willen op- dragen om door oud en jong voor mij te laten schieten en vangen, alle mogelijke vogels, insecten en alle hier verder voor- komende dieren, waarvoor ik hun tevens goede belooning toe- zeide. Men heeft aan dat verzoek dan ook ruimschoots voldaan. Wij maakten toen nog eene wandeling door de langs het strand gelegene negeriën ten zuiden van het fort; de weg der- waarts liep eerst door eene moerassige streek, met een slecht onderhouden voetpad en half verrotte bamboe bruggen, welke streek bij zware vloeden, wel eens door de golven der bran- ding overstroomd wordt, tot dat wij eindelijk aan een goed onderhouden weg kwamen, die evenwijdig met het strand, aan weerszijden met vrij goede woningen bezet was. Sommige dier woningen waren zelfs gedeeltelijk van steen opgemetseld, doch de meesten stonden op palen op eenigen afstand van elkaar. Iedere Senggadji of negrihoofd, waarvan er 12 waren, had zijn eigene Misdjiet. Deze negeriën waren niet kennelijk van el- kaar gescheiden, maar maakten te zamen eene lange straat uit. Nog worden hier — behalve de Salahakan, die ook een Ter- nataan was en hier reeds 4 jaren gefungeerd had — 5 Terna- taansche hoofden gevonden als: een Kapitein Kotta, en djoeroe- toelies en een havenmeester of Luitenant Kruis, (van kruisboot). Na die wandeling keerde de heer Ooster naar boord terug en ik nam mijn intrek in het ruime binnenvertrek van des Salahakan’s woning, die zelf in de zijkamers woonde. Dit binnenvertrek was-een ledig vierkant, waarin slechts eene bam: 90 boe baleh en een goed ledikant met toebehooren aanwezig waren, zoodat ik ruimte genoeg had om hier mijne bagage uit te stallen en gebruikte ik mijn veldbed voor kapstok en bergplaats voor kleine zaken. j Hoe oud en vervallen het fort » Verwachting” er ook uitzag, was het toch nog hecht en sterk; van het metselwerk, ofschoon met planten begroeid, waren de muren nog ongeschonden. Het geschut — ijzeren kanonnen — was ook nog aanwezig, doch lag overal verspreid, zoowel op de plaatsen waar ze behoorden als heneden op het binnenplein, aan weêr en wind blootgesteld: daaronder waren zelfs metalen stukken van de vloot — die er niet was — de affuiten waren echter allen verdwenen. Een dozijn verroeste geweren, onbruikbaar, zonder vuursteenen en zelfs overgehaald met open pan, hingen onder de poort aan den wand. Het fort is een groot vierkant steenen gebouw, van platte, daar veelvuldig voorkomende steenen en koraalkalk opgetrok- ken, aan de zeezijde voorzien van 12 schietgaten. De kazernen die boven op het achterste gedeelte geplaatst waren, zijn ver- dwenen, doch «de steenen bijgebouwen, beneden op het bin- nenplein, bestaan nog eu zijn in goeden staat, maar de pannen, waarmede ze vroeger gedekt waren, zijn, even als die van het hoofdgebouw , verdwenen en naar Ternate overgebracht; een en ander is nu door atap vervangen. Het geheel is met een gracht omgeven, die nu echter met planten is dicht gegroeid. De oude gebruiken der 0. 1. Compagnie zijn hier, hoe be- spottelijk ook voor deze onbruikbare vesting, nog veelal in ge- bruik: bijvoorbeeld, staan onder de poorten nog Hoofden of zoogenaamde officieren en soldaten die bij het passeeren van den Salahakan aanslaan en het geweer presenteeren. De hoofden die hier, even als de Salahakau, van Ternateh geplaatst zijn, droegen nog verschillende uniformen van vroegere dagen. Des avonds S uur werd de taptoe geslagen of liever geroffeld, vergezeld van een dwarsfluiter, die niel als onze vroegere pijpers eene marsch blaast, maar toch zachte melodieuse toonen a voortbrengt: een muziek die wel + 10 minuten aanhoudt en des morgens 5 uur herhaald wordt. Er hangt nog een klokje in een torentje boven de poort, waarop het uur, volgens een zandlooper, geslagen wordt: dat de ware tijd wel eens een uur met den zandlooper verschilt, zal wel geene verwonde- ring baren. | Des nachts wordt het fort op alle hoeken bewaakt en met iederen klokslag wordt het wachtwoord door allen herhaald met den uitroep van hoezeëëëheë of hoeraäää; hij die den langsten adem heeft en de helderste stem, is de matador. Die wachten doen de ronde en worden geregeld afgelost of, kruipen weer in hunne gemetselde wachthuisjes, die boven op de hoeken voorkomen. Er is in het fort ook een niet zeer diepe put, met goed drinkwater, wat tevens tot badwater dient. De Salahakan had tijding ontvangen dat er te Bangaui zee- roovers schuilden, doch dat de oorlogschepen zich daar niet vertoonden, wat ook hier op de Soeloe-eilanden het geval was, want sedert 1871 was hier geen stoomschip gezien. Ik vroeg hem wat hij zou aanvangen als hij eens een bezoek van de zeeroovers kreeg, waarvoor veel kans bestond. wijl de Sanana- baai de eenige veilige ankerplaats van de gezamenlijke Soeloe- eilanden is, waarop hij niet veel wist te antwoorden. Ik hield hem verder voor, welke verplichtingen op hem rustten om door het fort de ingezetenen te beschermen, die nu door de. totale onbruikbaarheid van het geschut en verdere verdedigings- middelen, geheel onvoorbereid aan moord en plundering blool- stonden; zoover had. de man echter nog nooit gedacht en hij schrikte er in eens van op, begon aan zijne lieden dien stand van zaken bloot te leggen en nam het besluit om de affuiten onmiddelijk te laten herstellen en het fort verder verdedigbaar te maken. Ik vernam later dat hij werkelijk last had gegeven om het houtwerk daartoe aan te kappen. Het plantenrijk scheen niet veel bijzonders te zullen ople- veren. Ik zag nog geen enkele plant of boom, die ik ook niet 92 elders had aangetroffen; ook de omstreken beloofden niet veel, daar die tot op verren afstand allen in kultuur of reeds weder verlaten waren, zoodat er bijna niets was als koesoe-koesoe-vel- den — » Alang-alang-velden” — bloekar of jonghout en bamboebos- schen. De bloekar’s worden, even als elders, van tijd tot tijd weder in kultuur gebracht, doch de Koesoe-koesoe-velden worden af- geschreven, daar het te veel moeite kost om die weder uit te roeien. Het ware wenschelijk om ook hier, even als op Java, de Lantana’s in te voeren, om de koesoe-koesoe te helpen verdringen en den bodem te verbeteren. Dit bederf der gron- den voor kulturen, door de Koesoe-koesoe, bestaat over het ge- heele eiland, zooals men uit zee gezien reeds kan ontwaren. De rijstkultuur zou dientengevolge ook reeds zijn achteruitge- gaan. Sawahs bestaan er niet en »Urwälder” komen in het binnenland slechts spaarzaam meer voor. Rijst is hier een der hoofdproducten, verder kalapa-ohie, bijen- was, tikar’s of slaapmatten, drooge visch, dendeng mendjangan, miloe of djagong, aardvruchten en eetbare vogelnestjes van Poeloe- Limauw. Er worden hier ook groote prauwen, zoo voor Ambon als voor Ternateh gebouwd, ook stoelen, tafels en andere voorwer- pen voor huiselijk gebruik vervaardigd, en zeer net afgewerkt. 18 Julij. De Anjer lichtte reeds des voormiddags 6 uur het anker om de reis naar Manado te vervolgen. Te Ambon vermeende men dat het hier op Soela-bési, thans droge tijd was, doch het was hier al even regenachtig en winderig als daar, en de zee was buiten de baai zoo onstuimig, dat er aan geen bevaren der kusten te denken viel. Des namiddags 5 uur maakten wij met den Salahakan eene wandeling van een paar palen langs het-strand, noordelijk van het fort. Tot op een paal afstand liep het pad nog door eene schraal bewoonde streek, waar enkele hutten van bamboe en kalapatuinen voorkwamen; de erven of tuintjes waren meestal met bamboe paggers tegen de wilde varkens, die hier tot in de bewoonde streken doordringen, omheind. Verder werden 95 geene woningen of aanplantingen meer gevonden, daar de ko- raalrotsen hier tot aan zee voortschreden; hier langs, over de doode koraal wandelende, vond ik nog eenige vreemde planten, waaronder een paar krachtige Orchideën, eene met recht op- staande bloemstengen van 4 voeten hoog, welke tot het ge- slacht Renantehra schenen te behooren. Slechts eene enkele had nog een paar bloemen, de overigen hadden reeds vruchten. Eene andere, waarschijnlijk eene Cymbidium, had mede neer- hangende bloemtrossen van 4 voet lengte. Behalve enkele vreem- de boomen en heesters, behoorden de overigen tot de gewone kustflora. Daar het laag water was, konden wij over een uitgebreid veld van doode koraal — dat bij vloed onder water loopt — nog een eindweegs doordringen, doch stuitten eindelijk tegen de koraalrotsen die tot in zee reikten, zoodat wij op onze schreden moesten terugkeeren, wijl er geen andere weg over land bestond. Wij vonden toen tusschen het doode koraal, in de met zeewater gevulde vijvertjes, nog bloeiende exemplaren van eene zoutwaterplant »ZEnhalus” met veel kleinere afmetin- gen dan van de ZE. Koenigi. Om half 7 uur waren wij, na nog een regenbui gesnapt te hebben, in het fort terug. Bij de eb loopt jong en oud te veld om kreeften , schelpen, vischjes en andere zeedieren, op het blootgevallen koraal te rapen. Deze banken loopen aan beide zijden van het vaar- water waardoor men in de baai komt geheel droog. Het strand is hier mul en zandig, wat de wandeling vermoeiend maakt. De Salahakan, die niet gewoon was ver te loopen, gevoelde zich wel iets vermoeid. Hij scheen het overigens niet zeer druk te hebben, want hij was steeds aan mijne zijde en volgde mij op al mijne schreden, daarbij omringd van vele leegloo- pers, die eene taal spraken, waarvan ik geen enkel woord ver- stond en die volgens hem ook nergens anders gesproken werd. Hij scheen nog weinig omgang met Europeanen gehad te heb- ben en volgde de inlandsche gewoonten, die voor ons soms 94 wel wat hinderlijk zijn. Het oprispen of bulken beschouwt men als zeer fatsoenlijk en beteekent »Welgevoed.”” _ Sirikau- wen en sigaartjes rooken is ook een goed tijdverdrijf, waarbij bij afwisseling de mond gespoeld wordt en eene kwispeldoor van bamboe niet gemist kan worden. Deze kwispeldoor is 15 duimen rijnlandsch hoog, 5'/, duim in diameter, met wanden van Î/, duim dik en een handvat aan de naar boven doorloo- pende wand, van nog Y2 voet hoogte. Het gebruik hiervan geeft voor ons den indruk van misselijkheid. Geiten, katten en kippen waren onze huisgenooten en maak- ten het mij soms wel eens wat lastig. De katten hielden mij vooral des nachts gezelschap of schoten zich op in mijn veld- bed. De vloer der woning was ook met de platte, aan de kanten afgeronde, hier veel voerkomende steenen belegd, die eenmaal met kalk aangevuld geweest, thans vol gaten en on- effenheden waren. Naast den waterput was tot badplaats een muurtje van 4 voeten hoogte opgetrokken, waarachter men zich op zijn best omdraaien kon en waarbij men door de zon beschenen werd. De Salahakan liet er voor mij, zonder dat ik er om vroeg, een afdakje over maken en een paar houten bakjes met water vullen om een schepbad te kunnen nemen. De jagers hadden des voormiddags 16 vogels geschoten, waarbij 6 soorten, die wij op Ambon nog niet gekregen hadden. Van insecten was echter weinig te zien. 19 Jali. Heden werden weder verscheidene vogels gescho- ten — voornamelijk door A. Loeas — die een goed jager was, en door de hier te huis behoorende. jagers, terwijl de ambon- sche jager die ik had medegenomen slechts tot het bereiden der haiden te gebruiken was. De inlanders waren er fel op om vogels tegen betaling te leveren, doch moesten vooraf van kruid en lood voorzien worden. Men bracht mij ook eene soort van garnaal-kreeften, die zoowel met hunne scharen als met de staartschubben wonden toebrengen; ze worden ook gegeten, doch ik bewaarde ze op spiritus, even als 5 soorten van Siroa 95 of zeedoorns. Ik vond ook nog planten van Grammatophyllum scriptum, eene fraaije Dendrobium enz. waarvan levende planten werden verzameld. «Voor herbarium verkreeg ik meerdere soor- ten, hoewel de flora hiee weinig van die van Ambon verschilde. 20 Juli. Het weêr bleef regenachtig en de zee was zelfs in de baai zeer onstuimig. de branding op de kust was zoo sterk dat het slechts op een paar puuaten mogelijk was om te landen en deze loestand zon volgens den Salahakan nog wel een paar maanden duren. Des namiddags maakten wij eene wandeling in zuidelijke richting door de negeriën en verder langs het strand en bosch- waarts. Aan de. Noordzijde maakte het mulle zand het gaan nog al moeielijk, doch aan de Zuidzijde was het nog erger, wijl ket strand hier geheel met platte steentjes van een paar duimen lengte, tot het fijnste gruis, bedekt was. De daarachter liggende vrij uitgebreide vlakte, waarop eerst de uegeriën en verder tuinen, bosch en wildernis voorkwamen, bestond ge- heel uit diezelfde formatie, die ik tot in de diepte terug vond en toch komen er zeer groote boomen en ook tuintjes van djagong en andere kultuurplanten op voor. Deze streek wordt van het gebergte door, moerassen gescheiden. Van uit zee ziet men langs het strand overal reeksen van kalapa-boomen aan- geplant, waar echter geene menschen wonen. _ Waterputten vindt men in menigte, zoowel in de negeriën als in de bosschen, die slechts eenige voeten diep zijn en goed drinkwater bevatten. Bij het graven vindt men tot op een vadem diepte, niets dan de voormelde platte steenen, waar- onder eene laag padas of verharden modder en als ook die is doorgebroken, komt het water uit den modderigen ondergrond te voorschijn, waaronder dan weder koraalbodem zou gelegen zijn; hieruit blijkt mijns inziens, dat wij hier met eene duin- streek, niet van zand, maar van platte schilferachtige steentjes, te doen hebben. Niettegenstaande den gunstigen toestand, waaronder de in- woners hier verkeeren, en het niet aan gronden tot uitbreiding 9% der negeriën ontbreekt, schijnt de bevolking toch weinig te vermeerderen, wat men aan ziekten, die hier soms geheerscht hebben, toeschreef, maar toch ook aan verhuizing naar elders, voornamelijk naar Boeroe, waar meer te verdienen schijnt: evenwel keeren die lieden veelal terug om hier padie te planten en een oogst daarvan te verzamelen. Heden werden weder vele vogels geschoten; ook monster- achtige garnalen en andere zeedieren werden aangebracht en op spiritus gedaan: ook van planten verkreeg ik weder eenige nieuwe soorten. Krokodillen zijn hier veelvuldig en vrij brutaal: zij hadden zelfs een paar paarden, die des nachts langs het strand wan- delden, aangevallen en verwond; die paarden waren hier toe- vallig van Celebes, ter verzending naar Ternateh, aangebracht; ze komen hier anders niet voor, evenmin karbouwen of koeijen. 22 Juli. Het was heden fraai weêr waarvan wij profiteer- den om in gezelschap van den Salahakan, eenige Hoofden en minderen, tezamen wel een 40 man, een uitstapje naar het gebergte Apoedoei te maken. Wij moesten daartoe vooraf een moeras passeeren, waardoor wel een zoogenaamd pad liep, doch dit was met moerasplanten bijna dicht gegroeid; wij lieten ons op stoelen gezeten er. door dragen, wat voor de arme koe- lies alles behalve gemakkelijk was, die soms in den modder wegzakten, terwijl anderen ons vooruilgingen om het riet en de struiken wat weg te kappen, wat men vergeten had den vorigen dag te bewerkstelligen. Dit moeras achter en ten westen het fort, tusschen bet steenachtige duin en den voet van het gebergte gelegen, be- slaat eene aanmerkelijke oppervlakte en bestaat uit vette klei met humus en wordt zelfs met levend water bespoeld , zoodat het uitmuntend voor den aanleg van sawah’s zou geschikt zijn; het is thans begroeid met koesoe-koesoe, kassoh en andere grassoorten. Toen wij dit moeras gepasseerd en nog eene halsbrekende brug overgestoken waren, liep ons pad al dadelijk steil op- 97 waarts en vervolgden wij nu de reis te voet; om 8 uur hadden wij reeds eene hoogte van 554 voeten bereikt. Het smalle bergpad was hier en daar met de overhangende koesoe-koesoe zoodanig bedekt, dat het niet meer zichtbaar was, zoodat wij niet eens konden zien waar onze voeten zouden terecht komen. Dit hellende terrein was, met uitzondering van enkele boomen van Viter Cofassus-Govasa en bamboestruiken, geheel met koesoe- koesoe bedekt. Hier op 554 voeten vonden wij echter op een meer effen terrein een geheel bosch van Quercus »eiken” wier habitus en: vruchten alle overeenkomst hadden met Quer- cus Junghuhmi, die in het Bandongsche in de kinatuinen en elders veelvuldig voorkomt; verder leidde ons pad steeds klim- mende door koesoe-koesoe-velden totdat wij op 670 voeten we- der eikenhosschen, zelfs van aanmerkelijke hoogte en met vele stammen en uitspruitsels aan den voet, aantroffen. Hier schoot A. Loeas de eerste sneeuwwitte mannelijke Koesoe— Phalangtsta Orientalis —, ook werd nog eene lichtgrijze soort, met eene zwarte streep over den rug geschoten, die volgens de kleur. het wijfje van de witte zijn moest, doch wat ook een man- nelijk exemplaar en dus eene nieuwe soort zijn moet. Ook eenige voor ons nieuwe vogelsoorten werden verkregen. Al verder klimmende over deze boomlooze velden, bereikten wij eindelijk op 860 voeten hoogte een meer boschrijk ter- rein; wij waren nu niet heel ver meer van het hoogste punt van dezen bergrug verwijderd, doch het werd zoo steil dat ik er van afzag dit te beklimmen; wij rustten hier dus wat uil en ik gebruikte mijn ontbijt, terwijl mijne lieden naar bo- ven stegen. De hoogte van den bergrug schaite ik toen op zE 1000 voeten; van daar uit was de zee aan de andere zijde op de westkant te zien en loopt het pad dat wij gevolgd had- den tot aan dat westelijke strand, waar ook eenige menschen wonen. De Salahakan had, evenmin als de meeste der Sengadjres, ooit het gebergte beklommen, maar zij hielden zich bij deze ge- legenheid toch zeer goed en om 11 uur waren wij weder in 98 het fort terug. Ik tracteerde nu de vermoeide Hoofden en dragers op een stevigen borrel arak, zoodat zij half suizend huiswaarts keerden. Het plantenrijk was zeer arm in soorten, zoodat mijn oogst daarvan weinig beteekende. Deze armoede was hoofdzakelijk daaraan toe te schrijven dat de bosschen, van tijd tot tijd, ten dienste der padie-kultuur geveld en verbrand worden; ook de fraaie daarop voorkomende bamboe — Boetoe ajer — wordt dan niel gespaard, maar mede aan de vlammen prijs gegeven, wijl hier geen gebrek aan bamboe bestaat; hierdoor gaat een grool gedeelte der natuurlijke vegetatie verloren. Deze gronden verschillen dus veel van die welke na de kul- tuur, in koesoe-koesoe-velden overgaan, wat men aan de hoe- ‚ damigheid van den grond en niet aan de te lang aangehouden kultuur toeschreef. Men zegt ook dat die plaatsen, waar de eikenbosehjes voor- komen, niet voor kultuur geschikt zijn, ofschoon ze mijns in- ‚ziens, wegens het minder steile terrein, te prefereeren zouden zijn; ik dacht toen dat ze »pamalie’” waren, doch men ver- zekerde mij dat dit niet het geval was, maar dat er elders wel zulke plaatsen voorkwamen en die op het eiland Taliaboe menigvuldig waren. Het woord »pamalie” heteekent hier ook eene plaats waar zich booze geesten ophouden en waar men de bosschen niet kappen of er tuinen op aanleggen mag. Op Mangohli wonen ook mohamedanen even als op Taliaboe en op laatstgenoemd eiland zouden in het binnenland ook nog vele wilde Alfoeren voorkomen, die geheel naakt of slechts met de tjidako — schaambedekking — voorzien zijn. Nog verhaalde men mij dat de Radja van Tomhoekoe — Oosthust van Celebes — genaamd Kailjrel Molokoe met een gevolg van + 200 man, zijn Djoegoegoe, een Oetoesan en een Luitenant van Ter nateh, op hunne reis van Ternateh naar Tomboekoe , sedert 5 jaren vermist waren. Alle nasporingen waren tot dus verre vruch- teloos gebleven; waarschijnlijk zijn zij door de zeeroovers ge- nomen, dan wel in zee omgekomen. 99 De bodem bestaat hier uit eene vruchtbare roodachtige klei van ongelijke dikte, waaronder steengruis en in klei gebak- ken, wit gesteente voorkomt; nergens zag ik echter die at- scheiding duidelijk; steenen ziet men nergens op de opper- vlakte maar enkel in diep uitgespoelde geulen; afstorlingen, waaruit men de lagen zou kunnen leeren kennen, heb ik niet gezien. Men heeft hier alzoo vier soorten van gronden als: duin- gronden met platte steentjes en gruis daarvan, duingronden van wil zand, alluviale kleigronden en rood of geelachtige, droge kleigronden op de onderliggende rotsen. Ik liet ook naar de onderliggende rotsen zoeken, doch ver- kreeg niets anders dan brokken van naar wit marmer gelijkend gesteente, zoowel beneden aan den voet van het gebergte als op deszelfs toppunt. N De vruchtbaarheid van den bodem schijnt dus afhankelijk te zijn van de meer of mindere dikte der laag kleiaarde van de ontbondene onderliggende rotsen. Wellicht is de overgang al dan niet in koesoe-koesoe-velden ook daarvan afhankelijk, daar deze grassoort ook op de schraalste en steenachtige gron- den voorkomt en daarin wortelende, zeer moeielijk is uit te roeien. Wij troffen heden, als bij uitzondering, goed weêr en zelfs, geen enkele regenbui. 25 Juli. Bij afwisseling regen, zoodat wij veel moeite had- den om onze verzamelingen te drogen, en verkregen daarbij nog weder een 25tal geschotene vogels om te prepareeren. 24 Juli. Het weêr was zeer onstuimig; de oostewind joeg de zee in de baai tot hoog op het strand, zoodat de loods het niel waagde naar buiten te gaan om de Anjer, wanneer die mocht aankomen, den weg te wijzen. Gelukkig bleef die nog wal weg. Men had mij eene nieuwe soort Phasma — Tjakra Magaohli — bezorgd, die hier veelvuldig voorkomt, doch waarvan ik op Ambon slechts een paar exemplaren gekregen had, die ik daar niel in ’t leven kon houden, om er eieren van te bekomen ; hier vernam ik echter dat ze niet, gelijk de andere soorten DEEL XXXVII 7 100 van dat geslacht, van Psidium Guyava, maar van Pandan- bladeren leven. Ik had er hier dan ook reeds een dozijn eieren van verzameld, toen eene zeer kleine soort van roode mieren, in eene nacht al de, wel een span lange, Phasma’s hadden vermoord en ontleed, zoo dat ze de pooten zelfs hadden afgeknaagd. Gelukkig verkreeg ik spoedig een dozijn anderen, die het eieren leggen voortzetten. De kop is zwartachtig, het borststuk donkergroen gemarmerd, het achterlijf lichtgroen met zwarte dwarsstrepen en de vleugels der wijfjes zijn niet langer dan de helft van het achterlijf; het volwassen insect is + */ voet lang. Het mannetje kon ik niet onderscheiden, misschien was dat er echter wel bij onder de nog ongevleugelde kleinere voorwerpen. Met al de voorzorg die ik genomen had, door de doozen op een rak te plaatsen dat met touwtjes aan den zolder was op- „gehangen, waren de kleine roode mieren mij toch te slim af, want zij waren naar den zolder geklommen en hadden zich langs de touwtjes weder afgelaten en zich wederom van mijne Phasma’s meester gemaakt, zij schenen daarop bijzonder be- lust te zijn, maar hoe zij ze op die wijze teruggevonden had- den, bleef mij onbegrijpelijk, tenzij het op de reuk geschiedde, daar deze insecten een soort van speeksel lozen dat eene zeer doordringende reuk heeft; maar nog onbegrijpelijker schijnt het, op welke wijze zij den weg, langs vele omwegen, tegen den muur opklimmende, langs de zolderbalken de touwtjes gevon- den hebben, waar langs zij weder afdaalden, om hun doel te bereiken. Alsnu werden de touwtjes, waaraan het rak hing, bestreken met karbolzuur en benzine, daarvoor schrikten zij wel wat af, maar eindigden toch met er over heen te marcheeren. Eerst toen de touwtjes omwonden waren met lapjes in kalapa- olie gedrenkt, waagden zij het niet meer, daarover te loopen, tornden in massa’s daarvoor op en namen eindelijk den terug- tocht aan. Ik kreeg nu gelukkig eieren genoeg, om ze naar tof Buitenzorg over te brerigen, waar zij zich nu ook op Pandan- bladeren beginnen te ontwikkelen. ink De kleine roode miertjes hadden zich des nachts ook in de bakken der opgezette vogels gedrongen, ofschoon die boven op andere kisten waren geplaatst geweest; zij hadden echter nog geene schade aangericht; maar nu kwam, bij het drogen op schragen in de zon, nog een andere soort grootere roode mieren uit den grond opdagen en een aanval op de vogels doen: gelukkig dat ik dit nog in tijds ontdekte om ze te kunnen verwijderen en de dozen buiten hun bereik te plaatsen. Twee soorten van rivierpaling, waarvan de eene — Soegili — ruim twee voeten lang en eene handpols dik was, in platten vorm, werden mij ook gebracht. Van deze soort liet ik er een paar braden en hoewel goed van smaak, waren ze toch wat droog. De andere kleinere soort werd niet gegeten omdat ze gespik- keld was en zooveel op eene slang geleek; zij zullen echter ook wel eetbaar zijn. Van beiden liet ik eene huid bereiden en van de kleinste gespikkelde ook op spiritus zetten. De gevilde duiven kwamen voor onze tafel ook goed te pas en voor hel eerst proefde ik hier het vleesch van eene Koesoe. hetwelk goed van smaak, doch van een oud dier, niet zeer malsch was; de lever, die zeer groot was, beviel echter zeer goed. 25 Juli. Het weêr bleef zeer veranderlijk en buiig, zoodat wij veel moeite hadden met het drogen van dieren en planten. Nog altijd werden vele geschoten vogels aangebracht, hoewel meestal van dezelfde soorten, voorat van de duiven; voor het eerst kregen wij een paar groote roode ijsvogels, zwarte mo- nitor’s en eenige fraaie vlinders. 27 Juli. : De Megapodius of boeroeng maléo, was hier schaarsch, evenwel kregen wij er heden een, waarschijnlijk Meg. rubri- pes, die niet zwart maar bruinachtig van kleur was met roode poolen; ook kregen wij een fraai waterhoentje. De inlanders zijn hier op hunne wijze nog al vroom, gaan des vrijdags trouw naar de Mesdjiet, eten geen onreine dieren, zelfs geen reine, die niet behoorlijk geslacht zijn; de Hoofden 102 kleeden zich min of meer op de Arabische wijze, doch met- datal zijn zij groote liefhehbers van arak en andere sterke dranken en houden zich alsof zij niet weten, dat zulks in den koran verboden is; ook te Ternateh zijn sterke dranken ten strengste verboden, maar de Sulthans schijnen dit op zoo ver- ren afstand oogluikend toe te zien. Wij kregen heden nog een paar zeer groote prachtige nacht- vlinders, die zeer moeielijk te dooden waren, zelfs niet met benzine en karboolzuur. Eindelijk kwam des namiddags 4 uur de Anjer van Manado hier ter reede terug; de 2° stuurman kwam aan wal en ver- zocht mij, namens den gezaghebber, om zoo spoedig mogelijk aan boord te komen, wijl hij het wegens de felle z. o. win- den en de holle zee, niet verantwoord achtte, om in deze kleine baai te vernachten. Hoewel ik hierop niet was voor-_ bereid, haastte ik mij toch om mijne bagage in te pakken en naar boord te dirigeeren, wat zonder de vriendelijke hulp van den Salahakan, Hoofden en bevolking, niet uitvoerbaar ware geweest, waarbij ook de krachtige hulp der sloepen van de Anjer onmisbaar was, daar de inlandsche vlerkprauwen niet dicht genoeg langs boord konden komen om te lossen. De sloepen konden echter, wegens ondiepte en zware branding, den vasten wal niet bereiken, zoodat alles op de hoofden der inlanders, door de branding in de sloepen moest gedragen wor- den, waarbij zij soms tot aan de borst door die branding wa- den moesten. Toch kwam alles gelukkig droog aan- boord, waarna ik met den stuurman, om 6 uur des namiddags, op stoelen door de branding gedragen werd, en wij behouden aan boord kwamen. Daarna werd onmiddellijk het anker ge- licht en liepen wij tusschen twee inlandsche prauwen, die als bakens gestationeerd waren, door de nauwe geul in volle zee waar wij ons veiliger achtten. Hoewel de zee zeer hol stond en de z. o. wind ons vlak tegen was, zoodat het schip braaf stampte, hadden wij des nachts overigens goed weêr. De Salahakan, Hoofden en bevolking deden ons uitgeleide 105 tot aan het strand en overlaadden ons met plichtplegingen en geschenken van rijst, kippen, kalapa en vruchten, wat ik wel trachtte tegen te gaan, doch de Salahakan zeide dat dit een aloud gebruik was, waarvan hij niet mocht afwijken. Zij wa- ren daarbij zeer vereerd en gerustgesteld, door het bezoek van een stoomschip, iets wat zij sedert 1871 niet gezien hadden. Ik kan dus niet anders dan met den meesten lof gewagen van de ontvangst die mij hier te beurt is gevallen. In de 15 dagen die wij hier vertoefden, hebben wij eene goede verza- meling van dieren en planten bijeen gebracht, wat zeker nog veel belangrijker zou geweest zijn, zoo wij niet in de baai opgesloten waren geweest, maar ook langs de kusten andere streken hadden kunnen bezoeken. Het zoolang wegblijven van de Anjer was veroorzaakt, door- dien te Manado geen steenkolen voorhanden waren en men toen naar Gorontalo sLoomen moest om ze daar te laden. Deze kolen waren echter van zoo slechte kwaliteit, dat men per wacht 2400 ®, in stede, als gewoonlijk 1600 ®, moest ver- stoken en dan nog slechts 4 mijlen in de wacht kon afleggen. Wij konden dus de voorgenomen reis naar Misole niet voort- zetten, maar moesten eerst terug naar Ambon om kolen op te doen. Wij besloten toen om Boeroe aan te doen, waar ik weder zou ontschepen-en de terugkomst van de Anjer zou afwachten. 51 Juli. Des morgens hadden wij nog Soela bési, maar ook tevens. Boeroe in ’t zicht. De zee was nog altijd hol, doch het weêr bleef gunstig zonder regen. Tegenwind en stroom beletten evenwel een snelle vaart, waarbij des avonds nog regen kwam, zoodat wij de Kajelibaai van Boeroe niet halen konden. maar den ganschen nacht bleven voortsukkelen. 1 Augustus. Tot dus verre had het schip wel wat gestampt, wat echter minder lastig was dan het slingeren, dat nu een aanvang nam, veroorzaakt door het wenden, daar wij des nachts door de duisternis en den nevel misleid, de Kagelibaai voorbijgevaren waren en nu moesten terugkeeren en daardoor verandering van wind en stroom ondergingen. 104 Om 8 uur des voormiddags voeren wij de Kajelibaai binnen en kwamen daar op 20 vadem water, niet ver van den wal, ten anker, waar de zee zeer rustig en slil was. De kontroleur Stormer, die hier geplaatst was, kwam spoe- dig aan boord en noodigde mij vriendelijk uit om ten zijnent te komen logeeren, waarvan ik dankbaar gebruik maakte. Mijne bagage werd nu ook spoedig met de sloepen van de Anjer aan wal gebracht en in de ruime pondoppo van den kon- troleur opgeslagen. 2 Augustus. De Anjer moest nu terug naar Ambon, om ko- len te laden, en vertrok des namiddags 6 uur derwaarts. Wij begonnen nu al direct met verzamelen voort te gaan en kregen reeds heden een paar Kastoeri-Radja of Artat, eene prachtige roode Lori met zeer langen staart, een waterhoentje »Srikal-Radja”’, groene kakatoe’s enz.; ook eenige fraaie kapel- len, hagedissen enz. 5 Augustus. Weder vele vogels, slangen, hagedissen enz. verkregen, waaronder eene soort »Platydactylus vittatus”, licht- grijs met witte streep over den rug en langs beide zijden van den kop, met groote witte vlekken op den staart; een andere zwarte met gele spikkels enz., benevens diverse planten voor herbarium. Het was hier even moeielijk om zich te bewegen als op Soela bési, wijl men het ook hier niet waagde om met een prauw buiten de baai te varen, wat zeer wenschelijk ware ge- weest om verschillende streken te bezoeken, waar weder an: dere dieren en planten voorkomen, dan in de environs van Kajeli. De Babi-roesa en Koesoe komen meer aan de noord- zijde van het eiland voor, doch die plaatsen zijn over land zeer moeielijk te bereiken. Van den regen hadden wij hier minder last dan op Soela hési, doch de z. o. wind kwam het grootste gedeelte van den dag sterk door. Ik trof hier nog een paar oude bekenden, die ik in 1860 in gezelschap van Professor de Vriese, hier ook ontmoet had, 105 de een was de heer Lauterbach, geboortig van Ternateh, thans 82 jaren oud, waarvan hij 60 jaren alhier had doorgebracht. Deze man was nog sterk en krachtig en bood zich zelfs aan om onze gids over zee naar de omliggende eilanden Amblauw enz. te zijn. Hij was echter schrikkelijk bang voor slangen, zelfs voor dooden en op spiritus gezetten. De andere was ze- kere Kilieng Wael, afstammeling van de regenten van Kajelt. Hij herinnerde zich nog zeer goed een tochtje per prauw, dat wij met hem naar de rivier Wai-apoe gemaakt hadden om daar te jagen en te botaniseeren. Die man was zoo vriendelijk en behulpzaam, dat hij vele planten en vruchten voor mij liet zoeken en mij vele inlichtingen gaf, waardoor ik tot de kennis kwam van een boom die men hier Rasamala noemt. Hij groeide echter niet in deze streken, maar in het gebied van den Radja van Lelialie in de negri Dyjikomorassa. Deze Radja had de goedheid er takken en vruchten van te laten halen, waaruit het bleek eene Canarium te zijn en wel dezelfde die men ook Koto-aros noemde, waarschijnlijk C. Microcarpum, die reeds voor lang in ’slands plantentuin is ingevoerd en daar reeds vruchten draagt. Deze soort geeft, even als vele andere van. dit geslacht, kolossale boomen, waaruit door inkappingen eene geneeskrachtige balsem of »Mienjak Koto-aros”’ wordt ver- kregen, terwijl het wortelhout almede tot reukwerk gebruikt wordt. 4 Augustus. Weder vele vogels, slangen, insecten enz. ver- kregen. Prachtige vlinders kwamen voorbij vliegen , doch zeilden met den wind zoo snel voort, dat het moeielijk was ze te vangen. Onder meerdere reeds bekende planten, kwam hier ook de op Soela bési gevondene Quercus voor. Onder de fraaie Or- chideën Dendrobium macranthum en eene dergelijke met witte corolla en roode lip, verkreeg ik ook vele Phalaenopsis amabilss. 6 Augustus. Ik had de jagers naar het meer »Rano”’, dat op + 1000 voeten hoogte zou gelegen zijn en gedeeltelijk per prauw binnen de baai en gedeeltelijk over land te genaken was, gezonden om vogels te schieten; zij brachten dan ook 106 weder verscheidene soorten mede terug, waaronder zeer groote duiven »Pombo’ met een zwarte knobbel boven den neb, twee soorten wilde eenden en groote krombeksnippen, die ook aan het strand voorkwamen. Vele vogels werden weder te koop gebracht, waarvan ik grootendeels reeds genoegzaam voorzien was, doch om de jagers niet te ontmoedigen, wilde ik ze piet afwijzen. Onder de vele planten, heden verkregen , bevond zich ook eene Drosera gelijkende op die van Blitveng. Te laat bemerkte ik dat onze voorraad van arseniczeep bijna was uitgeput; daar wij echter de mailboot van Ternateh wach- tende waren, schreef ik daarmede naar Ambon aan den gezag- hebber van de Anjer, om de ingrediënten tot het bereiden van die zeep mede te brengen; maar tot onze groote teleurstelling was te Ambon geene arsenic te verkrijgen; er schoot ons toen niets anders over dan van de voorhanden zaken iets bederf- werends te fabriceeren, waarbij de kontroleur Stormer ons zeer behulpzaam was; wij lostten toen de witte zeep op in heete arak en voegden daarbij kwikchloride, kamfer en karbolzuur. Dit mengsel bleef echter vloeibaar, maar wij hebben er ons toch verder op Wai-Gama mede moeten behelpên; echter wa- ren van de daarmede geprepareerde huiden’, sommigen bedor- ven , waarschijnlijk omdat de preparateurs de massa niet telkens goed omgeschud en vermengd hadden, want anderen zijn goed gebleven. 8 Augustus. Voor het eerst kregen wij sedert ons verblijf alhier eene fiksche regenbui. 9 Augustus. Weder zware regenbuien. Behalve vele vogels verkregen wij ook eene witte koesoe, zwarte monitor’s en eene fraaie oeler petohlah. 10 Augustus. De mailboot kwam hier heden ter reede, dit was bijzonder laat en was veroorzaakt door gebrek aan kolen. Zij vertrok na verloop van een paar uren doch ik kon daar- mede nog een paket zaden voor ’s lands plantentuin te Buitenzorg verzenden. Het weêr bleef buig. 107 15 Augustus. De Anjer kwam hier heden middag weder ter reede. 14 Augustus. Er had heden eene groote festiviteit plaats tot herstel van eene mesdjiet, waarvan de spits, door eene onlangs plaats gehad hebbende aardbeving, was afgeworpen. Wij waren tot bijwoning daarvan uitgenoodigd en begaven ons om 10 uur des voormiddags derwaarts, ofschoon het aanhou- dend regende, hetgeen ook gedurende de feestviering , slechts met korte tusschenpozen van droogte, aanhield. De kontroleur, die zich door zijn goed beheer, zoowel ge- vreesd als bemind wist te maken, had des avonds ten zijnen huize eene danspartij georganiseerd, waarop zoowel christen- burgers, als Islamsche Radjah’s en Hoofden met hunne dames, zelfs chineezen en ook de officieren van de Axjer , waren gein- viteerd. Die partij werd druk bezocht; er waren mischien wel 100 personen aanwezig; allen vermaakten zich uitmuntend met verschillende dansen; zoo europesche als het inlandsche menari. De muziek bestond zoowel uit viool, fluit en trom als uit gong en lênong. Er werd thee, siroop en gebak aan de inlandsche heeren en dames gepresenteerd en ook de Europeanen vonden er van hunne gading. Herst des morgens 4 uur was de parlij afgeloopen. Mijn oude vriend Kilieng Wael presenteerde mij bij die ge- legenheid zijne nog jonge vrouw, met wie hij mij den volgen- den morgen nog uitgeleide deed tot aan het strand, waar ik mij inscheepte. Ik had hem — hoe nielig ook — toch een groot genoegen gedaan, door hem een certificaat te geven voor ver- leende hulp. Hij had in 1860 van Professor de Vriese een dergelijk stuk ontvangen, dat echter verloren was geraakt; ik maakte daarvan bij deze gelegenheid ook melding, waarmeile hij overgelukkig was. Een klein geschenk aan zijne vrouw, maakte ook deze zeer tevreden. Tot mijn leedwezen was een ander oud vriend — de Luite- nant Burger Tuanaholta — die ons in 1860 ook vele diensten bewezen had, sedert overleden, 108 Onze verzamelingen, die hier weder aanmerkelijk waren ver- meerderd, waren reeds ingepakt, om den volgenden morgen ie vertrekken. 15 Augustus des voormiddags 8 uur embarkeerden wij op de Anjer en gingen om 9 uur onder stoom naar Wahaa. De kontroleur Stormer bracht mij aan boord en namen wij er een hartelijk afscheid. Ik was hem zeer verplicht voor zijne vriendelijke hulp en bijzondere gastvrijheid. Ik had hem daarbij als een kundig en charmant mensch leeren kennen, die, hoe jong ook nog, toch eene bizondere geschiktheid bezit om met de inlanders om te gaan en daarbij de orde te handhaven. Toen wij buiten de baai kwamen, kregen wij nog al dei- ning, waardoor ons schip sterk bewogen en mijne lieden allen zeeziek werden. Wij passeerden achtervolgens de eilanden Manipa, Kelang en Boano »geen Bonoa”’. Gaarne had ik ook deze eilandjes bezocht, doch men vindt daar geene ankerplaat- sen voor schepen, zoodat die slechts met prauwen kunnen ge- naderd worden. Allen zijn bergachtig, met eene weelderige vegetatie bedekt en niet of slechts spaarzaam bewoond. 16 Augustus. Wij voeren ver langs de Noordkust van Ce- ram; het land was overal bergachtig en met min of meer hooge, rijk begroeide bergruggen doorsneden. Om 2 uur des namiddags ankerden wij aan de brug van Wahaai en ofschoon het hier drooge tijd was en langen tijd niet geregend had, kregen wij toch al spoedig eene fiksche regenbui, zoadat dit noodlot ons overal scheen te vervolgen. 17 Augustus. De jagers hadden eenige vogels geschoten, waaronder echter slechts eene soort die wij niet reeds verza- meld hadden. De Kastoeri radja van Boeroe kwam hier ook voor. Men bracht ook eenige levende jonge Koesoe's te koop; van den Docter-djawa kreeg ik eenige fraaie vlinders en van den Luitenant Sorrterik een paar flesschen met insecten enz. op spiritus. Ook eenige gewenschte plantensoorten werden verkregen. Ik maakte eene wandeling door de negri, die evenwijdig 109 met het strand loopt, er alles behalve florissant wt ziet, en op eene wildernis gelijkt, waarin eenige bouwvallige huizen voorkomen. Hier wonen eenige Radjah’s, mindere mohame- danen en enkele chineezen. De Alfoeren bewonen meer het gebergte van het binnenland. Er is hier eene kleine ommuurde benting aan het strand gelegen, aan den voet van laag gebergte, van waar men die benting naar believen kan plat schieten. Er waren twee ofli- cieren: HusrinG en Sogrerik, die ons gaarne behulpzaam wa- ren, en eene kleine bezetting van Javanen. Overigens is het eene vrij vervelende plaats. | 18 Augustus. Daar wij-slechts tot het einde dezer maand over de Anjer te beschikken hadden, maakten wij haast om nog het eiland Misole — het eerste der Papoeasche-eilanden — te bezoeken en vertrokken des namiddags 6 uur derwaarts. Wij waren echter pas in de open zee, of ons schip begon hevig te slingeren, wat den ganschen nacht aanhield en menig voor- werp deed breken, zoodat aan slapen niet te denken viel. Ik kreeg daarbij door het losgeraakte raampje eene stortzee in mijne kooi, die mij te middernacht nog naar eene andere hut deed verhuizen. Tegen den morgen verminderde de slingering , daar wij eenigzins van koers veranderd waren en nu met volle kracht doorstoomden, wat, wij des nachts niet hadden durven wagen. De zee was echter nog even onstuimig. 19 Augustus. Des morgens voeren wij langs de kust van Misole en kwamen om 10 uur des voormiddags voor Wat-Gama ten anker. De Radja dezer plaats kwam ons met eene vlerk- prauw te gemoet en aan boord om de ankerplaats aantewijzen, die op eenigen afstand van den wal, vóór eenige aan het strand staande huisjes, in stil water gelegen was. Het bleek later echter dat wij veel dichter bij den wal hadden kunnen anke- ren, doch daar de gezaghebber hier nooit geweest was en hij geene kaart van dit vaarwater bezat, was hij wat al te voor- zichtig geweest. Des namiddags 4 uur begaf ik mij met den gezaghebber der 110 Anjer naar den wal om huisvesting te zoeken, waartoe de Radja mij bereidwillig een gedeelte van zijne woning afstond die niet ver van het strand, op een droog stuk duingrond ge- legen was. Deze woning was ruim genoeg en zonder palen op den bodem gebouwd; ik kreeg daarvan de ruime voorga- lerij voor mijne bagage en van binnen werd op een paar voeten verhoogde bamboevloer een hoekje met sagoebladeren afgescho- ten, waarin ik mijn veldbed kon opslaan. Tusschen deze woning en het zandige strand, lag echter een moeras, waardoor een pad was aangelegd, dat nu in een beekje was herschapen, zoodat wij het geraden vonden om onze schoenen uit te trekken en verder blootvoets te wandelen. 20 Augustus. Des morgens vroeg begonnen wij te debar- queeren, waartoe eene sloep 5 malen op en neer moest roeien en om 8 uur des voormiddags waren wij met al onze bagage aan wal; koelies waren hier niet te krijgen, zoodat mijne lie- den alles van het strand naar de woning van den Radja moes- ten dragen. Twee Njora’s — vrouwen van den Radja en de-Radja moe- da — welke laatste hier overtollig was — kwamen mij kompli- menteeren en alles nauwkeurig bezichtigen en kregen nu vele zaken te zien, waarvan zij vroeger nooit gedroomd hadden. Vooral mijn veldbed trok hunne bizondere aandacht. De Radja van Wahaai, die met zijn gevolg en bagage mede herwaarts gekomen was, onder den schijn van als loods te fungeeren, doch werkelijk om handel te drijven, vestigde zich in de woning van den Jmam aan het strand. Hij begon al direct met de zeldzame zwarte kakatoes en kroonduiven, die. voor mij zeer gewenscht waren, op te koopen. Ik vertelde hem dat wij hem daarvoor niet hadden medegenomen en dat hij eerst dan-inkoopen daarvan kon doen, als ik er genoegzaam van voorzien was; hij gaf mij dan ook de reeds door hem in- gekochte, tegen betrekkelijk hooge prijzen, over, maar bedierf daardoor tevens de markt voor den vervolge voor zichzelven, daar men nu niet meer bij hem, maar bij mij, vogels kwam ni aanbieden en hij nu later ook meer zal moeten betalen, dan hij gewoon was. Ik kreeg nu al spoedig al de hier aanwezige zwarte kakatoe’s — Psittacus atterrimus — waarvan er slechts 5 voorhanden waren; een paar daarvan waren nog zeer jong, zoodat ze nog gevoederd moesten worden. Kroonduiven — Columba (Goura) Coronata — waren hier niet zeldzaam, men vangt die in strikken en voedt ze met aan stukjes gesneden kalapanoot; zij houden echter meer van djagong. Zij leven overdag meestal op den grond om er verschillende vruchten te zoeken; zij eten ook gaarne de pitten eener kleine Pandamus, obie’s, padi enz. en nestelen op niet zeer hooge boomen. De jagers schoten eenige interessante vogels, doch de beste jager A. Loeas moest er spoedig de bijl bij nederleggen; hij kwam ziek van de jacht terug, ook een mijner ijverigste planten- ‘verzamelaars was reeds aan boord, bij de hevige beweging van het schip, ziek geworden, had zware pijnen door al zijn ge- beente, zoodat hij zich op zijn best verroeren en in het geheel niet slapen kon. Na verloop van eenige dagen deed zich echter een inlander op, die verklaarde dat hij de berri-berri-ziekte had en beloofde hem te zullen genezen. Hij bracht ook wer- kelijk medicijn mede, bestaande uit de bladeren van eene Hydnophytum — Tépoen — met bruine knol en korte vlezige stekels, waarvan de bladeren in water gekookt en het aftreksel bij wijze van thee moest gedronken worden. Na het gebruik hiervan, vond de, lijder direct verlichting en had hij voor het eerst, sedert het begin der ziekte, een rustige nacht, waarna hij bij het dagelijksch gebruik dier medicijn, langzamerhand geheel herstelde. Hoewel nu dit middel probatum was, be- twijfel ik toch of de ziekte wel berri-berri is geweest en hield ik ze eer voor sterke rheumatische aandoening. Een tweede plantenverzamelaar kwam brakende van zijne excursie terug, hervatte echter spoedig weder den arbeid. De Radja maakte evenmin zwarigheid om mij te ontvangen en behulpzaam te zijn als de Salahakan te Soela bési; hij be- loofde echter veel, maar zonder gedurige aansporing kreeg ik « 112 weinig. Ik gaf zijne Njora eenige geschenken van koralen, boslemmermiessen, rood katoen, hoofddoeken enz.; dit werkte goed, want zij ging zelf naar het binnenland om planten voor mij te verzamelen en bracht ook veel mede terug, waaronder echter slechts weinig was, dat ik gebruiken kon. Er was echter meer wat ik verlangde te bekomen; 0. a; eene soort Kangeroe — Dorcopsis — hier Kalédeh genoemd, die er nog al veel voorkomt; — Pilandoe schijnt eene andere soort van de Aroë- eilanden —, soorten van Maleo’s — Megapodius — hoeroeng maas, waarvan men mij veel fraais verteld had, maar wat ten slotte bleek niets anders te zijn dan Columba nicobarica of hoeroeg Doenat der maleiers en eindelijk 5 soorten van Paradijsvogels die hier zouden voorkomen, namelijk Paradisea apoda. P. Radja en nog eene zwarte soort. De boeroeng Maas en Maleo’s moes- ten echter van de kleine omliggende eilandjes verkregen worden. Van de Paradijsvogels kreeg ik niets te zien, noch van den Radja — daar het een monopolie van den sulthan van Tidoreh schijnt te zijn — noch op onze excursie’s, daar men zeide dat het hiervoor niet den rechten tijd was. De andere dieren wer- den mij echter, na gedarige aansporing, gedeeltelijk gebracht. De strandbewoners zijn, behalve eenige Tabellorezen en Ga- lélarezen — die ook hier in geen besten reuk staan — allen Mohamedanen. De Alfoeren wonen in het gebergte. De Mo- hamedanen drinken hier, de Imam niet uitgezonderd, even als de Alfoeren en de Mohamedanen van Soela beste, gaarne sterken drank, voornamelijk arak, doch de Radja en zijne Njora dron- ken liever cognac. Ook vertelde de Radja mij dat hij veel van maderawijn hield, waarop de heer Horpr, die hier vroeger eenige maanden vertoefd had, tot het verzamelen van dieren, hem wel eens getracteerd had. 23 Augustus. Het weêr bleef steeds regenachtig. De-oogst aan planten was nog al belangrijk en voor het eerst verkreeg ik rijpe vruchten van Orama regalis »sjah”. De jacht bracht weinig op. De Radja deed mij de eer aan am steeds bij den maaltijd — : 115 waaraan bij niets bijdroeg, doch gaarne mede at — tegenwoor: dig te zijn; hij versmaadde ook mijne blikjes niet en vond er zelfs geen bezwaar in, om van dieren te eten, die niet kauscher geslacht waren. Van den Imam kreeg ik een paar kroonduiven cadeau, waar- voor hij gaarne een tegengeschenk ontving. De Radja van Wahaat kocht voor mij een paar levende jonge echte schildpadden, Chelonia imbricata; ze waren mij echter te omslachtig om ze levend medetenemen, zoodat ik ze maar liet opzetten. Ik kreeg aanhoudend bezoek van vrouwen en kinderen, zoo om te komen kijken als om een en ander in ruiling, b. v. schelpen, meeuwen-eieren, enz. aan te bieden, tegen koralen, messen, enz. Zij bepaalden nooit de waarde, maar waren steeds tevreden met hetgeen ik geven wilde. Heden werd door de Alfoeren ook een volwassen kangoeroe gevangen, doch dood aangebracht; men had hem in zee ge- dreven en met honden gejaagd, waardoor hij te veel geleden had. De Alfoersche naam is Kassiem, doch die der kustbewo- ners, Kalédeh. Hij had de volgende afmetingen in rijnlandsche maat: van de snuit tot de staart 27 duimen, de staart lang 20 duimen, van den achtertoon tot op den rug 24 duimen, van den voortoon tot op den schoft 15 duimen, van de borst tot aan den aars 21 duimen, omtrek van het lijf 22 duimen, de kop lang 6 duimen, de ooren lang 1°/, duim. Het zonderlinge verschijnsel bij alle buideldieren, dat er slechts eene huidopening bestaat voor den anus en de penis en dat de ballen vóór instede van achter de penis geplaatst zijn, was hier even als bij de Phalangista’s zeer duidelijk waar te nemen; binnen de uitmonding van anus en penis, ziet men echter de afscheiding van beiden, direct naast elkander ge- plaatst. De penis is niet anders dan bij erectie zichtbaar en neemt dan den gewonen vorm als bij andere dieren aan; de- ballen hangen dan aan eene verlengde streng ter ‘zijde. Het vleesch van deze kangoeroe was niet onaangenaam vam 114 ‘ smaak, maar — wellicht lag het aan den ouderdom en de be- reiding — zeer taai; de lever smaakte ook zeer goed; van het vleesch werd verder dengdeng bereid, wat echter door onze ja- vanen niet gegeten werd, maar wel door de Alfoeren en inland- sche christenen. Zijn voedsel bestaat uit verschillende soorten van bladeren: vooral eet hij gaarne dawon kangkoeng — Ipo- moea replans, Batatas edulis — en andere convolvulaceën en slingerplanten. Het terrein in de environs, en waarschijnlijk over het geheele eiland, is zeer ongunstig; overal stuit men op hindernissen. Achter het zandige en begaanbare strand zijn het overal moe- rassen en moerassige bosschen, tot dat men tegen de kalk- of koraalheuvels en bergen optornt. De kastoert ulam of zwarte loeri, die in tammen staat zeer gewaardeerd, doeh moeielijk te bekomen is, kwam hier me- nigvuldig bij geheele troepen voor, zoodat wij er verscheidene van konden schieten en opzetten, doch ik kreeg er slechts eene levend, die echter spoedig overleed. De zwarte kakatoe nestelt — even als alle tot deze familie behoorende vogels — in holle boomen, waartoe ze bij voorkeur de oude doode stammen van den sagoeboom kiezen, die hunnen top hebben afgeworpen en waarin de inwendige losse substan- tie verdroogd en ontbonden is; daarin zouden zij 10—20 voeten afdalen en zich op den bodem een nest om te broeien toe- bereiden. De jonge vogels worden door de Alfoeren uitgehaald en met kanariepitten, die ze eerst kauwen, opgevoed wat dan hun eenig voedsel uitmaakt. Zij zijn zeer matig, worden slechts een paar maal daags gevoed en hebben dan aan een paar kanariepitten _genoeg; ook kunnen ze wel 24 uren vasten. Aan drinkwater — wat hun almede met de hand in den bek wordt gebracht — mag het hun echter niet ontbreken. De ouden dalen over dag op den grond neder om afgevallene en dus rijpe kanariepitten te zoeken die zij met hunnen krachtige neb weten open te splijten. Deze worden echter niel gevangen, omdat ze ontem- 115 baar zijn. In den tammen staat eten ze ook liefst kanarie- pitten, doch lusten ook wel djagong, brood enz. 24 Augustus. Heden kreeg ik gelukkig een jong levend man- netje van de kalédeh of kangoeroe, waarvoor ik eene premie van f 5.— had uitgeloofd. Behalve andere planten, oogste ik nog een 40tal fraaie oranje- kleurige vruchten van Orama regalis en prachtige bloemtrossen van Diplanthera, veel gelijkende op D. bancana en nog eene schoone soort Tecoma. Men bracht mij ook eene menigte eieren van 2 soorten zeemeeuwen, die op de onbewoonde eilandjes in zoo groote menigte zouden voorkomen, dat de lucht er mede bedekt wordt, wanneer zij gezamenlijk opvliegen. Deze eieren zijn wit met zwarte onregelmatige teekeningen en zeer goed van smaak, zoowel gekookt als tot struif gebakken. De kinderen. waren onuitputbaar in het aanvoeren van schel- pen, waarbij echter massa’s van dezelfde soorten. De Radja gaf mij eene zonderlinge levende zeeslak, in den vorm van een wenteltrap, die met een dekseltje gesloten was, welke reeds eenigen tijd in zijn bezit was en, in drogen staat, gesloten bleef voortleven. Hij zou eerst dan sterven, wanneer hij uit zijne siridoos ontvreemd werd. Die slak is nog altijd in mijn bezit, blijft gesloten en schijnt nog steeds te leven. Er is hier ook eene heldere bron, die voor bad en tevens voor drinkwater dient; ze waterde echter in een moeras van stinkend water uit, zoodat de lucht in den omtrek als verpest was; dit bad kwam mij te meer van pas, wijl de vloer van onze woning met zwart stuifzand aangevuld was, waarmede onze voeten steeds besmet werden. 25 Augustus. Men had mij nu reeds 6 kangoeroes — 1 groote en 5 kleintjes — bezorgd, waarvan echter slechts 2 le- vend, en daarvan stierf er ook nog een, zoodat ik er maar een levend mocht te huis brengen. Eene Python reticulatus — oeler patola — van 10 voeten lengte. werd mij ook gebracht: wij hadden veel moeite om haar te DEEL XXXVII, 8 116 dooden, zonder de huid te beschadigen. Ik liet haar ville en opzetten. Er moeten hier 5 soorten van meleo’s voorkomen als: Ngak of Ajam tana, groote, bruine eieren ; Pohwin groote, witte eieren; Segooi = maleo, kleine bruine eieren. Ik kreeg slechts de Segooi te zien, die geheel zwart is met een laag kuifje in den nek; daarvan kreeg ik eenigen levend, die echter op de reis allen gestorven zijn, doch meerderen er van werden opgezet. De Columba nicobarica, hier Wehpien (*) genaamd, telde men ook al onder de maleo’s, omdat die even als deze meestal op den grond leeft. Van de Casuaris — die hier echter niet voorkwam — ver- haalde men, dat de hen hare kuikens op zekeren leeftijd ver- laat en om van deze ontslagen te worden, over een zware boomstam of andere hinderlaag heen springt, opdat de kuikens haar niet kunnen volgen. De eigenlijke hoofdplaats Wai-gama bestaat niet meer, maar is overgebracht naar de negri Kassiem, waar de Radja van Wai-gama nu zijn verblijf houdt. Zijn huis staat, zooals hiervoren reeds vermeld is, op een eenigszins verheven pleintje van duinzand, dat 100 passen lang en 25 passen breed is, en waarop geen onkruid voorkomt, doch de onmiddelijke omge- ving is moeras en wildernis; zelfs enkele kalapa- en andere vruchtboomen staan onverzorgd in de koesoe-koesoevelden. De weg naar het strand was bij mijn vertrek nog in denzelfden staat als bij mijne aankomst; hoe menigmaal ik er den Radja ook opmerkzaam op maakte, was hij toch niet bij machte om dien te laten verbeteren, ofschoon het voor 50 man het werk van een dag zou geweest zijn. Hij wilde de Tabelloreezen en Galélareezen er mede belasten, doch die bedankten er hartelijk voor en middelen van dwang bezat hij niet. De weinige Al- (°) of Wehfrien? onduidelijk. De Red, E17 foeren, waarover hij te beschikken had, scheen hij voor andere diensten te benuttigen. De zoogenaamde negri, langs het strand gelegen, bestond uit 8 ellendige hutten op palen; met de meer verwijderden zullen ze + 20 woningen bedragen hebben, waar- onder nog eene armoedige mesdjiet en woning van den Imam. Voor het geheele eilimd, wat wij met den naam van Misole bestempeld hebben, hadden zij geen naam, maar onder Misole verstaan zij de zuidkust waar ook een Redja geplaatst is, ter- wijl Wai-gama de noordkust beslaat. ber Augustus. Met den gezaghebber Burmeister had ik afge- sproken om heden met zijn sloep de nabij gelegene rivier /akal, ten oosten van de negri Kassiem op te varen, en om 7 uur des voormiddags kwam hij mij met zijn 2°° stuurman Hover afha- len; ook de Radja vergezelde ons in zijne eigene vlerkprauw. Na een kleine tocht over zee, liepen wij de rivier binnen; de oevers waren in den beginne zeer laag en bestonden geheel uit moerasvegetatie van Rhizophoren, Nipa, Sonneratia acida, met fraaie roode bloemen enz. Verder volgde eene gemengde vegetatie op de meer droge gronden, waaronder vele prach- tige slammen van Orania regalis voorkwamen, die met groote trossen van oranje-kleurige, ronde vruchten als oranje-appels prijkten en overigens het voorkomen hadden van middelmatige kalapa-boomen. Wij oogstten daarvan eenige honderden vruch- ten. Om die te bekomen moesten de boomen echter eerst om- gekapt worden, wat veel tijd vereischte. Een andere slanke zeer hooge palmboom, die meer op een pinangboom gelijkt, doch aan dezelfs top veel dunner is, groeide overvloedig aan de hellingen en op de hoogste punten van het gebergte, zijn top ver boven de overige vegetatie uitstekende; dit is waar- schijnlijk de reeds vroeger beschrevene doch weinig bekende Saeforthma oryzaeformis; het gelukte mij echter niet er rijpe vruchtjes van te bekomen, evenmin van de metroxylon elatum? die slechts spaarzaam gezien werd. Ook metrorxylon filare met dunnere groene stammen scheen daarbij aanwezig te zijn. Van verschillende andere planten verkreeg ik ook vruchten en plan- 118 ten voor herbarium, waaronder eene Tabernaemontana pentas- ticta met aan trossen hangende fraaie oranje-vruchten. Langzamerhand kwamen kolossale koraalrotsen langs de oe- vers voor, die eindelijk geheel in steile wanden van kalkge- bergte overgingen, waaruit was op te maken dat de rivier zich hier eene bedding door dit gebergte heeft gebroken tot op den primitieven zeebodem of de onderliggende rotsen, waarvan op enkele plaatsen ook als verweringsproduct, geele klei en wit- achtig zand voorkomt, en welke producten ook buiten, bij en naast de uitvloeiing der rivier, de kust over een ruim veld ver- zand hebben. Kolossale boomstammen, door de rivier afgevoerd, liggen op deze banken en steken boven het zeewater uit. De rivier zelve was echter geheel vrij van dergelijke hindernissen en had aanvankelijk diepte genoeg voor kleine stoomschepen, doch de daarvóór liggende bank belette het binnenkomen. De gezaghebber Burmeister maakte er een schetskaartje van. De rivier begon eindelijk ondieper en smaller te worden, waardoor de stroom zeer versneld en door groote kalkrotsen in haren loop belemmerd werd. Onze 5 roeiers waren nu niet meer in staat daar tegenop te roeien, zoodat dit laatste gedeelte dan ook door het uitbrengen eener lijn al trekkende langs de steile rotsen moest afgelegd worden. Eindelijk verklaarde de Radja dat de prauwvaart hier ein- digde. Wij landden toen om '/, 12 uur op den zandigen oe- ver, die even mul was als het zeestrand en ook uit dezelfde bestanddeelen bestond. Hier gebruikten wij ons middagmaal en namen om 1 uur des namiddags de terugreis aan, die vrij wat gemakkelijker ging dan het opvaren, doch daar ik veel te oogsten had, moesten wij dikwijls stil houden en drijvende blijven om de verzamelaars op de prauw van den Radja in te wachten. Het was dan ook reeds 5 uur des namiddags toen wij bij de negrie Kassiem terugkwamen. Op deze geheele route hebben wij geene enkele woning noch eenig menschelijk wezen ontmoet, wel echter eenige verwaar- loosde tuintjes langs den oever, daar waar tusschen de rotsen Tig kleine vlaktens voorkomen, die de lieden uit de negri Kassiem benuttigd hadden om pisang, tjabeh enz. te planten, doch die men zich de moeite niet gaf om verder te onderhouden, zoo- dat het geheel weder eene wildernis geleek, waarvan slechts de wilde varkens en het gevogelte nog partij wisten te trekken. Het was echter wel een bewijs voor de schaarste aan kultuur- gronden, dat men die tuintjes op zoo verren afstand van de negri had aangelegd. Tehuis komende vond ik een allerliefst klein vogeltje — maleo — dat zeer mak was en aangezien het hare moeder nooit gekend had om het eene opvoeding te geven — de maleo’s of loophoenders broeien niet, maar begraven hare eieren in door hen opgeworpen aardhopen, waarin ze dan worden uitgebroeid — wist het zeer goed zelf haar voedsel te zoeken. 28 Augustus. Reeds in den vroegen morgen kwam de Radja mij verrassen met een 10tal levende vogels, die hij op de ei- landjes had laten vangen; daarbij waren 7 zwarte maleo’s — Megapodius — en 5 boeroeng maas — Columba nicobarica. Deze laatsten waren voor mij van minder waarde, daar die ook elders onder den naam van boeroeng Doenai gevonden worden. Ik had echter premiën uitgeloofd en betaalde nu f 2.50 per stuk. Var de maleo’s bracht ik een paar levend naar Ambon, die later echter ook zijn overleden. 29 Augustus. Ik kreeg hier voor het eerst eene levende koesoe, die met de ambonsche Nela scheen overeen te komen. Ook de andere ambonsche soorten schijnen hier onder den naam van »Doh” bekend te zijn. Den ganschen dag had ik geen rust, daar zoowel Alfoeren als Zslammen, mannen, vrouwen en kinderen, mij van mijnen voorraad koralen, boslemmermessen, riengiet’s enz. trachtten te ontlasten, waarvoor zij schelpen, dieren en planten kwamen aanbieden, die zij eenvoudig uitstalden en de prijsbepaling aan mij overlieten. Hoewel vele dezer zaken zonder waarde waren, zullen er wellicht nog enkele zeldzaamheden onder voorkomen. Ik betreurde het dat wij steeds zulk regenachtig weêr had- 120 den en wij hier niet langer möchten verwijlen om van dit in=- teressante eiland meer pártij te trekken. Veel is hier nog te onderzoeken, zoowel wat het planten- als dierenrijk betreft, zoowel op het eiland Misole als op de daarbij gelegene kleine eilandjes. De wisselvallige mousson, die, iristede van droogte: als naar gewoonte, thans veel regen bracht, en de wil van den: resident van Ambon, noodzaakte ons naar Ambon terug te keeren. Wij waren den ganschen dag bezig met inpakken omt den volgenden dag te vertrekken. Tijdens dit verblijf alhier had men zich bezig gehouden met de Anjer wat op te knappen, maar kreeg die nu weder eene lading die de reinheid niet be- vorderde. Zij bestond uit: 4 hokken met 27 kroonvogels 1 hok met 5 zwarte kakatoe’s, tf hok met 8 maleo’s en 2 boeroeng maas, 1 hok met 5 loeries, 1 hok met een kangoe- roe en 1 koesoe. Voorts kisten met levende planten en her- barium, doozen met opgezette vogels en verdere bagage. De Radja van Wai-gama »merek’” was mij in alles naar zijn vermogen behulpzaam geweest, waarvoor ik hem bij ons af- scheid eene schriftelijke getuigenis gaf. Hij was ook smid van zijn ambacht, maar bezat noch ijzer, noch gereedschappen, doch wel een houten blaasbalg van een uitgeholden cylinder en zuiger van vogelvederen gemaakt. Zijn ambacht kwam toch te pas, want hij had een jachtgeweer waarvan de schoorsteen gespleten was, maar toen ik hem een nieuw schoorsteentje gaf, bleek het dat het oude zoodanig ingeroesl was, dat wij het niet konden afdraaien; met behulp van vuur en blaasbalg echter kreeg hij het spoedig open. De armoede dezer lieden bleek ook uit de omstandigheid dat ze kalapa’s genoeg hadden om olie te maken, maar geen enkele wadja of stalen pan om ze te kooken. Het allernoodigste bezitten ze niel, maar wel enkele zaken die voor hen geheel onbruikbaar zijn, b. v. pe- troleumlampen, maar geen petroleum, kous noch lampenglazen. De Radja van Wahaai had aan den Radja van Wat-gama eene defecte piano verkocht tegen levering van 20 paar kroonduiven. Gelukkig kwam ik tusschenbeide en vertelde aan den laatsten en pn 121 wat eigenlijk eene piano was, en dat deze voor hem geen de minste waarde bezat, zoodat hij dan ook van den koop afzag » ofschoon de eerste er op bleef aandringen dat hij de piano moest laten afhalen; zoo bedriegen de lui elkaar ook hier. 50 Augustus. Gelukkig was het heden morgen droog weêr zoodat wij onze bagage droog aan boord kregen. De gezag- hebber van de Anger kwam nog even aan wal om afscheid van den Radja te nemen, waarna wij gezamenlijk aan boord gingen. Des namiddags 5 uur aanvaardden wij de terugreis naar Wahaai om den lastigen radja van die plaats weder te huis te brengen; wij waren echter pas buiten de eilandjes, welke in menigte om de noordkust van Wa?-gama liggen, of wij kre- gen een zeer holle zee, die tot op de reede van Wahaai aan- hield; ons schip slingerde en stampte zoo hevig dat de rader- kasten rechts en lings en ook de voorsteven onder water doken , terwijl de daarop brekende golven over het dek stroomden. De vrij breede en zware tafel in de kajuit kantelde, wegens de sterke helling van het schip, met een zwaren slag omver en viel nogmaals kantelende, met nog heviger geweld geheel ten ondersteboven. Daar de kooien langscheeps geplaatst waren, moest ik mij steeds ergens aan vastklemmen om er niet uit te vallen, zoodat ik den nacht slapeloos doorbracht. 51 Augustus. Eerst des voormiddags 9 uur ankerden wij te Wahaai. Ons plan was primitief om, na den Radja van Wahaaï afgezet te hebben, rechtstreeks naar Ambon door te varen, doch wijl het zoo laat was geworden, bleven wij te Wahaat tot den volgenden morgen, om te gelegener tijd de haai van Ambon te kunnen binnen varen. Gedurende dit kortstondig verblijf te Wahaai, vond ik ge- lukkig nog gelegenheid om mijn herbarium, dat door het spatten der golven, niet geheel droog was gebleven, in de zon te drogen. 1 September. Des voormiddags 6 uur gingen wij weder op reis; langs de noordkust van Ceram was de zee vrij bedaard en hadden wij goed weêr. 2 September. Des morgens waren wij in straat Kelang tus= 122 schen dit eiland en Manipa. Wij gingen echter eene donkere lucht tegemoet en kregen om 7 uur des voormiddags reeds weder regen. De zee was wel nog wat onstuimig, doch van erg slingeren bleven wij bevrijd, tot dat wij voor de baai van Ambon en tot voorbij Tandjong-alang waren, waar wij weder met eene hevige zeebeweging te kampen hadden, die ons schip als een notendop, rechts en lings stampende en slingerende, op de holle zee bewoog, wat ruim een paar uur aanhield , doch wij kregen in de baai weder goed water en eene effene zee. Om 6 uur des namiddags lieten wij op de reede van Ambon het anker vallen, waar de zee spiegelglad was. Wij vonden daar een Hollandsch schip, dat steenkolen gebracht had en een Fransche oorlogstoomer die van Nieuw Caledonia hier was bin- nen geloopen om kolen te laden en te ververschen. 3 September nam ik afscheid van den gezaghebber van de Anjer, de heer Burmeister, en was hem zeer dankbaar voor de mij bewezene hulp en het aangename verkeer aan boord; daarna verliet ik de Anjer om weder mijn vorig verblijf te Ajer blanda bij den heer pe Freres te betrekken. De heer Burmeister was zoo vriendelijk al mijne bagage in 5 volgeladene sloepen naar den wal te laten brengen. Voor transport mijner bagage naar Ajerblanda, vroegen de koelies f 20—, ik kwam er echter met f 12— af. Door den heer pe Freres werd ik weder hartelijk ontvangen en gehuisvest en kon ik daar onze verzamelingen ontpakken en verzorgen, wat voor vele zaken hoogst noodig was. Het weêr was nu ook geheel veranderd en de goede mousson in- getreden en hadden wij dus geen last meer van de vele regens, ofschoon er nu en dan toch nog wel eens een buitje viel. De boedjang die te Wai-gama de zoogenaamde berri-berri had gehad, was nu bijna geheel hersteld en weder tot krachten gekomen. De zweren aan de voeten van A. Loeas waren bijna genezen, doch nu kreeg een andere boedjang uitslag en jeukte over zijn geheele ligchaam, zoodat bij geen dienst meer kon doen; met verdund karbolzuur ingewreven herstelde hij echter spoedig. 123 4 September. De jacht en de kapellenvangst werden weder hervat. _ 6 September arriveerde de mailboot, waarmede ik naar Bur- tenzorg verzond: 5 kisten herbarium, levende planten en vruch- ten van Orania regalis, benevens een pakje zaden, alles van Boeroe en Wai-gama. 7 September. De mailboot vertrok des avonds: 11 September. Des nachts was er bij den heer pr Freres diefstal gepleegd van eetwaren, borden enz. Van mij werd slechts vermist een klein kistje sigaren en eene levende vogel. Soortgelijke diefstallen hadden reeds meermalen plaats gehad en vonden ook later nog plaats, totdat de dader ten laatsten ten huize van de familie van Drro Neaoro gesnapt werd, waar hij weer bezig was eetwaren te benaderen; een lid van hbo- vengemelde familie betrapte hem en dreigde hem dood te schie- ten, waarmede hij weinig ingenomen was en zich goedschiks over gaf. De dief was een weggeloopen javaansche banneling, die zich maandenlang in de bosschen had schuil gehouden en des nachts ging fourageeren. De politie had hem maar niet machtig kunnen worden. De zieke hoedjangs waren nu genoegzaam hersteld, maar nu kreeg een derde de koorts, die met kinine tijdelijk bedwon- gen werd, doch later telkens terug kwam. 14 September. Een vierde boedjang kreeg ook koorts en den 16 September was n°. 5 aan de beurt om ook wegens koorts buiten gevecht gesteld te worden. Bij een chinees vond ik hier een levende boomkangoeroe, » Dendrolagus” en bij eenen arabier een kleine kangöeroe » Dor- copsis asiaticus” welke laatste veel overeenkomst had met die van Wat-gama, doch eenigszins schijnt te verschillen; zij waren waarschijnlijk van de Aroe-eilanden of van Nieuw-Guinea. Ik kocht ze beiden en mocht ze levend herwaarts overbrengen. 21 September. Des vaormiddags ‘/, 8 uur vertrok ik per Kadaira met 18 dragees, die van Ema ontboden waren, A. Loeas en 5 boedjangs — 2 insectenvangers moesten wegens 124 koorts achterblijven — naar Hoetoe-moeri aan de zuidkust van Leitimor. De afstand was slechts 2!/, à 5-uren gaans, doch wij deden er ruim 4 uren over, daar de weg soms zeer steil en vermoeiend voor de dragers was, ofschoon over het geheel niet zoo fataal als die naar Ema. Om 10 uur des voormiddags hadden wij zoowat het hoogste punt van den weg over dezen bergrug bereikt, wat —= 900 voeten boven de zee zal verheven geweest zijn; het klimmen wordt echter zeer verhoogd door het telkens weder afdalen om de ravijnen te passeeren, hetgeen van Ambon tot op het hoogste punt veelvuldig voorkwam; doeh van dit hoogste punt tot aan de negri Roetong — die nabij de zeekust gelegen is — daalt men meestal zeer steil en soms bijna loodrecht af, over een smalle rug, die aan weerszijden ook meestal door bijna lood- rechte wanden tot in de ravijnen begrensd is en bij Aoe- long eerst in de vlakte eindigt. Van daar loopt de passage — een weg mag men het niet noemen — nog een goed eind weegs langs het strand tot Hoetoe-moeri, welke negri direct aan het strand gelegen is. De bodem bestond van Ambon tot op een paar honderd voe- ten hoogte uit koraalkalk en roode zandsteen met dito klei en enkele rotsblokken; op dit terrein komt slechts kreupelhout , gras, varens en andere kleine vegetatie voor, daar men in de nabijheid der Hoofdplaats, door gebrek aan brandhout, alles wegkapt, waardoor zich geen geboomte kan ontwikkelen. Iets hooger kwamen wij in kajoepoeti-bosschen van dezelfde onbruikbare soort als op den weg naar Ema en ook hier was geen sprake meer van koraalkalk. Hoogerop kwam weder andere en meer gemengde vegelatie voor; op het hoogste gedeelte des bergs is de bodem vlakker en weinig golvend, wal zeer goed voor eene nederzetting of negri zou geschikt zijn, indien de bodem ook voor kultuur bruikbaar mocht bevonden worden. Wel is deze streek geheel met ondoordringbaar bosch van boomen en struiken bedekt, waaronder wel hooge doch geene kolossale-stammen voorkomen. 125 Daarbij schijnt de aard- en humuslaag weinig vermogen te hebben, vooral op die plaatsen waar veel Leptospermum en Casuarinen groeien en de roode zandsteen aan den das komt; op dit geheele terrein was echter geen spoor van woningen of kultuur te zien. Eerst toen wij een goed eind weegs wa- ren afgedaald, werd de vegetatie krachtiger, het geboomte ko- lossaler en kwamen nu ook onder dat geboomte, als in het wild groeiende, vele kruidnagelen- en eindelijk ook kalapa-boomen, tegen de nu minder steile hellingen der ravijnen voor. Ko- raalkalk zagen wij niet, voor dat wij het zeestrand naderden. In de negri Roetong, die slechts eenige honderd passen van het strand verwijderd in de vlakte gelegen is, beginnen de sagoebosschen, die hier in den moerassigen bodem prachtige stammen opleveren. Langs de kust tot aan Moetoe-moeri ziet men een onafgebro- ken bosch van kalapa-boomen, op de zandige strook tusschen achterliggende moerassen en het strand en zoo dicht aan zee, dat vele boomen soms door den golfslag ondermijnd in zee storten en het pad langs het strand geheel versperren. Deze boomen plant men echter zoo dicht bij elkaar, dat ze zich niet genoegzaam kunnen ontwikkelen en hunne kruinen naar alle rich- tingen een uitweg zoeken, zoodat de stammen krom en scheef opgroeien, wat echter niet belet dat deze boomen nog rijkelijk vruchten geven. Ze hebben echter eene gelieel andere habitus dan geregeld aangeplante boomen die hunne kruinen naar alle zijden kunnen uitbreiden en worden nooit zoo dik als deze, maar gelijken meer naar pinangstammen. Achter dit duin met kalapa-boomen vindt men in den moe- rasgrond uitgestrekte sagoebosschen, waarvan de volwassen stammen ieder + 150 kilos sagoe kunnen opleveren. Achter deze moerassen volgt een laag gebergte van koraalrotsen. Bij den Radja van Hoetoe-moeri, W.C. N. Teuvrerorus, vond ik goed logies, hij had een vrij goed huis en was geheel op zijn europeesch ingericht. Hij had van de school te Ambon geprofiteerd en sprak zeer goed hollandsch en was daarbij een 126 aangenaam mensch en gul gastheer, niettegenstaande het Be- stuur te Ambon vergeten had hem van mijne komist te verwit- tigen, wat ook elders het geval was. Hoetoe-moeri is een christen-negri, er is ook hier even als elders eene kerk en school, maar hoe zelfstandig en beschaafd de bevolking hier is om op eigen wieken te drijven, moge niet alleen blijken uit het verval der wegen en het onderhoud han- ner tuinen en woningen, die er als varkenskotten uitzien; maar ook vooral door den teruggang van het onderwijs, daar hier vroeger zelfs tot 200 kinderen ter school kwamen en thans, zonder vermindering der bevolking, niet meer dan hoogstens 15; de rest loopt liever rond met niets te doen of krabben enz. aan het strand te zoeken. 22 September. Gelukkig vond ik ook hier onder de bevol- king verscheidene jagers, die mij zooveel vogels en koesoe’s brachten, dat mijne twee overgeblevene zoogenaamde jagers, genoeg te doen hadden met het bereiden der huiden , waaron- der weder eenige van vroeger nog niet verkregene vogels. Het vangen van insecten leverde weinig op, daar de lastige zuid- oostenwind ze allen verdreef. HEenige gewenschte planten wer- den echter verkregen, ofschoon de aangrenzende schrale bosschen meestal uit. dezelfde plantensoorten bestonden, waaronder de Leleba, eene bamboesoort, en Pandan overheerschend waren. De zuidoosthoek van Leitimor, waarbij wij ons thans be- vonden, bestond geheel uit koraalrotsen, die zoo scherp waren dat mijne boedjangs er zich moeielijk over bewegen konden. Onze Radja was daaraan echter zoo gewoon, dat hij er zich blootvoets met het meeste gemak over bewoog en ter jacht ging. A. Loeas had nog eene booze zweer aan zijn voet, die hem belette ter jacht te gaan. 24 September. Het was heden zondag en de geheele ge- meente stroomde kerkwaarts, allen waren blootshoofds en in zwart katoen gekleed, om zich onder het gehoor van den hulp- prediker J. M. van Ensr, die hier geplaatst was, bij afwisse- ling met muziek en zang te vermaken. De meesten waren aen ne dd 127 voorzien van een kerkboek, waaruit zij hunne gezangen, met heldere stem en- onder begeleiding van eene dwarsfluit, zeer goed uitvoerden; de dienst was in een uur tijds afgeloopen. „ Vogels werden voortdurend aangebracht en onder de planten verkreeg ik 4 soorten met rijpe vruchten van eenstammige palmen, waaronder Calyptrocalyx spicatus en pinang-soorten, waarbij eene met vruchtjes niet grooter dan doperwten. De Borassus flabelliformis » Lontar”, komt nergens op Ambon voor, doeh men bezigt den naam van van Lontar hier voor de Corypha gebanga »Gebang”. De Oncosperma filamentosa »Ni- boeng”” wordt hiermede nergens aangetroffen, doch men gebruikt den naam van Miboeng voor verschillende palmen, vooral voor Caryota. Rotansoorten zijn hier ook weinig vertegenwoordigd. Zalacca Rumphii, die veel voorkomt, staat in smaak verre bene- den de javasche Zalacca edulis »Salak’”. In sagoesoorten. of waarschijnlijk slechts variëteiten vau Sagus Rumphiù, zijn deze eilanden zeer rijk en van de beste, meest produceerende soorten. Nephelium, li-tchi , eene chinesche vrucht wordt in de negriën op Ambon nog al veel aangetroffen en geeft goede vruchten: men noemt ze hier bij verbastering Litjien instede van Litjeh, zooals op Java. De groote witte kakatoe met roode kuif — »Psittacus rosac- cus” — die op Ceram te huis behoort, schijnt hier overgebracht, daar ze nergens anders op Ambon voorkomt dan te Hoetoemoeri en het aangrenzende Passo; men bracht mij daarvan verschei- dene geschotene exemplaren. Van Dammara alba, die hier ook in het gebergte voorkomt, bracht men mij ook fraaie witte damar, benevens verscheidene aardorchideën, waaronder eene Cypripedium. Een mijner boe- djangs was, zoekende, in het bosch verdwaald, doch werd door een houthakker weder op het rechte pad gebracht. De Radja was per prauw met een mijner jagers er op uit- gegaan om zeevogels — waaronder eene zeer kleine eend — voor mij te schieten, waartoe hij tot Soeli was opgevaren, doch kwam des anderen daags onverrichter zake terug. Het weêr 128 en de fortuin waren hem niet gunstig geweest, zoodat hij slechts 4 bekende vogels medebracht. De kinderen waren hier ook vlijtig in het zoeken naar in- secten, schelpen enz. Van Nautilus pompiltus, hadden zij een goeden voorraad opgeborgen, die, nu geldswaardig bevonden, allen uit den rook hunner hutten te voorschijn kwamen, en gaarne tegen 10 centen het stuk werden afgestaan; ook eene soort van Cupraca, iels grooter als C. moneta hadden zij in menigte verzameld, hoewel hier geen gangbare munt. 1 October. De bevolking leeft hier voornamelijk van de op- brengst der zee en van tuintjes die zij op verren afstand, op den weg naar Passo, moeten aanleggen, wijl in hunne nabij- heid slechts moerassen en koraalrotsen voorkomen. De zee geeft hun in den westmoesson rijkelijk visch: zij vangen die voornamelijk in fuiken van bamboe gemaakt. Thans echter wa- ren die, wegens de hevige branding, door den z. o. wind ver- oorzaakt, niet bruikbaar en moesten zij zich nu vergenoegen met vischjes en schaaldieren, die de zee bij eb achterlaat. De negri bestaat uit eene ‘straat, die evenwijdig met het strand, aan beide zijden met armoedige hutten van gaba-gaba en atap bezet is, waar tusschen enkele vruchthoomen, voor- namelijk van soekoen »Artocarpus incisa’” voorkomen. De oogst aan planten en dieren was nog al bevredigend, doch van insecten werd weinig verkregen. 2 October aanvaardden wij de terugreis naar Ambon, waartoe weder dragers van Ema waren overgekomen, doch het werd 7 aur des voormiddags eer die lieden gereed waren. Ik had ditmaal 20 koelies, die, de steilte welke zij te beklimmen had- den in aanmerking genomen, nog al goed beladen waren. Om U, 8 uur waren wij te Roelong, wat langs het strand wel een gelijke weg was, doch die wegens de omgevallene kalapa- boomen, koraalbrokken en gruis zeer moeielijk te begaan was. Nu echter ging het in eens steil bergwaarts, doch de onver- moeibare dragers brachten mij in den lijd van 10 minuten ruim 300 voeten opwaarts Ik noodigde hen toen uit om wat men Pe 129 te rusten, wijl zij, behalve hetgeen wij met afdalen weder verloren, nog 600 voeten te klimmen hadden, alvorens het hoogste punt te bereiken; zij rustten slechts een paar maal tot wij boven waren. Ik liet echter meermalen halt houden om nog eenige planten te verzamelen, zoodat wij eerst om 11 uur, voorzien van een goeden buit, zoo aan planten als die- ren, op de hoofdplaats Ambon aankwamen. De Radja van Hoetoemoeri had mij alle mogelijke hulp en vriendschap bewezen. 5 October. Bij mijne terugkomst vond ik de drie achter- geblevene boedjangs nog allen lijdende aan koorts, die door het toedienen van kinine langzamerhand overwonnen werd. Gelukkig waren de vroegere zieken, die nu mede op reis waren geweest, geheel hersteld, zoodat ik 7 kisten met levende planten, herbarium en schelpen, voor de verzending per mailboot naar Buitenzorg, in gereedheid kon brengen. 8 October arriveerde de mailboot Prins Alexander, kapitein Buus ter reede en vertrok den volgenden dag, nadat ik mijne kisten aan boord had laten brengen. 9 Oetober. Op mijne aanvrage aan het bestuur te Ambon, om transportmiddelen naar Mila, kreeg ik evenmin antwoord, als bij de vorige reis naar Moetoemoeri, doch van ter zijde vernam ik, toen en ook nu, dat die transportmiddelen besteld waren en wijl de kontroleur van Mila juist ter hoofdplaats was, bezocht ik hem en spraken wij af, om den 11° de reis te zamen te maken. De kontroleur verzocht mij echter in den avond van den 10°" om die reis een dag uit te stellen, waarin ik berustte. 12 October. Des voormiddags 7 uur begaf ik mij naar het hoofd en vond daar eene orembaai, voor de reis naar Roema tiga, aan de overzijde der baai, tot mijne dispositie. De kon- troleur was er echter niet, maar liet mij weten dat ik maar vertrekken moest en hij spoedig volgen zou. Met 10 man gevolg, waaronder 5 ambonsche jagers en ook de koortslijders die genoegzaam hersteld waren, en mijne ba- 130 gage scheepten wij ons in en arriveerden, na */, uur roeiens,- te Roema-tiga. Van daar vervolgden wij de reis over land naar Hitoe-lama, aan gene zijde van Hitoe, waar wij reeds om 10 uur des voormiddags aankwamen en waar ik mijn medegebracht middagmaal nuttigde. Daar de kontroleur echter niet kwam opdagen, vervolgde ik de reis over zee, in zijne gereed liggende orembaai, waarmede ik in 1% nur, omstreeks 5 uur des na- middags te Hila aankwam. De kontroleur was echter zoo vrien- delijk geweest om mij logies aan te bieden en vond ik daartoe bij mijne komst alles gereed; later volgde hij zelf ook. De weg van Roema-tiga naar Hitoe-lama loopt dwars over het eiland en klimt en daalt onregelmatig door wildernissen en zoogenaamde plantages tot + 600 voeten. waarna het land eenigzins vlakker wordt en ook aanplantingen der inlanders voorkomen en eindelijk weder steil afdaalt tot aan zee. Ko- raalkalk komt overal aan den dag en wisselt af met de ver- warde rotsen van gele en roode kleigrond. Er komen hier en daar nog al sterke hellingen op den weg voor, echter niet zoo erg als tusschen Ambon, Hoetoe-moeri, Ema, enz., op Leitimor. De weg onder het gebied van de hoofdplaats Ambon is nog slechts een voetpad, aan beide zijden dicht gegroeid met wilde struiken en ananasplanten, zoodat de dragers van kadaira’s niet meer daar naast konden loopen om te helpen optrekken en af- dalen; zoodra men echter op het gebied van Mila komt, wordt de weg beter en breeder, hoewel in den laatsten tijd ook al niet best onderhouden. Op het gebied van Ambon passeerden wij zoogenaamde ca- caö-, nootenmuskaat-, kruidnagel- en koffij-tuinen, die niet meer naar tuinen maar naar bepaalde wildernissen geleken; het wilde geboomte of de natuurlijke vegetatie staat daarin nog in vollen kracht eu de bodem is bedekt met onkruid , hees- ters en struiken, zoodat men den eigenlijken aanplant weinig of niet te zien krijgt, daar die uitgestorven of in de wildernis verscholen is. Dit zijn nu nog wel tuinen van Europeanen, die zich beklagen dat de kulturen achteruit gaan en niet slagen 151 Willen, terwijl eigen verwaarloozing dier kultnren daarvait de oorzaak is. Men moet hun dit echter niet al te kwalijk nemen wijl werkkrachten ontbreken of te duur moeten betaald worden. Ambon is dus het land niet voor particuliere onder- nemingen. De kruidnagel-boomen die aan de bevolking behooren , onder- gaan geen beter lot, wijl de trage amboneezen niets van het kultuurstelsel op Java geleerd hebben. Men was nu juist bezig met den oogst der kruidnagelen, waartoe men de struiken en ruigten onder die boomen een weinig wegkapt om de afgevallen nagelen terug te kunnen vinden en wanneer nu de oogst is afgeloopen, worden de boomen weder voor €51 of meerdere jaren aan hun lot overgelaten. De oogst was dit jaar voordeelig ; men zegt dat slechts om de 4 of 5 jaren zulk een goede oogst verkregen wordt. Het gebergte is overal met dicht woud bedekt, slechts en- kele minder steile plekken, die voor kultuur dienen of gediend hebben, zijn met aanplantingen van koesoe-koesoe of jong hout, hezet. Men plant in den regentijd een weinig padie op droge gronden en het geheele jaar door djagong en enkele andere kultuurplanten voor dagelijksch gebruik. Langs de kust varende, ziet men eene bijna onafgebrokene breede strook van kalapa-boomen, waarachter de negriën of volslagen wildernissen volgen. Hila is een net plaatsje, met eene goede kontroleurswoning ; kerk, school, mesdjiet en uitgebreide negri, doch er is ook eene afdeeling voor de christen-burgers. Het oude doch nog hechte en sterke fortje of blokhuis Amsterdam is thans verlaten en gedeeltelijk tot gevangenis ingericht. Het is 2 verdiepingen hoog en de 2° verdieping zelfs met een steenen vloer bedekt, wat alles op de dikke muren en zware balken rust. 15 Oetober verkregen wij weder verscheidene vogels, waar: onder nieuwe voor onze verzameling en ook enkele nieuwe ka- pellen. De kinderen brachten ons vele sprinkhanen en hage- dissen, doch meestal van dezelfde soorten. DEEL XXXVII, 9 153 14 October. Met den kontroleur roeiden wij met zijn orem- baai een eind weegs langs het strand en gingen toen aan wal om te botaniseeren, waar wij al direct op de in zee staande Sonneratia-boomen — »Boggêm of Prapat”’ — eene menigte or- chideën vonden, waaronder zeer fraaie soorten en daarbij de prachtige Gramatophyllum scriplum, waarmede wij onze orem- baai vol laadden; ook zeldzame Hilices kwamen hier epiphytisch voor. Over land terugkeerende vonden wij niets bijzonders. _ Er werden weder veel vogels aangebracht, zoodat een am- bonsche jager, die ik had medegebracht, het druk genoeg had met het prepareeren der huiden. Ik had ook nog een paar jongelui van Ema medegenomen, enkel om vogels te schieten; zij brachten echter weinig te huis. 15 October. Ik zond heden morgen, om planten te verza- melen en tevens de hoogte te bepalen, eene expeditie naar den top van den hoogsten, hier bekenden berg, die op de kaarten als Wawani voorkomt, doch hier Toena genoemd wordt. De Wawani was hier niet anders bekend dan als een heuvel, waarop zich vroeger eene negri bevond. De lieden waren des voormiddags 6 uur vertrokken, kwamen eerst om */, 12 uur boven en waren des namiddags 5 uur weder terug. Zij had- den, boven gekomen, eene witte vlag geheschen, die wij be- neden met den verrekijker ook zagen. Ook hoorden wij dui- delijk eenige geweerschoten door hen gelost. Die tocht moet nog al vermoeiend geweest zijn. Van vogels of insecten had- den zij slechts enkelen gezien, die ook beneden voorkwamen. De oogst van planten was gunstiger en ofschoon de hoogste top des bergs, volgens mijne aneroidebarometer, niet hooger kan zijn dan 2600 voeten — op de kaarten is die aangege- ven als 5528 voeten — vond men er toch van de europee- sche flora, eene Rhododendron en eene Vaccineum. Voorts ver- scheidene fraaie mossoorten, varens en zwammen; onder de varens was ook Polypodium Dipteris en eene soort wier dub- belgevinde bladeren, met pinkdikke strengen + 16 voeten hoogte bereikten; eene plant — waarschijnlijk eene Xerotideae — met 155 tuim 5 voeten lange waaiervormig uitgespreide opstaande bla- deren en vruchtsteng met witte sponsachtige vruchtjes en fijne platte zaadjes; 6 soorten Myrtaceën, 4 soorten Laurineën , Diero- trichum ternateum , eene fraaie Cypripedium die overvloedig voor- kwam, Nepenthes met vrij groote kannen en verschillende an- dere planten. Dammara alba groeit hier ook op aanzienlijke hoogte; van alle gewenschte planten had men eene goede hoe- veelheid medegebracht. Men bracht ons voor f 1—- te koop eene verschrikkelijk dikke zeepaling »morehha’’ van vier voeten lengte en ter dikte van een manskuit en fraai geteekend. Het vleesch moet zeer vet en smakelijk zijn. Ik liet er de huid, die vrij dik en sterk was, van aftrekken, prepareeren en opvullen. Onder den naam van voeler Lelamo, bracht men ons ook eene soort van zeekwal, die er wel wat slangachtig uitzag, doch bij het opligten zeer rekbaar was, zich daarbij verdun- nende, tot dat ze eindelijk afbrak, zonder wonden te vertoo- nen, terwijl ieder stuk een zelfstandig leven scheen aan te nemen; het dier moet zeer vergiftig zijn laar men het niet met de bloote hand durfde aan te raken. Gedroogd werd het ook als medicijn of vergif gebezigd. Ik liet er eenige stukken van op spiritus zetten. Des namiddags viel er eene fiksche regenbui, doch het weêr bleef overigens gunstig. 18 October. Onder de verkregene vogels bevond zich ook een groote jaar-, of neushoornvogel »Buceros’”’, voorts eenige koesoe’s en eene grijze slang van 10 voeten lengte, ter dikte van eene manspols, die ik almede liet prepareeren. 20 October. Des avonds was het groot feest bij den regent, ter gelegenheid van het islamsche nieuwjaar, dat wij gingen bijwonen. Er werd door mannen en meisjes »djedjaroe’s”’, die fraai opgeschikt waren, en ook door de europesche heeren, z0ogenaamd gedanst »menart’” onder een helsche muziek van gong’s en tamboeren, wat mij vervelend voorkwam , doch door de liefhebbers tot den volgenden morgen werd volgehouden, 154 Gelukkig bleef het weêr droog, daar dit alles onder den bloo- ten hemel op een plein bij de mesdjiet voorviel. Wij hadden ons den ganschen dag bezig gehouden met in- pakken om den volgenden dag over zee naar Waar te vertrekken. De kontroleur A. F. N. Krarr, bij wien ik de meeste gast- vrijheid had genoten, heeft mij ook in alles zooveel mogelijk de behulpzame hand geboden. 21 October. Mijn voornemen was om des morgens vroeg te vertrekken, wijl wij eene lange reis over zee hadden af te leggen, doch te vergeefs wachtte ik, tot dat men om !/, 8 uur eindelijk gereed kwam; wij scheepten ons toen in op de orembaai van den heer Krarr, die mij vergezelde tot MHitoe- lama, alwaar wij om 10 uur des voormiddags aankwamen en afscheid namen. Een andere prauw. die ons vergezelde, had mijne voor Am- bon bestemde goederen, bestaande uit levende dieren, planten en herbarium, aangebracht, om die door 12 koelies van Hitoe- lama over land derwaarts te brengen, met welke doorzending de heer Krarr zoo goed was zich te belasten. Na een kort oponthoud te Mitoe-lama vervolgden wij de reis en landden om 1 uur des namiddags een oogenblik, omdat de roeiers wenschten te baden en aan het strand groeiende kala- pa’s te benaderen. Om 4 uur des namiddags passeerden wij de negri Liang, de eenige die tusschen Momala en Waaï voor- komt en eerst des avonds ruim 7 uur, toen het reeds geheel donker was, kwamen wij te Waai aan. Men liet mij toen nog een geruimen tijd in de orembaai zitten, alvorens de Radja goed vond mij een draagstoel te zenden, om droogvoets uil de orembaai aan wal te kunnen komen, want van eene brug was geen kwestie. Toen ik eindelijk bij hem binnen kwam wist hij niet wie ik was en wat ik kwam doen. daar het bestuur te Ambon ook nu weder verzuimd had, kennis van mijne komst te geven. Ik vertoonde hem echter een aanbevelingsbrief van den resident van Ambon, zoodat hij er toen niets tegen had om mij te logeeren, waartoe hij in zijn huis ruime gelegen- 155 heid had, maar aan een avondmaal viel niet te denken, wijl men daartoe te veel tijd behoefde; ik zorgde toen maar zelf voor den maaltijd met beschut en blikvleesch. Later kregen wij ook nog bezoek van den hier gevestigden hulpprediker Bär , die wij in 1860 hier ook reeds hadden aangetroffen. Het land langs de noordkust van Mitoe » Ambon’ uit zee gezien schilderachtig; kalapa-boomen komen in een bijna onafgebroken gordel, ook zelfs in de onbewoonde streken en wildernissen en aan de in zee afdalende hellingen bij honder- den voor; daarachter treedt echter de natuurlijke vegetatie, in allerlei vormen afwisselend, tegen het min of meer hooge en steile gebergte, prachtig te voorschijn; wel jammer dat die streken zonder wegen of paden zoo moeielijk te genaken zijn, want daaronder schuilen zeker, even als op de meer binnen- landsch gelegene bergruggen nog vele interessante onbekende - ’ was van planten. 22 October. Het wemelde hier van vlinders, waarbij echter weinig zeldzame, maar veel van dezelfde soorten. De kinderen waren ook hier druk in de weer met het bren- gen van insecten, hagedissen enz. en recht gelukkig eenige centen te kunnen verdienen. De jacht leverde nog niet veel op. De hier voorkomende heldere bron loopt over zuivere kiezel- steenen en wordt door de geheele negri benuttigd tot drink- water, en om te wasschen en te baden. Hij vormt een + 25 voeten breed beekje uit welks boveneinde het drinkwater ge- nomen wordt; in hel midden der lengte is een aangenaam bad- huis en daar beneden baadt en wascht iedereen. De vrouwen ontmoet men hier aanhoudend om te wasschen en drinkwater te halen, dat hier overal, zelfs op de hoofdplaats, met gendie’s op het hoofd gedragen, wordt aangevoerd, al moet men ook tienmaal meer weegs daarbij afleggen, dan wanneer men daar- toe emmers bezigde, die hier geheel onbekend zijn. Deze christen-negrie is vrij uitgebreid en met goede breede wegen doorsneden en allen wonen in het lommer van vrucht- boomen. 156 23 October. De 2 jagers van Ema verzochten heden om huiswaarts te mogen keeren, ‘tgeen ik hun gaarne toestond, wijl zij toch weinig uitvoerden. De Radja van Moetoe-moeri kwam mij hier volgens belofte opzoeken, om ons met de jacht behulpzaam te zijn en om te- vens den berg Salhoetoe — de hoogste van Ambon — mede te beklimmen. Onder de insecten die de kinderen mij brachten waren ook een paar groote grijze kevers van 4 duimen rijnlandsch lengte en dus nog grooter dan de Euchirus longimanus, maar met kortere voorpooten, en met een paar kleine scherpe knijpers aan het voorhoofd. | 25 October. Wij kregen van tijd tot tijd enkele voorbij- vliegende regenbuitjes, doch overigens bleef het weêr gunstig. __Heden zond ik eene expeditie naar den top van den berg Salhoetoe of Seloehoetoe. De Radja van Hoetoe-moeri stelde zich aan het hoofd en werd gevolgd door A. Loeas, 5 mijner boe- djangs en 8 huurlingen, die om 7 uur des voormiddags eerst vertrokken. Het grootste bezwaar bij het beklimmen van de- zen berg bestond daarin, dat men niet alleen steil klimmen moest, maar na op die wijze een voorgebergte »Taweingela —E 4500 voeten hoog beklommen te hebben, weer even steil moest afdalen, tot in de valei Aijer Taaisoi, waar slechts eene hoogte van + 950 voeten bevonden werd, om op nieuw een aan de overzijde gelegen steil voorgebergte te bereiken, waarna men nog een goed eind weegs minder steil te klimmen had, om op den hoogsten top te komen. Die top zou, alweder vol- gens mijn barometer, niet hooger zijn dan + 2900 voeten, terwijl die op de kaarten en in den almanak op 5890 voeten berekend is. Onze aanvoerder was nog een goed eind weegs van den top verwijderd, toen hij den moed liet zakken en terugkeerde en verscheidene volgelingen medesleepte; slechts A. Loeas met 2 mijner boedjangs en 5 huurlingen bereikten den top om 2 uur des namiddags. Aan gene zijde van den bergtop vonden zij 157 drinkwater en bleven daar overnachten. De achterblijvers had- den zich aan het riviertje of de bron Ajer Taaisoï verzameld, daar gekookt en het middagmaal gehouden, om daar ook te overnachten, behalve de Radja, en A. Loeas, die na den top beklommen te hebben, ook terugkeerden en 5 anderen, die des namiddags 6 uur in de negri Waat terug kwamen. 26 October. Eerst des voormiddags 11 uur kwamen de achtergeblevenen van het gebergte terug en brachten een goe- den buit aan planten mede, die zij op den top des bergs en onder weg verzameld hadden. Sommigen daarvan waren van dezelfde soorten als die van den berg Toena bij Hia, doch ook vele nieuwe soorten, die wij elders nog niet hadden aan- getroffen, waarbij vele Milices — » Varenkruiden”’; »Musct”’ — »mosschen’’ —, Orchideën, een paar Vaccinmuum’s, een mij onbe- kend klein lief heestertje, dat epiphytisch in het mos tegen de boomen groeide, met witte bloemen en smalle blaadjes, enz. Geen enkele vogel werd er geschoten, doch nog eenige nieuwe vlinders en andere insecten verzameld. De ambonsche jager David Hoekoem gevoelde zich heden niet wel en verzocht ook huiswaarts te mogen keeren. 27 October. Met den heer Bär en den Radja van Waat, roeiden wij met eene kleine orembaai des voormiddags 9 uur naar het kleine eiland Pombo om vogels te schieten, waar wij na 1%/, uur roeiens aankwamen. Duiven of pombo hebben wij er echter niet gezien, maar er wel eenige interessante strand- vogels geschoten : Boeroeng Kondoh » Ardeae” en anderen, waarbij ook eene Maserika radja, gelijkende op eene groote eend, doch met eene lange spitse neb. Boeroeng Maleo »megapodius’” moeten hier ook veel voorko- men, zooals bleek uit verscheidene nesten of liever aardhoopen door die vogels opgeworpen, welke wel 20 voeten in diameter en 4 voeten hoog waren; wij zagen er slechs eene onder de struiken wegkruipen en hoewel dit eilandje onbewoond is, wa- ren de nesten toch allen omgewoeld door de visschers die hier soms komen uitrusten en kalapa’s nuttigen. 158 Het eilandje, dat geheel vlak, uit koraal en zeezand met een weinig humus bestaat, is geheel begroeid met enkele hooge boomen, voornamelijk met Wariengien, Kovlboomen »P1soma sylvestris”, heesters en lianen; kalapa-boomen zijn er vroeger door de bevolking van het eiland Haroekoe in menigte aauge- plant en groeien er prachtig, doch later is dit eilandje, als behoorende onder het gebied van Waa:, door deze negri gere- clameerd. Er is geen uitspraak gedaan aan wien het zou toe- behooren, zoodat het thans publiek eigendom is geworden eu ieder die er landt, maakt er gebruik van om zich aan jonge kalapa te vergasten, zoodat er geene enkele rijpe vrucht ver- kregen wordt, maar ziet men er onder de boomen geheele hoopen doorgekapte vruchten, waaruit men het water en het jonge vruchtvleesch ter plaatse genuttigd heeft. De Pisonia Sylvestris of »Sajoor poeti”” komt hier menigvul- dig en in kolossale stammen voor; zeer hooge boomen met stammen van 6 voeten diameter, ziet men velen. Het hout van dezen boom is zeer broos en bijna zoo licht als kurk , zoo- dat het te verwonderen is dat er zulke kolossale boomen van kunnen opgroeien; ik zag er echter ook die door ouderdom en wind waren omgewaaid. Bloemen verkreeg ik in overvloed, doch te vergeefs zocht ik naar vruchten, waarvoor het niet de rechte tijd scheen te zijn; maar dat ze hier menigvuldig vruchten voortbrengen is buiten twijfel, daar jonge planten overal in menigte voorkomen. Nergens zag ik dezen boom zoo weelderig en nog zeldzamer vond ik er bloemen van; ik vond die slechts op Balie aan nog jonge boomen, die daar voor var- kensvoedsel worden aangeplant en op Poeloe Alor, waar er schrale boomen van aan het strand voorkwamen. De vruchten schijnen nog niet bekend te zijn. Het is dezelfde boom als de Wipsorso Korsormo van Noesa Kambangan. Wij wandelden het eilandje, dat eene lengte van + een paal en eene breedte van slechts eenige rijnlandsche roeden heeft, rond, eerst langs de westzijde, waar het wegens wind- stilte, brandende zon en het verblindend witte zeezand ver- 159 stikkend heet was, doch toen wij de noordpunt waren omge- gaan, vonden wij aan den oostkant een luchtig windje en meer lommer, zoodat wij daar weder eenigzins opfrischten. Ik door- kruiste ook het middengedeelte des eilands naar alle richtingen langs de paadjes die naar de kalapa-boomen leidden , doch vond daar weinig verscheidenheid. Overheerschend waren er Panda- nus, Sanseviëra, Lactaria, enz. en langs het strand Calophyllum , Sideroxylon, Lactaria, Cordia subeordata, Guettarda speciosa, Scaevola Koemgii, Pemphis acidula, Tournefortea argentea, enz. benevens prachtige bloeiende exemplaren van Gramatophyllum scriptum, Dendrobvum’s en andere Orchideën. Des middags hielden wij een heerlijken maaltijd op het zan- dige strand onder een schaduwrijke Lactartaboom, waar wij tevens van een aangenaam oostenwindje profiteerden. Onze roeiers hielden zich druk bezig met het zoeken naar tweeschalige schelpjes, door het omroeren van het bij den eb droog gevallene zeezand, waarin deze overvloedig voorkwamen; na ze gekookt te hebben, gaven ze, hoe klein ook, toch nog eenige versnapering. Des namiddags half 6 uur namen wij de terugreis aan, en kwamen om 7 uur weder te huis. 29 October zond ik de verzamelaars naar eenen kalapa-tuin | van de negri Waat op de Oostkust van Hitoe, wat nog eenige fraaie vlinders en enkele plantensoorten opleverde. 350 October. Des nachts 5 uur kwam men mij wekken en berichten dat een onzer boedjangs »Mian”, die reeds eenige dagen ongesteld was geweest, overleden was. De oorzaak van zijn dood bleef ons onbekend. Hij klaagde over benauwdheid op de borst, waarbij hij telkens meende te zullen stikken, wat men dan door wrijvingen weder tot bedaren bracht; daarbij waren zijne leden geheel verstijfd, zoodat hij armen noch bee- nen buigen kon. Ik had hem eene ruime dosis Castor-olie toe- gediend, die ook goed gewerkt had. Mevrouw Bär liet bouil- lon en sagoe voor hem klaar maken. Ik gaf hem ook nog eenige druppels Laudanum, doch alles vruchteloos. 140 Daar er te Waar geen enkele mohamedaan woonde, was er niemand, aan wien ik de begrafenis kon opdragen, maar ver- zocht toen uit de naastbijgelegene islamsche negri Tolcho een priester om dat werk over te nemen, die dan ook spoedig ver- scheen en op verlangen van den Radja van Tolého voorstelde om het lijk derwaarts te vervoeren, om daar bij zijne geloofs- genooten begraven te worden, waarin geredelijk werd toege- stemd. Ik gaf den Imam / 15.— om in het noodige le voor- zien. De Radja van Tolého, had bij mijne aankomst aldaar, dan ook reeds een stuk wit katoen in gereedbeid om hem in te wikkelen en was men reeds bezig een graf voor den over- ledene te graven. Onze oogst was hier weder aanmerkelijk vermeerderd; be- halve levende planten en herbarium, vogels en insecten, had ik nog 17 levende koesoe’s verkregen, die ik naar Buitenzorg dacht over te brengen, doch die langzamerhand allen gestorven zijn, even als de velen die ik elders had ingekocht. Heden nam ik de terugreis naar Ambon aan. Des voormid- dags 7 uur was ik tol vertrek gereed, doch de koelies verkozen de bevelen van den Radja niet op te volgen. De alarmtrom werd aanhoudend geslagen, waaraan zij zich echter weinig stoor- den; om 9 uur waren toch eindelijk 15 roeiers verschenen die met eene volgeladene orembaai naar de pas van Bagoeala ver- trokken; maar nu ontbraken mij nog 10 man voor mijne ka- daira en eenige kleinigheden, waarnaar ik tot */, 12 uur wach- ten moest. Toen die eindelijk met veel moeite door den Radja verkregen waren, gingen wij, onder een helsch gezang en geschreeuw op reis, langs een half dicht gegroeiden weg, door sagoebosschen en kalapa-tuinen en door rivieren zonder bruggen en kwamen om 1 uur des namiddags te Tolého aan, waar ik eene visite bij ‘den Radja aflegde en daar tevens mijn medege- bracht middagmaal nuttigde. Zes koelies van Waaï hadden er echter al genoeg van en verlangden hier vervangen te worden, waarin de Radja gere- 141 delijk toestemde en direct andere koelies verstrekte, zoodat er slechts 4 man van Waas tot de pas mede gingen. De brave Radja van Tolého ontving mij zeer hartelijk, daar wij nog oude bekenden van 1860 waren, doch de goede man had moeite om te spreken, daar hij een leelijk gezwel aan zijn neus had — waarschijnlijk kanker. Hij vertoonde mij nu ook met veel zelfvoldoening een Gouvernements-besluit, waarbij hij met eene gouden medaille was begiftigd, en waarmede hij recht gelakkig was. Ik vrees echter dat hij er, wegens zijne kwaal, niet lang meer genoegen van zal hebben. Om Y, 2 uur vervolgden wij de reis naar Soeli en de pas, waar ik eerst om Y, 5 uur aankwam; mijne bagage was reeds uit de orembaai van Waas over de pas gedragen en in eene andere orembaai, die ik van het bestuur te Ambon verzocht had, en waarin ik nu met al mijn volk ook plaats nam, over- gebracht. Om 5 uur des namiddags liet ik naar Ambon roeien, waar wij om 7 uur aankwamen. De roeiers brachten mijne bagage voor f 4 — naar Ajer blanda bij den heer pr Freres, die mij weder met opene armen ontving. Op onzen tocht terug komende valt nog aan te merken, dat de weg in het regentschap Waai buitengewoon slecht was. In het regentschap Tolého was hij wel niet zoo goed onder- houden als vroeger, doch vrij wat beter dan in Waar; van Waaï loopt die weg langs of in de nabijheid van het strand en wordt door eenige, uit het gebergte komende rivieren door- sneden, die bij bandjirs groote verwoestingen aanrichten; van bruggen is geene kwestie, zoodat de rivieren allen doorwaad moeten worden, wat bij baudjirs onmogelijk is, en nu zelfs, in den drogen tijd, gaan de koelies soms tot aan hun midden door het water. Bij afwisseling bestaan die streken uit moe- rassige sagoebosschen en zandige droge kalapa-tuinen. Na 7o- lého gepasseerd te zijn, begint de weg, die nu dwars over Hitoe naar Soeli loopt, iets te rijzen en leidt vervolgens over golvend terrein tusschen iets hooger gebergte door. Deze streek, die men ook een bergpas zou kunnen noemen, 142 is min of meer breed, soms wel ruim eene paal en bijna ge- heel zonder bosschen, bedekt met verschillende soorten van hoog gras, dat soms wordt afgebrand wanneer het den weg begint te versperren. Op vele plaatsen groeit geen ander ge- hoomte dan de géén olie bevattende kajoe poeti » Melaleuca leu- codendron’’. In het gebied van Soel: was de weg bijna geheel met hoog gras dicht gegroeid, daar men zich uiet eens de moeite gegeven had om het af te branden; in de nabijheid van Soeli daalt de weg langs eene zeer steile helling plotseling in de vlakte af, waarna men dan weder door sagoebosschen aan het strand iu de baai van Bagoeala uitkomt. De negri Soels laat men links liggen en vervolgt nu langs het strand een ongebaanden weg over los gesteente of mul zand, wat blootsvoets alleen voor inlanders mogelijk is. De islamsche Regent van Tolého daarentegen, die zijn volk goed beheert is door hen bemind en door het Gouvernement geacht, zoo zelfs dat men hem eene belooning voor zijne goede diensten heeft toegekend. Voor het bestuur is het echter niet gemakkelijk om al de regenten naar waarde te schatten, om hen voor belooningen dan wel voor ontslag voortedragen, te meer daar de gezag- voerende ambtenaren zoo dikwijls verwisseld worden. 51 October. Met den particulieren stoomer Manado werden hier de brieven aangebracht, die anders eerst met de mailboot omstreeks den 8° November verwacht werden. 5 November. Daar wij met de te verwachten mailboot naar Java zouden terugkeeren, hadden wij druk werk om alles in te pakken en voor de reis gereed te maken en nu kwam die boot ons heden middag buitengewoon vroeg overvallen; onze bagage moest dus spoedig aan boord gebracht worden, wijl de boot den volgenden morgen reeds naar Waimitoe zou ver- trekken om kolen te laden en den volgenden nacht de reis naar Ternateh voortezetten. Wij moesten dus des nachts door- werken om alles naar boord te brengen. De koelies, die van die drukte steeds trachten te profiteeren, vroegen nu de een 1435 f 80— en een ander f 100—- om alles aan boord te bren- gen; ten slotte accordeerden wij voor f 40—. Om 10 uur des avonds begonnen zij, bij het opkomen der maan met hun werk en toen ik den volgenden morgen om 5 uur opstond, zag ik tot mijne groote geruststelling dat alles reeds naar het hoofd was overgebracht. b 6 November. Des morgens bezocht ik de mailboot en zag de goederen inschepen, terwijl ik tevens bij den kapitein van de Koningin Sophia, den heer Jansen, eene hut voor mij besprak: Om 9 uur des voormiddags was alles ingescheept, waarna de boot naar het kolenhoofd te Wainitoe vertrok, er was echter verandering gekomen met het vertrek der boot, wijl die steen- kolen voor het Gouvernement moest laden en naar Ternateh overbrengen , zoodat het vertrek nu eerst op den 7°" zou plaats hebben en ik nu nog 24 uren langer aan wal kon blijven, wijl de boot dan aan het hoofd zou terugkeeren om de pas- sagiers en postpakketten intenemen.. 7 November. Na een hartelijk afscheid van mijnen gastheer DE Freres, die mij uitgeleide deed, begaven wij ons des na- middags 6 uur aan boord van de Koningin Sophia en stoomden om 8 uur des avonds van de reede van Ambon. 8 November. Des voormiddags 10 uur liepen wij de haai Kajeli »van Boeròe’” binnen, waar ik nog het genoegen had mijne vrienden de heeren Srormer en Krarr aan boord te ont- moeten, welke laatste even van Hila was komen overwaaien. Om 11 uur des voormiddags stoomden wij de baai weder uit om de reis naar Jernateh te vervolgen. 9 November. Des voormiddags 6 uur waren wij Obi-major reeds gepasseerd en in het gezicht van Baljan en om 4 uur des namiddags kwamen wij ter reede van Ternateh. 10 November. De heer Lacie Togras, benoemd resident van Ternateh, en de overste MipprraerR, met een detachement sol- daten, hadden de reis medegemaakt en begaf de resident zich des voormiddags 9 uur naar den wal om het bestuur te aan- vaarden. ZEdG. werd ingehaald en begeleid door de schutterij 144 en een detachement militairen, waarna ambtenaren en officie- ren zich in het residentiehuis verzamelden en door den secre- taris het Gouvernements-besluit, waarbij de heer Lacie Topas tot resident van Ternateh benoemd was, voorlas, waarop eene toespraak van den resident volgde en allen huiswaarts keerden. Des namiddags viel er eene frissche regenbui die tot des avonds aanhield. 11 November. Tot des avonds 6 uur werd er gewerkt aan het lossen der Gouvernements steenkolen en het laden van _ maatschappijkolen, waarna wij eerst konden vertrekken. Ik bezocht hier ook mijn oude vrienden de heeren RENESSE VAN Durvengope, Brumnr en Been. Bij den heer Brumn vond ik onder anderen 5 levende Para- dijsvogels »Paradisia apoda’”” en prachtige huiden van verschil- lende andere soorten dezer familie, benevens eene groote col- lectie vogels van Nieuw-Guinea en de omliggende eilanden, waar- mede hij menig museum zou kunnen verrijken. De heer Bren, zendeling van Tabello, die ik in 1871 aldaar een bezoek had gebracht, was hier wegens de onlusten op Halmahaira tijdelijk woonachtig en wist veel van de gesehie- denis van den opstandeling Danoe Hassan te verhalen, die hem echter geen leed had gedaan, maar hem gaarne als onderhan- delaar met den resident zou gebezigd hebben. Na ook van den resident Laere Topras en den Overste Mipperaer afscheid ge- nomen te hebben, ging ik aan boord. 12 November. Des voormiddags 10 uur ankerden wij te Kema, waar verscheidene passagiers afstapten en anderen bij- kwamen voor Goronlalo en Makassar. De heer Rerressr vaN Durvensope, te Manado woonachtig, zond mij eene fraaie Antilope depressicornis , » Anoa” te Makassar en »Dangko’ te Manado, die ik het geluk had in goeden staat naar Buitenzorg over te brengen. 14 November. Om */, 2 uur des namiddags vertrokken wij naar Gorontalo. 15 November, des voormiddags 10 uur te Gorontalo aange emd EK 245 komen: wij dachten spoedig weder te vertrekken; doch het laden van 4000 pikols damar en 500 pikols koffij enz. duurde tot middernacht. Den vorigen assistent-resident Rieper komt de eer toe, dezen handel in het leven te hebben geroepen. 16 November, des voormiddags 5 uur gingen wij weder on- der. stoom, doch kwamen des namiddags 9 uur voor straat _Bangaat, die men in den donkeren nacht niet dorst te passee- ren en bleven wij dus ronddrijvende. 17 November. Des morgens waren wij nog zoo wat ter- zelfder plaatse van den vorigen avond, waardoor dus een halve dag was verloren gegaan. De kust van Celebes was bijna altijd in het gezicht en reeds des morgens 6 uur aan weerszijden de eilanden Takaboe en Bangaai, welke straat wij nu passeerden; wij kregen hier en- kele regenbuien. 18 November. Goed weêr en goed doorgestoomd; de zee was kalm. 19 November. Om Y, 6 uur ter reede van Makassar aan- gekomen. 20 November. Des avonds bracht ik eene visite aan den Gouverneur Troxe, waar ik nog verscheidene oude kennissen aantrof als Jhr. van Rapers, havenmeester aldaar, VAN DER Hreer Spies, stationskommandant en den inspecteur van Fi- nanciën Mrcnrersen en familie, die bij den Gouverneur gelogeerd waren even als de afgetreden Gouverneur van Timor Deli, die nu de terugreis naar Java medemaakten. De Gouverneur was zoo vriendelijk mij tot het bijwonen van het diné uit te noo- digen en schonk mij daarenboven nog een koeda andjieng van Bima, dat slechts 5 voet 5 duim hoog was. 21 November. De Gouverneur en de andere heeren kwamen nog aan boord om afscheid van de vertrekkende passagiers te nemen, waarna wij om ‘/, 12 uur des voormiddags de reis naar Soerabaija vervolgden. 25 November. om 5 uur des namiddags ankerden wij op de reede van Soerabaja. 146 24 November. Wij kregen hier het onaangename bericht dat wij van de Koningin Sophia op de Koning Willem III moesten overschepen, die den volgenden dag via Samarang naar Batavia zou vertrekken; dit was voor mij, met mijne groote bagage eene teleurstelling. Ik bestelde dus eene groote prauw tjunia om de overscheping te bewerkstelligen en begaf mij, in gezel- schap van den ex-Gouverneur van Timor Deli, om 8 uur des: voormiddags naar boord van de Koningi Sophia en wachtte daar met ongeduld de komst van de tjunia af, die eerst om 11 uur des voormiddags langs boord kwam: het duurde tot 2 uur des namiddags eer wij met overladen gereed waren; gelukkig vonden wij aan boord, door de vriendelijkheid van den 1 stuurman, nog een goed middagmaal. Die aardigbeid kostte mij bovendien nog f 55—- aan prauwhuur. 25 November. Des voormiddags 8 uur vertrokken wij naar Samarang. Om 9 uur waren wij op de hoogte van Griseh, toen er plotseling bij heldere lucht een stortvloed op de tent van het achterdek neerkwam: daar de passagiers niet wisten waaraan dit was toe te schrijven, ontstond er een algemeene schrik, doch het bleek spoedig dat het een gevolg was van het spuien, zoo van den stoom als van het ketelwater, daar dit laatste aan het pruimen geraakt was, zoodat het uit den ketel in de machine liep. Er werd gestopt en geankerd, zoo om de machine te reinigen als om den ketel op nieuw te vullen; daar- mede verliepen 5 uren, eer wij weder onder stroom konden gaan; overigens veroorzaakte dit geene verdere schade. Het pruimen schreef men toe aan het gemengde water »zoet en zout” van de reede van Soerabarja; ook zou de stoomregeling te Sperabaija, door de bevoegde autoriteit, verkeerd gesteld zijn. 26 November. Wegens het oponthoud van gisteren, kwamen wij, instede van om 8 uur, eerst om 11 uur ter reede van Samarang. Het weêr bleef gunstig. 27 November. Des voormiüddags 8 uur van Samarang ver= trokken. 28 November. Des namiddags 1 uur ter reede van Batavia 147 aangekomen, waar wij reeds om 10 uur des voormiddags hadden kunnen zijn, zoo de boot volle kracht had kunnen aanwenden. Mijne bagage werd gelost in eene tienkojangsprauw en van de boom direct aan het spoorwegstation bezorgd. 29 November des voormiddags per spoor naar Buitenzorg vertrokken. Ofschoon de afgelegde reis van G's maand, waarvan bijna 2 maanden aan boord der schepen doorgebracht, veelal onder ongunstige omstandigheden plaats had, waren de resultaten, mijns inziens, toch nog al belangrijk, zooals blijken kan uit het verkregene, als volgt: Voor ’slands plantentuin te Buitenzorg verzamelde en ver- zond ik: 12 kisten met levende planten, bevattende + 200 soorten met vele doubletten. 1 kist met eenige honderden vruchten van Orania regalis, ruim 100 soorten drooge zaden. 4 groote kisten met herbarium, bevattende == 1000 soorten met vele doubletten. Voor ’s Rijks Museum te Leijden liet ik verzamelen, al wat uit het dierenrijk voorkwam: geen zoöloog zijnde, zal er zeker wel veel zonder waarde bij zijn, maar toch vlei ik mij dat er veel bruikbaars onder gevonden zal worden, hetzij als nieuwe soort of ter vervanging van oude exemplaren, dan wel tot ruiling met andere musea. Van zoogdieren verkreeg ik de huiden van slechts 17 soorten in 64 exemplaren, waaronder voornamelijk eene soort kangoe- roe »Maeropus” en eenige soorten koesoe »Phalangista”. Huiden van vogels, 158 soorten in 868 exemplaren. Huiden van gewervelde dieren, 16 soorten in 55 exemplaren. Gewervelde dieren enz. in 5 stopflesschen op spiritus, 122 soorten in 545 exemplaren. Slakken en hoorns op spiritus, 1 stopflesch. DEEL XXXVII 10 ‘Hoorns en schelpen, tikisttvolsaa: heee f Vlinders, kevers. en andere insecten gedroogd U | en op, ge. Te den 17 Re 1877 ca iet te \ K ve krat , OE ’ hs, jp PE k ERLE EE Ast Dek, KU HT DEE! Kid HAU pride 5 fin Date hum nt MEE DP tatie VERSLAG VAN DE Werkzaamheden en den Toestand der Kon. Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indië over 1876. UITGEBRACHT IN DE DBESTUURSVERGADERING VAN Juri 1877, DOOR P. VAN DIJK. ee nd In voldoening aan de verplichting ons opgelegd bij art. 15 van het Reglement hebben wij de eer verslag uit te brengen omtrent den toestand der Koninklijke Natuurkundige Vereeni- ging op het einde van 1876 en van hare voornaamste verrich- tingen gedurende dat jaar. Daar echter al het voorgevallene zich bepaalt tot hetgeen in de bestuursvergaderingen bebandeld is geworden , zoo heb ik U niets nieuws meetedeelen, en kan mijn verslag niet anders zijn dan een resumé van het reeds vermelde in de gedrukte notulen. De voorname vraag of de Vereeniging gedurende het afge- loopen jaar in bloei is toegenomen, mag bevestigend worden beantwoord. Was toch gedurende het jaar 1875 het ledental nagenoeg onveranderd gebleven, gedurende het volgende mochten wij ons verheugen in een aanwinst van 509 leden: tegenover 27 afgetreden staan 556 nieuw benoemden en bedroeg op ult”. des jaars het aantal contribueerende leden niet minder dan 480. Het is u echter bekend, dat die verblijdende uitkomst niet zoo zeer mag worden toegeschreven aan stijgende belangstelling in de werkzaamheden der Vereeniging, maar veeleer te danken is aan den nieuw ingevoerden maatregel, om namelijk aan allen, die geacht mogen worden min of meer geroepen te zijn meê te werken aan de bloei eener Vereeniging tot beoefening der Natuurwetenschappen in Nederlandsch-Indië, den toegang tot die Vereeniging te vergemakkelijken. De wijze waarop de Thesaurier aan dat meermalen geopperd denkbeeld nitvoering wist te geven, is gebleken doeltreffend te zijn. Nog verblijdender zou de verkregen uitkomst wezen, wan- neer er met de vermeerdering van ‘het ledental, eene gelijk- tijdige, evenredige uitbreiding van het aantal medewerkers aan het Tijdschrift ware op te merken geweest. Nag altijd moet het tijdschrift voor een groot gedeelte gevuld worden door bijdragen van de Bestuursleden en bepaalt het overige zich, met uitzonderingen, tot verslagen van zeer enkele natuuron- derzoekers of ethnologen, wier mededeelingen zeker het voor- naamste gedeelte van den inhoud uitmaken, maar waarnaast men zoo gaarne, tot afwisseling en meer algemeen nuttige strekking, berichten zou wenschen aan te treffen van zoo ve- len, wier werkkring hen meer dan den stadbewoner in de gelegenheid stelt waarnemingen te doen van natuurwetenschap- pelijken aard. En toch is er voor den dilettant-natuurwaar- nemer ruimschoots stof voorhanden. Hoe schaars zijn bijvoorbeeld bij de honderden jaarlijks ge- rapporteerde aardbevings-berichten, de werkelijk goede waar- nemingen der verschijnselen. Welke waarde toch mag men hechten aan eene vermelding van tijd, richting en duur eener aardbeving wanneer met geen enkel woord vermeld wordt, op welke wijze die elementen zijn gemeten. Even zeldzaam zijn mededeelingen op geologisch en metereo- logisch gebied. Toch zijn de natuurlijke ontblootingen door diep ingesneden valleien — de geologische profielen — niet zeld- 151 zaam en is Java’s tertiaire formatie niet arm aan fossielen. Voor de beoefening der foraminifeeren en der zoöphyten is een schat van materiaal over een groot deel van Java’s oppervlakte voorhanden. Mededeelingen omtrent waargenomen meteòrieten, poollicht enz. zijn al even schaars. Zal onze Vereeniging na- der aan haar doel beantwoorden en het Tijdschrift eene be- langrijke vraagbaak worden, omtrent waarnemingen van na- tuurkundigen aard binnen den Nederlandsch-Indischen Archipel, het is volstrekt noodig dat de lust tot, en de kennis van waarnemen eene belangrijke uitbreiding onderga. Dat in dit opzicht vooruitgang te verwachten is, al naar- mate het middelbaar onderwijs, bereikbaar voor een grooter aantal jongelieden van aanleg, vruchten zal afwerpen, is zeker, en het ontbreekt waarschijnlijk reeds nu niet zoo zeer aan ge- schikten en aan bereidwilligen, als wel aan opwekking en aan voorlichting om de voornaamste levensbron onzer Vereeniging ruimer te doen vloeien. Op last der Regeering viel het Bestuur der Natuurkundige Vereeniging de eer te beurt van door den Directeur van On- derwijs, Eeredienst en Nijverheid geraadpleegd te worden over de wenschelijkheid om op nieuw een post op de begrooting te brengen tot het in dienst stellen van een ambtenaar voor na- tuurkundige onderzoekingen. Het Bestuur heeft die gelegenheid gretig aangegrepen om te wijzen op het gemis aan de noodige hulpmiddelen tot betere beoefening van de fauna van Nederlandsch-Indië en voor de oprichting geadviseerd van een zoölogisch kabinet onder het beheer van een bekwaam conservator en voorzien van het noodi- ge tot het praepareeren en juist determineeren van de voorwer- pen, die bij die inrichting tot nader onderzoek zullen inkomen. Ook bij die gelegenheid is betoogd dat de verzamelaars van belangrijke voorwerpen op het gebied der dierkunde niet ont- breken, maar dat velen in hun streven om der wetenschap nuttig te zijn zich ontmoedigd terugtrekken, omdat de vruch- ten van hun arbeid, wanneer ze die tot nader onderzoek naar Batavia opzenden, veelal. uit gebrek aan een welbeheerd mu- seum, verloren gaan of aan de vergetelheid worden prijs gegeven. Ten einde zooveel mogelijk in die richting mede te werken, werd door het Bestuur der Natuurkundige Vereeniging besloten om een goed deel van de thans, wegens vermeerderd ledental, ruimer vloeiende inkomsten te besteden tot aanschaffing van die hulpmiddelen, welke aan een museum voor natuurlijke historie: het toevluchtsoord van den reizenden natuuronder- zoeker, die er zijne waarnemingen en verzamelde voorwerpen komt bearbeiden . niet kunnen gemist worden. Daar eene goede boekerij, vooral voorzien van de uitvoerige kostbare standaard- werken of monographien, die door den natuuronderzoeker op reis, gewoonlijk als te omslachtig, niel worden meegenomen, het voornaamste hulpmiddel is, zoo werd besloten tot gelijde- lijke aankoop van die werken. Vooral op ground dat het Museum der Vereeniging reeds in het bezit is van eene fraaie collectie schelpen, die echter slechts voor een gedeelte goed geordend en gedetermineerd zijn, en omdat de- studie der levende mollusken, onmisbaar is bij de beoefening van de menigvuldige fossiele schelpen in den Neder- landsch-Indischen bodem, die met de levende na verwant of gelijk zijn, werd besloten allereerst over te gaan tot de aan- schaffing van het werk »das Conchijliën Kabinet von Manrist & Curarirz”’. Het van dit werk tot in 1876 verschenen gedeelte, ten be- drage van 20 deelen tekst, in afleveringen tot n°, 254 is thans in de bibliotheek voorhanden. Van dr. R. H. C. C. Scuerrer werd op verzoek een lijst van standaardwerken over Botanie ontvangen, waarvan de gelijde- lijke aanschaffing aan de orde is. Bij gelegenheid der gehouden jaarlijksche algemeene verga- dering had dr. pr Gavere de welwillendheid eene voordracht te houden over de leer van Darwin, die aan een vrij aanzien- lijk getal toehoorders een aangenamen en leerrijken avond ver- schafte, en algemeen den wensch deed uiten, dat het goede 155 voorbeeld veelvuldig navolging mocht vinden. Die wensch is tot nog toe niet verwezenlijkt. De Nederlandsch-Indische Maat- schappij van Nijverheid en Landbouw werkte mee tot het goede doel: de verspreiding van nuttige wetenschappen door middel van populaire voordrachten, door voor de helft te deelen in de kosten voor betere verlichting, welke noodig was, om een rui- mer lokaal dan de Bestuurskamer, voor gehoorzaal in te richten. Ik neem deze gelegenheid te baat om een dringend beroep te doen op de welwillendheid van H. H. Leper, zoowel van de Nederlandsch-Indische Maatschappij van Nijverheid en Land- bouw als van onze Vereeniging en aan alle geleerden of vak- mannen, die niet ongenegen zijn eene lezing op zich te nemen, zich bij ons Bestuur aan te sluiten ter bereiking van een zoo gewenschte afwisseling in de Bataviasche avondbijeenkomsten. In het Bestuur onzer Vereeniging kwam, wat de personen betreft, weinig verandering. Hadden wij het verlies te be- treuren van een achtenswaardig medelid, dr. Toussaint, wij mochten ons verheugen in de aanwinst van een lid scheikun- dige, dr. H. Crerier, die zich bovendien de keuze heeft laten welgevallen van het Secretariaat gedurende het jaar 1877, en zulks ter vervanging van den heer HarpeMaAnN, die wegens drukke ambtsbezigheden van de verdere vervulling der hetrek- king, welke hij gedurende 1876 met ijver en nauwgezetheid bekleed had, moest afzien. Tot President voor 1877 werd dr. P. A. Beresma gekozen, terwijl de keuze van Vice President op mij viel. In het per- soneel belast met het thesaurierschap . de redactie van het tijd- schrift en de zorg voor de bibliotheek en voor het kabinet kwam geene verandering. Onze betrekking tot andere wetenschappelijke inrichtingen, onderging gedurende 1876 geene belangrijke uitbreiding. Met de Indische Letterbode onder redactie van dr. GC. L. WiJNMmaLeEN en ons tijdschrift werd wederzijdsche ruiling tot stand gebracht. Bij gelegenheid van het 25jarig bestaan der Nationale Vereeni- ging van Natuurwetenschappen te Cherbourg, werd den stichter 154 en tegenwoordigen President dr. Avausrr ue Joris een brief van belangstelling gezonden, en hem het correspondeerend Lid- maatschap onzer Vereeniging aangeboden. Nog verdient vermeldt te worden dat het Bestuur in 1876 door dat van het Bataviaasch-Genootschap van Kunsten & Wetenschappen werd uitgenoodigd om twee harer leden te doen deel nemen aan eene te vormen sub-commissie tot stichting van een gedenkteeken voor den wijsgeer Spinoza. De President en de Bibliothecaris, daartoe uitgenoodigd, ver- klaarden zich bereid tot deelneming. Wij kunnen u thans, ofschoon het tot de geschiedenis van dit jaar behoort, kennis geven, dat die sub-eommissie onlangs is ontbonden geworden, toen van de commissie in Nederland het bericht was ontvan- gen dat de oprichting van een standbeeld verzekerd was, en tot de uitschrijving van een prijsvraag zou worden overge- gaan. Het resultaat der bemoeiing van de Nederlandsch-Indische sub-commissie is geweest dat voor het beoogde doel werd bij- eengebracht en overgemaakt een som van ongeveer f 500—. De aanzienlijke vermeerdering van het aantal leden, maakte reeds in het begin van 1876 eene nitbreiding der oplage van het Tijdschrift noodzakelijk. Bij die gelegenheid werd met den uitgever, de firma Errsr & Co, eene nieuwe overeenkomst aangegaan, waarvan de bizonderheden in de gedrukte notulen zijn opgenomen. Deel XXXVI verscheen in de gewone vier driemaandelijksehe afleveringen vrij geregeld. Ongelijke voorraad aan stof. maar vooral het vasthouden aan den regel, om elk stuk in zijn ge- heel in eene enkele aflevering te doen verschijnen, gaven nog voortdurend aanleiding tot vertraging in de driemaandelijksche verschijning der afleveringen. De Bibliotheek, thans goed geordend overeenkomstig de mede in 1876 in het licht verschenen nieuwe Catalogus, mocht bij voortduring de goede zorgen deelachtig blijven van dr. F. H. Baven, die steeds voort gaat, daarin door het doen inbinden van boeken, ook van de periodieken, meer orde en bruikbaar- heid te brengen. Hem vooral, die voor zijne dagelijksche be- moeiingen geen de minste indemniteit geniet, zij welverdiende hulde gebracht. Door geschenken werd de Bibliotheek slechts spaarzaam ver- rijkt, ’t geen onze erkentelijkheid niet vermindert jegens de H. H. Janssen vaN Raam, dr. J. A. CG. Oupemans, A. W. M. vaN HasseLr te ’s Hage en Jop. Herinea voor hunne schenkingen. Het prachtwerk van laatstgenoemde ontvangen »the natural History of the Insects of India” vervult in de boekerij eene eereplaats. De spaarzame bijdragen voor het museum werden als be- wijzen van lust tot onderzoek met erkentelijkheid ontvangen en zooveel mogelijk deskundig onderzocht. Een paar goed be- waarde fossiele Kehini, verzameld en aangeboden door het lid Jop. Herinca zijn afgestaan aan het kabinet van het Mijnwezen. En wat eindelijk de geldmiddelen betreft, zoo blijkt uit de raming van den Thesaurier, die bij dit verslag behoort, dat het jaar 1876 vermoedelijk zou sluiten met een voordeelig saldo van ruim {wee duizend vier honderd gulden, waarvan nabij een dwizend een honderd gulden als buitengewone inkomst moet worden beschouwd, het saldo uitmakende van de verkoopsom van een stuk grond. Volgens de begrooting van 1877 zal gedurende dat jaar, na aftrek der gewone onkosten, ten nutte der Vereeniging beschikt kunnen worden over eene som van ruim drie duizend vijf hon- derd gulden. Met een dringend beroep op de medewerking der leden tot vermeerdering van de kennis van al hetgeen de natuur in den Nederlandsch Indischen Archipel ter waarneming aanbiedt en een woord van dank voor den ondervonden steun, eindig ik dit verslag. 156 VERSLAG VAN DEN THESAURIER OVER HET JAAR 1876. Het saldo van het vorig jaar bedroeg... 0 « e Gedurende 1876 werd ontvangen aan: Haut er. DijgeBoUwen:. net etser one (Aro rthane ATO ta 7 Ee dn Ee Overdrukken van stukken in het Tijdschrift …… Verkochte LASEREN 2. voren oee BHBSNNE snee enten ec Tien Sedan Verkochte grond pr.salder Sereen Aand. der M. v. Nijv. en Land. in de gasverlichting Totaal. he Uitgegeven werd aan: Saldo kosten Deel 55 Tijdschrift... # 600.872. Kosten van Deel 56 op rekening. » 1700.75. Saldo kosten Catalogus. ……. n; 120523 Aandeel onderhoud enz. van het Berouw IEN ALTE AT AIM » 492.685. Kosten van gasverlichting …… … … » 200.—. Renten van de hvpotheek … ……… » 585. Aflossing van idem. —_ » 1500.—. BEGReEarla al Eet. den erven bt ebr bek »__560.—. Oppasser. tolr MiUrUdNe In AAE > 144—. Onkosten van de bibliotheek … …… » 282.60. Rekening boekhandelaar Ninorr..…. » 1050.66. Drukloonen , advertentiekosten.……. » 548.55. Bmefikaartent: . sm: iinsee.a vee iT. WIE. » 240.—. Inningskosten… … BOOERI ST » 547.59. f 8126515. Terwijl naar gissing nog zal moe- ten betaald worden voor drukken van Deel 56 van het Tijdschrift... » 800—. Zoodat 1876 vermoedelijk zal sluiten met een voordeelig saldo van ‚_f 1490.87. » „ 0. 5856 —. 12.50. 200. —. 2000—. 71.25. 1075.50. 100 —. f 1155412. 8926.51°. f_ 2428.80°. 157 BeGROOTING 1877. Ae ee ER LEO J 5300—. A ERO REC PEEP » 2000.—. EE ARCEN ve „75. meandeel bijzebouwen huur … ee esn » „600.—. Tera ee Eerens adetenees see enden » 2000—. RENNEN ENE » 540. Onderhoud gebouw. „600. OE ee rensen enn nantdehg » 50. benevelde »__100.—. DOEN eee » 360—. reek erdee han 144. OEE eeen » 520—. ND » __500.—. hemme » 4614— 158 De WET DER GEÖTHERMISCHE PROGRESSIE. De heer var Duk deelt in de Bestuursvergadering van Mei omtrent zijne bijdrage tot de theoretische kennis van de wel der geöthermische progressie, voorkomende in deel XXXVI van _ het Tijdschrift, de volgende verbeteringen mee. Niettegenstaande de zorg aan de correctie besteed zijn er nog drukfouten overgebleven, die noodzakelijk opgemerkt dienen te worden, omdat zij aan de juistheid en duidelijkheid nadeel doen. Zoo vindt men op bladz. 9 10° regel v. b. 5e voorbeeld moet zijn 4e voorbeeld Ke oe ne AT rdt nn ie onder het 5e voorbeeld 4° regel laatste kolom staat 20 M. moet zijn 24-M. DEN VEN ME s 589 » 58 a op bladz. 26 laatste regel staat 10.9 ne en 55 EE Verder op bladz. 28 en X si 1e 15° regel v. o. staat y=a moet zijn y= en a op bladz. 54 12° regel v. b. staat m = Rans moet zijn M= Wen 2 (v— w) 2 (v —w) op bladz. 54 Mtesregelavsbinstaatst=0652 moet zijn t — 564. ne Cat (mn Ee op bladz. 58 15e regel v. o. slaat + BxX(r4-Xx)» » +Bx(eHX). 12e > nn mr —Bx(etX)e 5 Bcn Van meer gewicht is het, een door ons begane onjuistheid te herstellen voorkomende op bladz. 58 en 59. Na in (G), de algemeene vergelijking voor de wet der geö- thermische progressie, gevonden te hebben A+Bd G(A-—t) (G) (1 —d) Cx 159 „Deze vergelijking is geschikt voor directe oplossing van de „waarden A, B en C door substitutie van 5 correspondeerende „waarden van x en y‚ mits weer (1 —d)?=1 gesteld worde. »Van hoe weinig invloed deze verwaarloozing van Xx in (r — Xx)? „op de juistheid der uitkomsten is, zal in den loop der vol- „gende analyse blijken.” Vooreerst is de vereenvoudiging verkregen door (1 — d)?=1 te stellen geen vereischte voor de oplosbaarheid van de onbe- kenden A, B en C in vergelijking (G) en ten tweede is het betoog voor den geringen invloed der verwaarloozing fout en der- halve van geene waarde. Dit neemt niet weg dat de verwaarloo- zing geoorloofd is, omdat de uitkomst door de benaderde methode gevonden, die der rechtstreeksche oplossing zoo nabij komt, dat beide tot dezelfde conclusies leiden omtrent de theoretische kennis van de wet der geothermische progressie. __ Ten bewijze laten wij hier de oplossing der onbekenden A, B en C in vergelijking (G) volgen met behoud van d in den noemer (1 — d)?. Na verdrijving der breuken gaat de vergelijking over in VR (LDS — 07 7 (1 der HxXxy+Hdxe+d 27. Gebruik makende van de gegevens van Sperenberg hebben wij in deze vergelijking achtereenvolgens gesubstitueerd ten 1° ten 2° en ten 3 Wk 565. 659. 1065. LN. 55.8 46.5 vt == 114 26.8 57.5 de == __0.0000542 __0.0001055 0.000167 (L—d)? = _0.99989 0.999815 0.99965 1—(l—d?—= 0.00011 0.000185 0.00035 en berekend xy (1 —d)?—= 9107. 23624. 49412. (l—d)2(y == 17.5981 26.795 37.4869 en ‘dx == /0.018699 0.0682065 0177521 160 Na allérlangwijligste vermenigvuldigingen zijn wij gekomen tot de volgende eindvergelijking in 7 11410279.4 — 57059.044 y +4 0.125589 72 + 0.0000248524518 7* + 0.00000000000571475 74 = 0. De benaderingsmethode — zie vergelijking (M) der oorspron- kelijke verhandeling — gaf ons 7 =+ 204.528. Aan de bovenstaande vergelijking voldoet de wortel y= + 200.155. . . . … waaruit volgt B= 150952 en a — 25.58 in plaats van 2==150280.5 en a 12506 zooals bij benadering gevonden was. Volgens de gebruikte gegevens, getrokken uit die der diepe putboring te Sperenberg, zou dan de verhouding tusschen diepte en temperatuur nauwkeurig worden uitgedrukt door 25.58 + 150952 d 200.155 (25.58—9) (1 —d)? 200.155 + x . Kie of voor d de waarde —- invoerende E en in het 2° lid de decimalen weglatende, als van geen invloed op de waarde van v binnen den te bereiken graad van nauw- keurigheid tot in tiende warmtegraden. D,$ 25.58 H- 150952 r dn 2918 ik Ë en 200 + x. ri) Voor yv == 5000 geeft deze vergelijking d == 0.019 alzoo xX == 0.019 r d. í. nabij 121 kilometers. De benaderingsmethode, die door ons in de verhandeling ge- volgd werd, gaf d = 0.0191 hetgeen overeenkomt met eene diepte van 125 kilometers. Alhoewel de invloed der verwaarloozing bij groote waarden van Xx niet onbeduidend genoemd mag worden, zoo blijven toch al de gevolgtrekkingen onzer benaderings-rekenwijze onveran- derd: de verkregen uitkomst omtrent de geöthermische pro- gressie volgens de gegevens op Java en Jakutsk in Siberie of- schoon onnauwkeurig, zijn voor hel doel — de algemeene theo- retische kennis van de wet der progressie — volkomen bruikbaar. 161 DRINKWATERVOORZIENING VAN BATAVIA (meegedeeld door het lid P. van Duk in de bestuursvergaderung van Juni.) De achtste en laatste artesische putboring te Batavia werd in de eerste dagen van Mei voltooid. Den 4" dier maand werd begonnen aan het afbreken der installatie. De uitslag dezer putboring is in alle opzichten gunstig. Het verkregen water is volgens de scheikundige analyse nog zui- verder dan dat der overige artesische putten, de slijghoogte ‚is grooter en het debiet aanzienlijk meer. Door metingen op verschillende aftaphoogten werd voor de waarde van het debiet in liters per minuut gevonden Q=220 (11.55 —a) zijnde a =aftaphoogte hoven den beganen groud in Meters. Bovendien vorderde deze ruim 200 Meters diepe grondpeiling belangrijk minder tijd dan een der vorigen. Den 50°" Novem- her aangevangen en op den 5°" Mei geeindigd bedroeg het aantal werkdagen , na aftrek van drie feestdagen, en van een halven dag voor elken zondag, 142 dagen, en staat de dagelijksche vordering gelijk met en == 1.40 Meter (de eigenlijke horing ving aan op 7 M. en werd geeindigd op 206.16 M. diepte beneden het nulpunt). Aan de huizing werd hetrekkelijk veel tijd besteed; wegens het zeer aanzienlijk debiet, werd geen gebruik gemaakt van de nieuwe zeer doelmatige schroefpijpen, omdat die slechts 12 c. M. wijdte hebben, maar werden daarvoor in de plaats nieuwe pijpen van 20 c. M. wijdte van een oud model ver- kozen. Deze pijpjes, die elk slechts 0.95 M. lang zijn, moeten op elkaar geklonken en daarna elke naad door tinsoldeer wa- terdicht worden gemaakt. Terwijl het inbrengen van een stijg- buis (nieuw model) een à twee werkdagen zou gevorderd hebben, kostte de stijghuis, die werkelijk werd ingelaten, een arbeid van niet minder dan 27 dagen. 162 Bij het scheikundig onderzoek van het water, uitgevoerd door dr. VraANpeREN, deed zich het vreemde verschijnsel voor, dat de som der vaste bestanddeelen, verkregen door uitdam- ping, aanzienlijk hooger was dan de som der voorhanden zou- ten, die verkregen werd door de bij analyse gevonden bases en zuren, op de gebruikelijke wijze door berekening tot zouten te binden. De gewone wijze van berekening volgende, namelijk door het bij analyse gevonden kiezelzuur te binden aan de voor- handen hoeveelheid kali, het resteerende kiezelzuur aan soda, en de overblijvende soda aan koolzuur, werd gevonden Si 0, KO — 01262 NiO, .Na0 == 0:0719 GO, Na0 == 0.1550 tegenover GO, Ca0 == 0.0020 Na uitdamping 0.445 GO, Me 0 "0.0052 en Cl Na OO gloeiverlies 0.015 Fe 0 == 0.0018 alzoo ee le zamen... 0.5776 Som der zouten 0.450 Daar het verder bleek dat in het product der uitdamping en gloeiing vrij onoplosbaar kiezelzuur aanwezig was, geschiedde eene tweede berekening als volgt. Het kiezelzuur ten bedrage van 0.096 gram per liter werd verondersteld vrij in het water opgelost te zijn, alkalien en aarden zouden dan allen aan kool- zuur gebonden in het water aanwezig zijn. Deze veronderstelling geeft tot uitkomst GO Ka 0 =O: 1011 GOE Na0 == 02104 HORsba == 0.0020 CO, Me 0. — 0.0052 Cl Na ==, 00175 Si 0, == 0.0960 Fe 0 = 0.0018 is te zamem _0.4520 als som der opgeloste bestanddeelen. Hoe goed deze uitkomst ook kloppe op de proef der bere- 163 kening door uitdamping van het water verkregen, zoo was het toch niet aannemelijk dat in het water nabij 0.1 gram kiezel- zuur per liter in oplossing zou worden gehouden. De hoogste temperatuur van het water, die op 200 M. diepte werd waargenomen, bedroeg 59°.9 C. Het uitvloeiende water is maar zeer weinig koeler. Afge- koeld tot 0° blijft het even helder. Noch door afkoeling noch door koken scheidt er zich kiezelzuur uit af. Wel zoo aan- nemelijk kwam het voor dat het kiezelzuur in het water aan de alkatien gebonden is, maar bij uitdamping wordt uitge- dreven door de vrije toetreding van koolzuur uit de lucht. Ten einde de juistheid dezer veronderstelling te onderzoeken, werd door dr. Vraanperen beproefd eene hoeveelheid van het artesische water uiltedampen in koolzuurvrije dampkringslucht. Werkelijk gaf deze proef tot uitkomst dat de som der opge- loste bestanddeelen slechts 0.585 gr. per liter bedraagt en uiet 0.445 zooals bij verdamping in de gewone lucht was verkre- gen. — Het kiezelzuur komt dus in het water gebonden voor, en de eerst vermelde analyse is de juiste. Evenals in het wa- ter der vorige artesische putten te Batavia hestaan de voor- naamste opgeloste bestanddeelen uit koolzure soda en kiezel- zure kali en soda. Het onderscheidt zich gunstig van de ove- rige door een zeer laag gehalte aan organische stof (speciaal humuszuur) en daarmee in verband door zuiverder kleur (kleur- loosheid)). Bij het eindigen der drinkwatervoorziening van Batavia door middel van artesische putten zal een kort algemeen overzicht der verkregen uitkomsten hier niet misplaatst zijn. DEEL XXXVi. 11 164 ennen nennen, Stijghoogte. volgens == e= Ni Rt ej EE toenemend debiet BiE5 z& Rt 5 rd @ in het algemeen overeenkomende met de 5 5 = 3 7 Ë volgorde in Nd, Zke, richting. De Eb EE 5e & ë e= | No. M. [d.M.f M. |d. M.f d. M. [d. M. 1 [Beurspleintje bij de Java-Bank…………… …. 182 | 10 | 3 | 20 5) 16 2 [Glodok nabij het Kettingkwartier……… … 139 | 80 || 4 | 00 6, 91 3 |Batoetoelies, nabij de Weeskamer ……… … 129 | 80 ||. 4 | 00 7\ 63 4 |\Schoolweg bij de Komedie …………… … … … 1794 25 7 TD 11} 58 5 Kampement bij het Groot-Milit. Hospitaal.j 153 | 70 | 6 | 25 11) 78 6 {Parapattan bij Menteng,…. „ser 165 { 00 || 7 | 80 14 13 7 Koningsplein Noordzijde IGE IDD AEG, 187 | 40 | 8 | 90 12) 38 8 [Salemba bij Struiswijk… meente 203 | 64 | 11 | 55 ie 19) 77 IO APN | 1340 | 69 | 59 | 20 | eaf 64 somers lofs{o| elal Gemiddelden. … … … emi ereen 167 | 52 | 6 | 65 | nj 20 lof Gemiddeld gehalte van het water, het debiet mee in Fene gebracht AEDES ENE TTE AREN EPE NEETER EEDE EEE CTED EE DEE ERETITEL Tot opheldering van eenige getallen in bovenstaande tafel dient nog opgemerkt te worden, dat het debiet in de 5e kolom verkregen is, door in de formule uit kolom 4, de hoogte van aftapping A gelijk te nemen aan die hoogte boven den beganen grond, waarbeneden het water in de reservoirs niet dalen mag, zal het water aan de hijdranten met voldoende snelheid uit- stroomen. Die minimum vulhoogte is eenigzins verschillend voor de verschillende voedingskringen van de 8 putten en be- draagt 1.50 tot 2 Meters. De getallen in kolom 5 zijn dus te beschouwen als die van het maximum debiet dat gelijktijdig met voldoende distributie praktisch bereikbaar is. Daar nu een totaal van 4.120 kub. Meters water per minuut overeenkomt met 59528 MS? per etmaal, zoo blijkt dan in GEHALTE te opgeloste bestanddeelen 5 n G per L Formule Debiet hehe A voor het Debiet in 5 | Le d | op Liters ei 5 s | = & rl Een : Í © Z Zi LS o CE) = A Meters per minuut | 2 | 5 5 Ez ZO aftaphoogte. bijA=15A2l| & 5 LNE | | j 7 RAe | | | | OE 0 (32—A) | 70 | 0.064, 0.484) 0. 048) 0.017, 0.628 0.641 OQ =47 (4—A) 100 0.065 0 432! 0,013' 0.026, 0.040 0.576 Q=52 (4—A) 125 0.052! 0.430, 0.014 0.022, 0.025, 0.545 0 =39 (7.50—A) 200 | 0.096, O0. 344, 0.036, 0.011, 0. 051, 0.538 DeWE 625A) 400 0. sel 0. 200. 0.030! 0.026. 0.069, 0.498 Q =72 (7.80—A) 425 0.151) 0.235/ 0.017| 0. 012, 0.060, 0.475 Q = 120 (8.90-—A) 800 _ | 0.188, 0. 177, 0.035 0.014, 0.065, 0.479 Q = 200 (11.50—Á)||- _ 2000 | 0.198) 0.155 9 018, 0.007, 0.015, 0.393 | — 100 (6.65-—A) 0.174 0.307 0.201 | eben 0.026 0.024 0. ovaal oon 0.044 oan 0 el 000 pen 0.447 Vn hoofdzaak uit het gegeven overzicht, dat met de voorhanden artesische putten te Batavia eene hoeveelheid van ruim 5900 M? water aan den dag wordt gebracht op zoodanige hoogte als noodig is voor eene natuurlijke distributie door middel van hijdranten. Waterverlies door lekkage, morsen en stilstand in de aftap- ping in aanmerking genomen, zal men veilig doen, door op niet meer dan 5000 M? te rekenen, een voorraad waardoor aan 100.000 inwoners een dagelijksch verbruik van 50 liters verzekerd is. Voorts, dat zoodra de distributie door middel van buisleidin- gen en hijdranten voltooid zal wezen en alzoo alle reservoirs met elkaar in verband gebracht zullen zijn, de hoedanigheid van het water over de geheele uitgestrektheid der aftappingen 166 nabij zal overeenkomen met de zamenstelling, zooals die is op- gegeven in den laatsten regel van de tafel. Men zal alzoo ruime beschikking hebben over helder, nage- noeg kleurloos artesisch water, dat in afgeronde getallen per liter 0.450 gram opgeloste stoffen bevat waarvan: 0.175 kiezelzure potasch en soda, 0.200 koolzure soda, 0.025 keukenzout, 0.010 aardzouten van geen beteekenis en 0.040 verbrandbare, alzoo organische stof, CON bestaande uit humus- of veenzuur). De voortreffelijkheid van het artesische boven het rivier- en gewoone putwater bestaat dus niet in lager gehalte aan opgeloste zouten, noch in een laag gehalte aan organische stof, maar in de onschadelijkheid dezer bestanddeelen en in de zuiverheid van den oorsprong van het water, bij onmogelijkheid om op den langen onderaardschen weg, dien het moet doorloopen om te Batavia aan den dag te komen, verontreinigd te worden door rottende dierlijke zelfstandigheden. — Het artesische water heeft uit de laag vulkanisch zand, waardoor het zijn weg vindt, enkele voor de gezondheid onschadelijke zouten opgelost, en zulks in hoogere mate naardat de afstand, dien het te door- loopen heeft, alvorens langs den geboorden put aan het opper- vlak te vloeien, langer is — of met andere woorden : naarmate de put verder van het gebergte, alzoo noordelijker gelegen is. De organische stof is afkomstig van stukjes verkoold hout die men in het zand der watervoerende laag vermengd vindt, en doet het water in dit opzicht overeenkomen met het lichtgeel- gekleurde water dat men in veenachtige bodems aantreft. De koolzure soda, die er het voorname bestaanddeel van uitmaakt, geeft aan het water het karakter van een zeer slap of verdund mineraalwater. Over de eigenschappen van het water sprekende mag niet on- vermeld blijven dat het water zooals het met een temperatuur van 36 tot 58°. aan den dag komt, min of meer naar zwavel- 167 waterstof schijnt te ruiken. Zoodra men het water echter op eenigen afstand van den put nader onderzoekt is van die lucht niets meer te bespeuren en met de fijnste reagentia op zwa- velwaterstof wordt niet de minste reactie verkregen. De be- trekkelijk hooge temperatuur van het water is waarschijnlijk de reden, dat het onder de gewone drukking van den damp- kring geen zwavelwaterstof kan gebonden houden. Voor de aanwezigheid van dat gas in het artesische water onder den grond is overigens eene gereede aanleiding, daar de zandlaag die het water voert, behalve verkoold hout ook ijzerpyriet bevat. Raravia, Juni 1877. NOTULEN VAN DE VERGADERINGEN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË. a le BESTUURSVERGADERING GEHOUDEN op ZarTurDac 17 Maart 1877. De voorzitter opent de vergadering. Aanwezig zijn de heeren: dr. P. A. Beresma, dr. CG. L. van pER Bere, dr. F. H. Baver, P. van Duk, H. J. HarpeManN, H. . JANSSEN VAN Raam, dr. C. pe Gavere en dr. H. Crerier terwijl ook het lid VorperMAN van zijne belangstelling door het bijwonen der vergadering blijkt geeft. De heeren Brekixe, Everwinr en dr. Hoorwee hebben kennis gegeven verhinderd te zijn ter vergadering te verschijnen ter- wijl aok de heeren dr. C. Gurrerine, G. FE. pr Brum Kors, L. W. G. pe Roo, G. A. pr Lance en Th. M. Rescue af- wezig zijn. De voorzitter heet den heer Vorperman welkom. 169 De notulen der vergadering van 17 Februari Il. worden ge- lezen en na eenige wijziging goedgekeurd. De navolgende stukken zijn ingekomen : 1. Verzoeken als leden te worden aangemerkt de heeren H. G. Boumeester, luit. kolonel der Artillerie te Banjoe-Biroe, E. Heuunine Jr, administrateur te Koedoes, A. EK. J. Bruinsma, asp. houtvester, G. Srorr, administrateur, H. G. SrennNekes, alle drie te Tegal, A. H. M. MricureLsen, notaris Banjoemaas, K. Nannie, directeur van de Jongensschool, Soerabaija, R. C. VAN DER Parm, w°. hoofd-ingenieur bij den Waterstaat, Bandong, D. Houtman, we. adjunkt inspecteur bij de Post en Telegraaf- dienst, Padang, J. Paur Stricker, leeraar aan de Landbouw- school, Buitenzorg, H. F. P. Ogsertor, ingenieur bij de N. L. Spoorwegmaatschappij, Samarang, mr. A. A. Buiuskes, directeur der Javasche Bank, F. N. Knrocn en W. A. Revur, leeraren Gymnasium Willem III, W. F. Hooerveen, Jhr. J. F. W. van pER WirviGE von Scumipr Aur ALTENstADT, referendaris ter Al- gemeene Secretarie en J. W. Derssanrt, de zes laatsten te Ba- tavia en F. A. LrierrincK, controleur bij het Binnenlandsch Bestuur Boeleleng. Conform. HH. Van de ledenlijst worden afgevoerd de heeren B. A. BerGenpauL, J. E. L. Srraven, M. Errnstman, F. W. Mox- DRIAAN en C. Worprinem. II. Missive van den heer Directeur van Onderwijs, Eere- dienst en Nijverheid nader aandringende op de voldoening van het verlangen uitgedrukt bij schrijven van 19 Januari, no. 648. Wordt besloten dat de secretaris daaraan zal voldoen niet- tegenstaande de bronnen voor het antwoord ten deele nog ontbreken. IV. De gouvernementsrenvooien van 2 Maart, no. 4150, 12 Maart, no. 4047 en 4048 en 15 Maart, no. 4258, 4259 en 4488, begeleidende de navolgende missives-: a. van den resident van Banjoemaas, no. 1052, dd. 22 Februari. b. van den resident van Pekalongan, no. 648, dd. 22 Februari. 170 ec. van den resident der Preanger-Regentschappen, no. 1595, dd. 25 Februari. d. van den resident van Tegal, no. 891/41, dd. 24 Februari. e. van den resident van Djokdjakarta , no. 55/1, dd. 22 Februari. f. van den resident van Bagelen, no. 995, dd. 24 Februari. Alleen handelende over in die gewesten waargenomen na- tuurverschijnselen. In handen van dr. BeresMa. V. Eene missive van den heer pe Bruun van Ternate be- geleidende eene beschrijving van eene nieuwe soort Tachyglossus. In handen van dr. C. pr GAVERE. VI. Eene missive van den directeur van Binnenlandsch Be- stuur, houdende het verzoek tot afstand van een lokaal ten gebruike van de kommissie voor gas onderzoek en informatie naar de voorwaarden van afstand. De heer HARDEMAN, lid der kommissie, deelt mede, dat de twee voorste kamers in het bijgebouw aan de Oostzijde geschikt zijn en de proeven niet meer brandgevaar opleveren dan eene gewone lichtvlam. Wordt besloten aan de N. 1. Maatschappij van Landbouw en Nijverheid in overweging te geven die gebouwen tegen een huurprijs van twintig gulden per maand aftestaan. VII. De beer Tresaurier brengt verslag uit over zijn beheer gedurende het jaar 1876. De voorzitter stelt de heeren P. VAN Disk en dr. van per Bure in commissie tot het nazien der rekening en verantwoording. Zij bevinden alles in orde , waarna de voorzitter den heer Janssen zijn dank betuigt voor het ge-_ houden beheer. VIII. Ontvangen van den heer E. E. H. F. KorvaerT een visch ten geschenke voor het museum der Vereeniging. Wordt besloten het geschenk in handen van dr. pr GAvene te stellen ter determinatie en aan den heer KorraerT onder dankbetuiging kennis te geven van de aanvaarding van zijn geschenk. IV. Is ingekomen eene missive van den heer MALLINCKRODT , 171 predikant te Soerakarta, inhoudende het aanbod tot plaatsing in het Tijdschrift van eenige bezwaren tegen sommige uitdruk- kingen in de »Ethnologische Bemerkungen über die Papuas der Maclay Küste in Neu-Gruinea”, voorkomende in dat Tijdschrift, Wordt besloten in een schrijven aan den heer MarrincKropt mede te deelen, waarom de opname zijner bezwaren niet kan worden toegestaan. X. Het lid Vorperman doet vervolgens eenige mededeelingen over een geval van Gandaroewa door hem waargenomen en ver- gelijkt dit met andere bekende gevallen. In handen van de heeren P. van Dik en dr. Bauer ten einde te adviseeren over de opneming in het Tijdschrift. Verder deelt de heer VorperMaAN een aantal cijfers mede uit eene geneeskundige topographie van Poeloe-Bras, zijnde de uit- komsten van waarnemingen ook in ons tijdschrift op hare plaats, Aangenomen voor het tijdschrift. XL. Zijn ingekomen de navolgende boekwerken: Notulen van de algemeene en bestuursvergaderingen van het Bataviaasch-Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. Deel XIV, 1876, no. 4. Verslag van eene verzameling van maleische, arabische, ja- vaansche en andere handschriften, door de Regeering van Ne- derlandsch-Indie aan het Bataviaasch-Genootschap van Kunsten en Wetenschappen ter bevordering afgestaan, door mr. L. W. C. vaN peN Bere. Tijdschrift van Nijverheid en Landbouw in Nederlandsch- Indie, uitgegeven door de Nederlandsch-Indische Maatschappij van Nijverheid en Landbouw. Deel XXII, afl. 1. Geneeskundig tijdschrift voor Nederlandsch-Indie. Deel XVIII, afl. 5. Overzicht van de geschiedenis en de werkzaamheden der Vereeniging tot bevordering van geneeskundige wetenschappen in Nederlandsch-Indie gedurende de eerste vijf en twintig jaren van haar bestaan. Redevoering uitgesproken door dr. CG. L. VAN DER Bure. 172 Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Afdeeling Natuurkunde. Tweede Reeks, 10° deel, 3° stuk. Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van Nijverheid. . 4° reeks, deel 1. Januari 1877. Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. 1876—1877. Berste aflevering. — Tweede gedeelte. Monatsbericht der Königlich Preussichen Akademie der Wis- senschaften zu Berlin. September & October 1876. Annalen der Physik und Chemie von J.G. Poccenporrr. 1876. No. 12 & Ergänzungsband VIII. Stück 2. Beiblätter zu den Annalen der Physik und Gbemie von J. C. Poccenporrr. No. 1 & 2. Annales de Chimie et de Physique. Janvier 1877. Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'académie des Sciences. Tom. 85, no. 26. Tom. 84, no. 1—7. Memoirs of the literary and philosophical society of Manches- ter. Third series, Fifth volume. 1876. Proceedings of the literary and philosophical Society of Man- chester. Vol XIIL—XV. _ Catalogue of the books in the library of the Manchester li- terary and philosophical society. Manchester 1875. eh Bid Ee b Piat LA EE NOTULEN VERGADERING EN ig KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË. OE BESTUURSVERGADERING, GEHOUDEN OP ZATURDAG 21 Arrr 1877. De voorzitter opent de Vergadering. Aanwezig zijn de heeren: dr. P. A. Beresma, dr. F. H. Bauer, Rh. Everwijn, dr. G. L. van per Bure, dr. CG. pe Gavere, H. J. HArpeMAN, en dr. H. Crerier, terwijl ook het lid A. G. Vornen- MAN de vergadering bijwoont. De heer P. van Disk heeft kennis gegeven verhinderd te zijn de vergadering bij te wonen, terwijl ook de heeren H. L. Jans- SEN VAN Raar, dr. N. J. Hoorwee, B. E. J. H. Beekine, dr. GC. Gurrerine, G. F. pe Bruun Kors, dr. L. W. G. pe Roo en G. A. pe Lance afwezig zijn. | De voorzitter heet den heer VorpeRMAN welkom. De notulen der vergadering van 17 Maart t. v. worden gele- zen. De opmerking wordt gemaakt, dat bij paragraaf twee DEEL XXXVIj. Â2 174 de mededeeling achterwege is gebleven, dat de daar genoemde leden op hun verzoek van de ledenlijst zijn afgevoerd. De se- eretaris deelt mede, dat hij dezen vorm opzettelijk heeft gekozen. dewijl het voor die leden, welke zelve bedanken, tamelijk on- | verschillig is of het publiek al of niet weet, waarom zij ophou- den lid te zijn en men dan bovendien nog afzonderlijk zou moeten vermelden, wie wegens overlijden en wie wegens wan- betaling van de ledenlijst worden afgevoerd, terwijl het wat de laatste categorie betreft toeh niet op onzen weg ligt, om- trent hen de ware reden te signaleeren, daarom schijnt hem de eenvoudige vermelding zonder opgave van redenen be- ter toe. Nadat in paragraaf X eenige wijziging is gebracht, worden de notulen goedgekeurd. De voorzitter brengt de volgende stukken ter tafel: IL. Eene missive van de Ned. Ind. Maatschappij van Nij- verheid en Landbouw, betuigende »dat het assureeren van ge- houwen als dát, hetwelk zij in gemeenschap met de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging bezit, in Indië minder noodzakelijk voorkomt en alleen noodig voor gebouwen met een hypotheek be- zwaard: dat dewijl in casu de hypotheek alleen ten laste der K. N. V. komt, de M. van N. en L. in het vervolg Lot die kos- ten niel meer wenscht bij te dragen.” Wordt besloten in eene missive aan de Ned. Ind. Maatschappij van Nijverheid en Landbouw de billijkheid van *t gestelde te erkennen en mfiaatregelen te nemen om in het vervolg slechts tot het bedrag der hypotheek te verzekeren. IL. Eene missive derzelfde maatschappij betuigende adhaesie aan het voorstel gedaan bij missive van 24 Maart Il, omtrent het verhuren van twee lokalen ten dienste der commissie voor sas-onderzoek. Aangenomen voor kennisgeving en besloten den heer Direc- teur van Binnenlandsch Bestuur te schrijven. [IL Rene missive derzelfde maatschappij houdende het voorstel, om alle deuren en vensters in hel gebouw voor gemeenschap- 175 pelijke rekening te doen verwen, waartoe / 750— benoodigd zouden zijn. Goedgekeurd en besloten daarvan aan de Ned. Ind. Maat- schappij van Nijverheid en Landbouw te doen blijken. IV. Eene missive van de Ned. Ind. commissie voor de we- reld-tentoonstelling te Parijs in 1878, begeleidende hare cireu- laire en uitnoodigende tot medewerking. Wordt besloten één zooveel mogelijk compleet en net gebon- den exemplaar van -het tijdschrift in te zenden onder voorwaarde van teruggave. Voorts om aan genoemde commissie één exem- 2 plaar ven den catalogus van °t Museum te doen geworden ter uitkiezing, indien haar dit wenschelijk voorkomt. van voor- werpen en over de uitzending daarvan nader te beraadslagen. V. Eene misisve van den heer Directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid ter begeleiding van één exemplaar Jaarboek van het Mijnwezen. Aangenomen en in de bibliotheek geplaatst. Eene missive van denzelfden dd. 17 Maart, begeleidende eene ordonnantie van f 2000— op ’s lands kas, In handen van den thesaurier. VI. De gouvernementsrenvooien dd. 25 Maart en 50 Maart, no. 5104 en 6215, begeleidende de missive: a. van den resident van Bagelen. dd. 5 Maart 1877, no. 1116: b. van den gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 21 Maart 1877, no, 2528: beiden handelende over in die gewesten waargenomen na- tuurverschijnselen. In handen van dr. P. A. Beresma. VIL Verzoeken om als leden te worden aangemerkt van de heeren E. A. GC. PF. van Essen. Ingenieur B. 0. W. te Pekalongan, A. K. J. Karrrr, Verificateur 5° klasse en H. Piek, 2e kommies bij het Departement van Financien, beiden te Batavia, IL. var Meerten. asp. ingenieur voor de Marine en C. vaN Derxser, ingenieur B. 0. W. beiden te Soerabaia, J. D. pe Jorr, administrateur der tabaks-onderneming Kotta Parée 176 te Kotta Kediri, H. B. van Turer, ambtenaar bij het Bin- nenlandsch-Bestuur te Japara, G. CG. d'Aro te Batoe Djamoes, dr. J. J. Kerrert te Samarang, L. Gerrke te Sapoe-anjin (Ke- dirie) en F. Twiss, administrateur van eene Labakonderneming te Klakak Loemadjang. Conform. VIIL. Zijn ingekomen de navolgende boekwerken : Atti della R. Accademia dei Lincei anno CCLXXIV 1876—77 Serie terza. Transunti Volume 1. Fasciol. 1, 2 & 5, Dicem- bre 1876 e Gennajo 1877. Roma, 1877. Reale Accademia dei Lincei. Di Giovanni Eckio, e della in- stituzione dell’Accademia dei Lincei, con alcune note inedite intorno a Galileo. Communicazione di Domenico Carutti. Ro- mma 1817: __Archivos de Museu nacional do Rio de Janeiro. Vol l, 1* Trimestre, 1876. Correspondenzblatt der Afrikanischen Gesellschaft, no. 21, 1 Jan. 1877, (is no. 1 van het tweede Deel). , Tijdschrift van het Indisch Landbouw-genootschap, 7° Jaar- gang, no. 1 en 2, Jan. en Feb. 1877. Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van Nijverheid. Febr. 1877. Bolletino della Società Adriatica di Scienze naturali in Trieste. Annate II, no. 5. Monatsbericht der Kön. Preuss. Akademie der Wissenschaften zu Berlin. November 1876. Annalen der Physik und Chemie von J. G. PoGGENDoRFF. E87, nod. Troschel’s Archiv für Naturgeschichte, 42°" Jahrg. 4" Heft. Annales de Chimie etl de Physique, Fevrier 1877. Comptes rendus hebdomadaires des séances de lPacadémie des sciences. Tom 84, no. 8 & 9. Mittheilungen der Deutschen Gesellschaft für Natur. und Völkerkunde Ostasiens zu Yokohama. 9*—11“* Heft. (März, Juli u. November 1876). er, Daarna worden van de ledenlijst afgevoerd de heeren mr. W. A. Herry, A. Fraser, J. A. van per Cruss en Á. J. LANGE- VELD VAN HeMeRT. X. De heer dr. Bauer brengt ook namens den heer van Dijk rapport uit over de mededeelingen van dr. VorperMAnN in de vergadering van 17 Maart ll. Het rapport beveelt de op- name in het tijdschrift aan. Conform. XL De heer dr. pe Gavere deelt mede, dat het inbinden van het Conchiliënkabinet van M. en GC. wat de volgorde be- treft zeer veel te wenschen overlaat. Voorloopig heeft hij een lijstje opgemaakt in welke deelen de opeenvolgende stukken te vinden zijn. Wordt besloten later, wanneer het werk compleet ts, te zien of hierin eene meer afdoende verbetering kan worden gebracht. Voorts brengt ZEd. rapport uit over de missive van den heer pe Bruun van Ternate en het die missive begeleidende opstel over Tachyglossus Bruijniü. Het rapport strekt om de opname van dat opstel in het tijdschrift aan te bevelen, waartoe wordt besloten. Eindelijk brengt ZEd. rapport uit over de door den heer Krorvaert aan het museum geschonken visch. (Zie de bijlage). Xi. Wordt besloten dat de Vereeniging zich zal abonneeren op de »Beiblätter zu den Annalen der Physik und Chemie. (PoGGENDORFF). BESCHRIJVING VAN EENE NIEUWE SOORT VAN TAGHYGLOSSUS, () AFKOMSTIG VAN NOORDELIJK NIEUW-GUINEA, DOOR W. PETERS en G. DORIA. B TACHYGLOSSUS BRUYNIL, n. sp. T. rostro convexo, deelinato, capite religuo duplo fere longiore. Hab. Mons Arfab, Nova Guinea Sept. (Goll. Bruun): Wij hebben slechts een onvolledigen schedel van dit merk- waardige dier: daaraan ontbreken het grootste gedeelte van het achtereind en de onderkaak, maar er is nog genoeg over om hem op het eerste gezicht zoowel van 7. hystria als van T. setosus te onderscheiden. Behalve dat deze schedel merkelijk grooter is dan die van de grootste voorwerpen der Lwee he- kende soorten van het geslacht Tachyglossus, is hij nog vooral gekenmerkt door de aanzienlijke lengte van den snavel, die bijna twee derde van de geheele lengte van den schedel uit- maakt en niet recht is, ook niet de lijn volgt van de schedel- basis (die naar voren opwaarts loopt), maar daarentegen een weinig naar beneden is gebogen: ook is die snavel van den eenen zijvand tot den anderen boven sterk gewelfd en van be- neden zeer hol. Wat betreft den omvang van het foramen (nei (*) De naam Vachyglossus van Iuuicen (1811) verdient de voorkeur boven dien van Echidna Cuv. (1797), omdat de laatste reeds in het eind van 1778 door Fonsrer is gebruikt om een geslacht van Muraeniden of aalachtige vis- schen aan te duiden. 179 sivum , de grootte van het os (ympanictum en van den hamer, nadert onze soort meer tot Tuchyglossus setosus dan lot T. hystria. De afstand tusschen de buitenranden van de ossa plerygoidea en de uitgestrektheid van de geheele schedel-basis zijn kleiner dan bij de twee Australische soorten; daarentegen is de trommelholte merkwaardig door hare buitengewone afplatting, deze is zoo aan- zienlijk dat de kamer als ’t ware tegen den bovenwand dier holte steunt. De schedelholte en de streek tusschen de oogholten zijn aanmerkelijk grooter dan bij een der twee andere soorten, maar het onderscheid dat het meest in het oog valt, is nog steeds de buitengewone lengte van den snuit. De slaapgroeven nade- ren door hun vorm meer tot die van 7. sefosus, en hieruit kunnen wij besluiten dat ons dier in zijn uiterlijk meer gelijkt op deze soort dan op 7. hystria. AFMETINGEN VAN DEN SCHEDEL. Lengte van de punt van den snavel tot den achtersten rand van het wiggebeen: 0.154: Lengte van de punt van den snavel tot de oogkas: 0.108; Breedte van de slaapstreek : 0.056; Afstand tusschen de jukbogen: 0.058: Afstand tusschen de beide oogkassen: 0.019. Deze ontdekking, van het grootste belang voor de dierkuu- dige aardrijkskunde, zijn wij verschuldigd aan den heer A. A. Bruun te Ternate, wiens voortaan in de wetenschap beroemde naam verbonden is aan zoo vele ontdekkingen in de fauna der Papoe-landen. Bij de bespreking van dit dier kwam het ons de moeite waard voor een gedeelte van een brief aan te halen, door den heer Brum aan dr. Beccart geschreven en gedagteekend van Ter- nate, 1 Juli 1876. „Sedert twee jaren hebben mijne jagers mij verhaald dat, volgens de Papoesche bergbewoners, op Niew-Guinea eene zeer groote verscheidenheid van zoogdieren bestaat, maar dat zij al- leen jacht maken op die welke gegeten worden. In het begin 180 sloeg ik niet veel acht op zulk een praatje, daar ik weet hoe weinig waarde de verhalen van jagers en in het algemeen van inlanders hebben. Evenwel heb ik hun altijd aanbevolen de zoogdieren zorgvuldig te verzamelen. De laatste maal dat zij vertrokken zeide ik, om hun ijver te prikkelen, dat ik wist dat er op Nieuw-Guinea een dier bestond, waarvan ik hun de afbeelding liet zien en dat ik tot elken prijs wilde hebben, ik hoopte dat het zoeken daarnaar tot andere nieuwe of weinig bekende vondsten zoude leiden. De afbeelding die ik Jozer en andere jigers liet zien was die van een Tachyglossus. „Ditmaal (1876) hadden mijne lieden een piek van Arfak be- klommen, Miekirbo genaamd, en vertoefden zij op eene hoogte boven het oppervlak der zee, die niet veel verschilt van die te Pjobieda. Op deze plaats kwam Saren in eene hut, waar hem een gedeelte van een schedel werd aangeboden, dien hij dade- lijk meende te herkennen als tot het door mij gewenschte dier te behooren. Hij nam dien aan en ondervroeg vervolgens opzette- lijk den Papoea, die hem had aangeboden. „Deze verhaalde toen dat die schedel afkomstig was van een dier met vier pooten, met een staart, zoo groot als een hond, met lang en zeer hard haar; hij voegde er bij dat deze soort niet zeldzaam was op den berg Arfak, waar zij zich in kleine holen verbergt en de Papoea’s, die veel van haar vleesch hou- den, ze met honden jagen. De bedoelde schedel had behoord aan een voorwerp dat ongeveer eene maand voordat hij in han- den van Saren kwam was gedood. Op deze aanwijzing liet Jozer, Saven jacht maken op het dier , doch zonder gevolg. Eerst nadat hij van den berg was gekomen, werd hem een tweede schedel gebracht, evenals de eerste en nog vuil door de over- blijfselen van spieren die er aan zaten.” De ontdekking eener nieuwe soort van het geslacht Tachy- glossus, dat tot nog toe beschouwd werd als een der meest ken- merkende vormen van de eigenlijke Australische fauna, is een nieuw en krachtig bewijs voor het werkelijk Australisch ka- rakter van de Nieuw-Guineasche fauna, in tegenstelling van de 181 flora, die volgens Breccarr, althans in het noordelijke gedeelte duidelijk Maleisch is. (Annali del Mus. Civ. di St. Nat. di Genove; Vol. IX, 1876—77;—5 Dicembre 1876). BIJDRAGE é LAND- en VOLKENKUNDE NIEUW-GUINEA A. A. BRUIJN. In het begin van Januari jl. zond ik eene expeditie tot het verzamelen van natuurhistorische voorwerpen naar Nieuw-Guinea. Aan het hoofd dier expeditie was het mij gelukt een jong fransch natuuronderzoeker: de heer Lror Lacraize te kunnen plaatsen. Het Arfakgebergte, de Geelvinkbaai met de eilan- den daarin gelegen, alsmede Salwatti, Waigco, Batanta en de westkust van Nieuw-Guinea deed ik reeds ettelijke jaren ach- tereen exploreeren, zoodat ditmaal het voornaamste doel van den tocht was, het land der Karons te bezoeken , die menschen- eters nader te leeren kennen, een onderzoek in te stellen naar de fauna van dat gedeelte van Nieuw-Guinea, waar zij zich op- houden, en moeite te doen om exemplaren machtig te worden van de in het vorige jaar ontdekte Tachijglossus Bruijnii (Kstratto dagli Annali del Mus civ. di st. Nat. di Genova vol. IX 1876—1877—5 Dicembre 1876). De expeditie keerde den 15e der vorige maand hier terug, na volkomen het doel te hebben bereikt waartoe zij uitge- rust was. Daardoor in staat zijnde iets bij te dragen tot de kennis van Nieuw-Guinea, veroorloof ik mij uwe Directie de ondervolgende bizonderheden mede te deelen, zullende het mij 185 aangenaam zijn indien uwe Directie die van genoegzaam belang zal achten om er melding van te maken in het tijdschrift uwer vereeniging. Zulks te meer omdat de door mij uitgeruste ex- peditie de eerste was, die het land der Karons exploreerde en het hoofd der expeditie de eerste Europeaan is, die met de men- scheneters der binnenlanden van Nieuw-Guinea in aanraking kwam en geruimen tijd in hun midden vertoefde. Het land der Karons bevindt zich ten westen van de Wa- mangan. Deze rivier vormt de grens tusschen de landen der Karons en der Ambarbaken. Het gebied der Karons strekt zich westwaarts uil tol den 152" graad 0. L. en wordt in het bin- nenland begrensd door het land der Kébars. Het eerste is twee flinke dagmarschen, het tweede nog drie zulke dagmarschen ver- der van de kust gelegen. De expeditie landde: te Sakorem en begaf zich van daar per prauw naar Saokris; vandaar vertrok de heer Lreor LAGLAIzE, na gidsen te hebben gehuurd, ’s ochtends van den 2e April aan het hoofd van 11 jagers en 29 bagegedragers van beiderlei geslacht naar de monding van de Wamangan, volgde den loop dier rivier en kampeerde ’s avonds in het woud, op een hoog- te van ongeveer 200 voeten boven de oppervlakte der zee. Den volgenden dag werd, bij het aanbreken van den dag het kamp opgebroken, had de expeditie een zeer vermoeiende tocht, bereikte des avonds het doel der reis en bevond zich toen op eene hoogte van 200 voeten. In een daar zijnde woning vond de heer Laeraize mel zijne volgelingen huisvesting. Het land der Karons was bereikt doch de reis er heen uiterst moeielijk geweest. Op gevaarvolle wijze had men de Wamangan en andere kleinere rivieren deels moe- ten overtrekken, deels doorwaden. Gedurende de twee dagen die de reis duurde was het doorwaden van door stortregens zeer gezwollen stroomen meer dan dertig malen noodig. De meeste hadden een aanzienlijke breedte, ofschoon op de diepste plaatsen het water niet hooger reikte dan tot aan de borst. Van de kust af tot aan de eerste plaats waar halt werd 184 gehouden, en die de Karons »Soesoh” noemen , was het terrein zacht hellend maar heuvelachtig en moeielijk; van Soesoh tot aan Soemgrentori, de plaats van bestemming, was de weg uiterst moeielijk en leidde over on elkander volgende telkens hoogere bergen heen. Van Soemgrentori heeft men naar de zeezijde een schoon vergezicht en kan men over de bergtoppen heen Soakris en de zee zien, naar de landzijde stuit daar echter het oog overal op hooge steile bergen. De heer Leon Lacraize beklom met een paar jagers een dezer bergen en bereikte toen eene hoogte van nagenoeg 2500 voeten. In goede verstandhouding met de Karons levende, kon de expeditie te Soemgrentori langer dan een maand vertoeven. De Karons leven niet in dorpen vereenigd bij elkander , maar in alleen staande huizen op verren afstand van elkaar. - De huizen zijn 20 à 25 voet hoog boven den grond op eene menigte palen gebouwd. Zij hebben meestal bij eene breedte van 12 à 15 voeten eene lengte van 20 à 50 voeten. Wanden en vloer zijn vervaardigd van boombast die stevig bevestigd is aan een groot aantal elkander kruisende latten, terwijl de dak- bedekking uit bladeren van den sagopalm bestaat. In de wo- ningen is het meestal zeer daister. Licht even als lacht dringt daarin alleen binnen, door de 2 openingen, die als deuren ge- bruikt worden en door de reten van wanden en vloer. Een boom- stam, waarin hier en daar uitkappingen gemaakt zijn, groot ge- noeg om daarin de voet te kunnen plaatsen, wordt in de na- bijheid van de deur tegen de huizen aangezet en dient tot ladder met behulp waarvan men de woning in en uitgaat. De Karons zijn aan het gebruik van zulk een ladder zoo gewend dat zij die, zware lasten torschende, zonder eenige inspanning vlug op en afgaan. Ieder huis biedt reizenden een verblijfplaats aan. Gaande en komende zijn er meestal 60 à 100 personen in ver- eenigd, maar de vaste bewoners van elk huis zijn gewoonlijk niet meer dan acht in getal. De woningen zijn over de lengte in 185 drieën verdeeld. Het middelste gedeelte dient als gang. In de vertrekken ter weerszijden daarvan, huizen meer bepaald de vrouwen en kinderen en worden goederen bewaard. Zij dienen tevens tol slaapkamers. Meestal worden daarbinnen bizonder groote vuren onderhouden en kan men bij het schijnsel dier vuren lansen, bogen, pijlen, eerstelingen van veldvruchten en kleine zakjes, amuletten bevattende, hier en daar opgehangen zien. Al die voorwerpen zijn, evenals de huizen van binnen, geheel zwart geworden door den rook. | De Karons slapen op den blooten vloer; gevoelen zij koude dan bedekken zij zich met een stuk boomschors, zooals hanne vrouwen er gewoonlijk om de heupen dragen. Hunne honden en varkens deelen hunne verblijven met hen, loopen daarin vrij rond en wentelen zich met de kinderen in het vuil, waar- van ieder huis vol is. De Karons verschillen onder anderen van hunne naburen, de Ambarbaken en Kébars, daarin, dat zij slechte landbouwers zijn. Dit verplicht hun veelal om hetgeen zij noodig hebben bij hunne buren te gaan koopen of wel van deze te gaan rooven. De wijze waarop de Karons landbouw uitoefenen bestaat in het omkappen van een zeker aantal boo- men in het maagdelijk woud, en het daarna tusschen de om- gevallen stammen inplanten van jams, suikerriet, mais of een soort gierst. Is eenmaal het een of ander geplant, dan wacht men zonder verder iets in het belang van den aanplant te ver- richten, geduldig den oogst af. Dat die oogst meestal slecht uit- valt en zeer dikwijls geheel mislukt is daarom niet te verwon- deren. Lieden van Biok, Maforeezen en zelf maleijers komen dikwijls te Soakris om handel te drijven. Zijn te Soakris prauwen gearriveerd, dan dalen de Karons van hunne bergen af, brengen slaven en gedroogde huiden van paradijsvogels (Pa- radisea papuana) mede en verruilen die handelsartikelen tegen kralen, kapmessen en armbanden uit schelpen vervaardigd of van koper of zilver gemaakt. Met de Kébars drijven de Karons da- gelijks ruilhandel. Beide stammen zijn menscheneters. De Ké- bars verlaten hunne bergen nooit. Om handel met hen te drij- 186 ven zijn de Karons verplicht zich tot hen te begeven. De Kébars zijn goede landbouwers en planten jams en groenten. Tabak wordt vooral in groote hoeveelheid door hen aangeplant. De _Karons koopen tabak van de Kébars, voor eigen gebruik en ook om die weder aan de handelaren, die Saokris aandoen, te ver- koopen. De Ambarbaken komen, daar zij de Karons zeer vree- zen, weinig met hen in vriendschappelijke aanraking , maar han- delen met de Kébars op de zelfde wijze als dit de Karons doen. De hoeveelheid tabak, die jaarlijks door de Kébars aan de Karons en de Ambarbaken in ruil gegeven wordt, is aanzienlijk. Over- al langs de kust in de Geelvinkbaai, op de eilanden Jobi, Kor- rido, Biok en zelfs tot op de kleine eilanden bij de Wale- kenserbaai, is de van de Kébars afkomstige, zoogenaamde ta- hak van Ambarbaken bekend en wordt die zeer op prijs ge- steld. Begeven de Karons zich tot de Kébars en hebben deze laatsten door een of andere omstandigheid geen ruilartikelen, dan vereenigen de Karons zich en doen een gewapenden aan- val op hunne naburen, rooven de veldvrachten en nemen de kinderen die hun in handen vallen als slaven mede. Willen de Kebars zieh van hunne producten ontdoen en kunnen de Karons die niet komen ruilen dan heeft het omgekeerde plaats en ma- ken de Kébars het de Karons lastig. Zijner in den strijd men- schen gesneuveld, dan worden die (pt voedsel bestemd. Van een gedoodde vijand worden het hoofd, de armen bij de sehou- ders en de beenen bij de heupen van den romp afgesneden. De romp en de vinger- en teentoppen met de nagels worden weggeworpen en hoofd armen, en beenen aan de vrouwen ter toebereiding gegeven. De vrouwen snijden het vleesch van ar- men en beenen in kleine stukken en vullen daarmede versch gekapte bamboestelen. Na met een prop van gras of bladeren verder gesloten te zijn, worden die gevulde en gesloten bam- hoestelen daarna zoolang boven cen vuur geplaatst tot de in- houd er van gaar is. Op deze wijze verkrijgt men een weinig honillon die als een lekkernij wordt gedronken en gaar vleesch, 187 waaraan de Karons of Kébars zich vergasten. Het hoofd wordt beschouwd een waar »moreeau de roi” te zijn. Den schedel klooft men. De hersenen laat men in den sche- del op een vuur gaar worden om die daarna te nuttigen, liefst met sagopap zoo men zich die heeft kunnen verschaffen. De maaltijden, waarbij menschenvleesch genuttigd wordt, zijn zeer feestelijk en geven den menscheneters aanleiding om groote hoe- veelheden palmwijn (gegist sap van den Arenga saccharifera) te drinken. , -Hebben de Karons ook dikwijls met de Kébars strijd le voe- ren, toch laten zij daarom de Ambarbaken niet geheel met rust. Van tijd tot tijd vallen zij ook deze aan om slaven te rooven en zich het noodige vleesch voor hunne feestmalen te verschaf-, fen. Van daar de groote vrees die de vreedzame Ambarbaken voor de Karons voedden. Is er sprake van een inval van Ka- rons in het land der Ambarbaken dan vluchten deze naar de kust, have en goed in de macht hunner vijanden achterlatende. De Karons hebben een opperhoofd, dat bij hen in het gebergte verblijf houdt, maar erkennen bovendien het oppergezag van een oude Maforees die aan de kust in het dorp der Maforeezen, Wapai genaamd, woont. Die Maforees staat bij de Karons zeer in aanzien, ontvangt schatting van hen en is een zeer geslepen persoon. De schatting bestaat in gedroogde paradijsvagelhuiden en slaven en wordt eens per jaar voldaan. De oude Maforees gebruikt de sterke volwassen slaven om voor hem land te be- houwen en verruilt gewoonlijk de overigen, even als de paradijs- huiden , tegen blauw linnen, staalijzer. kapmessen enz. De Karons zwerven bijna voortdurend in het gebergte rond, in de bosschen voedsel zoekende. Zij voeden zich voorna- melijk met boombladen. Meestal beginnen vrouwen reeds vroeg in den ochtend met het inzamelen daarvan en keeren na een arbeid van verscheidene uren met zware vrachten bladeren tot hunne mannen en kinderen weêr. De bladeren worden mel geweld in groene bamboestelen geperst die, na gevuld te zijn, in een niet sterk vlammend vuar geplaatst en onophoudelijk 188 rondgedraaid worden tot dat zij voor een goed deel verbrand zijn. Daarna worden de bamboestelen gekloofd, de bladeren er uitgenomen en op het een of ander groot boomblad gelegd. De aldus toebereidde bladeren worden zonder bijvoeging van iels anders gegeten. In zeldzame gevallen slechts kunnen de Karons over een weinig jams of het vleesch van eenig dier als voedsel beschikken. Zij gebruiken bij de toebereiding heanner spijzen noch zout, noch iets anders. Bezoeken zij de kust, dan vergeten zij echter nooit groote bamboekokers met zeewater te vullen en naar hunne bergen mede te nemen. De heer Laerarze gaf hun eenig zout nadat hem gebleken was, dat zij dit zeer lekker vonden. De Karons zijn kleine menschen. Iemand die meer dan 1.60 meter lang was, zag de heer Lacraize niel. Zij zijn flink gebouwd, zeer gespierd en hebben voornamelijk krach- tige beenen. Lasten dragende tot een gewicht van 40 Kg. be- stijgen zij vlug en zonder moeite de steilste bergen, doorwaden zij rivieren en trekken zij over bruischende bergstroomen heen, over een enkelen dunnen boomstam loopende. Zware arbeid wordt bij de Karons alleen door vrouwen verricht. De jonge meisjes hebben aangename gelaaistrekken, maar behouden die niet lang. De vrouwen hebben een onaangenaam uiterlijk , met de mannen is dit minder het geval. De taal der Karons over het algemeen klinkt hard; voor hakmes zeggen zij »niom”’, voor vrouw »ngone”” voor oog »gro”’ voor water »sour” voor vuur »hôte” voor boog »kuisse” voor baard »sonkwetko” enz. Bij hen heet opendoen »nahak”, spreken »nakesoek”, bren- gen »m’sa”’, breken »fatite” enz. De Karons spreken veel en schreeuwend. Zij kauwen geen betel doeh onophoudelijk ta- bak. Zij rooken veel en vormen hun cigaretten met behulp an half gedroogde bladeren van pandanus. De Karons schijnen aan niels te gelooven dan aan in de bosschen rond warende booze geesten. Zij vieren slechts feest wanneer zij menschen- vleesch eten. De geboorte van een kind is eene gebeurtenis, die geen bizondere aandacht wekt, het huwelijk bestaat daar- in, dat de man zich eene vrouw koopt. Menschen die een na- 189 tuurlijken dood gestorven zijn, eten de Karons niet. Hunne doo. den begraven zij, en op de versche graven ontsteken zij kleine houtvuren. Wanneer een opperhoofd gestorven is, bouwt men een stellage, waarop zijn lijk, omgeven van al, wat hij bij zijn leven aan goederen bezat, wordt gelegd. Onder de stellage wor- den vuren aangelegd en onderhouden, met behulp waarvan men het lijk rookt. Bij de Karons komt »vehtiosis” veelvuldig voor. Het kappen van boomen voor huizenbouw, en om in het bosch: tuinen aan te leggen, het kappen van brandhout enz. verrich- ten de Karons door middel van parangs. die zij van handelaren te Saokris koopen. Mannen en vrouwen zijn even vaardig in het gebruik dier kapmessen. Ieder man bezit een pavang „en draag! die steeds, aan zijn gordel vastgehecht, bij zich. Verder zijn de mannen steeds gewapend met 2 à 5 lansen van ijzerhout, die 6 voeten lang, en voorzien zijn van een puntig bewerkt heen van een wild varken. Met deze lansen werpen de Karons, en welen zij op tamelijken afstand met groote juistheid doel te treffen. Vooral bij jacht op wilde varkens worden de lansen ge- bruikt. Enkele Karons zijn in het bezit van hogen en pijlen, maar deze wapens zijn, even als de parangs, ingevoerd , wal met de boven beschreven werplansen alleen niel het geval is. Kleederen dragen de Karons niet. De mannen slaan zich een stuk boomschors, dat 6 voeten lang en even zooveel duimen breed is, om de heupen, en halen de einden tusschen de beenen door, aldus hunne naaktheid bedekkende. De vrouwen maken daartoe gebruik van een breeder stuk hoombast, dat, om de heupen bevestigd, tot even over de knieën reikt. Vrouwen en mannen dragen arm- en beenbanden van gevlochten stroo, die zij zelven vervaardigen, en waarvan ook uit- voer plaats heeft, daar vooral Maforeezen zich gaarna er mede versieren. De arm- en beenbanden vertoonen meestal de kleu- ren wit, geel, zwart en rood. Die echter, welke bij rouw gedragen worden, zijn eenvormig wil, en buitengewoon sluitend om armen en beenen. Armbanden noemen de Karons »Chiem-chin”, been- banden »Chiem-guês.” DEEL XXXVII 13 130 Door ruiling zijn sommige Karons in hel bezit van armban- den gekomen, uit schildpad of schelpen vervaardigd. Deze voor- werpen worden als kostbaarheden beschouwd. De mannen dragen een ceintuur, van stroo gevlochten, even als de arm- en beenbanden; de vrouwen gebruiken wit en rood stroo, tot een dun koord ineen gedraaid, dat zij op de wijze van eene streng bindgaren bij elkaar nemen, en zoo om het lijf binden. Zulk een ceintuur wordt »Soukfar” genoemd. De vrouwen versieren zich nog met colliers van vlechtwerk. 200 als voor de armbanden wordt gebezigd. Hebben jonge meisjes den leeftijd van ongeveer 12 jaren be- reikt, dan boort men kleine gaten in hunne neusvleugels. De vrouwen steken in de neusvleugelgaten, die kleiner zijn, dan de gaten in de ooren van Europeesche vrouwen, hetzij lange, fijne dorens, hetzij fijne vogelbeenderen, meest uit de vleu- gels genomen, dan wel fijne, houten pennen. Deze voorwerpen worden van binnen naar buiten door de neusvleugels gestoken, en blijven, aan het eene uiteinde eenigs- zins dik zijnde, daarin zitten. De ornementen in den neus dragen den naam van »Soem”’. Indien bij de Karons eene vrouw de opgenoemde versiersels ge- bruikt. dan voltooit zij haar toilet, door bosjes gras tusschen de bovenarmen en de daarom sluitende armbanden te steken. Glas- kralen zijn kostbare juweelen in de oogen der Karonsche vrouwen : kunnen zij die machtig worden, dan hangen zij die aan één geregen in zoo groote hoeveelheid om den hals, als zij slechts krijgen konden. Im het algemeen dragen de vrouwen kort afgesneden haar. ’ Zeer enkele hebben lang haar. In dat geval laten zij voor ea achter op het hoofd de haren in verwilderden toestand, maar vlechten die, op het midden, tot. een groot aantal dunne vlech- ten ineen. In de kapsels der mannen bestaat groote verschei- denheid. Sommige mannen scheeren het hoofd, en behouden alleen eene vlok haar op de kruin: andere dragen de haren kort; wêer audere hebben de haren langer, en vlechten die dan 1at van de kruin van het hoofd naar het voorhoofd en den nek op acht plaatsen in elkaar. Ook vindt men mannen, die het haar tot bossen samenbinden, die acht in getal zijn, en zeer regel- matig op het hoofd verdeeld worden. In dat geval maken zij één bos op de kruin, omgeven door 5 andere op gelijken af- stand van elkander, terwijl nog 2 hossen aan het achterhoofd gevormd worden. Kleine vlechten, zooals de vrouwen die dra- gen, versieren ook dikwijls mannenhoofden. De Karons wrijven zich dikwijls de haren in met zeker soort olie, die zij »Sri’” noemen. De oogen worden ontstoken , indien men die aanraakt met handen, waaraan zich een weinig van deze olie bevindt. Om zich de »Srie” te verschaffen , graven de Karons in de onmiddelijke nabijheid der stammen van zekere hoomen kleine gaten, en laten daarin de olie vallen, die zij bij druppels uit de stammen weten te voorschijn te bren- gen. De Sri heeft, versch, een aangename, aromatische geur. Gewoonlijk dragen de Karons roode en groene bladeren in het haar en de ooren. Ook maken zij versierselen van vederen, die zeer buigzaam zijn, aan weerszijden van het hoofd tusschen de haren worden ingestoken, en bij de minste beweging van het hoofd de groote, aan de uiteinden geplaatste, veeren doen heen en wêer gaan. Mannen en vrouwen hebben kleine gaten in de ooren , waarin zij kleine kettingen, uit ringetjes van schildpadschalen vervaardigd. stukjes van schelpen en vele andere verschillende voorwerpen dragen. Op denzelfden leeftijd, waarop bij de meisjes de nens- vleugels worden doorstoken, maakt men bij de knapen gaten in het middenschot van den neus. Deze gaten worden telkens verwijd, en hebben bij de mannen eene aanzienlijke grootte. Men draagt er slagpennen van kasua- rissen, vederen, kleine stukjes hout enz. in. Vooral echter hecht men er aan, het neusgat te kunnen voor- zien van eenen ring, van eene parelmoeren schelp vervaardigd. Men beschouwt zulke ringen als zeer kostbare zaken , en gelooft, dat hij, die er eenen in den neus draagt, onkwetsbaar is. De 192 ringen worden »hobisio memoekoeër’” genaamd. Sommige Ka- rons dragen breede ringen, uit schelpen vervaardigd, evenals die, welke door de Arfakkers gebruikt worden, voor het voor- hoofd gebonden, en steken dan bladeren door die ringen heen. Andere mannen dragen op het voorhoofd slagtanden van wilde zwijnen, zoodanig, dat de punten der tanden op de hoogte van de ooghoeken tegen den neus aankomen. De Karons tellen op de vingers, en doen telkens de hand dicht, wanneer zij vijf bedoelen ; toonen zij twee vuisten, en bren- gen zij die bij elkander, dan geeft die wijze van doen het ge- tal tien aan. Wannneer de Karons willen weten met hun hoevelen zij zijn, geven zij ieder der aanwezigen een klein stukje hout, en tellen die op. Wanneer men den Karons een zeker getal op- geeft, begrijpen zij eerst de hoegrootheid er van, als zij van een tot aan het getal op de vingers hebben geteld. Toen de heer Lacrarze zich naar het land der Karons begaf, deelde hij den chef dier volksstam mede, hoe lang hij bij de Ka- rons wenschte te blijven. De chef nam daarop eenen dunnen. buigzamen boomwortel, en maakte daarin evenveel knoopen, als. het aantal dagen, dat de heer Lacrarze hem opgegeven had. lederen dag nam hij verder een stukje met een knoop van den wortel af, tot dat er nog twee knoopjes overbleven. Toen beduidde hij den heer Lacraize, dat het tijd was, de terugreis naar de kust aan te nemen. In de taal der Karons is. REUS eene ee dik BWEB snor een ARE wek Urn A ed orih te dee an En atte; NET ended oen Ne wek ; DA en heete te malle BEVEN Teno eel ed bl fitte; NOR ee a ben Zen m’go ; Negen sovoooreosodescerserr vers nusie; 195 Diens 20 AE 7 moesoe ; EO METERS OE …… … moesoe saf dik; PRS ardea ale m’ro; Ken, en, twintig. „nues m'ro saf dik; DROPS ve detsedoriesaalse- „elke moesoeh grih; Enz. Nadat de heer Lacraize uit het land der Karons teruggekeerd was, en zich aan de kust van Ambarbaken bevond, had een zonderling voorval plaats. Maforeezen en Ambarbaken veree- nigden zich op eene bepaalde plaats met Karons, en gingen ge- zamentlijk uit, met het doel eenen Karon onschadelijk te maken, die verdacht werd, door een hoozen geest bezeten te zijn, en die, dacht men. allerlei onheil stichtte. De man, die verdacht werd, was spoedig gevonden. Men doodde hem, waarna Maforeezea en Ambarbaken naar huis keerden, en de Karons hunne gewone verblijfplaatsen opzochten , om een feestmaal aan te richten van het hoofd, de armen en de beenen van den verslagene. Het land der Karons heeft, wat de fauna betreft, groote over- eenkomst met het Arfak gebergte. Men vindt er zoogdieren. vogels en reptiliën, behoorende tot soorten, aan het Arfakge- bergte eigen. Op de grens der landen , door Karons en Kébars he- woond, werden door mijne jagers, met behulp van Karons manne- lijke en vrouwelijke exemplaren verkregen van de merk waardige Fachyglossussoort, in het vorige jaar op het Arfakgebergte ontdekt. Tot verder onderzoek werden deze zoogdieren door mij naar Kuropa wezonden. De belangrijke bijzonderheden, heu be- treffende, zullen te gelijk met hunne beschrijving worden gepu- bliceerd. Behalve een kaartje, werden nog, met behulp van eene Camera lucida, teekeningen van hoofden van Karons geschetst. Daar het uiterst: moeilijk was, den Karons gedurende eenigen tijd eene bepaalde houding te doen aannemen, was het niet mogelijk betere teekeningen te vervaardigen. (°) () Het schetskaartje en de overige geschetste figuren, welke den tekst vergezelden, zijn op verlangen van het Bestuur, niet overgenomen in het Tijdschrift. de Red. 194 In den Mafoorschen kampong Wapai werd het hoofd van den chef der Karons geschetst. Het opperhoofd der menschen- eters ontmoette ik toevallig te Wapai, waar hij een bezoek bracht aan den ouden Maforees, van wien in deze melding is gemaakt. Hij droeg bij die gelegenheid o. a. een hoofddoek. METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN GEDAAN TE POELOE BRAS (ATJEE), van 1° November 1874 tot ult’. Juli 1875 DOOR A. G. VORDERMAN, Civiel Geneesheer bij het Marine-etablissement aldaar. Door bemiddeling van het Marine Departement ontving ik in het laatst van October 1874 eenen psychrometer van August, eenen reisbarometer van Forlin en eenen regenmeter; met deze in- strumenten werden van 1e November 1874 lot ulte. Juli 1875 op Poeloe Bras waarnemingen gedaan. De psychrometer en de barometer waren geplaatst in de, op het Oosten gelegen , voor- gallerij mijner woning. Deze woning was van bamboe, met een dak van atap en eenen houten vloer: zij stond op palen tegen het hellende bergterrein, en kon vrij luchtig genoemd worden. De oppervlakte van het kwik, in den korten arm van den barometer, bevond zich op 14.65 Meter boven de zee (wa- terpassing van den heer van per Linnen). De regenmeter was ten noorden van mijne woning opgesteld op een opengekapt ter- rein, voldoende verwijderd van boomen en woningen, om vrij te zijn van storende invloeden. De barometerwaarnemingen zijn gedaan in Januari, Februrai en Maart 1875 viermaal daags; in April 1875 tweemaal daags. Door Zijne Excellentie, den Gouverneur-Generaal, benoemd tot Secretaris der Kommissie , lot examineeren van den gezondheids- toestand te Atjeh, moest ik mij in het begin van Mei naar Kotta Radja begeven. Daardoor werdem de barometerwaarnemingen 196 afgebroken; na mijne terugkomst ontbrak het aan den noo- digen tijd, om deze waarnemingen verder te vervolgen. De ba- rometerwaarnemingen zijn vervat in Tabel L. De psvchrometerwaarnemingen zijn viermaal daags gedaan van November 1874 tot April 1875; de thermometerstanden zijn aangegeven op de schaal van Gelsius: deze waarnemingen zijn verval in Fabel IL. Im Mei werd de thermometer met nat- ten hol defect, zoodat in Mei, Jumi en Juli 1875 alleen de ther- mometer met drogen bol werd waargenomen. Deze waar- nemingen, welke viermaal daags gedaan werden, zijn opgeven in Tabel HIL Tabel IV bevat de betrekkelijke vochtigheid, afge- leid uit de psvehrometerwaarnemingen, voor de maanden No- vember 1874 lol April 1875. Tabel V bevat de regenwaarnemingen: de hoogte van den regen is wtgedrukt in millimeters. Tijdens mijne afwezigheid van Poeloe Bras werden de ther- mometer- en _regen-waarnemingen door mijne echtgenoot ge- daan: de uren, waarop de waarnemingen niel konden gedaan worden, zijn met aangeduid. Tabel VI bevat een overzicht van de uitkomsten der gedane waarnemingen. Ik voeg hier nog bij: to. thermometerwaarnemingen, ge- daan in de maanden April en Met 1875 door den lichtopzichter, Leeer, in de nabijheid van den, hooger dan mijne woning gele- zen, vuurtoren op Poeloe Bras: 2°. de uitkomsten van wind- waarnemingen. gedaan in de Lambaley-baai van Poeloe Bras a/b. Zr. Ms. stoomschip » Vree-Adyuraal Koopman”, van Mei 1874 — Juli 1875. De waarnemingen van den heer Leen, die driemaal daags gedaan werden, zijn vervat in Tabel VIL. Tabel VIII geeft aan het aantal malen, dat de verschillende windrichtingen (ver- deeld over 52 windstreken) in de Lambaley-baai werden waar- genomen; Tabel IX bevat hetzelfde, maar verdeeld over 16 windstreken: Tabel X bevat de percentsgewijze verdeeling der 16 windstreken in de Lambaley-baai. 197 TABEL 1 Barometerwaarnemingen, verricht bij het etablissement Poeloe Bras op 14,65 meters boven de zee Barometer gereduceerd tot 0° C. 1875. | JANUARI. en FEBRUARL. ee [ | | Daruus. maes oem 9 mm. Gu vam. Jun. m. 10en. m. wal 6u v. m. du v. m. Jun. m. 108 n. m. | | ‚nnn. | mm. mm. mm. | mm. | mm. mm. mm. 1 | 758.01 | 759.05 | 756.32 | 758.18 | 757.26 758.57 | 756.50 | 757.87 2 [757.94 | 758.92 | 756.25 | 758.49 [757.56 | 758.32 | 755.80 | 758.07 3 757.99 | 758.57 (756.32 | — ||757.77| 156:72.| Bes 4 758.48 | 758.53 | 756.82 | 757.01 | 758.46 | 758. 99 \ 756.79 \ 757.97 5 757.02 | 758.12 | 756.42 | 758.07 | 757.84 | 758.80 | 756.42 | 757.32 6 757.19 | — | 756.34 | 758.09 | 757.02 | 758.22 | 755.07 | 756.44 7 758.01 | 758.65 | 756.27 | 757.99 || 756.77 | 757.57 | 755.17 | 757.02 8 757.01 | 757.70 | 754.95 | 757.07 || 756.51 | 757.77 | 756.07 | 757.64 q 756.34 | 757.07 | 754.17 | 755.87 | 756.84 | 757.87 | 756.07 | 757.14 10 755.44 | 756.57 | 754.01 | 756.17 | 757.31 | 758.02 \ 755.82 | 756.67 11 756.59 | 757.14 | 754.94 | 756.64 || 756. 04 [757.82 | 755-55 | 757.37 212 755.44 | 757.11 | 754.27 | 755.02 [757.02 | 757.82 | 754.72 | 756.97 {3 755.41 | 756.52 | 754.20 | 755.47 | 756.67 | 757.77 | 755.17 ‚756.69 14 755.34 | 756.55 | 753.82 | 756.32 | 756.69 | 758.07 | 755.52 | 758 0d 15 _ ||756.39 | 757.07 | 754.55 | 756.09 || 756.84 | 757.82, 755.52 | 758.37 16 754.99 | 756.82 | 754.62 | 756.49 | 757.19 758.32 | 754.52 | 757.32 17 755.59 | 756.92 | 755.29 | 756.57 || 756.07 | 757.22 | 754.82 | 757.54 18 755.99 | 757.61 | 755.51 | 756.37 | 756.41 | 758.19 | 755.35 | 758.07 19 756.56 | 757.17 | 755.52 | 757.01 | 756.69 \ 758.07 | 755.74 | 757.57 20 756.43 | 757.39 |'755.89 | 757.18 | 757.23 \ 758.65 | 755.07 | 757.57 21 756.68 | 757.79 | 754.97 | 757.53 | 757.32 | 758.55 | 755.17 | 757.69 29 175643 | 757.49 | 755.32 | 756.93 || 756.91 | 757.97 | 755.52 | 757.44 23 756.68 | 757.19 | 755.44 | 756.96 | 756.69 | 757.30 | 754.07 | — 24 “(757.08 | 756.87 | 754.87 | 757.44 || 755.57 756.75 | 754.57 | 756.64 25 756.63 | 756.52 | 755.07 | 756.92 | 756.07 757.85 | 754.77 | 757.04 26 757.43 | 758.52 | 756.42 | 758.06 | 756.27 | 757.62 | 754.07 | 757.14 27 757.53 | 758.49 | 755.32 | 757.87 | 755.87 | 757.54 | 755.22 | 756.89 28 757.26 | 759.25 | 756.00 | 757.97 [756.68 | 758.29 | 755.22 | 757.28 29 757.81 | 758.72 | 755.77 | 758.24 | | | / 30 758.06 | 758.97 | 756.84 31 755.41 | A oulezb5e02 9 J55: 39 757: 38 Í | il | hs TT Cs det | Gemiddeld. 05 | 157.70 755. 42 | 757.00 |! 756. ! | ! | 198 TABEL [ (vervolg.) Barometerwaarnemingen, verricht op het etablissement Poeloe Bras op 14,65 meters boven de zee. Barometer gereduceerd tot 0° C. mT EE NE 1875. | MAART, 6 APLIED eget | | DarTums. ee ke v.m. | 8u n. m. nn Oe v. ml. } SU n. Ee | | mm. | mm. mm. | mm. mm. | mm. 1 756.93 | 758.05 | 755.67 | 757.87 || 757.82 | 755.32 - 2 756.94 | 757.90 | 755.75 1 757.54 || 757.75 | 755.40 5 756.94 | 757.65 | 755.99 | 758.31 || 758.60 | 755.57 4 757.09 | 758.05 | 754.80 | 758.17 || 758.80 | 754.77 5 | 757.46 | 758.97 | 756.70 | 759.41 || 757.62 | 754.55 6 758.48 | 759.24 | 756.89 | 758.67 | 757.07 | 754.57 7 757.77 \ 759.17 | 756.62 | 757.74 | 756.95 | 754.70 8 757.77 | 759.02 | 756.40 == 156.70 | 754.07 9 758.24 | 759.02 | 756.75 | 758.17 || 756.45 | 754.10 10 758.81 | 758.77 | 757.27 | 758.77 || 757.20 | 754.95 11 1 757.99 | 759.09 | 756.32 | 758.19 [| 757.50 | 754.32 12 ee ==: 755.07 | 757.57 (| 757.45 | 754.32 {5 1 756.79 | 758.30 | 755.90 | 757.87 || 757.07 | 754.32 14 | 75731 758.60 | 755.67 | 757.57 || 757.40 | 754.20 15 757.69 | 758.77 | 755.87 | 757.47 || 756.60 en 16 1 757.19 | 758.60 | 755.32 | 756.99 || 757.20 | 754.95 17 1756.69 | 758.67 | 755.17 757.04 tl he 18 | 756.97 | 758.45 | 755 22 | 757.32 156. 92 | 755.87 19 756.92 | 759.07 | 755.87 | 758.44 || 757.82 | 756.20 20 757.57 | 759.07 | 755.87 | 758.44 757 42 | 754.70 21 | 756.99 | 758.67 | 755.52 — 757.20 — 22 1755.84 | 757.80 | 755.07 757.19 || 757.07 { 754.57 23 1 756.57 | 758.20 | 754.20 | 757.44 || 755.40 | 753.07 24 756.17 | 758.07 | 755.32 | 756.54 TEN 25 756.22 | 757.62 | 754.95 | 756.84 | 756.65 | 754.20 26 1755.99 | 757.45 | 754.60 756.69 || 757.69 | 755.57 Jif 756.07 | 759.02 | 755.27 | 756.87 || 757.57 | 755.54 28 756.57 — |456.12 | 756.97 757.29 | 755.57 29 757.41 | 758.32 | 756.69 — 157.17 | 755.07 30 757.41 | 758 00 | 756.02 | 758.57 || 757.87 —- öl 757.57 | 759.27 756.60 | 757.69 | Gemiddeld... || 757.18 | 758.51 ! 755.79 | 757.73 || 157.29 754 74 | | | | 199 TABEL IL Psychrometer — waarnemingen te Poeloe Bras (Atjeh ) | NOVEMBER 1874. DECEMBER 1874. we) 3 | | E 6u v. m. {9u v.m. | Jun. m. hos n.m.ll6u v.m. {9 vm. 3tn.m. | 10u n. m. S | [ | ' Ì Ea Z 5 5 7 MENEEMEMEMENEN EMEMESEMEMERIERER ESSSIESSSESSSIEESSIES SS ESES SES SEIES 1250 23.1127.2/24.3:26.0/25.5123.7'22.224.1123.5/25.424.9,25.6/25.0| - —- 2125.0123.0/23.4122.7/25.3124:0/25.2123.2| — | — |24.2123.6/24.7/24.0/24.1123.8 3123.1122.7127.1'26.2125.9/25.4124.1123.6123.6122.8/23.8/23.2/24.3123.6/24.023.4 424. 1123.8125.8125.2126.1/25.5/24 2123.8123.4122.6126.1'25.0\ — | — |29.9/23.5 5IJ24.4/23.9/27.2/24.3128.0/24.1/25.8/23.823 5122.9/24.4123.5,25.4124 3) — | — 6123.1/22.7127.1,26.2(29.0/25.3|25.9/24.023.7/22.6/26.5/23.7/25.5/23.5/23.9 22.9 7|24.0!23.4127.3/24.7/28.3/25.5|25.4123.9|24.0|23.1126.8/25.3'27.9/25.0/25.2124.7 8125.4/24.7/28.4/24.6129.0/25.3/24.8/23.724.8/23.5/28.3/25.5/28.6/25.7/26.3/24.3 9125.5/24.8/27.9/25.7/28.6/25.1/23.6 23.225 .6/24.9/28.5/26.3,28.6/25.1| — | — 10//25.0/24.5/26.6/25.5/27.0/26.2/24.7/23.925.1/23.6/28.5/25.6/28.4/25.3|26.1/24.5 124.7123.8/25.9/25.1/28.0/25.1/25.3 24.2/24.8/23.7/27.6/25.2127.9/25.2 26.2124.6 12/25 .4|24.4/26.0/25.2137 .4|24.7|24.8/23.8125.3,23.9/28.6/25.0/28.9125.3/26.5/24.0 13//24.5/24.0127.0 25.8/27.3125.8/25.0/24.7| — — 128.0/25.6/28.5/25.5/26.3/24.5 141/24.6/24.0127.8/25.6127.9/25 1/25.6'24.424.5/23.5127.3/24.9/28.2125.3/26.1125.0 15//24.8/24.2129.0/27.3/28.8/25.7/24.023.8 23.8,22.9 27.5126.7/28.1/25.0/26.2125.2 16//24.0123.5/27.8'25.3/28.0125.8|24.2123.0125 3124. 4126.6'25.5/28.3125.7125.8/25.0 17//24.0123.6/27.3/25.8/28.7/25.1/24.2/23.9125.6125.0/28.0/25.5 29.0/25.8/26.0/24.8 18//24.2/24.0/27.6/24.9/28.5/25.5/24.1:23.8123.9/23.5/25.3/25.0/27.5/24.8/24.3/29.6 19//24.6123.9128.7/26.8/28.6/24.3/25.1/24.71/24.3/23.5126.3/25.0/26.9/25.3124.8123.8 20//24.5/23.7127.4/26.3/28.0/26.4/24.0/23.8|24.0/23.5) — | — |28.0/25.5/25.8/24.6 21//24.3/24.0/25.8'23.7127.1/25.4/24.2:24.024.5'23.8125.8124.1/28.5/25.3/25.0/24.0 292/24.2123.9127.1/25.0128.0/26.2124.6'23.8124.0123.3125.5/24.2127.5124.5/25.5124.0 23124.0/23.6/25.0/24.2127.8/25.0/24.4123.9[25.0/23.9/25.9/24.5/28.5/26.0/26.0/24.1 241124 6123.7127.5/26.4128.0/26.7/24.8'23.81|24.7/22.7128.5(24.3.30.0/24.5/25.0/23.3 ENRSIBI2T.2I4 ON — | — | — | — 24.5123.6/27.1/24.6/28.6/25 -2/25.5 241 261124 .0123.6| — | — 126.9/25.0/24.3123.6/24.3123.0/26.0/24.0/29.6/25.4| — | — 27124.3/22.9(26.3'25.2127.4126.1124.5123.7(25.024.0/28.5/25.6/30.4126.9/26.6/24.5 28 — | — [27.5 26.1,28.0/25.9/24.8/23.9|26.1/23.4/28.2124.2/28.5/24.0/26.5 13.4 291124 0123.2126.4125.2127.8126.0| — | — ([25.6/23.0/28.9/25.8/30.6/25.2/26.1/25.1 30 — | — 126.4/25.1/27.5/26. 2/24 3123425 .4123.9!29.0'25.9'30.4126.4/25.7123.6 Ei | | | 25.3/23.6/28.6 25.1/28.9/24.3 26.9/241 | \ | ij | kde heel OAN TED 27.3 246 pe kai 20 2.5 KCR 200 TABEL II (lste vervolg). Psychrometer-waarnemingen te Poeloe Bras (Atjeh). Rim NNW SV | JANUARI 1875. | FEBRUARI 1875. Z| Ei EER er 3 …m. | gu v Jun. m. {Qu n. m. | 6u v. m. | uv. m. dU nm. | 10u n. m. Ss Ak EELS | 8 EE oslo SlbsleslblS 8: Es lion Sl Go ee ESIES/LSIkSISSIKSILSISS|MSIK SISSI SIS SEE Sje Sja jes je ETA Zn Î Ï Í ! | | 1/25.3123.7/28.6 25.2/30.2125.3:26.8/24:5125.4123.4127 3 25.0.29.1 24 326.923 226.024 4/28 1/25.5/30.326 3 26.6:25.3/25.5,23.2,28.0,25.0/29.3/24.9/27. 1124 3/26.1/24.2/29.2125.3/28.0/25.0/ — | — |26.1/24.8/ — | — 18.045) — ie 4124 3 23.5 25.824 6/27 3/25.3/25.1,24.125.5 24.9|28.5/24.3 27.8'24.6125.7123 5/25.3 24.027 5/25 .1/28.5/25.4,27.024.9|24.7/23.4/28.4|25.3/28.7/25.1 27 0/25 6254 23.6 — | — |[28.5/24.0:27.0!25.3/25.3'24.0/28.9/25.8/29.6/25.9/27.1/24 725.1,23.7/27.4/24.6 30.0/26.5 26.4 25 1//26.0/25.0/29.5/26.3/30.5/26.2/26.7/24 8/65.2 23.5/28.1/25.3 30.1/26.4,26.9 25.025. ,23.2/28.7/26.4/29.7/25.9/26.8/24 9/25.9,24.3/27.5/25.0/28.3/25.426.4'23.0126.3'24.8'28.6|26.0/29.3/25.3|26-4|24 10/25.6 23.6/26.6/24.2/28.3/25 427.124 7/25.6/23.8/28.5/26.0/30.0125.4127 024 11//26.4.24.3127.6/25.6/29.0/26.2 27.4'24 725.8'22.8129.1/25.8/29.8124.526. 2/24 12/25.7 24 4/25.1/24 326.9,25.3/26.3,24.7/23.6'23.1/27.8/24.3/29 4/24 4126 8/24 1312 2,23-5/28.0,25.4'30.5 26.5/27.1/24.6 26.3/24.9/28.4/24.9/30.1/25.3/27 2/25 1426.1:24 6/28.2/26.4/29 0/25 .7/27.2125.1/26.2/25.0/29.1/25.9/30.2/25.7/27 3/25 15/26.3/24.8/28.3/26.0/28.7/25.1,26.3 24.826 2/23.9/29.6/26.1/30.5/25.5127.6/24 16/25.6:24.3,28.3'25 7/29 .3:26.1,27.1 24.6125.8 23.229 1/25-1130.5/25.6127 4/24 17/126.2/24.6/27.3 26.0/28.3/25.3/26.6/24. 226 1 23.8/29 31258130 .6/26.5127 1/24 18//26.0/24.6 24.3 23.7/24.3123.9/26.8/24.6 25.4,23.2/28.0/24.6/30.0/24 8/27 3/24 19/2 8/23.8/25.3 24 1/26 7/24 4125.1/24 1126. 2,23.9/26.4/23.7/28.0/24.2/26.2/24 20//23.9/25.1/25.0 24.227 .3/25.4124.0/23.2}/24.3122.1128.5/35.7/30.0/26.2/27.5/25 21/24.3/23.5/24 4 23.4 27.1/25.3/23.8 5.2/26.2 24.0 29.0/25.6/31.0/27.3/27 5/25 22/23.4/22.8/25.6/25.0/27.5/24.4/24.5/23.525.5'24.0/28.6/23.7/31.3|26-2127 4124 23/24.0/25.3/26.5/24.1/27.5/25.2/25 3/24.3/(26.0:24.2'29 0/25.1/31.6/25 O| — | — 24 28.7) 5.2/27.226 4/29 1/27.5/26.6/24.8125 8,24. 1,29.6/26.4131.2/26.0 27 .3/24.1 25/24.0/23.2/27.8 24.6/29.5/25.9/27.3/25.2/26 4/24.0:29.4/26.0/31.0/26.3/28.0/25.4 26124.0/22.5/28.0 25.2/26.9/25.0/24.4|23.41/26.4 24.0/26.2/24.0/30.6/26.0/28.2126.0 27//24.3/23.4/27.4/24.9/29.0/25.2/27.1124.6//26.3/21.3/27.4|25.1/28.6/25.3/25 6/23.8 28/25 .4123.4/28.0 24.8/50.0/25.9/26.3/24.1//24.4'23 4126.8/24.8,29.6/25.6/26.2/24.3 29/25 .0/23.5/27.8/24.1/29.0/24.5126.6 24.7 | 3023.6/22.6/27.6/24.5/27.7|24.2| — | — | 31 25.2/23.5, — le | — | — [26.3/24.7 | Î ! Í al | 1 | | | Í | jn 3251 271 284 25.9 H25.7|.- 1284 4 ke | ! | I Î I 201 TABEL IL (2de vervolg). Psychrometer-waarnemingen te Poeloe Bras (Atjeh). | MAART 1875. | APRIL 1875. DN | | | | | E: 6u v, me. {9u v. m. | 3u n. m. { 104 n. m.jf Ov v. m. ; Ju v. m. Ju n. m. { 10u nm. ä| it be leeg RAE AANEEN AE EERE ee PSE PEES SE PES PES ESESIES ESES ESES ZS el EES ze | | 125.5/24.4128.7125.7130.2127.0,27.5/24.8124.9/23.9|27 4l24.5 20.0l26.6 27 1)25 2 2195.7/23.7/30.0/25.631.5'26.5'27 9 24 925.324 2129 325 6 30.1126.1 27-4125 3 326. 3 24 6128 625 4 26.9/24.5:24.5/25.5/25.6/24.3 30.3/26.2130 6 25.5/28.1/25.8 4126.0/24.5128.6/25.7:30.0/26.0:28.2125.8/126.5'34.7/29.6/26.0 30.7/26.0 27.8 25.6 525.22 24 8/26 2125.0 29 0'26.1/25.4123 426.2125.0:28.4125.4 30.0/26 0/26 825 1 61125-3/24.0:27.6/25.6/27.8 24.827 .5/24.5126.0/24.8 30-0126.4130 1/26 1|28.1/25.6 71125.9/24 2128425 4130 5'25.3 27.624 7126. 3'25.4130.0/26.7'29.9,26 0127.5125 4 8125 -5/24.0/28.5/25 4130.3 25.0, — _125.6/24.4129.0126.0 30.9/26 8 28.225 .5 9125-9124 3/28 .7/24.7/30 1 25.6'27.0/25.2//27 .0/24.2 28.8/24.7/30.1/25.6/27.8/25.5 10/24.7/23.8/27.5/25.3/30.1/25.9/27.4125.2|26.7/24.8/29.8|25.9 30.6/26 5) — REEN 1IJ26 O|24 4127 7/24 028-4025726 424 6/26.424 330 2125 9,31 126 6128 2/25 4 M= | — | — | — 129.7125.6/26.9/24 426 .5124.8130.3/26.4/27.4/24.7|26.7/24.8 1325. 3/24.0/28 5/25. 1 29.6,25.3 26.7124.8125.5/24.0!28.2126.9/29 0/25. 2(26.8/24.3 14/25 .0/23.4129.0026.5/30.3/25.0/27.0/24 325.8/24. 2/29 225.429 826.00) — | — 1526.0/24.5/29.1/25.5 30.2,25.1,27.1/24.7 24501239129 212500 nl ZONA ZANG 16126.0/24.6/28.9/25.1/28 9/26 .1/27.6/24.6//25 .5/24.1129 41258 29.8/25 4 27.924 7 17f26 1|24.4/29.1126.1/30.725 4127.5/24 3127 .6/24.9) — | — |30.8/26.2127.9/24 5 181/26.3/24.2129 6/26.3/30.7/26.0/28.8/24.6125.6/23.4/27.7/23.8131.0/27 2 2e 19//26.8/24.4130.0/26.2/29.9,25.6/28.4/25.2[25.4'23.2/28.2125.0 29.5/25.6/26.1'24.2 20126 3/24.6/29.1125.6/31.1,26.8/28.4/25 425.323. 2128.6 25 .2130.7126.3 26.4124.1 21/26.0/24.9/28.7/25.4/30.8/27.1) — - 1126.0/23.8/30.0/26.3/29.4125.9| — | — 29/25 .6/24.1129.8 26.9/30-8125.8/28 325.326. 224.226 5/24 1:26 8/24 4127 .0/24 5 23126.3/24.8128-3125.6/31.0/26.5/27 5124.827.1/25.1130.4126.4130.9127.2/27.1/24.3 24126. 2/23.2128.5/25.9130.8127.2/27.1124.8125.9/24.4) — | — |27.9/24.0126.9/24 8 25125.5/24.0/29.0/25 3/29.6/25.8/28.4126.026.3/235.3/29.6/24.3/30.8/25.1127.8/25.1 26//25.7/23.8/29.9/25 6/30.1/25.5/28.0/26 1127.2/24.1/27.4124 1128.4125.2|27.5/24.9 27126 3124.2/29.9/25.7/30.6/26 5126.7/24.8124.4123.6127 4125 2:28.6/25.-5/26.1/24.9 28//26.4,24.0| — | — (27.3,24.5/26.4 24.6154.6/25.7 27.3/26.0/28 6 5.9 — il — 291125 2/23.8 28.7126.4 46: 2125 dl — 2541438129 :012512130 (027 A En 30126 -3/25.0 28 0/25 5 29 4125 .6 27.8/24.9 Dors Le hen ale 24.3 27_#25.0 29 8126.0/27.6:25.3! | | | | : | | | | | | | | | | | | 812568 (267, 29.8 27.3) |25.9) 289) |29.7| |27:3 ER 202 TABEL HL Thermometer-waarnemingen te Poeloe Bras (Atjeh. Ie Te Dee | MEL 1875. | JUNI 1875. | JULI 1875. | el Droge bol. | Droge bol. | Droge bol. 6u | Gu gu | 10u 6u | Ju | 3u | 10u 6u | Ju 3u 10u Vs mvm. nm. nm. vm | vom mm. m. vm [SUR n.m. jn. m. NEE lele 2 BE : — || 24.2 27.1) 28.4) 26.0 3 — | 29.9 ala on ol) STAEN 4 || 4.2 —_l —| 23.9| 26.0f 277) BA 5 — | — | 29.4) — || 24.4| 25.0) 27.3| 26.1| 26.0| 28.3| 29.4/ 26 6 Le (24.3) 28.4| 31.0/ 28.1} 25.0| 26.1) 25.0| 24 7 — | 28.4) 29.5| — || 26.4| 20.4} 31.1} 27.4| 24.4| 24.6) 23.5) 25 Be MA — | 26.1} 29.8| 30.5) 27.1| 26.6| 29.2) 30.1! 26 9 — [ 29.7| 30.2} — || 25.0| 27.0) 26.9| 26.31| 26.0} 27.5| 29.7| 27. 10 || 231 — | —| — || 4-3} 27.1| 27.3) 26.9 265 u 25.5) 28.3| 30.4| — || 6.1} 26.5| 30.2) 27.3} 26.2| 29.3) 31-0| 27: 12 || 24.7} 28.8/ 30.0 | 24.4/ 26.4} 28.9) 26.5} 26.4} 29.1/ 30.0 — 13 | 26-1273) — | 25.6] 28-3| 29.6) 276 le BEER 25.0) 26.9) 27.5) —| — | — | — 15 zins ze AI — | |l B 16 || 24.6| 8.A4| — |. — || 25.9 — | 30.1) 28.2|. 2570 SOE 17 || 25.5| 28.2} 28.0| 25.2 26.2 29.0| 30.2/ 27.0 25.4 26.0/ 4.8| 25.3 18 || 25.2| 26.4| 29.1| 27.2 25.4| 28.7/ 30.0 — || 4.0/ 274} 93 — 19 || 25.3) 28.7| 30.0/ 26.4} 26.1| 28.3) 29.7| 28.0| — | 28.7/ 29.0| 27.7 20 || 25.6| 28.9| 29.8| 26.4] 27.1) 28.9 — | — || 5.8} 28.9 30.3| 27.1 21 || 5.7| 28.3| 30.0| 6.5 — | <9.0| — | 27-41 %5-6/ A SO ADE 22 | 25.4 28.4] 30.9| 25.9 26.9 29.4) 30.2/ 26.8| 6.1} 28.7/ 29.8) 2.1 23 || 24.1/ 26.7| 29.8) 26.7| 25.0| 26.0| 29.1) 27.5} BA =| 24 | 25.9| 29.7} 30.1 27.1 26.5) 28.6) 29.4) 264 — | 254 26.1] 24.8 25 |(25.8/ 27.9) 29.9) 26.3) 26.6) 28.8/ 20.3 || 25.6/ 27.8 28.3) 26.9 26 || 25.4| 28.1| 30.0| — || 26-5| 28.5| 28.6/ 26-5/| 6-5) 0) Cen 27 || 25.6| 28.3| 30.1| 27.3| — | — | 30.1| 26.6| — | 28.3/ 29:6/ 2604 98 || 25.1 27.9| 28.4| 27.9 26.4) 29.4} 29.1| 27.0 — | 27.9) 30-1| MT 29 || 24.3} 26.4} 27.2} B. — | — | 30.0 27.4} 25.5| 1) Warns 30 {| 24.6| 25.0| 26.7) 25.5 27.1| — | 27.5| 6.1 5.3) 26.4} 8-0 26M 31 || 25.8} 27.6| 29.1| 26.4} 25.4, 27.1 2 26.2 | Ë | | LN | | | Gemidd. | 25.0/ 27.1; 29.5 26 Il 25.7! 28.0) 28.8 26 25.6| 27 el 03 26.4 | | | ij 205 TABEL IV. Betrekkelijke vochtigheid te Poeloe Bras Atjeh. en NOVEMBER 1874 4. | DECEMBER 1874. | JANUARI 1875 Darums. | | ENT Eee : 6u | Ju | In | 108 || Gu Ju du | 10u | 6u | Ju | 3u | 10u Mem. | Verne nm. | TD SHV MS Vo EDS MIM, | EROS VE. | VERE | ERE n.m. | | 1 | 68 | 77 |- 95 | 87 | dsl oml aan leer ms 66 82 2 | 84) 94 89 84 | — | 95 | 4 | 97 | 87 | 81 | 72| 89 3 6, 2 B B | B M| B} 85 72} B — 4 97 | 9% | | 97 | | A | — | 96} 93 | 90 | H4| A 5 MBR SZ8 | 74 | 84 95 | 9 | 90 | —I- 39 | Bt | 77 Ket 6 BEe 208 | 67 | 84} 90 | 78 | 84 | OT | 05 | — | 67 PB 7 95 | 80 | 79 | 86 || 92 | 79 | 78 | 9% || 88 | 78 | 75 | 89 8 04 | 72 | 67 | 91 89 | 79 | 78 | 84 36 | 79 | 74 | 35 9 94 | 84) 74| | | 84 74 | — | 87 | 31 | 79 | 74 10 94 | MA | A | 93 88 | 79 | 77 | 87|| 84 | 81 | 79 | 81 11 BE 205 | 79 | 91 91 | 82 | 80 |- 87 | 83 85 | 79 Ir u0 12 91 | 93 | 81 | A || 88 | 74 | 74 | 80 || 89 | 93 | 87 | 87 13 94 | 90 | 38| 97 — | 82| 78 | 85 86 | 81 | 72| 81 14 95 | 84\ 79 | 90 MA | 81 | 78 { 90 87 | 86 | 76 |- 4 15 dal 87 78, | 92| 78| 77 | My 87) 33 | 74 }r 87 16 96 | 82 | 84 | 89 | 92 | 91 | 79 | 93} 89 | 81 |. 77 | 81 17 96 | 88 | 74 | 97 | 95 | 82| 77 | 90 || 87 | 9 | 78 | 81 18 98 | 80 | 78 | 97 || 96 { 97 | 79 | 93 88 | 95 | 9% | 83 19 95 hl 69 | 9 | | 89 | 87 | 91 A | 90 | 82 | 91 20 93 | 91 | 87 | 98 96 | — | 81 | 90 | 93 | 93 | 85 | 93 21 97 | 83 | 87 | 98|| MA | 35 | 76 | A | 93 | 92 | 86 | 9% 22 97 | 84 \ 86 | 93 || 4 | 39 | 77 | 88 | 95 | 9% | 77 | 9 23 96 | 93 | 79 | MA 92 | 88 | 33 | 85 || 94 | 81 | 321 91 24 92| 9, 89 MJ 84} 70 63\ 86 | | MA 81| 836 95 Bel e2| —| — || 02| 81| 75 | 88 93 | 76 | 74 A 26 MBE 85 || 80 | 84) 71 | el 87 | 79 B 27 Bh O1 | 89 | 93 || O1 | 79 | 75 | 84 VA | 81 Teu 28 E89 | 85 | 92 79 | 70 | 67 | 77. 84/76 |: 7e 083 29 98 90 86 | =| 79 | 78 | 64 76 97 | 72| 68-1505 30 —_| 89| | 2 88| 78 720 BB A) 77) A) 31 | | | 86 | 75 | 67 | 78 86| — | zi 1207 en AE 2 WREE Gemidd. | 93 | 37 83 | 92 || 1 | 83 | 78! 88 || 38 \ 83 | 77 | 85 204 TABEL IV (vervolg). Betrekkelijke vochtigheid te Poeloe Bras Atjeh. — _—_— mn | FEBRUARI 187 | MAART 1875. | APRIL 1875 Daruas. | al 7 | 6u Qu 3u 10u | 6u Qu Ju 10u | 6u | Qu 3u ‚10 vm. | v.m, {n.m., en v.m. | v.m. |_n.m.| n.m. hd m. vm. n. m. | Ee | | | ! | 1 SLT 30-66) Aro ITB ded | 91 78 3 185 9 | 81| 781 68 | 78 || 84| 69 | 66 | 78 | A TO 3 || 39 7A| —|| 36 77; 81| MA 9 AI 95 | 69 76 84| 36 | 79 1. 72 | 82 |: SOE 5) | 89 | 77 14 84 | 96 ' 90 79 | 84 | 82 VVO 6 89 | 78| 74, 78 89) 85 78 77 | OH 7 91 | 77 | 70) 84 86 | 78.| 78 | 79 | 2 8 || 85° 83 | 73, 84 37! WI 64 =| On Y | 87 ' 80 71 82 | 87 71 69 |. 86 | 78 et 69 | 83 10 85 ' 81 | 68, 91-92 83 | 71 | 8 || 5 11 76 14 | 64. 36 | 8 75 80 | 85 ||” 83 | ZO 12 95 1-73 |. 05: Bl — ff = 72 | 81 86} 10 kem 13 88-{ 74 | 66 © 84 |. 89 75 |--70 5 86 | 90 A2 1 81 14 90 (7 69 85 | 87 82 jo | 49 8 12 43 15 75 | 75 | 656 79 37 74 | G4| j A 6 | 79 71-65 | 76/88 12 WD 8 | 88 | 74 | 69 4: 76 17 || 82 75 | 71: 80} 86 78 - 64 | 76 30 SO 8 82| 756 64 78} 83: 77 68| GO} 82| al ran 19 od ON EO MN: PD ZA 73 70 | 76 82 AO 20 821 79 | 73 | 83 | 86 Bj 7 75 Gn Bs 88015 8 84 O1 | 761 MW 82 | 1A| 15 — 22 || 87, 66 | 66, 78} 80 79 66, 78} BA CAE 23 | 8 ri 68 —_| 88 80, 70: 79 | 44 | Tr 24 || 86|- 77 | 65 | 76 || 76, 81 5 2 B 25 || 81 | 75 | 68 81 88 73 73 32 26 26 || 81 | 82 69 | 84 || 85 ' 70 | 68-361 A 27 | 84 | 82 | 46 “85 3 71 72. 5 | 93 28 | 9 | 84 72 | 35 81 —| 78, 5 2 29 | 88 | 83) 79 | =| 81 30 89 82 | 72 #0 tt en en Bi | 1-82 79 | 73 3 | | | | Es | | ! Ì | | Gemidd. | 88 | 76, 69 | 80} 86, 77 | 72, 80 85 | WB | 72 | 82 205 TABEL V. Hoeveelheid gevallen regen. °GL8T af ‘GLI. tunf ‘GZ8T JN ‘G28T rudy ‘GZ8I zeen ‘GBT ended ‘GL8I 1enuef ‘481 Jaquar ‘VSI JAYUAAON DarTums. gereten le ev je PR Lp gee oeFNASOMINONro HOMES IOS ELEN ne MIER OORD a ENE ee OE EO ETE AE LE ‘mn ONT HRSCSSSSNTHOMOSSROSrSI NNS AE TE VOTE ALE EE NEO ZON ENE OEE WE Ee A ie CANE U ee EL EOORPNOSSSS LORD LNSSHYSNEEOS =n, mt O9 [en | ml kan HAC Bam! ‘nn NNoost REI TE NOOT EE) FED A NE TEEN EE EPN SE ENE ELT Te VE, FresososososososossnosngonrNsontsNsors =) memmen OS tormoSomnoocooscoSSoSSSSSSSSSSReSSsS er TTE De KAS Pe TO BE PETE EEE LE OE a PEER AED SovonroooocoocsSSSSSsSSoNnSSS e= Kam | han! ham, Iene eee ede dendeedierd naa eed EREN Reet En er ra Tae ln arjen briefen vel helm arne Andes) verpeste prefers MANET a, enrieg et meis ST A) De Ti CRE AOS BOTS OREL EO LOE PMLE PT RTE AEC REE) Deet Ee Tet Wren Oe OR EN De re TO OG Bn WOTTER NE Er OL NEE EA zele) BEA | 2071 2 25.0 0.9 DE 5.1 204 1005 385.2 SU 3 5 | wo 14 Aantal regendagen 14 DEEL XXXVIí. 206 ® © « VEB OS 00 rG2BT [dy — PGI doquwoaoy ui preydnysoa appopprwen ‘OL _= uopueew orp ur vowrosstyqere aq ueA Yaaruo wap ur stapaauo jeuey I= 0 uepweew otp ur 3uawosstjgere Jol UAAOY Stopoauo jeruey BOE en AA 6 ‘ 8 uadepuodar jeruey BEET =p en ee : « uoBar proyjesason SMS[AJ 025 = U ruopueew 6 opjewdsausaog ur InyeIaduor opjopprwas 0 [Cmr (az) rie:ege | zr |e:vole:eslo:rol6: solo: 2el0: tel6: ooo oc lp ozle- gio zole oz | rme lezer 0 “wjopprw)j T\G'69T | ET [TE I9G/6 45/0 56 ETT BOL IEP OET 25169518 3510 37IL GZ uur) GZ291 T |Caaz)z Cw) 18665 | 61 [554950 GT T ETIE LO[P OEL" 6GIT |P 90|G 651 2710 C7 TNI GZBT 4 (‘yPAAZ) TII'G3 | OT [TIP L0E ZTI9 POIG BTT IEP O8ID TIE 2514: 6516" 376 Gr PL PGLI6T LGL [dy {e2g1 £ (oeaz) gI8 PP |L |C VOIE LGG L0IL POB 30E TE|0 08/9" 90/8" 2018 6T|L 8018 CTIEL" 02162 CGL| TG BOL IgT" ZOL | eem GZ8L Ï 09'0T |E [94658258909 65/5 85/9 TEI 6E|P 9516 95/8 GTP BTIL STIBE LELI6E CELI66 LEL LQ 9CL| "IGO A|CLBT 0 (wropprw) 519695 | OL |8'ETIL 9G|E PTI E5/P 25/4 OEIT 67E: 9516 CTP Rol LoL 5/00: ZELITP CCLI0L 162 GL 9GLj" “"UEf|GLBT Ï OL PG | SI [6 ETE PGB ET|P 656 95/9 0816 8GT IT|G 650 8716 97/9 PT | | (| PZ8I 0 O/T 205 | PL [9 5/6 SOV 851 656 650 65/0" 65E E59 FOIS LTI6 IIP PT | | | AON[PZ8T “uu | “WW | “Uu uur | | ERA TE TE ENNE NEE WE Beel Dena ED ER CE OR RN EER a> maden ee eee er A | - 8 5 “Ju WASSIE) ë = wa “U UT “U | UT A) “UU "A | "CUL UL UE U UU “A |U “A "UE U UI "UT AUT tA) “UI U wu u “A | UI *A | ES 5 anbaat id 5 OT | n8 | n6 | 09 | nQT| a@ | n6 | 09 | NOT | «€ | n6 | 29 | nOI ne | n6 | ng | | GE Ea mee er ETE E ze WA 5 en on EEE “aanedoduar “an pedod ua anne aduan “uapuejsaaroworeg | | =d Ò … | | “gl reuey 8 ® ansSeer a1sSooH apjepprwon | opjepptwen | | 5 Lg Í ‘az ep ueAOY SIoJeM COP Ue YorMAUSoI UEA 10 6,9 006 — HN L/Wb oC do (goliy) seg ooroog ot} zuowossijgese-ouwemw 3eu a ueuleptoA ‘5 ‘y JeeyssoueS uejeraro uop zoop ueepod vodurwoursvem oyostgojoroozom zoep worsworym op UBA 3YN219A0 TA THAVL âl 207 TABEL VII Thermometerwaarnemingen nabij den vuurtoren op Poeloe Bras ee door den lichtopzichter Legel. eenn nn Es APRIL 1875. | MEI 1875. sl * 2 Sj Gu | 1u | 8u : Gu | 1u | 8u 5 le eee Aanmerkingen. Etn nde Aanmerkingen. 1/24.0/29.5/27.5/van middernacht tot 7e v. m25.4127 5/26 Ofregen. regen. 2125.5/30.0/27.7| 24 0| — [25.5 3/26 .0/30.0/28.5 25.5/29.5/26.5 {regen 4l26.5/31 0/28 .7 25.5/28.5/26.Ofregen 51127.0/30.6/27.7 26.3| — [24 3|regen 61126 8/29 9/27.7 25 0/29 9/27. Ofregen. 726.3130.0/27.5 25.0/25.7/25.9 826 0/31.0/28.5 25.8/31.0/27.8 9126.5| — 27.5 26 5/30.5/27.7 10} — (31.5/28.3 26.4/31.5/27 8 11/26.5/31.3/28.8 26.5/30.8/27 .2 12/26.0/28.3/26.7 26 0/31 .3/27.3 13/25 .4/29.7/26.8 25.8 — | — 14f!26 0/30 .6/26.8/Namiddag regen. 26 5130.0| — 15/126.5/29 5/27 .5/van 1u tot 5u n.m. regen. [26.0/31.0/25.8/namiddag regen. 16/26.5131.5| — 25.8| — | — idem. 17//26.7/32.0/26.7 tusschen 7u en Bun. m. regen.25.4/29.8/25.2 idem. -18/25.3/31.5/25.8|den geheelen nacht zoo ook/f25.4) — | — 's namiddags regen. 19/25 .3/30.0/27.0 —_ || 20/26 .0/31.4/27.5 25.4/29 9/28 4/namiddag regen. 21//26.7/30.9/27.3namiddag regen. 26.2/29 0|27.1|’s nachts stortregen. 221127 .0{26.7/27 .O|regen, 25.0/28.9/27 .5|regen. 23127 .5/32.7/29.5/’s nachts regen. 25.8/30.4/26.9 24126. 0/28.5/28.0 26.5/31.0/27.4 251127 .0/31.0) — 26.5/30.5/27.0 26//26.5/29.6/26 Alzware regen 25.5/29.5/27.0 27//24.4/29.5/24.8 26.0/28 8| — 28/24.5/28.8/26.5 25.7/26.0/26 3/regen 29/125.0/31.0/27.8 24.7|26.7| — [regen 30//26.0[31.3) — 24.0/25.5/24.5 3 25.3/30.0[ — 3 26 a0.3l2r 4 Ps of 5e dt) | | | 208 puoa seduoy | mere ppl IG rsr [7 sne SI—=|8 [6 [8 1E |-T{T|CI| "PLL "JOY WIT Baj OR SE Pl ape I6 af 0 | OG IL (SIOE PEEP 168) … PZOT LOMAN ae a ek LA me a as nd rn a banen an el nl en; Gn LIEP) ‘PZ8L °°“ smsnany zere d eerd tise db im be van ol mt =d nl el En emd al dn 6 GEE Te juf den Emad Ate Sla el Clean ee A neen LC unf dd eK nF en tent Aen: a bene en GT TR tunf real dll le al Cn et et bg a a dd a en ZOER ii LE) NI redo beet LE Bee A ej IE 06 GLE: [udy zie Bee Pa ea Ae Eden ar ne 05| “PZ8I tudy TGA ADE IGT ITE [IS GBE EDI. (Lekt OE SIE Ih E6- GLOE “Heew EE ETT Te erste Pe r|6 jr [oft 6) “or aen gafsfsllsjsjssslss elle ss sa aj: sis SIS SN Rn As e A 5 ‘uliz ueepa3 kel Elei: slelal [slelsl |zlejsl |sloje 8 <2 ae | Is) |e/ en 2 5 ue3urwoureen : ha J ap UIJeem 3 ‘zeef ua pueew ‘wewdooy jeerwupy-ooaA dryosmoors MIA TAEVL nd iz q/e seIg-oojeodg ueA Tteeg-Lorequer op ur ueepod ‘Bugyonpumwm Top ueZurmoures sm 209 nn De eee eender 0e Sag IST mA EN A Em TE EZ mi a EE a en nn en end Dir GENOT = Bei via ade BD 6) Tier Ee da en en ze II Ej—l-9 60 278 | 9 | OE) Ee ver ll 4 |I oe ee Or ee PES ede olan tebr |T RE ee eer PIET | DEI EO om ge 22) z ls, Sj sl lon! em) jen) je Z el Eme js Jel e= zer = \ z z pel > > = en) ‘wewdoox [eenwmpy-eorA drgoswmoors ‘sw ‘1Z ‘q/e “ueBurwaudeeA jeruey BA) OEE Jatjuddad PAL 8 Ja{UIIAON ee snjsnöny ORE ee nf GZ8T—PZ3I °° IUNF BART TMR om “GL8T— VLBI °° dy GRE 1eew GRT ee uenuef ‘uliz ueepos USUIWAUIELA op UIJeea “Jeef ua pueew 881 o0JooJ UvA reeg-Áoyequer ep ur ueepog ‘uoBurmoure apum ‘XI TAAVL 210 ‘NS (hen 1 Eese hd ® 4 à ê se ” ® le nd A 4 Z Ld ES neat? ke: 66 | SG | SI | OI |G a et hie RAET ante Jaqusdad Ï Gele sr |I Ï Ee Bam Ik ZL SG | 8 IE | & ral OE RN WAGEN “ TAYUIBAON Zn 4 G ol 6e LI te me t EE mk ee zee wl 5 zh an AO Pz2I ee ED smsnëny Ì And 60094 SIP L4 Ki rd me Ven aen ear Mare KA OR ER mp IN OE zi 6. v 86 | G 4 zend Ï Pele sd ri E sel ZOE E GZOT RADIN re Leen jung Ee e 3 2 6S TI 9 ë me En ede AE len af ed 19 eere see PL81 ee sees serwis EN 4 made ea OEI FE -| 6 6 GET A OP AO Am Ke Ï Er iOTE IE SLOT VABI Se 0 dy Ï Ï Del :€ IE | 5 4 I 6 | OL | ZI | 6 Ie | I PICO OZ8L ast ven Er U HEE balie in rb Ma Eno melte dele dl HL HP IE DET F3: COMBI HERE pee EO ““Ienueg ere Se NS PAS SL Sl eZ sl erin z en N|/O[ N NN ‘uz ueepa8 = = = © © z z î é uaBurwoueeas uadumuwieureea jeruey op UIJEEAA ‘jeef ua pueem ‘SBIH-0OJoog UEA reeq-Áorequrerf op ur ueurgorpurm op UEA Burjeoplea ezfimo8sjuedred X TAAVL NOTULEN VAN DE VERGADERING EN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING Ì IN NEDERLANDSCH-INDIË. ì OE BESTUURSVERGADERING, op 16 Jum 1877. Aanwezig zijn de heeren: P. van Dik, BAvER, vAN DER Bure, JANSSEN VAN Raas, Herinca, Hoorwee, Breking, Everwijn en Crerier, terwijl ook de heer VorpeRMAN de vergadering bij- woont. Afwezig met kennisgeving de heeren: P. A. Brresma, pe Ga- ‚ VERE en HARrpeMaAN, terwijl ook de heeren GurteLinc, pe Roo, pe Lancer en pe Bruijn Kors niet aanwezig zijn. De Vice-praeses opent de Vergadering, en heet den heer Herinca welkom. L Is ingekomen eene missive van den heer Directeur van het Binnenlandsch Bestuur, houdende goedkeuring van de voor- gestelde schikking omtrent den huur van twee lokalen in het bijgebouw. Kennisgeven aan de Ned. Ind. Maatschappij van Nijverheid en Landbouw. H. Zijn ingekomen de Gouvernements-renvooien : 212 a. dd. 27 April No. 7502, 2 Mei No. 1406, 18 Mei No. 9229 en 9250 en 26 Mei No. 8257, begeleidende de missiven van den Gouverneur van Sumatra’s Westkust dd. 4 April No. 2749, 16 April No. 5105, 27 April No. 3460 en 5491 en, 8 Mei No. 5750, alle handelende over, in dat gewest waargeno- men, natuurverschijnselen. b. dd. 26 Mei No. 10155 en 16 Juni No. 10886, begeleidende de missiven van den Resident van Palembang dd. 4 en 9 Mei No. 2015 en 2067 van gelijksoortigen inhoud. ce. dd. 18 Mei No. 9655 en 2 Juni No. 10475, begeleidende een telegram van Z. E. den Gouverneur-Generaal dd. 12 Mei en eene missive van den 17 id. No. 8196 van den Re- sident van Soerabaia, waarbij behooren de missiven aan den heer Directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid van | denzelfden resident No. 8054 en 8196 dd. 12 en 17 Mei, de eerste bovendien begeleidende een monster asch. Inhoud der missiven van denzelfden aard. d. van 28 Mei No. 1212 en 2 Juni No. 10472, begeleidende missiven van 28 April No. 2022, 7 Mei No. 2150 en 16 Mei No. 2282 van den Resident van Pasoeroean en boven- dien een monster asch. Inhoud als voren. e. van 18 Mei No. 6654 en 10025, begeleidende twee telegram- …_men van den Resident van Probolingo dd. 11 en 14 Mei. HI. Is ingekomen eene missive van den heer GRAMBERG, geleidende een monster steenkolen, afkomstig uit de Lampong- sche distrikten. Dewijl gelijke monsters bij het bureau van het mijnwezen in onderzoek zijn, neemt de heer Everwisn op zich, daarover later rapport uit te brengen. Voorts wordt besloten, deze monsters in handen van den heer HArpeMan te stellen , met ver- zoek om rapport aangaande het gasgehalte. IV. Een schrijven van dr. A. re Joris te Cherbourg, in- houdende eene dankbetuiging voor zijne benoeming tot correspon- deerend lid. Voor. kennisgeving. 215 V. Tot gewone leden worden benoemd de heeren dr. J. P. VAN DER Stok, Kapitein J. E. SraaL, P. J. vAn per Leeuw Soekamalie en J. J. Meuer, Resident der Z/O. afdeeling van Borneo te Banjermasin. VI, De heer Backer OverBeeK, Lieutenant ter Zee, wordt van de ledenlijst afgevoerd. VIL. De afgetreden voorzitter brengt verslag uit over den toestand der Vereeniging in het afgeloopen jaar. VIIL De heer van Dik deelt mede, dat in zijn opstel over de Geothermische Progressie een paar onjuistheden voorkomen, en biedt de verbetering daarvan aan. Opnemen in het tijdschrift, even als het verslag onder no. VII. IX. De heer van Disk deelt mede, dat bij de putboring op Salemba van eene diepte van 150 meters is bovengebracht eene pit van de Salak, die volgens mededeeling van Dr. Scuerrer in niets onderscheiden was van de gewone Salak (Salacca edu- lis), en doet verder eenige mededeelingen over het artesisch „ water te Batavia. „Opnemen in het tijdschrift. X. De heer Hoorwea betuigt zijne sympathie met de be- schouwingen in het verslag van den heer van Duk, gericht aan de leden der vereeniging, om door inzending van voorwerpen het doel der vereeniging te bevorderen, en vraagt, of het niet gewenscht zou zijn, om het opstel in het N. T. deel XX pag. 555, getiteld: Eenige opmerkingen en wenken tot beantwoording der vraag: »Hoe kunnen personen, die geene opzettelijke beoe- fenaars van de Natuurwetenschap zijn, de kennis der Neder- landsch-Indische produkten bevorderen” door W. H. pr Vrigse, weder in handen der leden te geven, en afzonderlijk aan al de nieuwe leden uit te reiken. De vergadering besluit, om de heeren BERGSMA, SCHEFFER en pe Gavere uit te noodigen, om alvorens dit stuk voor zooveel noodig te herzien, en indien herztening onnoodig is, het te la- ten drukken, en aan al de leden uit te reiken. XI. De heer HerincA zegt, met eenige verwondering gezien 214 te hebben, dat de door hem ingezonden fossiliën aan het ka- binet van het Mijnwezen zijn afgestaan, en vraagt, waarvoor het museum der vereeniging, waarin geene huiden van zoog- dieren of vogels en geen flesschen met insecten plaats vinden, dan eigenlijk wel bestemd is. Naar aanleiding hiervan komt de toestand van het museum ter sprake. De vergadering benoemt eene commissie, bestaande uit den heer DirecteuR vAN HET Museum en de heeren van Duk en : _Herinea, ten einde zoo mogelijk in de volgende vergadering rap- port uit te brengen over de maatregelen , welke gewenscht zijn, ten einde verbetering te brengen in den toestand van het Museum. XI. Zijn ingekomen de navolgende boekwerken: Tijdschrift van het K. Instituut van Ingenieurs 1876—1877, 5e afl. 1 en 2 en 4 afl. 1. Algemeen verslag van het K. L. v. Ingen. over het Instituuts- jaar 1876—1877. Verslagen en mededeelingen der K. Akademie van Weten- schappen , afdeeling Natuurkunde, 2° reeks, 11° deel, 3 stuk= Geneeskundig tijdschrift voor Nederl.-Indië, dl. 18 no. serie, dl. 7 afl. 4. Tijdschrift, uitgegeven door de Nederl.-maatschappij ter be- vordering van Nijverheid, dl. 40, 4° reeks, dl. t. Mei en Ju- ni 1877. Naamlijst der Leden van de Ned.-maatschappij ter hevorde- ring van Nijverheid. 1877. Notulen van de Algemeene en bestuursvergaderingen van het Bataviaasch-Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, dl. 15. 1877 no. 1. Verslag omtrent den staat van ’s Lands plantentuin te Buiten- zorg, en de daarbij behoorende inrichtingen voor het jaar 1876. Hooiskaas, (J. GC.) Repertorium op de Koloniale Litteratuur of Systematische inhoudsopgaaf, van hetgeen voorkomt over de Kolonien; tweede stuk. Amsterdam 1877. Mittheilungen der Deutschen Gesellschaft fur Natur- und Völ- kerkunde Ostasien’s, 12° heft. Mai 1877, ad Abhandlungen von der Senekenbergischen Naturforschenden Geselschaft, band 11, heft 1. Bericht über die Senckenbergischen Naturforschenden Gesell- schaft 1875—1856. Annalen der Physik und Chemie Neue Folge, bd. 1, heft 2, 1877 no. 6. Beiblätter der Physik und Chemie Neue Folge, hd. 1, stuk 6, 1877 no. 6. Erganzung der Physik und Chemie Neue Folge, bd. 8, stuk 5, 1877. Monatsbericht der K. Preussischen Akademie der Wissenschaf- ten zu Berlin. Januari 1877 en April 1877. Comptes Rendus Hebdomadaires des Sciences de lAcademie des Sciences, tome 84, no. 24—26. Annales de Chimie et de Physique, tome 11, 1877. Mémoires de la Société des Sciences physiques et naturelles de Bordeaux, tome 2, 1° Cahier. Bestuursvergadering der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging van 28 Juli 1877. Bij afwezigheid van den Voorzitter, die evenals de heeren : HARDEMAN en JANSSEN VAN Raai kennis heeft gegeven, verhin- derd te zijn, ter vergadering te verschijnen, opent de Vice- praeses de vergadering. Aanwezig zijn de heeren: RK. Everwijn, P. van Duk, dr. Bauer, dr. vaN peR Buro, dr. GC. pe Gavere, J. HerincaA en dr. H. Crerier. Afwezig de heeren: G. A. pe Lanse, dr. L. W. G. pe Roo, dr. GC. Gurrerine, G. EF. pe Brumm Kors, dr. Hoorwee en B. E. J. H. Beekine. De lezing der notulen wordt tot eene volgende vergadering uitgesteld. De navolgende stukken zijn ingekomen : 1. De gouvernementsrenvooien dd. 27 Juni no. 12517 en 216 . " 12516, van 4 Juli no. 11905, 12550 en 12489 en van 14 Juli no. 15084 en 15508; begeleidende de missiven : a. van den Resident van Pasoeroean dd. 12 Juni No. 2788; b. van den Resident van Djokdjokarta dd. 11 Juni no. 13611, c. van den Resident van Amboina dd. 19 Mei en 9 Juni no. 1541 en 1548; d. van den Resident van Soerakarta dd. 15 Juni no. 1767 en e. van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 8 en 21 Juni no. 4609 en 5152, alle handelende over waargenomen natuurverschijnselen. In handen van het lid dr. Beresma. IL. Eene missive van den heer W. Vrcane te Patjitan, be- geleidende eene steensoort, door hem op eene reis van Madioen aangetroffen, en houdende aanbieding van nadere inlichtingen. Wordt besloten, aan den heer Vrcane te berichten, dat het aangeboden mineraal, zijnde ijzerpyriet, minder belangrijk is, en hem dank te zeggen voor de toezending. UI Zijn ingekomen de navolgende boekwerken: Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in Ned.-Indië, deel 2e afl. 5. Tijdschrift van het Indisch Landbouw-Genootschap , Redacteur F. Ac ENKLAAR VAN GuerICKE, 7° Jaärg. no. 5. Jonkh. mr. J. K. J. pr Joner. De opkomst van het Neder- landsch Gezag in Oost-Indië, 9° deel. H. G. van pe Sanpe BakKuuwzen. Verslag van den Staat der sterrenwacht te Leiden en van de aldaar volbrachte werkzaam- heden van 1875—74, broch. 8°. Amsterdam 1874. Nederlandsch Meteorologisch jaarboek voor 1871, jaarg. 25, dl. 2. Verslagen en mededeelingen van de Kon. Akademie van we- tenschappen, afdeeling letterkunde, 2° reeks, dl. 5, 1—2 stuk. Jaarboek van de Kon. Akademie van wetenschappen voor 1874. Processen verbaal van de Kon. Akademie van wetenschappen voor 1874—75, 2 ex. 217 Verhandlungen der Naturforschende Gesellschaft in Basel, theil 6, heft 2. | Verhandlungen der Schweizerischen Naturforschende Gesell- schaft in Schaffhausen, 56° jahresversammlung jahresbericht 1872—75. Verhandlungen der Schweizerischen Naturforschende Gesell- schaft in Chur, 57° jahresversammlung, jahresbericht, 1875 —74. Jahrbuch der K. K. Geologischen Reichsanstalt jahrg. 1875, band 25, no. 2 en 5. Wien. | Annalen der Sternwarte in Leiden, 4° band. Haag 1875 4°: H. HorrMann. Zur Species frage (Natuurk. verh. der Holl. maatschappij van wetenschappen, 5° verz. dl. 2 no. 5). Haar- lem 1875, 4°. Waurttembergische Naturwissenschaftliche jahreshefte 51 jahrg. 1875, 1e 2° en 3° heft. Archiv fur Naturgeschichte jahrg. 39, 6° heft, jahrg. 40, 5e heft. | Monatsbericht der Kon. Preussischen Academie der wissen- schaften zu Berlin. Februar. 1877. Annalen der Physik und Chemie, 1877 no. 5. Beiblätter zu den Annalen der Physik und Chemie, band 1, stak 5.” Videnskabernes Selskabs skrifter, Naturvidenskabelig og ma- themask afd. band 10, no. 7, 8, 9, band 11, no. 1, band 12, no. 1. Oversigt over det Kongil Danske Videnskabernes Selskabs, 1874 no. 5, 1875 no. 1. Videnskabelige meddelelser fra Naturhistorisk forening i Kjo- benhavn for Aaret 1874. Kongliga Svenska vetenskap-akademien. Handlingar band 9, 2, band 10 en 12 en band 11 no. 5. Behang fill K. Svenska vetenskaps-akademien. Handlingar, band 1, 1—2, band 2, 1-2. Ofversigt af K. Svenska vetenskaps-akademien. Förhandlingar Árgang 28—51, 1871—74. 218 * Meteorogiska lakttagelser, band 12, 15, 14. 187072, Lefnadsteekningar, heft 5, 1° band. Kongl. Svenska vetenskaps-akademien. Mag. 1872—75. Jeattegryder og gamle strandlinier.i fast klippe (2° exempl.) Carcinologiske bidrag fil Norges Facine 1° und 2e heft. Om Skuringsmaerker, Glacialformationen , terrasser og strand- linier 1875. d Nyt magazin for Naturvidenskaberne, 19° binds, heft 5, og 4, 20° binds, heft 1—4. H. Sregke. Enumerato Insectorum Norvegicorum fase 1, (2 exempl.) A. Breyrr. Bidvag fil Kundskaben om Vegetationen i den lidt Sydfor og under Polarkredsen liggende Del of Norge br. 8°. 1871. ———_— _Bidrag fil Kundskaben om Vegetationen par No- waja Semlja, Waigatschöen og ved Jugorstraedet br. 8°. 1872. G. P. Sars. Bidrag fil Kundskaben Hydroider br.8°. 1875. RorrerT Correrr. Slaegten Latrunculus Günth., og dens nor- diske Arter br. 8°. 1872. Remarks on the Ornithology of Northern Norway 2 ex. Smithsonian report 1874. ‘Miscellaneous collections. The Toner lec- Lures. Report of explorations of the Colorado of the west and its tributaries. Curves Grrarp. Contributions to the Ichthyology of the Western Coast of the United States, from specimens in the museum of the Smithionian institution br. 8°. 1856. The complete works of Cound Rumford, vol 4. * Proceedings of the American academy of Arts and Sciences vol. 10. Comptes Rendus Hebdomadaires de l'Académie des Sciences, tome 84, no. 18-21. 1877. Archives du Musée Teyler vol 1, 2, 5 et 4, fase. 1. Mémoires de la Societé de Physique et d'Histoire Naturelle de Genève, tome 24, 1° part. En ” 219 ‘„Sociëté Linnéenne du Nord de la France Bulletin Mensuel, no. 45, 44 et 45. tome 5. „Aectes de la Société Helvétique des Sciences Naturelles. Rêu- nies a Fribourg, 55° session. Gomptes Rendus 1872. < Mémoires de la Société des Sciences physiques et naturelles de Bordeaux, tome 1875. Archives Neêrlandaises des Sciences exactes et naturelles, tome 10, livr. 4 et 5, tome 11°, ‘livr. 1. Mémoires Couronnées et autres mémoires publiées par l'Aca- dêmie Royale de médecine de Belgique, tome 5, fasc. 5. Atti della R. Accademia dei Lineei 1876-—77, vol. 1, fasc. 56. Novorum Actorum Academia Caesarie Leopoldine Caroline Nature Curiosorum, band 57. 1875. Nunquam Otiosus Leopoldina amtliches organ heft 10. IV. Van de ledenlijst worden afgevoerd de heeren: H. J. VAN Berker, A. W. Paru, W. van Geer, dr. G. UigLeNBROEK, W. Rurg en J. C. van Lrer. V. Tot leden worden benoemd, de heeren dr. M. Arericar, officier van gezondheid te Muntok, en J. C. Rrreers, Ingenieur B. 0. W. te Soerabaia. VI. De heer Herixca stelt voor, om pogingen aan te wenden tot het completeeren van die tijdschriften der boekerij, welke onvolledig zijn. | ad De heer Bauer deelt mede, dat reeds vroeger circulaires zijn rondgezonden aan de Genootschappen, welke die geschrif- ten uitgeven, maar dat het resultaat gering is geweest. Daarop stelt de heer Herinca voor, om althans Pogg. Ann. die door koop worden verkregen, te completeeren. De heer Baurkr neemt op zich, daarvoor zorg te dragen. VIEL. De commissie, in de vorige vergadering benoemd, om middelen aan te wijzen ter verbetering van het Museum, brengt haar rapport uit. De conclusie strekt, om aan te bevelen het bewaren van schelpen en van de mineralen der collectie Maier, de mineralen van Billiton en van Banka, en datgene, 220 wat verder van belang is. Voorts stelt de commissie voor, een schrijven te richten aan den heer Hoofd-ingenieur van het mijnwezen met verzoek, een’ Ingenieur te willen uitnoodigen, om behulpzaam te zijn bij het uitzoeken van zoodanige mine- ralen, die voor de verzameling van het mijnwezen belangrijk geacht worden, en daar ontbreken. Conform. VIII. Aan den heer pe Gavere wordt een crediet geopend voor het aanschaffen van flesschen en benoodigdheden voor het Museum. Vergadering van de Directie der Koninklijke Natuur- kundige Vereeniging van 18 Augustus 1877. De Vice-praeses opent de vergadering. Aanwezig zijn de heeren: P. van Duk, dr. Baver, dr. vaN DER Bure, HerincaA, dr. pr GAVERE, JANSSEN VAN Raai en de SECRETARIS. De heeren dr. P. A. Beresma en H. J. Harpeman hebben te kennen gegeven, dat zij verhinderd zijn, de vergadering bij te wonen, terwijl ook de heeren dr. Hoorwee, R. Everwuan, B. E. J. H. Brekine, dr. pe Roo, pe Bruun Kors, G. A. pr LANGE en dr. Gurrerine afwezig zijn. De notulen der beide voorgaande vergaderingen worden ge- lezen en goedgekeurd. De navolgende stukken worden ter tafel gebracht: 1. De gouvernementsrenvooien no. 14561 en 14562 dd. 51 Juli en 15248 dd. 11 Augustus, begeleidende de missives van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 50 Juni, 2 Juli 24 Juli no. 5457, 5467 en 6059, en handelende over natuur- verschijnselen, in dat Gouvernement waargenomen. In handen van het lid dr. Brerasma. II. Eene missive van zekeren heer Rorizarp van het eiland Réunion, begeleidende eenige kisten met naturaliën , die hij tegen 21 ee de, in een’ catalogus vermelde, prijzen ter beschikking der Directie wenscht te stellen. De heer pe Gavere neemt op zich, om te onderzoeken, of er wellicht voorwerpen in de collectie voorkomen , waarvan de aan- koop wenschelijk ware, en voorts om den heer RoerLLarp mede te deelen, dat de kisten in het Museum der vereeniging ter zijner beschikking zullen bewaard worden. [IL Eene missive van den heer Hoepr van Amboina, bege- leidende een stoptlesch, waarin een hagedisachtig dier, door de inboorlingen voor eene slang, Pananad genaamd, gehouden, en zeer vergiftig geacht. Het dier wordt volgens den inzender door Valentyn III pag. 291/2 uitvoerig beschreven. In handen van den heer pe GAVERE. IV. Een schrijven van den heer Baummaver van financiëelen aard wordt in handen van den heer Thesaurier gesteld. V. Een opstel van pe Bruur van Ternate, handelende over eene expeditie naar Nieuw-Guinea, vergezeld van een schetskaartje. Wordt besloten tot opname van het eerste in het tijdschrift, miaar het kaartje weg te laten, en het stuk dienovereenkom- slig te wijzigen. Voorts, dat den heer pe Brum van die wij- ziging zal worden kennis gegeven. VL. Eene mededeeling van het overlijden van het correspon- deerend lid dr. W.C. H. Srarinc. Wordt besloten tot het inzenden van rouwbeklag. VIL De heeren var Vrrurer van Tjilatjap, Hoos van Pa- lembang, Prikker en H. Scnmrrr alhier worden van de leden- lijst gevoerd. VIII. Zijn ingekomen de navolgende boekwerken: Tijdschrift der Nederl. dierkundige vereeniging, dl. 2. Tijdschrift der Nederl. Maatschappij ter bevordering van Nij- verheid. Aug. 1877. Tijdschrift van het Indisch Landbouw-genootschap, 7° jaarg. no. 8 en 9, 1877. Tijdschrift van het Aardrijkskundig genootschap te Amster- dam, dl. 2, no. 5. DEEL XXXVII 45 222 Nieuwe verhandelingen van het Bataafsch genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte te Rotterdam, 2° reeks, 2° dl. 2e stuk. Crrevreur, Dumas etc. Annales de Chimie et de Physique, tome 12. Septbr. 1877. Comptes rendus Hebdomadaires des Sciences de l'académie des Sciences, tome 85, no. 10 & 11. Abhandlungen der Königl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, band 21, jg. 1876. _Göttingesche gelehrte Anzeigen unter die Aufsicht der König]. Gesellschaft der Wissenschaften 1876, 2 banden. Nachrichten von der Königl. Gesellschaft der Wissenschaften und der Georg-Augusts-Universität 1876. Verhandlungen der Kaiserl. Königl. Zoologisch-botanischen Gesellschaft in Wien, bnd. 16, jg. 1876. IX. De heer van per Bure deelt mede, dat volgens mede- deeling, \door hem van het kadaster ontvangen, de grensschei- ding tusschen zijn erf en dat der vereeniging, door de be- dienden der vereeniging om der wille van eenige pisangplanten’ willekeurig is verlegd, en dat hij, ten einde niet door verjaring nadeel of moeilijkheden te ondervinden, de grensscheiding naar behooren zal doen aanwijzen. Deze mededeeling geschiedt ter voorkoming van misverstand bij eventueel beklag van den be- waarder van het gebouw. X. De heer Thesaurier doet, met het oog op den staat der kas, het voorstel, nog duizend gulden van de hijpotheek op het gebouw af te lossen. XI. Nadat de Secretaris het voornemen heeft te kennen gegeven, om in de volgende maand zijne belofte omtrent eene lezing te vervullen, wordt de vergadering gesloten. 225 Bestuursvergadering der” Koninklijke, Natuurkundige Vereeniging van 27 October 1877. De Voorzitter opent de Vereeniging. Aanwezig zijn de heeren: Brresma, BAurR, JANSSEN VAN Raams, Herinca en de Secretaris, terwijl de heer VorpeRMAN de Vergadering bijwoont. De heer van per Bure gaf kennis, dat hij verhinderd is, de Vergadering bij te wonen, terwijl ook de heeren: Brekine, P. vAN Duk, R. Everwun, pr GAVERE, GUTTELING, Hoorwea, pe Bruun Kors, G. A. pr Lance en pe Roo afwezig zijn. De notulen der vergadering van 18 Augustus worden gelezen en goedgekeurd. De navolgende stukken worden ter tafel gebracht: De gouvernementsrenvooien dd. 29 September no. 17910, 5 Oetober no. 19728, 12 October no. 19844 en 19845, 16 October no. 20258, 20281 en 20282, begeleidende de missiven: a. van den Resident van Amboina dd. 25 Juli no. 1958; b. van den Gouverneur van Gelebes enz. dd. 50 Augustus no. AAT; ce. van den Resident van Palembang dd. 28 September no. 4502/5 en 4171/5. d. van den Assistent-Resident van Benkoelen a/i. dd. 19 Sep- tember no. 2208, 27 September no. 2556 en 10 October no. 2580. Alle handelende, over, in die gewesten waargenomen, na- tuurverschijnselen. In handen van dr. Brrasua. IL. Bene missive van den Secretaris der Ned. Ind. Commissie voor de wereldtentoonstelling te Parijs, inhoudende het verzoek, om in het laatst der maand November en in het begin van December te mogen disponeeren over een tweetal lokalen der Vereeniging. Conform. II. Een meteorologisch overzicht van de Kapoeas-delta, 224 samengesteld door den heer J. C. Veennuizen. De president doet omtrent dit overzicht eenige mededeelingen, waaruit blijkt, dat de heer Veernuizen zich onthouden heeft van de mededee- ling van cijfers, omtrent door hem gedane waarnemingen, maar bijna uitsluitend theoretische beschouwingen ten beste geeft, die ten deele indruisen tegen de geldende theoriën. Wordt besloten, den heer Vrennuizen te kennen te geven, dat, hoewel zijne mededeelingen met belangstelling zijn ont- vangen, het stuk minder geschikt wordt geacht tot opname in het tijdschrift, dat vooral zijne mededeeling over het verband tusschen den gevallen regen en den stand der maan zeer he- langwekkend is, maar dan door cijfers dient te worden gestaafd, in welk geval het Bestuur gaarne die mededeelingen zal op- gemen. Eene missive van den heer Strisrr van Lahat, begeleidende eene flesch aardolie. Ophelderingen omtrent de vindplaats ontbreken, wellicht met het oog op de prioriteit van mogelijke exploitatie. In handen van het lid Herinea, ter onderzoek en advies. V. Zijn ingekomen de navolgende boekwerken: Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Weten- schappen. Aanteekeningen van het verhandelde in de sec- tie-vergaderingen, 1875 en 1876. Verslag van het verhandelde in de algemeene vergadering, 1875 en 1876. Nederlandsch Meteorogisch jaarboek voor 1875, uitgegeven door het Kon. Ned. Meteor. instituut, 27° jaarg. Programma van de Holl. Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem, 1876. Verhandelingen der Kon. Akademie van Wetenschappen te „Amsterdam, afdeeling Natuurkunde, dl. 16. Verhandelingen der Kon. Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, afdeeling Letterkunde, dl. 10. Verslagen en mededeelingen van de Kon. Akademie van We- 225 tenschappen te Amsterdam, afdeeling Letterkunde , dl. V, 5, SV Ist r2: Jaarboek van de Kon. Akademie van Wetenschappen te Am- sterdam, 1875. Catalogus van de boekerij der Kon. Akademie van Weten- schappen, dl. III, 1. Proces-verbaal der Kon. Akademie van Wetenschappen, 1875/76, afdeeling Natuurkunde. Tijdschrift voor nijverheid en landbouw in Ned.-Indië, dl. 22, afl. 6. Tijdschrift uitgegeven door de Ned.-Maatschappij ter bevor- dering van Nijverheid, dl. 40, afl. 6. Hollandia, Carmen Francisci Pavesi, mediolanensis ornatum preemio aureo in certamine poetico e legato Jacobi Hen- rici Hocufft in Academia regia disciplinarum , Amstelo- dami 1876. BAumnaver, (E. H. von). Archives Neêrlandaises des Scien- ces exactes el naturelles. Publ. par la Société Holl. des Sciences à Harlem, tome XI, 4 etl 5, lome XII, 1. Programme de la Société Holl. des Sciences à Harlem, 1876. Aux géologues. Société entomologique de Belgique. (Compte rendu, Série 2, no. 27—50, 55, 55. E Annales, tome 18, tome 19, fasc. 1—5. Prareau, (F.) Note sur les phénomènes de la digestion, chez la blatte Américaine Brubellis, 1876, br. 8°. —— Recherches sur les phénomênes de la digestion et sur la Structure de lappareil digestif, chez les My- riapodes de Belgique, 1876. Tableau Général, Méthodique et Alphabétique des Matières, continues dans les publications de Paccadémie imperiale des Sciences de St. Petersbourg, 1° partie 1872. Marche annuelle du thermomètre et du baromètre en Nêer- 296 sed Ad lande déduite d'observations simultanées de 1845 à 1875. Institut R. Météor. des Pays-bas. Utrecht 1876. Académie impériale des Sciences de St. Petersbourg. Bulletin, tome 20, 5, 4 et tome 21. Memoires. 7° Série, tome 22, 4—10, tome 25, 1. Annuaire de lacadémie royale des Seiences, des Lettres et des Beaux arts de Belgique, 1875 et 1876. Mémoires couronnés et autres mémoires, publ. par aca- démie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux arts de Belgique 1875, tome 24, 25, 26. Bulletins de lacadémie royale des Sciences etc. 1874 el 1875, tome 58, 59, 40. Memoires couronnés et mêémoires des savants étrangers, publ. par Pacadémie royale des Sciences etc, 1876, tome 59, partie 1. Mémoires de Vacadémie BR. des Seiences etc. 1875 ct 1876, tome 41, part. 1, 2, Mamifestation en Phonneur de m. le professeur P. J. van Beneden, Louvain 18 Juin 1877, Compte rendu (publié au nom de la commission organisatrice). Mémoires couronnés et autres mémoires publiës par Paca- démie royale de medicine de Belgique, tome 4, fase. 1. Comptes rendus Hebdomadaires des Sciences de Vacadémie des Sciences,*tome 85, no. 1, 25 3, 4,55 On enn Mémoires de la Société de physique et d'histoire naturelle de Genève, tome 24 seconde partie. Curvreur , Dumas ere. Annales de chimie et de physi- que, tome XI, no. 2, 5. Transactions of the Gonneeticut academy, vol. 5, part. 1, 1876. Proceedings of the American association for the advance- ment of Science, vol 24, 1875. Salem 1876. Proceedings of the American academy of Arts and Sciences 1875—76, new series, vol. 5, whole series, vol, 11. Boston. Smithsonian report 1875. 227 Smithsonian contributions of knowledge 1876, vol 20 and 21. Bulletin of the Esser institute 1875, vol 7, no. 1-12, Salem. Proceedings of the academy of Naturel Sciences of Phi- ladelphia 1875, part. 1, 2, 5. Memoirs of the American assosiation for the advancement of Science 1875, 1. Salem. Mémoirs of the Boston Society of Naturel history 1875 —76, vol 2, part. 4, no. 2—4. Proceedings of the Boston Society of Naturel history 1875 — 76, vol. 17, part. 5 and 4, vol. 18, part. t and 2. Occasional papers of the Boston Society of naturel history 1875, IL. Linnean Society of London. General index to the transac- lions, vol 26-—50. (Gompletering the first series). The Transactions, 2° series, vol 1, part 2, 5. Botany 1875 —76. The Transactions, 2° series, vol 1, part 2, 5. Zoology 187576. The Journal, vol 25, no. 81-85. Botany 1875—76. ee: — vol 12, no. 60—65. Zoology 1876. Proceedings of the session 1874—75. Presidents adres and obituary notices. eee Additions to the library, received from Juni 20, 1874 to Juni 19, 1875. K K. Geologische Reichsanstalt. Jahrbuch, jg. 1875, bd. 25, no. 4, jg- 1876, bd. 26, no. 1, 2, 5. Wien. Verhandlungen no. 14—18, 1875, no. 1—15, 1876. Wien. Catalog der Ausstellungsgegenstande bei der Wiener Welt- ausstellung 1875. Naturwissenschaftlicher Verein zu Bremen. Abhandlungen, 4° bd, 4° heft, be bd, 1e heft, 1875 —76. Beilage no. 5, zu den Abhandlungen. _ 228 Monatshericht der Kön. Preuss. Akademie der Wissen- schaften zu Berlin. Marz 1877, Mai 1877. Poccenvorer, (J. GC.) Beiblätter zu den Annalen der Phyv- sik und Chemie, band 1, no. 7, 8. WiepemaN, (G.) Annalen der Physik und Chemie neue Folge, bd. t, heft 5, 4. Kaizerliche Akademie der Wissenschaften in Wien. Denk- schriften, bd. 54, 1875. Almanach 1875, jg. 25. Sitzungsberichte math.-naturw. classe: 1874, 1e abtheil, no. 8—10. 2e » » _8—10. 5e » » 8—10. 1875, de » » 1—5. 56 » » 1—2. Ewarp, (E.) Notizblatt des Vereins für Erdkunde , 5° Folge, 14° heft. Darmstadt 1875. Verhandlungen der K. K. Zoolog. botan. Gesellschaft in Wien 1872, heft 1—-4. Fünfzehnter Bericht der Oberhessischen Gesellschaft für Natur- und Heilkunde. Verhandlungen der Schweiz. Naturforschenden Gesellschaft in Andermal, 58° Jahresversammlung 1874/75. Luzern. Schriften des Vereins zur Verbreitung naturwissenschaft- lieher Kenntnisse in Wien 1875/76, 16° band, 2 ex. Köngliga Svenska Vetenskaps-Akademiens. Handlingar, 11° hand, 1872. Lem Atlas, 11° band, no. 7. Bibang, 5 band, heft 1. Ofversigt, 52 band, 1875. Ledamöter. Maj. 1876. Meteorologiska-Jakttagelser 1 Sverige, 15° bandet, 1875. Kugenius resa 15. HFysik 5. to 29 Voyage de ['Eugénie. Physique 5. Vidensk. Selsk. Skr. 5 te Raekke, Naturvidenskabelig og mathematisk, afd. 11, bd. 2, afd. 12, bd. 2. 1875. Vidensk. Meddelelser fra Naturhistorisk foroning i Kjoben- havn 1875. Oversigt over dit. Kongelige Danske videnskabernes sel- skabs 1875, no. 1,2, 3. Atti della R. Academia dei Lincei Anno 274, 1876—77. Serie Terza Transunli, vol 1, fasc. 7. Bijbladen van het Tijdschrift van het Aardrijkskundig Ge- nootschap te Amsterdam no. 4. Tijdschrift van het Kou. Instituut van Ingenieurs 1876— 17, 4 afl, 2° gedeelte. Jaarboek van het Mijnwezen in Ned. Oost-Indië, 6° jaarg…. 1e dl. Repertorium op de Koloniale litteratuur door J. GC. Hoous- KAAS, 2° stuk is reeds in de kast. Muerrer, (F. von.) Select plants readilv eligible for In- dustrial culture or Naturalisation in Victoria. TroscneL, (dr. K.H) Archif für Naturgeschichte 1874, 6° heft, 1877, 2e heft. Prospect von dr. Meiers Vögel-skeletten. Tijdschrift voor Indische taal-, land- en volkenkunde, uit- gegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, dl. 24, afl. 4 en 5. Tweede vervolgcatalogus der bibliotheek van het Bat. Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. VL. Kene missive van den heer Hueveri, inhoudende, dat hij gaarne de behulpzame hand wil bieden tot het rangeeren der mineralen , maar als voorwaarde moet stellen, het aan- schaffen van vier kasten, elk à f 80— ongeveer. Wordt besloten, de hulp van den heer HucveriN in dank te accepteeren, en hem het noodige erediet te openen, of wel de kasten volgens zijne aanwijzingen te doen vervaardigen, 250 VIE. Van de ledenlijst worden afgevoerd de heeren P. C. Lans, Ep. Er, GC. E. Dierricn, A. F. van HaasrterT, M. EERNSTMAN en J. vAN MeETPREN. VIIL. De heer L. J. Anpree Warrens wordt op de ledenlijst gebracht. IX. De heer HeriscA doet eenige mededeelingen over het oxalzuur- en suikergehalte der blimbing (Averrhoa Blimbi. L.). „Wordt besloten tot opname in het tijdschrift. SYNTHETISCHE BEREIDING Nese Neleiksd LN: EEL KM NE-AG IN IN, MEDEGEDEELD DOOR Pr. €. DE GAVERE. Schrijver zegt het volgende over eene Synthetische bereiding van Wamlline en over eenige verbindingen (Hydrovanilloimne en Vanillylalcohol), die door reductie daarvan kunnen worden ver- kregen. Vanilline is het aldehyd van het vanilline-zuur; dit laatste is monomethylprotokatechuzuur , zooals S. reeds opgegeven, en nu op uieuw bevestigd heeft. _ Monomethylprotokatechuzuur be- vindt zich evenwel onder de ontledingsproducten, die het dime- thylprotokatechuzuur, bij behandeling met verdund zoutzuur, m dichtgesmolten buizen bij 150°-—-140° oplevert. Het dime- thylprotokatechuzuur kan uit protokatechuzuur, dit uit paraoxy- benzoëzuur, en dit laatste eindelijk uit phenolkalium en kool- zuur worden bereid. In deze reeks ontbrak tot nog toe slechts de teruggaande verandering van vanillinezuur in vanilline-alde- hyd, eene verandering, die schrijver thans heeft uitgevoerd door droge distillatie van vanillinezure en mierenzure kalk. Hydrovanilloine, CG, H‚, O,, eene verbinding van 2 moleculen vanilline en 2 atomen waterstof, staat tot de vanilline in de- zelfde verhouding, als hydrobenzoïne tot benzaldehyd, en is ver- kregen door de werking van waterstof, in wordenden toestand, te ot bo op vanilline. Zij vormt witte, zuilvormige kristallen, is onop- losbaar in «ether, bijna onoplosbaar in koud water, weinig op- losbaar in warm water en in kokenden alcohol, gemakkelijk oplosbaar in verdunde potasch- of sodaloog , moeilijker in am- monia: zij smelt bij 222°—225°, waarbij zij bruin wordt en zich ontleedt, neemt, in aanraking met geconcentreerd zwa- velzuur, eene schitterend groene kleur aan, en wordt vervol- gens met eene roodachtig violette kleur opgelost. Vanillylalcohol ontstaat tegelijk met de vorige stof, en wordt verkregen uit de vloeistof, waaruit de hydrovanilloïne is ge- kristalliseerd. In het handelsbericht van de tlrma Scuimmer & Go. te Leipzig vindt men onder anderen het volgende: Een artikel, dat binnen korten tijd veel van zich zal doen spreken, is de vanilline, waarvan de bereiding in het groot reeds is begonnen, en in het volgende voorjaar (°) eene aan- zienlijke uitbreiding zal ondergaan. Het monster, dat wij van de agenten der fabrikanten heb- ben ontvangen. hebben wij aan een nauwkeurig onderzoek on- derworpen, ten opzichte van zijne bruikbaarheid bij het berei- den van parfumeriën en likeuren, en wij moeten bekennen , dat de uitslag van onze vergelijkende proeven met de fijnste Bour- bon-vanille en vanilline buitengewoon gunstig is geweest voor de laatste, daar de geur hiervan in fijnheid niets te wenschen overlaat. Voorts hebben wij in quantitatief opzicht bevonden, dat men met 10 gr. vanilline evenveel doet, als met 500 gr. van de fijnste Bourbon-vanille, en wij meenen na deze uitkom- sten geen bezwaar te moeten maken tegen het opnemen van dit nieuwe artikel in onze prijscouranten. De voordeelen, ver- bonden aan het gebruik van vanilline, vallen te zeer in het oog, dan dat ze niet algemeen zouden worden erkend. De voornaamste laten wij hier volgen: (*) Van 1877. 335 i°. De vanilline is aan geen bederf onderhevig, terwijl de va- nille zich nauwlijks eenige jaren laat bewaren ; 2e. De vanilline is zeer gemakkelijk in het gebruik, omdat zij in elke verhouding in alcohol wordt opgelost, en men zich dus tincturen van elke sterkte; of wanneer het doel zulks vordert, elaeotacchara kan verschaffen; 50. De bewaring “is ook zeer gemakkelijk, daar in één kilo vanilline het gehalte van 50 kilo vanille is vertegenwoor- digd, en men dus in staat is, in een klein volume het extract van verscheidene honderden ponden vanille te bergen; 4°. De vanilline lost zich op zonder kleur: be, Haar prijs is, zooals uit de volgende vergelijkingen zal blijken, reeds nu gemiddeld ongeveer .20°/, lager, dan die van de vanille. De onderzoekingen van Tureman en HAARMAN omtrent het gehalte van de versehillende vanillesoorten hebben de volgende uitkomsten opgeleverd, waaruit de prijs van de vanilline in de vanille gemakkelijk kan worden berekend. No. 1. Mexikaansche-Vanille. No. 2. _Bourbon-Vanille. No. 5. Java-Vanille. Vanilline-gehalte : No. 11.690, Nor 2 2.480/ ‚0 Na 2170. Prijs per kilo: , No. 1==160 mark (/ 96.00). Nos 0S0 oef 108200). Nos 2{68 = » (4 10080). Prijs van één gram Vanilline: Nost =947 mark (/ 5:68). None) 2 (ft 4 38) No. 53=6.10 » (f 5.66). De uitkomsten toonen ons, dat het vanilline-gehalte van wer- kelijk goede vanillesoorten varieert van t.5%,—2.5°/,, en dat 254 Bourbon- en Java-vanille meestal iets meer vanilline bevatten. Wat de mindere soorten aangaat, bij deze is het vanilline-ge- halte zeer veranderlijk, dikwijls zeer gering, en wel zoo, dat men in het algemeen bij de goedkoopere vanillesoorten het aroma het duurste betaalt. Wij kunnen tegenwoordig de vanilline leveren voor den prijs van 7 mark (/ 4.20) per gramme, en het zal ons aangenaam zijn, wanneer de belangrijkheid van dit product ook in den kring van onze begunstigers levendig wordt gevoeld. Het zal wel boven allen twijfel verheven zijn, dat de prijs der vanille door deze mededinging merkelijk zal dalen, vooral omdat de fabriek van vanilline reeds binnen weinige maanden in staat zal zijn, aanzienlijke hoeveelheden te leveren. Eusyer’s chem.-techn. Mittheilungen 1875—76, blz. 247.) NOTULEN VAN DE VERGADERINGEN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË. BESTUURSVERGADERING, VAN 17 NovemBeER 1877. De Voorzitter opent de vergadering. Aanwezig zijn de heeren: Brresma, P. van Duk, JANSSEN VAN Raar, Bauer en de Secretaris, terwijt de heer Vorper- MAN de vergadering, als gast, bijwoont. De heer van per Buro en Herinea hebben kennis gegeven, dat zij de vergadering niet konden bijwonen, terwijl ook de heeren B. EK. J. H. Brekine, dr. Hoorwere, dr. ne Gavere, R. Everwijn, dr. GurreLinec, dr. pe Roo, G. A. pre LANGE en DE Bruin Kors afwezig zijn. De notulen der vergadering van 27 October worden gelezen en goedgekeurd. De navolgende stukken worden ter tafel gebracht: Î. De gouvernementsrenvooien no. 21866, 21870, 21887, 21890, 22200 en 22515, begeleidende de missives: dà. van den Gouverneur van Sumatra's Westkust, dd. 22 Oc- tober 77, no. 8476: b. van den Resident van Djokdjakarta, dd. 25 October 77. no. 250/1: ce. van den Resident van Banjoemaas, dd. 23 October 77, no. 5458/1; d. van den Resident van Amboina, dd. 1 October 77, no. 2590; e. van den Resident van Bagelen, dd. 26 October 77, no. 4904 en f- van den Resident van Krawang, dd. 51 October 77, no. 2610: alle handelende over, in die gewesten waargenomen, na- tuurverschijnselen. In handen van dr. Brresma. IL De missive van den Directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid, dd. 5 November 1877 uo. 12008, strekkende , om de Directie uit te noodigen, het bewijs te leveren, dat de ge- wone gouvernements subsidie ook voor het jaar 1879 noodza- kelijk is. In handen van den Secretaris, om het noodige te doen. II. Eene missive van de Directie der Philosophical Society te Philadelphia, inhoudende een voorstel tot wederzijdsche com- pleteering van uitgegeven geschriften. In handen van dr. Baver. IV. Eene missive van den heer Struer van Lahat, inhou- dende mededeelingen over de. in de vorige vergadering ter ta- fel gebrachte, aardolie. In handen van den heer Herinca. V. Van de ledenlijst worden afgevoerd de heeren MH. W. J. Cowar en dr. H. Grrvr. Vergadering van het Bestuur der Koninklijke Natuur- kundige Vereeniging van 15 December 1977. De Voorzitter opent de vergadering. “Aanwezig zijn de heeren: dr. P. A. Beresma, P. van Duw, H. L. JANseN van Raar, Jon Herrinca, dr. Bauer, dr. vAN DER Bure, dr. C. npe Gavere en de Sekretaris. De heer Everwrn geeft kennis, dat hij de vergadering niet kan bijwonen, en verzoekt, wegens zijn aanstaand vertrek naar Europa, van de lijst der dirigeerende leden te worden afge- voerd. Ook de heer Brekine was verhinderd ter vergadering te verschijnen. Voorts zijn de heeren dr. Gurrerine , dr. Hoor- WRrG, DE Bruin Koers, G. A. pr Lance en dr. ne Roo af- wezig. De notulen der vergadering van 17 November worden gele- zen en goedgekeurd. De volgende stukken worden ter tafel gebracht: 1. De gouvernementsrenvooiën dd. 50 November en 5 en 7 December no. 25596, 25628 en 24587, begeleidende de missives : a. van den Resident van Tagal dd. 15 November no. 4515: b. van den Resident van Djokdjakarta dd. 16 November no. 269/1, en c. van den Resident van Rembang dd. 26 November no. 8731, alle handelende over, in die gewesten waargenomen, na- tuurverschijnselen. In handen van dr. Beresma. IL. Eene circulaire van de Nederlandsche Maatschappij ter be- vordering van Nijverheid te Haarlem, begeleidende eene ge- denkpenning, van harentwege vervaardigd bij gelegenheid van haar honderdjarig bestaan. Voor kennisgeving aangenomen, en wordt besloten, de ge- denkpenning in fluweel te doen vatten en op te hangen. HI. De navolgende boekwerken zijn ingekomen: Tijdschrift van het Kon. Instituut van Ingenieurs 1876—1877, be afl, 1° en 2° gedeelte. Jaarboekje van het Kon. Instituut van Ingenieurs 1878, één gedeelte. Tijdschrift, uitgegeven door de Nederlandsche maatschappij ter bevordering van Nijverheid, 4° reeks, dl. 1, afl. 9. Geneeskundig tijdschrift voor Nederl.-Indië, uitgegeven door DEEL XXXVII | 16 258 de Vereeniging tot bevordering der Geneeskundige Wetenschap- pen, dl. 18, afl. 5. Curevreum, Dumas ere. Annales de Chimie et de Physique, 5" série, lome 12. October 1877. Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'académie des Sciences, tome 85. no. 12—16. Dr. F. H. Troscurr. Archiv für Naturgeschichte, jahrg. 41, heft 5, jahrg. 45, heft 5. Monatsbericht der Königliehen Preussischen Akademie der Wis- senschaften zu Berlin. Juni 1877. | G. WrepeMaan. Annalen der Physik und Chemie. Nene Folge, bd. 2, heft 1 und 2. J. 6. Poacexporer. Beiblätter zu den Annalen der Physik und Chemie, bnd. 1, stück 9. IV. Van de ledenlijst worden afgevoerd de heeren : vor Laxp- nei, W. Hooervren, J. C. Ranpers, C. H. BacKer OverBerK, Kenrinc, Muxrtine, A. J. Meren, E. M. van Lier en BAcuMaán. V. De heer Herixca brengt rapport uit over de aardolie, in de Oectober-vergadering ter tafel gebracht. A. Everwur wenscht ie Nijmegen het Tijdschrift te blij- ven ontvangen. VL Alsnu wordt overgegaan tot de keuze van een Bestuur vaor het jaar 1878. Uit de gehouden stemming blijk, dat: lot Voorzitter is gekozen….…… dr. var per Bure, PA VIEEDRAESES en bled eeens dr. BERGSMA, p Bere lans. iisiniet toe. arten dr. CReTIeR, » Directeur van het Museum... dr. nr Gavere, pe hhesaumerndsit indien de heer JANSSEN VAN RAATJ. eer Bibliothecairs oasal. oer. resuwsisset dr. Bauer. hg PETE TN GR de heer P. var Duk. De benoemden laten zich allen de gedane keuze welgevallen. De heer Streier schrijft omtrent de petroleum het volgende : De petroleumbronnen bevinden zich aan den boventak »$%- hassa’”” van de, bij Goenoeng Megang in de Lematang uitwater 258 rende rivier, Lunygie. De bronnen zijn sinds lang bekend, en de olie wordt Minjak Lingyie genoemd. Er zijn twee voorna- me bronnen, en het product van de eene, de Minjak Linggie, wordt in den handel gebracht, en gebruikt, om prauwen te kalfaten, enz. Het is dik, als stroop. Deze bron is de meest bekende en bezochte. De andere ligt 5 paal verder het bosch in, zij is van veel grootere capaciteit, en de olie is, blijkens het gezonden monster, dun en vloeibaar, ea verschilt veel van die van de eerste bron. Volgens verklaring van nabij in eene »talang” wonende menschen, is de bron, vóór mij, nog nooit door een’ Europeaan bezocht; wel is nu en dan door den Controleur van Moeara Enim eene flesch olie gehaald. De hoeveelheid olie, die over eene oppervlakte van p. m. 150 meter lengte en breedte overal uit moddergaten opborrelt, is enorm. Wanneer men met den voet slechts even den grond wegwipt, borrelt de olie op. Ik vooronderstel, dat het eene groote trechtervormige bron is, en dat, wanneer men in het midden een boorgat maakt, men daar al de opborrelingen concentreert. Elke der opborrelingen heeft ongeveer den omvang en de hoogte van eene vuist boven de oppervlakte. Op een’ grooten afstand kan men reeds de petroleum ruiken, en hoort men die werken. Men heeft mij verteld, dat de olie somtijds helder en geel te voorschijn komt. De olie vloeit thans weg in een ravijn, dat gemeenschap heeft met de Linggie. Op een’ grooten afstand in den omtrek is de grond zoo doorweekt van de olie, dat men er overal een’ stok met de hand wel 2 meter diep in kan steken. Mijns in- ziens is de capaciteit van de bron groot, en ware zij vroeger bezocht geweest, dan zoude men er zeker meer ophef van heb-- ben gemaakt. De meesten bezochten slechts de eerste bron, die gemakkelijker te bereiken en dichter bij is, en wanneer men dan van de inlanders hoort, dat de andere bron sama djoega is, is het licht begrijpelijk, dat men niet verder gaal. De heer RuissseNaar en ik vertrokken vóór zes ure van Moera nim, en waren eerst om 1 ure bij de bron: om half drie de terugreis aanvaardende, kwamen wij langs een smal, doch 240 korter pad om half zes weder te Moeara nim. De heer Ver- BEEK, mijn-ingenieur, bevond zich daar, doch kon wegens ziekte de reis niet mede maken, en zoude later gaan. Hij heeft eene flesch olie, gelijk aan het gezonden monster, aangehouden, om te Batavia bij het mijnwezen te doen analyseeren. Ik moet hier nog bijvoegen, dat wij bij alle vier riviertjes, die wij op de heenreis hebben gepasseerd, vele en groote ko- lenbeddingen (bruinkolen) hebben gezien. Trouwens de aan- wezigheid van bruinkolen in de geheele streek van Moeara Enim is reeds lang bekend. Van de kolen bij Darmo wordt door het stoombootje van den aannemer van het transport wel eens gebruik gemaakt. Ze schijnen echter niel veel waard maar toch nog beter te zijn, dan de Toengkal-kolen. (Enpl.? Bras en de Banjoe-assin + 80 paal bewesten Palembang.) ONDERZOEK VAN EEN MONSTER AARDOLIE UIT DE AFDEELING Lematang-ilir van de Residentie Palembang, ingezonden door den heer Streiff, DOOR JOD. HERING A. De zeer donkerbruine vloeistof, waarin slechts enkele klonten waren, was dun, vloeibaar, en had bij 29°C. een spec. gew. van 0,896. Op een zandbad gedistilleerd, kwam tusschen 150° en 160° C. slechts zeer langzaam eene weinig geel gekleurde vloeistof over, die den reuk had van petroleum, 45,2%, uitmaakte van de gee heele vloeistof, bij 30°'/, CG. een spee. gew. had van 0,847, en in de lamp met walmende vlam brandde. Deze hoeveelheid 216 C.C. moest nog gefractioneerd, gedistilleerd worden, om werkelijk bruikbare petroleum te leveren, daar die bij + 15 graden geen hooger spec. gew, dan van 0,82 heeft. Daardoor zoude echter zeker eene hoeveelheid verkregen zijn, die te gering was, om verder in de lamp te worden beproefd, doch de groote overeenkomst, die het ruwe vocht had met een ander monster, mij te gelijker tijd van anderen kant in grootere hoeveelheid tot onderzoek toegezonden, en welk monster eveneens van Su- matra uit dezelfde streek afkomstig is, doet vermoeden, dat er ongeveer 50°/, bruikbare petroleum in kan zijn. Naphta, die in Amerikaansche aardolie van 5-—-15°/, aanwe- zig is, was er niet uit af te zonderen. ', ARS) 242 Later werd het overgeblevene tusschen 250 à 280°G. ver- hit, waarbij het heftig kookte, en nu kwam vlugger eene gele vloeistof over ter hoeveelheid van 82 C.C. of 16,4°/, van 0,895 spec. gew. bij 50° C. De onderzochte aardolie wijkt dus, ofschoon geschikt, om er petroleum uit af te zonderen, van de Amerikaansche af door hooger spec. gewicht, daardoor veroorzaakt, dat het gehalte aan hooger in de chemische reeks staande koolwaterstoffen groo- ter. is, en daardoor meer smeerolie, dan in lampen bruikbare petroleum aanwezig is. Van de vele bronnen van petroleum op Java en andere ei- landen van N. [, die in het Nat. Tijdschr. N. IL. of door Juxec- zuuN in zijn bekend werk over Java vermeld worden, zijn slechts schaarsch onderzoekingen in de Indische tijdschriften vermeld. Sroer’s tijdschrift voor statistiek en volkswelvaart, waarin Sax- pers vaN Loo een onderzoek van vrij goede soorten aardolie uit de residentiën Soerabaija en Banjoemaas en van het eiland Ma- doera bekend maakte, stond mij niet ten dienste. In 18635 deed v. Baumnaver den Min. v. Koloniën een ver- zoek, om de aardoliën uit N. fl. te mogen ontvangen voor een „volledig onderzoek; door de regering is daarop een onderzoek naar de vindplaatsen ingesteld, welke door den mijn-ingeuieur DE Greve, zijn opgegeven in dl. XI van ’ttijdschr. der N. IL. Maatschappij voor landbouw en nijverheid, voorafgegaan door eene zeer belangrijke geschiedenis van de aardolie en hare educ- ten. Als gevolg van bovengenoemd onderzoek ontving de Hoog- leeraar v. Baumnaurr in 1867 vier kisten aardolie uit Nederl. O.-Indië t. w. van de Z. en O. afd. van Borneo en uit de resid. Rembang,-Cheribon en Soerabaija. De eerste en laatste bleken geen lampolie op te leveren; de soorten uit Cheribon en Rem- bang leverden bij onderzoek de resultaten, die in hoofdzaak in de hierna volgende tabel zijn opgegeven. Het onderzoek van Prof. v. Baummaver werd in 1869 medegedeeld in dl. XXXII v. h. »Tijdschr. uitgegeven door de Nederl. maatschappij ter bevordering van nijverheid” pag. 190. Daarin worden ook de LS vaN resultaten van een vergelijkend onderzoek met andere soorten, door H. E. Sartre Craire Devinre verricht, opgegeven, waar- van het gedeelte, wat hier te pas komt, in onze tabel is op- genomen, daar die opgaven van die van v. BAummaven’s eigen onderzoek verschillen. Wat mij verder van het onderzoek van N. L. aardolie bekend werd, is ’t volgende. _ In 1851 onderzocht Maser (Nat. Tijdschr. N. IL. dl. II) aard- olie van de res. Krawang uit eene wel, nabij het riviertje Tji- panoewan; die had een spec. gew. van 5,88805 bij 28° C., was moeilijk aan te steken, en brandde met roetgevende vlam; zij werd niel gedistilleerd. In Febr. 1860 nam dezelfde de opdracht aan , om eene flesch aardolie van Ceram, door v. RosenBerG aan onze vereeniging toegezonden, te onderzoeken: ’t resultaat is echter niet in *t tijd- schrift opgenomen. In Sept. 1860 zond de Gouverneur der Molukken 4 fl, aard- olie ook van Ceram; in afwachting van opgave der wijze van verzameling werd die hoeveelheid gedeponeerd, en nergens vind ik van een onderzoek iets opgegeven. In 1865 gaf de heer Graagrere zich zeer veel moeite , om bron- nen van aardolie in de Palembangsche bovenlanden, onder an- deren nabij de Lematang rivier op te zoeken, en van de olie te verzamelen, wat hem gelukte, doch eene eerste flinke be- zending aan onze vereeniging kwam niet te recht, en van wat hij later in twee monsters zond, was A uit de afd. Hiran en Banjoe-asin van mindere kwaliteit in vergelijking van het vroe- ger gezondene, en B uit de afd. Lematang-ilir een overschot, wat maanden lang in de lucht had gestaan, en daardoor dus waarschijnlijk veel van de meest gewenschte vluchtige bestand- deelen had verloren. Het resultaat van ’t onderzoek in 1866 door SAnpers van Loo ingesteld (Nat. tijdschr. N. IL. XXIX, pag. #70) was dan ook niet schitterend. De aardolie was eene taaie bruine stof, waarvan door de taaiheid met den pykno- meter geen spec. gew. te bepalen was, hetwelk echter op 0,9 Lo ra „ie geschat werd: zij moest dus bergteer cn geen aardolie heeten. Bij eene poging tot distillatie ontstond bij 150° CG. eene plotse- linge gasontwikkeling,. waarbij de massa erg schuimde, zeer waarschijnlijk doordat er water bij gemengd was. Be resultaten van dat onderzoek werden later door v. Baum- HAVER, die een gedeelte der monsters van Sanpers v. Loo ont- ving, bevestigd. Een onderzoek in N. L. van belang was dat van J. CG. Ber- NELOT Moens in 1864 van aardolie van de Z. en 0. afdeeling van Borneo, voorkomende tusschen Lampeon en Pringin. Van wege de vermenging met water werd het specifiek gewicht niet bepaald; na verwijdering van dat water bleef 0,4 Kg. over; daarvan werd afgedistilleerd 2,62°/, van 0,9005 spec. gew; 6.5°/, van 0,9202 spec. gew: 7,269, bruine teerolie van 0,952 spee. gew. Rest 70° asphalt; dus ongeschikt voor petroleum- (lampolie) bereiding. De gewezen scheikundige bij het mijnwezen in N. L dr. VLAANDEREN geeft in het 1° dl. van het »Jaarboek van het mijn- wezen in Ned. O.-Indië voor 1872, pag. 275 een onderzoek van de aardolie uit de bron Tjibodas-tangat in het distrikt Madja, afd. Madjalengka, res. Cheribon , waarschijnlijk dus uit dezelfde bron, waarvan de aardolie door v. BAumnaver onderzocht werd, doch die daar Tjibodas-tanggah heet. Het zeer gunstige resultaat komt hier onder voor. Zie tot vergelijkend overzicht de tabel op de volgende blz. ……& “jaagou uaaafosdo veau dojo Iptom PA Ss VIS'Q UEA arjo ‘pleainzos ‘opdoaor Ì ! | Ì ! P L «) “arpoager esseur ajaatrja8 op do puoyaaar “3d ge’, Bou sea Japuoleeg (4) “P[CEIADIAAO PloA JARA "1d p 299A93ug (17) “Dole Âq :ô °s 18/0 UvA Jore mmajotad euomas op uEP Io JOp0or jan UOOYO sjO ‘pao8 apputig ud $58'Q UUA “MARS vaads uaa “ij 8 ze hq pey piotjooasory opaooypnsipoâje orpodwry sie aq (4) “a 09} suaisBooy Aq ppeenosteao piam snisja') UB E08 Iq vS voods 448'Q UEA mnd zen (.) -gapaoar yyiyosSurdo uojoos atopuoaof Pp °N U Ama snp 301 olsa op LOpu0 snp LEY ANJOpdte ANJOZI9pu0 liu 100p ad ‘uaapueerA gol Z9 vZ AGre it 40160 geduer-sepoqilL “araod "9 00T--08T SSM 7o8'G ‘9 OST 101 VET 0 EE A TE PI ; ' ; Ò Ee A D or % cr 79180 ““aoqlae;) 'Ssel Joneywuneg “A 3 00£--08T 'SSM VC Yp 081 1 oZI 918 úes3uey, _ sepoqili, “al[lA9d 909E--08L ‘SSM %9OT | 9 OBT IV VoL'L 0 GGO ON pe | , om NONE Suequto neun g A "9 09T- 0BT VE PG SSM ‚08 10 Vok'L ST | 24160 ei Oee PI BN ede en Oe Pn eueÂgelL “apoayoorg 'S' (@):B:s CPQ'Q UvA SLE WEE ueduooruerjed | | wöuou-uoodwerg “Suaor | SL + (7). 8895 | sjalu sjalu ‘oauog “pje OQ Ue 'Z „PL |C) %08 866 (H) %6'GE Syaru 0e ela EE jeajeuuns “ESH POP /9'GE [PAYEZ 1, u IEEE sjaru 6 968°0 ant-Bueyeuror) 86e voed, lm | EEP ES URA VE EK <60 “gaz opooy ATEN 9°C yep AT FP Re 7 z2'0 “UOJLIS vpHrULOA 8 LLEV /8'G6 LG TI GEO teen ”epeuÊ) /6:9 Vp'QE RES AT GT Grape PULAJASUW L6V oy'6E TP %LVI BORDEN gruea[Ásuuod NANOMUHAO daf (Gre bertar Teo 01 SS reesgI0r Bes) SMS a. VANHOZUAANO | 1UEISO A95 “ad LSWOMAV YANAOZUA0 u UALVT 8 avOdivI VLHAVN 18 fig Ss LSWOMA | EON EE Balen: re ueuuoy ulo 9} [eEIIYEW PUIAIS -agodurey sje apteem op uro ‘uaroos oyostpuy jow uarjopaee otosueeyizauIy UEA Holzloa0 puorljado, ‘ 246 Vergelijken we het bericht van den Heer Srmrirr, voor zoo verre daaruit de vindplaats van de door hem toegezondene aardolie is op te maken, met de beschrijving van den Heer GraugerG in dl. XXII v. hb. Tijdschr. voor Nijverheid en Landbouw in Nederl. Indië pag. 322-325, dan komt het mij voor, dat de aardolie van den Heer Srreier niet van dezelfde plaats kan zijn, als van waar de Heer Gramgere de zijne, die hij der Natuurkundige vereeniging toezond, verkreeg, maar de eerste misschien heeft verzameld in de streek, vermeld op pag. 524, waarvan niel blijkt, dat de Heer GraagerG er persoonlijk geweest is. Het terrein, waar de aardolie gevonden werd, is voor den afvoer zeer gunstig gelegen, daar de olie langs de Lematang- en Moesi-rivier naar Palembang kan verscheept worden. Indien de bron eenigszins ruim vloeit, of door boring tot ruime opbrengst kan gebracht worden, komt het ons voor , dat ze best met gunstig gevolg kan ontgonnen worden. JOD. HERINGA. Batavia, 26 December 1877. f Bladz. 75, regel 14 van onder staat 12 paal, lees: ERRATA Deel XXX VIL. 1, paal. 80 » 15 » hoven » Faëroe, » _Taêëroe.: RE »_ frassinea » __fraxinea. >» 1 » onder » Tauxsiptera »- Tanysiptera. 95 >» 6 » boven » Renantehra » Renanthera. Mos 18 n » »_Mierocapun. » mierocarpum Eh ) » > » _Coronata » _ Goronatu. HDE 5 » onder » Orama » _Orania. 116, de noot beneden vervalt. 119, regel 18 van boven staal 5, lees: 5. NONE o., O» » » van van, » _ van. Dr On » _gebanga, » _Gebanga. Ae B » „hiermede, » hier mede. » » 14 » onder » rosaccus, » _ rosaceus. 151 » 17 » boven » verwarde, » verweerde. 152 On > »_Gramatophylum, lees _Gram- matophyllum. ERR » beschut, lees beschuit. 136 » 14 » onder » 4500 „1500. 159 » 10 » boven » Gramatophyllum, lees _Gram- matophyllum. PLPAPPPLPLLPLLRLR 4 hk EE tt PP pkt itt tent Mt tetek it ett TN pe ij = ek ee | tnt Ee) RAAD Te tid rn APL De tt EA a Fe Fi es ie Eu Fn kr Pr | FULL EP AEL EA EN HEI KK PKI kk HN fd DK PA ht kh DD on > BOO Gn KLP KEINE ht Eep nt 5 pen OER he EPCL TALENT tte Lan CAL beng a ttnnte etende te CEN ntt son 7 tt kt eee tet Hd zj = Pun Â= PLP f- Ath ls LE nt, == dt tt ij EN fe En 3 51 A KELL LLL RE NATL ette tt edet AH HH HE RN DA td ANEMIE NCC RCH eeeh KEER KOOR ENNE EEEN zr ze we À An 0, 4 it À OR RORCROONPONOEN MNH: REK PLP a he ef a ef PPPN ACAP PAPEN, PPR eee err arknnnL PPLPLPLPLPALP AC ACI en Cene A De eef e De noen oe == as = e LPL LLP PP PLPLPLILPLILPLIPLPLPLPLPPLPPC PPP epen Ke ï ä 4 BN fee bs” in effe nf ie ie 4 Lj LPP PLFLPLM TETE hs En ad BCHRORCNEENCHCMIOGN OKER zn RPP eee en ee en DD Den WA OE De IOCH IOC HOK eenn eenn , zj 5 5 E en, 5 za Taz ne es larie = TELT KELFRELELE LT PLEN Pr FAFLMPLPFRPLLP LL. ENECO MMOL eeeh dt HD Bed Idd PLPLPPLFLPLALPLPLELPLA PACM LLL PUPLPULPLPPLPAPLPLELPLPLPPLPLPPLPLPPU LPL.