ont 5 er ness ot En Senses) > ; on ; As vi Arar ao ads Sa RU i Brits tte 5 ER lull Kc I Ds (NI X Bins RE es, il dk = A |) : FE | a ‘a nr a. Bed o's Wate. € NEDERLANDOCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF. JAARGANG 1918. VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN DER NEDERLANDSCHE BOTANISCHE VEREENIGING OVER HET JAAR 1918 ONDER REDACTIE VAN Mej. Cath. Cool, J. Heimans, Dr. Th. J. Stomps, W. H. Wachter en Dr. Th. Weevers. Uitgegeven 31 Mei 1919. Lier akY NEW YORK BOTANICAL GARDEN M. DE WAAL. — GRONINGEN, INHOUD. Staat der Vereeniging op 15 Maart 1919 Je Verslag van den eersten secretaris over den toestand der Vereeni- ging op 1 Januari 1919. Verslag der Commissie van Redactie . Verslag van de Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland Verslag der Excursie, gehouden te ’s- Hertogenbosch op 26 Jul 1918 en volgende dagen door Dr. L. Vuyck. Verslag der Commissie voor de Bibliotheek en het Herbarium ; Verslag van de Commissie voor het Botanisch Station. Verslag van den Penningmeester Verslag van de Commissie tot het nazien van de Rekening en Verantwoording van den Penningmeester Vergadering op Zaterdag 26 Januari 1918 in het Pharmaceutisch Laboratorium te Utrecht. . Vergadering op Zaterdag 27 April 1918 in de Collegezaal van den Hortus Botanicus te Amsterdam . . Vergadering op Zaterdag 25 Mei 1918 in de Collegezaal van den Hortus Botanicus te Amsterdam . … : Wijzigingen Statuten, aangenomen 25 Mei 1918 . Wijzigingen Reglement, aangenomen 25 Mei 1918 js Vergadering op Zaterdag 29 Juni 1919 in Café Krasnapolsky te Amsterdam . Vergadering op Zaterdag 30 November 1918 in het Laboratorium van Prof. Verschaffelt te Amsterdam Bijlage: Over getallenverhoudingen in panmictische couler: daor L. G. M. Baas Becking. . dn 5 : In Memoriam D. Lako door Dr. ie Voel Verslag van de Pinkster-excursie in de omgeving van Weert door ARNE Kloos Jr. Floristische Aanteekeningen XV door P. Janeen! en W. H. Wachter De Geoglossaceae van Nederland door A. van Luijk Opmerkingen betreffende in ons land voorkomende Orchidaceae door C. Sipkes 5 Ranunculus acris L. met mgee kelkbladen door INE Aden Doop. Galeopsis. Een systematisch- floristische studie door JE Th. Henrard 5) ES 158 LIBRARY NEW YO RK ca Lae Nederlandsche Botanische Vereeniging (opgericht 15 Augustus 1845). STAAT DER VEREENIGING op 15 Maart 1919. BESTUUR. Prof. Dr. J. C. Schoute, Voorzitter (aftr. 1919). Prof. Dr. Ed. Verschaffelt, Ondervoorzitter (aftr. 1920). Prof. Dr. Th. J. Stomps, Jste Secretaris (aftr. 1923). Dr. K. Zijlstra, 2de Secretaris (aftr. 1921). Dr. Th. Weevers, Penningmeester (aftr. 1922). PERMANENTE COMMISSIES. CURATORIUM VAN HET KOK ANKERSMIT-FONDS. Dr. J. W. C. Goethart, Leiden, Voorzitter (aftr. 1920). Dr. L. Vuyck, Diepenveen, Secretaris (aftr. 1923). J. T. Cremer, Santpoort, (aftr. 1920). P. Smidt van Gelder, Bennebroek (aftr. 1921). Dr. H. W. Heinsius, Amsterdam (aftr. 1921). Prof. Dr. J. W. Moll, Groningen (aftr. 1922). Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford, Utrecht (aftr. 1922). Prater. bs A EC Went Utrecht (aftr. 1923). De Voorz. der N.B.V. (Prof. Dr. J. C. Schoute, aftr. 1919). De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922). 2 COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET RECUEIL DES TRAVAUX BOTANIQUES NEERLANDAIS. Prof... Dr. F..A. F.C. Went, Voorziter. Mej. Dr. Tine Tammes, Secretaresse. Prof. Dr. Ir. G. v. Iterson Jr. Prof. Dr. Ed. Verschaffelt. De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922). COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET NEDER- LANDSCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF. ‘De Iste Secr. der N.B.V. (Prof. Dr. Th. : Stomps, aftr. 1923) Voorzitter. W. H. Wachter, Secretaris (aftr. 1921). Mej. Cath. Cool (aftr. 1922). J. Heimans (aftr. 1920). ) De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922). COMMISSIE VOOR HET FLORISTISCH ONDERZOEK VAN NEDERLAND. Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1924). P. Jansen, Secretaris ( ) B. H. Danser (aftr. 1920). Ir. A. W. Kloos Jr. ( ) ( ) Prot..Dr. Th. J. Stomps (aftr. 192i) COMMISSIE VOOR DE BIBLIOTHEEK EN HET HERBARIUM. Prof. Dr. J. C. Schoute, Voorzitter (aftr. 1921). _ Prof. Dr. A. H. Blaauw, Secretaris (aftr. 1922). J. Th. Henrard (aftr. 1920). 3 CONSERVATOR. H. Heukels. COMMISSIE VOOR HET BOTANISCH STATION. Dr. L. Vuyck, Voorzitter : (aftr. 1920). Mej. Prof. Dr. Joh. Westerdijk, Secretaresse (aftr. 1922). Dr. J. W. C. Goethart (aftr. 1921). RAAD VAN DIRECTEUREN VAN HET FONDS DER VEREENIGING. A. Ed. Dinger (1909), Rotterdam. Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1910), Eerbeek. BUITENGEWONE LEDEN. Mr. H. J. H. Baron van Boetzelaar van Oosterhout (1889), Oosterhout (Geld.). J. T. Cremer (1889), Duin en Kruidberg, Santpoort. E. G. Duijvis Fzn. (1910), Koog aan de Zaan. EF. E. Blaauw (1917), ‘s Graveland. CORRESPONDEERENDE LEDEN. Prof. Od. Beccari (1912), Florence. Dr. A. Cogniaux (1912), Genappe (België). Geh. Reg.R. Dr. H. Conwentz (1904), Berlin-Schöneberg. Geh. Ob. Reg.R. Prof. Dr. A. Engler (1912), Dahlem bei Berlin. Prof. Dr. J. Massart (1912), Brussel. Sir David Prain (1912), Kew. Dr. A. Thellung (1916), Zürich. Prof. Dr. C. Sauvageau (1917), Bordeaux. 4 GEWONE LEDEN *). J. L. Addens (1912), Groningen, Verl. Heereweg 5a (vac. Bellingwolde Gr.). Mej. A. F. Adriani (1915), Utrecht, Parkstraat 11. C. R. W. K. van Alderwerelt van Rosenburgh (1912). Buitenzorg, Java. - Dr. U. P. van Ameijden (1912), Pasoeroean, Java. Mej. Dr. Ir. J. E. van Amstel (1911), Paramaribo, Depar- tement van Landbouw npe Dr. A. d'Angremond (1913), Klaten, Java. Gs. W. van Apeldoorn Jr. (1917), Amsterdam, 2de Ooster- parkstraat 217. Dr. Pedro Arens (1912), Malang, Java. Dr. W. H. Arisz (1909), Djember, Java. Dr. C. J. Baart de la Faille (1904), Arnhem, N. plein 7. L. G. M. Baas Becking (1917), Amersfoort, Prinses Marielaan 4. | C. A. Backer (1900), Buitenzorg, Java. L. W. H. Backhuys (1913), Rolduc. J. P. Bannier (1918), Utrecht, J. W. Frisostr. 18. Mej. C. E. Bastert (1913), Bussum, Parklaan 31. H. Begemann (1915), Utrecht, Nieuwe Gracht 71. Dr. M. W. Beijerinck (1909), Delft, Laan. Mej. T. A. Bekkering (1916), Meppel, Gr. Kerkstraat 4. L. H. van Berk (1912), Zeist, le Dorpsstraat 13. Mej. C. H. Berkhout (1915), den Haag, Archimedesstr. 15. Dr. Ch. Bernard (1911), Buitenzorg, Java. Mej. F. M. Beucker Andreae (1912), ’s Gravenhage, Laan Copes van Cattenburch 20. J. G. B. Beumée (1918), Buitenzorg, Java. Dr. J. van Beusekom (1904), Almelo, Molenkampspark 20. * De iste secretaris verzoekt de leden beleefd bij adresveran- dering hem daarvan terstond kennis te geven. 5 Mej. W. C. Beutler (1917), Utrecht, Maliesingel 51 (vac. Rotterdam, Wilhelminakade 25). D. Bierhaalder (1894), Baarn. Mej. N. Bierman (1917), Zeist, Wilhelminalaan 4b. Dr. A. H. Blaauw (1904), Wageningen, Schoonoord. Dr. H. W. de Boer. (1913), Amersfoort, v. Oldenbarne- veltlaan 26. Mej. N. H. W. M. de Boer (1915), Haarlem, Nassaulaan 64. A. W. Boerman (1917), Maarssen, Meerhofstede. Dr. I. Boldingh (1903), Buitenzorg, Java. Mevr. C. M. Boldingh-Verment (1909), Buitenzorg, Java. Mej. P. C. Bolle (1918), N. Gracht 121, Utrecht (vac. Rotterdam, Schiekade 4). D. Bolten (1899), Bergen op Zoom, Potterstraat 40. Dr. J. H. Bonnema (1911), Groningen, Herman Collenius- straat 13. Dr. S. E. Boorsma (1911), Weltevreden, Java. Dr. W. G. Boorsma (1911), Buitenzorg, Java. Mej. G. Boterhoven de Haan (1915), Leiden, Haagweg 107 G. Dr. J. Botke (1906), Groningen, Wassenberghstraat 10. Mej. H. Bouwens (1912), Ubbergen, Berg en Dalsche Weg. P. van Boxtel (1912), Nijmegen, Canisiuscollege. Dr. J. Brand (1916), Doesburg. Mej. J. G. Bredenoord (1917), Utrecht, Tolsteegsingel O.Z. 19bis (vac. Nijbroek bij Deventer). Dr. C. E. B. Bremekamp (1909), Soerabaja, Java, Embong Tandjong 17. Mevr. M. Bremekamp—de Gelder (1913), Soerabaja, Java, Embong Tandjong 17. G. Bremer (1915), Pasoeroean, Java. D. J. Broekens (1915), Amsterdam, Joh. Verhulststr. 24. EF. F. Bruyning Jr. (1907), Wageningen. Dr. P. G. Buekers (1913), Velp (Gld). Dr. P. van der Burg (1901), Hardinxveld. 6 Dr. Joh. H. van Burkom (1903), ’s-Gravenhage, Adel- heidstraat 227. Dr. L. P. de Bussy (1911), Amsterdam, Teniersstraat 5. Dr. H. J. Calkoen (1878), Haarlem, Leidsche Vaart 86. Mej. H. E. Casparé (1917), Utrecht, Catharijnesingel 24 (vac. Rotterdam, Oranjeboomstraat 28). _ Dr. C. P. Cohen Stuart (1909), Buitenzorg, Java. Mej. C. Cool (1910), Haarlem, Kleverparkweg 81. Dr. J. C. Costerus (1875), Hilversum, Hooge Naarderweg 59. Dr. P. J. S. Cramer (1904), Buitenzorg, Java. Mej. A. E. Crétier (1917), Lausanne of Genève. Mej. J. M. Crighton (1917), Utrecht, Catharijnesingel 24. (vac. Rotterdam, Mathenesserlaan 283). Dr. K. W. Dammerman (1907), Bussum, Graaf Florislaan 12. B. H. Danser (1912), Rotterdam, Jericholaan 66a. A. B. van Deinse (1909), Rotterdam, Diergaardelaan 60a. Mej. M. J. Dijkstra (1918), Utrecht, Catharijnesingel 24 (vac. Amsterdam, Palestrinastraat 8). Mej. A. F. C. van Dishoeck (1915), Bussum, Graaf Wich- manlaan 36. Dr. W. M. Docters van Leeuwen (1900), Buitenzorg. Java. J. den Doop (1917), Medan, Sumatra. J. D. Dorgelo (1917), van Sytzamastraat 4, Leeuwarden. Mej. Dr. L. C. Doyer (1907), Hilversum, Sumatralaan 3. Mej. A. G. Dreckmeier (1916), Utrecht, Hoogt 14. H. L. van Driel (1918), Utrecht, Burg. Reigerstr. 72. C. Druijvesteijn (1918), Utrecht, Kromme N. Gracht 74 (vac. Arnhem, v. Pallandtstr. 65). H. J. van Eekeren (1917), Schiedam, Groote Markt 7a. Dr. P. van der Elst (1904), Buitenzorg, Java. Joh. A. Ezendam (1914), Wageningen, Lawiksche allée. P. J. van der Feen (1913), Baarn. Nassaulaan 26. Mevr. C. P. Feenstra—Sluiter (1906), Amsterdam, Jac. Obrechtstr. 76. Mej. A. J. Feltkamp (1915), Amsterdam, Honthorststr. 34. ii Mej. J. Fortuyn Drooglever (1915), Utrecht, Justus van Effenstraat 50bis. Mej. A. C. Francois (1916), Utrecht, Mauritsstraat 101. G. L. Funke (1917), Utrecht, Oude Gracht 294 (vac. Amsterdam, van Eeghenstraat 81). H. C. Funke (1915), Bussum, Stargardlaan 18. Dr. A. J. M. Garjeanne (1899), Venlo, Villapark 2. Dr. J. M. Geerts (1906), Pasoeroean, Java. Mej. A. C. Geluk (1917), Utrecht, Voorstraat 35 (vac. Arnhem, Apeldoornsche weg 46). C. A. van der Gen (1916), Rotterdam, Burgemeester Meineszlaan 47a. Mej. H. F. Gerhards (1918), Utrecht, N. Gracht 121 (vac. Apeldoorn, van Heutzlaan 21). Dr. E. Giltay (1880), Wageningen, Markstraat. M. A. J. Goedewaagen (1913), Heemstede, Heerenweg 98. Dr. J. W. C. Goethart (1886), Leiden, Witte Singel 39. Dr. A. C. J. van Goor (1917), Den Helder. H. R. M. de Haan (1917), Groningen, Oosterstraat 39a. E. J. M. de Haas, S.J. (1890), Amsterdam, Hobbema- kade 51. Mej. A. van der Haas (1916), Utrecht, Trans 17 (vac. Den Haag, Frankenslag 329). - Mej. M. A. van Haeften (1918), Utrecht, Stadhouders- laan 85. Mej. J. M. E. Haga (1918), Groningen. Dr. A. L. Hagedoorn (1912), Berkeley, Californié. Mej. F. M. J. A. Haije (1915), Amsterdam, Heeren- gracht 590. Dr. C. J. J. van Hall (1905), Buitenzorg, Java. Dr. H. Hallier (1911), Leiden, Vreewijkstraat 4. Dr. Ph. van Harreveld (1904), Pasoeroean, Java. Mevr. C. H. van Harreveld—Lako (1907), Pasoeroean, Java. Mej. W. P. van der Harst (1915), Koudekerke, Wal- cheren). 8 J. T. Hart de Ruyter (1916), Utrecht, Wittevrouwenstr. 1 (vac. Apeldoorn). Mej. A. M. Hartsema (1916), -Utrecht, Weistraat 80. B. Havinga (1915), Amsterdam, Heerengracht 2 (vac. Noordlaren Gr.). J. Heimans (1912), Amsterdam, Plantage Muidergr. 123. Dr. H. W. Heinsius (1891), Amsterdam, P. C. Hooftstr. 144. J. Th. Henrard (1912), Den Haag, Koningin Emmakade 168. Dr. M. Hesselink (1875), Harendermolen, gem. Haren (Gr.). H. Heukels (1899), Santpoort-Station, Duinlustpark. M. Hille Ris Lambers (1918), Utrecht, Catharijnesingel 34 (vac. Jorwerd). Mej. J. Hingst (1904), Rijswijk (Z.H.), Huis te Lande, Vredenburgweg. Mej. K. J. Hocke Hoogenboom (1917), Amsterdam, Wouwermanstraat 24. Mej. J. L. van Hoorn (1918), Groningen, Damsterdiep 41. Dr. J. A. Honing (1907), Medan, Sumatra. H. R. Hoogenraad (1903), Deventer, Kr. Kerkstraat 46. J. M. van den Houten (1917), Rotterdam, Robert Fruinstr. 64. Dr. F. W. T. Hunger (1895), Amsterdam, van Eeghenstr. 52. Dr. J. E. W. Ihle (1914), Utrecht, Bleijenburgkade 9. Dr. Ir. G. van Iterson Jnr. (1909), Delft, Oude Delft 81. Mej. B. E. Jager (1917), Zeist, Postkantoor. _ Dr. J. M. Janse (1910), Leiden, Witte Singel 76. Joh. Jansen (1916), Malden. P. Jansen (1902), Amsterdam, Frans van Mierisstr. 128. Dr. H. H. Janssonius (1904), Groningen, Oranjestraat 7. C. J. Jaski (1918), Laren, Eemnesserweg. Dr. J. Jeswiet (1907), Pasoeroean, Java. S. C. J. Jochems (1918), Santpoortstation, ,,Longwood”. Dr. W. J. Jongmans (1900), Bloemendaal, de Genestetweg 6. Dr. H. Jordan (1916), Utrecht, Frans Halsstraat 19. Mej. B. Kaiser (1915), Groningen, H. W. Mesdagstr. 16a. Mej. R. Kalt (1918), Groningen, Herm. Colleniusstr. 44. 9 Dr. J. R. Katz (1912), Amsterdam, Roemer Visscherstr. 2. Dr. M. G. J. Kerbosch (1912), Tjinjiroean, Bandoeng, Java. Mej. A. Kleinhoonte (1916), Utrecht, Lange Nieuwstr. 2. Ir. A. W. Kloos Jr. (1912), Dordrecht, I. da Costastr. 8. Dr. A. J. Kluijver (1911), Buitenzorg, Java. Dr. J. C. Koningsberger (1892), Buitenzorg, Java. V. J. Koningsberger (1917), Utrecht, Justus van Effenstr. 52. H. N. Kooiman (1914), Bussum, Boschlaan 24. Mevr. C. H. Kooiman—van Amstel (1915), Bussum, Boschlaan 24. W. J. C. Kooper (1918), Soest, Molenstraat 23. Mej. C. H. Koperberg (1916), Utrecht, Frans Halsstr. 1. Mej. A. C. Kreulen (1915), Amsterdam, Rokin 40. J. M. A. Kroes (1918), Groningen, Oostersingel 12. P. Kruizinga (1910), Rijswijk (Z. H.), Emmastraat 21. Mej. M. Kruseman (1917), Halfweg (N. H.). H. W. Kuhn (1910), Naarden. Dr. J. Kuijper (1905), Pasoeroean, Java. Dr. K. Kuiper Jr. (1909), Havelte (Dr.). H. J. Lam (1913), Rotterdam, ‘s Gravendijkwal 6. P. van Leersum (1912), Bandoeng, Java, Dagoweg 21. H. A. A. van der Lek (1914), Bennekom, Dorpsstraat. Mej. A. D. Lens (1913), Utrecht, Biltstraat 24bis. H. E. van Leyden (1918), Utrecht, v. d. Duijnstr. 1 (vac. den Haag, Stadhouderslaan 98). Mej. M. A. v. d. Linden (1915), Rotterdam, Heemraad- singel 291. : Mej. G. M. de Lint (1914), Den Helder, Binnenhaven 86. Mej. M. P. Löhnis (1915), Amsterdam, Jac. Obrechtstr. 75. Mevr. A. v. Lookeren Campagne—Sabron (1914), Hil- versum, Bergweg 12. Mej. S. W. Loos (1917), Utrecht, Catharijnesingel 24 (vac. Rotterdam, Hofplein 15a). Mevr. A. Lottgering (1914), Rotterdam, Graaf Florisstr 28a. Dr. H. J. Lovink (1909), Den Haag. 10 Mej. M. L. F. Lundqvist (1918), Utrecht, Fr. Hendrikstr. 7. Mej. L. R. Lutter (1918), Utrecht (vac. den Haag, van Aerssenstr. 77). A. van Luijk (1918), Amsterdam, Fr. de Bockstr. 4. Mej. I. Luijten (1916), Wageningen, Hoogstraat 189. ; Mej. J. H. H. v.d. Meer (1917), Amsterdam, J. P. Heyestr. 168. C. J. van der Meer Mohr (1913), Soekaboemi, Java. A. Mellink (1914), Haarlem, Brouwerskade 5. P. J. A. J. Meulemeester (1903), Zwolle, Diezerstraat 10. Mej. Dr. R. G. v. d. Meulen (1912), Leeuwarden, Japikst. 44. Dr. J. S. Meulenhoff (1914), Zwolle, Diezerstraat. Dr. H. C. Milius (1914), Batavia, Rijswijk. W. E. de Mol (1918). Amsterdam, Transvaalstr. 112. Mej. E. J. van der Molen (1916), Utrecht, A. M. van Schiirmanstraat 24. Dr. G. A. F. Molengraaff (1881), Delft, Kanaalweg 8. Dr. J. W. Moll (1877), Groningen, N. Kijk-in-'t Jatstr. 84. Mej. G. Mulder (1915), Brink 15, Assen, (vac. Utrecht, Biltstraat 66). Mevr. Dr. M. Nieuwenhuis—von WUexküll Güldenband (1904), Leiden, Jan van Goyenkade 44. Mevr. M. C. van Oijen—Goethals (1912), Haarlem. G. J. van Oordt (1913), Bilthoven, Rembrandtlaan 6. Dr. F. van Oostrom Meyjes (1912). Hengelo (O.), Tuin- dorp, Lansinkweg 29. | Mej. E. F. G. v. Os v. Delden (1915), Bilthoven, Nieu- werhoek. G. A. W. van Overbeek de Meijer (1918), Utrecht, Oud Kerkhof 44 (vac. Buys Ballotstr. 16). C. van Overeem (1918), Weesp, Slijkstraat 36. Mej. C. P. E. Oving (1918), Groningen, Heeresingel 10. Mej. D. J. Peck (1912), Bussum, Meerweg 33. Mej. G. J. Peereboom (1917), Haarlem, Kruisweg 61. Dr. N. R. Pekelharing (1904), Soekaboemi, Java, Onder- neming Tjimenteng. 1] Dr. A. J. van Pesch Jr. (1909), Amsterdam, Joh. Ver- hulststraat 156. ¢ M. Pinkhof (1917), Amsterdam, Fransche Laan llc. Mej. S. E. M. Poppes (1917), Utrecht, Stadhouderslaan 90. Dr. G. Postma (1900), Deventer, Brink 41. Dr. G. Postma Czn. (1905), Scheveningen. Van Slinge- landstraat 156. Dr. J. J. Prins (1904), Dordrecht, Achterhakkers 18. Dr. H. C. Prinsen Geerligs (1912), Amsterdam, Wanning- straat 17. Dr. A. Pulle (1904), Utrecht, Willem Barentzstraat 83. Dr. H. M. Quanjer (1904), Wageningen, Lawicksche Allée. fares Dre) He Quarles van “Ufford (1910), Utrecht, Emmalaan 35. Dr. A. Rant (1904), Buitenzorg, Java, p/a. Dr. J. J. Smith. A. Reijne (1917), Alkmaar, Kennemerstraatweg 180. Mej. A. J. Reilingh (1918), Utrecht, Nic. Beetsstr. 16bis (vac. Arnhem, Coehoornstraat: 2). Dr. E. Reinders (1910), den Haag, Willemstraat 40. Dr. J. F. Reitsma (1913), Rotterdam, Bergweg 113. H. W. Renkema (1912), Utrecht, Weerdsingel O.Z. 93. Mej. M. W. Rens (1915), Amsterdam, Alex. Boersstr. 26. Dr. H. M. D. van Riemsdijk (1890), Watergraafsmeer, Breedeweg 8. Mej. H. C. C. la Riviére (1911), Leiden, Witte Singel 81. H. M. W. Roelants (1916), Hilversum, Joelaan 8. Dr. P. van Romburgh (1912), Baarn, Stationsweg 2. Dr. A. A. L. Rutgers (1909), Medan, Sumatra. _F. L. Rutgers Jr. (1912), Dedemsvaart. Mevr. J. S. Rutten—de Bruijn (1913), IJmuiden. Mevr. Dr. C. J. Rutten—Pekelharing (1904), Laan van der Wijck, Buitenzorg, Java. J. D. Ruijs (1918), Utrecht, Domstraat 8 (vac. Dedems- vaart, Nieuw Moerheim). H. L. van de Sande Bakhuyzen (1912), Utrecht, Burgstr. 56. 12 H. H. Sanders (1896), Kampen. : Dr. G. Schenk (1909), Utrecht, Frans Halsstraat 12. Dr. A. M. H. Schepman (1912), Groningen, Kraneweg 86. T. E. van Schilfgaarde (1916), Utrecht, Nieuwe Gracht 125 (vac. Diepenveen). W. W. Schipper (1893), Winschoten. Dr. J. C. Schoute (1904), Groningen, Zuiderpark 2. Dr. A. R. Schouten (1906), Meester-Cornelis, Java. Mej. H. B. T. Schouten (1916), Utrecht, Willem Barentz- straat 70. Dr. S. L. Schouten (1906), Utrecht, Lange Nieuwstr. 52a. Mej. A. Schreuder (1913), Amsterdam, Valeriusstraat 251. Mej. C. E. H. Schroeder van der Kolk (1917), Bilthoven, Soestdijksche Straatweg 77. Dr. J. H. Schuurmans Stekhoven Jr. (1914), Amsterdam, Commelinstraat 16. P. J. M. Schuijt (1899), Leeuwen — Beneden. Mej. M. B. Schwarz (1917). Utrecht, Fred. Hendrikstr. 88. J. van Servellen (1914), Bennebroekerweg, Haarlemmermeer. K. Simon Thomas (1917), Utrecht, Schroeder v. d. Kolkstr. 17. C. Sipkes (1917), Oostkapelle (Walcheren). — Dr. M. J. Sirks (1911), Wageningen, Bowlespark A 328. Mevr. J. van der Sleen (1917), Bilthoven, Julianalaan 33: Jan G. Sloff (1915), Rotterdam, Noordsingel 40c. Dr. E. van Slogteren (1912), Lisse. Dr. D. F. van Slooten (1913), Buitenzorg, Java. Dr. J. J. Smith (1903), Buitenzorg, Java. Dr. Ir. N. L. Söhngen (1911), Wageningen. Mej. B. G. Spierenburg (1915), Wageningen, Bowles- park 341. M. Spoon (1910), Nieuwenhoorn, Voorne. A. M. Sprenger (1918), Wageningen. Dr. C. Spruit P.Pz. (1914), Tjinjiroean, Java. Dr. G. Stahel (1914), Paramaribo, Suriname. 3) M. C. E. Stakman (1912), Utrecht, Fred. Hendrikstr. 10. J. E. van der Stok (1910), Buitenzorg, Java. Dr. Th. J. Stomps (1908), Amsterdam, Weesperzijde 29. Dr. G. J. Stracke (1904), Amsterdam, Ceintuurbaan 249. Dr. B. Sypkens (1904), Groningen, Zwanestraat 1. Mej. Dr. E. G. C. Talma (1909), Wipstrikker Allée 6b, Zwolle. Mej. Dr. Tine Tammes (1904), Groningen, St. Jansstr. 1 la. J. J. P. Tap (1917), Den Haag, De Perponcherstraat 63. A. W. R. Thiel (1918), Amersfoort, Arnhemscheweg 5. Jac. P. Thijsse (1899), Bloemendaal, Binnenduin. Dr. K. Tjebbes (1905), Huizen (N.H.), Roelofslaan. F. A. des Tombe (1905), Rotterdam, Rozenburglaan 64. Dr. A. J. Ultee (1917), Djember, Java. Dr. J. Valckenier Suringar (1893), Wageningen, Arnhemsche Straatweg. Dr. Th. Valeton Sr. (1889), Buitenzorg, Java. Dr. Th. Valeton Jr. (1906), Buitenzorg, Java. L. J. van der Veen (1880), Zwolle, Luttekestraat. Mej. J. E. van Veen (1918), Groningen, Mauritsstr. 15a. Dr. Ed. Verschaffelt (1893), Amsterdam, Waldeck Pyr- montlaan 4. Mej. M. C. Versluijs (1916), Wageningen, Hoogstraat 188 (vac. Rotterdam, Oostzeedijk 334). D. de Visser Smits (1903), Semarang, Java. B. P. v. d. Voo (1902), Bordeaux, Quai des Chartrons 2. Mej. C. M. Voormolen (1912), den Haag, Goudenregenstr. 65. Mej. A. G. Vorstman (1915), Haarlem, Mauritsstraat 5. Mej. A. P. C. de Vos (1917), Helder, Binnenhaven 86. Mej. E. de Vries (1911), Zürich, Freie Strasse 72. Dr. Hugo de Vries (1907), Lunteren. Mevr. M. de Vries—de Vries (1894), den Haag, Laan v. Meerdervoort 45. Mej. M. S. de Vries (1907), Utrecht, Maliesingel 32. Dr. Otto de Vries (1912), Buitenzorg, Java. 14 Dr. L. Vuyck (1889), Diepenveen, Park Braband. W. H. Wachter (1902), Rotterdam, De Vliegerstr. 12b. Dr. J. H. Wakker (1885), ‘s Hertogenbosch. Dr. Ir. H. I. Waterman (1913), Delft, v. Leeuwenhoek- singel 26. Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1885), Eerbeek (Geld.). F. Weehuizen (1911), Weltevreden, Java. Dr. Th. Weevers (1901), Amersfoort, Groote Bergstr. 9. J. W. van Welsem (1916), Batavia. Dr. F. A. F. C. Went (1887), Utrecht, Nieuwe Gracht 187. Mej. G. D. van de Werk (1915), Den Haag, Laan Copes van Cattenburch 92. Mej. Dr. Joh. Westerdijk (1904), Amsterdam, Roemer Visscherstraat 1. W. H. de Wette (1916), Bussum, Heerestraat 15. F. A. C. de Wever (1911), Nuth (L.). Mej. A. M. Wibaut (1915), Amsterdam, Waldeck Pyr- montlaan ||. Mej. L. S. Wiersma (1917), Utrecht, Tolsteegsingel O.Z. 19bis (vac. Dokkum, Groote Breedstraat). Mej. G. Wilbrink (1904), Cheribon, Java. J. F. Wilke (1904), Rotterdam, Essenburgsingel 43. C. A. van der Willigen (1910), Utrecht, Parkstraat 49. Mej. H. G. C. Willinge (1918), Utrecht, Poortstr. 114. Mej. Dr. J. S. A. Wisse (1913), Winschoten, Toren- straat 16 (vac. Doesburg, Nieuwstraat). P. C. van der Wolk (1909), Middelburg, Heerengracht 37. S. J. C. van de Woude Venema (1918), Appingedam. Dr. Th. Wurth (1912), Malang, Java. Mej. E. Zeijdel (1914), Leiden, Maria Gondastraat 31. Dr. H. H. Zeijlstra Fzn. (1906), Deventer, Zwolsche Weg 65. Dr. K. Zijlstra (1904), Groningen, Korreweg 36. © C. van Zijp (1914), Malang, Java VERSLAG van den eersten secretaris over den toestand der Vereeniging op 1 Januari 1919. Het aantal leden der Vereeniging is in het jaar 1918 wederom vrij aanzienlijk toegenomen. Op 1 Januari 1918 bedroeg het 281, in den loop van het jaar traden 33 personen als lid toe, daarentegen bedankten 6 leden terwijl de Vereeniging het overlijden van een harer oudste leden, den heer D. Lako te Zwolle, te betreuren had. De totale aanwinst bedroeg dus 26 leden, zoodat de nieuwe ledenlijst op 1 Jan. 1919 307 namen aanwijst. Het aantal buitengewone leden verminderde met 1 door den dood van Mr. W. H. de Beaufort te Leusden. Er hadden 4 ledenvergaderingen plaats, en wel te Utrecht op 26 Jan., en te Amsterdam op 25 Mei, 29 Juni en 30 November. De leden, die meer in het bijzonder belang- stellen in de flora van Nederland kwamen hijsen te Utrecht op 5 April en op 27 December. Op 26 Juli en volgende dagen had een excursie plaats in de omstreken van ‘s-Hertogenbosch, waarvan bijzonder- heden in het verslag van de Commissie voor het Floris- tisch Onderzoek en in de Bijlagen te vinden zijn. In de samenstelling van het Bestuur kwam verandering door het aftreden van den Isten secretaris, in wiens plaats de leden in de vergadering van 30 November den Heer Th. J. Stomps kozen. In het begin van het jaar legde de conservator, de Heer A. H. Blaauw zijn ambt neer. Het bestuur wees den Heer H. Heukels als zijn opvolger aan. De in het vorige jaarverslag vermelde plannen tot ver- sterking der geldmiddelen voerden in 1918 tot een resultaat. 16 Daar de onvoldoende financieele toestand bijna uitsluitend te wijten was aan de steeds zwaarder drukkende kosten van de publicaties, besloot het Bestuur een poging te doen tot het verkrijgen van meer inkomsten voor die publicaties, liever dan door inkrimping van den omvang der tijd- schriften de onkosten te verminderen. Tot dat doel werd een ingrijpende Statutenwijziging voorbereid, die in de Vergadering van 25 Mei tot stand kwam. Directeuren van wetenschappelijke inrichtingen in Nederland werd het daarbij mogelijk gemaakt, met de Vereeniging een contract af te sluiten, waardoor zij, tegen betaling van een bepaald bedrag, het recht kregen kosteloos stukken te doen opnemen in het Recueil des Travaux Botaniques neerlandais en tevens in de Commissie van Redactie van het Recueil zitting te nemen. Met deze wijziging hing samen de instelling van een afzonderlijke Commissie van Redactie voor het Nederlandsch Kruidkundig Archief, terwijl de vroegere Commissie van Redactie van beide tijdschriften plaats maakte voor een afzonderlijke Commissie voor het Recueil. In 1918 sloten een contract af de directeuren van de Botanische Laboratoria van de Universiteiten te Amsterdam, Groningen en Utrecht en de directeur van het Laboratorium voor Technische Botanie van de Tech- nische Hoogeschool te Delft. Het is te verwachten, dat door deze Statutenwijziging een groot deel van de moeilijkheden der Vereeniging tot een oplossing is gekomen en dat de vermeerderde inkomsten, gepaard aan een stijgend ledental tot den bloei der Vereeniging zullen bijdragen. UTRECHT, 31 December 1908: De 1ste Secretaris, AC PELEE: Goedgekeurd en vastgesteld in de ledenvergadering van 26 Jan. 1919. VERSLAGEN DER PERMANENTE COMMISSIES. Het Curatorium van het Kok-Ankersmit-fonds zond geen verslag. VERSLAG der Commissie van Redactie. In het afgeloopen jaar verscheen een omvangrijk deel van het Nederlandsch Kruidkundig Archief. Reeds in het begin van het jaar werd een aanvang gemaakt met het drukken van Vol. XV van het Recueil. Het verschijnen der afleveringen werd echter uitgesteld, daar wijziging van het titelblad noodzakelijk was geworden in verband met verandering in de wijze van uitgave van het Recueil. De in het titelblad aan te brengen veranderingen werden vastgesteld in de vergadering der nieuwe Commissie van redactie voor het Recueil op 1 Dec. 1918, zoodat in het einde van het jaar Livr. 1 nog verscheen. De overige afleveringen kunnen nu spoedig volgen. Ingevolge een besluit van de ledenvergadering op 25 Mei 1918 trad de Commissie van redactie in haar geheel af en werd een afzonderlijke Commissie van redactie voor het Nederlandsch Kruidkundig Archief benoemd, terwijl tot lid daarvan werden verkozen: Mej. Cath. Cool en de heeren J. Heimans en W. H. Wachter. De Commissie van redactie voor het Recueil bestaat nu, krachtens besluit Nederl Kruidk. Archief. 1918. 2 18 van diezelfde vergadering uit Mej. Tammes en de Heeren van Iterson, Verschaffelt, Weevers en Went. In de vergadering van deze Commissie op 1 Dec. 1918 werd de heer Went tot voorzitter en Mej. Tammes tot Secretaresse verkozen. UTRECHT |) GRONINGEN, § f Jan 1919: F.A FC. WENT. Voorzitter. T. TAMMES, Secretaresse. VERSLAG van de Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland over het jaar 1918. Er werden dit jaar twee vergaderingen en een 3-daagsche excursie gehouden. De voorjaarsvergadering op 5 April in Utrecht was druk bezocht en er werden weder veel bijdragen geleverd, evenals op de wintervergadering, die 27 December eveneens te Utrecht werd gehouden. Daar de meeste mededeelingen in het Kr. Archief geplaatst zijn of worden, is met het oog op plaatsruimte van vergade- ringsverslagen afgezien. De zomerexcursie, weder onder leiding van Dr. L. Vuyck in de omstreken van Den Bosch gehouden, slaagde uitstekend, al kenmerkte het bezochte terrein zich niet door groote soortenrijkdom. Besloten werd ook in 1919 een voorjaarsvergadering te houden en aan de algemeene vergadering als plaats voor een zomerexcursie voor te stellen: de omstreken van Nijmegen. Namens de Commissie: P. JANSEN, Secretaris. 19 VERSLAG der Excursie, gehouden te ’s-Hertogen- bosch op 26 Juli 1918 en volgende dagen. Den 26 Juli kwamen in het Hotel du Commerce, Stationsplein te ‘s-Hertogenbosch de leden Brand, v. Goor, Henrard, Jansen, Schuyt en Vuyck bijeen, ten einde de volgende dagen excursies te houden in de omstreken dier stad. Al aanstonds bleken de tijds- omstandigheden reeds onaangename gevolgen te zullen hebben, daar in gemeld hotel geen warme maaltijden meer werden verschaft. Gelukkig was men elders beter ingericht, zoodat deze eerste ontgoocheling geen verdere nadeelige gevolgen heeft gehad op ons lichamelijk welzijn. De eerste dag werd besteed voor een tocht naar het Station Waalwijk, van waaruit we in Zuidelijke richting over Sprang en Kaatsheuvel naar Loon op Zand gingen; van daar nog iets zuidelijker gewandeld zijnde, werd west- waarts ingeslagen, ten einde tusschen het Leike ven en het Vlakke-ven de Ruiterbaan te bereiken, waarlangs we op het Spinderpad kwamen, dat ons over Bergeind weer naar Loon op Zand terugvoerde. De tocht ken- merkte zich door een voortdurenden zachten regen, die verre van aangenaam was en ook den grond en de planten zoo doorweekt had, dat de lust om ver buiten de gebaande wegen te gaan niet groot was, terwijl de genoemde vennen bij den eersten blik al deden zien, dat men zijn voeten niet natter behoefde te maken dan zij reeds waren. De aangeteekende planten leggen dan ook geen getuigenis af van rijke vondsten of bizondere zeldzaamheden. De tram voerde ons eerst naar Waalwijk, waar we gedurende den tijd, dat we op den trein naar den Bosch moesten wachten, op alleszins voortreffelijke wijze in het hotel van middageten werden voorzien. Zondags ging de tocht per trein naar de halte Esch, vanwaar uit we in hoofdzaak den grooten weg volgden naar 20 St. Michiels Gestel, met enkele zijsprongen in de aangren- zende bosschen en de daarin verscholen meertjes. Na ons in de herberg in dit dorp op eenvoudige wijze verfrischt te hebben, ging de tocht verder langs de oevers van den Dommel, die zeer veel Veronica longifolia te zien geven. We bereikten het buitengoed de Zegenwerp, waar we gelegenheid vonden tal van prachtige boomsoorten aan te treffen, zoodat dit park ook uit een tuinbouwkundig oog- punt een bezoek overwaard is. Na werkelijk eenigen tijd onder de bekoring geweest te zijn van den schoonen aan- leg en de fraaie planten, gingen we de wildernis weer in; wij volgden den boschzoom en de lage landen langs den Dom- mel, om langs den Zuidoostkant van de bosschen weer op den grooten weg naar Boxtel uit te komen. Ons doel „was de op de kaart aangegeven poelen bij den Haaghoek te bezoeken, die we dan ook nauwkeurig bekeken. Hier raakten we dokter Brand kwijt, wat ons wel eenige zorg baarde, daar men nooit kan weten of iemand op zulk een moerassigen bodem geen ongeluk kon overkomen zijn. Nadat enkelen onzer de moerassen nog eens afgezocht hadden, besloten we maar verder te gaan; de dokter was en bleef zoek. In gedrukte stemming zetten we den tocht voort, totdat we op den weg naar Boxtel bij de brug over den Dommel onzen verloren tochtgenoot weervonden niet alleen, maar zelfs in het bezit van Scheuchzeria, die wij niet gezien hadden. Alle leed was vergeten en opge- wekt naderden we Boxtel. Doch voor dat we deze plaats betraden werd ons oog geboeid door een tuintje langs den weg, waar een rijke verzameling Succulenten te aan- schouwen viel, naast vele andere merkwaardige tuinplanten. Onze burgemeester was bij het gezicht van zooveel schoons bijna niet meer te houden. De eigenaar van dezen miniatuur hortus scheen deze belangstelling wel streelend te vinden, noodigde het heele gezelschap binnen en liet ons met groote vriendelijkheid de resultaten van zijn 21 onvermoeide cultuurproeven zien. Behalve voor planten bleek onze nieuwe vriend voor alle natuurproducten een levendige belangstelling te gevoelen, maar tevens bleek hij een hartstochtelijk verzamelaar, zoodat we niet eer onze vrijheid terug kregen, voordat we allerlei andere cusiosa bezichtigd hadden in zijn geheel met postzegels beplakte kamer. Met veel dank namen wij afscheid van den Heer de Weerd, waarna we in Boxtel zelf weder een uitstekende gelegenheid vonden om de verloren krach- ten te herstellen. Maandag bracht de trein ons aan het station Helvoirt, van waar we den grooten weg volgden naar Groot en Klein Laar, de Gyzelschestraat rechtsom tot de Oude Bossche laan, met een bezoek aan het Hengstven. Ook dit viel niet mee en zoo bereikten we de droge heuvel- reeks ten noorden van dit ven, waarna we weder de Bossche laan vervolgden, den grintweg overstaken en nu de Loonsche laan volgden, die bij de Loversche brug de Ley snijdt, totdat wij bij een in afbraak zijnden molen de groote plassen in het gezicht kregen. Nadat we eerst den Zuidelijken oever even bekeken hadden, volgden we daarna den Noordkant, waarbij de moerassige gronden links van den weg ons een veld met bloeiende Lobelia’s vertoonden, dat verder naarstig werd onderzocht, zonder veel resultaten op te leveren. Den rand van dezen plas verder volgende, waren we niet weinig verbaasd uit dit verlaten en woeste landschap plotseling voor een zeer mondaine badplaats te zijn aangeland; men zou zich in een onzer strandplaatsen wanen. Het gaf ons altans het genoegen, na den langen tocht door de wildernis, een oogenblik een welkome rust te genieten, waarna wij den tocht besloten met den straatweg Helvoirt— Vught op te zoeken, waarlangs we de laatstgenoemde plaats bereikten. Van hier bracht de paardetram ons weer naar den Bosch en hiermee eindigden tevens onze excursies. 22 Samenvattende bezochten we de volgende „hokjes nl. O4 47,14, 32, 34, 57, 12, 14,325 IA NGN LS, Wss lsen 23,105, 51, 14, 23 EN NE, 1314 21,53, 32, 34,43, 62,724, 363,01 Nen JL De op deze tochten opgeteekende planten volgen hier- onder; evenals vorige jaren zijn de in grooter aantal ge- vonden planten aangeduid met de letters a., algemeen, v.a., vrij algemeen of za, zeer algemeen, terwijl de meer schaars aangetroffen planten volgens het bekende systeem zijn aangeduid. De 31 doorzochte kwartierhokjes leverden toch nog een 367 tal soorten op; herinneren we hierbij dat ten vorige jare in de omstreken van Meppel 377 planten werden genoteerd, in 1916 bij Breda 455, dan geven deze getallen eenigszins een beeld van den rijkdom der flora wat soorten aantal betreft. Omtrent de meer of mindere zeldzaamheid der waargenomen planten, geeft de volgende lijst voldoende opheldering. Achillea Millefolium z.a.; A. Ptarmica Q4, 47, 14, Q5, 51, 24, 32,. 43, 53, 32; 43, 103,5 Ile Acgopodmma.; Aethusa Q4, 57, 12, 67, 21, Q5, 51, 43; Agrostis alba z.a.; A. canina a.; A. vulgaris a.; Aira caespitosa v.a.; A. flexuosa a.; Ajuga reptans Q5, 51, 43; Alchemilla arvensis Q4, 47, 32, Q5, 51, 23, 34, 43, 53, 32; Alisma natans Q5, 52, 14; A. Plantago a.; A. ranunculoides Q5, 51, 24; Allium vineale Q5, 53, 32, 34; Alnus gluti- nosus v.a.; Alopecurus pratensis Q5, 51, 43; Anagallis arvensis Q5, 51, 43, 44; Angelica Q4, 47, 14, 32; An- themis arvensis Q5, 51, 14, 23, 32; Anthoxanthum odo- ratum z.a.; Anthriscus silvestris Q4, 47, 32, 57, 12; An- tirrhinum Orontium Q4, 57, 12; Apera Spica venti a.; Artemisia vulgaris Q4, 47, 14, 32, 57, 12; Arnoseris a.; Arrhenatherum Q4, 47, 32, 57, 12, 67, 12, Q5, 51, 32, 43, 62, 24; Asplenium Ruta muraria Q5, 53, 32; Athy- rium filix femgna Q4; 47,32, 57, 12, OS ai 54.43.05, 11; Atriplex latifolia Q5, 52, 14; A. patula Q4. 57, 12, 23 Q5, 51, 43; Avena caryophyllea Q5, 52, 13, 53, 32, 43, BONA 63, 11; AS flavescens Q4, 47, 34; Q5, 51, 43; A. praecox Q5, 52, 14, 53, 32, 43, 63, 13; A. sfrigosa Q4, 47, 34; Bellis perennis z.a.; Betula verrucosa v.a.; Bidensmtoipantitus Q4, 67, 12, 21, Q5, 51,32, 44) 52, A63 135) Blechnum Q4, 67, 12,.Q5, 51, 34, 43,62, 24; Bromus mollis z.a.; B. secalinus Q4, 47, 32, Q5, 51, 43; B. sterilis Q4, 67, 21; Calamagrostis Epigeyos Q4, 57, 14; C.-lanceolata va; Callitriche spec. Q4, 47, 14; Bellan za. Calthas@Q5, 51. 24,63, 12; Campanula rotundifolia z.a.; Capsella z.a.; Carduus crispus Q4, 47, DNO, 21; Ci mutans Q5, 52,13; Carex acuta Q4, ae lt. Cr acufiformis @5, 53, 43;.C. arenaria va. G fuinjoumis) QS, SI, 14: ©. panicea: @4, 67, 13, 14,..Q5, Als Cepilalifera Q4; 67, 14, 23; C. rostrata @4, 67, ROS 453034 63; Vl 12) 13; PCs stricta’ Q5, 53, 34, 63, 12; C. vulgaris Q4, 67, 14; Centaurea Cy- anea v.a.; C. Jacea a.; Cerastium arvense Q4, 57, 14, @5.553; 32) 43;,-C: glomeratum ©Q4, 67, 21, Q5 51, 52 34, 43; C. triviale z.a.; Chaerophyllum temulum Q4, 67, 21, Q5, 51, 34; Chelidonium Q4, 67, 21, Q5, 52, 21; Chenopodium album z.a.; Ch. ficifolium Q4, 47, 14; Ch. polyspermum Q5, 52, 14; Chrysanthemum Leucanthemum z.a.; Ch. segetum a.; Cirsium arvense Q4, 47, 14, 34, Q5, 51, 34, 62, 24; C. lanceolatum Q5, 52, 13; C. palus- tre v.a.; Comarum a.; Convolvulus sepium z.a.; Corri- giola Q4, 67, 21, Q5, 51, 24; Corynephorus z.a.; Crepis virens a.; Cuscuta Epithymum a.; Cynosurus cristatus Q4, 47, 14, 32, 67, 21, Q5, 51, 34; Dactylis v.a.; Datura @5)252, 14:. Daucis va. Draba verna @5, 53, 32: Drosera intermedia en rotundifolia v.a.; Epilobium an- gusujolium- @4, 67, 12, Q5,,51, 14,52, 13, 63,11; ZE. montanum Q5, 51, 34, 43; E. roseum Q4, 47, 34; E. par- viflorum Q5, 51, 34; E. tetragonum Q4, 67, 21; E. vir- gatum Q5, 51, 34; Epipactis latifolia Q5, 52, 13, 62, 24; B Equisetum arvense v.a.; E. limosum va; E. palustre Q5, 51, 43, 53, 43, 62, 24; Erica z.a.; Erigeron canadensis v.a.; Eriophorum polystachyum v.a.; Erodium pimpinellifo- lium a.; Erucastrum Pollichii Q5, 52, 14 (met rivierzand aangevoerd); Erysimum cheiranthoides va; Erythraea Centaurium v.a.; Eupatorium Q5, 51, 43, 62, 24; Euphor- bia Helioscopia Q4, 57, 12, Q5, 51, 43; E. Peplis Q5, 52, 21; Euphrasia officinalis Q4, 57,12, 32,,Q5, Si, 24, 32; 53, 43; Festuca elatior niet a.; F. gigantea Q4, 47, 32, F. ovina v.a.; F. rubra Q5, 51, 43, 63, 11; Filago mini- ma- Q4; 57, 14, 32,67, -12, 21, Q5, 63, Tie Bumaria officinalis Q4, 57, 12; Galeopsis bifida Q5, 51, 34; G. ochroleuca a.; G. Tefrahit z.a.; Galium Aparine Q5, 51, 43; G. palustre a.; G. uliginosum Q4, 47, 14, G. verum Q4, 57,12, 14, 32, Q5, 52,14, 53, 32: Genista anglica en G. pilosa v.a.; Gentiana Pneumonanthe Q4, 67, 12, 14, Q5, 51, 14, 32, 63, 11; Geranium molle Q4, 57, 43, 67, 21, Q5, 53.°34; G. pasillam O4 SA 12,767 Oo. 63, 11; G. Robertianum Q5, 51, 34; Glechoma z.a.; Gly- ceria fluitans a.; G. spectabilis v.a.; G. plicata Q4, 47, 32; Gnaphalium silvaticum Q4, 67, 12; G. uliginosum a; Hedera Q5, 51, 43, 53, 34, 62, 24; Heleocharis palustris Q4, 67, 21, Q5, 51, 14; Heracleum a.; Herniaria glabra Q5, 53, 43; Hieracium murorum Q5, 52, 13; H. Pilosella za; H. tridentatum a.; H. umbellatum za; Holcus lanatus en H. mollis z.a.; Hordeum murinum Q4, 47, 32, 34, 57, 12, 43,-67,-21; Hottonia OA A 1G, eo 51, 34, 43, 63, 12; Humulus v.a.; Hydrocharis Q4, 47, 14, 32, Q5, 53, 34, 63, 12; Hydrocotyle z.a.; Hypericum Elodes a.; H. humifusum Q4, 67, 12, 21; H. perforatum z.a.; Hypochoeris radicata z.a.; Ïllecebrum v.a.; Iris Pseu- dacorus a.; Jasione z.a.; Juncus bufonius z.a.; J. conglo- meratus a; J. effusus z.a.; J. lamprocarpus v.a.; J. squar- rosus a; J. supinus a.; J. sylvaticus a.; J. tenuis za; Lamium album z.a.; -L. purpureum Q5, 51, 43, 44, 53, 25 34, Lampsana Q5, 51, 34, 43, 44; Lappa minor Q5, 51, 34; Lathyrus pratensis Q4, 47, 32; Lemna minor Q4, 47, 14, 32, Q5, 51, 43, 44, 53, 34, 63, 12; Leontodon autumnalis Q4, 67, 12, Q5, 51, 34, 44; Linaria vulgaris z.a.; Littorella Q5, 51, 24; Lobelia Q5, 51, 24, 52, 13; Pohon mualtiflorum Q4, 47,34, 57, 14, Q5, 51, 43; L- perenne z.a.; Lonicera a.; Lotus corniculatus Q5, 51, 34, 43, 53, 32, 34, 43; Lotus uliginosus z.a.; Luzula cam- pestris Q4, 67, 21, Q5, 62, 24; L. multiflora Q4, 67, 12, Q5, 53, 34; L. pilosa Q5, 51, 43(?); Lychnis diurna en L. Flos cuculi a.; L. vespertina Q5, 52, 13; Lycopodium pedatum O4, (67,14, Q5, 51," 14, 52, 13; -Lycopsis Q4, 57, 43, 67, 21; Lycopus a.; Lysimachia Nummularia a.; L. thyrsiflora Q5, 51, 24; L. vulgaris z.a.; Lythrum z.a.; Malva silvestris Q4, 57, 43; M. vulgaris Q4, 57, Es Mlatsicarias Q4.°47,214, 34; °57,.-12, Q5) 51,32; 34) 43, 44, 63, 11, 31; Melampyrum pratense v.a.; Melilotus arvensis Q4, 67, 21, Q5, 63, 12; Mentha aquatica Q4, 47, 34, Q5, 51, 24, 53, 32; M. arvensis a.; M. sativa @e 47,- 34; Menyanthes Q4, 67, 13, @5, 51, 24, 63; 11, 12, 13; Mercurialis annua Q4, 67, 21; Moehringia Q5, 51, 34; Molinia z.a.; Myosotis intermedia Q5, 51, 43, 53, 32, 34, 63, 31; M. palustris v.a.; M. versicolor Q4, 57, 14; Myrica z.a.; Nardus z.a.; Narthecium Q4, 67, 13, 14, Q5, 51, 14; Nasturtium amphibium Q5, 53, Eats IN palustre Q4,°67, 21,°Q5,. 53, 32,43; N. syl- vesten Ot Of, 210552 14; Nuaphar @5,-53; 32, 34, 43, 63, 11, 12; Nymphaea z.a.; Oenanthe fistulosa Q4, 47, 14, Q5, 52, 21; Oe. Phellandrii a.; Ornithopus z.a.; Osmunda Q5, 51, 24, 53, 34, 62, 24, 63, 11, 12; Oxalis stricta a.; Panicum Crus Galli a.; P. lineare v.a.; Papaver dubium Q4, 57, 12; P. Rhoeas va; Pedicularis silvatica Ore 57612; -67,. 14; Peplis: Q4 407,21, Q5, 51, 24; Phalaris arundinacea a.; Phleum pratense v.a.; Phragmites z.a.; Pimpinella Saxifraga Q5, 53, 43; Plantago Coro- 26 nopus Q5, 51, 32; Pl. lanceolata en major z.a.; Pl. media Q5, 51, 43; Poa annua z.a.; P. pratensis v.a.; P. serotina Q5, Al, 32, 43, .44;- 53,325 Pritcvialisi@s25ieas, 52; 14; Polygala vulgaris Q5, 53, 43; Polygonum amphibium a.; P. aviculare z.a.; P. Convolvulus a.; P. Hydropiper Q5, 51, 43, 53, 43; P. lapathifolium z.a.; P. minus Q4, 67, 12,21; P..mite Q4,. 47, 14,534,167 21>, Dk 2; 34,52, 215 P. nodosum: Q5, Al, 32352 io wie Per sicaria za; P. tataricum Q4, 57, 12, Q5, 51, 34; Poly- podium v.a.; Polystichum Filix mas v.a.; P. spinulosum Q4,:47, 14, 34, 67, 12, Q5,°53, 34,9622 24: WPopalssalba Q5, 53, 34; P. tremula Q5, 51, 23, 34; Potamogeton natans Q4, 47, 14, Q5, 52, 14, 62, 24; P. pectinatus Q5, 53, 32; P. perfoliatus Q5, 53, 32, 43; P. polygonifolius Q5, 52; 13,-62,: 24, -63,.. 11; iP) rafescenss@aaas: 32; Potentilla anserina z.a.; P. procumbens Q4, 47, 14, 34, 67, 12; P. Tormentilla z.a.; Prunella z.a.; Prunus spinosa Q5, 51, 32; Pteris v.a.; Quercus, opslag; Radiola Q4, 67, 21, Q5, 51, 32; Ranunculus acris z.a.; R. Flammula z.a.; R. Lingua Q5, 51, 24; R. repens z.a.; R. sceleratus Q4, 67, 12; Raphanus raphanistrum v.a.; Rhamnus Fran- gula z.a.; Rhinanthus maior R5, 51, 24, 43, 53, 34, 63, 11; Rhynchospora alba en fusca Q4, 67, 13, 14, Q5, 51, 14, 63, 11, 13; Rosa canina Q5, 51, 44; Rubus caesius Q4, 47, 14, Q5, 53, 34; R. Idaeus Q4, 47, 32, 67, 12, Q5, 51, 34, 43, 63, 11, R: Bellardii»Q5,51,:323.R. gratus O4, 47, 14, Q5, 51, 34, 63," 11; RS macrophglitsg@an 45, 62, 24, 63, 11, 13; R.. plicatus .Q4, 47932, O5, SL 3E 53, 34, 62, 24, 63, 11, 13; R. suberectus Q5, 62, 24, 63, 11; Rumex Acetosa za; R. Acetosella z.a.; R. conglo- meratus Q4,. 47, 34, Q5, 51,44, 2 NDSS crispus Q4, 67, 21; R. Hydrolapathum Q4, 47, 14, Q5, 51, 24; 53,32, 34,-43, 62, 24,63, Slee Remans @5; 52, 14, op met rivierzand aangehoogd terrein; R. obtu- sifolius a.; Sagina procumbens Q4, 67, 21, Q5, 51, 43, 27 52, 21; S. nodosa Q5, 53, 43; Sagittaria Q4, 47, 14, Q5, 52, 21, 53, 32, 43, Salix amygdalina v.a.; S. aurita a.; S. cinerea a.; S. repens z.a.; S. cinerea viminalis Q5, 51, 43; Sanguisorba officinalis Q4, 47, 34, Q5, 51, 34, 43, 53, 34; Sarothamnus z.a.; Scheuchzeria Q5, 63, 11; Scirpus caespitosus v.a.; S. fluitans Q5, 62, 24, 63, ie Salacustas, Q5, 51, 24,52) 14: S: tsileaticus Q5; 53; 32; Scleranthus annuus z.a.; Scrophularia nodosa Q5, 51, BRD sd Sedum acre Q5, 53, 32 43: pure amgascensw@Q5 51, 43, 44053,034 OS. ceflexam sal 3.-id: id. Art. 50. De Vereeniging geeft, zelfstandig of in samen- werking met anderen, ten minste twee tijdschriften uit. a2 Deze samenwerking wordt geregeld bij contracten, die door het Bestuur aan de Ledenvergadering ter vaststelling en goedkeuring worden voorgelegd. Art. 51, al. 1. Een tijdschrift is getiteld: „Nederlandsch Kruidkundig Archief”. Art. 53. Een tweede tijdschrift is getiteld: „Recueil des travaux botaniques néerlandais. Het verschijnt in afleveringen, die jaarlijks een deel vormen. Het bevat wetenschappelijke bijdragen, die in het Fransch, Engelsch of Duitsch zijn geschreven. De schrijvers staan het auteursrecht der opgenomen stukken af aan de Vereeniging. Art. 54. Het Recueil is voor de gewone leden der Ver- eeniging verkrijgbaar tegen een prijs, die belangrijk lager is dan de handelsprijs. Buitengewone enz. als bestaand. Art. 55. Contracten, betreffende de uitgave en de ver- spreiding der tijdschriften of andere door de Vereeniging uit te geven werken, worden ontworpen door de met de zorg voor de uitgave van het werk belaste Commissie. Deze enz. als bestaand. Aldus vastgesteld in de ledenvergadering, gehouden te Amsterdam, op 25 Mei 1918. J. C. SCHOUTE, Voorzitter. A. PULLE, le Secretaris. Wijzigingen Reglementen. Reglement voor de Commissie van Redactie voor het Recueil des travaux botaniques néerlandais. Art. 1. De Commissie benoemt een harer leden tot Voorzitter, een ander tot Secretaris. De Secretaris treedt bij elke verandering in de samenstelling der Commissie als zoodanig af. Hij is echter terstond herkiesbaar. 23 Art. 2. De Commissie vergadert volgens het in Art. 32 der Statuten bepaalde, en verder zoo dikwijls de Voor- zitter of één der leden hun verlangen daartoe aan den Secretaris hebben kenbaar gemaakt. Deze roept daarna binnen een maand een vergadering bijeen. Art. 3. De Secretaris der Commissie voert de corres- pondentie met den drukker. Hij is met de zorg voor de correctie belast. Alleen hij geeft tot afdrukken order. Art. 4. De voor het Recueil bestemde bijdragen kunnen in het Nederlandsch worden ingezonden. De Commissie zorgt dan voor de vertaling voor rekening van den schrijver. Art. 5. Bijdragen voor het Recueil des travaux botani- ques néerlandais kunnen geplaafst worden op de navol- gende wijzen: a. Indien zij op grond van een contract, als bij Art. 24 der Statuten bedoeld, worden aangeboden, worden zij zonder nader onderzoek geplaafst, voor zoover het in het contract vastge- stelde bedrag aan kosten niet wordt overschreden. Is dit laatste wel het geval, dan kunnen deze bijdragen alleen geplaatst worden na machtiging van het Bestuur. b. Bijdragen van leden der Vereeniging worden zonder nader onderzoek geplaatst, indien een der volgens Art. 24 der Statuten gekozen Commissieleden of de Penningmeester der Vereeniging, elk op zijn verantwoordelijkheid, ze aanbiedt. c. Bijdragen, die niet volgens het onder a of b genoemde worden aangeboden, kunnen alleen geplaatst worden door bemiddeling van den Secretaris der Commissie in zijn kwaliteit als zoodanig. Deze zendt de bedoelde bijdragen rond bij zijn medeleden en vraagt daarbij hun oordeel. Bestaat er bij de meerderheid der Commissieleden bezwaar tegen de plaatsing, dan zendt de Secretaris de bijdrage ten spoedigste aan den inzender terug, onder mededeeling, dat zij niet in het Recueil wordt opgenomen. In daf geval bestaat er voor den inzender, mits deze lid der Vereeniging is, beroep op de ledenvergadering, die een definitieve beslissing neemt. 54 Art. 6. De Secretaris doet zoo spoedig mogelijk van den titel en den omvang der aangenomen bijdragen mededeeling aan de overige leden der Commissie. Aldus vastgesteld in de ledenvergadering, gehouden te Amsterdam, op 25 Mei 1918. J. C. SCHOUTE, Voorzitter. A. PULLE, Je Secretaris. Reglement voor de Commissie van Redactie voor het Neder- landsch Kruidkundig Archief. Art. 1. De Commissie benoemt een harer leden tot Voorzitter, een ander tot Secretaris. De Secretaris treedt bij elke verandering in de samenstelling der Commissie als zoodanig af. Hij is echter terstond herkiesbaar. Art. 2. De Commissie vergadert volgens het in Art. 32 der Statuten bepaalde, en verder zoo dikwijls de Voor- zitter of één der leden hun verlangen daartoe aan den Secretaris hebben kenbaar gemaakt. Deze roept daarna binnen een maand een vergadering bijeen. Art. 3. De Secretaris der Commissie voert de corres- pondentie met den drukker. Hij is met de zorg voor de correctie belast. Alleen hij geeft tot afdrukken order. Art. 4. Bijdragen van leden der Vereeniging voor hef Kruidkundig Archief kunnen worden aangeboden: a. door bemiddeling van elk lid der Commissie, op zijn verantwoordelijkheid. Deze bijdragen worden, voor zoover hun omvang geen bezwaar oplevert, zonder verder onderzoek geplaatst. De Secretaris doet zoo spoedig mogelijk van den titel en den omvang van zoodanige bijdragen mededeeling aan de overige leden der Commissie. Zijn er financieele 55) bezwaren, wegens den te grooten omvang of het te groot aantal platen, dan maakt hij deze tegelijkertijd kenbaar. In zoodanig geval beslist de Commissie. b. Door bemiddeling van den Secretaris in zijn kwali- teit als zoodanig. Hij zendt deze bijdragen rond bij zijn medeleden en vraagt daarbij hun oordeel. Bestaat er bij 3 of meer leden der Commissie bezwaar tegen de plaatsing, dan zendt de Secretaris de bijdrage ten spoedigste aan den inzender terug, onder mededeeling, dat zij niet in het Archief wordt opgenomen. In dit geval bestaat er voor den inzender beroep op de Ledenvergadering, die een definitieve beslissing neemt. Art. 5. Bijdragen van niet-leden kunnen slechts door bemiddeling van den Secretaris worden aangeboden. Zij worden dan behandeld als in Art. 4, b is voorgeschreven, maar de inzenders hebben geen beroep op de Leden- vergadering. Aldus vastgesteld in de ledenvergadering, gehouden te Amsterdam, op 25 Mei 1918. |. €) SCHOUWE, Voorzitter: A. PULLE, le Secretaris. VERGADERING op Zaterdag 29 Juni 1918 in Café Krasnapolsky te Amsterdam. De voorzitter opent de vergadering om half vier. Aanwezig de leden A. H. Blaauw, A. Pulle, BEENS Kooiman, Jj. ©) Schoute UW. Tjebbes en Th. Weevers. De notulen worden gelezen en goedgekeurd. Aan de orde komt de behandeling van de contracten met de directeuren van wetenschappelijke inrichtingen betreffende hun deelname aan de uitgave van het Recueil. Het blijkt 56 dat er verzoeken zijn ingekomen van den directeur van het Botanisch Laboratorium te Utrecht en te Groningen, van den beheerder van het Laboratorium voor technische botanie van de Technische Hoogeschool te Delft en van den directeur van het Centraal Veredelingsinstituut voor den zaadhandel te Huizen. De vergadering besluit een contract aan te gaan met de drie eerstgenoemden. Ten aanzien van den laatsten meent de voorzitter, dat nog niet geheel vaststaat, of het Centraal Veredelings-instituut voor den zaadhandel moet worden beschouwd als een wetenschappelijke instelling, in den zin, als bij het contract bedoeld is. Daar het verzoek van Dr. Tjebbes eerst enkele dagen tevoren in handen van het bestuur gekomen is, heeft het bestuur daaromtrent nog niet van gedachten kunnen wisselen. De voorzitter stelt daarom voor, het voorstel van Dr. Tjebbes tot een volgende vergadering uit te stellen. De heer Tjebbes verdedigt de opvatting, dat het geheel op den weg van de N. B. V. zou liggen, met zijn instelling een contract aan te gaan, maar sluit zich ten slotte bij het voorstel van den voorzitter aan, om de beslissing uit te stellen. Aldus wordt besloten. Van den directeur van het Botanisch Laboratorium te Leiden, die zich in beginsel bereid heeft verklaard met de vereeniging een contract aan te gaan, is geen verder bericht ingekomen. Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter om 4 uur de vergadering. VERGADERING op Zaterdag 30 November. 1918, te halfacht in het Laboratorium van Prof. Verschaffelt te Amsterdam. Aanwezig de leden: Baas’ Becking, Berkhout, Boterhoven de Haan, De Bussy, C. Cool, Dam- merman, Doyer, G. L. Funke, Van Goor, For- 57 tuyn Drooglever, Haye, Hart de Ruijter, Heu- kels, Heimans, Hunger, Havinga, Hartsema, Kooiman—Van Amstel, Kooiman, Kooper, Klein- hoonte, Koningsberger, Van der Lek, De Lint, Löhnis, Van der Meer, Van Oyen—Goethals, Van Overeem, Pinkhof, Quanjer, Schoute, Stomps, Sprenger, Schreuder, Stracke, Simon Thomas, Tjebbes, Voormolen, De Vos, Ver- schaffelt, Went, Weevers, Westerdijk, De Wette, Zijlstra, en als introducée Mej. G. A. Jonges. Op verzoek van den heer Quanjer wordt van de ge- wone volgorde van de agenda afgeweken en vangt de vergadering aan met de aangekondigde voordracht over de Mozaïekziekte der Solanaceae. Spr. uitgangspunt is de meening van de practijk, dat alle aardappelsoorten na zekeren tijd zouden ontaarden. Het bleek hem, dat daarbij twee ziekten in ‘t spel zijn, bladrolziekten (phloëemnecrose) en mozaïekziekte (topbont) beide met een incubatietijd, die zich over een geheel seizoen, soms nog langer tijd uitstrekt. Sterk ineengekroesde aard- appelplanten hebben de mozaiekziekte in hevige mate. Spr. heeft door entproeven aangetoond, dat beide besmettelijk zijn. Oortwijn Botjes kwam tot 't zelfde resultaat door selectieproeven, waarbij hij er op lette of de als gezond uitgezochte plant dicht bij een zieke stond of ver ervan af. Door enting van zieke aardappel en tabak op tomaat en van zieke tomaat op tabak en aardappel en andere solanum soorten kwam spr. tot de overtuiging, dat ze alle door dezelfde mozaïekziekte worden aangetast. Adolf Mayer te Wageningen bestudeerde de ziekte bij tabak voor '/; eeuw ‘teerst; zij gaf Beyerinck aanleiding tot een der meest opzienbarende hypothesen, die de biologie kent, nl, dat zij door een levende vloeistof zou worden veroorzaakt. Spr. maakt waarschijnlijk, dat men met uiterst 58 kleine microben te doen heeft. Beide ziekten, bladrol en mozaïek, zijn bij aardappelen algemeen verspreid, komen zelfs voor in onze Oost (gandjiloeng). Van belang voor de kennis der normale functie van de zeefvaten is de wijze, waarop de zetmeelbeweging in de plant door deze ziekten belemmerd wordt. Het feit, dat zij zoo goed als niet met het zaad worden overgebracht, heeft de ontaardingshypothese slechts bevorderd. Het is waarschijnlijk, dat de oorzaken dezer ziekten zich aanpassen aan rassen, die vroeger niet vatbaar waren. Daarop moet ook het z.g. meer vatbaar worden van suikerrietrassen voor zeefvatenziekte berusten. Van Harreveld zoekt dit uitsluitend tegen te gaan door ‘tkweeken van nieuwe soorten; hij meent, dat de oorzaak overal in den grond aanwezig is. Spr. leidt uit zijn proeven af, dat dit voor de aardappelmicroben niet geldt en vindt — steun in proeven van Oortwijn Botjes. Uit selectie- proeven van Went leidt hij af, dat hetgeen Van Har- reveld schrijft over het Serehorganisme, dat aan ‘t proef- station te Pasoeroean gevonden zou zijn, niet waar kan zijn. Spreker, afgaande op de veel langere ervaring bij aardappelen, zou niet alles op een kaart willen zetten en raadt aan ook bij het suikerriet de selectie en de stam- bibittuinen, die voor de aardappelcultuur van groote be- teekenis zijn, niet te verwaarloozen. Hierdoor wordt het mozaïekziekte-probleem tot een der groote vraagstukken voor den landbouw van moederland en koloniën, nog afgezien van zijn beteekenis voor het tabaksgebied van - Deli. Een uitvoerig verslag verschijnt in de mededeelingen der Landbouwhoogeschool. Daarna worden de notulen der vorige vergadering ge- lezen en goedgekeurd. De voorzitter deelt mee, dat er een brief is ingekomen van den heer Z. Kamerling, waarin deze bedankt als lid der Ned. Bot. Ver. en bezwaren oppert tegen het weigeren van de Nederlandsche taal in het Recueil. De voorzitter geeft een uiteenzetting van de an Gd ag argumenten, die er toe hebben geleid om de Nederland- sche taal uit genoemd tijdschrift te weren. Wanneer men zich toch tot een internationaal publiek richt, mag men niet vergen, dat dat publiek Nederlandsch kent. De waar- digheid van de Nederlandsche taal komt er in 't geheel niet door in gedrang. Een andere zaak is het met het Kruidkundig Archief; daarin plaatst men vaak artikelen, die alleen voor Nederlandsch publiek bestemd zijn. Aan de orde komt nu punt 2 der agenda: verkiezing van een bestuurslid in de plaats van den heer Pulle. De le kandidaat, de heer Blaauw, heeft zich niet beschik- baar gesteld wegens familieomstandigheden. Verkozen wordt de 2e kandidaat, de heer Th. J. Stomps, met 22 stemmen. De heer Tjebbes kreeg 12 stemmen, de heer Blaauw 1, Mej. Westerdijk 1 en blanco 1. De heer Stomps neemt zijn benoeming aan. Tegelijk met dit punt der agenda wordt punt 5 behandeld, de benoeming van nieuwe leden. Alle voorgestelde kan- didaten worden met algemeene stemmen benoemd, nl. de dames P. C. Bolle, M. J. Dijkstra, H. F. Gerhards, Mapes van “rlaetten, Moy ki Eo abundgvist; RE eter A. J; Reilingh, HS GC. Willinge: lee ieee Hage, job. van “Hoorn, Re Kallt, Cee Ee Oving, J. E. van Veen; en de® heeren jeeebanmer. Hk: van Driel CC Druijvesteyn, M. Hille Ris Lambers, C. J. Jaski, R.G. Koopmans, H. E. van Leijden, G. A. W. van Overbeek de Meyer, J.D. Ruys, A. W.R. Thiel, S.J. C. Jochems, W. E. de Mol, J. G. B. Beumée, C. van Overeem, J. M. A. Kroes, en A. van Luijk. De voorzitter wijdt eenige waardeerende woorden aan den aftredenden len secretaris, den heer Pulle, en hoopt, dat ook met den heer Stomps de samenwerking aan- genaam zal zijn. De begrooting voor het jaar 1919 wordt vastgesteld. 60 Mej. Westerdijk vraagt, of er bij de begrooting rekening is gehouden met de tegenwoordige ongelijke ‘contributie, als gevolg van vele vrijwillige bijdragen voor korteren of langeren tijd; en of het bestuur hierover reeds van gedachten heeft gewisseld, nu de financiën der Ver- eeniging op een gezondere basis zijn gekomen. De voor- zitter belooft, dit tot een punt van overweging in het bestuur te zullen maken. Aan de orde komt nu punt 4, de behandeling van een contract met den waarnemenden direkteur van het Botanische Laboratorium der Universiteit te Amsterdam, betreffende deelneming aan de uitgave van het Recueil. De vergadering besluit, dit contract aan te gaan. Tot slot houdt de heer Baas Becking zijn aange- kondigde voordracht over Getallenverhouding in panmic- tische populaties (zie bijlage pag. 61). De tweede voordracht van dezen spreker, op de agenda aangekondigd, moest wegens het vergevorderde uur achter- wege blijven. De heer Baas Becking verklaarde zich echter bereid, in een volgende vergadering deze mede- deeling te doen. Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter de vergadering. Bijlage. Over getallenverhoudingen in panmictische populaties. § 1. Ofschoon verschillende auteurs wiskundige beschou- wingen hebben gehouden over bepaalde toepassingen van de Mendelsche wetten, ontbreekt nog steeds een systema- tische en alles omvattende behandeling van de wiskundige erfelijkheidsleer. Voor een deel kan dit te wijten zijn aan het feit, dat bij bastaardanalyses het toepassen van vaste formules gevaren met zich brengt, daar men met levend materiaal werkt en de natuur zich niet aan een schema laat binden. Anderszijds werkt de nog steeds geringe belangstelling voor wiskundige uiteenzetting de vooruit- gang van dit deel der genetica niet in de hand. Het is te betreuren dat een systematische samenvatting niet bestaat. De verspreide hoofdstukken, die samen den grondslag van de volledige theorie zouden kunnen geven, zijn zeer heterogeen van methode. Jennings (1916) werkt met elementaire wiskunde, geeft echter nief de afleiding van zijn formules, aangezien zijn stuk een practische hand- leiding voor kweekers bedoelt te zijn. Wentworth & Remick (1916), Bruce (1917) en Robbins (1918) maken gebruik van differentiaalrekening, terwijl Bone (Heukels & Bone 1915) tot zijn formules geraakt door gebruik te maken van waarschijnlijkheidsrekening. Een tweede bezwaar tegen bovenstaande artikelen (uit- gezonderd dat van Heukels) is, dat als uitgangspunt genomen is een populatie met één genotypisch verschil. Het 62 moet mogelijk zijn, een algemeene formule te vinden die le. afgeleid kan worden door middel van elementaire wiskunde; Ze. uitgaat van een populatie met een willekeurig aantal verschillen; : 3e. van een zoodanigen aard is, dat alle andere formules, die betrekking hebben op zelfbestuiving, kruisbestuiving, selectieve paring etc., door eenvoudige substituties hieruit af te leiden zijn. Met andere woorden, we moeten ons onze ,,uitgangspopulatie’’ panmictisch denken. Het is onmogelijk u in kort bestek alle resultaten af te leiden, trouwens, het is mij tot nu toe niet gelukt de algemeene formule te vinden. Evenwel wil ik u over enkele speciale gevallen een voorloopige mededeeling doen, en u trachten duidelijk te maken, dat het mogelijk is, ook met elementaire wiskundige kennis tot de formules te komen. Ik zal mij beperken tot: le. De afleiding van de formules voor één genotypisch verschil. Ze. De toepassing van de formule voor twee ver- schillen, zonder daarvoor de afleiding te geven. 3e. De toepassing van de hierbij verkregen resultaten op de populatie met een willekeurig aantal verschillen. $ 2. Getalverhoudingen in een populatie met één ge- notypisch verschil. Jennings (1916) behandelt dit probleem. Hij be- schouwt de populatie, bestaande uit R. individuen AA Jij ‘5 aa S. 5 Aa en verkrijgt de volgende resultaten: De verhouding in de volgende generatie zal zijn: AA : aa; Aa =(S+2R) : (S + 2T)? „US 22 (SH 21): Hij was niet in staat om direct de verhouding af te leiden van een willekeurige andere generatie, zonder de 63 verhouding van de tusschenliggende uit te werken. Het is evenwel zeer eenvoudig. De verhouding AA: aa: Aa heeft namelijk de eigen- aardigheid steeds te blijven (S + 2R)?: (S + 2T)’: ASR) (S 2D). Jennings (1916) geeft dit toe in een correctie op zijn vorig artikel, terwijl Wentworth & Remick (1916) het bewijs hiervan geven. Hun artikel kwam onder mijn ‘oogen, nadat ik zelf de afleiding had gedaan. Ik zal mijn afleiding hier geven, ook omdat Wentworth & Remick (1916) gebruik maken van differentiaalrekening en bovendien tot een andere summatie van een bepaalde reeks komen. De populatie bestaat uit RAA, T aa en S Aa en geeft gameten in een verhouding RA + RA, Ta + Ta, SA + Sa, of totaal (S + 2R)A, (S + 2T)a. Vrije panmictische com- binatie geeft in de F, : (S + 2R)*AA (Sh) aa 2(S + 2R) (S + 2T)Aa. Tot zoover Jennings. Hoe zijn nu de verhoudingen in de F, bij panmixie? Stel (S + 2R)? = V (Sar 2 W. (Sie 2S, 20) — < dan bestaat in de; de volgende betrekking: AA: aa: Aa = (X + 2V)?:(X+ 2W)?: UX + 2V)(X + 2W). Substitueeren we hierin de waarden van X, V en W dan krijgen we BAS ae ZF (Sy Rei le: DSS Re a): 2S + 2R)(S + 2T) (S + R + T)?. In de F, wordt dit: BASH IRIS ER es MSD (Sar Resi) : (Sa ARS 2 (SR) 64 In de F,,: 27044(S + 2R)? (S +R + TU: DS — ZR (S + R + Tees . 220455 ++ 2R) (S +21) Ga Rae ee We zien onmiddellijk, dat de verhouding blijft als in de F, generatie. De algemeene formule zal zijn: AA, : aa, : Aa, = 22" — ‘5 + aR (S+R+T)@ -2); 22°" NS + Ry (SER TTI" - 2): 22°" — 2°41) (S + 2R) (S + 2T) (S +R + TC - 2 N.B. Wentworth & Remick geven de volgende exponenten voor den factor 2 : 4(2"-2 + 27-3 +... + 27-1) welke reeks natuurlijk gesummeerd kan worden tot (2"*! — 2%). Een toepassing uit de experimenteele genetica moge het gebruik van de formule duidelijk maken. Erwin Baur (1914) beschouwt een geval, waarbij een muizen- populatie ontstaat uit 6 ouders nl: 2 AA 22AA Ic'Aa 19Aa, komt er toe, na tabellarische berekening, voor de ver- houding in de F, te vinden (bij gelijke waarschijnlijkheid van de paringen): | AA aa 2 Aa 252010} Uit de formule volgt onmiddellijk: = (9) 2Ry U TE aa = "(9 297)? - 2x0) a Aa = 2(8 + 2R) (8+ 27) = 2 A= OS Baur merkt op dat deze verhouding constant blijft in de volgende generaties. Het bewijs volgt uit bovenstaande afleiding van de formule. In tegenstelling met het zooeven behandelde geval staan de populaties met meer dan één genotypisch verschil. Hierbij blijft de verhouding van de componenten (op een enkele uitzondering na) niet constant. Bend ct 65 Nemen we als voorbeeld de populatie met twee geno- typische verschillen. De populatie bestaat uit: m AABB r Aabb n AABb s aaBB o AAbb f aaBb p AaBB u aabb q AaBb. De constitutie van de gevormde gameten is: AB, Ab, aB en ab. Zij worden gevormd in de volgende verhoudingen: AB : Ab: aB:ab=(2m +n+p+4q):(20+n+1r+ iq): (2s+ p+t+4q):(u+r+t+4q) of = Ml Obs Sie We In de F, zullen dan de homozygoten gevormd worden in de verhouding M*: O° : S’: V?, de monoheterozygoten 2MO, 2MS, 20OV en 2SV, eindelijk de diheterozygoot als MV + OS). Voor de m, vond ik de volgende formule; waarvan de afleiding wegens tijdbesparing achterwege blijft: (M + OM + S))? IE mn = 202) pl" M + (2e! — 1) waarin ¥ = M +O + S + V; dus het totaal van de ge- vormde gameten. Hieruit zijn alle andere formules onmid- dellijk af te leiden b.v. ng = 2mgo, etc. Uit deze formule zijn de volgende eigenschappen af te leiden: 1. De populatie is niet constant in hare samenstelling. Bewijs: Dit volgt uit de algemeene formule, daar Mn+ = ins? On+1 On+2 2. Na een zeer groot aantal generaties bereikt de ver- houding een limietwaarde, zoodanig dat de aantallen der homozygoten twee aan twee evenredig zijn. Nederl. Kruidk. Archief. 1918. 5 66 Bewijs: Na x generaties zal (M + O) (O + V) On (24 1) ee a= a Cu Mx Megen ae (M + S) 5 = so + (M+0)0+V) 2 Mr = voor x =o wordt dit: li dni „0 gei ee), SM ES Op deze wijze voortgaande vinden we voor de verhouding AUS 100. SN (M + O)(M +5): (M OO ar VijkalMES Sl Sn Ve: (O+ VIS MV vof mso rsi betgeenmte sbe wijzen was. N.B. Wil men na zeer veel generaties alle homozygoten gelijk in aantal hebben, dan moet: M = Ueen O =S (dan wordt MON 3. Zijn in een populatie de aantallen der homozygoten 2 aan 2 evenredig dan blijft deze populatie constant in samenstelling. Bewijs: Als de stelling onjuist was dan zou oo WM + Qe! oe 7 fo Far! ME 0 M+ oc - GSS MEO OE a MO + (zet eae ne Mo $21 — 1) GE ON f 67 (M + O) (M + S)O = (M+ O) (O + V)M of OS = VM en dit is in strijd met het onderstelde. 4. Zijn de aantallen der homozygoten onderling gelijk, dan krijgt de populatie in de volgende generatie een invariante samenstelling, waarin homozyg. : monoheterozyg. : diheterozyg. = 1 : 2: 4. Bende il SOS ip CIS MSO SIS F, wordt dan homozygoot M’, O°, S*, ve monoheterozyg. 2MO, 2MS, 20V, 2SV diheterozyg. 2MV + OS), of, gezien het onderstelde: homoz. = M*, monoheterozyg. = 2M’, diheteroz. 4M*. Na zeer veel generaties wordt voldaan aan de verhouding (M + O)? (M +S)? etc. (zie onder 2), hierin zijn wederom alle homozygoten gelijk in aantal, zoodat de verhouding 1 : 2:4 behouden blijft. N.B. Stel ik het aantal der homozygoten O en S= 0, dan is de populatie hoogstens monoheterozygoot. De verhouding van homozygoot: heterozygoot is dan 1 : 2. Dit is ook af te leiden uit de gegeven formule van Jennings. Wij hebben dus gezien dat in een willekeurige populatie met twee genotypische verschillen na een groot aantal panmictische paringen bepaalde getallenverhoudingen op- treden. Misschien daf deze verhoudingen werkelijk kunnen gevonden worden, wanneer men een gedurende langen tijd aan zichzelven overgelaten populatie, b.v. een eiland- fauna of flora, onderzoekt. In de practijk moet men er echter op bedacht zijn dat een bepaalde eigenschap of eigenschappencomplex op meer dan 2 factoren kan berusten. Dit doet evenwel niets ter zake, aangezien de gevonden eigenschappen ook moeten opgaan voor een populatie met n erfelijke verschillen. Op een dezer gevallen zou ik iets nader willen ingaan, door de volgende stelling te poneeren: 68 Wanneer in een willekeurige populatie de aantallen der homozygoten, mono-di-tri .... n-heterozygoten onderling gelijk zijn, dan zullen in de F, de homozygoten : monohetero- : dihetero- : . . . n-heterozy- getentalss 1552: 22 2 Deze verhouding blijft in de volgende generaties inva- riant. Om het bewijs hiervoor te leveren moet ik u ter bekorting zonder bewijs de formule voor een bepaalde gameet geven. Laat H voorstellen het getal van de homozygoot die bij een bepaalde gameet behoort (I) het getal van de bijbehoorende monoheterozygoot Splen es SOM Van pis a ” goten ZP(IV) ran ws te dS tn ore eee coy. N het getal van de bijbehoorende N heterozygoot. B.v. de gameet is: AbCd. H = AAbbCCdd. I. zijn AabbCCdd II. zijn etc. N = AaBbCcDd. AABbCCdd AAbbCcdd AAbbCCDd. Dan is het aantal van de Sn gameet: anar baj olet ene ie aS 2) am f+. oi N| voor een wille- keurige gameet: Gy = H+ GN 09 4 YE ON) Nu is N= N’ omdat er slechts één N heterozygoot is PA 7 x/ 1 fb volgens definitie: H = H’. y+ I | = para etc. dus: G, = G,’. De gevormde gameten zijn gelijk in aantal. In de F, worden de homozygoten gevormd in ver- houdingen als de quadraten van de gameten. In de F, 69 zijn de homozygoten dus ook gelijk. De door de gameten gevormde monoheterozygoten zijn 2G,G,’ en b.v. 2G,G/, deze zijn ook onderling gelijk en verhouden zich tot de homozygoten als 2: 1. Aldus voortgaande bewijs ik het eerste deel van de stelling of: homorsmonossdiatens.... n-hetero = (END DENDE, Qe Hoe wordt deze verhouding in de F,? Wederom zijn de homozygoten enz. onderling gelijk, dus geldt dezelfde redeneering als boven om aan te toonen dat in de F, de verhouding zal blijven 1:2: 27: 23: Boe 2" hetgeen te bewijzen was. Generaliseeren we dus de Mendelsche saya ZOO ruim mogelijk, het spel der kansen de meest vrije loop latende, zoo blijkt het dat er, niettegenstaande dat, een evenwicht ontstaan zal. Een evenwicht, weliswaar langs deductieven weg gevonden — dus voor den onderzoeker van twijfelachtig belang. En toch geloof ik zeker, dat de inductief te werk gaande geneticus, wanneer hij bij de daarvoor geschikte populaties te rade gaat — vooral wat de limietwaarden betreft — dit evenwicht op het spoor zal komen. Amersfoort. L. G. M. Baas Becking. Literatuur: Erwin Baur. Experimentelle Vererbungslehre 1914. H. Heukels. Die Kreuz-und Selbstbefruchting und die Vererbungslehre Rec. Trav. Bot. Neerl. XII. 3. 1915. H. S. Jennings. The numerical results of diverse systems of breeding. Genetics I, 1. 1916. E. N. Wentworth & B. M. Remick. Some pro- perties of the generalised mendelian Population. Genetics 6; 1916. A. B. Bruce. Inbreeding. Journ. of Genetics. 1917. R. B. Robbins. Partial self-fertilisation contrasted with brother and sister mating. Journ. of Gen. 1918. IN MEMORIAM. D. LAKO. Den 17en Febr. 1918 overleed plotseling een der oudste leden der Botanische Vereeniging, tevens een der ijverigste van de vroegere Vereeniging, een van de beste vrienden van de ouderen onder ons, de Heer D. Lako. Den 20 Juli 1878 lid geworden, zou hij juist zijn 40-jarig lidmaat- schap hebben gevierd, maar een beroerte heeft hem ontrukt aan zijn werkkring en zijn liefhebberijen. Daniël Lako werd in 1853 te Oostburg in Zeeuwsch Vlaanderen ge- ‘boren als afstammeling der vroegere refugiés. Een gesloten karakter als het zijne was oorzaak dat weinigen bekend waren met zijn levensdata en dat ook ik weinig -kan meedeelen van zijn jeugd en opvoeding. Dit is echter zeker, dat de aanstoot tot zijn latere floristische neigingen voor een niet gering gedeelte het gevolg is geweest van zijn bekendheid met den Heer A. Walraven (+ 20 Oct. 1895), destijds arts te Hoek bij Ter Neuze. Slechts vluchtig kunnen wij zijn eerste levensjaren volgen; na in Middel- burg, waarheen zijn familie verhuisd was, het gewone en middelbare onderwijs gevolgd te hebben, zien we hem in Delft verblijf houden, waarna hij in Apeldoorn benoemd werd bij het middelbaar onderwijs in teekenen. Enkele jaren later verhuisde hij naar Zwolle, waar hij eveneens voor het teekenonderwijs aan verschillende instellingen 71 verbonden werd. Wij zien bij hem dus als bij zoovele floristen een beoefening der plantkunde als echte liefhebber ‘en de bescheidenheid, die Lako kenmerkte, heeft hem zelf nooit boven het standpunt van den zuiveren liefhebber doen verheffen. Nimmer wilde hij meer schijnen dan de beminnaar van de wildgroeiende planten en zelfs heeft hij zijn liefhebberij nog weten te beperken tot enkele streken _ van ons vaderland, nl. zijn geboortegrond Zeeland en zijn tweede woonplaats Overijsel. Zoo sterk was die neiging, dat wanneer op een excursie de grens werd overschreden of zelfs de provinciale limieten achter hem lagen, niets hem kon bewegen aanteekeningen te maken of zich in het bizonder met den plantengroei in te laten. Maar op zijn eigen terrein heeft hij bijna een halve eeuw met onvermoeiden ijver en buitengemeene nauwgezetheid de inlandsche plantengroei bespied en een ongeloofelijke menigte aanteekeningen gemaakt. Lako was een dier menschen, die niet veranderen, noch in zijn zoo eigen- aardig uiterlijk, noch in zijn gewoonten en zoo kunnen wij hem ons nog steeds voorstellen, onvermoeid wandelaar, met een leeren taschje aan een riem over den schouder, een parapluie en de stafkaart in linnen omslag met het aanteekeningboekje, waarin hij alles noteerde, wat zijn speurend oog waarnam, steeds met een koperen teekenpen, waarin aan het eene eind een stukje potlood, aan het andere een gommetje. Onverstoorbaar van humeur kon geen enkele atmosferische buitensporigheid hem van zijn voorgenomen plannen afbrengen. Lako is nimmer ge- trouwd geweest, zijn leven lang is hij kamerbewoner ge- bleven en zelfs zijn de uren, waarop hij les te geven had, oorzaak geweest, dat hij ook zijn maaltijden in zijn laatste levensjaren op zijn kamer gebruikte. Den tijd, die hem aldus overbleef, heeft hij steeds besteed aan zijn liefheb- berijen, die op plantkundig gebied zich hoofdzakelijk bepaalden tot de mossen en hoogere planten. Zijn uitge- 12 breide collectie, die thans in ‘s Rijks Herbarium berust, werd voortdurend door hem bijgewerkt en uitgebreid, van de merkwaardigheden daaronder heeft hij steeds voor het Vereenigings-herbarium doubletten afgestaan, waarbij de toegevoegde etiquetten gewoonlijk tal van bizonder- heden bevatten. Lako keek scherp en zoowel in Zeeland als in Overijsel was er welhaast geen plek te vinden, die hij niet bezocht had. In zijn laatste levensdagen heeft hij de niet geringe moeite zich getroost zijn verschillende aanteekeningen volgens het kaartjessysteem om te werken, waarvoor hij zelf kaarten van beide provincies had doen vervaardigen op grooter schaal dan de bekende planten- kaartjes. Wanneer hij niet als lid van de commissie voor de akte-examens verhinderd was, kon men er zeker van zijn hem op de zomerexcursies onzer Vereeniging present te vinden. Dan was hij niet alleen de onvermoeide tocht- genoot, maar ook de gezellige kameraad, die onzen disch en ons verblijf opvroolijkte en wien men aan het eind der excursies een zoo van harte tot weerziens toeriep. Dat deden wij ook na de zomerbijeenkomst te Meppel, maar ditmaal te vergeefs. Zelfs velen van ons hebben van zijn overlijden eerst veel later gehoord; hij is van ons heengegaan even onopgemerkt als zijn leven voor de meeste menschen is geweest; voor ons, die hem beter gekend hebben, zal zijn aandenken blijven voortleven als van een oprechten Zeeuw, een goeden vriend. Juist nu hij den 65-jarigen leeftijd had bereikt, had hij zich er nog: veel van voorgesteld zijn geheelen tijd aan zijn lief heb- berijen te wijden, waarbij hij zich waarschijnlijk weder in Middelburg zou vestigen; deze wensch is echter niet vervuld. Diepenveen, Febr. 1919. | VUYCK. VERSLAG van de Pinkster-excursie 1918, in de omgeving van Weert. Vrijdag 17 Mei maakten Henrard en Jansen een tocht van Weert langs den Broekdijk naar het Weerter bosch. Zaterdag 18 Mei: Henrard, Jansen en Kloos nemen Weert-Tungelroy, Swartbroek, Roevender-Peel, Weert. Voornaamste stations van dezen tocht waren: 1. Heide en duinachtig terrein bij Tungelroy, waar lang en ten slotte met succes naar Lycopodium complanatum gezocht werd. 2. Brug over de Tungelroysche beek bij Kastert. 3. Roevender Peel, waar Isoetes gevischt moest worden. Achtereenvolgens lieten we ons misleiden door: Echinodorus ranunculoides, Littorella lacustris en Lobelia Dortmanna, ten slotte vonden we ook werkelijk enkele Isoetes plantjes. Overigens was toch dit station verreweg het belangrijkste van den heelen tocht, zooals uit de lijst van verzameld materiaal wel blijkt. ‘s Avonds maakten we nog ‘n klein wandelingetje bij Weert om Polygonum Bistorta te ver- zamelen. Zondag 19 Mei. Weert— Kelpen — Grathem — Houtem — Baexum— Weert. Deze tocht was in hoofdzaak gericht naar het Tusven aan den Napoleonsstraatweg bij Houtem, waar Scheuchzeria palustris en Carex limosa moesten groeien. De eerste vonden wij inderdaad in groote menigte, maar het zoeken naar Carex limosa was en bleef vergeefs. 's Middags maakten we onder leiding van den Heer Ver Straeten een tocht naar het adventief terrein „Karelke, een heideontginning die, met afval van meel- fabrieken bemest, waarschijnlijk het rijkste adventief terrein van ons heele land geweest is. Nu was het nog maar een U4 heel klein overblijfsel van wat het vroeger was. Van het vierkante kilometers groote terrein waren voor ons nog maar enkele strookjes langs de wegen belangrijk en een enkel weiland in volle glorie. De zeer slechte fietswegen waren echter nog oorzaak dat we onderweg Henrard ver- loren, zoodat de heer Ver Straeten zijn ,,Karelke”’ alleen aan Jansen en Kloos kon voorstellen. Onze verhalen en de buit, die wij mee brachten, waren echter van dien aard, dat Henrard er direct voor te vinden was om er te voet nog eens heen te trekken, wat dan ook geschiedde. De algemeene eigenaardigheid van Karelke was de enorme rijkdom aan Papilionaceeén en het bijna volstrekt ontbreken van aangevoerde Gramineeén, wat vooral zeer merkwaardig is, daar bemesting met graanafval had plaats gehad. E Maandag 20 Mei. Onder leiding van den heer Ver Straeten en zijn zoon tweede tocht naar de Roevender Peel, waar nu Isoetes in groote hoeveelheid verzameld kon worden. Voornamelijk de beide vormen van Isoetes echinospora. Van Isoetes lacustris hadden wij maar enkele exemplaren. Wegens fietsmalheur wandelde Kloos dwars door de bouwlanden over Nederweert naar Weert terug, ‘terwijl het overige gezelschap te fiets naar Weert terug keerde en geen gelegenheid tot botaniseeren meer had. 's Middags trokken Henrard, Jansen en Kloos naar Stamproy om Ceterach officinarum op den kerkhofmuur aldaar te zien. Op dienzelfden muur vonden wij nog Asple- nium Ruta muraria, Asplenium Trichomanes en Polysti- chum spinulosum. Dinsdag 21 Mei. Tweede tocht naar Karelke, Henrard, Jansen en Kloos, die wel eenigszins een teleurstelling was, daar sedert het eerste bezoek enkele paarden in de weide geducht huisgehouden hadden. Toch werd er nog heel wat herbariummateriaal verzameld en bovendien namen wij verschillende wortelrozetten mee, die deels door 75 Henrard te ‘s-Gravenhage, deels door Kloos te Dord- recht verder gecultiveerd zijn, en later gedroogd. In de hier volgende lijst van het verzamelde materiaal is ook opgenomen de buit van een derden tocht naar „Karelke” door Kloos op 30 Juni. Hij bezocht toen ook het stationsterrein te Weert, dat nog enkele adventieven opleverde. Wat hij op dezen tocht verzamelde, wordt in de lijst aangegeven door de bijvoeging [Juni], het overige materiaal van ,,Karelke’’ door [Mei], Lijst van het verzamelde materiaal, aanwezig in de herbaria Henrard, Jansen en Wachter, Kloos. Lycopodium complanatum L. var. Chamaecyparissus ABr. Tungelroy. Isoetes lacustris L. fm. rectifolium. Roevender Peel. Isoetes echinospora Dur. fm. rectifolium en fm. curvi- folium Roevender Peel. Asplenium Trichomanes L. Stamproy. Asplenium Ruta muraria L. Stamproy. Het leek ons, dat die soort hier vrij vormenrijk was: naast normaal ont- wikkelde vonden we exemplaren met groote, breede, weinig gedeelde, ja zelfs enkele ongedeelde bladen. Later bleek evenwel,- dat dit slechts een jeugdvorm was, hoewel die ook reeds fructificeerde. Ceterach officinarum Willd. Stamproy. De plant wordt hier beschermd; er is kippengaas over het gedeelte van den muur gespannen, waar zij voornamelijk groeit. Ook elders op den muur vonden we enkele plantjes. Pilularia globulifera L. Roevender Peel. Zeer veel; een welige forsche, rijkelijk pildragende vegetatie vormend. Sisyrinchium angustifolium Mill. Karelke [Mei]. Een voor ons land nieuwe Iridacee | ex. (Zie mijn artikel ,Aanwinsten” in dit No.). *) 1) Dit artikel is in verband met hangende plannen en financieele bezwaren dit jaar nog niet opgenomen. 76 Luzula multiflora Lej. typica A. en G. Houtem. Luzula multiflora Lej. congesta Koch. Overal, veel algemeener dan de type. Pofamogeton gramineus L. graminifolius Fr. Roevender Peel. Carex disticha Huds. Broekdijk en Weerterbosch. Ook exemplaren met uitsluitend vrouwelijke bloemen. Carex elongata L. Broekdijk en Weerterbosch. Hierbij zijn abnormaal hooge exemplaren (tot meer dan 1 M. lange stengels). De soort werd ook verzameld zuidelijk van Weert in de richting ,,Karelke’’. Carex canescens L. Broekdijk bij de Oude Graaf. Carex stricta Good. Broekdijk, Tungelroysche Beek. Vrij vaak neemt men eigenaardige slecht ontwikkelde vormen waar. De urntjes zijn abnormaal ontwikkeld, of vaak in ‘t geheel niet ontwikkeld, geen enkele vrouwelijke aar krijgt de gewone lengte. Is droogte of vorst hiervan de oorzaak? Carex gracilis Curtis fricostata Asch. Houtem. Carex Goodenoughii Gay. curvata bij Broekdijk. 3 iS l. subbasigyna Ee Carex pallescens L. fypica A. en G. Tungelroysche Beek. Carex panicea L. Broekdijk. Deze soort is zeer vormen- rijk, maar de afwijkingen zijn meestal te gering om benoemd te kunnen worden. Naast exemplaren van = 60 cM. komt een vorm voor van 10—15 cM. hoogte (fm. humilis A. en G.). Deze heeft haar standplaats voornamelijk in karre- sporen of langs uitgedroogde poeltjes. Verder de vorm refracta Klinge in verschillende stadia. Menigvuldig zijn de lusi subbasigyna en monostachya feminea. Bij de grootere exemplaren ontwikkelt zich vaak aan den voet van het mannelijk aartje een klein, uit slechts enkele of zelfs maar. één urntje bestaand vrouwelijk aartje. Carex flava L. lepidocarpa Good. Roevender Peel. 77 Carex rostrata Stokes. Houtem, Roevender Peel, Swart- broek. Zeer veel. — Wij verzamelden de lusi: hypogyna, subacrogyna, submesandra, submesogyna. Ook de vorm pendula kwam voor. Carex vesicaria L. In het Weerter Bosch (verlengde Broekdijk) was het door afwatering zeer droog geworden, zoodat deze Carex species allerlei gevolgen daarvan onder- vond. Niet alleen, dat ze in den vorm brachystachys Uechtr. optrad, waarbij de aar kort, doch de urntjes normaal zijn, maar wij vonden ze ook in een vorm met zeer smalle ijle aren, met zeer lange schutbladen. Armoedige vormen met slechts één vrouwelijke aar werden langs de kanten der wegen aangetroffen, zelfs een exemplaar, waarbij die eene aar nog de |. acrandra vertoonde. Verder in slooten langs den Broekdijk, en over het algemeen ten N. van Weert zeer veel. Ten Z. van het Weerter kanaal hebben we deze soort slechts zelden opgemerkt. Carex lasiocarpa Ehrh. Roevender Peel. Tusven bij Houtem. Deze in zeer grooten getale bijeen groeiende Carex is zeer weinig variabel. Het aantal vrouwelijke aren variëert nog al. Exemplaren die wat drooger staan, hebben er meestal slechts één. Scirpus fluitans L. Roevender Peel. Scirpus caespitosus L. Roevender Peel. Scirpus silvaticus L. Tungelroysche beek. Een vorm die een overgang tot de f. dianthelus, (die een tweede bloei- wijze in den oksel van een lager stengelblad draagt) schijnt te vormen. Hier vertakte de hoofdstengel zich tusschen de twee bovenste stengelbladen. Eriophorum vaginatum L. Houtem, Roevender Peel. Phalaris canariensis L. ,,Karelke” [Juni] één armoedig exemplaartje. Alopecurus pratensis L. Van deze soort vonden wij langs den Broekdijk eenige groote zoden, die door de wit-grijze waslaag waarmede de stengels en bladen bedekt 78 waren, sterk herinnerden aan de var. glaucus Sonder. Deze moet echter liggende stengels bezitten, waarvan alleen het laatste lid opgericht is. Dit nu vertoonden deze exemplaren niet. De stengels (tot meer dan 1 M.) stonden rechtop of waren zeer weinig aan den voet geknikt. 't Verdient aanbeveling op dergelijke wit-grijze planten te letten, daar van de waslaag na het drogen niet veel meer te bespeuren is. Alopecurus geniculatus L. microstachys Uechtr. Dijkje door ,,Karelke’’ [Mei]. Bij deze exemplaren zijn alle onderste bladen borstelvormig opgerold en de stengels laag. Het eenige stengelblad aan de opgeblazen scheede is echter wel smal, maar vlak. Het verdient aanbeveling, deze soort daarop nader te onderzoeken, speciaal op droge stand- plaatsen. In Juni verzamelde ik planten van deze soort, op vochtiger standplaats, die grooter en forscher, vrijwel het midden hielden in habitus tusschen den boven beschre- ven vorm en de type. Anthoxanthum odoratum L. sylvaticum. Broekdijk, Weerter Bosch, Stamproy. Avena pubescens Huds. Weert, een vorm met ver uit- eenstaande, armbloemige halfkransen. Festuca ovina L. capillata Hackel. Dit schijnt de meest algemeene vorm te zijn, waarin F. ovina in ons land optreedt, met haarfijne bladen en kroonkafjes, die normaal ongenaald zijn, of slechts een meest geen mM. lang spitsje vertoonen. Absoluut ongenaalde exemplaren zijn gemengd: met andere, die uiterst korte naaldjes vertoonen, en deze beide soorten aartjes komen, zooals wij meermalen (in vivo!) constateerden, in dezelfde zode voor. Festuca rubra L. duriuscula Gaud. Weert, Kastert. Bromus arvensis L. Karelke [Juni]. Bromus hordeaceus L. leptostachys Beck. Karelke [Mei]. Triticum cereale L. triflorum Asch. Orchis. morio L. Broekdijk. 79 Orchis latifolia L. Baexem. Dit waren de eenige exem- plaren, die wij in bloei vonden. Voor Orchis was het nog te vroeg. Scheuchzeria palustris L. Tusven bij Houtem overvloedig. Echinodorus ranunculoides (L.) Engelman repens A. en G. bloeiend in twee vormen, een diepwatervorm en een landvorm. Deze zeer zeldzaam bloeiende vorm is door ons in de Roevender Peel in groot aantal gevonden. Zeer eigenaardig is dat zij op een analoge vindplaats (Slagmolen, Genck, België) ook met Isoetes samen voorkomt. Voor nadere bijzonderheden over deze interessante Alismataceeën verwijzen wij naar een uitvoeriger mededee- ling van den Heer Henrard. Polygonum Bistorta L. Weert, Ook een vorm met monstrueuze schutbladen onder de aar (f. bracteata). Spergula Morisoni Bor. Tungelroy. Van deze soort namen wij twee duidelijk onderscheiden vormen waar. Zij groeiden door elkaar heen op een en hetzelfde terrein, een duinachtige zandhelling in de volle zon. Op een afstand zijn zij reeds te onderscheiden. De eene vorm is donker groen, de andere grijs groen. Dit verschil in kleur ontstaat doordat de eerste tamelijk kaal, de tweede dicht klierachtig behaard is. Bij gedroogd materiaal is het ver- schil lang zoo duidelijk niet meer als in vivo! Het lijkt gewenscht, dat op andere vindplaatsen dezer soort op deze twee vormen gelet wordt. Wellicht verdient het aanbe- veling een van beiden, of alle twee een afzonderlijke naam te geven, b.v. var. subglabra en var. glandulosa. Spergularia rubra Weert. Stellaria uliginosa Murr. Kastert. Dianthus armeria L. + 5 exemplaren in een heg langs een pad door ,,Karelke” [Juni] Hebben wij hier nu te doen met een adventiefplant of met een echte indigeen? Deze zelfde vraag zullen wij bij meerdere planten moeten stellen. Silene pendula L. Karelke [Mei] 1 groot ex. 80 Silene dichotoma Ehrh. Karelke [Mei] vrij veel. Naast deze soort vonden wij een andere, die er zeer veel op lijkt, maar verschilt, doordat de bloemen kleiner en geelachtig zijn. De plant is sterker en zeer kleverig klierachtig be- haard, de lange wollige beharing vooral aan het beneden eind van den stengel is afstaand naar beneden gericht. *) Silene gallica L. fl. albis. Weert, stationsterrein [Juni]. 2 ex. Melandrium album. Grcke. Een afwijkende vorm met buitengewoon groote vruchtdoos en wijduitstaande kelk- tanden aan de vrucht (meerdere exemplaren). Agrostemma Githago L. microcalyx Rupr. Weert stationsterrein [Juni] 2 ex. Ranunculus acer L. retroflexus. Henrard. Broekdijk. Deze vorm, door Henrard onderscheiden naar een exemplaar gevonden op een adventief terrein te Gorkum, blijkt hier een echte indigeen te zijn. Het terrein langs den Broekdijk herbergt geen enkele adventief plant. Ranunculus muricatus L. Karelke [Juni] 1 ex. verzameld. Vermoedelijk ook in [Mei] waargenomen, maar toen niet meegenomen. Ranunculus sardous Crantz. 1 ex. A [Mei]. Adonis flammeus Jacq. fypicus Beck. Karelke [Juni] 2 ex. Deze soort was reeds vroeger bij Weert gevonden. Batrachium aquatile Dum. heterophyllum Wigg. sub- mersum Gren. en Godr. Tungelroysche beek bij Kastert. Broekdijk, Tungelroy, tusschen Nederweert en Weert. Tungelroy- sche beek bij Kastert Tungelroy. Eigenaardig is dat deze subsp., die overal in de omgeving van Weert zeer menigvuldig is, steeds voorkomt in den id. id. id. nafans fruncato-peltatum id. id. id. id. peltatum id. id. id. id. acutilobum id. id. id. id. fruncatum 1) Dit is gebleken te zijn Silene Sibthorpiana Rchb. Zie mijn art. „Aanwinsten'' (noot op pag. 75). a oo 81 vorm met zeer groote bloemen. Eenmaal meenden wij een kleinbloemigen vorm te hebben; die bleek evenwel bij nadere beschouwing te behooren tot de volgende soort. Batrachium hololeucum v. d. Bosch. Kelpen-Grathem. Ook in de omgeving van ,,Karelke’ [Mei]. Hier ook de vorm ferresfre op den kant langs een uitgegraven slootje. In [Juni] was een slootje door „Karelke” geheel opgedroogd en had de vegetatie daar geheel den landvorm aangenomen. Delphinium orientale J. Gay, Karelke [Juni] meerdere ex. Cardamine pratensis L. dentata Schultes. Broekdijk. Niet geheel typisch. Hesperis matronalis L. Karelke [Mei] zeer veel. Deze soort was hier zeer vormenrijk. De bloemkleur varieerde van licht-violet tot donker-violet. Sommige exemplaren hadden smalle, andere breede bladen; ook de beharing was sterk verschillend, terwijl naast onvertakte ook sterk vertakte exemplaren voorkwamen. Stenophragma Thalianum Celak. Tungelroy. Een vorm, waarbij uit den kop van den wortel een groot aantal bloeistengels komen. Diplotaxis muralis D. C. Karelke [Mei] meerdere ex. Camelina sativa Crntz, microcarpa Andrzj. Karelke [Mei] meerdere ex. Teesdalia nudicaulis R. Br. Stamproy. Lepidium perfoliatum L. Karelke [Mei] enkele ex. Lepidium campestre R. Br. Zeer veel langs de tramlijn naar Stamproy, ook vaak in den vorm simplex. Lepidium densiflorum Schrad. Karelke [Mei] vrij veel. Lepidium neglectum Thell. Karelke [Mei] [Juni] ook in den vorm simplex. Myagrum perfoliatum L. Karelke [Juni] 2 ex. Bunias Erucago L. Karelke [Mei] 1 ex. Deze soort is nieuw voor Nederland. Rapistrum rugosum All. eu-rugosum Thell. typicum Nederl. Kruidk. Archief. 1918. 6 82 Thell. leiocarpum Webb. et Buckl. Karelke [Juni] enkele ex. Rapistrum rugosum All. orientale (L.) R. en F. genuinum R. en F. hispidum (Godr.) Coss. Karelke [Juni] meerdere ex. Viola canina L. Houtem. Viola tricolor L. arvense Murr. algemeen in bouwland. Naast den gewonen vorm met witachtig-gele bloemen, komen ook vormen voor, waarbij de bovenste kroonbladen meer of minder violet gekleurd zijn, maar toch altijd kleiner dan de kelk. Viola tricolor L. vulgaris Koch. Minder algemeen dan de vorige; maar toch ook veelvuldig, vaak met buitenge- woon groote bloemen. Althaea hirsuta L. Karelke [Juni] 2 ex. Polygala vulgaris L. tusschen Baexem en Kelpen (wit- bloemig). Polygala serpyllacea. Whe. Houtem (blauwbloemig) Kastert (blauwbloemig en witbloemig) Roevender Peel (witbloemig). Het verdient wel opmerking, dat wij nergens roodbloemige polygala zijn tegengekomen. Helosciadium inundatum Koch. Roevender Peel. Carum carvi D. C.? Karelke [Juni] in één dubieus exemplaar. Carum Bulbocastanum Koch. In een heg op de scheiding van Karelke en de hei. Indigeen of adventief? Meerdere ex. Carum verticillatum Koch. Zeer veel in alle richtingen om Weert. ; Bupleurum rotundifolium L. Karelke [Juni] 3 ex. Oenanthe pimpinelloides L. Karelke [Juni] 1 ex. zelfde vindplaats als Carum Bulbocastanum. Deze in ons land zoo zeldzame soort, alleen bij Gorkum adventief waar- genomen, (de vindplaats Nijmegen is zeer twijfelachtig) zal ook hier wel aangevoerd zijn. Orlaya grandiflora Hoffm.? Karelke [Juni] 1 ex. dat zeer verdacht is, daar de bloemen volstrekt niet groot, 83 maar juist alle klein zijn. Het exemplaar is echter nog zeer jong. (Zie mijn artikel „aanwinsten’ onder O. pla- tycarpos (L.) Koch). ') Caucalus daucoides L. Karelke [Mei) [Juni] meerdere ex. Turgenia latifolia Hoffm. Karelke [Mei] enkele ex. Chaerophyllum bulbosum L. Karelke [Juni] 1 ex. zelfde vindplaats als Carum Bulbocastanum. Indigeen of adventief ? Bifora radians M. B. Karelke [Juni] enkele ex. Deze soort was reeds vroeger bij Weert aangetroffen. Potentilla argentea L. incanescens Opiz. Karelke [Juni] meerdere ex. Deze variéteit was tot nu toe in ons land niet waargenomen. Zie Jansen en Wachter in Ke Arch? 1917, pag: 20. Potentilla intermedia L. canescens Rupr. Karelke [Juni] enkele ex. Volgens A. en G. is deze variéteit in Duitsch- land de meest algemeene. Voor ons land is dit zeker niet het geval; hier komt de groene vorm veel vaker voor dan de grijze. (Zie J. en W. l.c. pag. 21.) Genista pilosa L. Roevender Peel. Naast de gewone vorm werd ook de rechtopstaande var. erecta Lej. et C. waargenomen. Medicago arabica All. Karelke [Juni] 1 ex. Trigonella procumbens Rchb. Karelke [Mei] [Juni] meerdere ex. Ten onrechte wordt deze blauwbloemige Trigonella met den naam T. coerulea Ser. genoemd. Het is zeer twijfelachtig of deze laatste ooit in ons land is waargenomen. Alles wat wij tot nog toe onder dezen naam zagen, behoort voor zoover met zekerheid na te gaan is, tot T. procumbens Rchb. Voor deze onderschei- ding zijn min of meer ontwikkelde vruchten noodig. Gaan zij geleidelijk in een langen, naar binnen gekromden snavel over, dan heeft men met 7. procumbens te doen. Bij *) Voetnoot pag. 75. = ‚ MT 84 T. coerulea moet de snavel kort en recht zijn en is de vrucht er plotseling in versmald. Melilotus indicus All. Karelke [Mei] [Juni] zeer veel. Melilotus? Karelke [Juni] 1 ex., een exemplaar zonder vrucht, met groote bloemen, de geheele plant + 15 cM. hoog. Trifolium hybridum L. m. phyllantum J. en W. Karelke [Juni] 1 groot ex. Uit de bloemen groeien weer blaadjes. Trifolium supinum Savi. Karelke [Juni] 1 ex. Trifolium campestre Schreb. pseudoprocumbens A. en G. Karelke [Juni] veel. Trifolium campestre Schreb. genuinum R. en F. Karelke [Juni] veel. Ornithopus compressus L. Karelke [Mei] 4 ex. [Juni] 1 ex. Het kwam ons voor, dat 2 van de 4 exemplaren in Mei een anderen habitus hadden dan de beide andere: kleiner van stuk en sterker behaard, daardoor grijsachtig. Wij vinden evenwel in de litteratuur geen vormen opgegeven. Vicia villosa Rth. Overal op Karelke zeer veel. Vicia dasycarpa Ten. varia A. en G. Karelke [Mei] [Juni]. stationsterrein [Juni]. Ook deze soort komt heel veel voor, en wel in verschillende bloemkleur. Soms is de geheele bloem eenkleurig blauw-violet, soms alleen de vlag van die kleur en de rest bijna wit. Ook de bladvorm is tamelijk veranderlijk. Vicia cracca L. Karelke [Juni] in zeer forsche exem- plaren, die bijna aan V. fenuifolia Rth. doen denken. Vicia pannonica Jacq. Karelke [Mei] in meerdere ex: ook vrij veel in den vorm B. striata M. B. Vicia melanops Sibth. et Sm. Karelke [Mei] in veel prachtige ex. Deze wikke schijnt weinig variabel te zijn. Alle planten waren volkomen identiek. Vicia lutea L. Karelke [Mei] veel en in verschillende vormen. Ten eerste namen wij de var. fypica Posp. en de var. hirta Loisel. waar. Verder de subvar. violascens Rouy, die zich kenmerkt door de bloemkleur; wat beharing 85 betreft staat zij ongeveer tusschen de beide variëteiten in. Ten slotte vonden we nog één exemplaar met bijna kale vruchten, als dit tenminste tot deze soort behoort. Vicia grandiflora Scop. Karelke [Mei] meerdere exem- plaren, die tot twee verschillende vormen behooren, nl. a Scopoliana Koch met korte, breede blaadjes en % sordida Griseb. met lange smalle bovenste blaadjes. Vicia sativa L. sens. lat. groeit op Karelke zeer veel en in allerlei verschillende vormen. Vicia lathyroides L. var. Olbiensis Reuter et Shuttlew. Karelke [Mei] in meerdere ex. Deze var. is nieuw voor ons land. De plant is forscher dan de type, meer recht- opstaand, de blaadjes zijn grooter evenals de bloemen, en hebben een duidelijk ontwikkelde rank, die boven de bovenste blaadjes uitsteekt en sterk gebogen is. (Zie mijn artikel „Aanwinsten” in dit No.). ') Vicia narbonensis L. Karelke [Mei] zeer veel. Eveneens zeer vormenrijk. Zij komt voor in zeer groote exemplaren, met bloemtrossen, die 6 en 7 bloemen dragen. Evenvaak met getande bovenste bladen, (serratifolia Jacq.) als met gaafrandige bladen. De bloemkleur is soms geheel donker blauwachtig, soms met witte vlag, en soms geheel bruin- achtig, op verschillende manieren gecombineerd met het al of niet getand zijn van de bovenste blaadjes. Vicia Bithynica L. Karelke [Mei] in meerdere ex. Lathyrus aphaca L. Karelke [Mei] [Juni] zeer veel. Naast normale komen exemplaren met zeer licht geel ge- kleurde bloemen voor. Lathyrus pratensis L. velufinus D. C. Karelke [Juni] vrij veel. De stengels en bladen zijn behaard, terwijl de soort gewoonlijk volkomen kaal bij ons voorkomt. Lathyrus annuus L. genuinus Rouy. Karelke [Mei] vrijveel, evenals de var. latifolia Rouy met soms meer dan 1) Voetnoot pag. 75. 86 3 cM. breede blaadjes. Deze variëteiten zijn echter niets anders dan standplaats-vormen. Een zeer breedbladig exemplaar, dat ik in mijn tuin overplantte, ging volkomen in den gewonen smalbladigen vorm over. Lathyrus Cicera L. Karelke [Mei] enkele ex. Vaccinium Oxycoccus L. Tusven bij Houtem. Andromeda polifolia L. Tusven bij Houtem. Lysimachia thyrsiflora L. Roevender Peel. Anagallis arvensis L. coerulea Schreb. Karelke [Mei] enkele ex. Phacelia purshii Buckley. Karelke [Mei] 1 ex. Een voor ons land nieuwe phacelia. (Zie mijn artikel ,,Aan- winsten’ in dit No.). *) Cerinthe minor L. Karelke [Mei] meerdere ex. Anchusa undulata L. en Anchusa amplexicaule Sibth. en Sm. Karelke [Mei] in meerdere ex. Twee voor ons land nieuwe anchusa’s met gegolfde bladen, die zeer veel op elkaar gelijken. De bladen zijn bij de laatste wat breeder dan bij de eerste en zittend met breeden voet, min of meer stengelomvattend; bij undulata met versmalden voet. De stijl steekt bij A. undulata ver buiten den kelk uit, terwijl A. amplexicaule een stijl heeft ongeveer even lang als de kelk. Anchusa italica Retz. Karelke [Mei] meerdere ex. Anchusa ochroleuca M. et K. Karelke [Mei] enkele ex. In vrij wat meer exemplaren kwam echter een vorm voor, dien wij voor blauwbloemige Anchusa ochroleuca houden. Anchusa procera Besser. Karelke [Mei] enkele ex.; was al van Weert bekend. Myosotis versicolor Pers. multicaulis Cop. Tungelroy. Scrophularia scopolii Hoppe. Karelke [Mei] + 5 ex. Een nieuwe scrophularia met sterk gezaagde, diep inge- “!) Voetnoot pag. 75. en 87 sneden bladen, en veel gesteelde zwarte klierharen op stengel, bloemstelen en kelken. Verbascum Blattaria L. Karelke [Mei] 1 ex. als rozet meegenomen en in Dordrecht tot bloei gebracht. Verbascum nigrum L. Karelke [Juni] veel. Linaria genistifolia Mill. var. dalmatica. Karelke [Mei] 1 ex. overgeplant naar Dordrecht en daar tot bloei ge- bracht. Veronica longifolia L. Karelke [Juni] enkele ex. op de zelfde vindplaats als Silene armeria. Ook bij deze doet zich de vraag voor of de plant indigeen of adventief is. Veronica scutellata L. langs een weg tusschen Weert en Karelke, een sterk rood aangeloopen, stijf rechtopstaande vorm. De planten stonden in de volle zon, tamelijk droog. Euphrasia stricta Host, bij Karelke [Juni] vermoedelijk wel indigeen. De plant begon pas te bloeien, zoodat niet met zekerheid uitgemaakt kan worden of zij tot deze soort, dan wel tot E. nemorosa Pers. behoort. Mentha arvensis L. Karelke 1 ex., een zeer sterk be- haarde vorm; misschien een adventieve soort? Calamintha Acinos Clairv. Karelke [Juni] 1 ex. met blauwe bloemen. Dracocephalum parviflorus Nutt. Karelke [Mei] 1 klein exemplaartje maar met blauwe bloem, zooals voor de soort aangegeven wordt. Grootere, forsche planten, die wij elders waarnamen (Gorkum, Wormerveer, Deventer) hadden steeds rose bloemen. Galeopsis ochroleuca Link en Galeopsis ladanum L. angustifolia Ehrh, groeiden in zeer groote hoeveelheid op het stationsterrein te Weert, maar in Juni begonnen pas zeer enkele ex. te bloeien. Stachys germanicus L. en Stachys italicus Mill. Karelke [Mei]. Enkele ex. als rozet naar den Haag en Dordrecht overgebracht en daar verder gecultiveerd. 88 _ Ajuga genevensis L. Karelke [Mei] 1 ex. Plantago media L. Weert. Lobelia Dortmanna L. Roevender Peel. Specularia speculum A. D. C. Karelke [Juni] enkele ex. Valerianella dentata Pollich leiocarpa Rchb. Karelke [Juni] 1 ex. Aster longifolius Lam. Karelke [Mei] als rozet meege- nomen. Achillea nobilis L. Karelke [Mei] als rozet meegenomen. Deze soort komt langs Karelke zeer veelvuldig voor, naar ons lijkt in twee verschillende vormen, waarvan de een donkergroen en de andere geelachtig-groen blad maakt; ook de bladvorm doet verschillend aan. Nader onderzoek is hier wel gewenscht. Anthemis tinctoria L. Karelke [Juni] op één plaats zeer veel. Behalve de gewone ‘vorm groeide daar ook de var. pallida DC. met zeer lichtgele straalbloemen en enkele exemplaren met witte, behoudens een geel vlekje aan den nagel. Deze laatste waren ook wat grooter van bloem en herinnerden sterk aan Chrysanthenum leucanthemum, die daar trouwens ook groeide. (Zie ,,Aanwinsten’’). Anthemis arvensis L. Stamproy en elders in bouwland. Anthemis ruthenica M. B. Korenmolen bij Weert. Op Karelke [Mei] vonden wij een drietal exemplaren, waarvan alleen het oudste hoofdje straalbloemloos was. De volgende hoofdjes waren normaal ontwikkeld. Carduus nutans L. macrocephalus Karelke [Mei] [Juni] meerdere ex. Deze adventieve vorm onderscheidt zich van de type door de groote hoofdjes, die echter bij de soort soms ook zeer groot worden. De omwindselbladen zijn bij de variëteit echter aanmerkelijk breeder aan den voet. Ook in rozetvorm is de var. duidelijk te herkennen aan de zilverglanzende teekening langs de randen en de nerven van de bladen. Carduus hamulosus Ehrh. Karelke [Juni] enkele ex. 89 Carduus acanthoides L. Karelke [Juni] enkele ex. Onopordon Acanthium L. Karelke [Mei] + 10 ex. De planten zijn wat minder sterk viltig behaard en daardoor wat groener dan de gewone vorm, waarin zij langs den duinkant voorkomt. Overigens hebben wij geen verschil kunnen ontdekken. Centaurea rhenana Bor. Karelke [Mei] als rozet mee- genomen. Centaurea jacea L. Karelke [Juni] veel. Centaurea Scabiosa L. Karelke [Juni] 1 ex. zonder straalbloemen en met ongedeelde eerste wortelbladen, de latere worden langzamerhand meer en meer vindeelig, eerst zeer sterk liervormig, later normaal. Centaurea cyanus L. Karelke [Juni] 1 ex. met donker bruinviolette bloemen. Eigenaardig is, dat deze bloemkleur bij het drogen intact blijft, terwijl blauwbloemige exem- plaren gewoonlijk zeer sterk verbleeken, vaak geheel wit worden. Lampsana communis L. Karelke [Juni] 1 ex. Taraxacum officinale Web. corniculatum D.C. Baexem op een kerkhofmuur. Dordrecht. ASN EKO OOSTR (Goll P. JANSEN en W.H. WACHTER. Floristische Aanteekeningen. XV. Tragus racemosus All. Op aangevoerden grond te Amsterdam vonden wij boven- genoemde soort. (in gezelschap van de reeds vermelde Phalaris minor, Periballia laevis etc.). Daar de soorten en variëteiten van het geslacht Tragus in de verschillende flora’s zeer ongelijk en niet altijd kritisch behandeld zijn, veroorloven wij ons de karakteristiek over te nemen, die Hackel (in Oest. Bot. Ztschr. LI, 194) van dit geslacht geeft. A. Spinae in nervis glumae Îlee sitae apice hamatae, in quovis nervo 8—10, fere contiguae. Antherae 0,5—0,7 mm. longae. Tr. racemosus sens. ‘lat. a). Racemus basi interruptus, ramuli floriferi e spiculis 3—4 subdistantibus sursum decrescentibus (imis 4 mm. longis) summa tabescente, anguste lanceolatis plerumque sordide violascentibus constantes, gluma I conspicua, glumae Ilae margines glumam IÌlam acutiusculam non nisi ad margines tegentes. Tr. racemosus All. sens. str. b.) Racemus continuus; ramuli floriferi e spiculis 2 pallide viridulis, stramineis v. brunnescentibus constantes, sine continuatione rhachillae ultra 91 spiculam superiorem v. rarissime cum setula minima; gluma I nulla. v. minutissima, [Jae margines [Ilam mucronulato-acuminatam fere omnino tegentes. Tr. racemosus subsp. biflorus. 2, Spiculae binae inter se aequales, lanceolatae, 3,5—4 mm longae, a '/; inferiore attenuatae. Tr. racemosus var. biflorus. (Schult.). 6.) Spiculae binae inter se inaequales, superior brevior, interdum tabescens, inferior 2,5—3 mm longa, late lanceolata, a medio breviter acutata. Tr. racemosus var. Berteronianus. (Schult.). B. Spinae apice rectae. a). Perennis, culmis elatis e vagina summa longe exsertis, gluma II 5-costata, in quavis costa spinis 8—10; antherae 2,5—3 mm longae; spiculae 4 mm longae. Tr. koelerioides Aschs. b). Annui, culmis humilibus plerumque ad apicem usque vaginatis; antherae 0,8—1 mm longae. a, Gluma II 5-costata, in quavis costa spinis 5—7 armata. Tr. decipiens Fig. et Not. 6. Gluma II 7-costata, costis marginalibus spinis 3, media spinis 1—2 armatis, intermediis (utrinque binis) inermibus. T. paucispina Hack. Zooals te verwachten was (onze planten zijn, blijkens de andere terzelfder plaatse groeiende adventieven, uit Z.-Europa afkomstig), behooren onze planten tot Jr. race- mosus All. sens. str. Elk takje draagt dan ook 3—4 aartjes met gekromde stekels. Toch komen schijnbaar bij Tr. race- mosus All. ook wel groepen van 2 aartjes voor, doch bij goed toezien vindt men steeds tusschen beide in een rudimentair derde aartje. Door de van onder afgebroken aren is ze reeds op ‘t gezicht van de var. Berteronianus te onderscheiden, welke in Amerika en Afrika voorkomt 92 en dus meer kans heeft hier als adventief op te treden, dan de Eng. Indische Jr. biflorus. Panicum occidentale Scribn. Ook dit jaar bracht een nieuwe Panicum-soort als adventiefplant in de Nederlandsche flora en ‘t merk- waardigste is, dat het een overblijvende soort is. Zij behoort tot de groep der Lanuginosa, welke groep soorten bevat, die meerendeels behaard zijn (soms buitengewoon sterk zooals P. praecocius) tot zelfs de ligula’s zijn dicht harig; de bladen zijn smal en de aartjes klein met 5 —7-nervige bovenste kelkkafjes. In oudere Amerikaansche flora's treft men alle soorten, die men tegenwoordig tot deze groep rekent, aan onder P. pubescens Lam. of Michx. Nu is P. occidentale wel de minst behaarde van deze groep, doch bezit, evenals vele meerjarige Panicums, duidelijk te onderscheiden voorjaars- en najaarsvormen. De 4 exemplaren, die wij te Nunspeef op een afvalterrein achter het interneeringskamp aantroffen, zijn voorjaarsvormen, die juist begonnen zijn een winterrozet te maken van korte, breede, bijna kale bladen. De stengels (en stengelbladen) zijn opvallend licht geelachtig groen, ongeveer 40 cM. hoog, slank, opstijgend en bijna niet vertakt, met korte onderste internodiën. De scheeden der onderste bladen zijn behaard, die der bovenste bijna kaal, doch de knoopen vertoonen nog sporen van een vroeger aanwezig haarkleed. De ligula is behaard en 3—4 mM. lang. De bladen zijn stevig, staan naar boven, soms tegen den stengel aan- gedrukt, aan onze exemplaren niet langer dan 8 cM. en hoogstens 7 mM. breed, toegespitst aan den top en afgerond aan den voet, bijna geheel kaal, slechts aan de bovenzijde en langs den rand met eenige lange haren. De arm- en losbloemige pluimen steken ver boven de bladen uit, zijn ongeveer 8 cM. lang en 6 cM. breed met haar- Panicum occidentale Scribn. 94 fijne uitstaande takken, die, soms alleen staand, soms met l of 2 kleinere aan den voet, de langgesteelde aartjes dragen. Deze zijn nog geen 2 mM. lang en 1 mM. breed, elliptisch of eivormig en dicht behaard; een kafje bereikt nauwelijks +/, van de lengte van het aartje en is slechts als een puntig vliesje te zien. De beide volgende sluiten de bloem geheel in en zijn bij onze exemplaren sterk rood aangeloopen. De najaarsvorm ontwikkelt aan den voet een uit blad- rozetten gevormde kleine zode, terwijl de stengels en bladen sterk gereduceerd zijn. | P. occidentale groeit in het Westen van N.-Amerika van Britsch-Columbié tot Californië en is waarschijnlijk met een zending vruchten voor de geïnterneerden ingevoerd. Alopecurus pratensis X geniculatus = Alopecurus hybridus Wimm. Dezen tot nu toe uit ons land niet vermelden bastaard, troffen wij in Mei 1918 aan, langs een veensloot te Amsterdam te midden der stamouders. (Herb. J.en W. 15751). Op ‘toog gelijkt zij het meest op A. geniculatus. De onderste stengelleden zijn neerliggend en geknikt, slechts het laatste lid is opgericht, doch dit is veel langer dan bij A. geniculatus. De bladen zijn slapper en korter dan bij A. prafensis, van boven ruw. Van de sterkere nervatuur der bladen, zooals Domin in zijn 2er Beitrag zur Kenntnis der Phanerogamenflora von _ Böhmen pag. 41 vermeldt, is bij ons exemplaar niet veel meer te zien. De pluim gelijkt door zijn wollig aanzien op die van A. pratensis, maar is veel smaller. De aartjes houden in lengte het midden tusschen beide stamouders, gelijken het meest op een weinig behaard en kort bewim- perd A. pratensis-aartje, doch de beide kelkkafjes zijn in hun onderste vierdedeel met elkaar vergroeid. De naald id 95 is onder de helft van het kroonkafje ingeplant’en bij onze exemplaren zwak ontwikkeld en hoogstens 6 mM. lang. Het volgende lijstje geeft de onderscheiden kenmerken aan: pratensis. Stengel stevig, rechtop- staand tot 1 M. hoog. Bladspriet tot 1 cM. breed, van boven ruw en ondui- delijk generfd. Aarpluim meest 1 cM. dik met tot 10 aartjes dragende takken, cylindrisch. Kelkkafjes tot 5 mM., in het onderste 3de deel ver- groeid, samenneigend, aan de randen en de kiel lang zijdeharig gewimperd. Naald tot 9 mM. geniculatus. Stengel slap, neerliggend of opstijgend, in de onder- ste knoopen wortelend. Bladspriet tot 6mM. breed, van boven minder ruw maar duidelijk generfd. Aarpluim niet dikker dan 7 mM., naar den top ver- smald met tot 4 aartjes dragende takken. Kelkkafjes tot 3 mM. lang, slechts aan. den voet ver- groeid, de toppen uiteen- wijkend, aan de kiel zijde- harig, overigens kort ver- spreid behaard. Naald tot 4 mM. hybridus. Stengel vrij slap, de onder- ste leden neerliggend, het laatste lid zeer lang en op- gericht. Bladspriet 5—6 mM. breed, van boven ruw (en duide- lijk generfd ?) Aarpluim 7—8 mM. dik, cylindrisch met tot 6 aartjes dragende takken. Kelkkafjes tot 4 mM. lang in het onderste 4de deel vergroeid, overigens als pratensis maar minder be- haard. Naald tot 8 mM. 96 Trisetum flavescens P. B. De in ons land waargenomen vormen van deze zeer polymorphe soort behooren alle tot de ondersoort Tr. pra- tense Pers., gekenmerkt door een kaal vruchtbeginsel terwijl het grootere tweede kelkkafje tot boven het midden breeder wordt en daar spits toeloopt. De bladscheeden zijn meestal behaard, de onderste zelfs fluweelachtig of viltig. De hiertoe behoorende planten worden saamgevat onder de var. villosum Celakovsky. Naar de kleur der aartjes wordt dan verder onderscheiden een f. lutescens Aschs. waarbij de kafjes groengeel tot glanzend goudgeel zijn en een f. variegatum Aschs. waarbij de kelkkafjes donkerviolet en de kroonkafjes violet gestreept zijn. Deze laatste vorm schijnt speciaal eigen te zijn aan de Z.-Limburgsche krijtheuvels (wij bezitten ze o.a. in fraaie donker-paarse exemplaren van Bemelen en Eys) doch komt ook elders verspreid voor, meest op zonnige plaatsen. Tot deze var. variegatum brengen Aschs. en Graebner nog een subvar. purpurascens, welke zij als volgt beschrijven: „Rispe gross, sehr vielährig, dicht, die stärksten Aeste mit bis 6 grundständigen, ziemlich kurzen Zweigen, daher die Aehrchen fast geknäuelt erscheinend. Aehrchen klein, nur 5 mM. lang.” = Tris. flavescens pur- purascens Arcangeli. Slaat men echter Arcangeli's Com- pendio della Flora Italiana p. 779 op, dan vindt men slechts: „5. purpurascens (D. C.): spighette violaceo dorate, scure, nitide.”, dus een beschrijving, die men synoniem mag rekenen met de _ variegatum Aschs. Rouy (in Flore de France XIV p. 140) vermeldt niet de variegatum Aschs., doch wel de purpurascens Arcangeli: ,tiges plus gazonnantes; feuilles bien plus larges; épillets de 6—7 mm., luisants, panachés de blanc, de jaune et de rouge. Wij zullen dus hier wel te doen hebben met een der vele in den Synopsis voorkomende modificatie’s der < 97 oorspronkelijke diagnosen, waardoor onder den gekozen naam een veel beperkter groep planten wordt vereenigd, dan oorspronkelijk de bedoeling van den auteur was. Verder vindt men nog onderscheiden een var. depaupe- ratum Uechtritz met armbloemige, losse pluim, waarbij de takken slechts 1—2 aartjes dragen. Dergelijke vormen schijnen bij ons zeldzaam te zijn, ‘tgeen niet te verwon- deren is, daar Tr. flavescens meestal in weiden en gras- randen optreedt. Wij vonden ze dit jaar te Amsterdam in een fraaie zode. Ons exemplaar vertoont echter de eigen- aardigheid, dat de onderste, de halve stengelhoogte berei- kende bladen zeer smal (+ 1 mM.) en iets ingerold zijn. Dit is een kenmerk, dat de ondersoort Tr. agrostideum Fr. eigen is, met welke N. Europeesche en Siberische soort onze plant verder niets gemeen heeft. Als ander eindpunt der reeks vindt men vermeld een f. majus A. et G. met aartjes, die ver over de 8 mM. lang zijn (Rouy geeft slechts „épillets de 8 mM. env.”). Zulke exemplaren troffen wij tot nu toe niet aan, al bereiken sommige aartjes uit groote pluimen de 8 mM. wel. Te letten valt tevens op de slechts uit Brandenburg bekende var. bulbosum Aschs., waarbij de onderste stengelleden knolvormig verdikt zijn. Als L. ramiferus valt nog te vermelden een exemplaar, door ons in 1916 te Weerf verzameld, waarbij een secon- daire pluim ontwikkeld is uit de bovenste scheede. Aira media Gouan. Onder No. 3645 bevindt zich in ons herbarium een exemplaar van een reeds in 1901 verzamelde Aira soort, welke wij nu meenen tot A. media Gouan te moeten brengen. Deze soort (ook wel als Deschampsia juncea P. B. in gezaghebbende flora's te vinden) onderscheidt zich volgens Rouy van de er het meest op gelijkende A. caespitosa door de volgende kenmerken: „souche bier Nederl. Kruidk. Archief 1918. 7 98 moins caespiteuse, à touffes de feuilles se divisant facile- ment en fascicules séparés, feuilles rad. souvent courtes, enroulées-subulées, glauques, fines (assez semblables 4 celles du Festuca ovina); rameaux longuement nus inft et pédon- cules glabres; arête droite, insérée ordt sur la 1/, sup. de la glumelle et aussi longue ou plus longue qu'elle.” Hieraan kan toegevoegd worden, dat de scheeden der stengelbladen bijzonder ruw zijn en de kelkkafjes meest beide, maar in ieder geval het bovenste, boven de bloemen uitsteken. Nu wijkt ons exemplaar echter vrij sterk van deze beschrijving af en verschilt bijv. zeer van Z. Fransche exemplaren, met de eigenaardige, fijne, ingerolde wortelbladen. Aan ons exempl. ontbreken die wortelbladen, heeft de stengel een hoogte van 1!/, M., terwijl de pluim 50 cM. lang is. In 's Rijksherbarium bevinden zich echter cultuurexemplaren uit den Jardin des Plantes te Parijs, die eveneens zoo forsch ontwikkeld zijn en daarmede vertoont onze plant een treffende overeenkomst. De pluimtakken zijn wel lang, maar met weinig aartjes en in haar grootste helft zonder aartjes of zijtakken. De kelkkafjes zijn inderdaad bijna 1 mM. langer dan de bloemen, zeer spits en op den rug ruw. Trouwens de geheele plant is ruw, speciaal de bladscheeden en de draadvormige pluimtakken. Nu is ‘t een bekend verschijnsel, dat adventief-planten meermalen abnormale afmetingen aan kunnen nemen en daardoor op cultuurexemplaren gaan gelijken. Daar de plant echter onvolledig verzameld is, zal wel niet met absolute zekerheid uit te maken zijn of © ze inderdaad tot A. media behoort. Ze is verzameld op den bekenden koolaschweg door de buitenplaats Rozen- burg te Rotterdam. Eragrostis lugens Nees. In Augustus 1913 vonden de heer A. W. Kloos en wij op het bekende adventiefterrein te Wormerveer een ia ze) Eragrostis-soort, waarvan de determinatie zeer veel moeite gegeven heeft. Wel behoorde zij, zooals op 't eerste gezicht duidelijk was, tot de groep Pteroëssa Döll (,,spiculae pluriflorae, anqustae”), doch de tot deze groep behoorende soorten zijn òf nog ten deele niet duidelijk òf ze zijn zoo variabel, dat alleen het bestudeeren van veel materiaal de noodige vormenkennis geeft, om de determinatie met eenige zekerheid tot stand te brengen. Thellung meende ook, dat ze in de buurt van Er. pilosa P. B. thuis be- hoorde, maar een bepaalden naam er voor wilde hij niet noemen. Nu zijn de beschrijvingen in Nees’ Agrostologia Brasiliensis p. 505 enz. ook zeer moeilijk uit elkaar te houden en door Döll en andere auteurs later geheel anders opgevat. Aan Lindman (Beiträge zur Gramineeën- flora Süd-Amerika's pag. 15 etc.) komt de verdienste toe, Eragrostis lugens Nees, capillaris Nees en pilosa P. B. scherp gescheiden te hebben. De heer J. Th. Henrard, „wiens studies in Z.-Amer. grassen hem vele Eragrostis- soorten onder de oogen gebracht hadden, maakte ons op Er. lugens Nees opmerkzaam en inderdaad bleek, dat onze plant daarmede ten duidelijkste overeenstemt. Deze soort, door Nees uit Montevideo aangegeven, is in Z.-Amerika sterk verbreid en ook uit N.-Amerika bekend. Men moet echter met de N-Amerikaansche opgaven zeer voorzichtig zijn, daar men onder dien naam heel andere planten ver- stond. Vergelijk daartoe bijv. de afbeelding in de Flora Brasil. fasc. 79 tab. 41 met die in Vasey’s. Illustr. of N.-Amer. Grasses II, pl. 47. Beide afbeeldingen vertoonen een forsch ontwikkelde plant met meer dan '/, M. hoogen stengel, lange bladen en zeer groote pluim. Bij Döll zijn de aartjes zeer kort (volgens Nees slechts „sesquilineam longae’’) met weinig (tot 3) bloemen. Vasey teekent groote aartjes en zegt: „spikelets linear-lanceolate 4—5 lines long, 5- to 11-flowered.”” Door Nees en Döll wordt de nadruk gelegd op de sterke beharing der bladen; door 100 Vasey worden ze „smooth genoemd. Vasey noemt de kroonkafjes „broadly ovate” maar feekent ze smal eivormig. Lindman wijst nu op de reeds door Nees vermelde, eigenaardige donkere kleur der aartjes (,,valvula inferior laevis, nitide livido fusca). Ze zijn donker met een metaalachtigen glans, die aan levende exemplaren naar den top toe iets goudkleurig is. Gemakkelijk wordt ze verwisseld met F. pilosa P. B. Daar deze laatste soort ook in ons land adventief optreedt, (wij vonden ze o.a. in een groot aantal exemplaren op ‘t stationsemplacement te IJselmonde, herb. J. en W. 13047—52, 84—86) nemen wij hieronder de beschrijving, welke Lindman van beide soorten geeft, over. E. lugens. E. pilosa. culmi erecti, stricti, basi culmi adscendentes, geni- ipsa ramosissimi, superne culati, ex axillis ramosi. parum ramosi. folia pilosa, lamina stricta. folia glabra, lamina flac- cida, patens. panicularigens, parumdensa, = panicula_ saepius densa, paucispiculata, ramis longis, multispiculata, flaccidus, strictis, divaricatis. tenera, ramis brevioribus, ramulis capillaceis, vel sube- rectis, vel distantibus nutan- tibus. spiculae lineares, clausae angustissime lanceolatae vel fere subulatae, tenerae, colore spiculae clausae lineari- | lanceolatae in fructu ovato- lanceolatae, colore tristi, livido vel violascenti-oliva- pallide livido vel griseo- ceo, nonnunquam badio- violascente, valvulis apice nigrescente. _ saepe purpureis. flosculi 3—4 (vel paulo flosculi circa 6, laxe dis- ultra) dense dispositi (arti- culis inter valvulas occultis). positi (articulis rhacheos lon- gis, inter valvulas conspicuis). glumae parum inaequales; | a latere visae (vel dimidiatae) late vel ovato-lanceolatae apice abruptius angustatae, firmae, vix pellucidae, val- vulas proximas fere medias aequant. valvula inferior (a latere visa vel dimidiata) late lan- 101 glumae conspicue inae- quales; a latere visae anguste lanceolatae, obtusiusculae, hyalinae, inferior multo minor; neutra valvulam pro- ximam mediam aequat. valvula inferior (a latere visa) lanceolata vel anguste ceolata, firma, turgida, | triangulari-lanceolata, mar- nitens, colore saepius tristi, nervo laterali obsoleto. gine vix arcuato, textura tenui, haud raro diaphana, nervo laterali satis distincto. Inderdaad vertoont ons exemplaar (Herb. J. en W. 9447) de sterk behaarde bladen, den rechtopstaanden stengel, de wijdvertakte pluim met de dichte, 3—4 bloemige, donker metaalachtig glanzende aartjes, de bijna gelijke kelkkafjes en de breede stevige kroonkafjes, die Lindman aangeeft. Hij citeert de exempl. van Bourgeau no. 673 en 2643 uit Mexico, welke in ‘s Rijks Herbarium aanwezig zijn. Speciaal No. 2643 heeft, evenals ons exemplaar, de ruw behaarde bladen (en scheeden); No. 673 is veel minder behaard, doch stemt overigens duidelijk met ons exemplaar overeen. Toch dient men bij eventueele vondsten van dergelijke Eragrostis-exemplaren voorzichtig te zijn, daar nog een soort, de EF. capillaris Nees beschreven is, die tusschen de beide boven beschreven soorten instaat. Festuca reflexa Buckl. Op een afvalterrein achter het interneeringskamp te Nunspeet troffen wij deze soort aan in een aantal schrale, maar goed kenbare exemplaren. Zij behoort tot het sub- genus Vulpia, zoodat het aantal adventief-soorten uit dit 102 geslacht weer met één vermeerderd is. Afkomstig uit Californië, is het zaad wellicht meegekomen met een zending Amerikaansche goederen (fruit?) voor de geïnter- neerde Belgen bestemd, zoodat ook wij, zij het dan een kleine, „oorlogsflora’ gevonden hebben. (Dat deze enkel uit grassen bestond, is niet te verwonderen, daar het terrein als stortplaats gebezigd werd, zoodat plantengroei alleen maar mogelijk was op enkele smalle strookjes, tegen een heg). In Piper: North-American species of Festuca vindt men een goede beschrijving: Stengels rechtopstaand, enkelvoudig of enkele tot een kleine zode vereenigd, 20—50 cM. hoog, kaal, meest 3-knoopig. Scheeden kaal of zacht behaard, de onderste zoolang als de stengelinternodiën, ligula zeer kort, vliezig, afgeknot; bladen smal lijnvormig, vlak of een weinig en dan losjes ingerold, 2—10 cM. lang. Pluim 5—12 cM lang, met alleenstaande takken, die evenals de aartjes naar alle zijden uitstaan en zelfs teruggebogen zijn. Aartjes 1—3 bloemig, 5—7 mM. lang. Kelkkafjes glad, het onderste puntig l-nervig, 2,5 tot 4 mM. lang, het bovenste lancet- vormig, spits, 3-nervig, 4,5 tot 5 mM. lang. Onderste kroonkafje convex, van boven 3-nervig, glad of een weinig ruw, 4,5 tot 6 mM. lang, toegespitst in een ruwe, ge- woonlijk 5—8, soms tot 12 mM. lange naald; bovenste kroonkafje lancetvormig, de 2 ruwe nerven elkaar in den top ontmoetend, met omgebogen randen. De plant onderscheidt zich direct van onze inlandsche - Vulpia’s door de naar alle zijden op korte steeltjes staande aartjes en gelijkt nog het meest op armoedige exemplaren van F. Dertonensis A. et G. Deze heeft echter veel grooter aartjes (4—5 bloemig en 12 mM.) maar heeft met F. reflexa het kale, glanzende, bovenste deel van den stengel gemeen. Scribner (in Beal, Grasses N.-Am. 2 : 596) beschouwde haar als de var. pauciflora van F. microstachys Nutt. Festuca reflexa Buckl. 104 Deze laatste soort vermeldden wij in Kruidkundig Archief 1912, p. 87, van Vlaardingen (det. E. Hackel), doch konden geen beschrijving of afbeelding machtig worden. In het boven geciteerde werk van Piper vinden wij echter wel een beschrijving, die wij hier over- nemen: ' Stengel rechtopstaand, glad, 20 tot 50 cM. hoog, 2- of 3- knoopig; scheeden glad of zacht behaard, de onderste ongeveer even lang als de stengelinternodiën; ligula bijna ontbrekend; bladen vlak of los ingerold, smal lijnvormig, kaal of zacht behaard, 3—10 cM. lang. Pluim rechtop- staand, 4—10 cM. lang, de alleenstaande takken en de aartjes ten slotte uitstaand; aartjes 1—3 bloemig, 5 tot 7 cM. lang; kelkkafjes ongelijk, de onderste spits, 1-nervig, 3—4 mM. lang, de bovenste lancetvormig, 3-nervig, 4 tot 5 mM. lang; onderste kroonkafje lancetvormig, convex 4—6 mM. lang, zacht behaard, toegespitst in een ruwe naald, die even lang is of iets korter; bovenste kroonkafje spits, ongeveer even groot als het onderste. Uit deze beschrijving (Nuttall in Journ. Acad. Phil. n. s. I; 187, 1847) blijkt duidelijk, dat F. microstachys en F. reflexa weinig verschillen; slechts de onderste kroon- kafjes, die-bij F. reflexa kaal en bij F. microstachys behaard zijn en de kortere naalden der laatstgenoemde soort, vormen onderscheidingskenmerken, die bruikbaar zijn. Volgens Europeesche gewoonte zouden beide soorten te zamen met F. eastwoodae Piper slechts als variëteiten of ondersoorten beschouwd worden. De N. Amerikaansche soorten (welke hier, daar ze eenjarig zijn, allicht adventief kunnen optreden) kunnen dan als volgt onderscheiden worden: A. Takken van de korte pluim uitstaand, (de sterkste meest met een kort haarpluimpje aan den voet). a. Aartjes 3—5 bloemig, alleen de hoofdtakken der pluim divergeerend. 105 1. Aartjes geheel kaal . . F. pacifica Piper. 2. Alleen de kelkkafjes ruw. behaard. F. confusa Piper. 3. Alleen de onderste kroonk. ruw behaard. F. eriolepis Desv. 4. Aartjes geheel ruw behaard. EF. grayi Abrams. b. Aartjes 1—3 bloemig; alle aartjes divergeerend. 5. Aartjes geheel kaal . . F. reflexa Buckl. 6. Alleen de onderste kroonkafjes zacht behaard. F. microstachys Nutt. 7. Aartjes geheel zacht behaard. F. eastwoodae Piper. B. Takken van de smalle verlengde pluim rechtopstaand of aangedrukt. c. Onderste kelkkafjes 1/, — !/, X zoo lang als het bovenste. SAantjeshkaalks nen AE mgaros. Le 9. Onderste kroonk. gewimperd. F. megalura Nutt. d. Onderste kelkkafje °% — °/, X zoo lang als het bovenste. 10. Onderste kroonk. kaal. F. Dertonensis A. et G. 11. Onderste kroonk. zacht behaard. F. sciurea Nutt. Terwijl als 12e soort nog bijgevoegd moet worden, de __door haar 6—13 bloemige aartjes afwijkende. F. octoflora Walt. Bromus marginatus Nees. Op het reeds vermelde afvalterrein te Nunspeet vonden wij als derde nieuwe adventiefsoort een Bromus, die door 106 zijn platte, iets gekielde aartjes tot de Ceratochloa groep behoorde, waarvan Bromus unioloides de bekendste ver- tegenwoordiger is. Ons exemplaar behoorde daar echter niet toe. Reeds de habitus wees dat uit. De bijna 1 M. hooge plant bezat niet de groote pluim met lange takken en iets overhangende aartjes van Br. unioloides, doch een stijve pluim met korte rechtopstaande, aangedrukte zijtakken. De determinatie gelukte met Shear: Revision of the N. Amer. species of Bromus, terwijl vergelijking met materiaal in ’s Rijksherbarium deze bestemming bevestigde. Zooals uit het opstel van den Heer Kloos in Kr. Arch. 1918 blijkt, zijn de soorten der groep Cerafochloa zeer veranderlijk en door de massa tusschenvormen is het niet gemakkelijk er een voldoende beschrijving van te geven. Nees beschreef Br. marginatus in Steudels Syn. Pl. Gram. 322 als volgt: „Foliis vaginisque hirsutis, paniculae erectae strictae radiis subsimplicibus; spiculis oblonga-lanceolatis compressis utrinque convexis pubescentiscabris 6—8 floris; seta valvula sua 7-nervia duplo breviore.” Deze beschrij- ving past inderdaad geheel op onze plant. Nu is ‘t wel merkwaardig, dat juist in Amerika deze soort langen tijd totaal miskend is. Men bracht ze algemeen tot Bromus breviaristatus (Hook) Buckl., welke echter volgens Shear, die de type gezien heeft, slechts een kortnaaldige vorm van Br. unioloides is. In navolging van Hooker, noemden Torrey, Gray, Thurber etc. dergelijke planten steeds Br. breviaristatus en eerst Shear toonde overtuigend de onjuistheid van deze nomenclatuur aan. In het bovenaan- gehaalde werk vindt men nu de volgende beschrijving. Een rechtopstaand, groot, zodevormend, kort-levend, over- blijvend gras. Stengel tot 12 dM. hoog, zacht behaard. Scheeden wollig behaard; ligula 3—31/, mM., ingescheurd; bladen breed, lijn-lancetvormig, over de geheele opper- vlakte behaard, tamelijk ruw en stevig, 11/,—2'/, dM. bij 6—12 mM. Pluim rechtopstaand, smal, 1—2 dM. lang; 107 de onderste takken 2—4 bijeen, aangedrukt of gedurende den bloei iets afstaand, ongelijk, de onderste zelden langer dan 7 cM. en 2 aartjes dragend. Aartjes tot 4 cM. lang, 5—7 mM. breed, langwerpig eivormig tot lancetvormig, zijdelings samengedrukt, meest 7—9 bloemig, rechtopstaand, de bovenste bijna zittend. Kelkkafjes tamelijk breed, ruw tot iets behaard; de onderste iets spits, 3—5 nervig, meest 7—9 mM. lang, de bovenste breed en stomp, 9—11 mM. lang, 5—7 nervig, met breede zijdelingsche nerven; kroon- kafjes half kraakbeenig, ruw behaard, ei-lancetvormig, spits, 11—14 mM. lang, meest 7-nervig met 2 zeer korte, door- zichtige, vliezige punten aan den top en een tamelijk dikke, rechte, 4—7 mM. lange naald; bovenste kroonkafje ge- wimperd, bijna even lang als het onderste. Wijkt nu Br. marginatus zoo sterk af van Br. unioloides, dat beide als afzonderlijke soorten gehandhaafd kunnen worden? Daartoe is het in de eerste plaats noodig goed te omschrijven, wat wij onder Br. unioloides hebben te verstaan. Neemt men de door den Heer Kloos in Kr. Arch. 1918 p. 170 gegeven diagnose: „Bromus met samen- gedrukte lancetvormige aartjes, kelkkafjes 3—5- en 7—9- nervig; onderste kroonkafje op den rug gekield 7—9- nervig , dan omvat deze diagnose niet alleen Br. unioloides, maar de geheele groep Ceratochloa. En daartoe behooren toch soorten, die zelfs uiterlijk zoo sterk van Br. unioloides afwijken, dat men tot geen subtiele kenmerken zijn toevlucht behoeft te nemen: bijv. Br. aleutensis Trin, Br. sifchensis en Br. carinatus, soorten, die door hun lange (tot 11 mM.) naalden, onmiddellijk afwijken, terwijl ook de bouw der pluim en het meer uiteenstaan der bloemen ze duidelijk van Br. unioloides onderscheiden. De overige soorten wijken minder van elkaar af. Evenals in Europa bijv. Br. commutatus en racemosus, Br. japonicus en squarrosus door allerlei tusschenvormen met elkaar verbonden zijn, zoo schijnen in Amerika nauwelijks soorten voor te komen, 108 die men door één scherp kenmerk kan afscheiden. Vgl: „There are scarcely any of our species that do not show iatermediate forms. In some instances, of course, these are much more numerous than in others. The subgenus Cera- fochloa presents the most numerous and perplexing forms. These seem to be largely due to the wide distribution and varied climatic and physiographic conditions under which they are found.” (Shear. lc. pag. 10). Wil men in den chaos van vormen eenige orde brengen (al is het dan voorloopig een kunstmatige orde) dan is het noodig eenige typen te onderscheiden en de overige vormen daar omheen te rangschikken. Nu plaatst Shear Br. marginatus in het centrum der Noord-Amerikaansche soorten van het subgenus Ceratochloa. Br. unioloides daarentegen is een plant uit Centraal- en Zuid-Amerika en is daar zoo vormenrijk, dat Arechavaleta (in Las Gramineas Uruguayas) zelfs niet tot een beschrijving van variëteiten wil overgaan en een natuurlijke indeeling der verschillende vormen, waarin ze optreedt, boven zijn bereik acht. Neemt men nu Br. marginatus als Noord-Amerikaansch, Br. unio- loides als Z.-Amerikaansch „type aan, dan zijn deze typen gemakkelijk te onderscheiden: Br. marginatus Br. unioloides overblijvend. entel jarig. bladen stevig, ruw op bladen slap, kaal of bijna ‘tgevoel, beiderzijds met | kaal. lange haren. stengel tot in den pluim stengel kaal. behaard. pluim smal met samenge- pluim pyramidaal met trokken korte, ongelijke aan- | lange afstaande takken. gedrukte takken. aartjes over de geheele aartjes kaal. oppervl. wollig behaard. 109 kroonkafjes met een tot 7 \ kroonkafjes gepunt of met mM. lange naald | 1tot2 mM.lang naaldje, sterk | generfd naar den top toe. ') Nu variëert Br. unioloides in al de opgegeven ken- merken, maar een plant, die tegelijkertijd al die variatie’s vertoonde, is ons niet bekend. ‘t Lijkt ons dus gewenscht althans voorloopig beide soorten gescheiden in de flora’s op te nemen. Brachypodium pinnatum P.B. Daar de Nederlandsche vormen dezer soort nog onvol- doende bestudeerd zijn, geven wij hier slechts enkele opmerkingen naar aanleiding van de indeeling in den Synopsis van Aschs. en Gr. p. 633 etc. Voor ons land komen slechts in aanmerking 1° de var. vulgare Koch met ruw- of wollig behaarde aartjes. De bladen zijn alle vlak, de aartjes 1—1'/, cM. lang, recht of iets gekromd, de onderste scheeden zachtharig, de bovenste kaal of kort rugwaarts ruw. In zijn 3er Beitrag zur Phanerogamenflora von Böhmen, onderscheidt Domin een var. villosissimum, waarop wij hier de aandacht willen vestigen. De diagnose luidt: ,,differt a forma typica vaginis omnibus pilis longis patentibus dense molliter villoso-hirsutis.” „De planten 1) Deze nervatuur valt vooral aan gedroogde exemplaren goed waar te nemen. Eigenaardig is het, dat onze exemplaren der var. parviflorus Kloos (l.c. p. 170) die nervatuur niet vertoonen. Ook de kelkkafjes zijn zoo zwak generfd, dat de nerven slechts bij sterke vergrooting te zien zijn. Ook de var. lanceolatus Kloos (l.c. 173) is slechts zwak generfd. Bovendien wijken beide „variëteiten' van de overige aldaar beschreven vormen af door den vorm van het aartje. Meestal steken de punten der kroonkafjes sterk buiten den hoofdvorm van het aartje uit. Bij de genoemde var. is dit niet zoo. De bloemen zijn kleiner, zitten dichter op elkaar en de punten der kroonkafjes hebben dezelfde richting als het aartje; oi. zijn beide var. nauwer verwant, dan uit de geciteerde in- deeling blijkt. 110 moeten door de dichte, afstaande beharing van alle blad- scheeden (ook van het bovenste halmblad) en door de dichte zachtharige bladsprieten zeer opvallen, daar het witte, afstaande haarkleed ook langer en dichter is dan bij sterk behaarde, typische vormen. (Die bezitten ook wel lang behaarde onderste scheeden, maar de bovenste zijn steeds kaal, glad of rugwaarts ruw). Daarentegen is de beharing der aartjes nauwelijks sterker dan bij de ,,type.” 2°. de var. caespitosum Koch (1837) = Bromus gracilis Leyss. (1761) = Triticum gracile D.C. (1805) = Bromus caes- pitosus Host (1809) = B. pinnatum var. $ et y (excl. syn.) Gaud. El. helv. 1.306 = Bromus fragilis Hall. = B. pinnatum var. gracile Posp. 1897: Aschs. et Graebn. Syn. II 633. In hun „Revision des Graminées de l'Herb. de Haller f. wijzen Hackel en Briquet er op, dat de var. 7 van Gaudin slechts een eenvoudige vorm is der var. caespitosum, „Les synonymes cités par Gaudin se rappor- tent par contre a la var. rupestris (Host) Reich. Il est vrai que Koch. (Syn. Ed. 2. p. 944) suivi par Aschs. et Graebn. (Syn. II. 634). assimilent la var. @ de Gaudin a la var. rupestre, mais nous ne trouvons pas dans la diagnose de Gaudin, ni dans les plantes de l'herbier Haller f. les éléments prouvant cette synonymie.’ Vandaar dat Hackel en Briquet volgens art. 49 der Règles de la Nomencl. den naam van Koch weder vooropgesteld hebben. 't Lijkt ons zeer waarschijnlijk, dat de hierboven be- sproken vormen ook in Z. Limburg te vinden zijn. Lolium multiflorum Lam. Op de zomerexcursie der N. B. V. troffen wij op een bleekveld te Helvoirt een exemplaar dezer soort aan in de m. brachypodiata Stebl. u Schröt., waarbij een groot deel der aartjes op tot 2 cM. lange steeltjes zaten. Deze afwijking was in ons land nog niet gevonden. December 1918. JANSEN en WACHTER. Fungi van Nederland. ’) I. De Geoglossaceae van Nederland. Door wijlen Prof. C. A. J. A. OUDEMANS is in zijn „Revision des Champignons des Pays-Bas” een gedeelte van de mycologische flora van Nederland systematisch bewerkt, nl. de Basidiomycetae, de Phycomycetae en gedeeltelijk ook: de Ascomycetae, nl. de Pyrenomycetae. Met deze bijdrage heb ik getracht van een kleine, doch interessante groep der Ascomycetae een monographie van de inlandsche soorten te leveren. Ik stel mij voor, succes- sievelijk meerdere groepen van de Discomycefae en van de hoogst belangrijke en groote afdeeling der Fungi Im- perfecti op deze wijze te bewerken. Het ligt niet in de bedoeling, hierbij in een bepaalde volgorde te werken, doch stel ik mij voor nu eens uit de eene, dan weer uit de andere afdeeling een willekeurige grootere of kleinere groep onderhanden te nemen. Door de welwillendheid van de H.H. Prof. A. H. BLAAUW, Pree NN ©: “GOETHART ‘en Prof Ci SCHOUTE was ik in de gelegenheid het gedroogde materiaal uit het herbarium van de Nederl. Bot. Vereeniging, uit het Rijks- herbarium te Leiden en uit het herbarium der Universiteit te Groningen te onderzoeken. Ik heb hierdoor waarschijn- lijk bijna alle inlandsche gedroogde exemplaren uit deze groep kunnen controleeren, waarbij ook de hoogst belang- 1) Bijdrage uit het Phytopathologisch Laboratorium „Willie Commelin Scholten" te Amsterdam. 112 rijke collectie van OUDEMANS, die in het herbarium te Groningen berust. Verder heb ik, vooral uit het Rijks- herbarium te Leiden, ook zeer veel waardevol buitenlandsch materiaal uit de verschillende daar aanwezige exsiccaten en de hoogst belangrijke collectie's van PERSOON kunnen vergelijken. Van de gebruikte litteratuur vermeld ik in de eerste plaats de voortreffelijke monographie van Dr. E. J. DURAND: „The Geoglossaceae of North America” in Annales Myco- logici Vol. 6. Ik heb voornamelijk met zijn beschrijvingen alle in de bovengenoemde herbaria aanwezige soorten vergeleken. Daar ik van de meeste soorten geen versche exemplaren ter beschikking had, heb ik ten opzichte van de kenmerken, die aan gedroogd materiaal minder duidelijk te onderscheiden zijn, bij mijn beschrijvingen in hoofdzaak zijn opgaven gevolgd. Verder heb ik geraadpleegd: BoupDieRr E., Icones Mycologicae. ; N „ Histoire et Classification des Discomycétes d'Europe. Cooke M. C., Mycographia. Masser G., A Monograph of the Geoglossaceae; Ann. of Botany 11 (1897). Nederl. Kruidk. Archief. OuDEMANS C. A. J. A., Catalogue raisonné des Cham- pignons des Pays-Bas. REHM H., Discomyceten in Rabenhorst Keyptogamen- ffora. Band I Abt. III. SACCARDO P. A., Sylloge Fungorum. De Geoglossaceae vormen een tamelijk scherp afge- scheiden groep der Discomycetae. Voor den tijd van PERSOON werden de toen bekende soorten van deze groep bij het geslacht Clavaria geplaatst. Door SCHRÖTER (Krypt. Fl. voor Schlesien 3°: 16 (1893) werd deze familie met de Helvellaceae en Rhizinaceae bij de groep der Helvel- lineae geplaatst. Boupier (Histoire et Classification des j 113 Discomycètes d Europe (1907), plaatst daarentegen onze groep naast de Ombrophilaceae, Bulgariaceae enz. in de Afdeeling der Inoperculeae. Ongetwijfeld is de indeeling van BOUDIER veel natuurlijker dan die van SCHRÖTER. Omtrent een tweetal geslachten zijn de meeningen zeer verdeeld ten opzichte van de vraag, of zij al of niet tot deze groep behooren. Het geslacht Cudoniella vormt een overgang naar de Helofiaceae; behalve DURAND plaatsen echter de nieuwere auteurs dit geslacht bij de Geoglos- saceae. Veel twijfelachtiger is het nog, waar eigenlijk het geslacht Aposfemidium behoort. De soorten van dit ge- slacht zijn nu eens bij de Helotiaceae, dan weer bij de Mollisiaceae of bij de Geoglossaceae geplaatst, terwijl ten slotte v. HÖHNEL in Fragmente zur Mykologie: 712, het geslacht naast Schizoxylon bij de Stictideae plaatst. Ik heb Cudoniella opgenomen, doch Apostemidium weg- gelaten, daar het mij ook nog niet waarschijnlijk toelijkt, dat dit geslacht bij de Geoglossaceae op zijn plaats is. In de laatste jaren zijn een drietal soorten in ons land ontdekt, die door OUDEMANS in zijn Catalogue nog niet vermeld waren, nl. Corynetes arenarius, Gloeoglossum difforme en Geoglossum fallax; het bleek mij nu, dat alle drie reeds veel vroeger in ons land gevonden waren: Corynetes arenarius en Geoglossum fallax zelfs lang voordat zij, de eerste door ROSTRUP, de tweede door - DURAND, beschreven waren. Van de soorten, die OUDEMANS opnoemt, heb ik daarentegen Trichoglossum Walteri weg- gelaten. OUDEM. vermeldt in het Kruidk. Archief 2, IV; 256, deze soort als gevonden door Mej. JOH. STARING te Lochem, 1879. Het materiaal onder dezen naam in het herb. Oup. te Groningen van dezelfde vindplaats, vindster en jaartal bevat geen Trichoglossum Walteri, doch exem- plaren van Trichoglossum hirsutum, Geoglossum glabrum en Geoglossum fallax, benevens een ex. van Helvella spec. Eveneens vervalt Geoglossum viscosum: de exempl. uit Ned. Kruidk. Archief. 1917. 8 114 Limburg onder dezen naam in het herb. te Groningen behooren tot Geoglossum fallax. Overigens is Geoglossum viscosum een twijfelachtige soort, waarvan geen type materiaal bekend is. Het materiaal in de herbaria onder dien naam behoort meest tot Gloeoglossum glutinosum. Over het geheel was het grootste gedeelte der inlandsche exemplaren van de donkersporige geslachten door de vroegere mycologen verkeerd gedetermineerd; dit was zelfs het geval met gemakkelijk te onderscheiden soorten als Trichoglossum hirsutum. Dikwijls was ook Cordyceps ophioglossoides, de bekende parasiet op Elaphomyces, als Geoglossum glabrum gedetermineerd. Het trok ook mijn aandacht, dat vrij dikwijls meerdere soorten in één collectie van dezelfde vindplaats gemengd voorkwamen. Dit is te meer opvallend, omdat, met uit- zondering van Leofia lubrica, de Geoglossaceae in ons land vrij zeldzaam zijn. Het schijnt echter, dat zij in sommige perioden en in bepaalde streken veel talrijker dan gewoonlijk te voorschijn komen. DURAND wijst ook op het dikwijls gemengd voorkomen van meerdere soorten en spoort aan tot voorzichtigheid bij het determineeren, omdat losse sporen van de eene soort gemakkelijk op exemplaren van een andere soort terecht kunnen komen. In twijfelachtige gevallen is het daarom noodzakelijk, vooral ook rijpe sporen, die nog in de asci zitten, voor de afmetingen en de septeering te controleeren. Ik heb bij de verschillende soorten alleen de voor- naamste literatuur en synoniemen opgenoemd. Een vol- ledige opsomming daarvan zou te veel plaatsruimte vergen. Bij iedere soort heb ik een opgave gevoegd van al het gecontroleerde materiaal. De letters B., Gr., L. en v. L. tusschen haakjes beteekenen, dat het betreffende materiaal zich bevindt in de herb. der Botan. Vereen., of te Gro- ningen, te Leiden of in het herb. van Luijk. IS Tabel voor de Geslachten en Soorten der Geoglossaceae. la. 1D. 2a. 2b. Da 3b. 4a. 4b. 5a. Fertiel gedeelte knots- of spatelvormig, meestal min of meer samengedrukt, zelden bijna bolvormig, min of meer geleidelijk in den steel overgaand. (Geoglosseae) 2. Fertiel gedeelte gewelfd, schijf-, muts- of hoed- vormig op den steel zittend. . (Cudonieae) 8. Sporen ongekleurd . . .. PUAN oe Oe Sporen in rijpen toestand roeiklourig of bruin. 6. Sporen spoelvormig, langwerpig-elliptisch of cylin- drisch; fertiel gedeelte niet spatelvormig en niet op de zijden van den steel afloopend. . .. . 4. Sporen draad-knotsvormig; fertiel gedeelte spatel- vormig, op twee tegengestelde zijden van den steel min of meer afloopend . . . . . Spathularia. Vruchtlichamen geel- of bruinachtig, de steel lichter gekleurd; sporen 35—68 u lang, 2—3 u. breed, met vele dwarswanden. Spathularia flavida. Vruchtlichamen levendig gekleurd. . . . . 5. Vruchtlichamen zwart of zwartachtg . Corynetes. Fertiel gedeelte breed met diepe groeven, dikwijls gelobd; paraphysen bruin, langer dan de asci, de toppen meer of minder knotsvormig ver- dikt en gekromd . . . Corynetes arenarius. Sporen ééncellig, zelden in rijpen toestand met l dwarswand; vruchtlichamen Get of oranje of bruimachtig:. an za re eee Vittrula: la. Steel uit een en ontspringend. Mitrula sclerotipes. toeGeenssclerotinm= 97" as Mey De 2a. Vruchtlichamen klein, 1 tot 2.5 cM. lang, op naalden van Coniferae; paraphysen onver- takt, in verhouding tot de asci forsch. Mitrula cucullata. 6a. 6b. 116 2b. Vruchtlichamen grooter, 2 tot 6 cM. lang, op rottende bladeren, takjes of naalden; paraphysen gewoonlijk vertakt, slank. Mitrula paludosa. Sporen in rijpen toestand met 3 of meer dwars- wanden; vruchtlichamen groen of olijfkleurig. Microglossum. Steel lichtgroen, de elliptische of tongvormige knots olijfgroen of olijf-okerkleurig; sporen in rijpen toestand met. 3 of 4 dwarswanden. Microglossum viride. Vruchtlichamen zonder borstels. Vruchtlichamen met zwarte spitse borstels, daardoor fluweelig i210 et + ial ty Re baehaglessumn. Sporen in rijpen rassisith met 15 dwarswanden. Trichoglossum hirsutum. . Vruchtlichamen slijmig; de paraphysen den steel over de geheele lengte bedekkend. Gloeoglossum. la. Rijpe sporen met 3 tot 7 dwarswanden; asci lang en smal, 12 tot 15 u breed. Gloeoglossum glutinosum. 1b. Rijpe sporen met 15 dwarswanden; asci 18 tot 25 u breed. . Gloeoglossum difforme. Vruchtlichamen niet bepaald slijmig; de stelen glad of schubbig, doch zonder paraphysenlaag. Geoglossum. la. Sporen knotsvormig, met 7 dwarswanden; paraphysen meestal van boven met korte, verdikte cellen . . Geoglossum glabrum. 1b. Sporen cylindrisch of bijna cylindrisch, langen tijd ongekleurd en ongesepteerd; de rijpe sporen met 7 tot 12 (meest 7 tot 9) dwars- wanden; paraphysen boven met langere cellen, gewoonlijk alleen de topcel verdikt. Geoglossum fallax. 117 8a. Sporen elliptisch-spoelvormig . . .. .. 9. 8b. Sporen draadvormig of draad-knotsvormig . . 10. 9a. Rijpe sporen met 3 tot 5 dwarswanden; vrucht- lichamen kleverig-geleiachtig . . . . . Leotia. Vruchtlichamen okergeel, dikwijls met groenach- tige of olijfkleurige tint; fertiel gedeelte muts- vormig met ingerolden rand. Leotia lubrica. 9b. Rijpe sporen met 1 tot 3 dwarswanden; vrucht- lichamen klein, met dun wasachtig-vleezig hoedje. Cudoniella. Hoedje dun, wit, later geel of bruinachtig, 1 tot 2 mM. breed; steel 1/, tot 1 cM. lang, tot 1/, mM. dik. Cudoniella acicularis. 10a. Vruchtlichamen leerachtig-vleezig; sporen draad- knotsvormig; asci breed-knotsvormig. k Cudonia (a. inl). 105. Vruchtlichamen geleiachtig-vleezig; sporen draad- vormig; asci zeer smal. . . WVibrissea (n. inl). 1. Mitrula Pers, Römers N. Mag. f. die Bot. 1: 116 (1794); ScHum., Enum. Sael. 2: 409 (1803); DURAND, Ann Myc. 6: 397 (1908). Heyderia (FR.) BOUDIER, Bull. Soc. Myc. Fr. 1: 110 (1885) (niet C. Kocn 1873) Microglossum Boup. l.c. (niet GILL. of SACC.). Vruchtlichamen vleezig, rechtopstaand, gesteeld; fertiel gedeelte knots-, hart- of bijna bolvormig, gewoonlijk scherp van den dunneren steel afgescheiden, soms met een smallen vrijen rand, levendig gekleurd, gewoonlijk geel, oranje of bruinachtig; asci cylindrisch-knotsvormig, zich met porién openend; sporen 8, 1- of 2-rijig in de ascus, elliptisch tot smal spoelvormig, kleurloos, 1-cellig of zelden in rijpen toestand met 1 dwarswand, recht of gekromd; paraphysen al of niet aanwezig. Type soort is Mitrula Heyderi Pers. = M. cucullata (BATscH) FR. 118 1. MÊitrula paludosa FR., Syst. myc. 1; 491 (1821); Cooke Mycogr.: 101; N. K. A. 1, I: 49, 50; id. 2, V: 532; Prodr. Fl. Bat. I], 3: 395; Mitrula phalloides (BULL.) Cuev., Fl. Paris: 114 (1826—27); DuRAND, Ann. Myc. 6 : 400; OuD., Cat.: 327; REHM, Kr. Fl. 3 : 1147; Sacc. Syll. 8 : 33; (?) Helvella laricina VitL., Fl. Dauph. 3 : 1045 (1789); Clavaria phalloides BULL., Champ. Fr.: 214 (1791); Leotia laricina P., Syn. Fung.: 614 (1801); Leotia uliginosa, Grev. Scot. Crypt. Fl. (1828); Leotia elegans BERK., London Journ. Bot.: 5—6 (1846); Mifrula elegans (BERK.) FR., Nov. Symb. Myc.: 119 (1851); Mifrula laricina (VILL.) Massee, Ann. Bot. 11 : 271 (1897). Afbeeldingen: BULL. Champ. Fr. pl. 463, £. 3; CooKE Mycogr. pl. 45, f. 175; pl. 46, f. 182; DURAND, Ann. Myc. 6, f. 185; Flora Bat. pl. 1425; Grev., Scot. Cr. El. pl. 312; MASSEE, Ann. Bot. 11 pl. 13, £ 69; REHM, Krypt. El. 3 p. 1143 £ 1—4, Gecontroleerd materiaal: Wolfhezen, in heidegreppel, Nov. 1850, Buse (L.); Maarsbergen op rottende eikebladen in een sloot, Mei 1846, v. p. SANDE Lacoste (B.); Wolfhezen, in een greppel, herfst 1849, Buse (B.j; Wolfhezen, in de beek op rottende dennenaalden, April 1918, Steup (v. L.). Exus, N. Am. Fungi: 433 (L.); Flor. Exs. Austr. Hung.: 1975 (L.); Flora Gall. et Germ. exs.: 796 (L.); idem 796bis (L.}; Fucker, Fungi Rhenani: 1236 (Gr); KLotzscH-RaBENH. Herb. myc.: 132 (L.); Kuorzscn Herb. viv. myc. 238 (L.); Mouc. et Nest. Stirp.: 685 (L.); Raspennorst Fung. eur.: 2844 (L.); Roum. Fung. Sel. Gall.: 160 (L.); Trüm. Myc. Univ.: 111 :L.). Verder materiaal van ScHuttz Bip., Deidesheim (L.); HaszKart (L.); Herb. van Hatt (L.); Lév., Montmorency (L.); Herb. Biepont (Gr.). Vruchtlichamen afzonderlijk of in groepjes, somtijds tal- rijke exemplaren dicht op één gedrongen en aan de basis vergroeid, 2—6 cM. of meer lang, weekvleezig. Het fertiel gedeelte dooiergeel tot oranjerood, duidelijk van den steel afgescheiden, in ouderen toestand hol, peervormig, US eivormig of elliptisch met stomp afgeronden top, somtijds uitgerand of bijna gespleten; glad of beneden met over- langsche groeven, dikwijls eenigszins samengedrukt, 0.5—2 cM. lang, 4—10 mM. breed. Steel rond, dikwijls gebogen, witachtig of met een vleeschkleurige tint, 1.5—2 mM. dik, glad, aan de basis min of meer verdikt, in vochtigen | Bigs Mitrula paludosa Fr., geteekend naar een ex. uit de beek bij Wolfhezen, April 1918 (herb. v. L.). Ascus, sporen en paraphysen 750 X vergroot. toestand doorschijnend en slijmig. Asci knotsvormig, aan den top versmald en min of meer toegespitst, de poriën zeer weinig blauwkleurend met jodium, lang gesteeld, 80 tot 120 v lang (Durand geeft op: 60—150, Boudier 200), 7—9 u breed. Sporen 8, 2-rijig in de ascus, kleurloos, recht of gekromd, ééncellig, somtijds enkele sporen met 1 dwarswand, met korre- ligen inhoud, cylindrisch tot cylindrisch- knotsvormig, 9 tot 23 v. lang, 2'/, tot 3!/, breed, met afgeronde uiteinden. Paraphy- sen draadvormig, gewoonlijk vertakt, ge- septeerd, aan de toppen een weinig verdikt. Op rottend plantenafval op natte plekken, in poelen en slooten. Voorjaar. In de literatuur worden alleen de maanden April tot Juni voor deze soort vermeld, doch voor de exemplaren uit Wolfhezen in de herbaria te Leiden en van de Bot. Ver. wordt Nov. 1850 en herfst 1849 opgegeven Masser en Boupier vermelden, dat de sporen in rijpen toestand dikwijls een dwarswand hebben, terwijl DURAND zegt, deze nooit ge- zien te hebben. Bij het versche materiaal uit Wolfhezen vond ik ook enkele 2-cellige sporen, aan al het andere gedroogde mate- riaal heb ik deze niet gevonden. De rijpe sporen schijnen echter bij deze soort spoedig uit de asci te treden. Bij het gedroogde materiaal vond ik meestal slechts weinig sporen. 120 2. Mitrula cucullata (BATSCH) FR., Epicr.: 584 (1836—38); Arch. Neerl. VIII: 395 en 2, VI: 356; DuRAND, Ann. Myc. 6: 402; MASSEE, Ann. Bot. 11: 276; N. K. Arch. 1, V: 337; OUDEM., Catal.: 326; REHM, Kr. Fl. 3: 1148; Sacc., Syll. 8: 33; Elvella cucullata BATSCH, Elench. Fung. Contr. 1: 189 (1786); Mitrula Heyderi P., Römer's N. Mag. f. d. Bot. 1: 116 (1794); Leotia Mitrula P., Syn. Meth. Fung. 1: 611 (1801); Geo- glossum cucullatum FR., El. Fung. 1: 233 (1828); Heijderia cucullata (BATSCH) Boup., Bull. Soc. Myc. Fr. 1: 110 (1885). Afbeeldingen: BaTscu, El. Fung. Contr. 1, f. 132; Cooke, Mycogr., pl. 45, £. 175; DURAND, Ann. Myc. 6, f. 1; MASSEE, Ann. Bot. 11, pl. 12, f. 39—41; PERS., Römer's N. Mag. f. d. Bot. 1, pl. 3, £. 12. Gecontroleerd materiaal: Boekhorst, op dennenaalden, Oct. 1860, Buse (L.); Wassenaar, 1889, Destree (B.); Hilversum, op dennenaalden, Nov. 1916, Nonnexes. (Dit materiaal is bij de verzending naar het Rijksherb. te Leiden verloren geraakt.) Desm. Fung. exs.: 655, (L.); RABENH. Fung. eur.: 37, 669, 123%, 1315 (is); Verder materiaal uit het herb. Ben uit Büdenheim (L.). Vruchtlichamen klein, afzonderlijk of in groepjes, 1—2.5 cM. lang. Fertiel gedeelte elliptisch. eivormig of bijna bolvormig, met stomp afgeronden top, scherp van den steel afgescheiden en dikwijls met den rand eenigszins vrij van den steel, 1 tot 3 mM. lang, 0.5 tot 2 mM. breed, oranje of okergeel; steel rond, slank, gelijk dik of naar boven een weinig dunner, recht of gekromd, van boven geel- bruin, beneden een weinig donkerder, glad of korrelig, beneden dikwijls omgeven door een teer, bruin hyphen- weefsel. Asci knotsvormig, 45 tot 70 u lang, 5,5 tot 7 u. breed; de porién kleuren blauw met jodium. Sporen meestal onregelmatig 2-rijig in de ascus, kleurloos, zonder dwarswanden, smal spoelvormig, meestal gekromd, 12 tot P a 121 16 u lang, 2 tot 3 » breed. Paraphysen in verhouding tot de asci forsch, geleidelijk naar boven verdikt, gesep- teerd, aan den top 3—4 u breed. Op afgevallen naalden van Coniferae, Oct, Nov. Microscopisch onderscheidt deze soort zich, ‘ ) | behalve door de smal spoelvormige sporen, : vooral door de forsche, naar boven geleidelijk verbreede paraphysen. Masser zegt van deze, ) dat zij slank en aan den top verdikt zijn, waar- } mee zijn teekening ook overeenkomt. DuRAND i beschrijft ze echter als boven en bij al het onderzochte materiaal vond ik ze eveneens zoo. Massee en Renm onderscheiden nog de soorten cucullata en pusilla, waarvan de Fig. 2. eerste op Pinus-, Picea- en Abiesnaalden, de Ascus, sporen en laatste alleen op Pinusnaalden zou voorkomen. en Masser vindt het echter waarschijnlijk, dat geteekend naar pusilla slechts een kleinere vorm van cucullata ee In is; te oordeelen naar het buitenlandsche mate- (h ee ae Wen) riaal, dat ik van pusilla zag, lijkt dit mij ook 750 X vergr. niet onwaarschijnlijk. 3. Mitrula sclerotipes. Boup., Bull. Soc. bot. Fr. 24: 309 (1877); id, Icones Mycol. 3: 245; COOKE, Mycogr.: 220; MASSEE, Ann. Bot. 1i: 278; N. K. Arch. BRIE r202 5 Oupem: Catal327; Sace, Syll 8: 35. Afbeeldingen: BouD., Bull. Soc. bot. Fr. 24, pl. 4, f. 5; Icones Mycol., 3, tab. 428; COOKE, Mycogr. f. 370. _ Vruchtlichamen klein, 1.5 à 2 cM. lang, geelroestkleurig. Fertiel gedeelte verlengd-knotsvormig, korter dan de steel, meestal een weinig samengedrukt, met een smallen vrijen rand van den steel afgescheiden; vleesch wit of geelroest- kleurig. Steel uit een sclerotium ontspringend, meestal onvertakt, somtijds in tweeën of drieën vertakt, van dezelfde kleur als de knots. Asci spoelvormig (volgens MASSEE smal-knotsvormig) 45 tot 50 u lang, 5 tot 7 u breed (volgens M. 4 tot 5 u), met versmalden top. Sporen 8, 122 boven onregelmatig 2-rijig, beneden 1-rijig in de ascus, kleurloos, ééncellig, spoelvormig, recht of een weinig ge- _ kromd, 10 tot 13 » lang, 3 tot 3.5 u breed (volgens MASSEE 7—10 ~ 2 u). Paraphysen korter dan de asci, kleurloos, met korreligen inhoud, naar boven zeer weinig verbreed. In vochtige bosschen, onder doode bladeren, tusschen mos. Herfst. Ik ontleen de beschrijving van deze soort, door OUDEMANS in het N. Kr. Arch. en in de Catal. als inlandsch vermeld, aan Boupier en Masser, welke laatste een ex. van BoupiIeR onder- zocht. In het herb. OUDEMANs te Groningen bevindt zich geen materiaal van deze soort. Daar Oup. de asci veel grooter be- schrijft, dan ik ze vond bij de fragmenten uit Valkenburg onder den naam van Mitrula Rehmii, is het ook niet waarschijnlijk, dat dit de door Oupemans beschreven exempl. zijn. De beschrijving in het Nederl. Kruidk. Arch. wijkt ook nog al eenigszins af van die bij Boupier en Masser, door de grootere asci en de later 2-cellige sporen. Het is te hopen, dat mycologen, die in de buurt van Valkenburg komen, daar eens scherp naar dit kleine zwammetje uitkijken. Mitrula Rehmii Bresap., Fungi. Trid. 2: 41; Duranp, Ann. Myc. 6: 404; Masser, Ann. Bot. 11: 279; Renm, Kr. Fl. 3: 1150. Afbeelding: Bresap., Fungi Trid. pl. 147, f. 2. In het herbarium der Univers. te Groningen bevinden zich onder dezen naam 3 kleine fragmenten van een Mifrula uit Valkenburg, in 1899 door J. Rick gevonden. OuDEMANS noemt echter in zijn Catalogue deze soort niet; wel van dezelfde vindplaats, vinder en jaartal Mitrula sclerotipes Boup. Het materiaal in het herbarium te Groningen is onvoldoende om met eenige zekerheid uit te maken, tot welke soort het behoort; met de beschrijving van M. Rehmii in Renm, Kr. Fl. 3 komt het echter microscopisch zeker niet overeen. 2. Microglossum GILL., Disc. Fr.: 25 (1879; DURAND Ann. Myc. 6: 404; Geoglossum subg. Lepto- glossum COOKE, Mycogr. 1: 250 (1879) pr. p.; Helote Hazs_, M. T. Akad. ert A Termés Kor. 11: (8) (1881). 25 Vruchtlichamen vleezig, rechtopstaand, gesteeld, knots- vormig, helder gekleurd, gewoonlijk geel, bruin of groen; asci cylindrisch-knotsvormig, zich met poriën openend; sporen 8 in de ascus, kleurloos, elliptisch, spoelvormig of cylindrisch, recht of een weinig gebogen, in rijpen toestand met 3 of meerdere dwarswanden. Paraphysen aanwezig. Type soort is Microglossum viride (P.) GILL. 1. Microglossum viride (P.) GILL., Disc. Fr.: 25 (1879); Coor, Meded. N. M. V. 8:.27; DURAND, Ann. Myc. GOUD. Catal: 1327; Ream Kr Ble 3: 1151. (?) Clavaria serpentina O. EF. MiiLLER, Zool. Dan. Prod.: 256 (1776); (?) Clavaria mitrata 2 viridis HOLMSK., Coryph.: 24 (1790); (?) Clavaria viridis SCHRAD., Gmel. Linn. Syst. Nat. 2: 1443 (1791); Geoglossum viride P., Römer's N. Mag. f. die Bot. 1: 117 (1794); Obs. Myc. 1: 39; Arch. Neerl. 8: 395; COOKE, Mycogr.: 9; Fries, Syst. Myc. 1: 489; N. Kr. Arch. 1, V: 337; 2, VI: 356; Mitrula viridis (P.) KARST., Myc. Fenn. 1; 29 (1871); Sacc., Syll. 8: 38; Leotia viridis Fuck., Symb. myc.: 284 (1869); Mitrula serpentina (MiiLLER) MASSEE, Ann. Bot. 11: 268 (1897). Afbeeldingen; COOKE, Mycogr. pl. 4, f. 14; DURAND, Ann. Myc. 6 f. 23—26, 208; GILL. Disc. Fr. pl. 26, f. 2; MASSEE, Ann. Bot. 11 pl. 13, f. 68; REHM, Kr. FI. 3 p. Nese sy ee Onderzocht materiaal: Type exempl. in Persoons Herb. te Leiden; Desm., Fung. Exs.: 353 (L.); Eur. et Ev., N. Am. Fung. 2: 2030 (L.); Fucker, Fungi Rhen.: 1140 (Gr.); KrorzscH, Herb. viv. myc.: 1613 (L.); Krypt. exs.: 206 (L.); Kunze, Fungi sel.: 196 (Gr.); Lis., Pl. Crypt. Ard.: 123 (Gr.); RABENH., Fungi eur.: 524, 1625 (L.); Renm, Ascom.: 151 (L.); Roum., B Gall 2378 (L.). Verder materiaal uit herb. Haszkart, Eberbach (L.); herb. Buse, Freiburg Zwitserl. (L.); herb. SpLirGERBER (L.); LEVEILLE (L.). Inlandsch materiaal is in geen van de herbaria aanwezig. ZE can 124 Vruchtlichamen in groepjes of bundeltjes, zelden alleen- staand, knotsvormig, tot 5 cM. lang; fertiel gedeelte ongeveer half zoo lang als de geheele plant, scherp afge- scheiden van den steel, elliptisch of tongvormig met stompen top, sterk samengedrukt en meestal met diepe overlangsche groeven bij de oudere exemplaren, 3—10 N) Fig. 3. Ascus, sporen en paraphysen van Microglossum viride. (P) Gur. naar materiaal in Rabenh. F. eur. . nr. 524. 750 X vergr. mM. breed, 2—5 mM. dik, olijfgroen of olijfokerkleurig, donkerder dan de steel. Steel rond of een weinig samengedrukt, 2—5 mM. dik, schubbig, in vochtigen toe- stand kleverig, lichtgroen. De gedroogde exempl. zijn meestal zwart. Asci knotsvor- mig of cylindrisch knotsvormig, met afgeron- den of eel weinig versmalden top, de poriën blauwkleurend met jodium, 100—150 u lang (bij REHM 80—100), 8—10 u breed (bij MASSEE 11—12). Sporen 8, beneden 1-, boven 2-rijig in de ascus, kleurloos, bijna cylindrisch, langwerpig-elliptisch, knotsvormig of bijna spoelvormig, met min of meer stompe einden, recht of gekromd, eerst ongesepteerd, later met 3 of 4 dwars- wanden, 13—22 vu lang, 3—6 u breed. Paraphysen draadvormig, vertakt, kleur- loos, somtijds met onduidelijke dwarswan- den, de toppen dikwijls meer of minder peervormig of elliptisch verbreed en groen gekleurd, een groen epithecium vormend. Op den grond, in vochtige bosschen. Herfst. Ik heb van deze soort geen inlandsch materiaal gezien; in de literatuur vermelde vindplaatsen zijn: Boekhorst (SpREE en Buse); Rijswijk (DesrrÉe); Hilversum (Jonges). 3. Corynetes HazsL, M. T. Akad. ert A Termés Kor. 11: (8) (1881); DURAND, Ann. Mycol. 6: 412; Geo- „125 glossum subg. Leptoglossum Cooke, Mycogr.: 250 (1879) pr. p.; Microglossum Sacc., Bot. Centr. 18: 214 (1884) (niet GILLET); Leptoglossum (COOKE) SACC., lc. (niet KARSTEN 1879); Thueminidium O. K., Rev. Gen. Pl. 2: 873 (1891); Xanthoglossum (Sacc.) O. K. l.c.: 875 (1891). Vruchtlichamen vleezig, rechtopstaand, gesteeld, knots- vormig, zwart, bruinachtig-zwart of zwartpurper; asci cylindrisch-knotsvormig zich met poriën openend; sporen 8, gewoonlijk 2-rijig in de ascús, kleurloos, cylindrisch met afgeronde uiteinden, in rijpen toestand met 3 of meer dwarswanden. Paraphysen aanwezig. Type soort is Corynetes atropurpureus (P.) DURAND. 1. Corynetes arenarius (ROSTR.) DURAND, Ann. myc. 6: 417 (1908); Coor, Med. N. M. V. 2: 9; Linp, Danish Fungi: 88; Microglossum arenarium RostTR. Med. om Gronland 3: 606 (1891); Bot. Centr., Beih. (1893): 2; Sacc., Syll. 11: 392; Leptoglossum latum Peck, Bull. Torr. Bot, Club 22: 210 (1895); Mitrula arenaria (ROSTR.) MASSEE, Ann. Bot. 11: 283 (1897). ; Afbeeldingen: Coor, Med. N. M, V. 2: £. 3, 4; DuRAND, Ann. Myc. 6: fig. 45—49, 194—197; LIND, Danish Fungi: pl. 1, f. 8, 9. Onderzocht materiaal: Renkum, vochtige heide, Oct. 1848, Buse (L.) (onder den naam van Geoglossum hirsutum P.); idem, Sept. 1848 (B.) (onder den naam van Geoglossum glabrum); Schoorl, Oct. 1909, Coor (v. L.). Vruchtlichamen afzonderlijk of in groepjes, breed knots- vormig, | tot 4 cM. lang; fertiel gedeelte ongeveer half zoo lang als de geheele plant, '/, tot 2 cM. breed, onregel- matig gekromd of gedraaid, dikwijls gelobd, samengedrukt, * met diepe groeven, zwart. De steel meestal forsch, recht of gekromd, somtijds aan de basis verdikt, schubbig of berijpt, bruinachtig- of olijfkleurigzwart; asci cylindrisch- knotsvormig, aan den top versmald, de poriën blauw- kleurend met jodium, 100—150 wv lang, 12—18 u breed, 126 (bij DURAND 100—125 - 12—15); sporen 8, van boven 2-, beneden 1-rijig in de ascus, kleurloos, cylindrisch of bijna cylindrisch, met afgeronde toppen, recht of gekromd, 25—40 v lang, 3,5—6 v breed; aanvankelijk ongesepteerd, later met 4 of meerdere onduidelijke dwarswanden; para- physen bruin, cylindrisch, gesepteerd, langer dan de asci, beneden 3 u breed, de toppen meer of minder peer- of knotsvormig verdikt en gekromd. In het zand der duinen en op vochtige heide. Een zeer typische soort door de bruine paraphysen en den vorm der vruchtlichamen. Het materiaal uit Schoorl was naar Ove Rostrup in Denemarken opgezonden en door dezen met het type materiaal vergeleken en daarmee iden- tisch bevonden. De exempl. uit Renkum van 1848 verschillen in geen enkel opzicht van die uit Schoorl. 4. Gloeoglossum DURAND, Ann. Myc. 6: 418 (1908). Geoglossum P. pr. p. | Vruchtlichamen slijmig, knotsvormig, ge- steeld, rechtopstaand, alleen het bovenge- Fig. 4. deelte fertiel of ook op den steel verspreide Ascus, sporen en : ; asci tusschen de paraphysenlaag aanwezig, paraphysen van Corynetes arena- zwart tot bruinzwart; asci cylindrisch- rius naar exempl. ke : j vs y uit Schoorl (herb. Knotsvormig, zich openend met poriën, die v. L.) Ascus en met jodium blauw kleuren; sporen 8, parallel paraph. 375, spo- . napster nye ren 750 X vergr. in een bundel of meerrijig in de ascus, cylindrisch of cylindrisch-knotsvormig, met 3 tot 15 dwarswanden, bruin of roetkleurig; paraphysen talrijk, gesepteerd, van boven verdikt of sterk gekromd en gewonden en bruin, niet beperkt tot het hymenium, maar den steel over de geheele lengte bedekkend. Type soort is Gloeoglossum difforme (FR.) DURAND, 1. Gloeoglossum glutinosum (P.) DURAND, Ann. Myc. 6: 419 (1908); Geoglossum glutinosum P., Obs. Myc. 1: 11 (1796); Arch. Neerl. 8: 395; Cooke, Mycogr.: 5; POE FRIES; Syst. Myc. 1: 489; MASSEE, Ann. Bot. 11: 245; Amers Arch. iV: 3375; Oup:; Cat.: 327; REHM, Kr. Fl. 3: 1154; Sacc., Syll. 8: 42; (?) Geoglossum viscosum P., Com. Fung. Clav.: 39 (1797); Geoglossum glutinosum 6 lubricum P., Myc. eur. 1: 197 (1822). Afbeeldingen: Cooke, Mycogr.: pl. 2, f. 6; pl. 3, Melo DURAND, “Ann: “Myc. 96: f. 70—72, 149-155; MASSEE, Ann. Bot. 11: pl. 13, f. 66, 67; REHM, Kr. FI. Sr perlt45, £. 7. Gecontroleerd materiaal: Het type materiaal van Geoglossum glutinosum in Persoon’s Herb. (L.); eveneens dat van Geogl. glutinosum ¢ lubricum P., dat daarmee identisch is. Renkum, van vochtige heide, Oct. 1848, Buse (L.) (als Geogl. hirsutum P.); Renkum, van vochtige plekken tusschen gras, Sept. 1848, Buse (B.) (als Geoglossum glabrum); Door- werth, Nov. 1850, tusschen gras, Buse (L.) (als Geoglossum hirsutum). Desm., Fung. Exs.: 352 (L.); Ktorzscu herb. viv. myc.: 641 (L.); Mousa. et NestL., Stirp. Crypt.: 780 (L.); Rapenu., Herb. Myc. 2: 319 (L.); Roumec., Fung. Gall.: 4044 (L.). Verder materiaal uit herb. SPLITGERBER (L.). Vruchtlichamen afzonderlijk of in groepjes, 3 tot 8 cM. lang, slijmig-geleiachtig; fertiel gedeelte knotsvormig of langwerpig-elliptisch, soms gevorkt, met stompen top, meer of minder samengedrukt, 1.5 tot 2.5 cM. lang, 5 tot 10 mM. breed, niet scherp van den steel afgescheiden; steel 1.5 tot 5.5 cM. lang, 3—4 mM. breed, rond of een weinig samengedrukt, bruin of bruinachtig-zwart, zeer glad en slijmig, tot aan de basis bedekt met paraphysen; vleesch bruin, samengesteld uit parallel liggende, gesepteerde hyphen; asci zeer lang en smal, cylindrisch-knotsvormig, langgesteeld, de poriën blauwkleurend met jodium, 200 tot 280 v lang, 11 tot 15 breed (volgens REHM 15 tot 18, wat zeker te breed is opgegeven); sporen 8, meerrijig in de ascus, cylindrisch of cylindrisch-knotsvormig, licht roet- kleurig-bruin, eerst ongesepteerd, dan met 3, ten slotte ‘Ae oe de 128 meestal met 7 dwarswanden, 50—85 u lang, (volgens DURAND tot 102), 4 tot 6 u breed. Paraphysen gesepteerd, cylindrisch, 2—3 u dik, langer dan de asci, de toppen meer of minder plotseling peer- of bolvormig verdikt, 6—10 u ER breed, bruinachtig. Nn ere Op den grond en op rottend | // ~ hout, in bosschen en op vochtige | [| heide. Herfst. - Microscopisch een zeer gemakkelijk te onderscheiden soort door de zeer lange en smalle asci, zooals geen enkele andere soort van de geslachten Gloeo- glossum of Geoglossum die heeft; ik vond ze in de meeste gevallen langer dan Duranp ze teekent. \\ De afbeelding bij Boupier, Icones || Mycol. 3: pl. 422, stelt zeker niet I] Gloeoglossum glutinosum voor, zooals +; Durand terecht opmerkt. Volgens } | SU IJ DuranD zou dit waarschijnlijk Geo- infin glossum nigritum zijn. We H Door Persoon is ook nog een Geo- nr L. glossum viscosum beschreven, waarvan ‘/] H het type materiaal in Persoon’s Herb. LH a ontbreekt; Masser en DuranD vermoe- aval Wi den, dat deze soort identisch is met Gi. = [ae glutinosum. Het materiaal uit Limburg. dat onder den naam van G. viscosum in het herb. Gron. aanwezig is en in Fig. 5. het Ned. Kr. Arch. 3, II, 203 vermeld Sie ats saya see wordt, behoort tot Geoglossum fallax. glutinosum naar exempl. 28 Gloeoglossum difforme (FR.) ween Bern. et DURAND, Ann. Myc. 6: 421 (1908): (?) Geoglossum difforme FR., Obs. Myc. 1: 159 (1815) (niet Geogl. difforme der auteurs); Geoglossum Peckianum Cooke, Hedwigia 14: 10 (1875); N. Kr. Arch. 1916: 101. 129 Afbeeldingen: Cooke, Mycogr.: pl. 2, f. 5; DURAND Ann. Myc. 6: f. 75 tot 77, 156 tot 160, 162 tot 164; MasseEE Ann. Bot. 11: pl. 12, f. 42, 43. Gecontroleerd materiaal: Lochem, Sept. 1877, Mej. J. Srarinc (Gr.) (als Geogl. hirsutum P.); Valkenburg, Sept. | Fig. 6. Ascus, sporen en paraphysen v. Gloe- oglossum _ difforme naar exempl. uit Lochem (herb. Gr.) 375 X vergr. 1900, J. Rick (Gr.) (als Geoglossum hirsutum P.); Hilversum, tusschen rottende bladeren aan den drassigen rand van een vijver in het Spanderswoud, Aug. 1916, v. L. en Nownnekes (L. form. coll.) ; Soestdijk, Sept. 1917 excursie N. M. V. (v. L.). Vruchtlichamen afzonderlijk of in groepjes, zwart, glad, slijmig, cylindrisch- knotsvormig, zonder afscheiding tusschen steel en fertiel gedeelte, dikwijls beneden aan den steel nog enkele verspreide asci tusschen de paraphysen, sterk samenge- drukt met stompen top, 3 tot 10 cM. lang, 8—14 mM. breed; vleesch. bruin, samengesteld uit parallel verloopende, cylindrische, gesepteerde hyphen; asci knotsvormig, met afgerond versmalde toppen, de porién blauwkleurend met jodium, 195—275 u lang, (bij DURAND 240—275), 18—25 u breed; sporen 8, parallel bundelsgewijze in de ascus, cylin- drisch-knotsvormig, in het midden het breedst en naar beide einden een weinig versmald, met afgeronde uiteinden, recht of gekromd, in rijpen toestand met 15 dwarswanden, 95—125 v. lang, 5—7 u breed; paraphysen langer dan de asci, slank, gesepteerd, de toppen een weinig verdikt en sterk gekromd of gewonden. Op den grond, tusschen rottende bladeren in vochtige bosschen. Nederl. Kruidk. Archief. 1918. 9 130 De sporen van deze soort zijn geheel gelijk aan die van Trichoglossum hirsutum. Hieraan is het wel toe te schrijven, dat Oupemans het materiaal uit Lochem en Valkenburg als zoodanig heeft gedetermineerd, hoewel natuurlijk de borstels van hirsutum geheel ontbreken. De soort is in Amerika vrij algemeen; in Europa schijnt zij vrij zeldzaam te zijn, wat echter, zooals DuraND vermoedt, wel door verkeerde determinatie's veroorzaakt kan zijn. Het oudste ex., dat DuranDp in het herb. van Fries onder den naam van Geoglossum difforme vond, behoort tot deze soort, die tot dusverre als Geoglossum Peckianum Cooke bekend was. Duranp heeft om die reden deze soort omgedoopt in Gloeoglossum difforme (Fr.) DuRrAND. Masser vermeldt echter van Fries afkomstige exempl. in het herb. te Kew onder zijn vorm difforme van Geogl. glabrum (= Geoglossum nigritum Cooke). Het blijft voor mij daarom twijfelachtig, of Duranp met recht Peckianum in difforme heeft veranderd. 5. Geoglossum P., Römer's N. Mag. f. die Bot. 1: 116 (1794); Obs. Myc. 1: 11; Comm. Fung. Clav.: 36; DURAND, Ann. Myc. 6: 423. Vruchtlichamen vleezig, rechtopstaand, gesteeld, knots- vormig, zwart of bruinachtig zwart; asci cylindrisch- knotsvormig, zich met poriën openend; sporen 8, parallel in een bundel of meerrijig in de ascus, cylindrisch of cylin- drisch-knotsvormig, met 3 tot 15 dwarswanden; paraphysen talrijk, gesepteerd, gewoonlijk van boven bruinachtig, alleen op het fertiele gedeelte, niet op den steel aanwezig. 1. Geoglossum glabrum P., Römer's N. Mag. f. d. Bot. 1: 116 (1794); Comm. Fung. Clav.: 36; Obs. Myc. 2: 61; Cooke, Myc.: 7; DURAND: Ann. Myc. 6: 425; FRIES Syst. myc. 1: 488 (1821); MASSEE, Ann. Bot. It: 246; N. K, Arch. 2°]: 449; 2,. VI: 356; 2Proden Fl Bat: II, 3: 395; T. N. G. 12: 269; (?) Clavaria ophioglossoides: L. Sp. Pl. 2: 1182 (1753); Geoglossum sphagnophilum EHRB., Sylv. myc. ber.: 30 (1818); Geoglossum ophio- glossoides (L.) Sacc., Syll. 8: 43 (1889); Oup., Catal.: 131 327; REHM, Kr. Fl. 3: 1155; Geoglossum ophioglossoides var. sphagnophilum (EHRBG.) REHM, Kr. Fl. 3: 1156 (1896). Afbeeldingen: BOUDIER, Icon. Mycol. 3: f. 423; Cooke; Mycogr.: f. 9; DURAND, Ann. Myc. 6: f. 50—56, 121—129, MASSEE, Ann. Bot. 11: pl. 12, f. 44—46; Ream. Keo FL 3: ps 1145, £..1—4. Gecontroleerd materiaal: Het type materiaal in Persoon’s herb, benevens collecties in datzelfde herb. onder den naam van: Geogl. glabrum var. a, Geogl. laevipes en Geogl. spec. (L.) Bij het materiaal onder den naam van G. glabrum bevinden zich echter ook G. hirs. en G. fallax. Bloemendaal, in de graspaden, winter 1838, Buse (L.); Door- werth, tusschen gras, Nov. 1850, Buse (L.); Wassenaar, duin- vlakte, Nov. 1874 (Gr.); Vogelenzang, Oct. 1879, De Vries (Gr.); Lochem, Sept. 1879, Mej. Jon. SrarING (Gr.) als Geo- glossum Walteri). Eu. et Ev. N. Am. F.: 262, 2031 (L.); Funck, Krypt. Gew.: 305 (L.) (de 2 grootste exempl., het kleinste is Trichoglossum hirsutum); Fucke:, Fung. Rhen.: 1142 (Gr); Krorzscn herb. viv. myc.: 239 (L.); Krypt. exs.: 530 (L.); Mous. et Nest, Stirp. Crypt. 684 (L.); RaABENH., Fung. eur.: 2845 (L.); RABENH., Herb. myc.: 238 (L.); Sypow, Myc. germ. 1007 (W. C. S.) (gedeeltelijk, bevat ook exempl. van Trichoglossum hirsutum. Buitendien materiaal van Léveuik, Poitiers (L.); SCHULTZ (L.); WesTENDoRP, Ostende (L.). Vruchtlichamen afzonderlijk of in groepjes, 3 tot 7 (meestal 4—6) cM. lang; fertiel gedeelte zwart, meestal 1/, of !/, van de lengte der geheele plant, cylindrisch- knotsvormig tot breed-elliptisch, meestal samengedrukt, 1—3 cM. lang, 3—10 mM. breed, met stompen of min of meer spitsen top, niet scherp afgescheiden van den steel; steel rond of een weinig samengedrukt, bruinachtig- zwart, kaal of met schubben, 2—7 cM. lang, 1.5 tot 5 mM. breed; weefsel samengesteld uit parallel loopende, gesep- teerde, bruine hyphen, die aan de oppervlakte van den steel dikwijls overgaan in golvende, gesepteerde, tot 100 v 132 lange haren, over den steel meer gelijkmatig verspreid of in groepjes en daardoor den steel een geschubd uiterlijk verleenend; asci forsch, knotsvormig, de toppen afgerond versmald, de poriën blauw kleurend met jodium, kort gesteeld, 120—230 (meestal 145—185) u lang, 17—28 (meest 19—24) u breed; sporen 8, knotsvormig. donker roetkleurig, met 7 dwarswanden, gewoonlijk gekromd, 55—95 (volgens Durand 60—105) u lang, 6 5—8 (volgens Durand 7—9) u breed; para- ei physen een weinig langer dan de asci, het [ bovenste derde gedeelte knotsvormig verdikt i en gewoonlijk verdeeld in korte cellen, die zelden meer dan 2 maal zoo lang als breed zijn, gewoonlijk bij de dwarswanden inge- snoerd en de cellen gezwollen, de toppen min of meer bruin, recht of gebogen, be- neden ongeveer 3 u, boven 5—9 wv breed. Tusschen gras, op zeer rot hout, enz. Najaar, winter. De meest typische kenmerken van deze soort zijn de forsche asci, de meestal gebogen, knotsvor- mige, 8-cellige sporen en de paraphysen met van Fig. 7. boven meestal 4 korte, verdikte en bij de dwars- he wanden ingesnoerde cellen, waardoor de toppen Geoglossum «gla- een Monilia-achtig uitzicht verkrijgen. Dit laatste brum naar exem- kenmerk heb ik evenwel weinig standvastig een den, dikwijls kan men in een preparaat naar (herb. Gr.) gEVOnden, J = BESS d 375 X vergr. slechts enkele paraphysen vinden met de typische Monilia-achtigetoppen. De soort nigritum Cooke, zooals Duranp die beschrijft, lijkt mij daarom ternauwernood verschillend van glabrum; meerdere malen heb ik exempl. ge- vonden, waarvan ik betwijfelde, of ze niet tot nigritum behoor- den, doch altijd waren er dan weer kenmerken, die beter met glabrum dan met nigritum overeenstemden. In fig. 56 bij Duranp vindt men van hetzelfde materiaal, zoowel typische glabrum- paraphysen als andere van het nigritum- AA zal 133 type afgebeeld. Het lijkt mij overigens toe, dat Duranp vooral in dit geslacht te veel gewicht aan den vorm der paraphysen hecht. 2. Geoglossum fallax DURAND, Ann. Myc. 6: 428 (1908); SACC., Syll. 22: 604; (?) Geoglossum glabrum (3 paludosum P., Myc. eur. 1; 194 (1822); Geoglossum rugosum LASCH in herb. viv. myc. KLOTZSCH: 816 (zonder beschrijving). ; Afbeeldingen: DURAND, Ann. (? Myc. 6: fg. 61—64, 133—137. \ Onderzocht materiaal: Uit Per- | soon’s Herb. Exempl. onder den naam | van Geoglossum glabrum en als Geoglos- | | sum spec. | Oosterbeek, tusschen mos, Sept. 1848, Buse (L.) (als Geoglossum glabrum); Doorwerth, tusschen gras, Nov. 1850, Buse (L.) (als Geoglossum hirsutum); Lochem, ( Sept. 1879, Mej. J. Staring (Gr.) (als Geo- glossum Walteri); Valkenburg, in weiland, 1899, J. Rick (Gr.) (als Geogl. viscosum); Nunspeet, in grasland, Sept. 1902, Berns (Gr.) (als Geogl. glabrum); Nunspeet, Nov. 1903, Berns (Gr.) als Geoglossum hirsutum) ; Elswout bij Overveen, Nov. 1916, Coor en va ba (form: coll;)- Vruchtlichamen afzonderlijk, knots- vormig, bruinzwart, 2—8.5 cM. lang: Fig. 8. Agere. Bre en para- fertiel gedeelte langwerpig-elliptisch, physen van Geogl. met stompen top, samengedrukt, soms fallax naar exempl uit Valkenburg (herb Gr.) gevorkt, 8—15 mM. lang, 3—5 mM. 375 X vergr. breed; steel slank, rond, van boven meestal een weinig schubbig, 1 —2 mM. dik; asci cylindrisch- knotsvormig, met versmalden top, de porién met jodium blauwkleurend, 140—220(volgens DURAND 150—175) v lang, 15—18 v. breed; sporen 8, bijna 2-rijig in de asci, cylindrisch of cylindrisch-knotsvormig, aanvankelijk ééncellig met 134, druppels, later met 7—12 dwarswanden, 65—105 ~ 5—7 u; lang kleurloos, later roetkleurig; paraphysen draadvormig, kleurloos, gesepteerd, van boven gekromd, met elliptisch tot bolvormig verbreede toppen. Hoewel ik van deze soort geen authentiek materiaal gezien heb, twijfel ik toch niet, of al het hierbij opgenoemde materiaal behoort tot deze soort. Te oordeelen naar de vrij talrijke exempl, die in de herbaria onder verschillende andere namen aanwezig zijn, is dit één van de meest voorkomende soorten der donker- sporige Geoglosseae. Macroscopisch is deze soort wel ternauwernood verschillend van G. glabrum; microscopisch verschilt zij vooral, doordat het overgroote deel der sporen ongekleurd en ongesepteerd is, iets wat ik bij Geoglossum glabrum nooit zag; van de gesepteerde sporen hebben dan steeds een grooter of kleiner gedeelte meer dan 7 dwarswanden. Duranp geeft op 7—12, ik vond er echter hoogstens 10, meestal 8 of 9, dikwijls zijn er echter in één of meer topcellen nog druppels aanwezig, die doen vermoeden, dat zich hier waarschijnlijk nog meerdere dwarswanden zouden kunnen vormen. 6. Trichoglossum Boup., Bull. Soc. Myc. Fr. 1: 110 (1885); DuRAND, Ann. Myc. 6: 433; Geoglossum P. pr. p. Vruchtlichamen vleezig, rechtopstaand, gesteeld, knots- vormig, zwart; asci knotsvormig, zich openend met poriën, sporen 8, parallel in een bundel of meerrijig in de ascus, cylindrisch-knotsvormig, met dwarswanden (tot 15), roet- kleurig of bruin; paraphysen talrijk, gesepteerd, van boven bruin, alleen aanwezig op het fertiele gedeelte. Steel en hymenium bedekt met zwarte, dikwandige, spitse borstels, daardoor eenigszins fluweelig; de borstels zijn gewoonlijk langer dan de asci. Type soort is Trichoglossum hirsutum (P.) Boup. 1. Trichoglossum hirsutum (P.) Boup., Bull. Soc. Myc. Fr. 1: 110 (1885); DurAND, Ann. Myc. 6: 436. Geo- glossum hirsutum P., Römer's N. Mag. f. die Bot. 1: 117 (1794); Comm. Fung. Clav.: 37; FRIES, Syst. Myc. oo? 135 1: 488; MASSEE, Ann. Bot. 11: 241; N. Kr. Arch. 1, V: Ban OvD. Catal’; 327; Prodr. Fi: Bat. Il, 3: 395; REHM, BEER 350 1157 SACC, Sylk78:' 465 TN Gol: 389; (?) Geoglossum capitatum P., Obs. Myc. 1: 11 (1796). Afbeeldingen: Cooke, Mycogr.: pl. 1, f. 3; DURAND, Ann. Myc. 6: f. 78—80, 176—181; Massee, Ann. Bot. ME peel nf 31, 32; REBM, Kr. Fl. 3: p. 1145, £.:5,-6. Onderzocht materiaal: Het gs materiaal in PERSOON's Herb. (L.). Bosch te Zeist, Aug. 1841, KRAAMWINKEL (B.); Achttienhoven, op zandigen veengrond, 1841, v. D. SANDE Lacoste (L.); Kor- tenhoef, in de venen, Aug. 1850, v. p. Sanve Lacoste, (B.); Doorwerth, tusschen gras, Nov. 1850, Buse (L.) (met drie andere soorten); Lochem, Sept. 1879, Mej. Staring, (Gr.) (als Geoglossum Waiteri); Soerensche bosch, Juli 1891, OupEmMans (Gr); op het onland bij Groningen, tusschen Sphagnum, HesseLiNK (L.). FuckeL, Fung. Rhen. 1141 (Gr); Funck, Crypt. Gew. 305 (L.); KrorzscH, herb. viv. myc.: 44, 642; RaBenn., Fung. eur: 523 (L.); Herb. mycol.: 237 (L.); Roumec.) Fung. Sel. Gall: 63 (L). Verder nog buitenlandsch materiaal uit de herb. Buse (L.); HaszkaRrL (L.) en SPLITGERBER (L.). Vruchtlichamen afzonderlijk of in groepjes, zwart, droog, fluweelig, vooral de steel, 3—8 cM. lang; fertiel gedeelte knotsvormig, elliptisch, eivormig of soms bijna bolvormig, stomp, meestal tamelijk sterk samengedrukt, hol, meestal met breede overlangsche groeven, soms onregelmatig ge- vormd, tot 2 cM. lang, !/,—1 cM. breed, gewoonlijk niet meer dan ?/; van de lengte van den steel, waarvan het tamelijk scherp is afgescheiden; steel rond, overal gelijk dik, tot 6 cM. lang, 2—4 mM. dik, samengesteld uit parallel verloopende, 5—8 u dikke, bruine hyphen, die aan de oppervlakte van den steel in korte, gesepteerde haren overgaan; de steel tevens bedekt met talrijke, zwarte tot 225 v lange borstels; asci breed-knotsvormig, met ver- 136 smalden top, de poriën blauw kleurend met jodium, 180—240 u lang, 20—25 u breed; sporen 8, bijna parallel in de ascus, bruin, cylindrisch-knotsvormig, recht of ge- kromd, boven het midden het breedst, naar weerskanten een weinig versmald, met stompe einden, in rijpen toestand ~ = ma TEAN a in ae: ae |E HE LAH HH SE LMH | MEER | eet Bok — wen \f oy joa be HH Ut Femme | ft J Ke Y Fig. 9. Ascus. sporen, para- physen en borstel van Trichoglossum hirsu- tum naar exempl. uit het Bosch te Zeist Herb. Bot. Ver.) 375 X vergr. met 15 dwarswanden, 100—160 vu lang (meest 120—150), 5—7 » breed; para- physen bruin, cylindrisch, gesepteerd, gewoonlijk met gekromde en verbreede toppen; borstels in het hymenium tal- rijk, gewoonlijk ongeveer //, van hun lengte buiten het hymenium uitstekend, recht, spits, gesepteerd, eerst bruin, later ondoorschijnend zwart, 8—10 u dik, gewoonlijk even boven de basis het breedst, van zeer uiteenloopende lengte. In bosschen, op veengrond en in grasland, Juli tot November. Duranrp noemt behalve het type, nog den vorm variabile DuranD met 8—14 dwars- wanden in de sporen en den vorm Wrightii DuranD met 8—9 dwarswanden. Al het Europeesche materiaal, dat ik zag, behoort tot het type. Het is een zeer gemakkelijk herkenbare soort; macroscopisch reeds als Trichoglossum door het fluweelige uiterlijk, vooral van den steel, veroorzaakt door de talrijke zwarte borstels, microscopisch door de 16-cellige sporen, die overigens van de inlandsche, donkersporige Geoglossaceae alleen de gemakkelijk te onderscheiden Gloeoglossum difforme bezit. Het is daarom wel eenigszins bevreemdend, dat ik van het inlandsche materiaal in de herbaria, juist ten opzichte van deze soort zooveel foutieve determinatie’s vond. Zoo bevinden zich in de verschillende 15,7 collectie's, als Geoglossum hirsutum gedetermineerd, alle inland- sche donkersporige Geoglossaceae, n.l.Gloeogl. glutinosum en difforme en Geogl. glabrum en fallax; buitendien nog Corynetes arenarius en Xylaria spec. Exempl. van Trichoglossum hirsutum bevonden zich onder de namen van Geogl. glabrum en Geog]. Walteri. 7. Spathularia Pers. Rémer’s N. Mag. f. die Bot. 1: 116 (1794); Comm. fung. clav. 34; DURAND, Ann. Myc. Ganden | Vruchtlichamen vleezig, rechtopstaand, gesteeld; fertiel gedeelfe spatel- of eivormig, sterk samengedrukt, op beide zijden van den steel afloopend, scherp van den steel afge- scheiden, helder gekleurd; asci knotsvormig, zich openend met poriën; sporen 8, parallel in een bundel in de ascus, draad-knotsvormig, in rijpen toestand met talrijke dwars-. wanden; paraphysen aanwezig. _ Type soort is Spathularia flavida Pers. 1. Spathularia flavida P., Römer's N. Mag. f. die Bot. 1: 116 (1794); Myc. eur. 1: 197; Cooke, Mycogr. 203; Fries, Syst. Myc. 1: 491; Elvella clavata SCHAEFF,, Icon. Fung. 2, index (1767); 4: 100; Spathularia flava P. Comm. fung. clav.: 34 (1797); Spathulea flavida, N. K. Arch. 1, V: 337; Arch. Neerl. 8: 395; Spathularia clavata (SCHAEFF.) SACC., Mich. 2: 77 (1882); DURAND, Ann. Myc. 6: 441; Massee, Ann. Bot. 11: 254; Oup., Catal.; 328; REAM ‘Krypt. Fl. 321153; SAcc. ‘Syll. 8:48. Pibeeldingen:, SCHARF. Icon, Fung. 24 pk 149; COOKE, Mycogr.: pl. 95, f. 342; DuRAND, Ann. Myc. 6: f. 98—100, 220. Gecontroleerd: Materiaal in Persoon’s Herb. (L.). Vruchtlichamen in groepjes, zelden afzonderlijk, somtijds in bundeltjes van 2 of 3, soms in lijnen of kringen groeiend, vleezig, 4—-10 cM. lang, eerst bleek gekleurd, later geelachtig of bruinachtig; fertiel gedeelte donkerder dan de steel, sterk samengedrukt, spatel-, knots- of bijna 138. bolvormig, aan weerszijden van den steel min of meer afloopend, de oppervlakte geplooid of gekroesd, somtijds gedraaid, */, tot 1/, van de lengte van het geheele vrucht- lichaam, tot 2.5 cM. breed; steel hol, recht of iets ge- bogen, glad of meelachtig bestoven, rond of iets samen- zee EDEN SY Fig. 10. Asci, sporen en paraphysen van Spathularia fla- vida naar exem- plaren uit Per- soons Herbarium te Leiden. 750 X vergr. gedrukt, meestal naar boven een weinig ver- smald, dikwijls aan den voet meer of minder opgezwollen en een weinig bruinachtig, tot 10 mM. breed, vleesch wit; asci knotsvormig, de top meestal sterk versmald, de poriën niet blauw kleurend met jodium, 90—125 ~ 8.5—14 » (REHM 90—150 <= 10—18 1); sporen 8 in de ascus, dikwijls van boven min of meer in elkaar gevlochten, draad- knotsvormig, recht of zwak gebogen, met vele onduidelijke dwarswanden, kleurloos, 35—68 ~ 2—3 uv; paraphysen draadvormig, vertakt, kleurloos, de toppen meestal sterk gekromd, niet verdikt. Ik vond van deze soort geen inlandsch mate- riaal in de herbaria. Zij wordt vermeld in het Ned. Kr. Arch. 1, V: 337 van Wageningen en Beekhuizen bij Velp. Het bleek mij echter, dat de determinatie’s van Buse ten opzichte van de Geoglossaceae niet zeer betrouwbaar zijn, zoodat het voor mij niet vast staat, dat deze soort wer- kelijk inlandsch is. Mycologen, die in de buurt van genoemde plaatsen op excursie gaan, wordt ten zeerste aanbevolen op de daar voorkomende Geoglossaceae te letten. Masser vermeldt, dat de poriën van de asci met jodium blauw kleuren, Duranp geeft het tegendeel op; aan het materiaal uit Persoon’s Herb. zag ik evenmin duidelijke blauwkleuring. 8. Leotia P., Römer's N. Mag. f. die Bot. 1: 97 (1794); DuRAND, Ann. Myc. 6: 444; Hygromitra NEES, Syst. Pilze und Schw.: 157 (1816). 139 Vruchtlichamen meer of minder geleiachtig-kleverig, gesteeld, rechtopstaand; fertiel gedeelfe mutsvormig, in het midden op den steel bevestigd, met fertiele boven- en steriele onderzijde, de bovenzijde gewelfd; rand dik en naar binnen gebogen; asci knotsvormig, zich openend met poriën ; sporen kleurloos, verlengd-spoelvormig, aanvankelijk één- cellig, later met 3—5 dwarswanden; paraphysen aanwezig. Type soort: Leotia lubrica (Scop.) P. 1. Leotia lubrica (Scop.) P., Römer's N. Mag. f. d. Bot. 1: 97 (1794); DurRAND, Ann. Myc. 6: 446: FRIEs, Syst. Myc. 2: 29; Massee, Ann. Bot. 11; 287; N. Kr. Arch. 2, I: 449; 2, VI: 358; Prodr. Fl. Bat. II, 3: 395; Sacc., Syll. 8: 609; T. N. G. 11: 390; Leotia gelatinosa Hiv. Hist. Pl.: 43 (1751); Oup. Catal.: 360; REHM, Kr. Fl. 3: 1165; Elvella lubrica Scop., F. Carn. 2: 477 (1772); (?) Phallus marcidus MiiLLer, Fl. Dan. pl. 654, f. 1 (1775); (2) Leotia marcida (MiiLLER) P., Syn.: 613 (1801); FRIES, Syst.-Myc. 2: 28 (1823): Afbeeldingen: Cooke, Mycogr.: f. 171; DURAND, Ann. Myc. 6: f. 106, 213; Flora Batava: pl. 1045; MASSEE: Ann. Bot.: 11: pl. 13, f. 61—64; REHM, Kr. FI. Sol), f.1—4. Gecontroleerd materiaal: uit Veenwouden, Kuikhorne, Zwaagwesteinde, Boekhorst, 1852—58, Buse (L.); Lochem, 1877, STARING (Gr.); F. Neerl. exs.: 286, Baarn, Oct. 1878, (B. Gr.); Apeldoorn, 1888, ‘89, ‘97, Oup. (Gr); den Haag, 1887, DestrEE (Gr.); Nunspeet, Sept. 1902, Beins (Gr.); Santpoort, Oem leva (ve Ts): Desu. Fungi exs.: 354 (L.); Erus, N. Am.. F.: 57 (L); Fucket, Fungi Rhen.; 1138 (Gr.); KLorzscn, herb. viv. myc.: 139, 911, 1628, (L.); Moua. et NestL. Stirp. vog.: 583 (L.); RABENH., Fung. eur.: 714, 2405, 2509 (L.); RaBenu.; Herb. myc.: - 29 (L.); Renm, Ascom.: 101 (L.); Roum. F. Gall. exs.: 712 (L.). Vruchtlichamen gewoonlijk in groepjes, meer of minder slijmig-geleiachtig, 3—6 cM. lang of meer; fertiel gedeelte mutsvormig, gewelfd, de oppervlakte meestal onregelmatig 140 gevoord en geplooid met ingerolden, dikwijls gegolfden rand, 1—2 cM. breed, okergeel, dikwijls met een groen- achtige of olijfkleurige tint, in drogen toestand bijna zwart; steel geel, rond of eenigszins samengedrukt, recht of ge- bogen, tot 1 cM. dik, gewoonlijk naar boven een weinig dunner, aan de basis dikwijls meerdere samen vergroeid, met kleine schubjes bedekt, soms met ingezonken groene Fig. 11. Ascus, sporen en paraphysen van Leotia lubrica; spo- ren „naar exempl. uit Santpoort (herb. v. L.) 750X vergr. ; ascus en paraphy- sen naar ex. uit Oud. F. neerl. exs : 286 (herb. bot. ver.) 375 X vergr. korreltjes; asci smal, cylindrisch-knotsvor- mig, 90— 200 (volgens DURAND 130— 160) u. lang, 9—12 breed, met versmalde afge- ronde toppen; geen blauwkleuring met jodium; sporen 8, van boven 2-, beneden l-rijig in de ascus, kleurloos, spoelvormig, met stompe of bijna spitse uiteinden, recht of gekromd, 17—28 ~ 4—6 uv, aanvanke- lijk 1-cellig, vervolgens met 3—8 olie- druppels, tenslotte met 3—7 onduidelijke dwarswanden; paraphysen draadvormig, meestal vertakt, de toppen knots- tot peervormig verdikt, kleurloos of een wei- nig groenachtig; door substantie samengekleefd. In bosschen tusschen mos of rottende bladeren. Najaar. In ons land de eenige vrij algemeene soort der Geoglossaceae, zeer uiteenloopend ten opzichte van vorm en kleur. Van deze soort zijn verschillende vormen beschreven, die microscopisch niet verschillen en alleen bij de versche exemplaren aan kleur en vorm te onderscheiden zijn. een vormlooze Duranp twijfelt of ook niet Leofia marcida identisch is en Linp in Danish Fungi noemt Leofia lubrica als synoniem van Leotia marcida. 9. Cudoniella Sacc., Syll. 8: 41 (1889); Soni 1G6: REHM, Kr. Fl. 141 Vruchtlichamen gesteeld, rechtopstaand, wasachtig- vleezig; fertiel gedeelte aanvankelijk schijf-, later hoed- vormig, ten slotte gewelfd, met naar binnen gebogen rand, de bovenzijde fertiel, de onderzijde steriel; sporen 8 in de ascus, min of meer spoelvormig, aanvankelijk 1-, later 2-cellig, kleurloos; paraphysen draadvormig of vertakt, gesepteerd, kleurloos. 1. Cudoniella acicularis (BULL.) SCHROT, Schles. Krypt. BIS 2 1s (1893) MedsNo IVEY. 7: 59; N. Kr. Arch. 3, II: 203; Oup. Catal: 13275 (Ream, “Kr: ELSE 1167; Helvella acicularis BULL., Champ. fr.: 296 (1789); Helotium aciculare P., Syn, IJ fung.: 677 (1801); Fries, Syst. Myc. 2: un 156; Sacc., Syll. 8: 217; Leotia Queletii | Cooke, Mycogr. 1: 220. 5 | Afbeeldingen: BULL., Champ. fr. / plas artan COOKE, ns Myecogrsapl: } \ 102, £ 369; REHM, Kr. Fl. 3: 1162, Pe eo Gecontroleerd materiaal: Val- kenburg, 1899, J. Rick (Gr.); Ede (Geld.), Fig. 12. in hollen eik, Oct. 1916, De Meyers, A - : nee pee alla (L., form. coll.), KLotzscu, Herb. viv. myc.: acicularis naar exempl. 1521 (L.). Er eee Verder materiaal uit Roumainville, Lév, * (L.) en uit Persoon’s Herb. te Leiden; in laatstgenoemde collectie kon ik echter geen vruchtlichamen ontdekken. Vruchtlichamen afzonderlijk of in groepjes, wasachtig; fertiel gedeelte aanvankelijk schijfvormig, later hoedvormig gewelfd, met een weinig naar beneden omgebogen rand, dun, wit, later geelachtig of bruinachtig, 1—2 mM. breed; steel cylindrisch, recht of gebogen, wit, 0.5—1 cM. lang, 0.2—0.5 mM. dik, naar boven somtijds een weinig ver- 142 breed, fijnkorrelig; asci breed-knotsvormig, met afgerond versmalde toppen, 80-110 u lang, 11—15 wu breed; sporen elliptisch-spoelvormig, met afgeronde of bijna spitse uiteinden, recht of gekromd, eerst ééncellig, later met 1—3 dwarswanden, kleurloos, 15—20 u lang, 4—5.5 u breed, tweerijig in de ascus; paraphysen draadvormig, gesepteerd, dikwijls vertakt, naar boven knotsvormig verdikt. In holle boomstammen, najaar. Deze soort vormt een overgang tusschen de Geoglossaceae en de Helotiaceae; Duranp heeft het geslacht Cudoniella niet opgenomen, overigens plaatsen de meeste nieuwere auteurs het bij de Geoglossaceae. Amsterdam. A. VAN LUIJK. INDEX VAN GESLACHTEN, SOORTEN EN SYNONIEMEN. | Bladz. Apostemidium KARST. . . . Wig Sie ery Ms HS Clavaria mitrata var. viridis ale en ANA 123 5; ophioglossoides Le. - 5a ee eee dD 5 phalloides: BULL: a EE 55 serpentina MUELLER A a eae eS 5 viridis SCHRAD: * cE oe ee Corynetes. HAZSL. «7 2 Te Corynetes arenarius (ROSTR.) DURAND. . . 113, 125 Gudonia ER1 os A oe ee GCudoniella-SACC. a 60 ora a ee SER 5 acicularis (BULL.) SCHR6T.. . . . . 141 Elvella clavata SCHAEFF:; \.. =. vee ene i), cucullata, BATSCH:: . | ooo ee 20 se lubsica SCOOPS ore ne. hee ee Geoglossum Pr ioe 2 varen Oe ee eo Geoglossum P. „esin or ee eee 40 5 capitatum Ps zode je cucullatim, ER. |. xc) egies tee 7 difforme BR... ED 113 Bladz. Geoglossum fallax DURAND. . . . . 113, 128, 133 x glabram7 Pan 4, 25127130, 134 5 ‘a 7) Pepaludosume Pa 2401133 5 glutinosum De ONE Rl 26 Ne > » (© lubricum P. ae 127 - hirsutum: Dae ep ee lo, 17 129. 134 5 ophioglossoides" (LE) SAC: .. >: .°130 + 5 7 » var. sphag- nophilum@REHMs as.) 207. eho. 131 ie Peckianum: COOKE: venne 1287130 5 rugosum IEASCHs Pole he ee 1 33 * sphagnophilumsEHRB. >. 62.0130 24 VITAE PD A EE A Eea 29 viscosum P. ere RSL 27128 Giecoglossim DURAND . . 126 is difforme ( Doen 113, 128, 130, 136 5 glutinosum (P.) DURAND. . . 114, 126 IEN NASI RA Nn Ce os RU DD Perotumeaciculare Pi Hare eee a ineivellavaciculariss BULLEtx+/ eae se Oe Pe 14 ke laricina eV ill Gee alee eae eh 18 Inevaenian (ik) OUD. ei, oc oe ee de ET ss cucullata (BATSCH:)=BOUDAea ee ve ed 20 MEO EAR i Saat AR Be SINS Parmeleguis ERK sie Sh nee en ee NS me celatinosa’ FILL. yume tet incre rn eng 130 Pee lanicina >. OTM laa RES Seedubrica-(SCOP))(Pi ee ie Oa 139 TAC PAL per et Ct B Sha ee, 139 he AVERT PAUSE TONGA rt ZO Mee OQuclett COOKE). ers an ne ee aed Pee aignnosa GREVE eh tie eee a ee LDS BREE dis PUCK) ee dan een tn et ed, Me eA DS Memtaglossums COOKE Beten oe ee 22 125 144 Leptoglossum (Cooke) SACC. . = latum PECK . Microglossum BOuD. Microglossum SACC. . Microglossum GILL. 5 arenarium RostR. 5 viride (P.) GILL. Mitrula P. . bY. io i arenaria (ROSTR.) MASSEE cucullata (BATSCH.) FR. elegans (BERK.) FR. . Heyderi P. . = + laricina (VILL.) Mass. . iS paludosa EFR. . Soe og phalloides (BULL.) CHEV. . 5 pusilla Fr. . : Rehmii BRES. . sclerotipes BOUD. = serpentina MASSEE . viridis (P.) KARST. Phallus marcidus MiiLLER . Spathularia Pers. clavata (SCHAEFF.) SACC. zi flava P. B flavida P. Spathulea flavida P. . Thueminidium O. K. Trichoglossum BOUDIER . 5 hirsutum (P.) Boup. . ss bs fa. variabile Dur. 5 > fa. Wrightii Dur. Walteri (BERK.) DURAND Wibrissea ERS +. es. Xanthoglossum (Sacc.) O. K. Bladz. el 125 ry WA 2D i Be 1125 SPE 117 ie l25 120, . 118 . 120 . 118 . 118 me Fb 121 tr 122 121, „123 Be CE, en, AA ch. 131 2137 haf +125 oo hak oe 130, 121 122 134 24136 1536 13 2OLET. Pe ie) Opmerkingen betreffende in ons land voorkomende Orchidaceae. Ophrys L. O. muscifera Huds. Op half- of onbeschaduwden, kalkhoudenden grond. Groeide tot voor 1877 vrij veel op Walcheren tusschen Vrouwepolder, Serooskerke en Oost- kapelle, maar is daar misschien reeds geheel uitgestorven door het kappen ‘van bosschen. Mogelijk komt ze nog voor op de buitens Iepenoord en Overduin bij Oost- kapelle. Groeit verder nog vrij menigvuldig op den St. Pietersberg en op andere plaatsen in Zuid-Limburg, meestal op kalkhoudend tertiair, soms ook op kalkhoudend alluvium. Dikwijls in gezelschap van Orchis militaris. Zelfbestuiving komt meestal voor (regel in ons land?) O. apifera Huds. Op half- of onbeschaduwde kalk- houdende gronden, alluvium of tertiair klei of zand. De noordgrens van haar verspreidingsgebied (Wijk aan Zee, Hannover, Rügen) loopt door ons land. Vondsten van 1 exemplaar zijn gedaan bij Noordwijk, Wijk aan Zee, den Haag, Eys-Wittem en Oud-Valkenburg; bij Hoek van Holland zijn meerdere gevonden, terwijl bij Breskens in 1916 een 80-tal ex. voorkwamen tusschen pas gekapt kreupelhout onder hooge boomen, in gezelschap van Fragaria vesca, Listera ovata en Platanthera montana. In latere jaren, toen het struikgewas hoog opgeschoten was, is zij niet meer verschenen 1). Groeit in gezelschap van 1) De eigenares heeft zich bereid verklaard het bosch zoodanig te behandelen, dat deze soort zooveel mogelijk beschermd wordt. Nederl. Kruidk. Archief 1918. 10 146 Ononis repens, Salix repens en bavengenoemde. Zelf- bestuiving regel. Orchis Tourn. O. Morio L. Is in ons land in vele streken te vinden in min of meer kalkarme, niet te droge duinen, in weiden en op heidevelden. Groeit veel op de Wadden-eilanden, ook bij Callantsoog, Petten, Schoorl, Bergen, Castricum, zeer zelden bij Bloemendaal, bij Noordwijkerhout, Noord- wijk, Katwijk, Valkenburg (Z.-H.), ‘s-Gravenhage, Mon- ster, Hoek van Holland, Walcheren, Zeeuwsch-Vlaanderen en Zuid-Beveland, bovendien op het diluvium. Wordt, hoewel niet druk, door hommels bestoven. Vorm en kleur der bloemen zijn zeer veranderlijk. Behalve den typischen vorm meen ik de volgende vormen te kunnen onderscheiden. !) 6 incarnata Lind. Bloemen veele Castricum Bergen. y albiflora Lind. Albino. Bergen, Brummen, Vrouwe- polder, Terschelling, Breesaap, Staalduin, Katwijk, Monster. ò albicans Lind. Helm donker, labellum wit of bijna wit. Bergen en Castricum. : robusta Lind. (Sterke exemplaren?) Donkerroode, groote bloemen en krachtige groei. Bussum, Bergen. ‚ labello maculato mihi. Met vele kleine, ronde vlekjes op de geheele oppervlakte van de overigens alleen aan den rand gekleurde lip. Bergen. z labello permaculato mihi. Met enkele, zeer groote, onregelmatige vlekken op de lip. Castricum, Oostkapelle. ) striata mihi. Met donkerpaarse nerven op de licht- paarse lip. Bergen, Oostkapelle. v. acuticalcarata mihi. De spoor is scherp en mist de gewone verdikking aan het eind. Bergen. 1) Zie de afbeeldingen in de Levende Natuur XXI-[1917] pag. 343 en 345. 147 vy cornuta mihi. De zijdelingsche, buitenste perigoon blaadjes hebben een naar achteren uitstekend gedeelte. = immaculata mihi. Lip ongevlekt. Bergen, Oostkapelle. Bij nader onderzoek zullen vele vormen ook op andere plaatsen gevonden worden. O. Morio groeit in de duinen veel in gezelschap van andere orchideeën, Pirola minor en Lotus corniculatus; in weilanden veelal met Ophioglossum vulgatum. O. militaris L. (syn. O. Rivini Gouan). Op half- en onbeschaduwde kalkgronden, bijna uitsluitend op het ter- tiair in Zuid-Limburg (op den St. Pietersberg is een kleine, maar zeer talrijke groeiplaats), doch daar ook geen alge- meene plant en dikwijls niet bloeiend wanneer het struik- gewas nogal dicht opgeschoten is. Bij Velsen is in 1900 1 ex. gevonden, een bijna even raadselachtige vondst als die van Platanthera montana aldaar (zie Blz. 151). In Heukels wordt Breda nog genoemd. Voor 1610 (Pelletier) misschien op Walcheren gevonden, wat in verband met het voorkomen van Ophrys muscifera en Platanthera montana aldaar niet onmogelijk is. De in den Prodromus genoemde var. foliis maculatis (Geböschke 1904) blijkt O. mascula te zijn. De Albino is op den St. Pietersberg gevonden, benevens bleeke, bijna witte vormen. Groeit dikwijls in gezelschap van Ophrys muscifera, Polygala vulgaris en (hoewel niet in ons land opgemerkt) Ophio- glossum vulgatum. O. purpurea Huds (syn. O. fusca Jacq.) Op min of meer beschaduwde plekken, weiden en boschranden op kalk, in ons land nog zeldzamer dan de vorige soort. Behalve een vondst bij Wassenaar komt deze alleen in Zuid-Limburg voor en is ook daar nog geen algemeene plant. Bij Wijlre zou de bastaard met O. militaris (O. hybrida Boenningh.) gevonden zijn. O. mascula L. Half- of onbeschaduwde, min of meer kalkhoudende plekken, door geheel Europa algemeener 148 dan de twee vorige soorten, in ons land echter bijna even zeldzaam en vrijwel uitsluitend in Zuid-Limburg, waar deze het vroegst van alle Orchideeën (soms al met Paschen) bloeit. In vele flora’s worden de duinen ook genoemd, alle vondsten daar zijn zeer twijfelachtig, (het als niet met zekerheid determineerbaar opgegeven ex. in den Prodromus van Callantsoog was Platanthera bifolia), van Eeden heeft hem niet gevonden, de vondst bij Waalsdorp is ook zeer twijfelachtig, mogelijk is echter die bij Winterswijk. Bestuiving door hommels en vlinders. O. incarnata L. In veenachtige weiden en duinpannen, in ons land niet bepaald zeldzaam, noch echter algemeen. Ontbreekt in de duinen alleen tusschen Egmond en den Haag, behalve enkele sporadische vondsten bij Wijk aan Zee, Bloemendaal en Lisse. Groeit vooral veel op de Wadden-eilanden, verder in laagvenen (Naardermeer bijna wit) in het midden, zuiden en oosten van ons land en soms in weilanden langs de duinen. x lanceolata Rchb. is gevonden bij Bloemendaal, Hoek van Holland, Wassenaar, Rotterdam, Lonnekerberg. Bestuiving door hommels. O. Traunsteineri Saut. Deze soort groeit op gelijk- soortige plekken als O. incarnata en is dikwijls moeilijk daarvan te onderscheiden. Is het best in ‘t kort te om- schrijven als een kleine, veel- en langbladige tusschenvorm (soort) tusschen O. incarnata en latifolia. Aalsmeer, Hoek van Holland, Hillegom, Rotterdam, Eijs, Etzenrade en waarschijnlijk nog wel op meer plaatsen. O. latifolia L. Komt voor in duinpannen, laagveen, weiden, hooilanden en is in ons land de meest algemeene soort op zulke terreinen behalve de duinen; daar zijn Orchis Morio, incarnata en Epipactis palustris algemeener. 5. macrantha mihi. Een duidelijk grootbloemige vorm, met gerekte middenslip, breedere, langere en ongevlekte 149 bladeren, langen en lossen bloemtros en krachtige habitus vond ik bij Heille (Zeeuwsch-Vlaanderen) bij het Vlaamsche plaatsje Middelburg, maar nog op Hollandsch gebied, in een Phragmitetum. (Zie de afbeelding in de Lev. Natuur XXII [1918] p. 274, 275.) Bestuiving door hommels. O. maculata L. Komt voor op beschaduwde of onbe- schaduwde, natte of vochtige (soms ‘s zomers droge) grasgronden en boschranden, soms in licht houtgewas. Is minder algemeen dan O. latifolia, behalve in Zuid-Limburg. In de duinen komt ze hier en daar voor bij Bergen (N. H.), Nieuwe Sluis (Z.) en op nog enkele plaatsen, verder veel in laagvenen en natte heiden in het oosten en zuiden van ons land, dikwijls langs spoordijken. ') De var. candidissima Schulze groeit tusschen de type in het Geuldal bij Epen, is ook bij Ede, Laag-Soeren en Oister- wijk gevonden. De bastaard met O. latifolia: O. Braunii Halacsy groeit in verscheidene ex. zeer duidelijk tusschen de stamouders in het Geuldal bij Epen. Bestuiving door hommels en vlinders. Anacamptis Rich. A. pyramidalis Rich. Groeit op grazige of halfbe- schaduwde gronden, duinweiden of lichte boschjes. Is in ons land slechts éénmaal in Zuid-Limburg gevonden (Voerendaal), eenmaal bij Nijmegen en verder in de noord- en zuidhollandsche kalkhoudende duinen bij Castricum, Wijk aan Zee, IJmuiden, Driehuizen, Santpoort, Bloemen- daal, Noordwijk, Katwijk, Waalsdorp, Haamstede, Rockanje _en Oostvoorne. Tegenwoordig is zij door de waterleidingen en de konijnen in zooverre uitgeroeid dat ze alleen nog te vinden is bij Wijk aan Zee, Santpoort, Noordwijk en 1) Evenals Arnica montana. Zouden de treinen de lichte zaden achter zich meezuigen en zoodoende de verspreiding bevorderen? 150 op Voorne. In droge jaren is ze veel zeldzamer, in natte zomers (vooral na natte winters, wanneer ze dan in Jan. al boven den grond komen) verschijnt ze vooral op noordhellingen tusschen Salix repens en Arabis hirsuta. Bij Wijk aan Zee vond ik kiemplanten. Bestuiving heeft plaats door vlinders (o.a. Zygaena filipendula) en soms (maar dan zonder resultaat) door hommels. Herminium L. H. monorchis R. Br. Op grazige, min of meer vochtige en koele hellingen (noordhellingen), duinvalleien, min of meer kalkhoudende gronden. Is door geheel Europa en Azië zeldzaam, maar komt op tamelijk veel plaatsen voor tusschen Duinkerken en Jutland. In ons land zijn groei- plaatsen bekend van Cadzand, Voorne, Noordwijkerhout, Overveen, Bloemendaal, IJmuiden, Castricum, Petten en Schiermonnikoog. Voorne en Overveen. zijn de rijkste groeiplaatsen. Haar voorkomen op noordhellingen is zeer afhankelijk van een flinken regenval in den voorzomer. Heet bestoven te worden door vliegjes; ik nam op de bloemen wel vliegjes waar, die echter geen bestuiving teweeg brachten. Een Sphinx zou als bezoeker waargenomen zijn (?, of deze bestuiving kan bewerkstelligen, kan ik niet beoordeelen. De bloem riekt heerlijk naar vanille. De plant vermeerdert zich ook vegetatief door uitloopertjes aan welker uiteinden een klein knolletje gevormd wordt. Gymnadenia R.Br. G. conopea R.Br. Op vochtig grazige, min of meer kalkhoudende plekken, onder Hippophaes, Salix repens of andere Salix-soorten, soms in veenachtige weiden, in de duinen nooit hoog boven het grondwater zooals Anacamptis en Herminium, echter lang standhoudend waar dit vroeger hoog geweest is. Komt het veelvuldigst voor op Texel, verder ook op Ameland, Schiermonnikoog en Voorne, bij Bergen, Egmond, Castricum, IJmuiden en 151 Overveen; niet zoo heel lang geleden nog bij Petten (1915), Zandvoort (1914), Wassenaar en Scheveningen (1867). In het Oosten is zij gevonden bij Enschedé, Denekamp, Brummen, Venendaal (veel), Lonneker, Wage- ningen, Nijmegen, Maarsbergen, Helmond en Zuid-Lim- burg. Een merkwaardige vindplaats is Abcoude (laagveen). Wordt alleen met succes door vlinders bestoven: o.a. Zygaena en Plusia. Waar Gymnadenia in de duinen groeit, komt meestal ook Parnassia en Epipactis palustris voor, soms ‘ook Gentiana amarella en Sturmia Loeselii. Deze ex. hebben, behalve wanneer zij in de schaduw staan, een dichten, compacten tros en worden onderscheiden als % densiflora Fries. Of dit een echte var. is kan alieen door cultuur- proeven uitgemaakt worden. 7 macroglossa mihi is het eerst door Prof. Blaauw bij Rockanje waargenomen. Later vond ik haar bij Overveen, Bloemendaal, IJmuiden, Castricum en Bergen aan Zee. Deze heeft een verlengde middenslip aan de lip, terwijl de zijslippen soms bijna geheel gereduceerd zijn tot twee, soms slechts 1 mM. lange slippen. Platanthera Rich. P. chlorantha Rchb. (P. montana R. fil). Komt voor op kalkhoudende gronden in bosschen en op beschaduwde plekken in weiden, bij uitzondering ook in laagveen (Doetinchem) en in de duinen (Driehuizen-Velsen). Groeit in ons land veel in Zuid-Limburg, verder plaatselijk veel bij Breskens en Oostkapelle op kalkhou- dende klei. Is bij Koudekerke (Walch.) verdrongen door Allium ursinum. Is verder gevonden bij Velsen *), Brummen, 1) Dit is een van de merkwaardige vondsten zooals Orchis militaris bij Velsen, Himantoglossum bij Katwijk en Bloemendaal, Orchis Simia bij den Haag en nog meer van dergelijke. Zijn het nu de vogels of de wind, die de zaden overbrengen? 7, ET EN 152 Nijmegen, Hoog-Keppel en Doetichem. Wordt bezocht door nachtvlinders. Sommige ex. zijn bijna geheel wit: 3 albescens mihi, andere meer groenachtig: y viridans mihi. Epipactis Adans. E. latifolia All. Komt voor op niet te kalkarme en te natte gronden, door bijna geheel Nederland op bescha- duwde en onbeschaduwde plekken, meestal nooit in veel exemplaren bijeen, maar in totaal toch bijna even algemeen als Orchis latifolia. Wordt bezocht door wespen. De groenbloemige var. viridiflora Irmisch is bijna overal te vinden. E. palustris Crantz. Groeit bij massa's in natte duin- pannen, soms in heidevelden of vochtige weiden of in laagveen. In de duinen overal waar natte valleien dicht bij zee zijn en waar Parnassia groeit, daarbuiten alleen bij Meppel, Weerdinge, Deventer, Diepenveen, Markelo, Brummen, Harskamp, Nijkerk, Haarlemmerliede, Halfweg, Boekhorst, Lochem, Lichtevoorde, Dieren, Eibergen, Nijmegen, Weert, Breda, Hoensbroek, Brunssum, Geulle. Ulestraten en Houthem. Var. ochroleuca Barle met wit-met-groene bloemen is op Terschelling gevonden; var. purpurea mihi met donkerpurperen bloemen is bij Koegras gevonden. Listera R.Br. L. ovata R.Br. Soms zeer algemeen in de duinen in berkeboschjes, zelden ook tegen noordhellingen of in open pannen en in oude bosschen op min of meer kalkhoudende gronden. In laagveen alleen op de droogste en meest beschaduwde plekken. In het oosten, zuiden en midden van ons land vrij zeldzaam, vrij algemeen in Zuid-Limburg en de duinstreek. In Zeeland soms zeer algemeen (Wal- 153 cheren!) in bosschen en tegen dijken op zeeklei. Staat niet opgegeven voor Texel (?) Bij Bergen vond ik een vorm met donker-paarsbruine perigoonblaadjes, donker- bruinen steel en bruinroode nerven onder de bladeren: var. purpurascens mihi. Of de exemplaren met drie bladeren als een var. trifo- liata aangemerkt mogen worden, betwijfel ik zeer; of de vormen, die naar het aantal bladnerven beschreven worden, constant zijn is de vraag. 't Een en ander kan alleen door kweekproeven uitgemaakt worden. Wordt bestoven door sluipwespen en kleine kevertjes. Neottia Swartz. N. Nidus avis Rich. In humusrijke, min of meer kalkhoudende, beschaduwde gronden onder beuken of berken, veel zeldzamer onder naaldhout. Is in ons land nog zeldzaam. In den tijd van Van Eeden waren alleen vondsten bekend uit Zuid-Limburg, in 1879 is zij bij Bergen (N. H.) gevonden (waar nu een 8-tal groeiplaatsen) in 1899 bij Hengelo en later ook bij Castricum en Bloe- mendaal (hier nu verdwenen), Denekamp en den Achter- hoek van Gelderland. In de meeste werken wordt zij als een overblijvende, bij uitzondering meerjarige plant be- schouwd; het is mij gebleken bij Bergen, in Zuid-Limburg, Teutoburgerwoud en het Sauerland, dat zij slechts bij groote uitzondering overblijvend, in den regel 2—4-jarig is. De afgebroken wortels kunnen echter nieuwe planten vormen. De plant groeit nooit in een veenlaag, maar het liefst daar, waar humus en zand of klei (löss) gelijkmatig vermengd zijn. Zelfbestuiving regel. Goodyera R.Br. G. repens R.Br. Komt voor in humusrijke kalkarme naaldbosschen of gemengde bosschen. Was voor 1899 alleen bekend uit het Leuvenumsche en Hierdensche 154 bosch bij Harderwijk, heeft zich echter, evenals in Duitsch- land langs de Oostzee en de Rijnprovincie, ook in jongere bosschen verspreid bij Olterterp, Roden, Oranjewoud, Diepenveen, Bergen (Schoorl) en Wijk aan Zee (ver- dwenen door de kalk!?) Sturmia Rchb. S. Loeselii Rchb. Groeit in humusrijke, natte, open duinpannen, soms ook in ‘tlaagveen tusschen sphagnum. Is in ons land vrij algemeen op de Waddeneilanden, overigens zeer zeldzaam en op veel plaatsen verdwenen (Wijk aan Zee, Bloemendaal, Wassenaar, Katwijk en Hillegom). Komt nog voor bij Petten, Bergen, Egmond, Hoek van Holland, Voorne, Schouwen, Aalsmeer, Giet- hoorn, Markelo, Epe, Oosterhout, Zutphen, Nijmegen, Winterswijk en Abcoude. Oostkapelle. Cr SIPKES. NASCHRIFT. Tijdens het afdrukken vond ik nog Orchis Morio L. ¢ marginata mihi. De randen van de helm zijn aanmerkelijk lichter gekleurd, wit of zeer licht- paars met groenen weerschijn. Oostkapelle. O. Morio L. labello permaculato groeit ook te Middelburg; Platanthera chlorantha Rchb. op drie buitenplaatsen te Oostkapelle. Eiger Ranunculus acris Linné met teruggeslagen kelkbladen door J. E. A. DEN DOOP. In de mededeeling: „Bijdrage tot de kennis der Neder- landsche adventiefflora’’ (Nederl. Kruidk. Arch. 1917, p. p. 181—205) beschrijft J. Th. Henrard op p. 195 een op 8 Juni 1914 op het graanafvaiterrein aan de Linge bij Gorinchem gevonden Ranunculus acris Linné met terug- geslagen kelkbladen als een nieuwe variëteit onder den naam van „Ranunculus acer L. var. retroflexus Henr.” Door schrijver dezes werd in de jaren 1914—1916 bij een plantengeographische studie in de Maas-uiterwaarden bij Grave een zeer groot aantal exemplaren van Ranun- culus acris Linné, R. bulbosus Linné en R. repens Linné ') in ‘t veld bestudeerd. In ‘t bijzonder kwamen den schrijver meerdere duizenden exemplaren Ranunculus acris Linné stuk voor stuk onder de oogen. Hierbij werd ter onder- scheiding der drie genoemde soorten vooral op het al of niet teruggeslagen zijn der kelkbladen, en op het al of niet gesleufd zijn van den bloemstengel gelet. Onder dit materiaal werden meerdere exemplaren van Ranunculus acris Linné aangetroffen met teruggeslagen kelkbladen. In één geval waren van één en dezelfde bloem 1) Deze drie soorten zijn ter plaatse algemeen, terwijl er geen andere Ranunculus-soorten voorkomen (uitgezonderd zeldzaam Ranunculus Flammula Linné). 156 drie kelkblaadjes wel, de twee andere echter niet terug- geslagen. Ook werden gevallen waargenomen, waarbij Ranunculus bulbosus Linné opstaande kelkblaadjes had. Deze gevallen zijn zonder twijfel als afwijkingen (soms in de richting van verwante soorten) te beschouwen, zooals er bij het nauwkeurig bestudeeren van een soort in een groot aantal exemplaren altijd voor den dag komen. ?) Ranunculus acris Linné schijnt overigens (ten minste in het bestudeerde gebied) ook in andere richtingen neiging tot afwijkingen te bezitten. Soms komen dergelijke afwij- kingen plaatselijk (vermoedelijk in verband met de uiterlijke invloeden ter plaatse) veelvuldig voor. Zoo werden in de weide gelegen ten noord-westen van de Nieuwe Haven te Grave meerdere exemplaren der genoemde soort ge- vonden, waarbij de kelkbladen tot handdeelige groene bladen waren uitgegroeid, juist gelijk de bladen die aan den stengelvoet ontspringen. In de eerste weide langs de Maas ten ‚zuid-oosten van Grave werden vele exemplaren van dezelfde soort gevonden, waarvan de kroonblaadjes klein en min of meer vergroend waren. Bovendien hadden deze exemplaren dan dikwijls min of meer, soms volkomen gevulde bloemen. Een exemplaar van Ranunculus repens Linné met ver- groende, gevulde bloemen werd door den schrijver ge- vonden in de buurt van Muiden. Weder in de buurt van Grave werden exemplaren van Ranunculus bulbosus Linné gevonden, waarbij de honing- schubjes der kroonbladen tot min of meer groote blad- achtige lichaampjes waren uitgegroeid. Ook in de meeldraden van Ranunculus-soorten werden afwijkingen waargenomen. 1) In genoemde streek levert Nasturtium sylvestre Robert Brown in - dit opzicht dankbaar materiaal. 157 Soortgelijke afwijkingen zijn dikwijls uit phylogenetisch en soms ook uit plantengeographisch oogpunt zeer be- langrijk; niet ieder gevoelt echter de noodzakelijkheid om terwille van zoo'n afwijking den plantennomenclatorischen last nog zwaarder te maken dan hij is. . Bendoredjo, Java, 7 December 1918. Zie ook pag. 80. (Red.) Galeopsis. Een systematisch-floristische studie door J. TH. HENRARD. § 1. Inleiding. De studie van dit geslacht ') is door mij ter hand ge- nomen, nadat ik gedurende eenige jaren de groote varia- biliteit van enkele in Zuid-Limburg voorkomende soorten opgemerkt had. Temeer leek mij deze studie niet geheel nutteloos, daar voor onze Nederlandsche flora de vormen niet nader zijn onderzocht. Het is mij nu mogelijk, aan de hand van vele litteratuurgegevens en een groot her- bariummateriaal, benevens de vele waarnemingen aan levende planten in de natuur en ten deele in cultuur, een algemeen overzicht te geven van dit bijna geheel uit inlandsche soorten bestaande geslacht. Als hoofdbron voor de gegevens diende mij de buitengewoon belangrijke be- werking van Briquet®). De oudere schrijvers hebben steeds het gezwollen stengeldeel onder de knoopen der 1) Volgens Otto Kuntze, Revisio generum plantarum Il, [1891], pag. 521, moet ‘t geslacht Galeopsis vervallen en dient daarvoor in de plaats te treden het geslacht Ladanum. De excentrieke methode van Kuntze wordt gelukkig door moderne systematici niet gevolgd. 2) Briquet, Monographie du Genre Galeopsis [1892] Mémoires des Savants étrangers publiés par L'Académie Royale des sciences etc. de Belgique (Bruxelles), Tome LII. A eh |. 159 stengels en takken bij Galeopsis zeer frappant gevonden. Zonder zich te bekommeren over de beteekenis dezer verdikkingen, gebruikten zij dit kenmerk als basis van indeeling, en zulks zeer terecht. Het al of niet aanwezig zijn dezer verdikkingen gebruikte Linnaeus in zijn be- schrijvingen ') en zijn voorbeeld is door bijna alle latere systematici gevolgd. Alleen de Rochebrune en Savatier’”) beschouwden dit kenmerk als waardeloos, daar dit ken- merk volgens hen een specifieke eigenschap zou zijn van het geheele geslacht Galeopsis. Bij deze schrijvers vinden we verder een geheele tirade, dat de meest algemeene planten het minst bestudeerd zijn en dat ‘t meerendeel der auteurs maar van hun voorgangers overschrijven zonder de feiten te onderzoeken. De aanduidingen van genoemde heeren missen echter elken grond en zijn absoluut foutief. Een eenvoudige microscopische doorsnede dezer verdikkingen toont dadelijk een geheel anderen bouw door ‘t voor- komen van zeer eigenaardige luchtkanalen in het collen- chym onder de epidermis, afgezien van ‘tfeit, dat die verdikkingen een bijzondere physiologische beteekenis hebben als bewegingsorgaan. *) De door de oudere floristen en systematici instinctmatig gemaakte indeeling blijft dan ook de eenige juiste voor ‘t geslacht Galeopsis en elke plant uit dit genus is ook in fragmenten steeds zeker tot een der beide afdeelingen te brengen. De planten, waarbij onder de knoopen de genoemde verdikkingen (Briquet noemt ze „renflements moteurs’) voorkomen, behooren tot de groep Tetrahit, waar ze ontbreken hebben we de groep ‘Ladanum. Deze indeeling blijkt verder ook systematisch 1) Linné, Species plantarum Ed. I, [1753], p. 579. 2) De Rochebrune et Savatier, Catalogue raisonné des plantes phanérogames croissant spontanément dans le département de la Charente, [1860], p. 168. *) Hugo de Vries (in H. Thiel’s Landwirthschaftliche Jahrbücher); Ueber die Aufríchtung gelagerten Getreides, [1880], t. IX, pp. 498—499. 160 van hooge waarde te zijn, daar beide groepen in de wijze van inplanting der haren karakteristieke verschillen op- leveren, waarover straks meer zal worden gezegd. Eigen- aardig is verder, dat bij de sectie Tetrahit onder de verdikte knoopen zich dikwijls adventiefwortels ontwikkelen, welke de planten steviger kunnen bevestigen. Is nu de indeeling in twee groepen geheel duidelijk geworden, dan vinden we dat er van de vijf soorten uit dit geslacht, welke in Nederland voorkomen, twee behooren tot de sectie Ladanum, nl. Galeopsis Ladanum L. en Galeopsis dubia Leers (ochroleuca), en drie tot de sectie Tetrahit, nl. Galeopsis Tetrahit L., Galeopsis pubescens Bess. en Galeopsis speciosa Mill. (versicolor). In dit resumé zal ik de verschillende vormen dezer soorten voor ons land nagaan. Boven is reeds gesproken over de haren bij Galeopsis. Delbrouck ’) heeft ‘t eerst gewezen op de lange 3—4- cellige haren van Galeopsis Tefrahit, welke ontstaan, doordat een opperhuidscel zich tangentiaal deelt; terwijl de bovenste aldus gevormde cel uitgroeit en door tangen- tiale deelingen een meercellig haar oplevert, gaat de onderste cel voort zich overlangs te deelen. De alsdan gevormde cellen gaan zich om het haar heen welven en vormen ten slotte daaromheen een trechtervormig kussentje. Dit kussentje is ten slotte ook met het bloote oog waar- neembaar. Schmidt *) spreekt hier van een „celgordel'’. Bij alle soorten uit de groep Tefrahit komt zulk een celgordel voor, terwijl deze geheel ontbreekt bij de sectie Ladanum, waar de haren een normale inplanting hebben. Galeopsis pubescens neemt onder de soorten van ons 1) Delbrouck, Die Pflanzenstacheln (Hanstein Bot. Abhandl. aus dem Gebiete der Morphologie und Physiologie, [1875] t. Il, Heft IV. 2) C. Schmidt, Vergleichende Untersuchungen über die Behaarung der Labiaten und Boragineen, [1888], Rybnik, pp. 30—32. BS 161 geslacht nog een bijzondere plaats in, daar behalve de voor de sectie Tetrahit specifieke haren op de verdikkingen onder de knoopen ook veel normale haren voorkomen. ') Zeer eigenaardig is verder de mededeeling van Delbrouck dat Galeopsis ochroleuca (dubia) en Ladanum haren be- zitten geheel volgens het type van Galeopsis Tetrahit. Blijkbaar berust deze foutieve opgave op ‘t onderzoek van onjuist gedetermineerde exemplaren. Het afbakenen der soorten heeft nog al moeilijkheden opgeleverd, daar vele auteurs overgangsvormen vermelden. Zoo degradeert Ascherson ®) Galeopsis dubia (ochroleuca) tot een variëteit van Galeopsis Ladanum op grond van ‘t voor- komen van overgangsvormen tusschen beide soorten. Deze tusschenvormen zijn echter gebleken hybriden *) te zijn. De soorten zelf blijken bij kultuur volkomen constant, als men voorzorgen neemt door de planten te beschutten voor insectenbezoek. Ofschoon bij de Galeopsis soorten kruisbestuiving regel is, heeft er bij afwezigheid van insectenbezoek zelfbestuiving plaats, welke steeds rijkelijk kiembaar zaad levert. Axell +) toonde dit experimenteel aan bij Galeopsis speciosa (versicolor). Zeer kort na Crépin's uitstekende uiteenzetting der Galeopsis hybriden tusschen G. Ladanum en G. dubia beschreef Wirtgen ’) deze hybride opnieuw; ook hij zag tusschen deze twee soorten hybriden, doch hij meende, dat de stamouders niet scherp waren te onderscheiden tengevolge van de 1) Briquet, loc. cit. pag. 62! °) Ascherson, Flora der Provinz Brandenburg, I, [1864], p. 526. 5) Crépin, Sur le Galeopsis Ladano-ochroleuca in Bull. Acad. des Scienc. de Belg., t. XX, 3me partie, pp. 58—59, [1853]. 4) Severin Axell, Om anordnigarna för fanerogama växternas befruktning. Stockholm [1869]. 5) Ph. Wirtgen, Galeopsis Ladanum L. und Galeopsis ochroleuca Lam. Eine botanische Untersuchung. (Verhandl. des Naturhistor. Vereins der Preuss. Rheinlande und Westphalens, XI, [1854], pp. 437 —448)! Ned. Kruidk. Archief. 1918. 11 162 bindende intermediaire vormen. Zijn verhandeling is veel minder duidelijk dan die van Crépin, en zijn waarnemingen zijn op sommige punten onjuist. De Galeopsis-soorten zijn steeds eenjarig, en al of niet vertakt. Ter onderscheiding van vele vormen is vooral het blad van belang. De bladvorm is bij de diverse soorten zeer variabel, zeer breed en dan dikwijls met afgeronden voet of smaller met wigvormigen voet, tot zelfs lijnlan- cetvormig, in ‘tlaatste geval dikwijls zonder tanden. Ze zijn zeer sterk behaard tot viltig of geheel kaal, soms met omgerolden rand. Voor de beschrijving der verschillende soorten en variëteiten mogen alleen (evenals bij ‘t zoo vormenrijke geslacht Chenopodium *) gebruikt worden de middelste stengelbladen van den hoofdstengel of der groote zijtakken en nimmer mogen daarbij die bladen beoordeeld worden, welke bloemen in de oksels dragen. De bladen der schijnkransen hebben vaak een geheel afwijkenden vorm en zijn voor de verschillende vormen niet typisch. Zeer duidelijk wordt hierop door Kirchhoff gewezen. *) De stengel is bij onze soorten altijd min of meer vierkant, groen, doch dikwijls ook rood gekleurd of in de lengte rood en groen gestreept (O. Ladanum). Bij de sectie Tefrahit zijn de stengels en de knoopen dikwijls rood gekleurd, de verdikkingen onder de knoopen blijven dan echter groen. Het omgekeerde is zeldzaam. De bloeiwijzen bestaan uit schijnkransen en de bloemen zijn, zooals bij alle Labiaten, geplaatst aan ‘t eind der secundaire as; alleen teratologisch komt het voor, dat ze zitten op de primaire as. Elke schijnkrans heeft een centrale bloem en aan beide zijden daarvan twee zijbloemen enz. De bloeiwijze is dus een dichasium. Elke bloem heeft twee schutblaadjes en ) A. Ludwig, in Ascherson und Graebner Synopsis, V, pag. 37. *) A. Kirchhoff, De Labiatarum organis vegetativis commentarium anatomico-morphologicum. Bonn, [1861]. y | 163 elke schijnkrans eenige schutblaadjes, welke evenals de kelktanden aan hun top een naald dragen. De lengte dier naald is bij sommige vormen zeer groot en van systematisch belang. (Galeopsis Ladanum var. spinosa en var. orophila; Galeopsis Tetrahit var. Reichenbachii. De bloemkroon is bij ons geslacht zeer verschillend van vorm, de kroonbuis is in vergelijking met de andere bloemdeelen zeer lang en bereikt bij de grootbloemige soorten de lengte van 2 cM. (soms zelfs nog meer!), is inwendig beneden kaal, doch meer naar boven toe verspreid behaard, soms echter ook geheel kaal; van buiten is de bloemkroon meestal behaard, de bovenlip is ongedeeld, de onderlip is driedeelig met ongedeelde zijlobben en ongedeelde tot zwak uitgerande middenlob. Deze laatste is zeer verschillend van vorm bij de verschillende variëteiten, ja zelfs bij verschillende individu's, en kan verlengd zijn met een diepere insnijding en naar binnen gerolde randen (G. Tetrahit var. bifida). De onderlip is in ‘t midden gevlekt (honingmerk), de vorm van dit honingmerk is verschillend bij de beide secties Ladanum en Tetrahit |). Over de verschillende kleuren van deze onderlipvlek zal bij de soorten zelf nog iets gezegd worden. Bij Galeopsis is een zwakke gynodioecie waargenomen °), doch in veel geringere mate dan bij andere geslachten (Glechoma, Mentha) der Labiaten. De vrouwelijke bloem is half zoo klein als de tweeslachtige, met verkorte helmdraden, rudimentaire helmknoppen en zeer kleine bovenlip. Briquet ®) betwijfelt deze waar- nemingen. Bloemanomalién komen bij Galeopsis nog al eens voor, voor zoover ze mij bekend geworden en levend DB rigwetsloc” cit sp 130 fig. 29! 2) FE. Moewes, Ueber Bastarde von Mentha arvensis und Mentha _aquatica, sowie die sexuellen Eigenschaften hybrider und gynodiöcischer Pflanzen, p. 19. Leipzig. [1883]. 3) Loc. cit. pag. 160.! 164 onderzocht zijn, waren ze allen terminaal. Schultes [1814] gaf ze reeds aan, daarna de Candolle [1827], een tetramere pelorie door Vaucher en Fincke [1841] (ook in ons land waargenomen), een bloem van Galeopsis Ladanum met een bovenlip gevormd en gevlekt evenals de onderlip door de Mélicocg [1846]; tetramere en pentamere terminale peloriën van Galeopsis Ladanum en speciosa vinden we verder bij Metsch [1852], Weck [1854] en Buchenau [1857], en van Galeopsis Tefrahit ook bij Meigen [1890]. Briquet }) zelf geeft niet minder dan 27 bloemafwijkingen in détail met eenige teeke- ningen op. ; Tenslotte moet ik nog vermelden twee bij Galeopsis voorkomende verschijnselen, de sterk uitgesproken hete- ranthie °) en de minder geprononceerde cleistogamie. De verschillende soorten uit ons geslacht gedragen zich, wat ‘tvoorkomen van groot- of kleinbloemige exemplaren betreft, zeer verschillend. Bij eenige soorten (G. Ladanum, G. Tetrahit) vinden we in de natuur steeds gemakkelijk zoowel grootbloemige als kleinbloemige planten, van andere (G. dubia) is de grootbloemige vorm algemeen, de klein- bloemige zeldzaam. Zelfs aan één en dezelfde plant is het verschil in bloemgrootte zoo sterk, dat het bijna ondoenlijk is, om daarop aparte vormen te onderscheiden, zooals vele auteurs dat willen. *) Wat de cleistogamie betreft, deze is voor ‘t eerst waargenomen door Briquet zelf in 1889 te Heidelberg bij Galeopsis Tetrahit *), waar de ') Loc. cit., Monographie, Chapitre XXV, pp. 161—186! >) Briquet, Les Labiées des Alpes maritimes, p. 17. 5) Reichenbach, Zweiter Beitrag zur Flora von Dresden in Flora V, [1822], pp. 35—36. Koch, Synopsis Florae germanicae et helveticae, ed. 3, II [1857], pp. 489—490! Kuntze, Taschenflora von Leipzig, [1867], pp. 110 en 111. 4) Briquet, loc. cit. pag. 160.! 165 bloemen over elkaar gevouwen slippen hadden en meel- draden, die dicht bij den stijl gedrongen en evenals deze geheel in de bloem gesloten zaten, doch met goed ont- wikkeld pollen en vrucht. „Tous ces caractères accusent une cleistogamie prononcée' zegt hij. Toch is naar zijn meening deze cleistogamie evenals de door Moewes gevonden gynodioecie nog zeer twijfelachtig, juist omdat bij het geslacht Galeopsis zoo groote onregelmatigheden bij de ontwikkeling der bloemen voorkomen. De Galeopsis soorten groeien meestal gezellig, die der sectie Ladanum veelal op droge of zandige plaatsen, die der sectie Tetrahit meer op beschaduwden grond onder en langs kreupelhout, doch ook op akkers. Ze bloeien van Juli tot einde September, sommige soorten der Tefrahif groep dikwijls tot het invallen der vorst. Galeopsis dubia (ochroleuca) wordt ook als zeekustplant vermeld, doch zeer eigenaardig is het, dat bij deze halophilevorm geen dikker worden der bladeren optreedt, zooals bij zoovele zeekustplanten het geval is; integendeel worden hier de bladen dunner. !) Ik heb deze soort niet levend gezien van onze zeekusten en hoop dat zij, die deze plant langs onze kusten aantreffen, haar op dit kenmerk eens willen nagaan. *) § 2. Algemeene floristiek en systematiek. Het tegenwoordige standpunt der systematiek neemt zeven soorten aan uit ‘t geslacht Galeopsis, welke soorten beperkt zijn tot ‘t gebied der Oude Wereld, nl. Europa, ') Schimper, Die indo-malayische Strandflora, (Bot. Mittheil. aus den Tropen, III), Jena, [1891], p. 21. *) Onder verschillende overigens typische exemplaren door van den Bosch op Zuid-Beveland verzameld trof ik één plant aan met zeer dunne, donkergroene bladen, welke plant dus overeenkomt met het bovengezegde. Op deze plant kom ik bij de bespreking van Galeopsis dubia terug. 166 Siberië, Altaïgebergte, Transcaucasië en Klein-Azië. In N.-Amerika zijn enkele soorten aangevoerd waargenomen. Van deze zeven soorten zijn er vijf bij ons aangetroffen (zie pag. 160). Deze zeven soorten, welke we als zeven vormengroepen aannemen, zijn goed gekarakteriseerd en niet verbonden door intermediaire vormen van niet-hybriden oorsprong. Volgens Hackel en Briquet zijn deze groepen dus soorten. ') Hagena, *) Desétangs *) en Briquet *) hebben verschillende soorten en vormen (een 15-tal) gecultiveerd en ze volkomen constant bevonden. Zoo cultiveerde Hagena de ook bij ons voorkomende Galeopsis bifida Boenningh. Voor ons land zijn ook van belang de cultuurproeven van Briquet met Galeopsis Ladanum var. orophila en var. calcarea, welke twee variëteiten, die in Zuid-Limburg voorkomen, constant zijn bij uitzaaiing mits „en ayant soin d'éliminer les insectes qui les croiseraient immédiatement’’. Hetzelfde kan gezegd worden van Galeopsis Tetrahit var. arvensis en var. silvestris, welke beide variëteiten door mij zelf zijn gecul- tiveerd. Volkomen typisch en goed kenbaar aan den blad- vorm zijn deze twee vormen slechts daar, waar ze alleen voorkomen. Komen ze echter in elkaars nabijheid voor (wat bij ons zeer dikwijls 't geval is) dan doet zich ‘t ver- schijnsel voor, waarop Briquet reeds wees, en dan lijkt het alsof ze door tallooze overgangsvormen zijn verbonden, zoodat ‘t niet moeilijk valt een reeks samen te stellen van alle mogelijke tusschenvormen. Vele dezer intermediaire 1) E. Hackel, Monographia Festucarum Europaearum, [1882], p. 44 en volg. J. Briquet, Les Labiées des Alpes maritimes, [1891], p. VIII. *) Hagena, Zur oldenburgischen Flora (Bot. Zeitung, XXI, [1863], p! 387): 8) Desétangs, Note sur quelques plantes intéressantes (Bull. Soc. Bot. de France, XXIII, [1876], p. 203). +) J. Briquet, Monogr. p. 227.! 167 vormen zijn duidelijk van hybriden oorsprong, daar de zuivere typen (onder de noodige voorzorgsmaatregelen boven aangegeven) geheel constant bleken te zijn. Sommige dezer intermediaire vormen, welke voor een groot per- centage vruchtbaar zijn, geven bij verdere cultuur een zeer heterogene nalatenschap, welke nalatenschap, in de natuur waargenomen, ons zeer ten onrechte zou doen besluiten tot een reeks van alle mogelijke overgangsvormen. Doch er zijn nog een groot aantal in ‘toog vallende vormen, welke zeker verdienen door cultuurproeven opge- helderd te worden; zoo komen tusschen de bovengenoemde variëteiten arvensis en silvestris eenige tusschenvormen voor welke in de cultuur wel constant blijken te zijn, hetgeen Briquet volkomen juist reeds had gevonden. Deze tusschenvormen zijn dus blijkbaar van hoogere systematische waarde, doch ‘t is dikwijls onmogelijk, in de natuur deze constante tusschenvormen (welke dus een aparte variëteit voorstellen) van de tallooze hybride vormen te onderkennen. Dit is des te lastiger, daar we met éénjarige planten te doen hebben en alle individuen, buiten verzameld en in den tuin overgebracht, na het seizoen ten gronde gaan. Ten slotte dienen ook verschil lende bastaarden, welke bij dit geslacht gemakkelijk op- treden, nader op ‘t voorkomen in ons land te worden onderzocht. Wij vinden bij Galeopsis een groot aantal vormen, welke wij met Briquet kunnen splitsen in twee groepen. Bij de eene groep vinden we én door de algemeene kenmerken, èn door het verspreidingsgebied, gemakkelijk uit, dat we te doen hebben met echte rassen; tot de tweede groep brengen we die vormen welke in de herbaria slechts zijn vertegenwoordigd door weinige exemplaren, welke dus zeer onvoldoende kunnen worden beoordeeld. Deze empirische vormen vooral dienen door cultuur te worden opgehelderd. 168 Voor ons land heb ik tot nu toe alleen onderzocht welke van de vastgestelde variëteiten der soorten voor- komen en tevens gezocht naar intermediaire vormen. Gaan we in ‘tkort die verschillende variëteiten der soorten even na, dan vinden we in de twee ondergroepen Ladanum en Tefrahit een zeer eigenaardig verschil in vormenrijkdom. Bij de sectie Ladanum is Galeopsis dubia zeer weinig vormenrijk in tegenstelling met Galeopsis Ladanum; bij de sectie Tetrahit is 't precies zoo, daar Galeopsis Tetrahit zeer vormenrijk, Galeopsis pubescens en Galeopsis ver- sicolor daarentegen arm aan vormen zijn. Zelfs binnen ‘tgebied van één soort vinden we deze ongelijkheid in vormgetal. Galeopsis Ladanum vervalt, zooals we zien zullen, in twee ondersoorten (subspecies). De eene onder- soort (angustifolia) nu is weer zeer rijk aan variëteiten, de andere (intermedia) echter arm. Tot de subspecies angustifolia behooren bij ons drie variéteiten, welke alle drie goed zijn gekarakteriseerd. De variéteit orophila is gekenmerkt door de lange kelktanden en naalden, ook aan de schutbladen en heeft in Europa een meer zuidelijk verspreidingsgebied. Ze is bij ons zeer zeldzaam waarge- nomen. De tweede variëteit wordt Kerneri genoemd, ze- is in Europa algemeen verbreid en bij ons de meest voorkomende vorm, waarin Galeopsis Ladanum optreedt. Tusschenvormen tusschen deze twee variéteiten zijn bij ons, gezien de zeldzaamheid der var. orophila, weinig te verwachten. Verdere variéteiten in deze groep zijn de variéteiten canescens en calcarea. Hier hebben we een struikelblok voor de determinatie, want de echte variéteit canescens, door Schuites ') in 1809 als soort beschreven en later (1830) door Reichenbach”) als variëteit tot 1) Schultes, Observationes botanicae no. 829 [1809] et Oesterreich's Flora, t. I p. 151 [1814]. *) Reichenbach, Flora germanica excursoria, p. 322 [1830]. 169 Galeopsis Ladanum gebracht, is een zeer bijzondere en zeldzame vorm, welke in Zuid- en Midden-Europa op steenachtige plaatsen aan zeeoevers en waterplassen voor- komt. Wat Wirtgen !) als Galeopsis canescens beschrijft, als een middenvorm tusschen Galeopsis Ladanum en Galeopsis ochroleuca (met welke laatste soort zij vooral door het indument overeenkomt), is een plant behoorende tot de variëteit calcarea, door Schönheit®) reeds in 1832 als soort beschreven en later door Grenier en Godron %) (1852) als variëteit arenaria opnieuw benoemd. Deze variëteit is op verschillende plaatsen in Zuid-Limburg vrij vaak waargenomen, terwijl zij ook van Nijmegen bekend is. Het is een ras met groot verspreidingsgebied, dat zich onderscheidt door den beklierden kelk en een zeer sterk indument, dat uit tweeërlei soort haren bestaat: pilis patulis et adpressis commixtis. Door deze sterke be- haring komt het al meer overeen met de subspecies intermedia, doch behoort in de vegetatieve kenmerken toch geheel tot de ondersoort angustifolia. Ook dit ras is, waar het voorkomt met ‘tras Kerneri, daarmede door intermediaire vormen verbonden (Zuid-Limburg). De beide ondersoorten angustifolia en intermedia, door Gaudin‘) reeds als zoodanig onderscheiden (onder de namen angustifolia en latifolia), worden als gelijkwaardig tegenover elkaar geplaatst. De subspecies intermedia variëert nog tamelijk en bevat zeker nog een aantal vormen welke dienen te worden vastgelegd. Reichenbach ®) en ') Wirtgen, loc. cit. zie pag. 161 van mijne verhandeling. 2?) Schönheit, Phytographische Bemerkungen (Flora, XV, [1832], pp. 593—600, cum descriptione optima). 3) Grenier et Godron, Flore de France, Il, p. 684 [1852]. 4) Gaudin, Flora Helvetica, IV, p. 54 [1829]. Ope eichenbach; l citi pag. 322. 170 Reuter!) hebben daaraan reeds hun krachten beproefd. Voor ons zijn deze vormen van minder belang, omdat deze ondersoort bij ons alleen adventief optreedt; althans is ‘twerkelijk indigene voorkomen in Zuid-Limburg mij tot heden nog niet zeker geworden. Onze tweede soort, de Galeopsis dubia Leers, is zeer verwant met de vorige soort, voornamelijk met de sub- species infermedia. Zij verschilt daarvan vooreerst door de geel gekleurde bloemkroon en vervolgens door de zijdeachtige en fluweelachtige beharing der kelken en bladen. Zij groeit gaarne op kiezelhoudenden grond en is bij ons weinig vormenrijk. Zij kruist gemakkelijk met Galeopsis Ladanum, overal waar deze twee soorten samen voorkomen. Dit geval doet zich bij ons bijna niet voor, zoodat de hybride tot de zeldzaamheden behoort. Zooals reeds gezegd is, gaven deze hybriden aan Ascherson aanleiding om Galeopsis dubia als variëteit tot Galeopsis Ladanum te brengen. Onze derde soort is Galeopsis pubescens, welke een verspreidingsgebied heeft, dat duidelijk wijst op een Zuid- oost-Europeeschen oorsprong. Zij bereikt haar Noord- westelijke grens in Baden en Wurtemberg en is bij ons, evenals in België, naar alle waarschijnlijkheid slechts als adventiefplant te beschouwen. Eveneens van Oosterschen oorsprong is Galeopsis speciosa, doch zij heeft een veel uitgestrekter woongebied en behoort voor onze flora dan ook tot de echte indigenen. Onze laatste soort, de Galeopsis Tetrahit, is de meest algemeene hennepnetel uit onze flora. Zij komt hier voor in twee variëteiten nl. var. arvensis en var. silvestris, welke beide veel in ons land zijn aan te treffen, doch de var. arvensis veel minder algemeen dan de var. silvestris. 1) Reuter, Espéces nouvelles ou critiques. Bull. Soc. de Génève, Il, p. 27 [1854]. ZA De var. arvensis is analoog, wat den bladvorm betreft, met de Galeopsis pubescens var. genuina door de aan den voet afgeronde bladen en den slechts kort toegespitsten top. De var. silvestris heeft daarentegen aan den voet wigvormig versmalde bladen en een lang uitgerekten top. Als ondersoort van Galeopsis Tetrahit moet beschouwd worden de Galeopsis bifida, welke, hoewel in de cultuur volkomen constant, te weinig en alleen in de florale deelen van de Galeopsis Tetrahit afwijkt, om als een aparte soort te worden beschouwd. Het beste wordt zij als een subspecies opgevat. Ook zijn er intermediaire vormen bekend tusschen deze ondersoort en de var. silvestris bovengenoemd. Zoowel bij de soorten pubescens, speciosa en Tefrahit hebben we in den bladvorm parallelle varië- teiten. Aan de eene zijde hebben we bij elk dezer drie soorten planten met afgeronden, soms bijna hartvormigen voet en kort toegespitsten bladtop, welke we bij deze soorten respectievelijk aanduiden als var. genuina, sulfurea en arvensis, terwijl de tegenovergestelde bladvorm bij deze soorten wordt aangegeven als var. Carfhusianorum, eu-speciosa en silvestris. § 3. Determinatietabel der soorten, ondersoorten en variëteiten van het geslacht Galeopsis. I. Stengels onder de knoopen niet voorzien van ver- dikkingen, welke als bewegingsorgaan dienen (ren- flements moteurs). Algemeene haarbekleeding alleen bestaande uit langere of kortere rechte of gebogen zachte haren welke zonder kussenvormige verheven- heid direct op de epidermis zijn ingeplant. Subgenus Ladanum Reichb. A. Kelken en bovenste bladen kaal, behaard of klier- achtig, maar nooit zijdeachtig-fluweelachtig be- haard; bloemkroon purper, zeer zelden wit. Galeopsis Ladanum L. 172 1. Bladen breed; eirond-langwerpig tot eirond- lancetvormig, veel breeder dan bij de volgende subspecies. Bladtanding bestaat uit 4—8 ge- woonlijk forsche tanden aan beide zijden van ‘t blad. Kelken groenachtig, alleen voorzien van afstaande haren, meer of minder klierachtig. Subspecies intermedia (Vill.) Brig. 2. Bladen smal-lancetvormig tot langwerpig-lan- cetvormig. Bladtanding bestaat aan beide zijden uit 1—4 (—6) weinig forsche tanden. Kelken witachtig, dikwijls slechts aangedrukt behaard of met een dubbel indument. Subspecies angustifolia (Ehrh.) Gaud. a. Kelk witachtig, de buis niet voorzien van een uitsluitend witte aangedrukte beharing, maar tevens met afstaande zachte haren en gesteelde klierharen. Kelktanden bijna alle gelijk van lengte. (forma ad subsp. inter- mediam vergens.) Var. calcarea (Schénh.) Brig. b. Kelkbuis voorzien van een aangedrukt wit- achtig vilt, weinig of niet beklierd, of kaal, doch nooit met lang afstaande beharing en zelden met langgesteelde klierharen. Kelk- tanden dikwijls ongelijk van lengte (formae typicae). a. Kelktanden met naald circa 5 mM. lang, naald 1—1.5 mM. lang. Aan beide zijden van het blad 3—4 weinig forsche tanden. Kelken grijsachtig. Var. orophila (Timb.) Brig. B. Kelktanden met naald 2—4 mM. lang. §. Stengels, takken, bladen, schutbladen en kelken dicht behaard, daardoor de geheele plant sterk grijswitviltig. Var. canescens (Schultes) Reichb. 173 SS. Stengels en takken evenals de overige deelen behaard of kaal, doch nooit voorzien van een grijswit vilt. *, Planten geheel kaal, daardoor bladen, stengels en takken een donker metaalachtigen glans ver- toonend. Var. glabra (Desétangs) Brig. *k, Planten behaard; tanding der bladen weinig forsch, onregel- matig, vaak geheel ontbrekend. Var. Kerneri Brig. B. Kelken en bovenste bladen klierachtig zacht-zijde- fluweelachtig behaard. Bladen langwerpig-eivormig tot langwerpig-lancetvormig,. spits tot stompachtig, aan den voet wigvormig; bloemkroon groot, geel- achtig, zeldzaam wit of purper. Galeopsis dubia Leers subsp. eu-dubia Henr. nom. nov. II. Stengels onder de knoopen voorzien van verdikkingen welke als bewegingsorgaan dienen. Bekleeding der plant geheel en al, of voor ‘t grootste gedeelte be- staande uit borstelharen, welke ingeplant zijn op een meercellige kussenvormige verhevenheid. Subgenus Tetrahit Reichb. A. De beharing der verdikkingen onder de knoopen bestaat uit tweeërlei soort haren; lange zachte haren zonder verdikkingen aan den voet, en stijve borstelharen voorzien van een verdikking aan den voet. Bloemen middelmatig van grootte; purper, bovenste deel der kroonbuis geelachtig. Galeopsis pubescens Bess. var. genuina Metsch. B. De beharing der verdikkingen onder de knoopen bestaat uitsluitend uit de stijve borstelharen 174 ingeplant op een kussenvormige verhevenheid. Bloemen groot of klein, verschillend gekleurd. 1. Kelktanden tot de helft der kroonbuis reikend; bloemkroon groot, tweekleurig, zeldzamer een- kleurig. Galeopsis speciosa Mill. subsp. eu-speciosa Henr. nom. nov. 2. Kelktanden ver boven de helft der kroonbuis uit- stekend, bloemkroon middelmatig van grootte, purper of wit. Galeopsis Tetrahit L. a. Bloemkroon klein, nauwelijks buiten de kelktanden uitstekend; middenlob der onder- lip meer lang dan breed, smal en verlengd duidelijk scherp ingesneden met omgerolde randen. Subspecies bifida (Boenngh.) Fries. b. Bloemkroon grooter dan bij vorige onder- soort; middenlob ongeveer even lang als breed, vierkant tot afgerond, nauwelijks uitgerand, bijna vlak. Subspecies genuina (Mutel) Brig. a. Bladen aan den top spits of kort toe- gespitst, aan den voet kort toegespitst, afgerond of bijna hartvormig. Var. arvensis Schlecht. f. Bladen aan den top lang toegespitst, aan den voet lang-wigvormig in den blad- steel versmald. Var. silvestris Schlecht. S 4. De in ons land waargenomen soorten van het geslacht Galeopsis en hunne vormen. 1. Galeopsis Ladanum L. Een in afmetingen en wijze van vertakking zeer variabele soort, met altijd hoekige kale of behaarde stengels. Bladen 175 eivormig, langwerpig of lancetvormig, zeer verschillend getand tot gaafrandig, behaard of kaalwordend, doch nooit met een fluweel tot zijdeachtige beharing. Ook de buis- vormige kelk is kaal of behaard, doch mist geheel de fluweelachtige beharing der volgende soort. Kelktanden zeer verschillend van lengte. Bloemkroon rood of zeldzaam wit, onderlip voorzien van een gele vlek. A. subspecies angustifolia (Ehrh.) Gaudin, Flora helv., t. IV, p. 52 [1829] = G. angustifolia Ehrhart, Herb. exsicc., no. 132 [1792]; Hoffmann, Deutschl. Flora, II, p. 8 [1804] = G. Ladanum var. angustifolium Wallroth, Sched. critic., p. 302 [1822] = G. grandiflora Bluff et Fingerhut, Comp. fl. germ., II, p. 26 [1825] non Roth (quae = Galeopsis dubia Leers). | Bladen lancetvormig tot lijnlancetvormig, zeldzamer breed, gewoonlijk meer of minder smal, naar den top toe spits tot zeer spits, aan den voet lang versmald-wigvormig, bijna gaafrandig of iets getand, doch aan beide randen met 4 (zeer zeldzaam tot 6) van elkaar verwijderde tanden, kelken buisvormig met dikwijls zeer ongelijk lange tanden. Bloemkroon bij de grootbloemige vormen meestal 2 cM. (tot zelfs meer) buiten de kelk uitstekend, bij de klein- bloemige vormen slechts 1—1!/, cM. langer dan de kelk. Tot deze ondersoort behooren de volgende drie in ons land aangetroffen variëteiten. 1. Var. orophila (Timb. Lagr.) Briquet, Labiées des Alpes maritimes, p. 163 [1891] = G. orophila Timbal- Lagrave in Bull. Soc. dauph., p. 17,[1874] = G. Lada- num var. campestre Timbal in Bull. Soc. dauph. [1885] = G. angustifolia var. chloropsis Briquet in herb. variis. Stengels enkelvoudig rechtopstaand, meest vertakt. Bladen meer of minder smal lancetvormig spits, aan den voet lang wigvormig, aan beide zijden behaard, doch groen; aan beide randen der bladen drie tot vier (zeer zeldzaam meerdere) zwakke tanden, !/,—1 mM. lang, RER Sers 176 welke aan de buitenzijde recht of ten deele gebogen zijn en een spitsen of gedeeltelijk stompen top hebben; tanden ongeveer met tusschenruimten van 5 mM. Kelken door aangedrukte haren grijsachtig, zeer zeldzaam met klierharen, kelktanden vaak langer of eenige van hen korter dan de kelkbuis, ongeveer 5 mM. lang, voorzien van een 1—1!/, mM. lange witte naald. Schutbladen flink ontwikkeld, dikwijls sterk teruggebogen en wit genaald. Verbreiding: In Zuid- en Midden-Europa van Servië tot Spanje en noordwaarts tot in Silezië en Thüringen; zij bereikt hare Noordwestelijke grens aan de kust van Frankrijk tot in Zuid-Engeland en België. Tot voor korten tijd was van het voorkomen dezer variëteit in ons land niets bekend, totdat zij in Zuid-Limburg op den St. Pie- tersberg op aardappelakkers door mij werd ontdekt. Haar voorkomen in Zuid-Limburg sluit zich geheel aan bij het gebied, waarin deze variëteit in België is gevonden. (Verviers Lejeune). Maastricht, kalkakkers op den St. Pietersberg, 29 Juli 1913, leg. Henrard en Zandvoort in drie exemplaren, doch eerst II 1916 als zoodanig door mij herkend. Eys, kleefaardeakkers 1917 leg. A. de Wever (een exemplaar in diens herbarium). Ook onder de cultuur- exemplaren van den heer de Wever uit zaad van planten uit Eys bevindt zich een goed exemplaar dezer variëteit. Ze zal bij Eys wel meer te vinden zijn. Ze is aldaar door den heer de Wever aangetroffen in gezelschap der variëteit calcarea. 2. Var. Kerneri Briquet, loco cit. p. 165 [1891) = Galeopsis angustifolia et canescens Kerner, Sched. ad fl. exsicc. austro-hung., nos. 943 et 944 non Schultes (quae = varietas propria). Planten meest flink ontwikkeld (10—) 30—40 (—50) cM. hoog, meestal zeer vertakt, behaard tot kaal wordend, met uitgespreide takken en zeer verschillend lange inter- fl nodiën meestal sterk rood aangeloopen. Bladen lancet- vormig, smal, spits tot zeer spits aan den top, aan den voet lang wigvormig uitgetrokken, groen, van boven kaal wordend, van onderen behaard, flink ontwikkelde bladen tot 4 cM. lang wordend bij 5—10 mM. breed; aan beide bladranden 3—4 weinig forsche tanden welke 1/,—1 mM. lang en aan den top recht en spits zijn en 1—5 mM. van elkaar zijn verwijderd. Bladen echter dikwijls bijna gaafrandig. Kelken door aangedrukte haren grijsachtig, kelktanden (2—) 2!/,—3 (— 4) mM. lang, korter dan de kelkbuis, voorzien van een 1 mM. lange witte naald; kelken onbeklierd, of zeldzaam met klieren. In Midden-Europa zeer verbreid en bij ons de meest voorkomende vorm, waarin Galeopsis Ladanum optreedt. Niet geheel typisch ook in Zweden aangetroffen en aan- gevoerd waargenomen, eveneens niet geheel typisch, in Noord-Amerika. Indien wij het voorkomen van deze variëteit in ons land nagaan, dan vinden we dat blijkbaar vroeger deze variëteit meer verbreid was over ons land, dan thans het geval is. Zooals op ‘t oogenblik de ver- spreiding is, moeten we opmerken dat G. Ladanum L. eigenlijk alleen inheemsch is in onze provincie Limburg en bijna uitsluitend in het zuidelijk gedeelte, terwijl vroeger deze soort, blijkens het aanwezige bewijsmateriaal ook in andere provincies en speciaal in de duinen voorkwam. ?) Van vele vindplaatsen buiten Limburg is ‘t buitendien zeker, dat we met aangevoerde planten te doen hebben, zooals de vindplaatsen op stationsterreinen en langs en tusschen de rails aan spoordijken dat aantoonen. Ik zag bewijsmateriaal van volgende vindplaatsen: *) Kruidk. Archief 2. I. p 400 (van Eeden); van Hall FI. Batav. Septentrion. In Herb. Ned. Bot. Ver. bevinden zich twee fragmenten van van Hall zelf met de opgave v. H. 681. Hollandia. De opgave uit Baarn (prov. Utrecht) is niet meer te controleeren. Nederl. Kruidk. Archief. 1918. 12 178 Noord-Holland: Velserbosch bij Velsen, 1838, forma micrantha (Molkenboer). Zuid-Holland: duin bij ‘s-Gravenhage, forma micrantha (Vrijdag Zijnen); aan de rivier de Lek bij Vianen, Aug. 1831, forma micrantha (van Hall). Gelderland: Arnhem; Thomson (zonder jaartal) Nijmegen; Waaldijk (Wttewaal), zandplaat tegenover Rossum 1839 (v. d. Trappen). Ooy 1642, 1843 (Abeleven). N. Brabant: Werkendam, Klopperwaard (advena!) 1835, 1836 (v. d. Sande Lacoste), als y canescens Koch; idem 1837 (v. d. S. L. niet typisch, ad calcaream vergens). Limburg: Maastricht (v. Hoven fm. grandiflora) 1870 (Groll), Gulpen en Epen, 1871 (v. d. Sande Lacoste, Herb. Oudemans No. 715 pro parte); id. 1885 (Kobus en Goedhart). Op vele plaatsen in Z. Limburg in herb. de Wever en herb. Henrard o.a: Wijlré, 1905 (leg. Henrard); 1917 (leg. de Wever); Gronsveld, 1906, 1917 (leg. de Wever); Keutenberg, Schin op Geul, talrijk 1917 (leg. de Wever); Beek-Elsloo langs het spoor, 1918 (leg. de Wever); Gulpen, Gulperberg, talrijk 1918 (leg. Vuyck) en volgens den Heer de Wever op verschillende andere plaatsen in Z.-Limburg. Van deze variëteit kunnen twee vormen worden onder- scheiden. Bij den eenen vorm zijn de kelken onbeklierd of zeer zelden met hier en daar een enkel klierhaar; dit is volgens de litteratuur de gewone vorm, waarin de var. Kerneri optreedt; doch niet zeldzaam treedt daarnaast (ook in ‘t buitenland!) een sterker beklierde vorm op, waarbij de kelken en de kelktanden, dikwijls ook de bovenste internodiën, verspreid doch vrij talrijk beklierd zijn. Deze laatste vorm is ook in ons land naast den gewonen vorm niet zelden. We krijgen dan de volgende indeeling: 179 a. subvar. vulgaris Henr. nova subvar. (= var. Kerneri Briquet sensu stricto). Glandulae calycis nullae vel rarae. Hiertoe behooren nagenoeg alle boven geciteerde vind- plaatsen. b. subvar. glandulifera. Henr. nova subvar. Calyces plus minusve glandulosi. Kelken en kelktanden, dikwijls'ook de bovenste inter- nodién, meer of minder beklierd. Naast den normalen vorm voorkomend, is deze zeker meer algemeen dan tot op heden mij bekend is. Ik zag o.a. volgende exemplaren: Nijmegen: Waal bij Rossum 1839, (leg. v. d. Trappen!) Vaals, 1902 (des Tombe! in herb. J. en W. 10691 — 10692) Gulpen, 1902 (Schuyt! in herb. J. en W. 10697 — 10698), Gronsveld, akkers bij Maarland, 1906 (c. typ.) (de Wever!) Sittard, aangevoerd graanmagazijn, 1910 (de Wever!) Bunde, stationsterrein, 1918 (de Wever!) Beek-Elsloo, 1918 (de Wever!) 3. Var. calcarea (Schönh.) Brig. Résumé d'une mono- graphie du genre Galeopsis, p. 28 [1891] = Galeopsis calcarea Schönheit, Phytogr. Bemerkungen in Flora, XV, pp. 593—600, [1832] = Galeopsis angustifolia var. arenaria Gren. et Godr., Flore de France, II, p. 684 [1852], = G. arvatica Jordan in Billot Annot. a la Flore de France et dAllemagne p. 130 [1858] = G. divergens Timbal ap. Loret in Bull. Soc. bot. de France, II, p. 794 [1859] (sine diagn.) = G. Ladanum var. monticola Launes ap. Magnier, FI. selecta, no. 940 [1885] = Galeopsis angustifolia var. canescens Wirtgen in Verh. d. Naturh. Vereins d. Preuss. Rheinlande Band XI [1854) p. 445—446 non Reichenb. Flora germ. excurs. p. 322, 1830 (quae = var. propr.) !) Planten wijd 1) In Germania saepe var. calcarea pro var. canescente habetur, 180 vertakt of enkelvoudig (bij kleinere exemplaren). Bladen lancetvormig, vrij smal met weinig of bijna geen tanden, die dan niet meer dan !/, mM. lang zijn. Kelken gewoonlijk dicht van gesteelde klierharen voorzien, zeer harig door afstaande en aanliggende haren. Daar de laatste echter talrijker zijn, worden de schijnkransen geheel grijsachtig; kelkbuis 5—6 mM. lang, met weinig uitstekende nerven, kelktanden + tweemaal korter dan de buis, ongeveer 3—3'/, mM. lang, voorzien van een witte, 1 mM. lange naald. De gesteelde klieren voornamelijk in de kelkbochten. Zeer verbreid op akkers in Midden-Europa, van Noord-Italië en Oostenrijk-Hongarije tot in Midden- Duitschland en in West-Europa in Frankrijk, Engeland en België. De vindplaatsen in Nederland sluiten goed aan bij die in België en Duitschland. Voornamelijk de Heer A. de Wever heeft deze variëteit in Zuid-Limburg goed bestudeerd en uit het door hem verzamelde materiaal blijkt, hoe vormenrijk deze variëteit is. Hoewel in bijna alle kenmerken variabel en dikwijls overeenkomend met andere variëteiten dezer soort is zij altijd herkenbaar aan het dubbele indument der kelkbuis; alleen bij oude herbariumexemplaren is dit wel eens moeilijker te controleeren. Ik deel deze variëteit voorloopig in volgens de volgende variaties, te weten: bekliering der kelken, lengte der kelktanden en breedte der bladen, benevens de algemeene beharing der plant. a. subvar. typica Henr. nova subvar. (= var. calcarea Briquet sensu stricto). Calyces valde vel parce glandulosi, praecipue in sinuum regione glandulis ornati. Dentes tubo dimidio breviores, sed nulla documenta ad hanc comprobandam opinionem novimus. Interpraetatio cl. Reichenbachii autem citatione loci classici (prope Nicaeam), nobis adhuc certissima videtur, putamus igitur in futuro nomenclaturam illam servandam esse et ceteras rejiciendas. (Briquet. loc. cit. pag. 255). 181 circa, 3—3'/, mM. longi, arista alba 1 mM. longa praediti. Folia lanceolata, mediocriter angusta, dentibus aris, 1/, mM. altis. Indumentum plantarum praesertim verticillas- trorum et foliorum, sed etiam caulium, albescens et canescens. Alvorens ik overga tot het opgeven der mij bekend geworden vindplaatsen, wil ik als historische bijzonderheid de ontdekking dezer variéteit voor ons land memoreeren. De Beyer trof ze vrij talrijk aan bij Nijmegen in 1830 en zond in dat jaar en in de beide volgende, exemplaren aan eenige floristen. Zoo ook een exemplaar aan den Hoogleeraar van Hall. Deze laatste benoemde deze plant als Galeopsis Ladanum var. foliis incano-tomentosis v. H. Uit het authentieke etiket in diens herbarium blijkt, dat hij Nees von Esenbeck over deze variëteit ge- raadpleegd heeft, want hij vermeldt tevens: „Door Nees von Esenbeck gehouden voor Gal. canescens, van welke zij echter verschilt: internodiis superne non incrassatis . Op een tweede herbariumetiket van van Hall vinden we dan de aanduiding: „Galeopsis Ladanum Schreber, gevonden door de Beyer bij Nijmegen, is Galeopsis canescens Marschall a Bieberstein, Fl. cauc, suppl. p. 397, Sprengel Syst. Veg. in Schultes. Zie vooral den brief van B. 11 Febr. 1830", terwijl aan den achterkant van het etiket de volgende mededeeling voorkomt: „Sed a Gal. canescente differt infernodiis superne non incrassatis nomine potius G. Ladanum var. foliis incano-tomentosis cf. Bön- ninghausen Fl. Monast. p. 177 et Sprengel Syst. Veg. Il p. 725 (v. H.)’. Bovendien geeft hij op een derde etiket de opmerking: „calyce tomentoso, foliis angustioribus caet. differt ab icone Engl. 884!, quae forte est Gal. ladanum 5 DC. Galeopsidis Ladani L. Sm.” Van Hall heeft zich met het onderzoek van de exem- plaren van de Beyer ernstig bezig gehouden en stelde daarin het levendigste belang; heeft van de Beyer dan 182 ook nog al eens planten opgevraagd en was met de Beyer daarover in correspondentie. Op een der etiketten lezen we o.a: „Zend mij nog eens zoo ge wilt uwe Gal. Ladanum’’. Dat er over die planten van de Beyer zooveel te doen is geweest en van Hall zelf telkens getwijfeld heeft, hoe deze plant te moeten identificeeren, zal ons niet verwonderen, indien we uit het talrijke door de Beyer gezonden en bewaarde materiaal zien, dat niet alle planten even typisch zijn, en dat ze voornamelijk het dubbele indument (hoewel aanwezig) niet overal even duidelijk, soms zelfs zeer zwak, vertoonen. Alle exemplaren, door mij gezien, zijn buitengewoon groot en fraaibloemig. Dezelfde planten vinden we terug in herb. Abeleven en in herb. Posthumus. Vooral de laatste exemplaren, hoewel klein en minder vertakt, toonen het duidelijkste dat dubbele indument. Het ware te wenschen, dat deze plant in de buurt van Nijmegen zou worden teruggevonden. De planten van de Beyer zijn, ofschoon schitterend bewaard, te oud en de klieren en vele haren in den loop der jaren meer of minder afgevallen. Van belang is ‘t nog op te merken, dat de ijverige van Hall dezen vorm gecultiveerd heeft, blijkens een bewaard gebleven exem- plaar in diens herbarium, met het etiket: Galeopsis canescens Schultes culta e seminibus Neomagentibus (v. H.). Nu we iets weten over de cultuur der Galeopsis soorten (zie pag. 167) kunnen we dat cultuurexemplaar beter be- oordeelen. Doordat de noodige voorzorgsmaatregelen niet genomen zijn, heeft dat exemplaar dan ook niet de ver- eischte bewijskracht. De var. calcarea is in ons land inheemsch in Zuid- Limburg. De eenige mij bekend geworden vondst daar- buiten is Noord-Brabant, aangevoerd bij Waalre, 1899 (v. d. Briel! in herb. Heukels met witte bloemen!) Een tweede vondst van deze fm. albiflora ook tot var. calcarea behoorend zag ik in herb. de Wever van 183 Gulpen, 1917 (leg. Stessen). Verder zag ik de volgende roodbloemige exemplaren: Maastricht (leg. Wenck! zonder jaartal in herb. Abeleven); Gulpen en Eys, overvloedig, 1871 leg. v. d. Sande Lacoste! Herb. N. B. V., herb. Oude- mans no. 715 pro parte; Valkenburg, 1889 (leg. Vuyck!); Gulpen, 1889 (de Wever! volgens Thellung var. canescens, doch met het karakteristieke dubbele indument!!); Valkenburg, 1900 (leg. Mej. Icke!); Gulpen, 1902 (leg. Schuyt! (herb. Jansen en Wachter no. 10696); Wijlré,. Keutenberg, 1905 (leg. Henrard); Bunde 1917 (leg. de Wever pro parte); Terhagen langs het spoor, St. Geertruid, Geulle, Eijs-Wittem, Schin op Geul, Gulpen, allen in 1917 (leg. de Wever in herb. prop. et in herb. Henrard); Gulpen, zeer veel in fraaie exemplaren 1918 (leg. Vuyck in herb. Henr.). b. subvar. subeglandulosa Henr. nova subvar. Glandulae calycis nullae vel perrarae, ceterum ut in sub- varietate typica. Deze interessante vorm is Dae geheel onbeklierd en is met den gewonen vorm van calcarea door den Heer de Wever langs het spoor te Terhagen ontdekt in 1918. Dit is tot op heden de eenige mij bekende vondst. Alleen een herhaald onderzoek deed bij dezen vorm hier en daar een enkele klier op de kelken vinden. Ook de Heer de Wever vond eerst geen klieren, doch na lang zoeken werden er enkele gevonden, zoo ook door mij. In over- eenstemming met dit feit is bovengenoemde naam gekozen. c. subvar. platyphylla Henr. nova subvar. (= var. latifolia Wirtgen in herb. non Hoffm.). Folia caulina late ovato-oblonga vel ovato-lanceolata 3.5—4 cM. longa, 1.5—2 cM. lata. Ceterum ut in varietate typica. Deze subvariéteit is niets anders dan een breedbladige vorm van de variéteit calcarea en heeft dan ook het 184 karakteristieke dubbele indument, wijkt daardoor en door de sterke beharing der geheele plant van de vroeger als latifolia beschreven vorm af, welke tot de subsp. intermedia behoort. Ik zag dezen vorm uit Zuid-Limburg van verschillende vindplaatsen: Kunrade, 1917 (c. type) leg. de Wever! (herb. de W. herb. H.) Voerendaal, krijthelling, Ubags- berg, 1917 (de Wever!) Vaals-Lemiers, krijtakkers, 1917 (de Wever!) Broekhoven-Geulle, langs het spoor, 8 VIII 1918 (de Wever!) d. subvar, longidentata Henr. nova subvar. _ Dentes calycis valde inaequales, saepius partim ad 4 mM. longi, in typo parum inaequales. (An orophila X calcarea?) De beoordeeling van dezen vorm is nog al lastig; het indument der geheele plant wijst ten zeerste op de var. calcarea, doch de tanden zijn zeer ongelijk van lengte en de langste tanden bereiken een lengte van 4 mM.; de exemplaren van Gulpen zijn in beharing meer gelijkend op de typische var. calcarea, die van Bunde zijn minder witwollig en doen meer denken aan de var. orophila, alle exemplaren hebben echter een dubbel indument aan den kelk, daarom moeten deze onder calcarea worden gerang- schikt. Gulpen, Beversberg, krijthelling, 1918 (de W ever!) Bunde, langs ‘t spoor voor den tunnel, 1918 (de Wever!) Eijs, kleefaarde akkers, 1917 (de Wever!) De exemplaren van Eijs groeien aldaar onder de typische var. calcarea en met den grootbloemigen vorm der var. orophila. Deze exemplaren zijn zuiver intermediair tusschen orophila en calcarea en geven steun aan het vermoeden dat de variëteit longidentata een hybride is tusschen deze twee variëteiten. e. subvar. microdus Henr. nova subvar. Dentes calycis valde abbreviati, vix 2 mM. longi, arista alba vix 1 mM. longa ornati. Planta speciosa. Ceterum ut in subvar. typica. Een zeer fraaie vorm, dadelijk opvallend door de korte, 185 nauwelijks 2 mM. lange kelktanden, welke een nauwelijks 1 mM. lange naald hebben. Overigens komt deze vorm met de type overeen. Tot nu toe slechts éénmaal waar- genomen. Zuid-Limburg: Kunrade bij de kalkovens, VIII 1900 leg. A. de Wever (herb. de Wever et Henrard). f. subvar. virescens Henr. nova subvar. Planta usque ad 50 cM. alta, glabrescens, viridescens, sed calix indumento albescente adpresso obtectus, pilis patulis et glandulis stipitatis hirsutus. (An calcarea X Kerneri?) Deze vorm maakt een kalen indruk, doch is dadelijk kenbaar door het dubbele indument aan den kelk; behalve dit kenmerk herinneren de andere kenmerken zeer aan die van Kerneri, zoodat zeer wel gedacht kan worden aan een kruising van calcarea en Kerneri. Zuid-Limburg: Simpelveld-Eijs langs het spoor, (IX 1918) de Wever! Lutterade, langs het spoor, 1918 de Wever! (herb. de Wever et herb. Henrard). De variëteiten glabra en canescens komen in ons land niet voor; voor de volledigheid en daar het zeer eigen- aardige planten zijn vermeld ik ze hier. var. glabra (Desétgs) Brig. = Galeopsis glabra Desétangs in Bull. Soc. bot. de France, t. XXVIII, p. 203 [1876] = G. angustifolia var. glabrescens Gremli in Neue Beiträge, fasc. I, p. 20 [1880] non Favrat. Deze sierlijke variëteit komt in alles met de variëteit Kerneri overeen, doch is geheel en al kaal en daar de plant dikwijls sterk rood aangeloopen is, krijgt ze een koperkleurigen glans, zelfs de bloemkroon is van buiten zonder haren. Deze vorm is in Zwitserland en in Frankrijk zeer zelden waargenomen en bleek bij cultuur volkomen constant te zijn. Een vorm, die zeer dicht deze var. glabra nadert, is in België gevonden bij Verviers. var. canescens Reichenbach, Fl. germ. exc. [1830] p. 322 (non Wirtgen) = G. canescens Schultes, Obs. bot. no. 829 [1809] et Oest. Flora, t. II, p. 151 [1814] = 186 G. angustifolia var. littoralis de Vicq et Brutt., Cat. d. pl. de la Somme, p. 185 [1865]. Deze variëteit onderscheidt zich door zijn smalle, dikwijls gevouwen blaadjes, waarvan de randen naar beneden zijn opgerold, terwijl de geheele plant (ook de stengel) bedekt is met een aangedrukte, dichte beharing, waardoor zij een sterk witgrijs uiterlijk heeft. De kelken zijn dicht, doch steeds aangedrukt behaard en meestal sterker (soms minder) beklierd. De kelktanden zijn tweemaal korter dan de buis en 2—3 mM. lang met een nauwelijks 1 mM. lange witte naald aan den top. Een zeldzame vorm, die alleen in Zuid-Europa en hier en daar in midden-Europa op steen- achtige plaatsen aan de kust en langs oevers van meren voorkomt. ') Zij is dikwijls verward met de var. calcarea, die immers ook zeer dikwijls zoo'n dichte beharing ver- toont, doch de kelktanden zijn meestal korter dan bij de var. calcarea en de blaadjes smaller, bijna geheel lijnvormig en gevouwen, terwijl de randen omgerold zijn. Ook in de bekliering der kelken is veel overeenkomst met de var. calcarea, doch een goed kenmerk is het ontbreken van de afstaande beharing der kelken. Men zij er bedacht op, dat de var. Kerneri ook wel een dichtere beharing kan vertoonen der vegetatieve deelen. Men beoordeele dus een plant naar de gezamenlijke kenmerken! B. subsp. intermedia (Vill.) Briquet = G. intermedia Villars, Prosp. p. 21 [1779]; idem in Histoire des plantes du Dauphiné, t. II, p. 387 [1787] = G. parviflora Lam. Encycl. II, p. 600 [1786] = G. latifolia Hoffmann Deutsch. Fl. II, p. 8 [1804] = G. glandulosa Koch, Linnaea XXI p. 680—681 [1848] = G. longiflora Timb. et Marc. [1887]. Van deze uit een systematisch oogpunt ') De Galeopsis canescens van Kerner is niet deze aparte vorm door Reichenbach benoemd, doch behoort tot den meest algemeenen vorm, waarin G. Ladanum optreedt en die door Briquet var. Kerneri is genoemd. 187 zeer interessante ondersoort komt bij ons alleen voor de var. eu-intermedia Henr., nov. nom. = var. intermedia Mutel, Fl. francaise, III, p. 28 [1836]; Visiani, FI. dalmatica, II, p. 214 [1847]; Briquet, Mon. Genre Galeopsis, p. 260 [1890]. Onderscheidt zich van de vorige subspecies door de breedere, eirond-langwerpige tot eirond- lancetvormige bladen, die aan den voet wel wigvormig, doch vrij kort in den bladsteel versmald zijn. De bladen hebben meestal meerdere tamelijk forsche tanden, 3— (4—7) —8 aan weerszijden, welke langer zijn dan 1 mM. De kelken zijn lang buisvormig, 5—6 mM. lang en groen, Tanden gelijk van lengte en half zoo lang als de buis, terwijl ze slechts voorzien zijn van een korte naald. Ver- schilt van de vorige subspec., doordat de kelken alleen afstaand verspreid behaard zijn. Volgens Briquet en ook volgens Rouy!) is de kleinbloemige vorm de meest voorkomende. Deze subspecies treedt bij ons alleen aangevoerd op en is weinig waargenomen. Zij is dikwijls verkeerd geïnter- preteerd en verward met vormen der volgende soort, Galeopsis dubia (ochroleuca), doch is ook van de rood- bloemige .vormen van Galeopsis dubia te onderscheiden door het ontbreken van het zeer eigenaardige fluweelachtig zijdeachtig indument der bladondervlakte, zooals dat voor- komt bij Galeopsis dubia. Als ondervariëteiten kunnen de volgende worden onder- scheiden: subvar. genuina Henr. nova subvar. Dit is een vorm met vrij kleine kroon, de buis is recht en steekt niet of weinig boven den kelk uit. Ik zag dezen vorm niet inlandsch, evenmin de subvar. latissima Legrand in Bull. Assoc. fr. de Bot., II p. 69 [1899], 1) Rouy, Fl. de France XI, p. 284 [1909]! ee) ee KL 188 welke van de vorige alleen verschilt door de zeer breede (3—4 cM.) bladen. Onze exemplaren, alle van aanvoerterreinen, behooren tot subvar. lamiifolia Rouy |. cit. p. 284 met ovaal- lancetvormige tot 2 cM. breede bladen en een kroonbuis, veel langer dan de kelken. St. Philipsland, 1890 (leg. D. Lako!); pothoofd Deventer (leg. Kobus! mixt. c. Stachys annua); id. (leg. Kok Ankersmit! als G. pubescens Bess.). Rotterdam, Charlois, 1898 (leg. Jansen en Wachter! herb. pr. no. 10700); id. 1902 (leg. J. en W. no. 10701); id. 1903 (leg. J. en W. no. 10699); id. 1907 (leg. J. en W. no. 10702—10703); Rotterdam, Kralingsche-plaslaan, 1910 (leg. B. H. Danser! in herb. prop. en herb. Henrard); Gorinchem, aanvoerterrein aan de Linge, 1913 (leg. Henrard); Sittard, graanmagazijn Salm, 1914 (leg. de Wever! in herb. prop.); Beek-Elsloo, langs ‘t spoor, 1918 (leg. de Wever in herb. prop. en herb. Henrard). Ten slotte is nog van belang de subvar. longiflora (Timb. et Marc.) Rouy = Galeopsis longiflora T im bal et Marcais apud Magnier, Scrinia Fl. select, fasc. VI pe ld ósptS87 Deze verschilt van de vorige door zijn zwakkere be- haring, en de hoofdstengelbladen zijn langer en elliptisch- lancetvormig, kaler dan bij de type, flink getand, kelken minder beklierd, kelkbuis zeer lang, 3 maal zoo lang als de kelkbuis en tweemaal zoo lang als de geheele kelk met de tanden. Nabij onze grenzen op afval langs de Wurm, Herzogenrath, 1912 (leg. de Wever! in herb. prop. en in herb. Henrard). ‘s-Gravenhage, Jan. 1919. (Wordt vervolgd.) EL ME) DER OVER HET JAAR 1019 Pe ee ONDER BEDACTIE VAN | > Pie ete, Me “Mel, Cath. Cool, J. nie Th. J. Stomes, W. H. ig dead en. Dr. Th. Weevers; ‚__Uitgegeven 31 Mel 1920. RE <5 #3 sy MD DE WAAL, he = GRONINGEN, . buiten.de vacanties. a Wenscht men het ethereal! op. ‘een. seen | tid te bezoeken, dan is overleg omtrent He keus met. den ae conservator noodig. Aanvragen tot het leenen van planten. uit hal ROn voor onderzoek te. richten tot den. conservator, Haze- paterslaan 5, Haarlem. Terugzending van die planten adn hetzelfde adres, waaraan ook nieuwe planten po het Herbarium moeten worden gezonden. A CDE Bibliotheek. Aanvragen: om boeken en hs van boeken aan het adres: Koloniaal Instituut, Amsterdam. Reclames wegens het niet ontvangen van het. Recueil. „of het Ned. Kruidk. Arch. te richten tot den Conservator, evenals aanvragen tot aankoop van deelen van den. Prodr. i Fl. Bat. en van afleveringen of deelen van het | Recueil a en het Ned. Kruidk. Arch. ah Prijzen van oude jaargangen onzer ihdeelife: Recueil per afl, f1.—, per deel f3.—. Ned. Kruidk. Archief per deel f 1.50. 4 Inlichtingen voor de leden omtrent Hoogere. con en Vaatkryptogamen door den conservator: H. Heukels, Duinlustpark, Santpoort-Station, … i en door de leden der Herbarium-Commissie: J. Th. Henrard, Kon. Emmakade. 168, eae. W. H..Wachter, De Vliegerstraat 126, Rotterdam. Tenzij anders wordt verlangd, worden | de Ben planten opgenomen in het Ml ie VERZOEK Sen “ a a Leden, die ‘in het bezit zijn van de jaargangen 11914, ee 1915 of 1919 van het Ned. Kruidk. Archief, doch, doordien ““zij toch geen volledige serie bezitten, geen grooten prijs stellen op dit bezit, worden beleefd titgenoodigd, — die Lg jaargangen aan den conservator H, Heukels, eert Be Station, en ate es te ZENDEN. 11 RE A { , | = NEDERLANDSGH KRUIDKUNDIG ARCHIEF JAARGANG I919, VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN NEDERLANDSCHE BOTANISCHE VEREENIGING OVER HET JAAR 1919 Mej. Cath. Cool, J. Heimans, Die th. J. Stomps, W. H. Wachter en Dr. Th. Weevers. Uitgegeven 31 Mei 1920. M. DE WAAL, — GRONINGEN. INHOUD. Blz. Staat der Vereeniging op 15 Maart 1920 ..... . ger Verslag van den eersten secretaris over den toestand dee ven eeniging op | Januari 1920 ... . 16 Verslag der Commissie van Redactie voor het Beara nes Tr. tee heer 18 Verslag der Commissie van Redactie voor het N. Kr. Archief. . 19 Verslag der Commissie voor het Flor. Onderzoek van Nederland. 20 Verslag der Excursie, gehouden te Nijmegen op 24 Juli 1919 en ToOljendesdagens door rule Veuyicks Poo wt eenen 21 De Desmidiaceeén van de excursie naar Nijmegen door [iteimiamnis: 5°. ete oat Verslag der Oels voor de Bikes en het Hebe an ait OLS Titels der „Nieuwe Aanwinsten” van de Bibliotheek . . . . . 40 Rekening en Verantwoording van den Penningmeester. . . . . 47 Verslag der Commissie tot het nazien van de Rekening en Ver- antwoording van den Penningmeester . . . Sy Vergadering op Zondag 26 eee 1919 in het Benen Bebo fomumetemelcne chit. aaa.) ), 53 Vergadering op Zaterdag 3 Mei 1919 in nee Biotech bees torium te Amsterdam. . . 61 Vergadering op Zaterdag 29 Neessen 1919 in “het Bonnie Laboratorium te Utrecht. . . . Os In Memoriam Dr. S. H. Koorders der Dr I w. Moll . erwin ne) Aanwinsten van de Ned. Flora in 1917 en 1918 door A. W. Kloos Jr. 77 Voor Nederland nieuwe plantensoorten en nieuwe vindplaatsen van zeldzame planten IV door H. Heukels . ..... . 105 (aamnetesmeimin (brot.)) kirsdoor Gath Cool 4.) 126 Studién over Flora en Fauna van het Zuidlaarder Meer. Bijdrage tot de kennis van de biologie der Nederlandsche meren door DB REavingan me: Jl) Floristische Aanteekeningen XVI (Giveerte) Neon P. en en WiriieavWiachiterau). nn edad 5 EN ele Beknopt verslag van de Den 1919 in de omgeving van Epen (Z.-Limburg) door A. W. Kloos Jr.. . . 26 Aanwinsten van de Nederlandsche Flora in 1919 door A. W.K ie oos Tn 333 vy = he j BAe dae SP Wis f & ’ ‘ r \ \ ' * “ Ek A > fs ze $ a d A A Do vi f a ti hid i pa i i 5 ‘ Tar A \ font i J ‘ ‘ Bak ‘ + Á 7 i ray 1920 AUG 3 Nederlandsche Botanische Vereeniging (opgericht 15 Augustus 1845). LIBRapy rr tat STAAT DER VEREENIGING op 15 Maart 1920. BESTUUR. Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Voorzitter ( ) Prof. Dr. Ed. Verschaffelt, Ondervoorzitter ( ) Prof. Dr. Th. J. Stomps, /ste Secretaris (aftr. 1923). Dr. K. Zijlstra, 2de Secretaris ( ) Dr. Th. Weevers, Penningmeester ( ) PERMANENTE COMMISSIES. CURATORIUM VAN HET KOK ANKERSMIT-FONDS. Dr. J. W. C. Goethart, Leiden, Voorzitter (aftr. 1924). Dr. L. Vuyck, Schalkhaar, Secretaris ( J. T. Cremer, Santpoort ( P. Smidt van Gelder, Bennebroek (aftr. 1921 Dr. H. W. Heinsius, Amsterdam ( Prof. Dr. J. W. Moll, Groningen ( Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford, Utrecht (aftr. 1922). Prof. Dr. J. C. Schoute, Groningen (aftr. 1923 De Voorz. der N.B.V. (Prof. Dr. F. A. F.C. Went, aftr. 1924). De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922). 2 COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET RECUEIL DES TRAVAUX BOTANIQUES NEERLANDAIS. Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Voorzitter. Mej. Prof. Dr. Tine Tammes, Secretaresse. Prof Or. vir: G: vs [terson: Je: Prof. Dr. Ed. Verschaffelt. De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922). COMMISSIE VAN REDACTIE VOOR HET NEDER- LANDSCH KRUIDKUNDIG ARCHIEF. De Iste Secr. der N.B.V. (Prof. Dr. Th. J. Stomps, aftr. 1923). Voorzitter. W. H. Wachter, Secretaris (aftr. 1921). Mej. Cath. Cool (aftr. 1922). J. Heimans (aftr. 1923). De Penningm. der N.B.V. (Dr. Th. Weevers, aftr. 1922). COMMISSIE VOOR HET FLORISTISCH ONDERZOEK VAN NEDERLAND. Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1924). P. Jansen, Secretaris (aftr. 1923) B. H. Danser (aftr. 1925). Ir. A. W. Kloos Jr. (aftr. 1922) Prof. Dr. Th. J. Stomps (aftr. 1921). COMMISSIE VOOR DE BIBLIOTHEEK EN HET HERBARIUM. Prof. Dr. J. C. Schoute, Voorzitter (aftr. 1921). W. H. Wachter, Secretaris (aftr. 1922). J. Th. Henrard (aftr. 1923). 3 CONSERVATOR. H. Heukels. COMMISSIE VOOR HET BOTANISCH STATION. Dr. L. Vuyck, Voorzitter (aftr. 1923). Mej. Prof. Dr. Joh. Westerdijk, Secretaresse (aftr. 1922). Dr. J. W. C. Goethart (aftr. 1921). RAAD VAN DIRECTEUREN VAN HET FONDS DER VEREENIGING. A. Ed. Dinger (1909), Rotterdam. ; Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1910), Eerbeek. BUITENGEWONE LEDEN. Mr. H. J. H. Baron van Boetzelaar van Oosterhout (1889), Oosterhout (Geld.). J. T. Cremer (1889), Duin en Kruidberg, Santpoort. E. G. Duijvis Fzn. (1910), Koog aan de Zaan. F. E. Blaauw (1917), ’s-Gravenland. A. C. Wertheim (1919), Bosch en Duin. CORRESPONDEERENDE LEDEN. Prof. Od. Beccari (1912), Florence, R. Museo Via Romana 19. Geh. Reg.R. Dr. H. Conwentz (1904), Berlin W 57, Elsz- holzstrasse 13. Geh. Ob. Reg.R. Prof. Dr. A. Engler (1912), Dahlem bei Berlin. Prof. Dr. J. Massart (1912), Brussel. Sir David Prain (1912), Royal Botanical Gardens, Kew, Surrey. Prof. Dr. C. Sauvageau (1917), Bordeaux, Faculté des sciences botaniques. Prof. Dr. C. Schréter (1920), Ziirich, Merkurstrasse 70. Dr. A. Thellung (1916), Ziirich 7, Hegibachstrasse 42. 4 GEWONE LEDEN *). J. L. Addens (1912), Amsterdam, Prinsengracht 1049. (vac. Bellingwolde Gr.). Mej. A. EF. Adriani (1915), Utrecht, Parkstraat 11. C. R. W. K. van Alderwerelt van Rosenburgh (1912), Buitenzorg, Java. Dr. U. P. van Ameijden (1912), Djombang, Java. Mej. Dr. Ir. J. E. van Amstel (1911), Paramaribo, Depar- tement van Landbouw. Dr. A. d'Angremond (1913), Klaten, Java. Gs. W. van Apeldoorn Jr. (1917), Amsterdam, 2de Ooster- parkstraat 217. Dr. Pedro Arens (1912), Malang, Java. Dr. W. H. Arisz (1909), Djember, Java, tijdelijk Utrecht, Emmalaan 25. Dr. C. J. Baart de la Faille (1904), Arnhem, N. plein 7. L.G. M. Baas Becking (1917), Oegstgeest, Warmonderweg. C. A. Backer (1900), Buitenzorg, Java. L. W. H. Backhuys (1913), Rolduc. Dr. W. Bally (1919), Salatiga, Java. J. P. Bannier (1918), Utrecht, J. W. Frisostraat 18. Mej. C. E. Bastert (1913), Amsterdam, Vondelstraat 88. C. Beekhuis (1919), Hilversum, Mauritslaan 31. W. L. Beekman (1919), Groningen, Zwanestraat 14a. H. Begemann (1915), Utrecht, Nieuwe Gracht 71. Dr. M. W. Beijerinck (1909), Delft, Laan. Mej. T. A. Bekkering (1916), Meppel, 2e Hoofdstraat 21. Jonkvr. O. v. d. Bergh (1919), Amersfoort, Prinses Marielaan 14. L. H. van Berk (1912), Zeist, le Dorpsstraat 13. Mej. C. H. Berkhout (1915), Utrecht, W. Barentzstraat 53. * De iste secretaris verzoekt de leden beleefd bij adresveran- dering hem daarvan terstond kennis te geven. 5) Dr. Ch. Bernard (1911), Buitenzorg, Java. J. G. B. Beumée (1918), Buitenzorg, Java. Dr. J. van Beusekom (1904), Almelo, Molenkampspark 20. Mej. W. C. Beutler (1917), Rotterdam, Wilhelminakade 25. D. Bierhaalder (1894), Baarn. Mej. N. Bierman (1917), Zeist, Wilhelminalaan 4b. Dr. A. H. Blaauw (1904), Wageningen, Schoonoord. Dr. W. Bobilioff (1919), Buitenzorg, Java. K. Boedijn (1919), Amsterdam, Hortus Botanicus. Dr. H. W. de Boer (1913), Amersfoort, v. Oldenbarne- veltlaan 26. Mej. N. H. W. M. de Boer (1915), Haarlem, Tempeliersstr. 10. A. W. Boerman (1917), Maarssen. Dr. I. Boldingh (1903), Buitenzorg, Java. Mevr. C. M. Boldingh-Verment (1909), Buitenzorg, Java. Mej. P. C. Bolle (1918), Utrecht, N. Gracht 121 (vac. Rotterdam, Schiekade 4). D. Bolten (1899), Amersfoort, Joh. v. Oldenbarneveltlaan 24. Dr. J. H. Bonnema (1911), Groningen, H. Colleniusstraat 13. Dr. S. E. Boorsma (1911), Weltevreden, Java. Dr. H. Bos (1920), Wageningen. E. E. v. d. Bos (1919), Amsterdam, Tilanusstraat 80. Dr. J. Botke (1906), Groningen, Wassenberghstraat 10. Mej. H. Bouwens (1912), Ubbergen, Berg en Dalsche Weg. P. van Boxtel (1912), Katwijk a. d. Rijn, College. Dr. J. Brand (1916), Doesburg. Mej. J. G. Bredenoord (1917), Utrecht, Willem Barentz- straat 70 (vac. Nijbroek bij Deventer): Dr. C. E. B. Bremekamp (1909), Soerabaja, Java, Embong Tandjong 17. Mevr. M. Bremekamp—de Gelder (1913), Soerabaja, Java, Embong Tandjong 17. G. Bremer (1915), Pasoeroean, Java. D. J. Broekens (1915), Amsterdam, Joh. Verhulststraat 24. Mej. J. Brouwer (1919), Driebergen. 6 Mevr. E. Brunner—de Vries (1911), Zürich, Alpenquai 34. Mej. H. L.G. de Bruyn (1920), Wageningen, Villapark 271f. C. J. de Bruyn Kops (1919), Zeist, Laan v. Beek en Royen 20. FE. F. Bruyning Jr. (1907), Wageningen. Dr. P. G. Buekers (1913), Velp (Gld.). Mej. M. C. Burger (1919), Utrecht, Maliebaan 117bis. Dr. Joh. H. van Burkom (1903), ’s-Gravenhage, Adel- heidstraat 227. Dr. L. P. de Bussy (1911), Amsterdam, Teniersstraat 5. Mej. M. J. Buysman (1919), Utrecht, Mauritsstraat 34. Dr. H. J. Calkoen (1878), Haarlem, Leidsche Vaart 86. Mej. H. E. Casparé (1917), Rijswijk, Nassaukade 2 (vac. Rotterdam, Oranjeboomstraat 28). Dr. C. P. Cohen Stuart (1909), Buitenzorg, Java. Mej. C. Cool (1910), Leiden, Witte Rozenstraat 34. Mej. K. Cosman (1919), Bussum, Brediusweg 50. Dr. J. C. Costerus (1875), Hilversum, Ministerpark 21. Dr. P. J. S. Cramer (1904), Buitenzorg, Java. Mej. A. E. Crétier (1917), Genève, 6 Rue de la Pélouse. Mej. J. M. Crighton (1917), Utrecht, Catharijnesingel 24. (vac. Rotterdam, Mathenesserlaan 283). Dr. K. W. Dammerman (1907), Buitenzorg, Java. B. H. Danser (1912), Amsterdam, Hortus Botanicus. A. B. van Deinse (1909), Rotterdam, Diergaardelaan 60a. Mej. M. J. Dijkstra (1918), Utrecht, Bleyenburgkade 6 (vac. Amsterdam, Palestrinastraat 8). Mej. A. F. C. van Dishoeck (1915), Bussum, Graaf Wich- - manlaan 36. Dr. W. M. Docters van Leeuwen (1900), Buitenzorg, Java. J. E. A. den Doop (1917), Vezelonderneming Bendoredjo, halte Kras, Java. J. D. Dorgelo (1917), Baarn, Krugerlaan 5. Mej. Dr. L. C. Doyer (1907), Wageningen, Hoogstraat 196. Mej. A. G. Dreckmeier (1916), Utrecht, Hoogt 14. H. L. van Driel (1918), Utrecht, Burg. Reigerstraat 72. 7 A. B. Droogleever Fortuyn (1919), Leiden, Leidsche straatweg 64. C. Druijvesteijn (1918), Utrecht, W. Barentzstraat 110 (vac. Arnhem, v. Pallandtstraat 65). Mej. M. E. Dufour (1919), Utrecht, Tolsteegsingel O.Z. 19bis. H. J. van Eekeren (1917), Schiedam, Groote Markt 7a. Dr. P. van der Elst (1904), Buitenzorg, Java. M. L. Eversdijk (1919), Amsterdam, Rustenburgerstr. 26611 (vac. Biezelinge). P. J. van der Feen Jr. (1913), Domburg, ,,de Wael”. Mevr. C. P. Feenstra—Sluiter (1906), Batavia, p/a. Mr. H. D. Feenstra. Mej. A. J. Feltkamp (1915), Amsterdam, Honthorststr. 34. Mej. C. Fonteyn (1919), Amsterdam, de Lairessestraat 46. Mej. J. Fortuyn Droogleever (1915), Utrecht, Justus van Effenstraat 50bis. G. L. Funke (1917), Utrecht, Oude Gracht 294 (vac. Amsterdam, van Eeghenstraat 81). H. C. Funke (1915), Maastricht, Hertogsingel 4. Dr. A. J. M. Garjeanne (1899), Venlo, Villapark 2. Mej. L. Gasille (1920), Huizen, „de Valk”. Dr. E. Gaumann (1919), Buitenzorg, Java. Dr. J. M. Geerts (1906), Soerabaja, Sumatrastraat 16, Java. Mej. A. C. Geluk (1917), Utrecht, Voorstraat 27 (vac. Arnhem, Apeldoornsche weg 46). C. A. van der Gen (1916), Rotterdam, Burgemeester Meineszlaan 47a. Mej. H. F. Gerhards (1918), Utrecht, N. Gracht 121 (vac. Apeldoorn, van Heutzlaan 21). Dr. E. Giltay (1880), Wageningen, Markstraat. M. A.J. Goedewaagen (1913), Utrecht, Catharijnesingel 22bis. Dr. J. W. C. Goethart (1886), Leiden, Witte Singel 39. Dr. A. C. J. van Goor (1917), Den Helder. H. R. M. de Haan (1917), Groningen, Oosterstraat 39a. E. J. M. de Haas, S.J. (1890), Amsterdam, Hobbemakade 51. 8 Mej. A. van der Haas (1916), ‘s-Gravenhage, Frankenslag 329. Mej. M. A. van Haeften (1918), Utrecht, Frans Halsstr. 18. Mej. J. M. E. Haga (1918), Groningen, Westersingel 47. Dr. A. L. Hagedoorn (1912), Berkeley, Californië. Mej. EF. M. J. A. Haije (1915), Amsterdam, Heeren- gracht 590. Dr. C. J. J. van Hall (1905), Buitenzorg, Java. Dr. H. Hallier (1911), Leiden, Vreewijkstraat 4. Dr. Ph. van Harreveld (1904), Pasoeroean, Java. Mevr. C. H. van Harreveld—Lako (1907), Pasoeroean, Java. Mej. W. P. van der Harst (1915), Koudekerke, Walcheren. J. T. Hart de Ruyter (1916), Soestdijk, Julianaweg 2. Mej. A. M. Hartsema (1916), Utrecht, Weistraat 80. Dr. B. Havinga (1915), Harlingen. H. Heidinga (1919), Groningen, Jozef Israelsplein 6a. J. Heimans (1912), Amsterdam, Plantage Muidergr. 123. Dr. H. W. Heinsius (1891), Amsterdam, P. C. Hooftstr. 144. J. Th. Henrard (1912), ‘s-Gravenhage, Kon. Emmakade 168. Dr. M. Hesselink (1875), Harendermolen, gem. Haren (Gr.). H. Heukels (1899), Santpoort-Station, Duinlustpark. Mej. J. H. van Heusden (1919), Amsterdam, Sarphatistr. 133 (vac. Middelburg). W. D. v. d. Heyde (1919), Amsterdam, El. Wolffstr. 63. K. Heyne (1919), Buitenzorg, Java. M. Hille Ris Lambers (1918), Utrecht, J. van Effenstraat 23 (vac. Jorwerd). Mej. J. Hingst (1904), Rijswijk (Z.H.), Huis te Lande, — Vredenburgweg. Mej. K. J. Hocke Hoogenboom (1917), Amsterdam, Wouwermanstraat 24. Mej. A. W. van 't Hoff (1919), Amsterdam, Pl. Mui- dergracht 149 (vac. Warnsveld bij Zutfen). Dr. J. A. Honing (1907), Wageningen. H. R. Hoogenraad (1903), Deventer, Kr. Kerkstraat 18. Mej. J. L. van Hoorn (1918), Groningen, Damsterdiep 41. 9 J. M. van den Houten (1917), Rotterdam, Robert Fruinstr. 64. A. P. M. v. d. Houven v. Oordt (1919), Hilversum; Sterrelaan. 26. Mej. B. Hulshof (1919), Utrecht, Oude Kerkstraat 16. R. A. Hulst (1919), Groningen, Hoornschedijk 8 B. Dr. F. W. T. Hunger (1895), Amsterdam, van Eeghenstr. 52. Dr. J. E. W. Ihle (1914), Utrecht, Bleijenburgkade 9. Dr. Ir. G. van Iterson Jr. (1909), Delft, Oude Delft 81. Mej. B. E. Jager (1917), Zeist, Postkantoor. Dr. J. M. Janse (1910), Leiden, Witte Singel 76. Joh. Jansen (1916), Malden. P. Jansen (1902), Amsterdam, Frans van MÊierisstr. 128. Dr. H. H. Janssonius (1904), Groningen, Oranjestraat 7. C. J. Jaski (1918), Laren, Eemnesserweg. Dr. J. Jeswiet (1907), Pasoeroean, Java. Dr. S. C. J. Jochems (1918), Medan, Deli, Sumatra. Mej. G. A. Jonges (1919), Haarlem, v. Eedenstraat 7. Dr. W. J. Jongmans (1900), Bloemendaal, de Genestetweg 6. Mej. B. Kaiser (1915), Bussum, Kromme Englaan 11. Mej. R. Kalt (1918), Groningen, Herman Colleniusstr. 44. Dr. J. R. Katz (1912), Amsterdam, Roemer Visscherstr. 2. Dr. M.G. J. Kerbosch (1912), Tjinjiroean, Bandoeng, Java. Mej. A. Kleinhoonte (1916), Utrecht, Lange Nieuwstr. 2. Ir. A. W. Kloos Jr. (1912), Dordrecht, I. da Costastr. 8. Dr. A. J. Kluijver (1911), Buitenzorg, Java. Dr. J. C. Koningsberger (1892), Utrecht, Bleyenburgkade 6. V. J. Koningsberger (1917), Utrecht, Bleyenburgkade 6. H. N. Kooiman (1914), Den Dolder. Mevr. C. H. Kooiman—van Amstel (1915), Den Dolder. W. J. C. Kooper (1918), Bilthoven, Prins Hendriklaan 10. R. G. Koopmans (1918), Bussum, Korte Singel 36. Mej. C. H. Koperberg (1916), Utrecht, Frans Halsstr. 1. M. Kramer (1919), Leeuwarden, W. Lodewijkstraat 127. Mej. A. C. Kreulen (1915), Amsterdam, Rokin 40. J. M. A. Kroes (1918), Groningen, Oostersingel 12. 10 Mej. E. de Kroes (1919), Utrecht, Lange Nieuwstraat 2. Dr. P. Kruizinga (1910), Rijswijk (Z. H.), Julianastraat 21. Mej. M. Kruseman (1917), Halfweg (N. H.). « H. W. Kuhn (1910), Naarden. Dr. J. Kuijper (1905), Pasoeroean, Java. Dr. K. Kuiper Jr. (1909), Havelte (Dr.). Dr. H. J. Lam (1913), Buitenzorg, Java. P. van Leersum (1912), Bandoeng, Dagoweg 21, Java. H. A. A. van der Lek (1914), Bennekom, Dorpsstraat. Mej. A. D. Lens (1913), Utrecht, Biltstraat 24bis. H. E. van Leyden (1918), Bilthoven, Prins Hendriklaan 10 (vac. ‘s-Gravenhage, Stadhouderslaan 98). Mej. M. A. v. d. Linden (1915), Rotterdam, Heemraads- singel 291. Mej. G. M. de Lint (1914), Den Helder, Binnenhaven 3A. Mej. M. A. J. Lobry de Bruyn (1919), Amsterdam, Fr. v. Mierisstraat 78. Mej. M. P. Löhnis (1915), Scheveningen, Rusthoekstr. 12. Dr. P. L. Lohr (1919), suikerfabriek Modjo-Agoong, Java. Mevr. A. v. Lookeren Campagne—Sabron (1914), Hil- versum, Bergweg 12. Mevr. A. Lottgering (1914), Rotterdam, ‘s-Gravendijkwal 49c. Dr. H. J. Lovink (1909), ‘s-Gravenhage. A. van Luijk (1918), Amsterdam, Th. de Bockstraat 4. Mej. I. Luijten (1916), Wageningen, Hoogstraat 189. Mej. M. L. F. Lundqvist (1918), Utrecht, Fr. Hendrikstr. 7. Mej. L. R. Lutter (1918), Utrecht, Nieuwe Gracht 1 (vac. ‘s-Gravenhage, van Aerssenstraat 77). Mej. J. H. H. v. d. Meer (1917), Wageningen. J. C. van der Meer Mohr Jr. (1913), Hotel Bellevue, Buitenzorg, Java. A Mellink (1914), Haarlem, Brouwerskade 5. P. J. A. J. Meulemeester (1903), Zwolle, Diezerstraat 10. Mej. Dr.R.G.v. d. Meulen (1912), Leeuwarden, Spoorstr. 104. Dr. J. S. Meulenhoff (1914), Zwolle, Diezerstraat. 11 Dr. H. C. Milius (1914) Soerabaja, Java. W. E. de Mol (1918), Amsterdam, Transvaalstraat 112. Mej. E. J. van der Molen (1916), Utrecht, A. M. van Schürmanstraat 24. Dr. G. A. F. Molengraaff (1881), Delft, Kanaalweg 8. Dr. J. W. Moll (1877), Groningen, N. Kijk-in-'t Jatstr. 84. Mej. G. Mulder (1915), Stationsstraat 22, Assen. Mevr. Dr. M. Nieuwenhuis—von WUexküll Güldenband (1904), Leiden, Jan van Goyenkade 44. Mevr. M. C. van Oijen—Goethals (1912), Utrecht, „de Uitkijk’, Groenekansche dijk. G. J. van Oordt (1913), Bilthoven, Rembrandtlaan 6. Mej. E. F. G. v. Os v. Delden (1915), Soerabaja, Gedong Doro, Java. G. A. W. van Overbeek de Meijer (1918), Utrecht, Oud Kerkhof 44 (vac. Buys Ballotstraat 16). C. van Overeem (1918), Weesp, Slijkstraat 36. Mej. C. P. E. Oving (1918), Groningen, Heeresingel 30. Dr. E. M. M. Paravicini (1919), Buitenzorg, Java. Mej. D. J. Peck (1912), Bussum, Meerweg 33. Mej. G. J. Peereboom (1917), Haarlem, Kruisweg 61. Dr. N. R. Pekelharing (1904), Buitenzorg, Java. Dr. A. J. van Pesch Jr. (1909), Amsterdam, Joh. Ver- hulststraat 156. M. Pinkhof (1917), Amsterdam, Fransche Laan 1lc. Mej. D. J. W. Pool (1919), Groningen, Marktstraat 6. Mej. S. E. M. Poppes (1917), Utrecht, Stadhouderslaan 90. Dr. G. Postma (1900), Deventer, Brink 41. Dr. G. Postma Czn. (1905), Scheveningen, Van Slinge- landstraat 156. Dr. J. J. Prins (1904), Dordrecht, Achterhakkers 18. Dr. A. Pulle (1904), Utrecht, Willem Barentzstraat 83. Dr. H. M. Quanjer (1904), Wageningen, Lawicksche Allée. Jhr. Dr. L. H. Quarles van Ufford (1910), Utrecht, Emmalaan 35. 12 Dr. A. Rant (1904), Buitenzorg, Java, p/a. Dr. J. J. Smith. A. Reijne (1917), Paramaribo (Suriname). Mej. A. J. Reilingh (1918), Utrecht, Lange Nieuwstr. 2. (vac. Arnhem, Coehoornstraat 2). Dr. E. Reinders (1910), ‘s-Gravenhage, Willemstraat 40. Dr. J. EF. Reitsma (1913), Rotterdam, Bergweg 113. H. W. Renkema (1912), Utrecht, Weerdsingel O.Z. 93. Mej. M. W. Rens (1915), Amsterdam, Alex. Boersstr. 26. A. M. EF. Reynders (1919), Groningen, Tuinbouwstr. 90a. Dr. H. M. D. van Riemsdijk (1890), ‘s-Gravenhage, 2e Schuytstraat 144. Mej. M. van der Rijst (1919), Groningen, Herman Col- leniusstraat 5A. Mej. H. C. C. la Rivière (1911), Leiden, Witte Singel 81. H. M. W. Roelants (1916), Hilversum, Joelaan 8. Dr. P. van Romburgh (1912), Baarn, Stationsweg 2. J. W. M. Roodenburg (1919), Utrecht, Ridderschapstr. 8a. J. D. Ruijs (1918), Dedemsvaart, Nieuw Moerheim. Dr. A. A. L. Rutgers (1909), Medan, Sumatra. Mevr. J. S. Rutten—de Bruijn (1913), IJmuiden. Mevr. Dr. C. J. Rutten—Pekelharing (1904), Utrecht, Cornelis Evertsenstraat 7. Mej. A. G. Sachse (1919), Utrecht, Schr. v. d. Kolkstr. 6. H. L. van de Sande Bakhuyzen (1912), Groningen, H. W. Mesdagstraat 3. Mej. C. Schaeffer (1919), Utrecht, Achter den Dom 16. W. v. d. Schans (1919), Boskoop. Dr. G. Schenk (1909), Utrecht, Frans Halsstraat 12. Dr. A. M. H. Schepman (1912), Groningen, Kraneweg 86. T. E. van Schilfgaarde (1916), Diepenveen. W. W. Schipper (1893), Winschoten. Dr. J. C. Schoute (1904), Groningen, Zuiderpark 2. Dr. A. R. Schouten (1906), Weltevreden, Java. Mej. H. B. T. Schouten (1916), Utrecht, Willem Barentz- straat 70. 13 Dr. S. L. Schouten (1906), Utrecht, Lange Nieuwstr. 52a. Mej. A. Schreuder (1913), Amsterdam, Valeriusstraat 251. Mej. C. E. H. Schroeder van der Kolk (1917), Menes, Bantam, Java. P. J. M. Schuijt (1899), Leeuwen—Beneden. Dr. J. H. Schuurmans Stekhoven Jr. (1914), Hoofdbur. Burg. Gen. Dienst Ned. Indië, Weltevreden, Java. Mej. M. B. Schwarz (1917), Utrecht, Fred. Hendrikstr. 88. K. Simon Thomas (1917), Utrecht, Nieuwe Gracht 71. C. Sipkes (1917), Haarlem, Verspronckweg 26. Dr. M. J. Sirks (1911), Wageningen, Bowlespark A 328. Mevr. J. van der Sleen (1917), Bilthoven, Julianalaan 33. Jan G. Sloff (1915), Rotterdam, Noordsingel 40c. Dr. E. van Slogteren (1912), Lisse. Dr. D. F. van Slooten (1913), Buitenzorg, Java. Dr. J. J. Smith (1903), Buitenzorg, Java. J. L. v. Soest (1920), ‘s-Gravenhage, v. Aerssenstr. 160. Dr. Ir. N. L. Söhngen (1911), Wageningen. Mej. B. G. Spierenburg (1915), Wageningen, (Berg), Villa Hippos. M. Spoon (1910), Nieuwenhoorn, Voorne. A. M. Sprenger (1918), Wageningen. Dr. C. Spruit P.Pz. (1914), Tjinjiroean, Java. Dr. G. Stahel (1914), Paramaribo, Suriname. M. C. E. Stakman (1912), Utrecht, Fred. Hendrikstr. 10. J. E. van der Stok (1910), Buitenzorg, Java. Mej. P. C. Stol (1919), Amsterdam, Bilderdijkkade 19. Dr. Th. J. Stomps (1908), Amsterdam, Weesperzijde 29. Dr. G. J. Stracke (1904), Amsterdam, Ceintuurbaan 249. Dr. B. Sypkens (1904), Groningen, Zwanestraat 1. Mej. Dr. E. G. C. Talma(1909), Wipstrikker Allée6b, Zwolle. Mej. Dr. Tine Tammes (1904), Groningen, St. Jansstr. 1 la. J. J. P. Tap (1917), ‘s-Gravenhage, De Perponcherstraat 63. A. W. R. Thiel (1918), de Bilt, Wilhelminalaan 24. Jac. P. Thijsse (1899), Bloemendaal, Binnenduin. 14 Dr. K. Tjebbes (1905), Huizen (N.H.), Roelofslaan. F. A. des Tombe (1905), Voorburg, Weverslaan 36. Mej. J. A. Toxopeus (1919), Utrecht, Stadhouderslaan 65. L. J. Toxopeus (1919), Amsterdam, Lomanstraat 68. Dr. A. J. Ultee (1917), Djember, Java. Mej. J. Uri (1919), Utrecht, A. v. Ostadelaan 48bis. Dr. J. Valckenier Suringar (1893), Wageningen, Arnhemsche Straatweg. Dr. Th. Valeton Sr. (1889), Leiden, Oegstgeesterlaan 21. Dr. Th. Valeton Jr. (1906), Buitenzorg, Java. D. Valkema (1919), ‘s-Gravenhage, Valkenboschkade 474. W. L. Varossieau (1919), ‘s-Gravenhage, Anth. Duyck- straat 58. Mej. J. E. van Veen (1918), Groningen, Mauritsstraat 15a. L. J. van der Veen (1880), Zwolle, Luttekestraat. Dr. Ed. Verschaffelt (1893), Amsterdam, Waldeck Pyr- montlaan 4. Mej. M. C. Versluijs (1916), Wageningen, Hoogstraat 188. D. de Visser Smits (1903), Semarang, Java. B. P. v. d. Voo (1902), Bordeaux, Quai des Chartrons 2. Mej. C. M. Voormolen (1912), ‘s-Gravenhage, Gouden- regenstraat 65. Mej. A. G. Vorstman (1915), Haarlem, Mauritsstraat 5. Mej. A. P. C. de Vos (1917), Helder, Binnenhaven 3A. P. de Vos (1919), Amsterdam, le v. Swindenstraat 7. Dr. Hugo de Vries (1907), Lunteren. Mevr. M. de Vries—de Vries (1894), ‘s-Gravenhage, Laan v. Meerdervoort 45. Mej. M. S. de Vries (1907), Utrecht, Maliesingel 32. Dr. Otto de Vries (1912), Buitenzorg, Java. Dr. L. Vuyck (1889), Schalkhaar, Park Brabant. W. H. Wachter (1902), Rotterdam, De Vliegerstr. 12b. Dr. J. H. Wakker (1885), ‘s-Hertogenbosch. Dr. Ir. H. I. Waterman (1913), Delft, v. Leeuwenhoek- singel 26. | ; 15 Mevr. S. W. Watson— Loos (1917), Stoller, Bandidhte: weg 14. Mevr. Dr. A. Weber—van Bosse (1885), Eerbeek (Geld.). EF. Weehuizen (1911), Weltevreden, Java. Dr. Th. Weevers (1901), Amersfoort, Groote Bergstr. 9. J. W. van Welsem (1916), Lembang, Java. Dr. F. A. F. C. Went (1887), Utrecht, Nieuwe Gracht 187. Mej. G. D. van de Werk (1915), ‘s-Gravenhage, Laan Copes van Cattenburch 92. Mej. Dr. Joh. Westerdijk (1904), Amsterdam, Roemer Visscherstraat 1. W. H. de Wette (1916), Bussum, Heerestraat 15. EF. A. C. de Wever (1911), Nuth (L.). Mej. L. S. Wiersma (1917), Sneek, Prinsengr. p/a. mevr. Beekhuis. Mej. G. Wilbrink (1904), Cheribon, Java. J. F. Wilke (1904), Rotterdam, Essenburgsingel 43. C. A. van der Willigen (1910), Utrecht, Parkstraat 49. Mej. i G. C. Willinge (1918), Utrecht, Poortstraat 114. Mej. . J. S. A. Wisse (1913), Delft, Voorstraat 45b ad on Nieuwstraat). P. C. van der Wolk (1909, Middelburg, Heerengracht B C. A. H. von Wolzogen Kühr (1919), Pasoeroean, Java. S. J. CG. van de Woude Venema (1918), Appingedam. Dr. Th. Wurth (1912), Malang, Java. Mej. E. Zeeman (1919), Amsterdam, Stadhouderskade 158. Mej. E. Zeijdel (1914), Leiden, Houtstraat 6. Dr. H. H. Zeijlstra Fzn. (1906), Deventer, Zwolsche Weg 65. Dr. K. Zijlstra (1904), Groningen, Korreweg 36. C. van Zijp (1914), Buitenzorg, Java. VERSLAG van den eersten secretaris over den toestand der Vereeniging op 1 Januari 1920. Het jaar 1919 kenmerkte zich door een flinke vermeer- dering van het aantal leden. Wel bedankten niet minder © dan 12 personen voor het lidmaatschap, terwijl de ver- eeniging buitendien het overlijden van haar medelid Mej. F. M. Beucker Andreae te ‘s-Gravenhage te betreuren had; maar 51 nieuwe leden traden toe met het gevolg, dat de ledenlijst thans 345 namen telt. Het aantal der buitengewone leden vermeerderde met één door het toe- treden van den heer A. C. Wertheim te Bosch en Duin, waartegenover de vereeniging weer het verlies te boeken had van haar correspondeerende leden Dr. Mac Leod te Gent en Dr. A. Cogniaux te Genappe (België). Ledenvergaderingen werden gehouden te Utrecht op 26 Januari en 29 November en te Amsterdam op 3 Mei. De leden, die zich voor het floristisch onderzoek van Nederland interesseeren, kwamen buitendien nog bijeen te Utrecht op 23 April en te Amsterdam op 29 December. De zomerexcursie vond plaats op 24 Juli en volgende dagen in de omgeving van Nijmegen. Voor bijzonderheden zie men het verslag der Commissie voor de Floristiek met de bijlagen. In de samenstelling van het Bestuur kwam een wijziging door het aftreden van den voorzitter, in wiens plaats op de ledenvergadering van 29 November de heer F. A. F. C. Went werd gekozen. De ondergeteekende trok zich in het afgeloopen jaar meer in het bijzonder het regelen van de buitenlandsche 17 erzending der beide uitgaven der vereeniging aan. Er was gebleken, dat deze veel te wenschen overliet; maar zij berust thans op gezonder basis. De voortdurende stijging van drukkosten, porti en andere uitgaven noodzaakte het Bestuur het voorstel te doen, Art. 54 der Statuten als volgt te lezen: „De gewone leden betalen een jaarlijksche contributie van tien gulden.” Op de ledenvergadering van 29 November werd dit voorstel aangenomen. Leden, die op het Recueil des travaux botaniques néerlandais zijn geabonneerd, zullen dus voortaan met een contributie van f 12,50 rekening moeten houden. Het is te hopen, dat de nieuwe maatregel den penning- meester voor een reeks van jaren in staat moge stellen, zijn begrooting sluitend te maken. AMSTERDAM, 31 December 1919. De I1ste Secretaris, THEO J. STOMPS. Goedgekeurd en vastgesteld in de Ledenvergadering van 29 Februari 1920. Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 2 VERSLAGEN DER PERMANENTE COMMISSIES. Curatorium Kok Ankersmit-Fonds. Geen verslag is ingekomen, daar er „niets is voorge- vallen, dat een verslag zou wettigen’”. VERSLAG der Commissie van Redactie voor het Recueil des travaux botaniques néerlandais. In het begin van het afgeloopen jaar verschenen spoedig na elkaar de in het vorige verslag reeds aangekondigde Livr. 2, 3 en 4 van Vol. XV van het jaar 1918. Van Vol. XVI kwamen slechts Livr. 1 en 2 geheel gereed, de beide volgende afleveringen zullen echter binnen kort verschijnen; terwijl reeds copie aanwezig is om een aan- vang te maken met Vol. XVII. Op 31 Dec. 1919 liep het contract met de drukkersfirma M. de Waal af. In de Ledenvergadering werd besloten slechts voor den tijd van één jaar een nieuw contract met dezelfde firma te sluiten, daar het wenschelijk scheen, verandering te brengen in de wijze, waarop het Recueil werd uitgegeven en te trachten het tijdschrift in wijder kring bekend te maken. Volgens het tusschen de Ned. Bot. Vereeniging en de firma Gustav Fischer in Jena bestaande contract is aan deze firma minstens nog tot 1 Jan. 1921 de verkoop in het buitenland opgedragen. 19 De Firma Fischer is echter met groote welwillendheid aan de wenschen van het Bestuur tegemoet gekomen, over- tuigd dat het onder de tegenwoordige omstandigheden voor een Duitsche firma onmogelijk is om den verkoop van het Recueil in de Entente-landen krachtig te bevor- deren. Zij heeft zich daarom bereid verklaard de Ver- eeniging thans reeds geheel vrij te laten. Men zal dus nu moeten overleggen, welke maatregelen men dient te nemen. In de samenstelling der Commissie kwam geen verandering. F. A. EF. C. WENT, Voorzitter. T. TAMMES, Secretaresse. VERSLAG der Commissie van Redactie voor het Nederlandsch Kruidkundig Archief. In het afgeloopen jaar verscheen Jaargang 1918 van het Ned. Kruidk. Archief. Helaas konden in verband met de groote kosten niet alle ingezonden artikelen opgenomen worden, maar moest een tweetal, nl. van de H.H. Heukels en Kloos, tot den volgenden jaargang overstaan. Het floristisch gedeelte bevatte, behalve bijdragen over sommige Phanerogamen, ook weer een artikel over de Fungi van Nederland. Verschillende omstandigheden hebben het verschijnen zeer vertraagd; hoewel de copie op 22 Februari werd ingezonden, werd het Archief door den drukker op 21 Juni uit Groningen naar Haarlem gestuurd, waar het precies 14 dagen later ontvangen werd, en door omstan- digheden buiten de schuld van den conservator op 2 Augustus pas aan de leden kon worden gezonden. THEO. J. STOMPS, Voorzitter. W. H. WACHTER, Secretaris. 20 VERSLAG van de Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland. De voorjaarsvergadering op 23 April 1919 te Ufrecht was bezocht door de leden: Danser, de Haas, Heukels, Henrard, Jansen, Kloos, Sipkes, Sloff, Vuyck, Wachter en als introducée door den Heer A. Geels. Behalve verschillende wetenschappelijke mededeelingen (o.a. Wachter: over Nasturtium, Batrachium en Scro- phularia; de Haas: over pelorische vormen van Linaria; Jansen: over Bromus arvensis en Poa compressa; Sipkes: over plantenkaartjes; Danser: Salix cinerea) kwam de wenschelijkheid ter sprake om een systematischen leeskring te vormen, benevens een fonds, waaruit het Kruidkundig Archief gesteund kon worden. De Zomerexcursie in de omgeving van Nijmegen mocht zich in groote deelname verheugen, al bleek uit de resul- taten, dat ook de van ouds bekende, rijke Nijmeegsche flora langzamerhand sterk verarmt. (Zie Bijlage I). Ten slotte werd op 29 December een vergadering te Amsterdam gehouden. Aanwezig waren de leden: Brand, Danser, Dorgelo, Heukels, Henrard, Heimans, v. d. Houten, Kloos, Jansen, Stomps, (sipkes, Sloff, Vuyck, Weevers en Wachter. Bijna alle aanwezigen hadden eenige mededeelingen van floristischen of systematischen aard (o.a. Heukels: nieuwe en zeld- zame indigenen, hem door verschillende personen toege- zonden; Kloos: adventief planten, benevens een overzicht van zijn studie van het geslacht Euphrasia; Weevers: planten van het eiland Goeree; Wachter: over Trifolium hybridum en elegans, benevens Orchis-hybriden; Jansen: Glyceria en Atropis; Danser: over Rumices, waarbij R. acetosa var. velutina, R. fennicus unigranis, R. san- guineus, conglomeratus en salicifolius etc.; Henrard: over Aegilops enz.). Dil Besloten werd ook in 1920 een voorjaarsvergadering te houden en aan de algemeene vergadering als plaats voor een zomerexcursie voor te stellen: Vlachtwedde en omgeving. Namens de Commissie: P, JANSEN, Secretaris. Bijlage I. VERSLAG van de Zomerexcursie 1919. Den 24en Juli 1919 vereenigden zich een 9-tal leden in het hotel „de Poort van Cleef” te Nijmegen voor de Zomerexcursie in de omgeving dier stad. De Heer A. W. Kloos Jr. was reeds eerder gekomen en had een kleine verkenningstocht gemaakt, terwijl ‘savonds door ondergeteekende met hem een adventief- terrein in de nabijheid van de haven werd verkend, waar- heen verschillende onzer Zaterdagavond nogmaals hun schreden wendden. Dien avond waren, behalve de genoemden, bijeen de Heeren Dr. J. Brand, Dr. A. C.J. v. Goor, J. Heimans, J. Th. Henrard, P. Jansen en W. H. Wachter en als nieuw lid de Heer W. J. C. Kooper uit Soest, dien wij gaarne in volgende jaren op onze excursies hopen weer te zien. Het spreekt van zelf, dat een streek, waar mannen als Abeleven, vader en zoon, de Beyer en v. Hall gewoond en met ijver gebotaniseerd hebben, waarheen veel jongeren hun schreden richtten en waar talrijke excursies, ook door de Nederlandsche Botanische Vereeniging werden ondernomen, geen onbekend terrein kan genoemd worden en dat derhalve niet verwacht kan 22 worden, dat men er veel nieuws zou aantreffen. Afgezien dan ook van enkele adventiefterreinen, heeft deze excursie weer doen zien, dat vele der vroeger zoo uitgezochte terreinen herschapen waren in bouwland en daarmede de wilde plantengroei ook hier meer en meer beperkt wordt tot onkruiden van het bouwland. Verdwenen is het fraaie veen bij den Plasmolen, verdwenen is het verder zich uitstrekkende Koningsveen, verloren zijn de voor het grootste gedeelte moerassige terreinen tusschen Heumen, Hatert en Malden. Men kan zich zelfs moeilijk meer voor- stellen, hoe men een twintig jaar geleden iemand in levensgevaar kon zien verkeeren, in doodsangst om door het golvende veendek te zakken en in de modder te ver- zinken, waar nu allentwege haver, rogge en andere land- bouwgewassen op vasten bodem tieren. Nog iets is er hier en daar van overgebleven, en dat men zelfs nu nog niet geheel ongestraft de moerassige terreinen kan bezoeken, ondervond een onzer, die onverhoeds in een veenkuil verzonk. Natuurlijk was onze eerste tocht naar den St. Jansberg en de aan diens voet gelegen plaatsen. Op de eerste historische plaats, nl. aan de beek, die langs het onderste gedeelte van deze heuvelreeks stroomt, werden de oude bekenden teruggevonden, ook nog de Carex Boenninghausiana. Jammer, dat de honger van enkelen ons meevoerde naar Milsbeek, waardoor we veel tijd ver- loren en te veel uit den koers raakten van enkele nog aantrekkelijke terreinen. We bereikten langs een omweg - weder den weg naar Gennep, waarlangs we naar den Plasmolen terugkeerden. Toch dient er aan herinnerd, dat die koffiemaaltijd ons wel veel tijd gekost heeft, maar ook, dat de meest onverzaadbare zijn gastronomische wenschen volledig bevredigd vond, terwijl de lieftallige bediening voor een niet gering gedeelte den verloren tijd vergoedde. Na ons in het hotel weer wat toonbaarder gemaakt te hebben, vereenigden we ons aan een welvoorzienen 23 disch, waarbij ik als getrouw verslaggever niet mag ver- zwijgen, dat mijn tochtgenooten zich blijkbaar hadden herinnerd, dat ik dertig jaar lid der Vereeniging was, welk feit tot mijn niet geringe ontstelling feestelijk werd herdacht. Eerlijk gezegd was ik toch wel aangenaam getroffen door dit bewijs van vriendschap, waarbij ik hier nogmaals herhaal, dat ik hoop, dat de aangename verhou- ding, die er onder de deelnemers der zomerexcursies bestaat, nog langen tijd moge bestendigd blijven. Zaterdag 26 Juli hadden we den Ooi voor onze excursie uitgekozen. Slechts het westelijk deel werd doorkruist, maar dit dan ook grondig; voor de Ubbergsche heuvels bleef geen tijd meer over. Dien dag verlieten ons de Heeren Wachter en Kooper en met ons zevenen tramden we den volgenden dag naar Malden, vanwaar we ons door het Maldensche broek in westelijke richting begaven, bij de Kapel-ruine den grintweg overstaken om naar de overblijfselen te zoeken van de plassen, die als voorloopers van het Wijchensche meer kunnen aangezien worden. De plantenvondsten worden op de gebruikelijke wijze hieronder aangeduid. Volgens het kaartjessysteem werden bezochtwaeshokjes BOMS 24 34, 42) 44,53) 13; 145 32; Soe te OS ROOI Sai, 43) 447, 12, 33,34, 21, DENS OA Ad 59, Dil) 22,23 eno. In alfabetische orde werden daarin de volgende planten gevonden, waarbij weer z.a. zeer algemeen beteekent, a. algemeen, v.a. vrij algemeen, terwijl de zeldzamere planten of die, welke maar enkele malen werden aange- troffen, met de juiste plaatsaanduiding zijn voorzien. Achillea Millefolium z.a., A. Ptarmica a., Aegopodium am Aethnisan PO. 52,34. 55, 34,63, 11, 12, @6, 21,21; Agrimonia v.a., Agrostis alba a., A. canina Q6, 12, 33, DONS tn AL vulgaris a, Aira caespitosa vra. A. flexuosa Q6, 11, 43, 44, 12, 33, 23, 34; Ajuga reptans Q6, 23, 34; Alchemilla arvensis Q6, 12, 33, 23, 34; 24 Alisma natans Q6, 23, 34, 44, 33, 21; A. Plantago z.a., A. ranunculoides Q6, 33, 21; Allium vineale v.a., Alnus glutinosa v.a., Alopecurus agrestis P6, 53, 32, 63, 14; A. geniculatus P6, 52, 42, Q6, 21, 24; A. pratensis P6, 52, 44, 63, 14; Amarantus retroflexus Q6, 11, 41; Anagallis arvensis P6, 52, 42, 44, Q6, 212i 22) ISS, 21, 23; Andromeda Q6, 11, 41; Anemone nemorosa Q6, 23, 34; Aegopodium v.a.; Anthemis arvensis za; Anthoxanthum odoratum z.a., A. Puelii Q6, 33, 21; Anthriscus silvestris v.a.; Antirrhinum Orontium a., var. fl. albis Q6, 22, 13; Apera Spica venti a., Arenaria serpyllifolia P6, 52, 34, 53, 32, QG12333 322205. 45; 21; Arnoseris a., Arrhenatherum a.; Attemisa Absinthium P6, 52, 34; A. campestris P6, 52, 24, 34; A. vulgaris a.; Arum maculatum Q6, 21, 24; Asplenium Ruta muraria P6, 53, 32, 63, 12; Aster parviflorus P6, 52, 44; Athyrium filix femina Q6, 12, 34, 23, 34, 33, 21; Atriplex latifolia P6, 52, 24, 44, 63, 11, 14, OG 2 i Ae, 52, 34, Q6, 21, 21; Avena sativa P6, 52, 24; A. caryo- phyllea Q6, 11, 43, 44, 12, 33, 23, 34) 33, Eet Q6, 23, 34; A. flavescens P6, 52, 34; A. praecox Q6, ll, 43, 44, 33, 21; Ballota Po, 52, SNG ieee ee: ll, 43, 12, 34; Batrachium divaricatum P6, 53, 33, 34, 63, 11, 14; B. hederaceum Q6,) 127°34, 20 72 Bellis z.a.; Berula P6, 52, 44; Betula pubescens Q6, 33, 21; Bidens tripartitus a.; Blechnum Q6, 23, 34; Brassica nigra P6, 52, 24; Briza P6, 52, 24, Q6, 23, 44; Bromus . arvensis P6, 52, 34, 44; B. inermis P6, 52, 42; B. mollis z.a.; B. secalinus Q6, 23, 34, 44, 33, 21, 23; Bryonia P6, 63, 11, 12, Q6, 33, 21, 23; Butomus a.; Calamagrostis Epigeios P6, 52, 42, 44; C. lanceolata O6 42333743: 23; Callitriche spec. Q6, 23, 34; Calluna a.; Campanula rapunculus Q6, 21, 24, 22, 13, 23, 34, SIN AIEE difolia a.; Capsella z.a.; Cardamine pratensis a.; Carduus crispus a.; C. nutans P6, 52, 24, 34; Carex acuta P6, 25 SSC Wacatiformiss @6, 12,33, 22, 13, C. arenaria a., @eraistichal 26,953, 32,163), 14, @6, 225 13, 23, 34, C. echinata P6, 63, 12, Q6, 12, 34, 23, 44, C. flava lepido- COOMA 23,34 33) 21, EC flaca Oederi Q6, poet RC lancer @o, 12/934, (C hirta P6, 52, 42, 53, GAO 12 95,022, 19) 23,154. ©. leporina Qo, 12, 33; pine enon panicea, OOP 12034023 34,944.) 33, 21) Gepaniculata,@6, 23,34, ‘©. pilulifera Q6, iW, 41), 12, 33, C. remota Q6, 23, 34, C. remota X paniculata (= C. Bönninghausiana) Q6, 23, 34, C. riparia P6, 53, 34, @ rostrata @6, 12, 34, 23, 34, 44, 33, 21, C. stricta Q6, Som le ©e vesicaria |P6,53, 34, © vulgaris Q6, il, 41, Goulpima Pon 53," 32; Carline @Q6,.21, 24, Castanea Q6, 23, 34; Centaurea Cyanus a, C. Jacea z.a.; Cen- tunculus Q6, 33, 21; Cerastium arvense va, C. glome- garam Qo. 35, Cr semidecandrum Q6, 23, 34, C. tetrandrum P6, 53, 32; Ceratophyllum demersum P6, 52, 44; Chaerophyllum temulum a.; Chelidonium a.; Cheno- podium album z.a.; Ch. glaucum P6, 52, 42, Ch. poly- spermum P6, 52, 42, 53, 32; Chrysanthemum inodorum P6, 52, 34, 42, 44, Q6, 22, 13, Ch. Leucanthemum a., Gimesegetun 64-52, 34) @6, 11) 43, 12)°33, 21, 21522, ENZ 4, 53.2122 (Cichorium Intybus Po, 52, 34, 42) 44; Cirsium arvense z.a., C. lanceolatum P6, 52, 34, 53, 34, Q6, 21, 21, 24, C. palustre a.; Clematis Vitalba P6, 52, 24, 53, 32; Cochlearia Armoracia P6, 52, 34, 42; Comarum Q6, 12, 34, 23, 34, 33, 21, Convolvulus arvensis za, C. sepium z.a.; Cornus sanguineus P6, 52, 24, 53, 32, 34; Corrigiola Q6, 12, 33; Corylus Avellana Q6, 22, 13, 23, 34; Corynephorus canescens v.a.;. Crataegus monogyna a.; Crepis biennis P6, 52, 34, 44, 53, 32, 63,. 11, Cr. virens a.; Cuscuta epithymum Q6, 11, 41, 43, 44, 12, 33, C. europaea P6, 52, 24, 53, 13, 32; Cynosurus v.a.; Dactylis z.a.; Daucus z.a.; Diplotaxis tenuifolius Ome ZZE LAD ta, 13); Dipsacus P6, 153, 32; 26 Drosera intermedia Q6, 11, 41, 23, 34, 44, D. rotundifolia O6, 11, 41, 43, O6, 12, 33, 34, 23, 34, NER 6; 12-33, 33, 23; Elodea P6, 53, 33, 63, aa ea ales et 21, 23, 34; Epilobium angustifolium Q6, 23, 44, E. palustre Q6, 12, 34; Equisetum arvense a, E. limosum a, E. maximum Qo, 23, 34, E. palustre P6, 53, 13, Q6, 12, 33, 23, 34, 33, 21; Erica Tetralix a.; Erigeron canadense P6, 52, 34, 42, Q6, 23, 34, 33, 23; Eriophorum angusti- folium Q6, Ul, 41, 12, 34, 23, 34; Erodium pimpinellifolium za; Erucastrum Pollichi P6, 52, 24 Aon 13: Eryngium campestre P6. 52, 24, 53, 14, 32, 63, 12, Q6, 21, 24; Erysimum cheiranthoides za; Eupatorium Q6, 23, 34, 33, 21, 23; Euphorbia. Cuyparsstasn eae: Bu: Esula Po, 52, 24, 42, 53, 15 OOR: Eu. Helioscopia v.a., Eu. palustris P6, 53, 34, Eu. Peplis P6, 53, 32; Euphrasia officinalis (nemorosa) Q6, 11, 41, 44, 12, 33, Eu. stricta Q6, 23, 34, 33, 21; Eu. Odontites Q6, 23, 34; Farsetia Q6, 23, 34, 33, 23; Festuca arundinacea P6, 52, 42, 44, 53, 32, 34, Fi elation bans 14, O6, 12,34, 21, 21,-23; 345 33, ARE aoe aS: 32, Q6, 11; 41, 43,:12, 33, 20 24) Bee, 12, 33, 23, 34, 44, F. sciuroides Q6, 23, 34; Filago minima Q6, 11, 43, 12, 33, 23, 34, 44, 33, 21; Fumaria officinalis P6, 52, 34, 44, 53; 32, Q6, 12 SS Galeopsis Ladanum P6, 52, 34, G. ochroleucum Q6, 11, 41, 43, 12, 33, 23, 34, 33. 23) G) Vemeiiea aap Aparine a., G. cruciatam P6, 52, 24, 63, 12706555: 21, - G. elongatum P6, 53, 32, G. Mollugo z.a., G. palustre z.a.; G. saxatile Q6, 11, 44; G. sylvaticum Q6, 23, 34, G. verum z.a.; Genista anglica Q6, 11, 43, 12, 33, 34, G. pilosa Q6, 11. 41, 43; Geranium molle v.a., G. pusillum va, G. Roberfianum Q6, 23, 34, Geum urbanum P6, 53, 34, 63, 12, Q6, 12, 34; Glechoma z.a.; Glyceria fluitans z.a., G. plicata Q6, 23, 34, G. spectabilis z.a.; Gnaphalium uliginosum a.; Hedera Q6, 23, 34, 33, 21; Dh Heleocharis acicularis Q6, 22, 13, H. palustris a.; Helos- ciadium inundatum Q6, 21, 24, 22, 13; Heracleum a; Herniaria glabra P6, 52, 34, 42; Hieracium Pilosella a., El NEsidentatams Qo, 11, 44, 12, 33, 23, 34, 33, 21, H. umbellatum Q6, 33, 21; Hippuris P6, 53, 32, 33, 34, 63, 11; Holcus lanafus v.a., H. mollis v.a.; Hordeum murinum aeiieesecainum 26: 53, 13, 34; Hottonia ‘P6,-53, 33, Sie @omi2 34, 21) 21) 23, 34, 33, Zer Humulus Po, 53) ie, Qo. 33, 21, 23; Hydrochariss a.; Hydrocotyle v.a.; Hyoscyamus P6, 52, 34; Hypericum Elodes H6, DONE humifusum Qo, 12, 33, A. perforafitm v.a., H. pulchrum Q6, 23, 34; H. quadrangulum Q6, 23, 34, 33, 21, H. tetrapterum Q6, 23, 34; Hypochoeris radicata a.; Illecebrum Q6, 11, 44; Inula brittanica P6, 52, 42, Iris a; Jasione a.; Juncus bufonius z.a.; J. compressus P6, 52, ONS conglomeratus Qo, 12,33, 34, 21,24, DIN 23) ). effusus a., J. lamprocarpus: P6, 53, NCIM 4112) 34,23) 44,533) 21). pygmaeus umbelloides, Heumen, J. squarrosus Q6, 11, 41, 44, 12, 33, eet) supinas Q6, 11, Al 12, 34. J silvaticus a.; MantiaeO. 652.) 24- Iactuca muralis Q6, 23,34; L. Scariola P6, 52, 34; Lamium album z.a., L. amplexicaule Romo 2 44 I maculatum P6 52, 24, 53; 13, (ook met witte bloemen en allerlei overgangen), 63, 14, L. purpu- femme Ow, 42, 44,055, 52, @Q6; 21, 21; Lampsana P6, peo 03) 1 OG 12433, 34, 21; 21), 24,22, 13; Lappa moven le minonn lO. 52, 44, 635 12, Q6, 23> 34; Lathyrus montanus Q6, 23, 34; L. pratensis v.a.; Lemna moan Le polgconizay 26, .52,0 42, tarn 63: 14, L. trisulca P6, 53, 33, 63, 11, 14; Leontodon autumnalis za, L. hispida v.a.; Lepidium campestre Q6, 23, 34, L. densiflorum P6, 52, 34, L, Draba P6, 52, 44, L. ruderale P6, 52, 34, 44, L. virginicum Q6, 33, 21; Limnanthemum Biggo2e 42-55) 1432 elimosella’ Poy 52,24, 42; Linaria mia oM welt e540 42,55, 13,9352) vulgaris) za’: 28 Linum catarcticum Q6, 23, 44, 33, 21; Lolium multiflorum a, L. perenne za; Lonicera Q6, 1, 2524, 33, 21; Lotus corniculatus a., L. uliginosus a., Luzula campestris ©Q6, 11, 43, 12, 34, EL piesa webees> 34: Lychnis diurna v.a. ook met witte bloemen, L. Flos cucult za., LL vespertina -P6, 52,5229 Se Lycopodium inundatum Q6, 11, 41; Lycopsis Q6, 23, 44, 33, 21. 23; Lycopus P6, 52, 42, 53, ATS 12: 34, 21, 21, 23, 44, 33, 21, 23; Lysimachia Nummularia a. L. thyrsiflora Q6, 12, 34; L. vulgaris z.a.; Lythrum z.a.; Malachium P6, 52, 34, 42; Majanthemum Q6, 23, 44, Malva rotundifolia P6, 52, 34, 53, 32, M. silvestris P6, 53, 34, 63, 11, 12, M. calgaris P6535 2 Oe. Il, 44, 12, 33, 23, 34, Matricaria PG, S25 EREN ENG; 11, 43, 12, 34, 21, 24, M. discoidea Q6, 21, 21; Medicago falcata P6, 52, 24, 42, 44, 53, 13, Q6, 33, 21, M. lupulina a., M. sativa P6, 53, 13; Melampyrum pratense Q6, 11, 43, 44, 12, 33, 22, 13, 23, 34; Melilotus albus P6, 52, 24, 34, 42, M. arvensis P6; 52, 34,32) 22 ses, 21, 23, M. officinalis P6, 52, 24, 34, 42, 53, 33; Mentha aquatica a, M. arvensis za, M. spec. Q6, Ul, 43; Menyanthes Q6, 12, 34, 23, 34, 44; Mercurialis annua a.; Mespilus Q6, 23, 34; Milium effusum Q6, 23, 34; Molinia Q6, 11, 44, 12, 33, 23; 34, 44533, 25 Monta minor Q6, 12, 34; Myosotis intermedia v.a., M. palustris a., M. versicolor Q6, 33, 215 Mayrica QG 23) 421222: 21, 22, 23; Myriophyllum spicatum Q6, 22, 13, 23, 34, M. verticillatum P6, 53, 33; Nardus v.a., Narthecium Q6, 11, 41, Nasturtium amphibium v.a,, N. officinale Q6, 12, 34, N. palustre P6, 63, 14, Gb) 20 eee os, N. silvestre a.; Nuphara., Nymphaea a.; Oenanthe fistulosa v.a., Oe. Phellandrii z.a.; Oenothera biennis Q6, 22, 13; Ononis spinosa v.a.; Onopordon P6, 52, 44; Orchis incarnata Q6, 23, 44; Ornithopus Q6, 11, 43, 33, 21; Osmunda P6, 23, 34; Oxalis Acetosella P6, 23, 34, 29 O. sfricta P6, 63, 14; Panicum Crus Galli P6, 52, 44, 63, OGM 34 21, 24, 23,34, 33, 23, P. lineare. Qo, 11, HONOR 215) Papaver Argemone Q6, 23, 34, P. dubium z.a., P. Rhoeas a.; Pastinaca v.a., Pedicularis palmsrmisnQo, 23, 44, Pr silvatica Qo, 12, 34; Peplis Q6, 12, 34, 21, 24; Phalaris arundinacea a., Ph. canariensis P6, 52, 44, Phleum pratense z.a., Phragmites z.a.; Picris z.a., Pilularia Q6, 12, 34; Pimpinella magna P6, 53, 33, BOMS axijragan 2O.55,. 34,63, Vi 12,@6, 1) 43; 21; Pie D ai, 235,34, 33, 21; Plantago lanceolata zias, P. major z.a., P. media a.; Poa annua z.a., P. compressa P6, 53, 32, P. nemoralis Q6, 23, 34, P. pratensis a., pemscrorinanlo, 52, 42, 44,63, 12; Q6, 1144, PY trivialis P6, 52, 42; Polygala depressa Q6, 23, 44, Polygonum amphibium a., P. aviculare z.a.; P, Convolvulus a., P. cuspidatum Nijmegen; P. Hydropiper Q6, 21, 24, P. lapathifolium z.a., var. somphocarpum Q6, 23, 34, P. mite P6, 52, 44, Q6, 21, 24, P. nodosum a., P. persicaria z.a., Datacom Q6, 21, 24,23, 34 44, 33, 21235 Polypo- dium P6, 53, 34, Polystichum Filix mas Q6, 21, 24, 22, WSR Populus tremula @Q6, 12) 33, 23, 34, 33) 23: Potamogeton crispus P6, 53, 34, Q6, 23, 34, P. densus Oma ola lucensea, (PX natans Po, 53, 33, 63) 11, OOS 4 21 2423) 34) 44) Pe pectinatus Po, 52,24, a2 ees perjolatus, 26, 52,24, 34, 42; P. pusillus Po, 52; 42; Potentilla anserina z.a., P. argentea v.a., P. reptans za, P. Tormentilla a.; Prunella z.a., Prunus spinosa a, Prentiss @Q6, 12,33, 23, 345 33) 23, Pulegium Q6, 21, 24; Ranunculus acris za, algemeen de vorm Frieseanus, R. Flammula a., R. Lingua a, R. repens z.a., R. sceleratus P6, 52, 42, 63, 14, Q6, 12, 34; Raphanus raphanistrum v.a., Reseda lutea P6, 52, 24, 34, 53, 13, R. luteola P6, INL Rhamnus: catatctica Po, 52, 24, 55, 34, 63, 12, R. Frangula a.; Rhinanthus major P6, 53, 34; Rhyn- chospora alba Q6, ll, 41, 23, 34, 44, Rh. fusca Q6, 11, 30 41,23, 34, 44; Robinia Q6, 11, AS:PRkosalcanimnanza:. R. dumetorum P6, 53, 32, 34, Q6, 21, 24, 33, 23; Rubus caesius v.a., R. idaeus Q6, 23, 34, 33, 21, R. suberectus Q6, 12, 33, R. ulmifolius Q6, 12, 33, 34; Rumex Acetosa za, ook de var. auriculatus, R. Acetosella a., R. conglo- meratus a, R. crispus za, R. Hydrolapathum P6, 53, 13, 32,°63,.11,, Q6, Ml, 43,22 MSN sebrrsialins.a., R. palastris P6,52, 42, 44, R. sanguineus Po, 52, 42, Q6, 21, 21, R. obtusifolius X Hydrolapathum P6, 52, 24, 42, R. crispus X obtusifolius? P6, 52, 42, Sagina apetala P6, 53, 32, S. procumbens Po, 52, SLOOM MENS 235, 44, 33, 21, 23; Sagitfaria v.a.; Salix alba Po, 52, 44, 53, 14, 32, Q6, 21, 21, S. amygdalinatPos 52) 425.5 -eaurita Q6, 12, 33,23, 34, 33,221) Siitcaprea Opuntia. 55, S. cinerea v.a., S. repens a., S. viminalis P6, 52, 42; Salsola P6, 52, 42 (var. tenuifolia); Salvia silvestris P6, 52, 24, 53, 14; Sambucus nigra Por SISON NS an guisorba minor P6, 52, 34, Q6, 22, 13; Saponaria P6, 52, 24, 42, 44, 63, 12; Sarothamnus a.; Scabiosa P6, 52, 24; Scirpus caespitosus Q6, 11, 41, 23, 44; S. fluitans Q6, 12,.34,.21, 24, 23, 44, 33,21, Slacdstastans mart timus P6, 53, 13, 63, 11, S: setaceas P6, 52, 4200733, 21, S. silvaticus Q6, 12, 33, 23, 34; Scleranthus annuus za, ©. perennis Q6, 12, 35, 23, 34, 33;22) 23. scropnit- laria aquatica P6, 53, 32; S. nodosa P6, 53, 32, 34, Q6, 12, 33, 23, 34, 33, 21; Scutellaria galericulata a., S. minor Q6, 12, 34, 23/534; „Sedum acre PONSEN 53525 Q6, 33, 24, S. purpurascens Q6, 33, 23, S. reflexum Q6, 33, 21, 23: Senecio aquatica’ P6, 63; ROG mig SSS: Fuchsii Q6, 12, 33, S. Jacobaea a., S. palustris a., S. silvatica-a..S. viscosum P6, SARS NEEN S. vulgaris z.a.; Setaria. glauca Q6, Ml, 44, 12, 33, S. viridis Q6, 11, 43,.12,.33,.23, 3473372) SMSen Q6, 33, 21; Silene dichotoma P6, 52, 34, S. gallica Q6, 23, 34, 33, 21, S. inflata P6, 52, 34,42)S. meenpfiora 31 P6; 52, 34; Sinapis alba P6, 63, 11, S. arvensis P6, 52, 42, 44; Sisymbrium Alliaria P6, 52, 34, 44, 63, 11, 14, 9, Columnae P6, 52, 34, 44, S. officinale z.a., S. pan- nonicum P6, 52, 34, S. Sophia P6, 52, 34; Sium z.a.; Salaun Dulcamara 26, 52; 24, 34, 44, 53, 13) .14,534, S. nigrum a.; Sonchus arvensis P6, 52, 44, 53, 32, 34, GEMINI AA, 33; DS. asper P6;-52, 24,53, 32, 163, MRG 23; 44:33) IS oleraceus P6)-52; 24,53, BONSEN A NOI EDI 12,7, O6 12, 33; “Sorbus P6, 163; 14, OGmenin day 44,125 33, 235 34. 33) 22,23: “Sparganium minimum Q6, 23, 34, 44, S. ramosum v.a.; S. simplex Q6, 12, 34; Specularia Speculum Q6, 33, 24, Spergula ROE SSR QO; nll ZAAN 2s Gas 44,2 35, 21, 22,923) 924, S. Morisonii Q6, 11, 44; Spergularia rubra v.a., Spiraea Ulmaria a.; Stachys annuus P6, 52, 34, S. arvensis va, S. palustris a., S. silvaticus Q6, 12, 33, (fl. albis), 34, 21, Piel 4 22, 15.7 SIN 23; Stellaria glauca Pb, 63) 11, 12, OG it43.S: graminea a., 9. Holostea’ @6, 23, 34, S. media z.a., S. uliginosa Q6, 12, 34, 23, 34; Stratiotes DOMS 2E Succisal 6; 125933..345 23.) 34, 44, 33,921. 23; Symphytum v.a.; Tanacetum za, Taraxacum za; licesdaliama-, heucrium 26 A2,.33, 23, 34,44, 33, 21522: haketran flavum Po, 52, 44, 53, 13, 32, 63, 11, 14; inanciay 26, 52.6 44, @6, 1143, 23734; Thymus a. iiiaysscinum Qo, I 43, 125 33, 23) 34, 44-33, 21, 22; Tragopogon orientalis P6, 52, 42, T, pratensis a.; Trifo- lnomearvense’ Po, 525 34, @o,-1l, 43, 12; 33, 22, 13; 33; 23. fragierum Po, 52, 24, 53,13, 34, T. hybridum BZN LT Qo 12) 54, 23.034, 44-33, 21) Te ninus Zane pratense z.a., 1. procumbens Pb, 52, 34, @6; 12, 5522, 13, 33, 21, I. repens za. Iriglochin™ palustre Q6, 33, 21, Triodia a.; Triticum repens z.a.; Tussilago P6525 34; 53, US; Wypha angustifolia P6, 52,44, 53, 13e latifolia’ Q6, 12; 34, 33, 22; Urtica dioica z.a., U. urensa.; Vaccinium Myrtillus Q6, 23, 34, V. Oxycoccus 52 Q6, 23, 44; Valeriana dioica P6, 53, 13, Q6, 23, 34, 33, 21, V. officinalis a.; Valerianella dentata Q6, 33, 21; Verbascum nigrum P6, 52, 34, V. thapsiforme P6, 52, 42, @6, 11; 43, 23, 34: Verbena POrS2I3 LE Veronica Anagallis P6, 52, 42, 53, 34 (aquatica), V. arvensis P6, 52, 34, Q6,-12,. 33, 23, 34,44, - Vee Beceabungar@6, 12, 34, WV. Buxbaumu P6, 52, 42, 53/1332) @hamac- drys P6, 53, 14, 63, 12, Q6, 12, 33, V. officinalis Q6, 11, 44, 12, 33, 23,° 44,33), 21 Ve polite ome a2, V. scutellata Q6, 33, 21, V. serpyllifolia Q6, 12, 33; Viburnum P6, 53, 34163, 12)" OG MSI RINSE Vicia angustifolia a, V. Cracca za, V. hirsuta P6, 52, 34, 44, Q6, 23, 34, 33, 21, 23, V. sativa Q6, 23, 44, 33, 21, V. sepium v.a., V. villosa P6, 52 34, OG MNI SNAA, 33, 21, Viola canina Q6, 33, 21, V. palustris Q6, 12, 34, 23, 34, 44, V. silvatica Q6, 12,733) 235345 Ve tricolor za. De opgegeven planten geven een vrij goed overzicht van de Flora om Nijmegen. Zij moeten nog aangevuld worden met enkele langs den dijk bij Heumen gevonden species nl. Gypsophila muralis, Scleranthus intermedius, Stachys arvensis fl. albis, Ranunculus acris fl. plenis, Pofentilla argentea incanescens, die door de Heeren Kloos, Jansen en Heimans werden opgeteekend, terwijl de Heeren v. Goor, Henrard en ik te voet dien weg aflegden; we werden echter op het laatst door heftige regenbuien overvallen. Den eersten dag werd door den Heer Kloos verzameld in het Wychensche veen o.a. Isnardia palustris, Acorus Calamus en Convolvulus sepium fl. roseis en bij Hatert Scutellaria minor, Alisma natans en Helosciadium inundatum. Nu nog een enkel woord over het nut dezer excursies. Behalve dan het meermalen aangevoerde voordeel, dat men eens per jaar op ongedwongen wijze de vriendschaps- betrekkingen met collega's versterkt of zelfs nieuwe aanknoopt, krijgt men gedurende dit betrekkelijk korte 65 tijdsverloop toch wel een zeer juist beeld van de flora. Het gevonden aantal soorten kan reeds als materiaal dienen om uitdrukking te geven aan den betrekkelijken rijk- dom eener flora. Stellen we de getallen der gevonden soorten te Meppel, Breda, den Bosch en bij Nijmegen in dezelfde volgorde achter elkander nl. 377, 455, 367 en 538, dan vinden we in deze getallen als ‘t ware een index voor den plantenrijkdom dier streken. Natuurlijk kunnen bijzondere factoren aanwezig zijn, die op die cijfers invloed oefenen: de weersgesteldheid, het toevallig vinden van bijzonder rijke terreinen; de personen, die de excursie medemaken; aanwijzingen van in de streek thuis behoorende lieden; toch zal men gemiddeld aan het aantal gevonden soorten wel degelijk een evenredig beeld hebben van den rijkdom eener flora. Wat Nijmegen betreft, deze streek was zeer bekend; als maatstaf mogen we aannemen de Flora van Nijmegen, in 1888 door den Heer Th. Abeleven in dit tijdschrift gepubliceerd. Daarin worden 914 soorten genoemd, als resultaat van jarenlange nasporingen door verschillende personen; wanneer wij van dit getal er 538 in drie dagen opteekenen, dan hebben we daarbij wel bijna alles genoteerd, wat tot de eigenlijke flora behoort. Natuurlijk ontbreken hierbij talrijke voorjaarsplanten en enkele laatkomers; er komen enkele aangevoerde planten bij voor, doch dat is eveneens het geval in de opgaven van Abeleven. Het beeld eener flora wordt echter niet geleverd door de enkele zeldzaamheden, die er toe behooren, hoe gewenscht het ook zij met hun voorkomen bekend te zijn, maar door de gewone soorten, die in talrijke exemplaren een bepaalde streek kenmerken. In deze lijsten vindt men de bewijsstukken van de samenstelling eener flora op een bepaald tijdstip, het is een archiefstuk, waaruit men later nog kan opmaken, wat er eertijds doorkwam en hoe zich een flora langzamerhand gewijzigd heeft. Schalkhaar, Januari 1920. VUYCK. Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 3 St Bijlage II. De Desmidiaceeën van de excursie naar Nijmegen. door J. HEIMANS. Evenals in 1919 werd de jaarlijksche zomervergadering en excursie van de Nederl. Botan. Vereen. in het jaar 1873 te Nijmegen gehouden. De excursie had plaats op 19 Juli 1873 van Nijmegen „naar den Plasmolen achter Mook, naar Heumen en de veenen bij de kapel van St. Willebrordus”. (Zie N. K. A. 2e S. deel I pg. 303). Deze zelfde plaatsen zijn ook op de excursie van 1919 bezocht. Op die excursie van 1873, merkwaardig als de eerste en eenige, welke Prof. H. C. van Hall na zijn verzoening met de Botan. Vereen. en eenige maanden voor zn dood meemaakte, zijn door Prof. Suringar ook microscopische zoetwateralgen verzameld. (N. K. A. 2e S. dbz 27): Op de volgende jaarvergadering, 17 Juli 1874 te Leiden, +) deelde Prof. Suringar een lijst mede van de Desmidiaceeën op de excursie van 1873 gevonden. Deze lijst bevat 73 namen, waarvan toen 51 nieuw. waren voor de Nederlandsche flora (de overige waren eerder gevonden door de Jong en Abeleven bij Nijmegen of door Sprée te Boekhorst). Deze lijst van 1874 is tot op heden (1920!) de voor- naamste opgave voor de Nederl. Desmidiaceeënflora; vóórdien waren nog slechts weinige soorten opgegeven door Abeleven, Sprée, Buse en R. B. van den Bosch en 1) In den inhoud van N. K. A. 2e S. dl. 2. staat als drukfout 1875. 35 later zijn er tot nu toe, zoover ik weet, nog maar een klein aantal soorten door Oudemans en Hugo de Vries en door Mevr. Weber—van Bosse aan toegevoegd. Er zijn echter zeker meer dan viermaal zooveel soorten inlandsch. Op de excursie van 1919 heb ik enkele monsters Desmidiaceeën verzameld op ongeveer dezelfde plekken, waar ongetwijfeld Suringar ze destijds gevischt zal hebben, nl. het veen (laatste restjes van het Koningsven) bij den Plasmolen, de plassenreeks aan den dijk bij Heumen en de vennen bij de Willebrordus-Kapelruïne tusschen Hatert en Overasselt. Op dezelfde plekken heb ik ook in 1917 en 1918 monsters verzameld en op Desmidiaceeén door- gezocht. Een volledige lijst van de gevonden soorten kan ik hier niet geven; die zou aanzienlijk meer dan 70 soorten bevatten, maar een vergelijking met de lijst van Suringar van 1873 is bijzonder interessant om de groote overeen- stemming. Dit pleit wel voor de constantheid van de vegetaties van deze algenfamilie, in tegenstelling met de gangbare meening hieromtrent betreffende deze en andere zoetwater-microörganismen en verwondert in dit geval te meer, daar de eenige werkelijk Desmidiaceeën- rijke van de bezochte plekken, het Koningsven bij den Plasmolen, zeker door ontwatering en ontginning wel sterk veranderd moet zijn sedert 1873. Van de 73 soorten van Prof. Suringar vonden we er 50 precies zoo weer, nl: Penium digitus (Ehr.) Bréb. (thans Netrium digitus Itzigs. en Rothe); P. cylindrus; Closterium striolatum; Cl. costatum; Cl. lunula; Cl. acerosum; Cl. lineatum; Cl. par- vulum; Cl. rostratum. Tetmemorus granulatus; Pleurotaenium trabecula; Pl. baculum (Bréb.) de Bary (thans Docidium baculum Bréb.) Pl. crenulatum (Ehr.) Rab. (thans Pl. nodulosum (Bréb.) de Bary). 36 Sphaerozosma vertebratum; Sph. filiforme (Ehr.) Rab. (thans Onychonema nordstedtianum Turner). Hyalotheca dissiliens; H. mucosa. Bambusina brébissonii Kg. (thans Gymnozyga monili- formis Ehr.). Cosmarium margaritiferum; C. botrytis; C. pyrami- datum; C. quadratum; C. granatum; C. ornatum; C. broomei?; C. connatum. Euastrum verrucosum; Eu. pectinatum; Eu. oblongum; Eu. ralfsi (= Eu. ansatum) Eu. elegans; Micrasterias oscitans; Mi. pinnatifida; Mi. Crux meli- tensis; Mi. furcata Ralfs (nec. Ag.) Mi. truncata; Mi. rotata Ralfs; Mi. fimbriata. Staurastrum muticum; St. dilatatum; St. alternans; St. punctulatum; St. paradoxum; St. tetracerum; St. teliferum; St. furcigerum; St. enorme Ralfs; (thans Tetraédron enorme Hansg. Protococcaceae)). Xanthidium fasciculatum; Arthrodesmus incus; A. con- vergens. Hieronder zijn, behalve veel algemeene, ook een aantal zeer zeldzame soorten, die ik elders nog maar op weinige andere vindplaatsen in ons land vond. Maar de overeenstemming is veel grooter dan 50 v. d. 73. Van de niet weergevondene acht ik een reéel verschil tusschen de vondsten van toen en nu alleen: Cosmarium ovale, Pleurotaenium turgidum (Bréb.) de Bary (thans Cosmarium turgidum Bréb.); Micrasterias radiosa Ralfs (thans Mi. Sol (Ehr.) Kiitz.); Buastrum cuneatum. Deze zijn nl. groote, meest in talrijke individuën bij elkaar voorkomende soorten, welke echter bij ons zeer zeldzaam zijn en alleen in bijzonder Desmidiaceeënrijke vindplaatsen voorkomen. Vermoedelijk zijn die dus ver- dwenen. Misschien zijn ze nog weer aan te treffen in de oostelijke voortzetting van het Koningsven, de Ottersumsche if turfvenen. Hetzelfde geldt in mindere mate voor Stau- rastrum cuspidatum en St. hystrix, die ook veel minder zeldzaam zijn. Enkele andere vermiste soorten, als P. brébissonii Ralfs (thans Cylindrocystis brébissoni Menegh.) en tot op zekere hoogte ook Didymoprium grévillei en Closterium leibleini zijn algemeene vormen, die echter in hun optreden ephemeer zijn; vooral de eerstgenoemde komt soms plotseling in ontelbaar aantal bijeen voor en is kort daarna niet meer te vinden, vooral daar deze soort een heel slecht onder- scheidbare, eenvoudige staafjesvorm heeft. Van deze paar soorten is het dus niet verwonderlijk, dat ze „toevallig in de nieuwe monstertjes niet en in het oude wel waren aangetroffen. Dan blijven er een aantal namen, waarvan sterk ver- moeden bestaat van foutieve determinatie: zeer veel soorten zijn pas na 1873 critisch beschreven en vele opgesplitst. Zoo is bijna zeker Prof. Suringar’s opgave Cos. cristatum Ralfs gegeven voor Cosm. monomazum var. polymazum Nordst. een zeer zeldzame en bijzonder typische vorm, welke juist in het Koningsven veel voorkomt; met Ralfs’ British Desmidieae determineerende, zou ieder deze als cristatum opgeven. Volgens mijn idee accentueert deze opgave juist sterk de overeenkomst, inplaats van het verschil, tusschen de beide jaren! Hetzelfde geldt vermoedelijk voor Closterium setaceum inplaats van Cl. küfzingi en misschien ook voor Sphae- rozosma excavatum inplaats van Sph. wallichii uit het Koningsven, en wellicht nog voor enkele meer van de weinige nog resteerende, moeilijk te beoordeelen soorten van Cosmarium en Staurastrum. In dat geval zou dus de overeenstemming nog veel grooter zijn dan ze reeds schijnt. J. HEIMANS. 38 VERSLAG der Commissie voor de Bibliotheek en het Herbarium over het jaar 1919. De commissie heeft zich in haar vergadering van 30 November op de hoogte gesteld van den toestand van Bibliotheek en Herbarium en heeft van den conservator over zijn werkzaamheden de volgende mededeelingen ont- vangen: „De conservator heeft zich bezig gehouden met het in orde brengen van den catalogus der bibliotheek naar den nieuwen grondslag (zie het verslag over 1918) en is daar- mede voor omstreeks de helft klaar gekomen. Het modelherbarium is gereed gemaakt van no. 1251 tot 1405, zoodat nu alleen nog de Cyperaceae, de Gramina en de Vaatkryptogamen in orde gebracht moeten worden. De losse exemplaren uit het herbarium zijn van no. 572 tot 703 opgeplakt. Dit werk vordert nu veel langzamer dan eerst, daar het aantal losse ex. steeds grooter wordt. Eveneens zijn opgeplakt de ten geschenke ontvangen planten, en ingevoegd in de daarvoor bestemde doozen. Die geschenken waren: le van den heer Dr. Th. Weevers een collectie van 75 planten, door hem in 1919 verzameld op het eiland Goeree. Daar van dit eiland maar heel weinig planten in het herbarium aanwezig zijn, heeft deze verzameling des te meer waarde. 2e van den heer B. H. Danser 272 planten, door hem zelf of anderen verzameld. 3e van den conservator een vervolg van het geschenk van verleden jaar. Thans zijn uit zijn herbarium in dat van de vereeniging overgegaan de nrs. 301 tot 1119 (3034 planten). 4e van den heer C. Sipkes: Centaurea solstitialis L. van Aagtekerke, Spartina stricta Roth. van den Sloedam 39 en Phytolacca decandra L. van het Oranjebosch bij Oostkapelle. 5e van den heer G. Swanenburg de Veye: Teucrium Chamaedrys L. van Vogelenzang uit de duinen. Eenige collecties van het herbariummateriaal zijn weer aan enkele leden ter studie gezonden, en eenige vroeger gezondene terug ontvangen. Van de gelegenheid om het herbarium te raadplegen, werd slechts een matig gebruik gemaakt. Naar aanleiding van opmerkingen van leden, dat het spreekuur van den conservator op Woensdagmiddag minder geschikt is voor buitenwonenden, is dit op Zaterdagmiddag geplaatst. Omtrent de Bibliotheek de volgende opmerkingen: le is deze in dit jaar, behalve met de tijdschriften, in ruil ontvangen voor de uitgaven onzer vereeniging, ver- rijkt met de laatste 28 afleveringen der Flora Batava. Laatstgenoemd werk was in de bibliotheek aanwezig tot afl. 367 en is nu door dezen aankoop weer geheel bij tot 1919, Ze is het aantal aanvragen om boeken vrij wat grooter geweest dan in het vorig jaar en daarbij is weer gebleken, hoe lastig het is, dat er nog steeds geen gedrukte catalogus bestaat’. De Commissie meent, dat dit bezwaar voor een gedeelte kan worden ondervangen, vooral wat de tijdschriften aangaat, door het af en toe publiceeren der nieuwe aan- winsten, zooals dit vroeger geregeld geschiedde. Aan de inzenders van planten en aan hen, die bij het bestudeeren van bijzondere geslachten uit het herbarium de determinaties aan de noodige revisie onderwierpen, wordt de bijzondere dank der vereeniging gebracht. Ten slotte wekt de commissie alle leden op, om door meer inzendingen mede te werken tot uitbreiding van herbarium en bibliotheek. Niet alleen zijn aangevoerde en 40 zeldzame inlandsche planten — mits niet van bekende groeiplaatsen — steeds welkom, maar volledig en goed. gedroogde exemplaren van gewone planten zijn nog altijd niet overbodig. Elk geschenk, hoe gering ook, zal in dank worden aanvaard. J. C. SCHOUTE, Voorzitter. W. H. WACHTER, Secretaris. Bijlage. Titels der „Nieuwe Aanwinsten’ van de bibliotheek der Ned. Botanische Vereeniging in 1919. A. Tijdschriften. Abhandlungen, hrsg. v. Naturwissenschaftlichen Vereine zu Bremen. Bremen. Bd. 24, 1919, Heft 1. Acta Horti Bergiani, utgifna af Bergianski Stiftelsen, redig. af V. B. Witrock. Bd. 6, 1919. Acta societatis pro fauna et flora fennica. Helsingforsiae. Vol. 39, 40, 41, 42, 43, 44. American journal of botany, Lancaster. 1914, Vol. I, no. 1—10, 1915, Vol. Il, no. 1—10, 1916, Vol. Ill, no. 2—10, 1917, Vol. IV, no. 110) OKER Nel no. 3—10, 1919, Vol. VI. no. 1—8. American, the, Midland naturalist. Indiana. Vol. 6, 1919) mow, 2 MRE Annalen des K. K. Naturhist. Hofmuseums zu Wien. Wien. Bd. 32, 1918, no. 1—4. Annales du jardin botanique de Buitenzorg. Buitenzorg. 1918, 4ième suppl. Annals of the Missouri botanical garden. Ssteonis, Voli, no? 4; Volo 4. 41 Annuaire du Conservatoire et du Jardin botaniques de Genève. Vol. 20, 1916—1918. Annual report of the Smithsonian institution. Washington. 1870 (gereclameerd). Archives du musée Teyler. Haarlem. Ser. 3, Vol. 4. Bericht der Oberhessischen Gesellschaft für Natur- und Heilk. Gieszen. Naturwissenschaftl. Abteilung. Bd. 7, 1916—1919. Idem. Medizinische Abteilung. Bd. 11, 1918. Berichte über die Verhandl. der Kön. Säch- sischen Gesellsch. der Wissensch. Leipzig. Mathem. Phys. Klasse. 1918, dl. 70, No, 1, 2—3. Bibliographical contributions from the Lloyd bran Cincinnati (Ohio) Vol 2; no.—l2; Vol. 3; 1917. Biologiske meddelelser. (Kgl. Danske Videnskabernes Selskab). Kobenhavn. Bd. 1, 3~8. Bulletin van het Deli-Proefstation. Medan. No. 11. Bulletin du Jardin botanique de Buitenzorg. Demscrmnon e026. 3e sex, 1919 ino. I, 20304 Bulletin of the New York botanical Garden. New-York. no. 37. Bulletin de la société royal de botanique de Belgique. Bruxelles. Tome LIII, 2e ser. tome III, fasc. 1. Bulletin de la société vaudoise des sciences naturelles. Lausanne. 1919, Vol. 52, no. 195, 196. Bulletin of the U. S. Department of Agricul- Gries VV ashington. No. 9742, 743, 752, 756,) 759, 765, 785, 802, 806, 818. Denkschriften der Kon. Bayer. botanischen Gesellschaft in Regensburg. 1917, Bd. 13. Neue Folge Bd. 7. Jaarboek van het Departement van Land- bouw. Buitenzorg, 1915, 1916, 1917. Jaarverslag van de vereeniging ,Koloniaa Instituut’. 1918. 42 Journal of the college of science, imperial University of Tokyo, Tokyo. Vol. 39, art. 10; Vol. 45 art. Zen, 3, Journal of the Elisha Mitchell scientific society. Chapel Hill. Vol. 35, no. 1 en 2. Malpighia, rassegna mensile di botanica. Catania. Anno 28, fasc. 5/6, 7/8, 9/10. Mededeelingen van het laboratorium voor Plantenziekten. Buitenzorg. No. 35, 36, 37. Mededeelingen uit den cultuurtuin. Buitenzorg. INios6;07,'65 9 Onl Mededeelingen uit het Agricultuur-chemisch laboratorium. Buitenzorg. No. 15, 16, 17, 18, 19. Mededeelingen van het Deli-proefstation te Medan. Tweede serie, 1918, no. 2, 3, 4, 5, 6, 7. Mededeelingen van de Landbouwhoogeschool. Wageningen. 1919, dl. 16. Mededeelingen van het proefstation voor de Java suikerindustrie. Chemische serie. 1919, no. 1, 22304 MO Idem. Landbouwkundige serie. 1919, no. 1, 2, 4, Idem. Technische serie. 1919, no. 1. Mededeelingen van het proefstation voor thee. Buitenzorg. No. 61, 6la, 62, 64, 65. Mededeelingen van ’s Rijks herbarium. Leiden. No. 37. . . Mededeelingen van het algemeen proefsta- tion der Avros. Batavia. Rubber serie. No, 3—15, 19; 7215-222: Idem. Algemeene serie. 1918—1919. No. 1—4. Meddelanden af societatis pro fauna et flora fennica. Helsingfors. 1913—1914, 1914—15, 1915—16, 1916—17, 1917—18. Mitteilungen aus der Kaiserl. biologischen Anstalt fiir Land- und Forstwirtschaft. Berlin. No. 17. 50) Natura, orgaan der Nederlandsche natuur- historische vereeniging. No. 242—245, 248, 251, 252. Naturwissenschaftliche Zeitschrift für Land- und Forstwirtschaft. Stuttgart. Jrg. 17, 1919, Heft 1—3, 4—5. Nederlandsch Kruidkundig Archief, verslagen en mededeelingen der Nederlandsche Botanische Ver- eeniging. Nijmegen. 1918. Nuova, la, Notarisia. Modena. Ser. 29, 1918, Apr.—Oct.; ser. 30, fasc. 1; ser. 31, 1920, Genn. Nyt magazin for naturvidenskaberne. Kristiania. Bd. 56. Oversigt over det kongelige danske videns- kabernes selskabs forhandlinger. (Bulletin de lacadémie royale des sciences et des lettres de Danemark, Copenhague). Kobenhavn. 1918. Proceedings of the academy of natural sciences. Piladelphias 1918; Vol: 70; Prt: 1, 2. Proceedings of the American philosophical society. Philadelphia. Vol. LV, no. 8, Vol. LVI. no. lk ol 2 Proceedings of the national academy of sciences. Baltimore. Vol. 4, 1918, no. 10—12; Vol. 5, KINO MISE NO ZS. Proceedings of the royal botanical society Edinburgh Mol 38 191d, prt 3; Vol 397 1919) pertes 2: Proceedings of the royal society of Victoria. Melbourne. Vol. 31, 1919, no. 1, 2. Recueil des travaux botaniques néerlandais, publié par la Société Botanique Néerlandaise. Groningue. Wolly, 19195 Livre 1,925 Sitzungsberichte des Naturhist. Vereins des Preuss. Rheinlandes und Westfalens. Bonn. 1913, lait. 2, 1914, 1916. 44 Treubia, recueil de travaux zoologiques, hydrobiolo- giques et oceanographiques. Batavia. 1919, Vol. 1, no. 1 en 2. Verhandlungen des botanischen Vereins der provinz Brandenburg, Berlin. 1918. Verhandlungen der Naturforschenden Gesell- schaft in Basel. Basel. Bd. 28, 1917. Verhandlungen des Naturhistorischen Vereins des Preuss. Rheinlandes und Westfalens. Bonn. 70 Jhrg. 1913, 2te Hälfte; 71 Jhrg. 1914, 1 und 2te Hälfte; 12 Jhrg. 1915, 1 und 2te Hälfte; 73 Jhrg. 1916, 1 und 2te Hälfte; 74 Jhrg. 1917, 1 und 2te Hälfte. Verslagen en mededeelingen van de directie van den Landbouw. ‘s-Gravenhage. 1919, no. 1, 2, 3, 4. Verslag der voordrachten van leden van het Bataafsch Genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte te Rotterdam. 1918/19. Vierteljahrschrift der Naturforschenden Gesell- schaft in Zürich. Zürich. Jrg. 63, 1918, Heft 1—2. B. Overige Werken. Ascherson, P. und P. Graebner. Synopsis der mitteleuropäischen Flora, Lief. 94 en 95. Buitenzorg; 's Lands Plantentuin. Gedenkschrift ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan op 18 Mei 1917; eerste gedeelte z. pl. en j. Inhoud: ’s Lands Plan- tentuin onder Melchior Treub, d. Dr. J. C. Koningsberger; Lijst der in de laatste 25 jaren door ambtenaren van het Herbarium in het licht gegeven geschriften, d. Dr. J. J. Smith. Het Pharmacologisch Laboratorium van 's Lands Plantentuin d. Dr. W. G. Boorsma; Lijst van de weten- schappelijke bezoekers van ‘s Lands Plantentuin; De Annales du Jardin Botanique de Buitenzorg d. Dr. Ch. Bernard. Ewart, A. J. and O. B. Davies. The flora of the Northern Territory; with appendices bij J. H. Maiden A5 and by A. A. Hamilton and E. Cheel and illustrations bij Ethel Mc. Lennan a. o. Melbourne, 1917. VIII, 387 blz.; pltn. Flora Batava. Afbeelding en beschrijving der Ne- derlandsche gewassen, aangevangen door wijlen J. Kops, voortgezet door wijlen F. W. van Eeden en onder redactie van L. Vuyck. ‘s-Gravenhage, 396e—399e Afl. ‘s-Gravenhage, Bibliotheek van het Depar- tement van Koloniën. Catalogus van de boeken en kaarten, uitmakende de Bibliotheek van het Departement van Koloniën. 5e vervolg met naam- en zaakregister, is-Grav., 1919" IX, 253) biz. Heukels, H. Schoolflora voor Nederland; 15e verb. en verm. dr. Groningen, 1919. 787 blz. Heyne, K. De nuttige planten van Nederlandsch-Indié; tevens synthetische catalogus der verzamelingen van het Museum voor technische- en handelsbotanie te Buitenzorg. Bat. 1919. 4e dl. Tweezaadlobbigen, 254, XXXVI blz. Harder, R. Beiträge zur Kenntnis des Gaswechsels der Meeresalgen. Leipzig, 1915. [45] blz. (Overdr. „Jahr- biicher f. wissenschaftl. Botanik”’. 1915, Bd. 56). Harder, R. Ueber die Bewegung der Nostocaceen. [68] blz.; afbdn.; bibliographie. (Overdr. Zft. f. Botanik”, meg nl O:): Harder, R. Ueber die Beziehung des Lichtes zur Keimung von Cyanophyceensporen, Leipzig, 1917. [58] blz. (Overdr. „Jahrbücher f. wissenschaftl. Botanik”, 1917, Bd. 58). Havinga, B. Studién over flora en fauna van het Zuidlaarder Meer; bijdrage tot de kennis van de biologie der Nederlandsche meren. Groningen. 1919. (IV], 188, [11] blz.; tab. Acad. Proefschr. Groningen. Kuenen, J. P. Het aandeel van Nederland in de ont- wikkeling der natuurkunde gedurende de laatste 15 jaren. [Rott.], 1919. IX, 341 blz.; afbdn.; portn. Gedenkboek 46 van het Bataafsch Genootschap der proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotterdam tot een blijvende herinnering aan het 150-jarig bestaan uitgegeven door het bestuur. 1769—17 Augustus 1919. Lundegardh, H. Die Bedeutung der Lichtrichtung fiir den Phototropismus. [8] blz. (Overdr. ,,Berichten d. Deutsch. Botan. Gesellsch.” 1919, Bd. 37, Heft 6). Lundegardh. H. Ekologiska och fysiologiska studier pa Hallands Vädero, 1 och 11; with english summary. [22, 39) blz. Meddelanden fran Hallands Väderö Ekolo- giska Station, No. 2. (Overdr. „Botan. Notiser’, 1918. id. 1919). Mallée, M. Alphabetische lijst van jaarboeken, perio- dieken en seriewerken, aanwezig in de boekerij van het Departement van Koloniën. ’s-Grav. 1919. Merrill, E. D. An interpretation of Rumphius Her- barium Amboinense. Manilla, 1917. 595 blz.; uitsl. krtn. Merrill, E. D. Notes on the flora of Borneo. Manilla, 1916. (52) blz. (Overdr. „The Philip. Joue: of Science, ©, Botany, 19165 vols Wie Noma Merrill, E. D. Reliquiae Robinsonianae. Manilla. 1916. (77) blz. (Overdr. The Philip. Journ. of Science, C. Botany”, KUG voli Now): Péchoutre, F. La sexualité hétérogamique des Lami- naires et la reproduction chez les Algues phéosporées. Paris, 1919. 16 blz.; Afbdn. (Overdr. ,,Revue générale. des Sciences’, 1916). Sauvageau, C. Sur la sexualité hétérogamique d'une Laminaire (Saccorhiza bulbosa); sur les débuts du déve- loppement d'une Laminaire (Saccorhiza bulbosa). Bordeaux, 1915. 8 blz; afbdn. (Overdr. „Comptes Rendus de l'Académie des Sciences” 1915, tome 161). Sauvageau, C. Sur les Fucacées du détroit de Gil- braltar: 2e sur le développement et la biologie d'une Laminaire (Saccorhiza bulbosa). 3e sur une nouvelle espèce 47 de Fucus, F. Dichotomus Sauv. Bordeaux, 1915. 14 blz; afbdn. (Overdr. „Comptes Rendus de l'Académie des Sciences’, 1913, tome 157). Sauvageau, C. Sur les Gamétophytes de deux Lami- naires. (L. flexicaulis et L. saccharina); 2e sur la sexualité hétérogamique d'une Laminaire (Alaria esculenta); 3e Sur les „glandes 4 mucilage” de certaines Laminaires; 4e sur les variations biologiques d'une Laminaire (Saccorhiza bul- bosa); 5e sur les plantules de quelques Laminaires; 6e sur une Laminaire nouvelle pour les côtes de France (Lami- naria Lejolisii Sauv.) Bordeaux, 1916. 25 blz.; afbdn. (Overdr. „Comptes rendus de l'Académie des sciences, 1916, tome 162). Stuart, C. P. Cohen. A basis for tea selection. Weltevr., 1919. 320 blz; frontimp.; pltn.; krtn. (Bulletin du Jardin Botan. de Buitenz.; 1919, 3e ser.; vol. 1. Livr. 4). Sant CPS Cohen, Ea blamakers envi. Sia haja. Proeven over den theepluk. Bat., 1919. 79 blz; pltn.; statistn. (Meded. v. h. Proefstat. v. thee, 1919, No. 65). Thellung. A. Ein neuer Amarantus aus dem andinen Südamerika. 2 blz. (Overdr. Fedde, Repertorium. DANIEL Oe Thellung, A. Scandicium, ein neues Umbelliferen- Genus. 8 blz. Overdr. „Fedde, Repertorium. XVI. 1919). . Verslag van het Biologisch onderzoek van de Maas en hare oevers, ingesteld ingevolge opdracht van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg. Maastricht, 1919. 53 blz. REKENING EN VERANTWOORDING van den Penningmeester. Zooals uit bijgaande Verlies- en Winstrekening blijkt, leed het Kok-Ankersmitfonds door koersverschil een 48 verlies van f 778.20, het Brumundfonds zelfs van f3277.50. Blijkens de Balans bedraagt dit laatste fonds dan ook slechts f 16821.44°, de rente hiervan is dan ook lang niet meer voldoende tot betaling van de lijfrente, jaarlijks wordt ongeveer f 250 hierop toegelegd. Het Vrije fonds had een saldo verlies van f 523.48 voornamelijk door de hooge uitgaven voor Recueil en Kruidkundig Archief, tengevolge der weer abnormaal gestegen drukkosten. Doordat het vorige jaar geen Recueil op de rekening was geboekt, waren de onkosten hooger, meer dan die van één deel; maar waren ook de inkomsten tengevolge der contracten met de laboratoria niet f 1000 maar f2000. Toch bedroeg het nadeelig saldo bijna f 1600, zoodat bij de nu weer hoogere tarieven groote voorzichtigheid in het volgend jaar geboden is. Om den toestand van het Vrije fonds dan ook niet gunstiger voor te stellen, dan met de werkelijkheid overeen kwam, is op de debetzij van de Balans een bedrag van f 600 gebracht als vordering van M. de Waal, voor een aflevering Recueil, die wel gedrukt was, maar waarvoor op 3Î Dec. nog geen Rekening ingekomen was. Tengevolge hiervan was het nadeelig saldo Vrije fonds f 523.48. De Penningmeester. Dr. TH. WEEVERS. NGS E 6S°TIGP “ ZOISSI J eds S od & OEE sI@'LSGE “ LLbS6 J| GAD ae OL 6611 J - . . . . o ° Sal]JaA Opes * satynqiajuo7) salyoogyuegieeds ao ‘spuo) afin . . ° e . . SaljIoA Oop[es " 23u ‘spuofpunwnig ° ° ° . . . . . saljraA OPJES eee GOIN ‘spuofpus1oyuwg YOY “6161 reel Joy 22A0 ININAMNMHAHULSNIM NH PRSPTE 6S CISP cO'IS8T OPEL ® "s+ uojvewnvowanngeN ‘A pnoyeg ‘3 ‘aaA deyosjeewpyT LO LLb “0 °° * Yeoygorngig-wnueqgrH cho 08 “| uoBurropeBraa yjliygre Ua -Slo 99:01 “\° °* * ° * “ujsoyuo ssIsAtq 619S8 “°° zorgoay Bipunypmay ‘repeN :7L'66S1 J)’ sonbruezoqg xneaen sap jianday spuo] afi, OS Lie © eee UO SIOACIOON 6OGECL f° ° °° Burwayaranesysturmpy “spuofpunumag EEE oe OA HOSTA TOM ZVz401 Jl ° * Burwoyoronensurwpy ‘spuofpusioyug YOY SAIIAHA Nederl. Kruidk. Archief. 1919. —oc6r J OG U ON, i — OE —= INC —'0001 “uaaebjn 46 “6 46 — oor J ‘ uaAebyin auolZI00AUG) : winizeqiapy uaaeb}I;-) * + ‘uomInnjeN “JaA 'WPIT . * + uaj}soyxUO “AIG Jie A ua -siay ‘BurrapeBsa A, — 0001 “ pry PRL“ EO ne renoay voaebn —'006E J ‘spuo) afi1, Odd ‘uaaerbyin ‘AIT NOG ee a OZ, ‘spuojpunumnag —ostt J spuoy Buraftayosliq . ‘uaaebyin ‘AIT * JOJAIVSUOD slIeJEG mt OS ‘spuojjnusiayuy yoy 0261 ONILOOUOAA tonooyy U2}deI}U0D JIN ~Ua}sMOYUT Caer yueqieeds do pas JUH and SOC) * * + spuoj ‘A uaaltayos 23 JW aw Fig HON a}uay “UA ‘uajSWMOYUT GO'ERESE J ‘yIP219 CE. O° ebb 17891“) eLL0079Z ||: ° ° . * spuoj alliA spuoypununig * sSpuoypusIayugy HOM ° ° ‘12 ‘JOG ‘pan [eender CO'ERESE | ER IZEZ ehh 17891 “ eZZ007972 J ER IZ6c J OGO Ak BAE od 40989 * LW LOSLI J AOE Gili? | LE'S8kS “ GZ'90Z0I “ GZ'€6001 J ‘6161 AHAINAOAC IE NVA SNVIVE ‘uoac) ‘eeA\ 2p “PY BurepioA ° . ° ° ° ° ° sey opjes Byaapr00 A, * wuaINaj}igep oSI2AIT ‘spuoj afin * sey opjes BrjoopeN * a3}UaI + UZI ‘spuojpununig sey opjes Byaaps00 A, 2juer + UAH . e * aquez + yI1od¢s “ ajuaz + AOOY ‘p ‘A yeoyzod£H “spuofpus1ayug OM J2q2q VERSLAG van de Commissie tot het nazien van de Rekening en Verantwoording van den Penningmeester. De ondergeteekenden, door de Algemeene Ledenvergade- ring benoemd tot leden der commissie tot het nazien der bescheiden, betrekking hebbende op de bewaargeving en het verdere kapitaal en tot het nazien van de rekening en verantwoording van den penningmeester, hebben zich van die opdracht gekweten en hebben de eer daaromtrent het volgende mede te deelen: De bescheiden op de bewaargeving bij de Nederlandsche Bank en op het verdere kapitaal betrekking hebbende, werden in goede orde bevonden. Hetzelfde geldt van de balans en de verlies- en winst- rekening, waarbij als basis aangenomen is het grootboek; de juistheid van dit laatste werd beoordeeld door het nagaan van eenige willekeurig gekozen posten. Op grond van hun bevindingen stellen ondergetee- kenden de Vergadering voor om de rekening en ver- antwoording van den Penningmeester goed te keuren en dezen te dechargeeren onder dankbetuiging voor de moeite en zorg, aan het omvangrijk beheer der geldmiddelen onzer Vereeniging besteed. Deventer, 28 Maart 1920. H. R. HOOGENRAAD. H. H. ZEIJLSTRA Fen. VERGADERING op Zondag 26 Januari 1919, ’s voormiddags te 11 uur te Utrecht, in het Botanisch Laboratium. Aanwezig 29 leden nl.: Baas Becking, Bredenoord, Dijkstra, Dammerman, Des Tombe, Doyer, Ezen- dam, Van Goor, Hartsema, Heukels, Van den Houten, Heimans, Koningsberger, Kooiman, Kooper, Löhnis, Luyten, Pinkhof, Simon Thomas, Sirks, Schoute, Stomps, Tammes, Versluys, Voor- molen, Wachter, Went, Wiersma en Zijlstra. De notulen der vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Van de leden Blaauw, Verschaffelt en Weevers is bericht gekomen, dat zij verhinderd zijn, deze ver- gadering bij te wonen. De Voorzitter deelt mede, dat binnenkort voorstellen zullen worden gedaan tot verhooging van de contributie. Aan de orde komt nu het ontwerp-verslag van den len Secretaris over het jaar 1918, welk venae door den heer Stomps wordt voorgelezen. Daarna leest de Voorzitter, de heer Schoute, het verslag van den Penningmeester, de Rekening en Ver- antwoording over 1918 voor. De heeren Hunger en P. Jansen worden aange- wezen tot het nazien der schriftelijke bescheiden, betrek- king hebbende op de bewaargeving en het kapitaal der Vereeniging en van de Rekening en Verantwoording van den Penningmeester. De ontwerp-verslagen der permanente commissies zijn ok: niet alle ingekomen; nl. die van het Curatorium van het Kok-Ankersmitfonds, van de commissie voor Floristisch Onderzoek en van de commissie voor het Botanisch Station ontbreken. Het ontwerp-verslag der commissie voor Herbarium en Bibliotheek wordt door den Voorzitter voorgelezen. De heer Went maakt in verband hiermee een opmerking over het drukken van den catalogus, dat nog achterwege is gebleven wegens de zeer hooge kosten, daaraan verbonden; men wacht er nog mee, omdat men hoopt, dat de onkosten later matiger zullen zijn. Mej. Tammes leest daarna het ontwerp-verslag voor van de commissie van Redactie van het Recueil, welk verslag, evenals de vorige voorgelezene wordt goedgekeurd. De commissie voor het Floristisch Onderzoek stelt voor, tegen het eind van Juli een excursie te houden in de omgeving van Nijmegen. De verkiezing van nieuwe leden in de permanente com- missies leverde de volgende uitkomsten: a. Curatorium van het Kok-Ankersmitfonds: herkozen wordt Dr. L. Vuyck met 27 stemmen; blanco 2. Eveneens herkozen Dr. F. A. F. C. Went met 26 stemmen; Dr. J. C. Costerus verkreeg 1 stem; blanco 2. De heer Went neemt zijn benoeming aan. b. Commissie voor het floristisch onderzoek van Neder- land: herkozen Dr. L. Vuyck met 23 stemmen; de heer Henrard verwierf 2 stemmen, de heer Danser 1; blanco 3. c. Commissie voor Bibliotheek en Herbarium: verkozen wordt Dr. A. H. Blaauw met 24 stemmen; de heer Wachter verkreeg 4 stemmen; blanco 1. d. Commissie voor het Botanisch Station: herkozen wordt Dr. Joh?. Westerdijk met 27 stemmen; Dr. Th. Weevers verkreeg 2 stemmen. De Voorzitter deelt nu mee, dat er een rekening is ingekomen van de commissie der Maaskanalisatie, en leest 55 eenige ongewone posten van die rekening voor, die alge- meene hilariteit verwekken. De heer Heimans geeft hieromtrent eenige inlichtingen en verzekert, dat de com- missie op haar excursie niet in overdaad heeft geleefd. De Voorzitter zegt, dat het Bestuur gaarne een rapport van de werkzaamheden van genoemde commissie zal ontvangen. Verder doet de Voorzitter mededeeling van de werk- zaamheden van de commissie-Went c.s, ingesteld ter voorbereiding van een nieuw tijdschrift. Verwezenlijking der plannen van genoemde commissie zal een verhooging van onkosten voor het Kruidkundig Archief ten bedrage van f 300,— medebrengen. De penningmeester maakt hiertegen geen bezwaar, indien de contributie wordt verhoogd tot f10,—. Nu is echter gebleken, dat ook de Dierkundige Vereeniging de uitgave van een dergelijke periodiek over- weegt, terwijl soortgelijke plannen blijken te bestaan bij eenige Haagsche leeraren in de botanie en ook bij eenige Amsterdamsche biologische studenten. De commissie- Went c.s. overweegt nu, contact te zoeken met de Nederlandsche Dierkundige Vereeniging. Dit wordt nader toegelicht door den heer Went. De commissie overweegt het denkbeeld, het Kruidkundig Archief om de 2 maanden te doen verschijnen. Daarin zouden dan moeten worden opgenomen de officiéele mede- deelingen, floristische mededeelingen en andere kleine be- sprekingen, vooral over nieuwe literatuur, die van belang is; daarvoor zouden dan referenten moeten worden aan- gesteld. Verder mededeelingen over vergaderingen, korte mededeelingen over waarnemingen, die men doet. Tevens ook personalia, en kennisgevingen van vacatures in Indië, bij het Middelbaar Onderwijs en bij de Proefstations. Spreker vindt het wenschelijk om b.v. tot overeenstemming te komen met de Dierkundige Vereeniging, en vraagt machtiging om een poging daartoe in het werk te stellen; dan zou de commissie een bepaald plan kunnen indienen. 56 De heer Stomps zou gaarne weten, of men in ‘t alge- meen wel voelt voor samenwerking met de Dierkundige Vereeniging. Hij stelt zich voor, dat sommigen daar tegen kunnen zijn; zelf is hij er ook tegen. Mej. Tammes is van oordeel, dat een verbinding met de Dierkundige Vereeniging een samenhang van het nieuwe tijdschriftje met het Kruidkundig Archief moeilijk zal maken. De heer Dammerman vindt, dat er behoefte is aan een vakblad voor alle biologen, voorziet echter groote moeilijkheden in het verband daarvan met het Kruid- kundig Archief. De heer Went acht het niet gewenscht, hierover in deze vergadering te discussiëeren en verder in détails te treden over de wijze van uitvoering; wèl beveelt spreker aan, om eens met de Dierkundige Vereeniging over deze zaak te onderhandelen. De heer Des Tombe oppert het denkbeeld, of het niet mogelijk is, ook met de Geologische Vereeniging samenwerking te zoeken; iets wat de heer Went bereid is, eens te overwegen. Door de vergadering wordt ten slotte goedgekeurd, dat de commissie- Went zal onder- handelen met de Nederlandsche Dierkundige Vereeniging. Daarna wordt het huishoudelijk deel dezer vergadering gesloten en een pauze gehouden van twaalf uur tot half twee. Om half twee hadden de leden gelegenheid, het nieuwe botanisch laboratorium, dat thans nagenoeg geheel voltooid en reeds in gebruik was genomen, te bezichtigen onder leiding van de heeren Went en Baas Becking. Te half drie werd de vergadering heropend. Aanwezig 45 leden, nl. Baas Becking, Bannier, Berkhout, Bierman, Bredenoord, Dammerman, Des Tombe, Doyer, Dijkstra, Ezendam, Fortuyn Droogleever, Goedewaagen, Van Goor, Van Haeften, Van der Haas, De Haan, Hartsema, Hart de Ruyter, Heimans, Kaiser, Kleinhoonte, Koningsberger, 57 Kooiman, Kooper, Koperberg, Lam, Löhnis, Luyten, Pinkhof, Roelants, Schoute, T. Schouten, Simon Thomas, Sirks, Van Slogteren, Van Slooten, Spruit, Stomps, Talma, Tammes, Versluys, De Vries, Wachter, Went, Wiersma en Zijlstra. De heer L. G. M. Baas Becking deed zijn aangekon- digde mededeeling over afwijkingen aan Orchideeënbloemen. 1. Peloriteit bij Platanthera bifolia Rchb. In Juni 1916 vond ik bij Nijkerk een aantal pelorische Platanthera’s, die voor mij aanleiding waren de verschillende gevallen van peloriteit bij Orchideeën in de literatuur na te gaan. Masters (Plantteratology 1868) onderscheidt „regular peloria” en „irregular peloria’’. Bij de eerste soort worden de deelen, die de zygomorphie veroorzaken, niet gevormd, bij de tweede in een aantal, dat overeenkomt met het grondtal der bloem of een veelvoud daarvan. Beide vormen kunnen zijn compleet of incompleet. De indeeling van Masters laat ons bij Orchideeën geheel in den steek. De deelen, die de zygomorphie veroorzaken, zijn toch zeer talrijk (labellum, spoor, gynostenium, rostellum, etc.). Daar er in geen van de bekende gevallen zuivere actinomorphie optreedt, is de indeeling van O. Penzig (1894) beter. Deze onderscheidt 1) Labellumpelorie — alle petalen en sepalen labelliform; 2) Petaalpelorie — alle petalen en sepalen petaliform. Deze twee vormen zijn te beschouwen als de laatste actinomorphe termen van reeksen, die beide de normale bloem als beginterm hebben. In gradatie worden de ver- schillende kransen door de peloriteit aangedaan. De door mij gevonden vorm is een incomplete petaal- pelorie. Siegert (1848) beschrijft een dergelijke Pl. bifolia evenals Heinricher (1894); — Velenovsky (1905) voor Pl. viridis. Bij al deze vormen is slechts het perianth pelorisch. 58 Meestal zijn echter petaalpeloriën beschreven, waarbij ook het androecium is aangetast door de actinomorphie. Vormen, waarbij de 3 buitenste stamina zijn aangeduid, beschrijven R. Brown (1867) en H. N. Ridley (1885). Een geval waarbij alle 6 stamina vertegenwoordigd zijn vonden we bij Buchenau (1871) over Pl. montana. De eenige labellumpelorie, die ik beschreven vond, (welke triandrisch was), is door Penzig bij Nervi gevon- den, ofschoon Masters vermeldt, dat ze herhaaldelijk voorkomen. Bijna alle planten worden beschreven als zwak van uiterlijk en het is voor mij zeer waarschijnlijk, dat de pelorién hier het gevolg zijn van een ziekte, die alnaarmate ze de plant eerder aantast, een meer diepgaande veran- dering in de bloemstructuur teweegbrengt. Het optreden van pelorische bloemen schijnt in verband te staan met een gestoorde resupinatie. Behalve bij de door mij gevonden planten, die niet of zeer weinig gere- supineerd waren, kon ik dit in zes gevallen in de literatuur controleeren. Deze feiten zouden de opvatting steunen, dat de bloem ongevoelig is geworden voor de zwaartekracht en dat er een „orgaanvormend enzym” (in den zin van Beyerinck) verloren is gegaan. Dat dit enzym ontstaan kan fengevolge van de zwaartekracht, sluit zich aan bij de theorie van Czapek daaromtrent. Experimenteel is weliswaar zeer gemakkelijk de resupinatie uit te sluiten — de vorm van de bloem blijft bij ontwikkeling op de klinostaat dezelfde. Dit vindt zijn oorzaak daarin, dat de bloem reeds pl.m. een jaar tevoren.gevormd is. De oorzaak van de door mij gevonden peloriën acht ik deze: 1) Aangezien ik plm. 500 M. van de vindplaats der Platanthera’s in 1911 een pelorische Gymnadenia conopsea | vond, neem ik een uitwendige oorzaak aan; 2) Deze oorzaak is hoogstwaarschijnlijk van parasitairen 59 aard (pucciniaächtige vlekken op de bladen, die verschil- lende auteurs bij pelorische Orchideeën vonden). 2. Staminomanie bij Orchis incarnata L. In de teratologie worden vele namen gebruikt, als petalomanie (de Candolle), cheilomanie (M. Ch. Morren), ceratomanie (Clos), die aanduiden dat een bepaald orgaan in abnormaal groot aantal is gevormd. Zoo is de naam Sfaminomanie gerechtvaardigd daar, waar niet alleen de twee kransen gereduceerde stamina gevormd worden, maar ook het perianth geheel of gedeel- telijk is omgevormd tot voortplantingsorganen. Deze afwijking is beschreven bij Ophrys (M. His 1807), Neottia (R. Brown 1833) en Orchis mascula (Th. Wolf 1865). Hier droegen de laterale binnenste perianth bladen stamina. Meer radicale staminomanie trof ik in Juni 1918 op Terschelling aan bij Orchis incarnata. De buitenste perianth- bladen droegen 2, 1 en 1 pollinium, de binnenste ieder 2, uitgezonderd het labellum. Er zijn 4 stempels aanwezig. Het eigenaardigste was echter, dat de bloemen door insecten bezocht waren. Verschillende stuifmeelklompjes waren niet meer aanwezig. Dit feit viel te meer op, daar de bloemen door de vervorming klein en onooglijk waren geworden. Ik meen een verklaring voor dit feit gevonden te hebben. Op het labellum valt met het bloote oog reeds een verhevenheid op, die blijkt te bestaan uit een aantal zeer eiwitrijke haren, die sterk deden denken aan de door Porsch (1905) beschreven voederharen van Maxillaria rufescens Lindl. Deze voederharen treden als vervan- gingsmiddel voor den honing bij verschillende Orchideeën- geslachten op. Blijkbaar is deze eigenschap bij honing- orchideeën latent aanwezig, om op te treden daar, waar de honingproductie gestoord is. Uit beide voorbeelden blijkt, dat de Orchideeën, wat de 60 bloem betreft, een uiterst labiele groep zijn, waarvan het van groot belang is deze labiliteit te bestudeeren en zoo mogelijk, experimenteel te onderzoeken. Daarna sprak de heer C. Spruit P. Pzn over: De invloed van electrolyten op de tactische bewegingen van Chlamydomonas variabilis. Het eencellige, beweeglijke, groene wier Chlamydomonas reageert, overgebracht in gedestilleerd water, positief op de zwaartekracht, negatief op het licht. Toevoeging van kleine hoeveelheden zuur of base of toevoeging van wat grootere hoeveelheden zout aan het gedestilleerde water bewerkt, dat deze reacties minder duidelijk of in het geheel niet plaats hebben. Dit wordt veroorzaakt door een vermindering van de beweeglijkheid. De beweeglijk- heid is gemakkelijke macroscopisch te vervolgen, wanneer gelet wordt op het al of niet ontstaan van een ophooping van de wieren onder in een nauwe glazen buis. De op- hooping ontstaat ten gevolge van de positieve geotactische reactie. Door te werken met reeksen van oplossingen, waarvan de concentratie steeds toeneemt, kunnen grens- concentraties bepaald worden. Bij de lage grensconcentratie heeft nog juist een duidelijke ophooping plaats; bij de hooge grensconcentratie juist niet meer. Het gemiddelde tusschen beide wordt de critische concentratie genoemd. Systematisch werden nu voor eenige zouten de critische concentraties bepaald in oplossingen, die niet alleen variëerden, wat het zoutgehalte betrof, maar ook ten opzichte van het waterstof-ionengehalte. De uitkomsten konden gemakkelijk graphisch worden voorgesteld. Hoewel de verzamelde gegevens beperkt zijn, konden toch eenige overeenkomsten gevonden worden tusschen den invloed van electrolyten op de beweeglijkheid van Chlamydomonas en den invloed van electrolyten op het gedrag van colloïdale stoffen. Verondersteld wordt, dat de overeenkomst ontstaat, 61 doordat de beweeglijkheid van Chlamydomonas beheerscht wordt door den toestand van de colloïden uit het proto- plasma van de cel. De colloïden, die voor een vergelijking met de plasma- colloïden in aanmerking komen, moeten in zure oplossingen anders geladen zijn, dan in alcalische oplossingen. In dit opzicht zijn het emulsoïden. Overigens moeten ze suspensoïde eigenschappen bezitten. Voor een vergelijking komen steeds weer de globulinen in aanmerking. Ook de neiging van Chlamydomonas om zich op het glas vast te hechten (een thigmotactisch verschijnsel) wordt sterk beïnvloed door de aanwezigheid van electro- lyten. Dit vasthechten heeft vooral plaats in zwak-zure oplossingen. In verband met verdere gegevens en met waarnemingen over de vasthechting van deeltjes doode materie wordt verondersteld, dat de vasthechting van Chlamydomonas aan het glas daarom in zure oplossingen plaats vindt, omdat electrische verschijnselen aan het grens- vlak glas-water een rol spelen. Niets meer aan de orde zijnde, werd de vergadering door den Voorzitter gesloten. VERGADERING op Zaterdag 3 Mei 1919, 's avonds te half 8 in het Botanisch Labo- ratorium te Amsterdam. Aanwezig 31 leden, nl: Berkhout, Costerus, Dijkstra, Van Eekeren, Van der Feen, Gerhards, Van.Goor, Hartsema, Havinga, Heimans, Heukels, P. Jansen, Jochems, Kleinhoonte, Koningsberger, Van Luyk, Van der Meer, Van Oijen, Roelants, Van de Sande Bakhuyzen, Schoute, T. Schouten, Schreuder, Van der Sleen, Stomps, Thiel, Ver- schaffelt, Wachter, Weevers, Went en Zijlstra. 62 Nadat de notulea zijn voorgelezen en goedgekeurd, doet de heer Went mededeeling van een correspondentie tusschen de Dierkundige Vereeniging en de commissie- Went c.s. inzake het uitgeven van een nieuw tijdschrift. De Dierkundige Vereeniging had verzocht, dat een paar leden van de Botanische Vereeniging zouden worden aangewezen om met afgevaardigden der Dierkundige Ver- eeniging overleg te plegen. Dit was geschied en een tweede bespreking had geleid tot het voorloopige plan, een maand- blad voor biologen uit te geven, waarin mededeelingen van botanischen en zoölogischen aard zouden worden gedaan. Voor leden der beide Vereenigingen zal de prijs lager worden gesteld dan voor niet-leden. Van elke Ver- eeniging zou één lid worden gedelegeerd, om met den Droogleever Fortuyn de redactie te vormen. Wan- neer de abonnementsprijs f5,— bedraagt, zullen er 300 abonné’s uit de beide Vereenigingen noodig zijn. Er zal een circulaire worden rondgezonden om de leden tot inteekening uit te noodigen. De Voorzitter deelt mede, dat de Vereeniging „Heem- schut” een verzoek heeft ingediend om bijdragen tot het in behoorlijken staat brengen van den voormaligen bota- nischen tuin te Harderwijk. Dit verzoek brengt hij aan de leden der Botanische Vereeniging over. Aan de orde komt nu de benoeming van nieuwe leden. Alle candidaat-leden, op de convocatie voorgesteld, worden: met algemeene stemmen benoemd tot gewone leden; nl: Dr. W. Bally, C. Beekhuis, Mej. C. Fonteyn, Dr. E. Gaumann, Mej. J. A. v. Heusden, Mej. A. W. v. 't Hoff, Mej. G. A. Jonges, Mej. M. A. J. Lobry de Bruyn, Dr. P. L. Lohr, Mej. M. Oppenheim, Dr. E. M. M. Paravicini en Mej. E. Zeeman. Daarna komen aan de orde de Wetenschappelijke mededeelingen. De heer Stomps doet een mededeeling over het witrandbont van Oenothera biennis. 63 Reeds vroeger had spreker gelegenheid, iets mede te deelen over witrandbont, dat nu en dan bij de Teunisbloem onzer duinen door mutatie optreedt. Het bleek geheel overeen te komen met het witrandbont der Geraniums, dat door Prof. Baur uitvoerig werd bestudeerd. Thans kon spreker aan het vorige nog toevoegen, dat een gevlekt bonte plant, zooals men die verkrijgt door een witrandige met een groene te bestuiven, zich geheel gedraagt als een op een dergelijke wijze verkregen gevlektbonte Geranium. Voorts deelde spreker nog mede, door mutatie een plant met witrandbont te hebben zien optreden, die zich op geheel andere wijze gedroeg, b.v. geen zuiver witte nakomelingen, doch integendeel zuiver groene gaf, en die dus wel tot een tusschenras voor witrandbont gerekend moet worden. Vervolgens spreekt de heer Van Goor over de Pseudovacuolen der Blauwwieren. Over den aard van de pseudovacuolen der Cyanophyceae bestaan thans nog drie tegenstrijdige meeningen. Volgens Klebahn en vele anderen zijn het gasvacuolen, volgens Molisch en Brand zijn zij taaivloeibaar, terwijl Fischer ze als interferentiebeelden, veroorzaakt door de kluwens van het anisotrope anabaenine, beschouwt. De meening van Klebahn telt nog vele aanhangers en toch is ze zeker onjuist, evenals die van Fischer. De pseudovacuolen zijn taaivloeibare lichamen met een eigen roode kleur. Zij zijn ook niet de uitsluitende oorzaak van het drijven der water- bloeivormende blauwwieren, toch schijnen zij soortelijk wel iets lichter te zijn dan het protoplasma. Wegens het vergevorderde uur wordt de aangekondigde voordracht van den heer Van de Sande Bakhuyzen tot een volgende vergadering uitgesteld en de vergadering © gesloten. 64 VERGADERING op Zaterdag 29 November 1919 te half 8 in het Botanisch Laboratorium te Utrecht. Aanwezig 46 leden, n.l.: Bannier, Bastert, Berkhout, Bolten, de Bussy, Casparé, Costerus, Doyer, Dijkstra, van Eekeren, Feenstra, Gerhards, Goedewaagen, van Goor, van Haeften, Hartsema, Kleinhoonte, J. C. Koningsberger, V. J. Konings- berger, Koperberg, Löhnis, van Lookeren Campagne, van Oyen—Goethals, Pulle, Quanjer, Rutgers, Schoute, Schouten, Schwarz, Simon Thomas, Sirks, Sloff, van Slogteren, Sluiter, Spierenburg, Stakman, Stomps, Tammes, Ver- schaffelt, M.S. de Vries, Weevers Went, Westerdijk, Willinge, v. d. Willigen en Zijlstra. Nadat de notulen zijn voorgelezen en goedgekeurd, wordt de verkiezing van een voorzitter aan de orde gesteld. Er werden 35 stemmen uitgebracht, waarvan de heer Went 31 stemmen verwierf: de heer Pulle kreeg 3 stemmen; blanco 1. De heer Went neemt zijn benoeming aan. Tot lid van de Commissie voor de Bibliotheek en het Herbarium (vacature Blaauw) wordt verkozen de heer Wachter met 27 stemmen. De heer Kloos verkreeg 5 stemmen, blanco 2 en ongeldig 2. Daar de heer Wachter niet aanwezig is, zal hem de benoeming schrif- telijk worden meegedeeld. Inzake de benoeming van een lid der Maascommissie stelt de voorzitter voor, de stemming uit te stellen, daar de heer Heimans, door het bestuur voorgedragen, niet in aanmerking verlangt te komen. Het bestuur wordt door de vergadering gemachtigd een lid voor deze com- missie te benoemen. 65 Vervolgens komt punt 5 der agenda aan de orde: de hernieuwing van het contract met den heer De Waal aangaande het drukken van de beide tijdschriften der Vereeniging. De heer Pulle vraagt, of het Bestuur zich niet tot den uitgever heeft gewend, omdat het soms goedkooper is, om direkt met den uitgever het drukken te regelen. De Voorzitter wijst er op, dat deze zaken voorbereid dienen te worden door de Commissie van Redactie, terwijl de heer Went betoogt, dat we op het oogenblik niet anders kunnen handelen, dan zooals nu geschiedt. De Voorzitter doet nu het voorstel, den termijn van het contract te beperken tot 1 jaar; waarmee de vergadering accoord gaat. Verder wordt het contract goedgekeurd. Daarna wordt het voorstel behandeld, de contributie op f10.— per jaar te brengen en voor het ontvangen van het Recueil f 2.50 te heffen. De heer Pulle zou den prijs van het Recueil hooger willen stellen, omdat de Vereeniging een verlies lijdt op elk lid, dat het Recueil ontvangt. De Voorzitter deelt echter mee, dat een exem- plaar van het Recueil aan de Vereeniging slechts f 1.— kost en een exemplaar van het Kruidkundig Archief slechts 50 cent. Door deze inlichting verklaart de heer Pulle zich bevredigd, zoodat hij van het indienen van eenig voorstel hieromtrent afziet. Zonder stemming wordt hierop het voorstel, de contributie op f 10.— te brengen, aangenomen. De begrooting voor het jaar 1920 wordt daarna vast- gesteld. Aan de orde komt nu de inrichting der botanische referaten in het maandblad voor biologen. Dit punt wordt nader door den Voorzitter toegelicht, die mede- deelt, dat er verschil van opvatting bestaat omtrent het- geen de referaten moeten geven, en waarbij de heer Droogleever Fortuyn en vele andere dierkundigen aan den eenen kant staan, en aan den anderen kant de Nederl. Kruidk. Archief 1919. 5 66 heeren Went, Schoute en vele andere plantkundigen. Een en ander is oorzaak, dat de heer Went bezwaar maakt, aan het maandblad mee te werken. De heer Went betoogt, dat het wenschelijk is, referaten en besprekingen te geven van de belangrijkste literatuur, zoowel buitenlandsche als Nederlandsche, en zich niet te beperken tot de Nederlandsche literatuur, zooals de zoölogen wenschen. Spreker vindt juist een bespreking der buitenlandsche literatuur het voornaamste, omdat het juist deze is, die voor velen, b.v. vele leeraren, moeilijk bereikbaar is. Intusschen heeft de heer Droogleever Fortuyn zich bereid verklaard, het botanisch gedeelte in den geest van den heer Went te redigeeren. De heer Van Goor is van oordeel, dat er een bron van veel onaangenaamheden aanwezig is, indien de manier van refereeren van de zoölogen wordt gevolgd. Mej. Westerdijk is niet gerust omtrent de verhouding van het botanische tot het zoölogische deel van het vakblad, indien de vergadering zich uitspreekt vóór de inrichting der botanische referaten, zooals de heer Went zich die voorstelt. Zal het botanisch gedeelte dan niet vaak blijven liggen, omdat er te veel copie is? De Voorzitter wil hierover niet gaarne een uitspraak uitlokken, daar hij dit meer een zaak voor de redactie vindt. Het geldt hier alleen een bespreking van de vraag wat wenschelijk is: kritische referafen of niet-kritische. De vergadering verklaart zich hierop vóór kritische referaten en tegen de uitsluiting van de buitenlandsche literatuur. Vervolgens gaat de vergadering over tot het benoemen van nieuwe leden. Met algemeene stemmen worden be- noemd: 1° tot buitengewoon lid de heer A. C. Wertheim en 2° tot gewone leden al de 46 voorgestelde candidaat- leden, nl. de dames O. van den Bergh, J. Brouwer, M. C. Burger, M. J. Buysmaa, Be Cosman, - 67 M. E. Dufour, B. Hulshof, E. J. Koperberg, E. de Kroes, A. G. Sachse, C. Schaeffer, J. A. Toxopeus, el DN Pool, Mi Py js vad Rist; Pi CStol, Eevee Vieebruyn, Ca Ho Mo van Nifterik, A. ten Broeke, L. Burkuuk, en P. M. Losecaat Vermeer; en de heeren: Dr. A. B. Droogleever Fortuyn, R. C. Bakhuyzen van den Brink, Dr. W. Bobilioff, Joh. G. Gandrup, K. Heyne, Dr. Jean Schweizer, Dr. Alp. Steinman, Ir. C. A. H. v. Wolzogen Kiihr, C. J. de Bruyn Kops, A. P. M. v. d. Houven van Oordt, J. W. M. Roodenburg, W. van der Schans, Seeowierstra, Di Valkema, Welk Varossiean, NARE Beekman, He Heidinga, R.A. Eiulst, M. Kramer, L. J. Toxopeus, K. Boedijn, E. E. van den Bos, W. D. van der Heyde, P. de Vos, en A. M. F. Reynders. Voordat de wetenschappelijke mededeelingen aan de orde komen, vraagt de heer Went het woord, om den aftredenden voorzitter, den heer Schoute, te danken voor zijn uitnemende leiding gedurende de laatste vijf jaren. Daarna houdt de heer Verschaffelt zijn aangekon- digde voordracht over bevordering der ontkieming door zuren en zouten. Spr. deelt de uitkomsten mede van onderzoekingen in het Botanisch Laboratorium te Amsterdam verricht door de HH. Wientjes en van den Bos. Eerstgenoemde bestudeerde den invloed van zuren op de ontkieming van zaden; hij kon aantoonen, dat hetgeen men in bepaalde gevallen voor een versnelling of bevordering der ont- kieming had aangezien, geen levensverschijnsel is, maar een naar buiten persen van de gedoode of beschadigde kiemwortels door sterker opzwellen van kiemwit of zaad- huid, tengevolge der inwerking van het zuur. Het blijft echter mogelijk, dat in andere gevallen zeer geringe zuur- concentraties de nog onbeschadigde worteltjes naar buiten 4 68 drukken, en aldus een ontkieming bevorderen. De heer van den Bos heeft, in navolging van vroegere waar- nemers, den invloed der zouten onderzocht; een ver- snellende werking van nitraten en ammoniumzouten op de ontkieming was aangetoond bij sommige zaden, die niet in het donker, maar wel in het licht kiemen; het bleek nu, dat ook bij zaden, die in het licht niet kiemen, een dergelijke invloed der zouten zich kan doen gelden. Vooral duidelijk was die invloed bij zaden, die van te voren, in drogen toestand, langeren tijd aan het licht blootgesteld waren geweest, en dientengevolge zelfs in het donker zeer slecht kiemden. Organische stikstofverbindingen zijn onwerkzaam, rhodaankalium evenwel bleek een zeer krach- tige versneller te zijn. Daar deze stof zich gemakkelijk laat opsporen, kon worden nagegaan of zij in de zaden binnen- dringt. Dit is inderdaad het geval, zoodat door deze proeven geen steun wordt verleend aan de opvatting, die de werking der zouten aan een verandering van de zaadhuid, en niet aan een prikkelwerking op de kiem, wil toeschrijven. Vervolgens spreekt de heer Rutgers uit Medan over „de Werkkring van den botanicus in Indië’. Spreker begint met te wijzen op noodzakelijke wissel- werking tusschen de botanici in Nederland en in Indië, van belang voor den arbeid van beide. Vandaar ook de wenschelijkheid van een voortdurend contact op dit gebied tusschen moederland en koloniën. Spreker wil zijn onderwerp van twee zijden bezien. Velen vragen: welke betrekkingen in Indië staan voor mij open en hoe worden deze betaald? Anderen, de meer idealistische naturen, stellen meer belang in de vraag, welk werk hen daar wacht en welke perspectieven een Indische loopbaan hun opent. De botanicus, die naar Indië gaat, kan dit doen in gouvernementsdienst of in dienst van particulieren. Het gouvernement heeft een 30-tal botanici in dienst, waarvan 69 9 bij het Middelbaar Onderwijs en 21 bij het Departement van Landbouw. In particulieren dienst werken een 20-tal botanici, verbonden aan de proefstations ten behoeve van den grooten landbouw. Over de finantiëele regelingen wenscht spreker niet in bijzonderheden te treden. In het algemeen wordt over de salariëering niet geklaagd en georganiseerde salarisacties, zooals men die tegenwoordig bijna overal vindt, kwamen op dit gebied nog niet voor. Op één punt wijst spreker met bijzonderen nadruk. Indië heeft tegenwoordig jaarlijks ongeveer 6 botanici noodig en kan daarvoor slechts bij uitzondering dames gebruiken. Het resultaat daarvan is, dat de te vervullen plaatsen in toenemend aantal door buitenlanders bezet worden. Van sprekers collega's, Directeuren van proef- stations, zijn er 3 buitenlanders; in 1918 werden 3, in 1919 werden 7 buitenlandsche botanici voor Indië be- noemd, terwijl er nu nog tenminste 9 vacatures zijn. Beter dan iets anders demonstreert dit, dat Nederland op dit oogenblik niet voldoende botanici aflevert om aan de vraag uit Indië te voldoen. Spreker komt thans tot zijn tweede punt: waarin be- staat het werk van den botanicus in Indië? Door de groote verscheidenheid van den werkkring is dit moeilijk in het algemeen te zeggen. De werkkring van den leeraar bij het Middelbaar Onderwijs kan bekend verondersteld worden. Bij het Dept. van Lbw. vindt men alle variaties van zuiver wetenschappelijke tot zuiver praktische of administratieve betrekkingen; men vindt er werk voor systematici zoowel als voor physiologen en phytopathologen. Bij de proef- stations is uit den aard der zaak de aansluiting aan de praktijk nauwer; maar ook daar is gelegenheid te over tot wetenschappelijk onderzoek, terwijl bij sommige grootere proefstations één of meer botanici vrij gehouden worden van de loopende zaken van den dag om zich uitsluitend aan voortgezet onderzoek te kunnen wijden. 70 In het algemeen zou spreker de volgende punten willen noemen als typeerend voor den werkkring van den botanicus in Indië. In de eerste plaats de verruiming van den gezichtskring door de kennismaking met de tropische natuur, ten tweede de veel grootere gelegenheid tot het volgen van eigen aanleg en neiging, ten derde de in het algemeen veel gunstiger condities tot het bijhouden en voortzetten van de eigen vakstudie, waartoe de modern ingerichte laboratoria, de goede bibliotheken en de rijkdom der problemen als vanzelf uitlokken, en tenslotte de velerlei perspectieven, die een werkkring in Indië aan den botanicus biedt, zooals uit den levensloop van velen, die als botanicus naar Indië gegaan zijn, ten duidelijkste blijkt. Resumeerende wijst spreker er tenslotte op. dat dus de botanicus, die naar Indië gaat, finantiëel in goede positie komt, een aangenamen werkkring vindt, zijn vakstudie kan bijhouden en een goede toekomst voor zich ziet. Waar de . behoefte aan botanici van jaar tot jaar toeneemt en het buitenland in toenemende mate in die behoefte moet voor- zien, acht spreker het zijn plicht, de Nederlandsche botanici nogmaals op dit arbeidsveld te wijzen, in de hoop dat velen daar hun levenstaak zullen zoeken, in hun eigen belang, tot heil van onze koloniën en niet het minst ter bevordering van de wetenschap, die wij dienen. De nu volgende wetenschappelijke mededeeling van denzelfden spreker handelt over Bliksemschade bij Rubber. - Ter inleiding wijst spreker er op, dat hij dit onderwerp voor een mededeeling te dezer plaatse gekozen heeft, omdat het een ongezochte illustratie is van de stelling, dat de botanicus in Indië dikwijls als in het voorbijgaan interessant materiaal voor het oprapen vindt, waarnaar men in Europa wellicht jarenlang opzettelijk zou moeten zoeken. De bliksembeschadigingen bij Rubber (Hevea brasiliensis Mill. Arg.) die spreker als plantendokter tegenkwam, noodigden hem als vanzelf tot een nader onderzoek. Had 71 hij bij zijn vertrek uit Indië geweten, dat hij dit onderwerp hier behandelen zou, dan zou hij demonstratie-materiaal medegenomen hebben. Thans moet hij tot zijn leedwezen volstaan met een twaalftal lantaarnplaatjes. Aan de hand dezer plaatjes beschrijft spreker de door hem waargenomen beschadigingen als volgt: A. Het gedood worden van geheele boomen of groepen van boomen, waarbij meestal de omringende boomen meer of minder beschadigd worden. Vooral insterven van de toppen of afsterven van enkele naar den gedooden boom gerichte takken komt daarbij veel voor. B. Het optreden van bliksemspleten in den stam. Meestal vindt men meerdere dergelijke spleten in elkaars verlengde. Soms vindt men daaronder aan den wortelhals een plek, waar de bast gedood is. Dit laatste verschijnsel treedt ook dikwijls alleen op. C. Het optreden van een groot aantal kleine wonden op den stam, meestal op groote hoogte, herinnerend aan beschadigingen door hagelslag. Uit deze wondjes vloeit latex, zoodat men een „tranende boom krijgt. _D. Oppervlakkige bastbeschadigingen, waardoor, meestal in vertikale strooken, talrijke bastschilfers afgestooten worden, zoodat de boom er uitziet alsof hij „schurft heeft. Van deze beschadigingen staat het nog niet eens met zekerheid vast, dat zij door bliksem veroorzaakt worden. Uit anatomisch oogpunt zijn de onder B genoemde beschadigingen het meest interessant, daar hier de ver- groeiing der wonden op een wijze geschiedt, die typisch is voor bliksemschade. Spreker staat hierbij uitvoeriger stil en licht aan de hand van de plaatjes nader toe, hoe hierbij in de jongste houtlagen een holte ontstaat, die door een scheur in den bast naar buiten openstaat. Terwijl de scheur door een gewone omwalling gesloten wordt, wordt tegelijkertijd door een inwendige callusvorming de holte opgevuld, waarbij soms een volledige tweede wal onder 72 de eerste gevormd wordt. Het resultaat is altijd een in het geheele verdere leven van den boom herkenbaar accolade-vormig litteeken. Tenslotte wijst spreker er op, dat het hem nog niet gelukt is, vast te stellen, hoe de bovengenoemde holte ontstaat. Hij hoopt, dat verder onderzoek hem zal doen vinden, waarin in dit geval de primaire beschadiging door den bliksem bestaat. Wegens den vergevorderden tijd wordt de aangekon- digde voordracht van den heer Van Goor uitgesteld tot de volgende vergadering. Nadat de heer Van Slogteren nog een kleine demon- stratie heeft gegeven van de Aaltjesziekte van Narcissen, wordt de vergadering gesloten. IN MEMORIAM Dr. S. H. KOORDERS, In het einde van het vorige jaar overleed op betrekkelijk jeugdigen leeftijd te Weltevreden de man, wiens naam boven dit opstel vermeld is. Het is niet mijn bedoeling een levensbericht in den eigenlijken zin des woords te geven, want ik zou daartoe niet in staat zijn. Persoonlijk ontmoette ik Koorders slechts enkele malen gedurende den tijd, dien hij af en toe in Europa doorbracht, en een groot deel van hetgeen door hem werd gepubliceerd, ligt buiten den kring mijner bevoegdheid tot oordeelen. Toch hebben de omstandigheden mij in nauwe aanraking ge- bracht met een zeer belangrijk deel van zijn werk, en ik ben steeds zoozeer onder den indruk geweest van de voortreffelijkheid daarvan en van het groote belang, dat het voor de Botanie bezit, dat ik wil trachten daarvan een schets te geven, in de eerste plaats voor de jongeren onder de biologen. De Botanie heeft behoefte aan personen, geschoold voor physische en chemische experimenten; aan hen, die de microscopische techniek beheerschen; aan hen, wier lust en leven het is, de veelheid der vormen te bestudeeren of in het veld de verhoudingen der planten tot haar om- geving na te gaan; ook aan hen, die volleerd zijn in het kweeken van planten, of reizen willen ondernemen om de 74 verspreiding der planten over de aarde na te gaan, en materiaal te verzamelen voor systematisch onderzoek; eindelijk ook aan hen, die zich het meest door den arbeid in museum en herbarium aangetrokken voelen; en geen enkele dezer kategorieën van arbeiders kan worden gemist, terwijl ook in geen dezer richtingen ontplooiing van bij- zondere talenten is uitgesloten. Koorders nu was een buitengewoon talentvol verzamelaar van bij uitstek bruik- baar materiaal voor wetenschappelijk onderzoek, wiens rustelooze activiteit op dit gebied werkelijk baanbrekend werk tot stand bracht. In het jaar 1888 ondernam hij het, als houtvester daartoe in staat, een werkelijk volledige verzameling bijeen te brengen van materiaal, dat op de boomflora van Java betrekking had. In de tropen zijn daaraan reusachtige moeilijkheden verbonden, ook in ver- band met het feit, dat vele boomen slechts in het oerwoud worden gevonden. Bladeren, bloemen en vruchten zijn meestal moeilijk bereikbaar en worden volstrekt niet steeds tegelijkertijd aan hetzelfde exemplaar aangetroffen, terwijl het toch noodig is alle phasen van één en hetzelfde individu bij elkaar te bezitten, om volledige zekerheid te waarborgen. Al deze bezwaren werden door Koorders stelselmatig overwonnen. Met zijn staf van inlanders trok hij het bosch in, liet het materiaal van boven halen en merkte den boom met een plankje, waarop een nummer was aangebracht. De plaats der genummerde boomen - werd op kaarten nauwkeurig aangeteekend, zoodat zij met zekerheid konden worden teruggevonden, zoovele malen als noodig was om een volledig materiaal van alle stadia bijeen te brengen, en ten slotte ook het hout te ver- zamelen. Op die wijze werden een 4000-tal exemplaren behandeld en 15000 nummers herbariummateriaal bijeen- gebracht, benevens een verzameling van duizenden hout- monsters, alles met elkander de volledige boomflora van Java vertegenwoordigende, die uit ongeveer 1100 species 75 bestaat. Door de boomnummers is het materiaal gesigna- leerd en wordt alles wat bij elkaar behoort, bijeengehouden. Inderdaad is er zelden of nooit een zóó uitgebreid en betrouwbaar materiaal onder zóó bezwarende omstandig- heden bijeengebracht, en men moet den man bewonderen, die het weldoordachte plan voor dezen reuzenarbeid ontwierp en het met ijzeren energie binnen enkele jaren zeer vol- ledig uitvoerde. Zoo iets kan alleen door een talentvol man tot stand worden gebracht. Gelukkig kon de bewerking van dit schitterende materiaal spoedig en grondig ter hand worden genomen, dank zij het voortvarend initiatief van den toenmaligen beroemden Directeur van ‘s Lands Plantentuin, den Hoogleeraar M. Treub. Het beschrijven en determineeren van het herbarium- materiaal werd, onder medewerking van Dr. Koorders, die van huis uit geen botanicus was, opgedragen aan Dr. Th. Valeton. Diens naam zal met eere verbonden blijven aan het voortreffelijke werk, dat onder den be- scheiden titel van „Bijdragen tot de kennis der boom- soorten van Java thans volledig het licht heeft gezien en zich een plaats onder de klassieke voortbrengselen der systematische literatuur heeft verworven. Nog een ander belangrijk werk berust gehêel en al op het door Koorders bijeengebrachte materiaal. Ook de houtverzameling werd onder handen genomen en in het Botanisch Laboratorium te Groningen anatomisch onder- zocht. Het was daardoor, dat ik met den arbeid van Koorders in nadere aanraking kwam en dien zoozeer leerde waardeeren. Dr. H. H. Janssonius houdt zich sedert verscheiden jaren bezig met het beschrijven van den anatomischen bouw der houtmonsters van Koorders, volgens de zoogenaamde portretteerende methode. Reeds zagen het licht een drietal lijvige deelen van zijn werk, getiteld: „Mikrographie des Holzes der auf Java wachsenden 76 Baumarten” dat zoowel voor de systematische Botanie als voor de praktijk van groote beteekenis zal blijken te zijn. De uitkomsten bij deze onderzoekingen verkregen, steunen geheel op het materiaal van Koorders, maar ze leveren omgekeerd ook de meest doorslaande bewijzen voor de betrouwbaarheid er van. Zoo heeft het materiaal van Koorders het tot stand komen van twee belangrijke werken ten gevolge gehad, die aan ons vaderland, wat de kennis der tropische boschflora betreft, een flinken voorsprong hebben ver- zekerd, die zoowel voor de wetenschap als voor de praktijk rijke vruchten zal dragen. Als Koorders niet zijn vèr- reikende plannen voor het verzamelen van materiaal had gemaakt en deze op zoo voortreffelijke wijze had uit- gevoerd, dan ware er van het schrijven der boven- genoemde groote werken geen sprake geweest. Zelfs het denkbeeld om ze te schrijven zou in niemands brein zijn opgekomen; zij berusten geheel op den arbeid van Koorders, en het komt mij voor, dat dit geen geringe verdienste is, en dat de naam van Koorders reeds op dezen grond alleen steeds met eere in de wetenschap zal worden genoemd. Groningen, Febr. 1920. J. W. MOLL. Aanwinsten van de Nederlandsche Flora in 1917 en 1918. (Mededeeling op de floristische vergadering van de Ned. Bot. Ver. op 27 December 1918 te Utrecht). (Ingekomen 14 Februari 1919). In de eerste plaats wil ik ter tafel brengen een serie planten, door mij op drie dagen: 20 Juli 1917, 25 Juli 1917 en 8 Sept. 1917 op hetzelfde terrein te Rotterdam verzameld, die wel niet alle, zelfs de meeste niet, nieuw zijn voor onze flora, maar die aantoonen hoe de vegetatie daar heelemaal een Zuideuropeesche was, een Middel- landsche-zee-flora. 1. Phalaris canariensis L. 2. Phalaris brachystachys Link. 3. Phalaris paradoxa L. 2. intacta Coss. et Dur. 4. Phalaris paradoxa L. (3. intermedia Coss. et Dur. 5. Phalaris paradoxa L. 7. praemorsa Coss. et Dur. Zie voor deze Phalaris-soorten en -vormen: Jansen en Wachter, Floristische aanteekeningen XI Ned. Kr. Arch. WOKO Toep WAE 6. Brachypodium distachyon P. B. Deze exemplaren behooren tot de type, zij hebben meerendeels twee aartjes, enkele dragen maar één aartje, maar moeten m. i. als armoedige exemplaren beschouwd en niet tot de var. 6. monostachyum Guss. gerekend worden, die door Henrard te Gorkum gevonden is. Naar aanleiding van 78 de aanteekening in Prodr. Fl. Bat. 2391 lijkt het mij niet onwaarschijnlijk dat dit de eerste goede Nederlandsche exemplaren van de type zijn. 7. Briza maxima L.-De tot nu toe in Nederland gevonden exemplaren waren vermoedelijk alle ontvluchte tuinplanten. Hier hebben we zeer waarschijnlijk met een echte adventief te doen. 8. Bromus villosus Forsk. maximus A. et G. in groote hoeveelheden. Waarschijnlijk alle behoorend tot den vorm ambigens A. et G., hoewel de pluim soms niet samen- getrokken, maar pyramidevormig uitstaand is. Enkele exemplaren wijken van de gewone af, doordat de stengel onder de bloeiwijze de eigenaardige typische beharing van _ Bromus villosus zoo goed als geheel mist. 9. Haynaldia villosa (L.) Schur. die in onze flora’s tot nu toe Triticum villosum met verschillende auteurs- namen genoemd wordt, was eveneens in zeer veel exem- plaren aanwezig. De beharing van de kafjes is nog al wisselend. De kelkkafjes dragen steeds de bekende pen- seeltjes. Soms zijn de kroonkafjes, behoudens enkele penseeltjes, verder geheel kaal. Dit is een kenmerk van de var. glabrata Borbas, waarvoor echter ook opgegeven wordt, dat de aren en de aartjes kleiner zouden zijn dan bij de type, wat aan onze exemplaren volstrekt niet het geval is. Andere exemplaren hebben, behalve de penseeltjes, ook nog behaarde nerven van de kroonkafjes, terwijl er . tenslotte exemplaren zijn, waarbij de kafjes ook tusschen de nerven geheel behaard zijn. Deze laatste zouden dan de type zijn. Waar evenwel, behalve deze beharingskwestie, die bovendien nog niet altijd betrouwbaar is, daar de haren soms afvallen bij het drogen, de planten onderling verder in geen enkel opzicht verschillen en zij door elkaar heen groeien, lijkt het mij niet gewenscht deze drie vormen met aparte namen te benoemen. 10. Hordeum maritimum With. Exemplaren, die 79 ongeveer het midden houden tusschen de type, zooals die aan onze zeekusten voorkomt en de var. Gussoneanum Parl., waartoe de adventieve exemplaren gewoonlijk behooren. 11. Rumex bucephalophorus L. is nieuw voor ons land. In Sturm’s Flora von Deutschland wordt deze soort nog tot de sectie Lapathum Tourn. gerekend, terwijl E. de Halacsy in Conspectus Florae Graecae in navol- ging van Willkomm en Lange in Prodr. Florae hispanicae haar tot een afzonderlijke sectie Platypodium Willk. et Lange brengt, die zich onderscheidt door - onder de vrucht sterk knotsvormig verdikte vruchtstelen. De plant is eenjarig, meestal van den voet af vertakt, 5—30 cM. hoog, soms onvertakt. De bloemen zijn twee- slachtig, de binnenste bloembladen dragen aan den voet lange dunne tanden, de bladen zijn klein, + 1 cM. lang, meestal spatelvormig, in den steel versmald. De buitenste bloembladen staan àf en zijn in den vruchttijd haakvormig terug gebogen, evenals de tanden van de buitenste bladen en de vruchtsteel. Halacsy noemt verschillende varië- teiten, die berusten op het aantal en de grootte der tanden aan de binnenste bloembladen, maar merkt daarbij op, dat dit slechts onbeduidende standplaatsvormen zijn, daar vaak verschillende vruchtvormen op dezelfde plaats, ja, zelfs aan een zelfde exemplaar voorkomen. Enkele Rotterdam- sche exemplaren, die in de volle zon, stonden waren zeer sterk rood aangeloopen, zoo o.a. het ex. dat voor de Flora Batava afgebeeld is. 12. Erodium malacoides Willd. schijnt sedert 1877, toen zij op een heiveld, bemest met Sumac uit Palermo, bij Apeldoorn door Kok Ankersmit werd gevonden, in ons land niet meer te zijn waargenomen. 13. Medicago hispida Gaertn. apiculata Willd. 14. Medicago hispida Gaertn. confinis Burnat. met 80 kleine vruchten zonder stekels, hoogstens met knobbeltjes als aanduiding van de stekels, was in ons land nog niet waargenomen. 15. Medicago scutellata All. 16. Medicago murex Willd. aculeata Urban. 17. Medicago turbinata Willd. aculeata Moris. 18. Trifolium lappaceum L. was voor ons land ook bekend van het met Sumac uit Palermo bemeste land bij Apeldoorn, en naar ik meen later ook door Henrard bij Amsterdam gevonden. 19. Ornithopus compressus L. wordt alleen opgegeven van 1874 Weg naar Rith. (Zie ook de lijst van planten van de excursie naar Weert 1918 N. K. A. 1918 (1919) p. 84.) 20. Plantago psyllium L. komt nog niet in onze Flora's voor, maar is reeds eerder door Henrard te Arnhem en door Zandvoort te Amsterdam gevonden. De soort behoort met P. arenaria W. et K.en P. cynops L. tot de sectie Psyllium Tourn., die zich onderscheidt door het bezit van stengels met tegenoverstaande bladen. Van deze groep is P. cynops L. heesterachtig en overblijvend. De beide andere zijn eenjarig. P. psyllium L. onderscheidt zich van P. arenaria door de onderling gelijke bracteeén en dito kelkslippen, en de smaller lancetvormige kroon- slippen. Vooral van P. cynops onderscheidt ze zich door de sterk klierachtige beharing. In habitus komt zij met de beide andere soorten zeer veel overeen. Het ex. van Arnhem, dat voor de Flora Batava afgebeeld is, heeft duidelijk getande bovenste bladen, terwijl mijn Rotter- damsch exemplaar slechts gaafrandige bezit. 21. Calendula arvensis L. Al deze planten groeiden op een betrekkelijk klein deel van het bedoelde terrein, allen dicht bij elkaar; verscheidene in zeer groot aantal. Op dit deel van het terrein werden geen adventieven van andere herkomst gevonden. Andere deelen leverden meer van verschillende streken afkomstige 81 adventieven, waaronder meerdere uit Amerika. In de onderstaande lijst zijn er nog enkele van opgenomen. De volgende planten zijn naar mijn weten nieuw voor onze flora, de meeste zijn van de beide laatste jaren, enkele reeds aanmerkelijk ouder. Zij worden hier vermeld, omdat eerst nu de juiste determinatie bekend werd, die wij meerendeels alweer danken aan de groote bereidwilligheid, waarmee Dr. Thellung steeds onze adventieven revideert. 1. Polypogon elongatus H. B. K. Onder mijn materiaal van Gastridium lendigerum Gaud, te Wormerveer, Juli 1914, verzameld, bevond zich een armoedig exemplaartje, dat mij geen Gastridium leek, maar m. i. een Polypogon moest zijn, evenwel niet tot een van de soorten behoorende, die tot nog toe inheemsch gevonden zijn. Dr. Thellung deter- mineerde het als Polypogon elongatus H. B. K. forma. Intusschen had ik 28 Augustus 1918 op een ander Wormer- veersch terrein een flink ontwikkelde plant gevonden, die ik als Polypogon elongatus bestemde. Inderdaad bleken de aartjes van beide planten volkomen identiek te zijn. De volgende kenmerken onderscheiden haar van de ver- wante soorten. De plant is overblijvend, tot 60 cM. hoog, en maakt korte uitloopers (die echter aan mijn exemplaar, dat waarschijnlijk nog niet overwinterd heeft, ontbreken). De bladen zijn onbehaard, ook de pluim maakt een veel minder sterk behaarden indruk dan die van P. monspeliensis Desf., zij is langer en smaller en sterker gelobd. De kelk- kafjes loopen geleidelijk in een naald uit, die ongeveer even lang is als die kafjes zelf d.i. = 2!/, mM. Ook de steeltjes der aartjes hebben die lengte of iets meer. De plant is afkomstig uit de warmere deelen van Amerika, Uruguay en Mexico en is in Frankrijk, Belgié en Duitschland adventief waargenomen, vermoedelijk met wol ingevoerd. De Wormerveersche vondsten wijzen op aanvoer met graan. In de Flore adventice de Montpellier wijst Dr. Thellung er op, dat de soort vaak met P. lit- Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 6 82 toralis (With.) Sm. verward wordt. Deze komt langs de kust van den Atlantischen Oceaan van Engeland tot Portugal voor, volgens Koch ook op het eiland Norderney en zou dus misschien ook bij ons gevonden kunnen worden. Zij heeft niet zoo stijf rechtopstaande, minder gladde stengels, is kleiner en heeft nog smaller pluim met aartjes, die 2 mM. lang zijn en op steeltjes staan, die korter zijn dan aartjes. 2. Polygonum c. f. leptocarpum Robinson. Volgens Kew Index door Robinson beschreven in Proc. Bost. Soc. Nat. Hist. XXXI 263. Ik heb evenwel deze literatuur niet machtig kunnen worden. De plant is inheemsch in Kanzas. Te Wormerveer, waar ik ze 20 September 1916 verzamelde, wellicht met Kanzas-tarwe aangevoerd. Zij lijkt zeer veel op een forsche, sterk vertakte Polygonum aviculare L. met rechtopstaande lange takken. De vrucht steekt beduidend buiten de bloembekleedsels uit. 3. Polygonum plebejum R. Br. De beschrijving van Brown in Prodr. Nov. Holl: Vol. 1276 (420) luidt: floribus 5- andris, trigynis axillaribus subgeminis, foliis linearibus subsessilibus, ocreis hinc fissis inde ciliatis, caule diffuso. Volgens Thellung Fl. Adv. de Montpellier 1912 p. 187 is de soort, die P. herniarioides Del. Fl. Egypte 1813 p. 13 [non auct. gall.] omvat, verspreid in de tropen van de oude wereld, en heeft zij zich uitgebreid tot in Egypte, Syrie en Afghanistan. Het is een buitengewoon sierlijke plant uit de groep der Avicularia Meisn. met mooie roode bloempjes op haar-dunne steeltjes, die + 6 mM. lang zijn en ongeveer in het midden een geleding ver- toonen. De plant is zeer sterk vertakt en ligt rozetvormig op den bodem. De takken dragen, van den voet af, aan elk stengellid een bundeltje bloempjes. De onderste stengel- leden zijn nog geen twee cM. lang. Hooger op worden zij nog korter. Dé grootste bladen in wier oksels de bloemen staan, zijn + 1 cM. lang, 2!/, mM. breed, aan 83 den top afgerond, naar den voet versmald. De bloempjes zijn + 2 mM. groot. Ik vond de plant op het aanvoer- terrein aan de Linge te Gorkum op 23 Sept. 1916 |). 4. Commelina communis L. Determinatie volgens Grays New Manuel of Botany VII ed. leidt direct tot C. communis L. met de beschrijving: Slender and creeping, nearly glabrous, leaves lanceolate, 2—5 cM. long; spathe cordate, acute, with margins not united; seeds shallowly pitted, granulate-reticulated (C. nudiflora auth., not L.). Alluvial gardens, northeastw. to e. Mass. Hier wordt dus als synoniem C. nudiflora opgegeven, inderdaad komt men b.v. met Flora of the Southern United States van A. W. Chapman tot den naam C. nudiflora L. Terecht merkt Gray evenwel op, dat deze auteursnaam niet juist kan zijn. Immers bij Linnaeus worden de Commelina’s in twee groepen verdeeld, nl. * Dipetalae dictae: ob pet. 2 majora, waartoe C. com- munis behoort en ** Tripetalae: Zanoniae Pl. pet. 3 majorib. waartoe C. nudiflora behoort. Beide soorten worden dan als volgt beschreven: C. communis Sp. l.: C. cor. inaequalibus, fol. ovato- lanceol. acutis, caule repente (procumb. Sp. I) glabro. Sp. I—S. XII n. 1, C. fol. ov. lanc., caule procumb. glabro (0. H. cliff.), petal. duob. majorib., Vir. cliff. p. 6. H. cliff. p. 21. Roy. lugdb. 17 Gron. virg. 130, .... cor. inaequalib. H. Ups. p. 18 n. 1. C. procumbens annua, saponariae- fol. Dill. elth. 93 t. 78 f. 89. Habit in America © 1. nat. Cap. b. sp., Brasil., Jamaic., al, Amer. loc. etc. C. nudiflora Sp. I.: C. cor. aequalibus, pedunc. capil- laribus, fol. lineari-lanceolatis, (linearib. S. XIII); Fl. zeyl. ORR involucro mullossSp sly SP 26 na op) Ll. Sa Se ie flor. diandris. S. XIII p. 80 n. 8. 1) Zie naschrift. 84 Ephemerum phalangoides maderaspatense minim. fol. perangustis, perfoliatum. Pluk. alm. 135 t. 27 f. 4. Habitat in India. Verder vindt men onder C. fuberosa, die evenals C. nudiflora tot de Tripetalae behoort, de opmerking: .... fructu vero Comm. proximo 3 loculari, antecedens (C. commun.) vero 2 locul . . . . Inderdaad zijn de zaad- doozen van mijn plant tweehokkig, 2—4 zadig, maar opmerkelijk is de volgende waarneming. De bloeiwijze splitst zich direct binnen het half-hart- vormig schutblad in twee steeltjes, die ongeveer loodrecht op elkaar staan, en waarvan het dunste naar bovengericht is en één bloem draagt, die steriel en meestal rudimentair is. Het andere draagt een aantal vruchtbare bloemen. Bij een van de planten nu, die ik uit zaad van de eerstge- vondene cultiveerde, vond ik aan één steeltje, dat de steriele bloem pleegt te dragen, een rijpe vrucht. En wat de kwestie nog interessanter maakte: die vrucht was driehokkig. Ik nam de plant het eerst waar op 10 Augustus 1917 bij de meel- en oliefabrieken „de Vlijt” en „de Tijd” te Wormerveer. Voor nadere bijzonderheden en teekening zie Levende Natuur Jaargang XXIII p. 230 (1918). Een exemplaar werd ook geteekend voor de Flora Batava. 5. Sisyrinchium angustifolium Mill. Het Iridaceeën- geslacht Sisyrinchium L. kenmerkt zich, doordat de stempels _ afwisselend staan met de meeldraden. De wortels zijn draadvormig. Ook de stempels zijn draadvormig; de vrucht is bolrond; de stengel samengedrukt. Chapman geeft |. c. p. 501 de volgende beschrijving van het ,,Blue-eyed Grass. Perianth corolla-like, 6-parted, the divisions nearly equal, spreading. Stamens 3, monadelphous; anthers sagittate. Style short, stigmas 3, simple, filiform and involute. Cap- sule and seeds roundish. Grass-like herbs, with fibrous roots and scape-like, 2-edged stems. Flowers small, in an 85 umbellate cluster, successively developped from a rigid 2-leaved spathe. Perianth blue, with a yellow centre. Hij geeft evenwel slechts twee soorten van het geslacht op, terwijl Gray I. c. p. 301 er 13 vermeldt. Om tot S. an- gustifolium te komen, maakt hij gebruik van de volgende eigenschappen: Spathes sessile and terminal, solitary. Flowers blue, outer bract with the margins united above the base. Pedicels suberect, scarcely exceeding the inner bract; capsules 4—6 mM. high. Terwijl de beschrijving dan luidt: Erect or ascending stiff, glaucous, 1—5 dM. high; the simple (rarely forked) stems 1,5—3 mM. wide, distinctly wingend exceeding the scarcely broader leaves; spathes green, rarely purplish, the outer bract with margins united 3—6 mM. above the base, 2—6,5 cM. long, the inner 1—3 cM. long; perianth violet (rarely white); capsules dull brown or purple-tinged. Meadows, Heldswrancdldamyp! sandy) soil, Nidto, Ba. ©. s. to. Vas, Pa., Mich., Minn.; and in the Rocky Mts. May—July. De plant werd verzameld op 20 Mei 1918 te Weert op de ontginning „Karelke”, een heiontginning, die bemest was met afval van meelfabrieken; leg. Henrard, Jansen, Kloos en Ver Straeten. 6. Vaccaria parviflora Mnch fl. albis. te Wormerveer bij een pakhuis van een oliemolen. 4 Aug. 1918 vond ik deze plant, die behoudens de afwijkende bloemkleur in niets van den gewonen vorm afwijkt. Van deze kleur- variëteit vind ik evenwel in de literatuur nergens melding gemaakt. 7. Silene dichotoma Ehrh. var. racemosa (Otth) Rohrb. f. ecoronata Rchb. = S. Sibthorpiana Rchb. 20 Mei 1918. Weert, heiontginning „Karelke ';leg. Henrard, Jansen, Kloosen Ver Straeten. Gelijkt veel op S. dicho- foma, maar verschilt er voornamelijk van door de dichtere klierachtige beharing, vooral van den stengel. In Con- spectus Florae Graecae vol. I. p. 163 (1901) geeft E. de 86 Halacsy de volgende beschrijving: S. Sibthorpiana Rchb. Pilis crispis canescens, caule divaricatim dichotomo; foliis oblongo-lanceolatis, acutis; pedunculis brevissimis; calyce cylindrico, patule setoso, viride-nervoso, dentibus ovato- lanceolatis, fructifero ovato-oblongo; lamina alba, bipartita, corona ad binos gibbos reducta; capsula ovata, carpophoro brevissimo; seminibus rugoso-tuberculatis, faciebus planis. Ab affini S. racemosa Otth in D. C. Pr. I p. 384 petalis fere ecoronatis parum diversa. In herbidis submontanis. Bovendien in supplementum Consp. Fl. Gr. p. 16 (1908): Differt a simili S. dichotoma Ehrh indumendo molliori canescente, floribus valde remotis, calyce fructifero ampliore, petalorum lamina profundius bipartita, fere ecoronata et capsula ovata, nec oblonga. terwijl in het eerste citaat nog worden opgegeven de synoniemen: S. racemosa v. Sibthorpiana Bois. Fl. or. I p. 589; Raul. Cret. p. 718. — S. dichotoma S. et Sm. Pr. I p. 292. non Ehrh. — S. racemosa v. bigibbosa Will. in jour. Linn. soc. XXXII p. 55. — Icon: FI. ge Ee 413: 8. Sisymbrium altissimum L. f. abortivum Thell. in Hegi Ill. Fl. v. Mittel Eur. IV. Band. p. 178. (= S. brachypetalum Fischer et Meyer = S. Sinapistrum var. brachypetalum Busch. = S. Pannonicum C. A. Meyer nec Jacq. Kronblätter linealisch, nur etwa so lang wie der Kelch, gleichsam auf den Nagel reduziert. (So z. B. im Hafen von Mannheim [Zimmermann]. Dezen vorm vond ik op 4 Augustus 1918 te Wormerveer bij een meelfabriek in een zeer groot aantal exemplaren. Op een bepaald deel van het terrein kwam uitsluitend deze vorm voor, terwijl op andere deelen alleen de normale vorm van S. altissimum L. te vinden was. Het komt mij daarom voor, dat deze vorm toch wel een grootere mate van zelfstandigheid heeft, althans zeer waarschijnlijk zaadvast 87 zal blijken en daarom wellicht aanspraak op een benaming als variëteit kan maken, 9. Sisymbrium orientale L. f. irioides T hell. in Hegi. l. c.p. 181. (= S. Trio Naegeli et Thell. Ruderal und Adventivfl. d. Kt. Zürich 1905 p. 40 nec L = S. Irio var. pachypodium Caruel?) Junge Früchte die geöffneten Bliiten deutlich überragend. (So im Krefelder Hafen [1914 Bonte!] und bei Zürich 1903 beobachtet; unter- scheidet sich von S. Irio leicht durch die Behaarung, die ansehnlichen Bliiten und die dicken Fruchtstiele). De ver- toonde exemplaren verzamelde ik in 1916 en 1917 te Wormerveer. Dergelijke exemplaren plachten wij vroeger abusievelijk tot de f. subhastatum (Willd. pro. spec.) Thell. te brengen. Zeer waarschijnlijk behoort al het inlandsche materiaal onder dien naam verzameld, inder- daad tot de f. irioides. 10. Sisymbrium Hartwegianum Fourn. Dit is de plant, die ik in het Kr. Arch. 1916. p. 82. onder voorbehoud als S. canescens Nutt. besprak. Naar aanleiding van de daar besproken opmerking vande Wever schreef Dr. Thellung mij, dat hij zeker een dergelijke plant nooit als S. Sophia bestemd kon hebben. Inderdaad, wat wij van de Wever aan materiaal gezien hebben, is uitsluitend S. Sophia, en heeft geen overeenkomst met de Wormerveersche plant. In Gray's New Manuel wordt de plant als var. Hart- wegianum (Fourn.) Wats. tot S. incisum Engelm. gebracht. Daar wordt evenwel als kenmerk tegenover S. canescens gebruikt, dat de zaden éénrijig in elk der hauwhelften zouden geplaatst zijn, wat bij mijn exemplaar echter niet het geval is. Vandaar dat ik indertijd tot deze foutieve determinatie kwam. De beschrijving van var. Hart- wegianum aldaar luidt: „The very numerous short pods on still shorter suberect pedicels’ komt evenwel goed met mijn exemplaar overeen. De plant is afkomstig uit Westelijk Noord Amerika van Britsch Columbié tot Mexico. 88 11. Thelypodium lasiophyllum (Hook et Arn) Greene. = S. reflexum Nutt. Tot het geslacht Thelypo- dium komt men volgens Engler und Prantl. langs den volgenden weg: A. Haare unverzweigt oder O. Driisenhaare oder Driisenhécker O. a. Narbe ringsum gleich entwickelt auf ungeteiltem oder über dem Medianen der Frb. verlängertem oder zuriick geschlagenem Gr..... Thelypodieae. Frucht ein gekieltes Schötchen oder längliche bis linealische, meist mit Gynophor versehene 2 klappige Schote. Gr. ungeteilt oder über dem Medianen der Frb. verlängert oder zurück geschlagen. Keim rücken-oder seitenwurzelig. Kelchb. abstehend oder aufrecht.. 1 Paar seitliche Honigdrüsen oder diese unter sich ringsum zusammenflieszend. Haare einfach. Nur antarktisch und in N. Am. besonders im Paci- fischen Gebiet. B. Langliche oder lineal. Schote. b. Scheidewand vorhanden; Samen 1. reihig. 2. Klappen der -Frucht gewölbt; Gynophor fast stets deutlich. II. Kelchb. aufrecht. Nabel der Blb. nicht papillös. Gynophor kiirzer als der Fr. kn. zuweilen fast fehlend. 1. Blb. mit flacher Platte... Thelypodium. Platte der weiszen oder rosenroten Blb. linealisch bis kreisrund. Klappen der Frucht oft zwischen den Samen etwas vertieft; Keim rücken- oder seitenwurzelig. Wahr- scheinlich 2. jahrig mit ungeteilten oder fiederteiligen B. Kahl, mit lockeren oder ebenstrauszigen Trauben. Etwa 15 Arten nur in Kalifornien. Als synoniemen vind ik nog opgegeven: Turritis (?) lasiophylla Hook. and Arn. Thelypodium neglectum Marcus F. Jones, maar van de soort heb ik geen 89 beschrijving machtig kunnen worden. Ik vond een fraai exemplaar te Rotterdam op 20 Juni 1917, dat vooral opvalt door de ongeveer 5 cM. lange spitse hauwen aan een steeltje, dat nog geen halven centimeter lang is en haak- vormig omgebogen, waardoor de hauw benedenwaarts tegen den stengel aangedrukt is. De bladen zijn enkel- voudig lancetvormig, aan den voet sterk versmald, zittend, + 8 cM. lang en in het midden + 1'/, cM. breed, met verwijderde grove scherpe tanden. Dr. Thellung, wien wij de determinatie danken, schreef er de opmerking bij: ,,Einmal adventiv in der Schweiz.” 12. Medicago falcata L. L ochroleuca vond ik te Wor- merveer bij een meelfabriek op 4 Augustus 1918. Zij onder- scheidt zich van gewone Medicago falcata, zooals die op adventiefterreinen bij ons zeer veel voorkomt, uitsluitend door de bloemkleur, die lichtgeel is en van een geheel andere tint dan bij de type, meer guttegom-achtig en niet die warme gele kleur van den gewonen vorm. Ik vind deze kleurvariéteit niet in de literatuur opgegeven. A. en G. geven in Syn. der Mitt. Eu. Fl. Band VI. II. Abteilung (1906—1910) p. 399 alleen op L. albiflora R. et FE. pro. var., die volgens Urban wel tot den bastaard M. varia zou behooren en I. aureiflora Babey pro var. wier kleur- variëteit juist den anderen kant uitgaat als bij mijn exemplaren. 13. Vicia lathyroides var. Olbiensis (Reuter) Rouy te Weert, heiontginning „Karelke’’ 20 Mei 1918 leg. Henrard, Jansen, Kloos en Ver Straeten. De planten lijken zoo weinig op de gewone type van Vicia lathyroides L., zooals we die uit onze duinen en zandstreken kennen, dat wij ze eerst voor een heel andere soort hielden. Intusschen bracht het kenmerk van de wrattige zaden ons op het goede spoor. De beschrijving van de variëteit luidt bij A. en G. l. c. p. 960: „Pflanze meist in allen Theilen kräftiger. Stengel mehr verlängert, meist 2—4 dm. 90 lang. Blättchen verhältnismässig länger und schmäler, die der unteren Blätter keilförmig-länglich, die der oberen schmal, fast linealisch, nach der Spitze verschmälert und bespitzt. Wickelranke der oberen Blätter deutlich entwickelt, lang über die oberen Blätter herausragend und an der Spitze stark kreisförmig gebogen. Früchte länger als beim Typus, schwach gebogen. Nur im südlichen Gebiete in Süd-Frankreich im Depar- tement Alpes-Maritimes bei Saint-Vallier (Loret) und Dep. Var: bei Cannet (Hanry) Pierre-feu (Huet) und auf den Hyèreschen Inseln. Tirol: Treuinfels. Wohl öfter über- sehen. (Verbreitung der Rasse: Corsica, Italien!; Bal- kanhalbinsel). Dr. Thellung maakt bij de plant de opmerking: ,,nach Brig. Prod. fl. Corse eine onbedeutende Form, die auch in Zentr. Eur. vorkommt.” Zooals gezegd, is de algeheele habitus van dezen adventieven vorm toch belangrijk anders dan die van onzen gewonen. 14. Verbascum ovalifolium Don. Dit is de plant, die in mijn artikeltje „Aanwinsten 1916” in het Kr. Arch. 1916 p. 86 vermeld is als V. eriophorum Godr.(?) Zooals ik daar mededeelde, berustte de determinatie op de tabel van Franchet in Thellungs Flore Adv. de Montp. Om met deze tabel tot V. ovalifolium te komen, moet men aannemen, dat er geen klierharen voorkomen, zelfs niet op de toppen van de kelkslippen. Daar mijn planten wel degelijk klieren op de kelk dragen, kon ik nooit tot deze soort komen. Dr. Thellung schreef evenwel bij mijn planten: „Die Kelche dieser Art sind nicht, wie Franchet angibt, drüsenlos, sondern an allen mir zugänglichen Exemplaren, (auch von Franchet selbst revidierten) mit sehr kleinen Stieldrüsen versehen. Die Wollhaare der Staubfäden sind in der Original-Abbildung (Bot. Mag. t. 1037!) orange- gelb, nicht purpurn wie Boissier angiebt.” De beschrijving van V. ovalifolium bij Sturm Fl. v. 91 Deutschl. 2e Auflage Bnd. 10 p. 88 luidt: 60—150 cm. hoch. Blätter eiförmig; die oberen stengelumfassend, alle dicht filzig, weiss oder gelblich. Blüten sitzend, gewöhnlich einzeln. Blumen gelb. Staubfäden mit violetten oder orange- gelben Haaren ©. 8—9. Südrussische Art, selten einge- schleppt. De bladen, vooral de lagere, van mijn planten zijn evenwel volstrekt niet viltig, maar speciaal aan de bovenoppervlakte kaal, zelfs glimmend. Overigens klopt de beschrijving wel. 15. Verbascum ovalifolium X thapsiforme. Deze kruising nam ik waar onder een aantal planten, die in 1917 spontaan in mijn tuin opgeslagen zijn op de plaats, waar in 1916 V. thapsiforme stond, zoodat waarschijnlijk V. ovalifolium als vader en WV. thapsiforme als moeder is opgetreden. De bastaardnatuur van de plant bleek, behalve uit de gemengde kenmerken der stamouders, uit de volkomen steriliteit en de neiging tot overwinteren door het maken van uitspruitsels aan den voet van den stengel. De plant is belangrijk minder sterk-viltig dan V. thapsiforme, de bladen zijn van boven zeer dun behaard, iets glimmend zooals bij WV. ovalifolium, van onder iets dichter met wit stervilt bezet. Zij loopen slechts enkele cM. langs den stengel af, en staan in bladvorm ongeveer tusschen de beide stamouders in. De bloeiwijze is vooral beneden ijler dan bij V. thapsiforme, de bovenste bladen en onderste schutbladen hebben denzelfden vorm als bij V. ovalifolium, rondachtig in een punt uitgetrokken. De bloemen zijn groot, de wol der meeldraden is oranje, maar lichter dan bij V. ovalifolium.- De beharing van de bloeiwijze, vooral in jongen toestand, herinnert sterk aan V. ovalifolium, maar is toch niet zoo donzig wit, meer naar den grauwen kant als bij V. fhapsiforme. Ik vond dezen bastaard nog niet in de literatuur vermeld. 16. Verbascum phlomoides X thapsiforme. Ontstaan in mijn tuin op dezelfde plaats als de vorige bastaard, Op dus vermoedelijk eveneens uit zaad van WV. fhapsiforme. Waar de beide stamouders betrekkelijk weinig van elkaar verschillen, lijkt de bastaard allicht ook zeer veel op beide. De voornaamste verschilkenmerken tusschen V. thapsiforme en V. phlomoides zijn, dat de eerste wit en de tweede geelachtig vilt heeft en dat de bladen bij de eerste zeer sterk, bij de tweede weinig of niet afloopend zijn. In beide opzichten staat de bastaard vrijwel in ‘t midden tusschen de ouders, misschien wat meer aan den kant van V. phlo- moides. Dat we inderdaad met een bastaard te doen hebben, leid ik af uit de volkomen steriliteit van de plant, en de daarmee gepaard gaande neiging tot meerderjarig- heid, die zich uitte in het vormen van uitspruitsels aan den voet van den stengel. 17. Phacelia Purshii Buckley = P. fimbriata Pursh. non Michx. Deze nieuwe Phacelia werd op 20 Mei 1918 te Weert op het meergenoemde „Karelke” verzameld door Henrard, Jansen, Kloosen Ver Straeten. Daar zij een vruchtbeginsel met 4 eitjes, een radvormige bloemkroon met gewimperde lobben en zonder aanhangsels bezit, terwijl de meeldraden behaard zijn in de onderste helft en niet, of slechts weinig, buiten den kroon uitsteken, behoort zij tot de groep Cosmanthus (Nolte) Gray. (Zie voor de indeeling in drie groepen Kr. Arch. 1916 p. 86). De beschrijving bij Chapman Flora of th. South. Un. St. 3th ed. p. 356 luidt: „Stems erect or ascending, clustered, - smooth or hairy, branched; leaves hirsute; the lower ones petioled, almost pinnate, the upper clasping, pinnatifid, with the lobes acute; racemes many-flowered; calyx lobes lanceolate-linear, bristly ciliate; corolla blue. Shady banks in the upper districts. May—June. Stem 8'—12' high. Corolla 1/,‘ wide" en bij Gray l.c. p. 678: „Sparcely hairy; stem erect or ascending, branched, 1,5—5 dM. high; lobes of the stem-leaves 5—9, oblong or lanceolate, acute; raceme many-flowered; calyx lobes lance-linear; corolla 93 light blue, varying to white, 1 cM. or so broad. Moist woods etc. Pa. to Minn. and southw.; locally introduced in e. Ont. and Ct. Apr.—June. Aan deze beschrijvingen behoef ik niets toe te voegen, zij kloppen volkomen met onze plant. 18. Ammi majus L. + var. intermedium (DC.) Gren. et Godr. = A. glaucifolium Lap. non L. vermoedelijk aangevoerd met kippenvoer, de Cocksdorp op Texel 23 Aug. 1918. De habitus van de plant is heel anders dan wij gewoon zijn te ontmoeten bij adventieve Ammi majus. Dit zijn gewoonlijk robuste planten met dikken, stijven, rechtopstaanden, beneden weinig vertakten stengel, terwijl het Texelsche exemplaar enkele dM. hoog, van den voet af sterk vertakt is, met dunne stengels. Intusschen meldt de beschrijving van de variëteit bij Rouy et Camus: Flore de France VII p. 358 van dit habitus verschil niets, zij luidt: „Feuilles inférieures pinnatiséquées et bipinnatiséquées, à segments étroitement lancéolés-cunéiformes, incisés et dentés . Deze variëteit houdt het midden tusschen: a. serratum Mutel = genuinum Gren. et Godr. Feuilles inférieures pinnatifides 4 segments ovales ou lan- céolés, dentés en scie et munies d'une bordure cartilagineuse. c. glaucifolium Noul (= A. glaucifolium L.) Feuilles toutes bipinnatiséquées a segments linéaires entiers ou 1—2 dentés. Aire géogr.: Europe méridionale (subspont. en Allemagne et en Autriche) Asie occ. et centr. Afriq. sept. de l’Abessin. aux Iles Canaries. France: Champs maigres du midi et de l'ouest; dans le nord et l'est ca et la, mais presque exclusivement dans les champs de Luzerne. 19. Orlaya platycarpos (L.) Koch. Weert. Ontginning »Karelke” 1918 leg. Henrard, Jansen, Kloos en Ver Straeten. In de lijst van het door ons verzamelde Weerter materiaal staat deze plant nog als O. grandiflora (L.) Hof fm.? maar werd reeds opgemerkt, dat deze determinatie zeer dubieus was. Intusschen heeft nadere literatuurstudie en 94 vergelijking met het materiaal in het Rijks Herbarium te Leiden, mij tot de overtuiging gebracht, dat wij met O. platycarpos te doen hebben. Bij Linnaeus komt zij voor onder den naam Caucalis platycarpos, die echter meerdere soorten schijnt te omvatten. Koch beschrijft ze in zijn Taschenbuch der Deut. und Schweizer Fl. VI Aufl. (1865) p. 219: St. ausgebreitet, Aeste spreizend; Blb. strahlend, so lang als der Fruchtkn,; die äusseren Nebenriefen der Friichtchen doppelt-breiter, Stacheln an der Spitze pfrieml. hakig © Unter der Saat; Istrien. Jun.—Jul. Bl. weiss. Halacsy zegt |. c. I p. 622. Differt ab O. grandiflora foliis omnibus conformibus, umbellis 2—3 radiatis, involucri phyllis 2—3, ciliatis, umbellae petalis radiantibus caeteris 5plo majoribus, fructu oblongo, aculeis saepissime pur- purascentibus, basi dilatata confluentibus, mericarpiorum latitudine latioribus, stylis brevioribus erectis. In olivetis, - vinetis, incultis, dumosis regionis inferioris et montanae etc. Apr.—Jun. ©. Volgens Zimmermann (Die Adv. u. Rud. Fl. v. Mann- heim etc. 1907 p. 146) is deze soort ook „lm Hafen von Mannheim Aug. 1894, 1901 aangevoerd’ waargenomen. 20. Nepeta nuda L.s. lat. „zur genauern Bestimmung zu diirftig’”, werd in Aug. 1917 verzameld door D. J. Kreulen op een adventief-terrein langs de rivier te Zutfen. Ver- moedelijk hebben we hier te doen met een verwilderde of ontvluchte cultuurplant. De diagnose van Linnaeus luidt: N. fol. cordato-oblongis sub-sessilibus serratis, racemis verticillatis nudis. Sp. I. S. Xn. 5. Sp. IL S. XII no. 6. N. fol sessilandiseical: fructus ovatis aequalibus. H. ups. p. 164 n. 2. Mentha cataria hispanica, olim Sideritis altissima fl. albo. Bauh. hist. 3 p. 226. Habitat in Hispania. >. „Caulis erecti, non villosi, brachiati. Fol. cordato-oblonga, rugosa, obtuse serrata, sessilia (praesertim superiora), nuda, minimeque villosa, dura et fere scabra, parum recurva. 95 Spicae laxae undique caulem cingentes. Cor. albae, valde parvae. Calyces ad seminum maturitatem ovati, ventricosi, ore erecto minimeque obliquo, sulcati.” H. ups. (cum syn. Bauh. l.c, Cataria hispanica; betonicae fol. angustiore, fl. albo. Tourn. 202). ‚N. nuda, Mentha cataria hisp., angustioribus fol. Bauh. hist. 3 p. 236 quoad figuram; in altero loco quoad des- criptionem. M. montana purp. Barr. |. c. sed folia paulo breviora. Caules 2 pedales, glabri, stricti, 4 sulci: seniores atro-purpurascentes. Folia (Stachyos palustris) sessilia, cordata, oblonga, serrata, obtusa, venosa, nuda, utrinque scabra. Racemi brachiati, bracteis linearibus, flor. distinctis. Cor. albido-rufescens, palati barba albida, fauce punctis purpureis.” Mant II p. 410. Een uitvoeriger beschrijving geeft Halacsy l.c. II p. 536: Minute pubescens vel glabriuscula; caulibus erectis, stricte paniculatis, ramis subaequilongis; foliis sessilibus vel inferioribus breviter petiolatis, oblongis vel oblongo-lan- ceolatis, crenatis, basi cordatis; verticillastris secus paniculae ramos densiuscule racemosis, breviter pedunculatis inflo- rescentiam plus minus confertam formantibus; bracteis subulatis, calyce brevioribus; calycis pubescentis, fructiferi ovati dentibus subaequalibus, lanceolatis, acutis, tubo subbrevioribus; corollae violaceae, pubescentis tubo subex- serto. Bracteae, calycis dentes et corollae plantae graecae fere semper violaceae; flores nunc androdynami, majores, nunc gynodynami minores. Hier wordt dus de bloemkleur als violet opgegeven, terwijl L. zeer uitdrukkelijk van witte bloemen spreekt. Hij noemt nl. Cataria hispanica, betonicae folio angustiore fl. caeruleo synoniem met N. violacea en id. id. fl. albo synoniem met N. nuda. Nu geeft Halacsy wel als synoniem van N. nuda L.: N. violacea Vill. maar zegt er tevens bij non L. zoodat hij toch de beide soorten van L. als verschillend erkent. 96 Thellung geeft in zijn Fl. de Montpel. p. 435 als groeiplaats van N. nuda op: Eur. S. centr. et E., As. W.; en France, les S. E. (mais seulement adventice dans les Bouches-du-Rhône d'äprès Marnac et Reynier Prélim., p. 156 [1910]) Port-Juvénal, Godron Fl. Juv. 1853 p: 444 [36], ed. 2-1854:p: 100: 21. Plantago Purshii R. et S. = P. patagonica Jacq. var. gnaphalioides (Nutt.) Gray. Deze uiterst sierlijke kleine Plantago verzamelde ik te Rotterdam, rangeerterrein 27 Mei 1918 in één exemplaar. Zij behoort thuis in Noord-Amerika, Mexico, en is volgens Thellung ook in Zwitserland adventief waargenomen. Zij is zeer nauw verwant aan P. aristata Michx. die door Gray ook een var. van P. patagonica genoemd werd. De beschrijving in Gray's New. Manuel p. 745 luidt: „White with silky wool; leaves 1—3 nerved, varying from oblong-linear to filiform; spike slender-cylindric, very dense 0,5—15 cM. long, woolly; bracts not exceeding the calyx; sepals very obtuse, scarious, with a thick center. Prairies and dry plains, Minn. to Ind., Ky., Tex., and westw. to the Pacific; adventive eastw. to N. E.” Mijn exemplaar, dat nog jong is, heeft drie-nervige, spitse bladen, die ongeveer 2—3 mM. breed, 8—10 cM lang zijn. De prachtig zilver- achtig wollige bloeiwijze is slechts + 1 cM. lang. Het geheele ex. = 12 cM. hoog }). 22. Verbena hastata L. V. tetrandra, spicis longis acuminatis, fol. hastatis. H. ups. p. 8 n. 4. Sp. I. S. X. n. 10. Sp. II. S. XII n: 11. V: fol? lane serrafsmspieis filif. paniculatis. Roy. lugdb 327. V. americana altiss. spica multipl. urticaefol. angustis, fl. caeruleis. Herm. parad. 242 t. 242. Hab. in Canadae humidis. +. Zij behoort evenals de adventieve V. bonariensis L. en onze indigene V. offi- cinalis L. tot de kleinbloemige Verbena’s zonder klierachtig ‘) Zie naschrift. 9% aanhangsel aan de meeldraden. Gray geeft l.c. p, 689 de diagnose: „Tall (0,52 M. high) leaves lanceolate or oblong- lanceolate, taper-pointed, cut-serrate, petioled, the lower often lobed and sometimes halberd-shaped at base; spikes linear, erect, corymbed or panicled; flowers violet-blue (rarely pink or white) Damp grounds, etc.’ en Chapman l.c. p. 368 ,,Rough-hairy; stem branching; leaves oblong lanceolate, acuminate, coarsely and sharply serrate, tapering into a long petiole; the lowest broader, and sometimes hastate-lobed at the base; spikes linear, short, close-flowered ; flowers violet. Low grounds in the upper districts. July— Sept. Stem 2°—3° high”. Zij onderscheidt zich dus van V. officinalis direct door de enkelvoudige bladen. Van V. bonariensis verschilt zij voornamelijk door den blad- vorm: bladen breeder, beiderzijds toegespitst, gesteeld, dubbelgezaagd en door de bloeiwijze, die sterker vertakt is, terwijl de aren veel dunner zijn. De plant werd 28 Juli 1917 aangetroffen op een terrein bij de meelfabriek te Deventer, door Kloos en F. J. M. Offerijns. 23. Nemesia c. f. versicolor E. Mey vel. spec. aff. („Zur genauen Bestimmung zu unvollständig, Thell.!’”) leg. D. J. Kreulen 17 Juli 1917, Coehoornsingel te Zutfen. Vermoedelijk een verwilderde tuinplant. 24. Guizotia abyssinica (L. f.) Coss. = G. oleifera D. C. werd het eerst in ons land waargenomen door Dr. J. Brand in 1916 te Doesburg als opslag uit kippen- voer; daarna in 1917 door A. de Wever te Sittard bij een graanmagazijn. Evenals een groot aantal van onze adventieve composieten behoort zij tot de Helianthaea. In de Nat. Pfl. Fam. geven Engler u. Prantl de diagnose: „Kf. mittelgrosz, einzeln, end- oder blattwinkelständig, gestielt, mit © Strahlbl. Hülle glöckig, die auszeren Hüllb. krautig oder fast laubblattartig, die innern spreublattartig. Blkr. am Grunde zottig, die unteren Haare zurückgeschla- gen und die Fruchtspitze überdeckend; 8 Blkr. auszerdem Nederl. Kruidk. Archief. 1919. if 98 am Grunde des Saumes auszen mit einem 2en Kranz von Haaren. Fr. der © Bl. 3- die der & Bl. 4-kantig. Pp. O. © Bl. gegenst. oder oben abw. Voor nadere beschrijving en teekening verwijs ik naar mijn stukje in de Lev. Nat. XXIII (1919) pag. 409—411. 25. Hemizonia Kellogii Greene. Het geslacht Hemi- zonia behoort tot de groep der Madinae van de compo- siten. Het onderscheidt zich van de andere geslachten dezer groep, doordat de vrucht der © bloemen niet of rugwaarts samengedrukt zijn en slechts gedeeltelijk door de omwindselbladen ingesloten, terwijl het pappus van de 8 (meestal onvruchtbare) bloemen ontbreekt of uit schubjes bestaat. Engler u. Prantl geven van Hemizonia de volgende beschrijving: Kf. ziemlich klein bis mittelgrosz; © zungenbl. meist kurz, ihre Fr. dick und kurz, meist 3-seitig-pyramidenförmig, jede von dem unteren Teile des zugehörigen Hüllb. halb umfaszt; 8 Bl. meist unfruchtbar. Pp. O oder schuppig; Kräuter mit abwechselnden B. meist © oder ©©. 25 Arten in Westl. N. Am. En de indeeling: 1. Euhemizonia A. Gr. Fr. gerade, 8 Bl. ohne Pappus. 2. Hartmannia A. Gr. (D. C. als Gatt. zum Teil) Fr. schief auf der Auszenseite höckerig, so dasz die etwas geschnä- belte Spitze nach innen steht; # Bl. mit oder ohne Pp. 3. Calycadenia D. C. (als Gatt. einschl. Osmedenia Nutt.) Fr. kaum schief, # Bl. nicht selten zum Teil fruchtbar mit schuppigen Pp. Kf. von einer Hülle von Laubbl. umgeben, meist ebenso wie die Hüllbl. und die in einem Becher verwachsenen Spreubl. mit groszen Drüzen besetzt. H. Kelloggii behoort tot de groep Hartmannia. De authentieke diagnose van Greene in Bull. Torrey Bot. Club. XIII (1886 p. 142) luidt: Diffuse paniculate 1—3 feet high, stout and somewhat hispid; cauline leaves pinnatifid 1—3 inches long; those of the branchlets smaller and entire; heads numerous and 99 scattered of 5—6 ray- and only 3—4 diskflowers; both stipe and beak of ray-akenes very prominent and strongly bent; pappus of disk-akenes mostly united at the base or even to the middle, forming a tube. Very abundant, according to the observation of Dr. Parry and myself from the railroad cars throughout the region of the lower San Joaquin, yet not appearing to have been collected except by Dr. Kellogg, whose labels say „Near Antioch on dry hills April 22d. 1870” and who referred the plant to H. fasciculata, the more branching states of which it well resembles, but the much larger size and different habitat, and more especially the very prominent stripe of the ray-akenes and the united scales of those of the disk show it easely distinct. De plant werd half Juni 1904 tegelijk met de volgende door Dr. J. Brand op het Contrescarpe te Doesburg verzameld, vermoedelijk opgeslagen uit graanafval, afkom- stig uit N. Amerika. 26. Hemizonia pungens (Hook. et Arn.) Torr. et Gray. = Centromadia pungens Greene wordt in Fl. N. Am. II p. 399 door Torr. en Gray als No. 6 van § 4 als volgt beschreven: Herbaceous, somewhat ligneous at the base; stem sparingly branched, setose with whitish hairs; leaves crowded; the lower pinnatifid, with oblong or oblong-lanceolate spinose-mucronate lobes, the upper and those of the axillary fascicles linear, entire, rigid, spinescent, the recurved margins papillose-hairy; heads somewhat solitary, bracteate; scales of the involucre spinescent, glandular, nearly equalling the 2-cleft rays; achenia of the ray gibbous, with a terminal very oblique areola; receptacle wholly chaffy, the chaff lanceolate subulate, spinescent. Deze soort is volgens Thellung ook in Engeland en Zwitserland adventief waargenomen ’). *) In 1919 ook te Weert leg. Ver Straeten. 100 Voor afbeeldingen van beide Hemizonia's zie men mijn stukje in de Lev. Nat. XXIII 1919 pag. 298—299. 27. Ambrosia artemisiifolia L. met uitsluitend © bloemen. Deze vorm is reeds vermeld door Gray: Synops. fl. N. Am. I 2 (1884) p. 249: „occasionally the sterile inflo- rescence abnormally fertile’ en in New Man. of Bot. 7th ed. (1908) p. 828: ,,rarely the spikes all fertile’. Ik vond een enkel exemplaar tusschen een zeer groot aantal normale op 5 Oct. 1918 te Rotterdam. Zij maakt een zeer eigenaardigen indruk, is sterk vertakt en ongeveer 30 cM. hoog. De aren, die bij normale exemplaren de manlijke bloemen dragen, zonder schutbladen, zijn nu tot bijna boven bebladerd. Vooral de hoofdaar draagt in zijn onderste deel tamelijk lang (1—3 cM.) gesteelde hoofdjes van vrouwelijke bloemen. In plaats van de regelmatige neerhangende klokjes met manlijke bloemen vindt men een door de uitstekende schutbladen en stampers onregel- matige, ruige aar. 28. Thelesperma gracile (Torr. et Gray) A. Gray. Ook het geslacht Thelesperma behoort tot de Helianthaea. Het kenmerkt zich door een pappus, dat uit rugwaarts ruwe borstels bestaat, doordat de vruchten allen gelijk van vorm zijn, en de binnenste omwindselbladen tot het mid- den of nog hooger zijn vergroeid. Syn.: Cosmidiun Nutt. Het geslacht omvat 7 soorten, waarvan Th. scabiosoides Less. in de Campos van Uruguay tot Noord-Patagonië voorkomt, terwijl de overige van af Mexico, noordwaarts tot Utah en Nebraska groeien. Gray geeft in New Manual p 838 de volgende diagnose van de soort Th. gracile: Perennial from a deep root rather rigid, naked above; leaves with narrow or filiform divisions or the upper entire; bracts 4—6, the outer very short-ovate or oblong, the inner connate above the middle; rays short or usually none; achenes less roughened. Neb. and Kan. southw. and westw.; adv. in Mo. De plant, die ik te Rotterdam 101 op 25 Juli 1918 vond, heeft bijna rechtopstaande takken, beneden vindeelige, boven enkelvoudige lijnvormige bladen. De hoofdjes zijn bruinachtig, weinig opvallend, zonder straalbloemen, + 1 cM. breed. Dr. Thellung wees er op, dat de Zuid Amerikaansche Th. scabiosoides Less. volgens Gray zeer veel op Th. gracile gelijkt. Waar mijn plant evenwel met verschillende andere Noord-Amerikanen, o.a. Agrostis scabra Willd. en Erigeron annuus (L.) Pers. samengroeide, meen ik wel tot Noord-Amerikaansche herkomst te mogen besluiten, en heeft dus de determinatie als Th. gracile de grootste waarschijnlijkheid. 29. Anthemis tinctoria L. var. pallida D.C. ver- zamelde ik Juni 1918 op de heideontginning „Karelke" te Weert met typische A. fincforia, en wel in twee vormen. De eerste, in een groot aantal exemplaren voorkomend, had lichtgele bloemen, en week overigens weinig van den normalen vorm af. Den tweeden vond ik slechts in twee exemplaren. Zij had bijna geheel witte straalbloemen, alleen aan den navel nog wat geelachtig, ook was de bloem iets grooter dan bij gewone A. finctoria. Beide vormen komen dus overeen met de diagnose van de var. pallida D. C. luidende: Strahlblüten weisslich bis hellgelb (Hegi Ill. Fl. v. Mitt. Deutschl. VI [1918] p. 537). Van den eersten vorm zond ik een exemplaar aan Dr. Thellung, die zich met mijn determinatie vereenigde, doch er bij schreef: „eine der S.sp. Triumfetti (All.) sehr genäherte Form.” Dit wekte mijn verbazing, daar wij hier in navol- ging van den Prodr. Fl. Bat. A. Triumfetti als variëteit tot A. austriaca plegen te rekenen. Ik deed deze meening ook aan Dr. Thellung kennen, die mij daar op antwoordde: „A. Triumfetti ist von A. tincforia sicher nicht spezifisch verschieden, sondern mit ihr durch Übergänge verbunden und wird daher von Briquet und Lavillier in Burnat Flore des Alpes Maritimes mit Recht als Subsp. aufgefasst. Besonders in der Kultur (in Botan. und Ziergärten) trifft 102 man alle erdenklichen Abstufungen zwischen typischen A. tinctoria durch die var. pallida D.C. bis zur S.sp. Triumfetti. Ich habe solche Ubergangsreihen auch schon verwildert gefunden.” Ik heb nu het authentieke materiaal van onze inheem- sche A. Triumfetti, afkomstig van het Deventer pothoofd leg. Kok Ankersmit 1895 eens vergeleken met ons Weerter materiaal en dan vormt dit inderdaad een reeks, die geleidelijk van A. finctoria tot A. Triumfetti verloopt. De planten van K. Ankersmit staan m.i. ook in algemeene habitus en kenmerken van strooschubben, pappus enz. dichter bij A. tinctoria dan bij A. ausfriaca. 30. Picris echioides L. var. humifusa (Arcangeli) Thell. P. humifusa Willd. in Ges. Naturf. Fr. Berl. Mag. I 1807 p. 137; Helminthia humifusa Trev. in Act. soc. nat. cur. Bonn XIII 1826 p. 195; ? H. echioides var. mollis Duby. Bot. Gall. I 1828 p, 309 (,,involucri squamis subinermibus”) H. echioides var. humifusa Arcangeli Comp. FI. Ital. 1882 p. 419. H. echioides race H. humifusa Rouy Fl. France X 1908 p. 20. De plant, die ik te Rotterdam 5 Oct. 1918 verzamelde verschilt zeer aanmerkelijk van de Picris echioides L. zooals die bij ons in Zeeland vrij veel voorkomt. De var. is kleiner en heeft dunne neerliggende, sterk vertakte stengels. Ook is zij veel minder sterk behaard dan de - type, maar essentiëele verschillen zijn er eigenlijk niet, ‘tis in alles een kwestie van meer of minder. Thellung oppert in Fl. de Montp. p. 572 dan ook de vraag of de var. wel voldoende van de type onderscheiden is, om haar in een streek, waar de type vrij veel voorkomt, als adventief te mogen beschouwen. Wat de Rotterdamsche plant betreft, kunnen wij wel met zekerheid zeggen, dat wij met een aanvoerling te doen hebben, en wel, naar het mij voorkomt, met een van Zuid-Europeesche herkomst. Ten slotte wil ik van deze gelegenheid nog gebruik 103 maken om een foutieve determinatie te herstellen. De plant, die ik in het Kr. Arch. 1916 p. 83 beschreef als Euphorbia serpyllifolia Pers. is gebleken te zijn: Euphorbia rhyti- sperma Engelm. afkomstig uit Chili en Argentinië. Dr. Thellung schreef mij dienaangaande: „Von den von Boissier (in D.C. Prodr.) angegebenen Differenzen gegen- über E. serpyllifolia treffen für Ihre Pflanze gut zu die ganzrandigen Laubblätter, die im Schlunde kahlen Hüll- becher mit gezähnten Zipfeln und die viel schärfer skulpier- ten Samen. Zudem ist ja für Ihre pflanze südamerikanische Provenienz durchaus wahrscheinlich. Ich glaube also, obgleich mir kein authent. Material von E. rhytisperma vorliegt, Ihre pfl. unbedenklich mit dieser Art identifizieren zu können.” Dordrecht. JX, Who KEOOSN RGH NASCHRIFT. 1. Uitvoerig wordt Polygonum plebejum R. Br. behan- deld door J. D. Hooker in Flora of British India V 27 (1886) (1890). De beschrijving luidt daar: diffusely branched, prostrate, smooth or minutely scaberulous; branches terete grooved, internodes usually shorter than the leaves, stipules hyaline short lacerate to the middle and fimbriate nerve unilateral excurrent (rarely 2, or more or 0); flowers 1 —3- nate, pedicels 0 or short, perianth ;/5 in. or less, cleft to near the base, nut rhomboid 3-gonous smooth and shining. Throughout Tropical India; and (but rarely) ascending the Himalaya to 7000 ft. from Bhotan to Kashmir (absent in Ceylon). Distrib. Affghanistan, Tropical Asia, Java, Philippines, Australia, Madagascar, Egypt, Tropical- and S. Africa. If (following Wallich’s example for most of them) I am right in bringing all the following forms under one species, this is a far more protean plant than 104 P. aviculare, with which it is generally compared, but from which it differs entirely in habit, in the few-nerved stipules, and rhombic smooth nut. I have spent some days in analyzing the flowers and fruit of the vast number of specimens of it at my disposal, in the vain attempt to discover constant even varietal characters amongst them. The utmost I can effect is to select eleven forms, the extremes of which differ so much from one another, that I have described them as varieties, though there is not one of these that does not seem to pass insensibly into two or more others, and I regard my work as provisional only .... I must leave the further elucidation of this aggregate species to local botanists working on fresh specimens .... Waarna dan de beschrijvingen van de verschillende variéteiten volgen, die wij hier gevoeglijk weg kunnen laten. Mocht de soort vaker aangevoerd worden, dan zouden wij later misschien in die richting voort moeten werken. 2. Uitvoeriger beschrijving van Plantago Purshii R. et S. in Britton en Brown. Ill. Fl. North. Stat. and Can. III 209 fig. 3386 (1898) luidt: Annual, woolly or silky all over, pale green; scapes slender, 2'—15’ tall, longer than the leaves. Leaves ascen- ding, linear, acute or acuminate at the apex, narrowed into margined petioles, 1—3 nerved, 11/,'’—4"' wide, entire or very rarely with a few small teeth; spikes very dense, cylindric, obtuse, 1'—5' long, about 3’ in diameter, exceed- ingly woolly; bracts rigid, equalling or slightly exceeding the flowers; flowers perfect but heterogonous, many of them cleistogamous; sepals oblong, obtuse, scarious-mar- gined; corolla-lobes broadly ovate, spreading; stamens 4; pyxis oblong, obtuse, 17/,'’ long, little exceeding the calyx, 2-seeded, circumscissile at about the middle; seeds convex on the back, deeply concave on the face. May—Aug. Voor Nederland nieuwe plantensoorten en nieuwe vindplaatsen van zeldzame planten. (Ingekomen 5 Maart 1919). IV. De hier te noemen planten behooren tot de soorten in den Prodr. Fl. Bat. Ed. II onder no. 301—634 genoemd. Ter bekorting van den tekst zij hier medegedeeld, dat de exemplaren, waarvan gesproken wordt als in mijn herbarium aanwezig, over zijn gegaan in het Vereenigings- herbarium; dat met ,,Prodr.”’ steeds bedoeld is: Prodr. Fl. Bat. Ed. II; dat „Verz.” beteekent: F. A. des Tombe, Verzeichniss der neuen und bemerkenswerten Gefässpflan- zen, welche in den Niederlanden 1901—1911 gefunden wurden en dat ,,Lijst’” slaat op: A. de Wever, Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Zuid- Limburg. Deze lijst komt voor in de jaarboeken van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg en wel de lijsten I tot VIII achtereenvolgens in de Jaarboeken 1911 tot 1918. 1. Anthyllis Vulneraria L. Beck onderscheidt van deze soort behalve den Alpenvorm 2 ondersoorten: A. vulgaris Kern. en A. maritima Schweigg. De meeste en alle aan de kust gevonden ex. behooren, zegt L. Vuyck in den Prodr., tot deze laatste ondersoort. Echter zijn ook van de andere ondersoort, die gekenmerkt is door de van onderen behaarde bladen en den duidelijk opgezwollen vruchtkelk eenige vormen waargenomen, nl. de var. 106 polyphylla Ser., die bij Apeldoorn op een klaverland, bemest met sumacafval van Palermo afkomstig, is gevon- den. Deze var. komt in Z.- en Z.O.-Europa voor en is gekenmerkt doordat de stengel over de geheele lengte gelijkmatig met bladen is bezet. Zij is bij ons aangevoerd. Verder de var. Kerneri Sag. waarbij, evenals bij den grondvorm typica Aschrs. et Gr., de stengel boven meest geen bladen draagt, maar waarbij de kelk, die bij de typica aanliggend kort behaard is, een lange, rechtop- afstaande beharing heeft. Hiervan was in mijn herbarium een ex., gevonden door Mej. A. Kleinhoonte aan den spoordijk van Zevenaar naar Arnhem, dicht bij Wester- voort. Deze var. Kerneri is volgens de Wever (Lijst VI) sedert onheuglijken tijd met klaverzaden in Z.-Limburg aangevoerd, heeft stand gehouden en zich op hellingen, langs akkers uitgebreid. Ook langs de spoorlijnen is zij daar op tal van plaatsen gevonden. 2. Medicago falcata L. (3. tenuifoliolata Vuyck. Van deze var. met zeer smalle, lijnvormige blaadjes zijn ver- scheidene vindplaatsen in den Prodr. vermeld. Toegevoegd worden nu ex. door W. C. van Embden, op een graswal van den Ezelsdijk bij Utrecht, door Tj. Sterringa en P. Westerhof op het Pothoofd te Deventer (1896), door A. C.J. van Goor aan het Merwedekanaal bij Nichtevecht (1900) gevonden. Volgens de Wever (Lijst VI) is zij (1911—1916) ook te Sittard en Wijlre bij graanmagazijnen aangevoerd. Een vorm van Medicago falcata met rechte peulen is door J. Kuyper aan den IJseldijk aan de Veluwzijde bij Zwolle en te Utrecht bij een Kazerne op aangevoerden grond waargenomen. 3. Medicago media Pers., de bastaard van M. falcata en M. sativa, is in den Prodr. van eenige vindplaatsen vermeld. Hier zij nog toegevoegd, dat zij door C. A. Backer tusschen Bommel en Gameren en door W. H. Wachter en P. Jansen op een spoorwegterrein aan de Roosestraat 107 te Rotterdam (1903) is gevonden. De Wever (Lijst VI) geeft op, dat zij tusschen de stamouders bij de Eiserlinde (1911—1916) en te Ulestraten op een luzerneakker bij Waterval (1915) voorkwam. 4. Medicago intertexta Gaertn. var. echinus Arc. is in den Prodr. alleen vermeld van de Amsterdamsche vaart bij Haarlem, verzameld door P. van der Lijn. Zij werd ook door L. Dorsman te Amsterdam. over het IJ gevonden en dit ex. gaat uit mijn herbarium over. Ook is zij volgens het Verz. door J. Mesu in 1911 op een akker met Algiersch zaad te Nieuw- en St. Joosland gevonden. 5. Trigonella coerulea Ser. schijnt bij ons alleen aan- gevoerd voor te komen. In het Vereenigingsherbarium gaan nu over ex. van P. Westerhof van het Pothoofd te Deventer (1895), van F. D. J. Risch op een ruigte aan de Schie te Rotterdam (1897, 1898), van J. Koornneef op een stortplaats aan den Weurtschen dijk bij Nijmegen (1906), van J. Mesu op bouwland te Nieuw- en St. Joos- land en van M. Pinkhof te Amsterdam. Volgens de Wever (Lijst VI) is zij aangevoerd te Kerkrade bij het station (1902). 6. Trigonella gladiata Stev. is eigenlijk een ondersoort © van Trigonella Foenum graecum. Deze behoort tot de groep met rechtopstaande vruchten en met bloemen, die alleen of 2 bijeen in de bladoksels zitten, terwijl de vrucht langgesnaveld is. Bij 7. Foenum graecum is de stengel rechtopstaand met rechtopstaande takken, zijn de bloemen geelachtig wit, en is de vrucht lijnvormig, tot meer dan 1 dM. lang, hoornachtig gebogen en heeft een priem- vormigen 1—2,5 cM. langen snavel, terwijl bij de onder- soort gladiata de stengel ook wel meest rechtopstaand is, maar de takken meest liggen, de bloemen wit tot geel zijn met violette vlag en de vrucht 2,5—3 cM. lang is, zwak gekromd, met een 1,5—2 cM. langen, priemvormigen 108 snavel. Deze ondersoort, die in het gebied der Middel- landsche Zee voorkomt, is hier eenmaal door J. Mesu en C. Brakman in 1906 op het terrein der meelfabriek te Middelburg aangevoerd gevonden. 7. Melilotus dentatus Pers. wordt in den Prodr. ver- meld als door v. d. Sande Lacoste in 1873 gevonden op bagger aan de Weteringschans te Amsterdam. Zij komt in Europa in het O. en Z.O. deel voor op zilten grond en is dus bij ons aangevoerd. Zij is door J. Koornneef te Zeeburg bij Amsterdam en te Apeldoorn aan het lokaalspoor naar Dieren (1903) gevonden en ook volgens Verz. door M. Pinkhof in 1908 op een ruige plaats aan het Merwedekanaal bij Amsterdam. 8. Melilotus indicus All. Deze kleinbloemige soort is inheemsch in het gebied der Middellandsche Zee aan het zeestrand op akkers en in zoutsteppen. Zij is dus bij ons alleen aangevoerd, meest met luzerne. In den Prodr. worden eenige vindplaatsen genoemd terwijl in het Verz. ook opgegeven wordt een plaats aan de monding van het Merwedekanaal, waar M. Pinkhof haar in 1908 vond. Aan deze vindplaatsen voeg ik toe Velp (G.), waar zij in 1917 door J. L. van Soest is gevonden. De Wever (Lijst VI) vermeldt haar als voor te komen op vele plaatsen in Z.-Limburg bij graanmagazijnen, molens, langs de spoorwegen en langs de Maas en het Kanaal. Volgens schriftelijke mededeeling heeft A. W. Kloos Jr. haar in 1912 te Wormerveer en te Gorinchem en in 1913 te Knollendam gevonden, hebben B. H., J. G. Danser en H. N. Kooiman haar in 1912 te Rotterdam en A. W. Kloos Jr, Offerijns en J. Th. Henrard haar in 1917 te Deventer gevonden. 9. Melilotus ruthenicus M. B. Deze in Zuid-Rusland inheemsche soort gelijkt veel op M. albus door de witte bloemen, maar is er van te onderscheiden door de veel lossere bloemtrossen en door de dunne, draadvormige 109 bloemsteeltjes, die langer dan de kelk zijn, terwijl zij bij M. albus bijna ontbreken. Deze soort is bij ons natuurlijk alleen aangevoerd. Het eerst is zij aan de IJkade te Amsterdam in 1906 en 1907 door M. Pinkhof verzameld en dit ex. berustte in mijn herbarium, evenals dat, hetwelk Mej. E. Verfaille in 1918 aan den Rijn bij Arnhem vond. Volgens het Verz. is zij aan den Rijn te Arnhem achter de gasfabriek reeds gevonden door J. Th. Henrard in 1909 en door M. Pinkhof in 1910. Volgens schriftelijke mededeeling heeft J. Th. Henrard haar in 1913 te Gorinchem, J. D. Dorgelo haar in 1915 te Delfshaven gevonden. In de Flora Batava is een ex. in 1910 door W. H. Wachter en P. Jansen bij den Schiedamschen watertoren gevonden, op plaat 1836 afgebeeld. 10. Melilotus sulcatus Desf. wordt in den Prodr. alleen vermeld van Apeldoorn, waar zij in 1877 op een met sumacafval van Palermo afkomstig bemest klaverland is gevonden. Deze soort behoort dan ook tehuis in het gebied der Middellandsche Zee en is dus bij ons alleen aangevoerd. In mijn herbarium bevonden zich ex. door M. Pinkhof in 1908 aan de IJkade te Amsterdam gevonden, door J. Mesu te Nieuw- en St. Joosland in een akker met Algiersch graszaad en door J. L. van Soest in 1918 aan den Rijn te Arnhem aangetroffen. Bovendien is zij volgens het Verz. te Amsterdam op een laadplaats met graanafval in 1909 en op een dergelijke plaats te Arnhem ook in 1909 door J. Th. Henrard gevonden. Ook vond B. H. Danser haar, volgens schriftelijke mededeeling, in 1911 te Rotterdam. 11. Trifolium agrarium L. Deze soort, zeer opvallend door de groote goudgele hoofdjes, behoort thuis in Midden- Europa, doch is in het Noordwestelijk gebied zeldzaam. Volgens den Prodr. is zij te Deventer, Nijmegen, Apel- doorn en ook in 1896 te Spanbroek gevonden. Het in mijn bezit zijnde ex. is reeds in 1895 op bouwland te 110 Spanbroek door J. de Vries verzameld. Volgens het Verz. is zij ook in 1909 op een ruigte aan het Merwede- kanaal te Amsterdam door J. Th. Henrard gevonden en verder op ontgonnen heide bij Weert in 1909 door L. Vuyck en F. A. des Tombe, welk laatste ex. in de Flora Batava afgebeeld is op plaat 1799. De Wever (Lijst VI) vermeldt haar als door Schoenmaekers in 1912 gevonden bij Stein (Z.-L.) in een klaverland. Ook vonden C. Barneveld en L. Dorsman haar, volgens schriftelijke mededeeling, in 1911 te Amsterdam. 11. Trifolium resupinatum L. Deze bij ons uit het gebied der Middellandsche Zee aangevoerde soort is volgens den Prodr. bij Apeldoorn, Amersfoort, Middel- burg en Venlo gevonden. Daar wordt ook vermeld, dat zich in mijn herbarium een var. §. maius van een onbekende groeiplaats bevindt. Wat daarmede wordt bedoeld, is mij niet duidelijk. In mijn herbarium bevindt zich een ex. van T. resupinatum door M. Pinkhof te Amsterdam verzameld. Ik heb dit nog eens goed nagegaan, maar bevond, dat dit tot den meest algemeenen vorm genuinum Rouy et Foucaud behoort. Volgens het Verz. is de plant ook door G. H. H. Zandvoort in 1909 en 1911 op een laadplaats bij Amsterdam, door J. Th. Henrard aan den Rijnoever bij Arnhem in 1910, door J. Koornneef bij Soesterveen - in 1903 en door L. Vuyck en F. A. des Tombe op ontgonnen heide te Weert in 1907 gevonden. Volgens schriftelijke mededeeling verzamelden W. H. Wachter en P. Jansen haar in 1911 te Rotterdam, J. Th. Henrard en A. W. Kloos Jr. haar in 1912 te Gorinchem en A. W. Kloos Jr. haar in 1912 te Gorin- chem en in 1913 te Wormerveer. 12. Trifolium scabrum L. Deze is volgens den Prodr. bij ons waargenomen op een met sumacafval bemest klaverland, op den Wageningschen berg, in de duinen UU! van Westkapelle en te Domburg. In mijn herbarium bevindt zich een ex. gevonden door J. v. d. Velde Olivier in 1885 tusschen Domburg en Westkapelle, dus tusschen de reeds vermelde vindplaatsen. Wijst de vindplaats te Apeldoorn duidelijk op aanvoer, de opgaven van Domburg en Westkapelle wijzen op natuurlijke standplaatsen en daar de plant opgegeven wordt als op droge, steenachtige en grazige plaatsen in Z.- en W.-Europa te groeien en zij ook in België is gevonden, maakt dit de kans, dat zij een indigene plant is, grooter. Zij is gemakkelijk kenbaar aan de in den vruchttijd stijf uitstaande kelktanden, waardoor de hoofdjes er zeer eigen- aardig uitzien en aan de langs den stengel en de blad- oksels zittende hoofdjes. 13. Trifolium pratense L. m. parviflorum Bab. DE zeer opvallende monstruositeit is door A. F. M. Reijnders in 1918 te Groningen gevonden. De bloemhoofdjes zijn hier kleiner dan bij de soort en steken boven de bovenste bladen uit. De bloemen zijn gesteeld, de schutblaadjes in het hoofdje ten deele ontwikkeld. Zij vormt een overgang tot de vergroende bloemen, zooals die ook vaak bij T. repens voorkomen. 14. Astragalus Onobrychis L. is vermeld in den Prodr. als gevonden door F. D. J. Risch aan een ruigte aan de Schie bij Rotterdam in 1899 en 1900. Dit ex. is uit mijn herbarium afkomstig, evenals het ex. dat nu in het Vereenigingsherbarium overgaat en afkomstig is van Mej. A. Kleinhoonte, die het in 1905 op een ruigte aan den Rijn te Arnhem vond. 15. Onobrychis viciaefolia Scop. komt op kalkhoudenden bodem in het Zuidelijk deel van Midden-Europa in het wild voor en is noordelijker wel aangekweekt. Zij wordt in den Prodr. nog al van eenige plaatsen opgegeven. Daaraan kan ik toevoegen den spoordijk van Amsterdam naar Zaandam door J. Koornneef in 1909. 112 Volgens het Verz. is zij ook te Amsterdam aan het Merwedekanaal door M. Pinkhof in 1907 en 1909, te Nijmegen aan de Waalhaven door F. A. des Tombe in 1906 gevonden, terwijl de Wever in zijn Lijst opgeeft, dat zij veel in Zuid-Limburg met landbouwzaden is aangevoerd en lang stand houdt (Eiserberg, Epen — Bovenste bosch, Dolsberg, Bemelerberg, Stokkum). 16. Cicer arietinum L. Deze soort is in den Prodr. alleen vermeld van het Pothoofd te Deventer, de Eem bij Amersfoort en als opslag uit Calcuttatarwe bij Dordrecht. Aan deze vindplaatsen kan ik toevoegen Tjietjerk in 1912 door H. Boschma, kanaal bij de meelfabriek te Deventer in 1899 door E. J. H. Scholten en langs den Rijn bij Arnhem in 1905 door Mej. A. Kleinhoonte. In het Verz. wordt zij nog genoemd van de IJkade te Amsterdam (M. Pinkhof, 1906), terwijl daar ook gemeld staat, dat in mijn herbarium zich een ex. bevond door Chr. Paijmans in 1905 te Tilburg gevonden. Dit heb ik echter bij de revisie van mijn herbarium nog niet terug- gevonden. De plant wordt in Zuid-Europa gekweekt om haar zaden en is bij ons alleen aangevoerd. Volgens schriftelijke mededeelingen vonden J. Th. Henrard en A. W. Kloos Jr. haar in 1912 te Gorin- chem, A. W. Kloos haar in hetzelfde jaar te Wormerveer - en W. H. Wachter en P. Jansen haar ook in dat jaar te Rotterdam. 17. Vicia narbonensis L. (3. serratifolia Ser. Deze var. is in mijn herbarium aanwezig, gevonden door Mej. I. Aukes in 1906 in een duinpan bij Egmond aan Zee en onderscheidt zich van de soort, doordat de blaadjes, die bij de soort wat scheef en meest gaafrandig zijn, hier gelijkzijdig en vooral de bovenste duidelijk getand zijn. Volgens A. de Wever (Lijst VI) is zij in 1912 door Ver Straeten bij Weert gevonden en volgens schrif- HS telijke mededeeling door W. H. Wachter en P. Jansen in 1918 te Rotterdam. Zij is evenals de soort bij ons alleen aangevoerd uit het gebied der Middellandsche Zee. 18. Vicia pannonica Jacq. Deze Zuid-Europeesche soort is eenige malen aangevoerd gevonden, evenals haar var. 6. striata M. B. Behalve de reeds in den Prodr. vermelde vindplaatsen, zijn er in mijn herbarium ex. van Amsterdam (M. Pinkhof), Goes (A. W. Kloos Jr., 1910), ruigte Delfshaven (J. D. Dorgelo, 1914), Rotterdam (W. H. Wachter en P. Jansen, 1901) en voor (3. striata het stationsemplacement te Vlaardingen (W. H. Wachter en P. Jansen, 1902). In het Verz. worden nog genoemd: Rijn te Rhenen J. Koornneef, 1904) en Schiedam op een ruigte (W. H. Wachter en P. Jansen, 1909) en voor ( striata: Amsterdam, laadplaats (J. Th. Henrard, 1909~—1911), ruigte aan den Rijn te Arnhem (M. Pinkhof, 1910) en Rotterdam (W. H. Wachter en P. Jansen). A. de Wever zegt in zijn Lijst VI, dat de soort en vooral ook de var. in de laatste jaren in Zuid-Limburg veel is aangevoerd gevonden bij de graanmagazijnen, langs de spoorwegen en ook met voedergewassen. Vol- gens schriftelijke mededeeling is de var. door B. H. Danser en H. N. Kooiman in 1911 te Rotterdam, door A. W. Kloos Jr. in 1913 te Dordrecht en door B. H. Danser in 1912 te Reuver gevonden. 19. Lathyrus Aphaca L. In Midden- en Zuid-Europa is deze soort inheemsch, bij ons is zij vaak aangevoerd. Verschillende vindplaatsen uit mijn herbarium zijn reeds vermeld in den Prodr. Hieraan kan ik nog toevoegen: station Denekamp (J. Koornneef), Westervoortsche dijk bij Arnhem (E. J. Odinot, 1917), Kolenaschweg bij Amsterdam (Th. J. Stomps en A. J. L. Terwen, 1902). A. de Wever (Lijst VI) geeft op, dat de vorm met Nederl. Kruidk. Archief. 1919. © 8 114 alleenstaande of hoogstens 2 bijeenstaande bloemen reeds in 1868 door Dumortier voor den Pietersberg en Limmel werd opgegeven en zich na dien tijd op de akkers zoo heeft verspreid, dat zij, hoewel oorspronkelijk aangevoerd, nu als ingeburgerd mag beschouwd worden. De vorm floribundus Maly met overwegend 2-, soms 3-bloemige bloeiwijzen en steunbladen zoo lang als de stengelleden, is in Bulgarije inheemsch en in Zuid-Limburg overal aangevoerd bij de graanmagazijnen en langs de spoorwegen. 20. Lathyrus annuus L. is niet in den Prodr. vermeld. Deze soort is inheemsch in het gebied der Middellandsche Zee en is in mijn herbarium aanwezig van de stoommeel- fabriek te Deventer, waar zij in 1916 door J. J. Zuidema is gevonden. In het Verz. wordt zij opgegeven van Rotterdam (W. H. Wachter en P. Jansen, 1905) en volgens schriftelijke mededeeling vonden J. Th. Henrard, P. Jansen, A. W. Kloos Jr. en Ver Straten haar in 1918 te Weert. Zij behoort met L. sativus, L. Cicera en L. hirsutus tot de afdeeling Cicercula Med., die meest in het gebied der Middellandsche Zee thuis behoort. Deze afdeeling is gekenmerkt door den om zijn as gedraaiden stijl, zoodat de vlakken rechts en links staan, door 1-, zelden 2—3- bloemige bloeiwijzen en door 3—5-zadige, langwerpig- - eironde peulen. Bij L. hirsutus zijn de peulen behaard, bij de andere kaal. Van deze loopen de bladen bij L. Cicera in een stekelpuntje of een ongedeelde rank uit, bij L. annuus en L. sativus althans de bovenste in een vertakte rank. L. annuus en L. safivus verschillen van elkaar, doordat bij L. annuus de bloemen geel, de peulen 5 cM. lang, aan de buiknaad ondiep gegroefd en de blaadjes lancet- vormig zijn, terwijl bij L. sativus de bloemen wit, iets blauwachtig, de peulen 3 cM. lang, aan de buiknaad 115 sterk convex gebogen en 2-vleugelig gekield en de blaadjes lijn-lancetvormig zijn. 21. Lathyrus pratensis (3. velutinus D. C. Deze var. is in den Prodr. niet genoemd. Zij onderscheidt zich van den hoofdvorm, die tamelijk dicht zacht tot kortborstelig behaard is, doordat de geheele plant sterk behaard en door korte haren grijsviltig is. Zij is te Oostkapelle in 1918 gevonden en het ex., dat ik bezit, is mij gezonden door H. W. Heinsius. 22. Lathyrus latifolius L. komt bij ons waarschijnlijk alleen als verwilderde sierplant voor. Zij behoort thuis in het gebied der Middellandsche Zee. Volgens den Prodr. is zij gevonden bij het Mastbosch bij Breda, te Berg en Dal en te Ruurlo, volgens het Verz. is zij door L. Dorsman in 1909 te Beek bij Nijmegen gevonden. Het ex, dat ik bezit, is in 1914 door J. Koorn- neef op een stortplaats te Hilversum geplukt. 23. Lafyrus montanus Bernh. (3. tenuifolius Rth. ver- meld ik alleen, omdat uit het vinden dezer var. door Mevr. A. G. Kerkhoven—Wijnhoff in 1905 te Hoenderloo blijkt, dat zij daar stand houdt, want zij werd volgens den Prodr. daar reeds in 1854 door van de Sande Lacoste en in 1872 en 1878 door Kok Ankersmit gevonden. 24. Prunus pefraea Tausch. Dit is een Midden-Euro- peesche bergplant (Sudeten, Silezië, Bohemen). Zij wordt volgens den Prodr. evenals P. Padus vaak gekweekt. A. de Wever zegt echter in zijn Lijst VI, 46, dat het wel vreemd is, dat deze bergplant met haar klein ver- spreidingsgebied, die zelfs bij de grootste kweekers nooit als sierheester wordt aangeboden, op zooveel plaatsen in Noord-Nederland verwilderd wordt aangetroffen. Volgens den Prodr. is zij bij Zwolle, Almelo, Hillegom, Voorschoten, Dalfsen, Apeldoorn, Bunnik, Scheveningen, Breda, in het Haagsche bosch en de Domburgsche 116 manteling aangetroffen en ik zelf bezit ex. door J. Kuyper te Heerenveen en door F. J. Bevort te Berg en Dal gevonden. 25. Rubus laciniatus Willd. (R. vulgaris |. laciniatus Aschrs. et Gr). Ascherson en Graebner twijfelen in Synopsis VI, 2 p. 483 of deze vorm tot R. vulgaris behoort. Zij is zeer eigenaardig door de dubbel veerspletige blaadjes met smalle slippen, die aan weerskanten groen zijn. De kroonbladen zijn ingesneden, rose. Zij is in 1916 door Jf. Koornneef te Hilversum, ook in 1916 door Mej. J. van der Velden op een handelsterrein te Rotterdam en in 1917 door J. L. v. Soest te Beekhuizen bij Velp gevonden. Daarvan zijn ex. in mijn herbarium. Volgens het Ned. Kruidk. Arch. 1917, p. 27 vond C. Sipkes haar te Schoten. 26. Rubus phoeniculasius Maximw. is gemakkelijk ken- baar aan de 3-tallige bladen, maar vooral aan de lange, bruinroode klierborstels, die alle bladstelen en alle assen, vooral die in de bloeiwijze, bekleeden. De kroonbladen zijn klein, rose, de vruchten wijnrood. Zij stamt uit Oost- Azië en is bij ons alleen verwilderd. Zij is in 1914 door L. Rijnveld te Hilversum en in 1917 door J. L. van Soest te Velp (G.) gevonden en daarvan zijn ex. in mijn herbarium. 27. Potentilla fragariastrum Ehrh. Deze alleen in - Zuid-Limburg in bosschen en op hellingen algemeene soort was tot dusverre nergens elders in Nederland gevonden, tot Joh. Jansen haar in 1918 op de Maldenburcht bij Malden aantrof. 28. Potentilla norvegica L. Deze aangevoerde soort staat in den Prodr. slechts vermeld van het Pothoofd te Deventer, het Scheveningsche kanaal, Zutphen en Zand- bergen bij Naarden. In het Verz. wordt zij opgegeven van de Rietlanden (1907) en een ruige plaats aan het Merwedekanaal bij Amsterdam (1908, M. Pinkhof), van 117 een ruige plaats aan den Rijnoever bij Arnhem (1911, J. Th. Henrard), van de Hembrug (J. Koornneef, 1905), van Hulshorst bij de halte (F. A. des Tombe, 1905, 1910), van de Harlinger vaart bij Leeuwarden J. Th. Henrard, 1900), van ontgonnen heide bij Weert (Ver Straeten 1908), terwijl A. de Wever in Lijst V opgeeft Sittard bij de graanmagazijnen en Hoensbroek bij den graanmolen te Akerstraat. Hierbij kan ik voegen: Huis ter Heide (Mej. H. van Stolk, 1912), Goes (A. W. Kloos Jr, 1910), Houthaven Amsterdam (J. Koornneef, 1906), Apeldoorn (dez., 1910) en Over- schie (J. D. Dorgelo), terwijl zij volgens schriftelijke mededeeling ook gevonden is te Wormerveer (A. W. Kloos Jr., 1913), te Rotterdam (W. H. Wachter en P. Jansen), te Dordrecht (G. j. Evers, 1916) en aan den Beukelsdijk te Rotterdam (J. D. Dorgelo, 1916). 29. Potentilla recta L. acutifolia Aschrs. et Gr. Deze vorm wordt in den Prodr. niet vermeld. Wel wordt zij door A. de Wever in Lijst V 45 genoemd als P. recta A. sulfurea Lmk. et D. C. (=P. acutifolia Gilib.) en als sedert 1908 gevonden langs het spoor van Heerlen naar Schaesberg. Zij onderscheidt zich door spitse tanden aan de bladen en door de meest 7-tallige wortelbladen en van verwante var. door de klierachtige beharing boven aan den stengel, de 2—3-spletige steunbladen, de klierharige bloemstelen en de groote, zwavelgele bloemen. In het herbarium der Vereeniging gaan over ex. in 1917 door A. Herman in het Haagsche bosch en door J. L. van Soest aan den Plasmolen gevonden. Volgens schriftelijke mededeeling vonden J. Th. Henrard enA. W. Kloos Jr. haar in 1914 te Gorinchem. 30. Potentilla mixta Nolte, de bastaard van P. reptans en P. procumbens is in het herbarium der Vereeniging aanwezig van Apeldoorn en Zutfen. Ik kan daarbij nu voegen een ex. door J. Mesu in West Zeeuwsch- 118 Vlaanderen gevonden. W. H. Wachter en P. Jansen hebben mij medegedeeld, deze soort ook te Rotterdam te hebben verzameld. 31. Agrimonia odorata Mill. Een ex. met slechts 5 meeldraden in de bloemen is in 1899 door J. Heidema aan de Oosterhoogebrug bij Groningen gevonden en gaat over in het Vereenigingsherbarium. 32. Pirus communis L. Ex. door R. de Boer en H. Kooi te Groningen en door C. A. Backer te Over- veen gevonden, gaan over in het Vereenigingsherbarium. 33. Amelanchier canadensis Torr. et Gray. Volgens den Prodr. is deze Noord-Amerikaansche sierheester eenige malen verwilderd aangetroffen. Ex. van F. J. Bevort, in 1899 te Beek en op den Kwakkenberg bij Nijmegen, van C. A. Backer, in den Haarlemmerhout, Boekenrode en Aerdenhout, van A. H. Blaauw. op den spoordijk Elst — Arnhem in 1901 en van J. Koornneef, op Marialust te Apeldoorn gevonden, worden aan het Vereenigingsher- barium toegevoegd. 34. Oenothera Lamarckiana Ser. gevonden door C. Sipkes te Santpoort wordt aan het herbarium der Vereeniging toegevoegd. 35. Clarkia pulchella Pursh. Deze Noord-Amerikaan- sche sierplant is een paar malen verwilderd gevonden. Zoowel het in den Prodr. vermelde ex. door Mevr. Snellen bij de meelfabriek te Middelburg als een ex. door J. P. J. W. Kusters te Arnhem gevonden worden ingelascht in het Vereenigingsherbarium. 36. Callitriche obtusangula Le Gall. Deze soort, waar- van de verspreiding nog niet goed schijnt vast te staan, vooral ook, doordat zij nogal eens met C. stagnalis ver- wisseld is, is in den Prodr. opgegeven voor Noordwijk, Leiden, Tholen en Domburg. Een door W. P. A. Jonker te Kloetinge gevonden ex. is in mijn herbarium. 37. Calandrinia compressa Schrad. Deze Chileensche UIC) plant schijnt hier en daar, misschien met zaden ingevoerd en opgeslagen te zijn. Zij wordt in den Prodr. vermeld van uitgebaggerden grond uit de Eem bij Amersfoort en als opslag in een tuin te Apeldoorn. P. van den Burg vond haar in 1898 in een moestuin te Laag Soeren, welk ex. nu in het Ver. herb. overgaat. Ook in Limburg is zij volgens A. de Wever (Lijst IV) met bloem- en groente- zaden aangevoerd bij het kasteel Amstenrade (1899~ 1902— 1908). 38. 39. 40. Saxifraga umbrosa L., een sierplant uit de Pyreneeën, Tellima grandiflora L., een sierplant uit Noord-Amerika en Astrantia major L., een sierplant uit de Alpen, zijn hier verwilderd gevonden. De eerste door A. W. Kloos Jr. bij de Prins-Hendrikbrug over de Biesbosch bij Dordrecht in 1912, de tweede door B. J. de Haan en K. Kooy in een tuin bij het Koloniaal museum te Haarlem en den Haag, de derde door H. van Zanten te Uithuizen. Al deze ex. worden toegevoegd aan het Vereenigingsherbarium, het ex. van Tellima ontving ik door bemiddeling van M. Greshoff. Deze gaf een beschrijving er van in de Levende Natuur 1906 en deelde mij ook mede, dat de plant bij den Haag was gevonden. 41. Oenanthe peucedanifolia Poll. Deze in ons land uiterst zeldzame Umbellifeer, die in den Prodr. alleen vermeld staat, als gevonden in een polder bij Dordrecht, bij Zwijndrecht, bij Rotterdam en tusschen Lith en Lithoyen, is door J. Metzelaar in het Naardermeer gevonden. Dit ex. gaat over in het Ver. herb. 42. Silaus flavescens Bernh. Deze soort is vooral langs de Maas gevonden, zooals blijkt uit de opgave van vind- plaatsen in den Prodr., in de lijst V van A. de Wever (langs de Maas te Borgharen, tusschen Stein en Urmond en op de Greend tusschen Maasbracht en Wessem) en uit het ex. uit mijn herbarium, dat met eenige andere, reeds 120 in den Prodr. genoemde, overgaat in het Vereenigings- herbarium, nl. te Charlois gevonden door J. Koornneef. Volgens schriftelijke mededeeling hebben J. Th. Henrard en A. W. Kloos Jr. haar in 1913 ook te Gorinchem gevonden. 43. Crithmum maritimum L. Deze echte kustplant, die ook aan de westkust van Frankrijk is gevonden, was bij ons alleen bekend van Huisduinen, waar L. de Bruijn haar in 4 ex. in 1899 tusschen de keien der zeewering | vond, maar waar zij sedert 1901 door herstellingen aan die zeewering is verdwenen. Op 27 Juli 1905 vonden K. J. D’huij en F. K. van Iterson haar tusschen de keien van den zeedijk bij Westerschouwen (Burgsluis) en daarvan gaat een ex. in het Vereenigingsherbarium over. Volgens het Verz. heeft D. Lako haar in 1905 ook tusschen keien van den zeedijk bij de vluchthaven te Vlissingen verzameld. 44. Orlaya grandiflora Hoffm. Deze op akkers op kalk- en zandgrond in Midden- en Zuid-Europa voor- komende soort, is bij ons alleen hier en daar aangevoerd. In den Prodr. worden als vindplaatsen vermeld de meel- fabriek te Deventer, Groenhoven bij Leiden, een duin achter het hotel Wittebrug bij ‘s-Gravenhage, tusschen het koren te Vaals en Middelburg (waarschijnlijk bij de meelfabriek). In het Verz. worden nog opgegeven: Zeeburg bij Amsterdam, een ruige plaats op Sonsbeek en aan den Rijn achter de gasfabriek te Arnhem en Laren (Geld.) en A. de Wever zegt in Lijst V, dat zij sedert !/, eeuw stand houdt op kalkakkers tusschen Lemiers en Orsbach en te Valkenburg bij een molen. Daaraan voeg ik toe een ex. gevonden door P. A. Willems aan de Leije bij Tilburg en een door E. J. H. Scholten in 1899 aan het kanaal bij de meelfabriek te Deventer gevonden. Volgens schriftelijke mededeelingen is zij te Nijmegen in 1913 door 121 J. Koornneef en te Bemelen in 1916 door A. de Wever gevonden. 45. Caucalis daucoides L. Hoewel deze soort opge- geven wordt als in geheel Europa vooral op kalkgrond voor te komen, wijzen de enkele vindplaatsen in ons land op aanvoer met graan. Zij is volgens den Prodr. gevonden aan de meelfabriek te Deventer, in de vestingswerken buiten de Hezelpoort te Nijmegen, op den Zeeburgerdijk bij het abattoir te Amsterdam, te Edam, op een ruigte te Over- veen, te Groenhoven bij Leiden, op het terrein der meel- fabriek te Soeterwoude, te Stadwijk onder Voorschoten, aan een dijk te ‘s-Gravenzande, te Laag Soeren, Rotterdam, Rozenburg en op een proefveld te Dordrecht. De Wever (Lijst V) geeft haar als aangevoerd te Maastricht op eenige plaatsen, te Smeermaas, Wijlre en Sittard op. Daaraan kan ik toevoegen een ex. door W. H. Wachter en P. Jansen op het stationsemplacement te Vlaardingen (1903) en een door L. Dorsman en C. Barneveld te Wormerveer gevonden. 46. Turgenia latifolia Hoffm. Deze plant van de kalk- gronden van Midden- en Zuid-Europa is bij ons dus alleen aangevoerd. In den Prodr. wordt zij vermeld van vrij veel plaatsen en A. de Wever vermeldt haar in Lijst V als aangevoerd te Wijlre, Sittard en Maastricht. De ex. in mijn herbarium zijn van P. Westerhof en H. W. Peteri bij de steenfabriek Petra te Deventer (1898), van J. EF. Geraerts te Nedersel (gem. Bladel), van W. H. Wachter en P. Jansen op Crooswijk te Rotterdam (1904), van L. Dorsman en C. Barneveld te Wormerveer en van J. Brummelkamp aan de meel- fabriek te Deventer. 47. Chaerophyllum bulbosum L. Deze soort, die onder kreupelhout, aan wegen en waterkanten in Dalmatië, Bosnië, Herzegowina, Montenegro en ook in Midden- Europa wordt aangetroffen, schijnt in ons land langs de 122 rivieren aangevoerd te zijn, doch zeer zeldzaam. In den Prodr. wordt zij alleen vermeld van de Ooische waard bij Nijmegen (1841 en 1843), van Alblasserdam (?) (1887) en van Rijswijk (G.) (1900). Dit laatste ex. werd door mij aan het Vereenigingsherbarium afgestaan. Daaraan wordt nu toegevoegd een ex. door J. Brand te Doesburg in 1913 gevonden. 48. Myrrhis odorata L. Deze plant, die op bergvlakten thuis behoort, is bij ons wel gekweekt en waarschijnlijk alleen verwilderd aangetroffen. Zij is in het herbarium aanwezig van den Plasmolen. De in den Prodr. genoemde, als in mijn herbarium aanwezige ex. van J. B. Bernink te Denekamp, van P. van den Burg te Laag Soeren, Enghuizen en Hummelo (1897), van F. J. Bevort te Beek bij Nijmegen, van Mej. A. A. L. Pilgrim te Arnhem, gaan met een door J. Koornneef bij de brug de Ram aan het kanaal naar Hattem bij Apeldoorn gevonden ex. over in het Vereenigingsherbarium. Volgens het Verz. vond M. J. Blijdenstein haar in 1905 in een boerentuin te Lonneker. 49. Bifora radians M. B. Deze in Zuid-Europa inheemsche plant is bij ons alleen aangevoerd. In het herbarium der Vereeniging komt zij voor van de meel- fabrieken te Deventer en Alkmaar, van Groenhoven bij Leiden en uit een moestuin te Dordrecht. Ex. gevonden- door A. C. J. van Goor aan de Koenenkade te Amster- dam (1906), door Mej. A. Isaäcs te Vlaardingen, door EF. Sonneville te Maastricht en door E. J. H. Scholten aan het kanaal bij de meelfabriek te Deventer (1899) voeg ik hieraan toe. In het Verz. worden ook nog opge- geven Oranjekom te Haarlem (van Bork, 1911), de Rijn bij het Veerhuis te Rhenen (J. Koornneef) en bij een meelfabriek en op het spoorwegterrein te Weert (Ver Straeten, 1906) en in de Lijst V van A. de Wever Maastricht (stortterrein, 1912) en Sittard (graan- 125 magazijn, 1914). Volgens schriftelijke mededeeling is zij ook door A. W. Kloos Jr. in 1914 te Wormerveer en door A. de Wever in 1916 tusschen Sittard en Nieuw- stad en te Wijlre gevonden. Toevoegingen aan het Nederlandsch Kruidkundig Archief 1913 (I, 150—164), 1915 (II, 125—138) en 1917 (III, 129—135). 1. Mibora minima Desv. Dit grasje wordt in den Prodr. alleen vermeld van een tuin te Bussum in 1883, van een veenachtig weiland achter Zorgvliet bij ’s-Graven- hage in 1825 en van Oudenbosch in 1894. Na dien tijd is het niet weer gevonden tot in 1918 J. E. Couvée het in een boomkweekerij te Breda ontdekte. Een ex. hiervan gaat over in het Vereenigingsherbarium. Of dit grasje bij ons is aangevoerd of inheemsch is, is niet zeker uitgemaakt. Het schijnt vaak onbestendig te zijn en slechts in beperkte gebieden meer algemeen '). 2. Hesperis mafronalis L. Aan de vindplaatsen N.K. A. 1915 p. 130 kan nog toegevoegd worden de weg van Amerongen naar het Rijnveer, waar Mevr. A. J. Heukels— de Kruijff deze plant in 1917 vond. 3. Cucubalus baccifer L. Aan de in den Prodr. ver- melde vindplaatsen kan ik toevoegen Doesburg, waar J. Brand haar in 1913 vond. 4. Erysimum hieracifolium L. (2. virgatum Rth. In den Prodr. worden van deze var. geen ex. opgegeven. Een ex. door F. D. J. Risch in 1900 te Rotterdam gevonden, schijnt mij deze var. te zijn. 5. Lepidium latifolium L. Van deze zeldzame soort, die alleen in de duinen en op vochtige plaatsen naar den ') In 1920 vond J. E. W. Ihle het op een kweekerij bij Utrecht. 124 zeekant werd aangetroffen, werd in 1915 een vindplaats | ontdekt aan de Dokkumer trekvaart bij Leeuwarden door H. Siersma. Eenige ex. van die plaats, die door aanleg van een weg wel als vindplaats verloren zal gaan, zond hij mij. 6. Viscaria vulgaris Roehl. Deze soort, ook als Lychnis Viscaria L. bekend, was in ons land nog niet gevonden. Zij komt in Duitschland op zonnige heuvels, in bosschen en droge weiden vrij algemeen voor, maar is bij ons zeker aangevoerd. Zij werd in 1917 te Oranjewoud op een aardappelveld door J. H. en J. A. Overdiep gevonden. Het geslacht Viscaria komt met de gesl. Melandryum, Lychnis, Coronaria en Agrostemma overeen, doordat de bloemen 5 stempels hebben en de zaden niervormig en knobbelig zijn, maar het onderscheidt zich van die geslach- ten, doordat de doosvrucht aan den voet 5-hokkig is. De bloemkroonbladen hebben een kroontje en de doos- vrucht is langgesteeld en springt met 5 kleppen open. De soort zelve is vooral kenbaar aan den stengel, die onder de hoogere knoopen kleverig is en doordat de bloeiwijze tros-pluimvormig is en bijna kransen vormt. De bloemen zijn purperkleurig. 7. Abutilon Avicennae Gaertn. Deze tot de familie der Malvaceae behoorende soort was in ons land tot voor . korten tijd onbekend. Zij onderscheidt zich van de andere’ geslachten dier familie door het ontbreken van een bijkelk en doordat de vruchtjes beneden tot een veelhokkige doosvrucht zijn verbonden, die aan het vrije deel naar binnen openspringt. Ook zijn de bloemen geel. De soort komt in Z.O.-Europa in het wild voor en is bij ons aangevoerd. Zij is het eerst gevonden door A. W. Kloos Jr. in 1913 te Wormerveer, daarna door Th. Collot d'Escury in 1917 op een fabrieksterrein te Schiedam en in datzelfde jaar door J. H. van Dijk te Berkel (Z. H.). Dit laatste ex. gaat over in het Vereenigingsherbarium. 125 8. Impatiens parviflora D. C. Aan de vindplaatsen in het N. K. A. 1917 p. 134 kan nog toegevoegd worden Beekhuizen bij Velp, waar zij in 1917 door J. L. van Soest werd gevonden. Volgens schriftelijke mededeeling is zij in 1918 door C. Sipkes te Santpoort aangetroffen. H. HEUKELS. Trametes Pini (Brot.) Fr. Nieuw voor Nederland. Trametes Pini (Brot.) Fr., Brot. Lusit., I] p. 468, Fries Syst. Myc. I, p. 336, in Frankrijk zelden, in de noordelijke landen, ook Noord-Duitschland, en in Amerika vrij algemeen voorkomend, was tot dusver voor ons land nog niet bekend. Den len Januari van dit jaar werd mij door den Jongenheer E. K. v. Waveren te Haarlem een ex. van deze zwam ter determinatie toegezonden, door hem gevon- den in den Aerdenhout, gemeente Bloemendaal, aan den stam van Pinus sylvestris. Er zaten meerdere exemplaren, waarvan het hier afgebeelde het grootste was. Het meet 30 cM. in omtrek, terwijl Boudier (Icones mycologicae, p. 82) zegt, dat ze nauwelijks grooter worden dan 10 cM. Evenals hij opgeeft, is de vorm typisch ,,triqueter’ en de zwam bijzonder houtig van consistentie. De kleur van den geheel zittenden hoed is zwartachtig-bruin, ruw van opper- vlakte en de verschillende jaarringen zijn duidelijk te tellen. Het afgebeelde ex. bevatte er 16. Neger (Die Krankheiten unserer Waldbäume und wichtigsten Gartengehölze 1919) geeft op, dat ze 50 en meer jaren oud kunnen worden. Aan de geelachtige onderzijde van den hoed, de hyme- niumlaag, herkent men dadelijk het Trametes type, waar- bij de buizen niet eindigen in poriën, maar in eenigszins doolhofachtige gangen, vermengd met hier en daar echte poriën (zie fig. a). Bij de dwarse doorsnede van de zwam ziet men eveneens het Trametes kenmerk, waar de buis- jeslaag niet met een lijn scherp van het hoedvleesch 2a gescheiden is, (zie fig. b), doch onregelmatig daarin ver- groeid is. Het zeer houtige hoedvleesch is kaneelkleurig, terwijl de vrij lange buisjeslaag rood-bruin is. gekleurd met hier en daar donkerder vlekken, veroorzaakt door de voor deze soort typische, kegelvormig-puntige groote donkere cystiden, die zeer onregelmatig op het hymenium tusschen de basidién geplaatst zijn (zie fig. c). Trametes Pini geldt als zeer parasitisch voor coniferen! = i Vitae | ii | | | | ll Ht Wina nse Á Neger zegt, dat de vruchtlichamen bij Kiefer en Larix alleen aan de takken, bij Fichte en Tanne ook aan den stam te voorschijn komen. Zij is geen wortelparasiet, doch woekert in het kernhout van den stam. In Duitschland schijnt zij jaarlijks vele slachtoffers te maken. Steeds was ik er van overtuigd, dat ook ons land deze zwam zou herbergen, ofschoon ik zelve, noch een mijner 128 collega's mycologen, haar ooit gevonden hebben. Haar oogenschijnlijke overeenkomst met Fomes igniarius en fomentarius, welke echter nooit op Coniferen voorkomen, heeft wellicht aanleiding gegeven, dat men haar tot nog toe over het hoofd heeft gezien. Voor berichten dienomtrent en opzendingen er van houdt zich ten zeerste aanbevolen CATH. COOL. Leiden, ’s Rijksherbarium, Maart ‘20. Studiën over Flora en Fauna van het Zuidlaarder Meer door BEREND HAVINGA, INLEIDING. Jeder See ist ein Organismus für sich, jeder hat seine Eigentümlichkeiten, seine besondere Geschichte in der Ver- gangenheit und Gegenwart, ein jeder verdient eine spezielle Beschreibung. Forel, Handbuch der Seenkunde. Overeenkomstig deze woorden van Forel, den beroem- den onderzoeker over het Meer van Genève, tegelijk een der eerste baanbrekers op het gebied der hydrobiologie, hebben talrijke onderzoekers, de geheele wereld over, zich bezig gehouden met de studie der meren, met hun worden en verdwijnen en met de levende wezens, die ze herbergen. Het is echter een opmerkelijk verschijnsel, dat Neder- land — in sommige streken zoo rijk aan meren — weinig bijdragen tot vermeerdering dezer kennis heeft geleverd. Speciaal vermelden wil ik alleen die, gepubliceerd door Redeke (1903) en Blaauw (1917). Beide onderzoekers echter behandelden kleine, sterk gespecialiseerde zoetwater gebieden. Het, door Redeke onderzochte, Zwanewater is niet meer dan een groote duinpan, terwijl het in vele opzichten zoo belangwekkende, door Blaauw onderzochte, Meertje van Rockanje zoozeer van de overige Nederlandsche meren afwijkt, dat een vergelijking hiermee zeer moeilijk is. We mogen dus gerust beweren, dat geen typisch Nederlandsch meer onderwerp van een uitvoerige studie is geweest. Deze leemte te helpen aanvullen, is het hoofdmotief Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 9 130 voor het onderhavige onderzoek geweest. En het laat zich aanzien, dat, nu ten behoeve van dergelijke onder- zoekingen een goed uitgerust, drijvend laboratorium is ingericht, Nederland ook in dit opzicht niet achter zal blijven. En niet alleen het biologische, ook het meer systemati- sche deel van de studie der zoetwater-organismen vindt meer en meer beoefening; en wel in de eerste plaats heeft de Nederlandsche hydrobiologie behoefte aan een meer nauwkeurige kennis der soorten en hun verspreiding in het gebied. Voor mijn onderzoek koos ik het Zuidlaarder Meer; deze keuze berust echter bijna uitsluitend op practische gronden. Doordat dit meer dicht bij mijn woonplaats gelegen was, bracht ik reeds, voor met dit werk aangevangen werd, een groot deel van mijn vrijen tijd hier door en zoo ontstond geleidelijk de lust tot een geregeld wetenschap- pelijk onderzoek. Ik geloof, dat deze keuze wel gelukkig is geweest, het Zuidlaarder Meer staat nog zeer weinig bloot aan verontreinigingen door fabrieks- en ander afval- water en de afstand tot de laboratoria van Groningen — het grootste deel van het werk werd verricht in het Botanisch laboratorium — is niet al te groot, zoodat levend materiaal door het transport niet al te veel lijdt. Gaat men de zoo talrijke onderzoekingen van hydro-_ biologischen aard na, dan vindt men, dat deze over het algemeen zeer eenzijdig zijn, het overgroote deel concen- treert zich op een zeer speciaal deel van dezen tak van wetenschap, nl. op de planktonkunde. Hoewel erkend moet worden, dat het planton — ook dat van het zoete water — een zeer belangrijke rol in de huishouding der natuur speelt, is dit toch naar mijn meening dikwijls al te veel op den voorgrond gesteld. Ook van deze publicatie is een vrij aanzienlijk deel aan het plankton gewijd, echter meende ik ook aan de andere planten- en dierenassociaties de noodige aandacht te moeten 131 schenken. Ter wille van een overzichtelijke behandeling werden vier associaties onderscheiden, die ieder het onder- werp van een hoofdstuk uitmaken. In het eerste hoofdstuk vindt men een beschrijving van de phanerogamen, de macrophyten, die een zeer scherp omlijnd en afgerond geheel vormen; in het tweede die van het plankton, het derde behandelt een groep van organismen — hoofdzakelijk plantaardige — bijna alle microscopisch kleine, die op andere, zich in het water bevindende voorwerpen vastgehecht voorkomen. In hoofd- stuk III is hiervoor de naam eponten ingevoerd; deze laten zich iets minder gemakkelijk tot één natuurlijk geheel vereenigen. In het vierde hoofdstuk vindt men een organismengroep, omvattende de planten en dieren, die den bodem bevolken. Deze groep is de minst natuur- lijke, om te beginnen zou men hier twee onderdeelen kunnen onderscheiden: nl. de autochthone en de allochthone organismen, de eerste behooren op den bodem door hun bouw en levenswijze thuis, de tweede echter zijn hier door toevallige omstandigheden terecht gekomen. Aangezien het onderzoek over meer dan een jaar is voortgezet, is steeds getracht niet zoozeer een overzicht of beschrijving te geven van den toestand op een bepaald oogenblik, als wel van het verloop van de levensver- schijnselen over het geheele jaar. Dit is in alle hoofdstuk- ken zooveel mogelijk in toepassing gebracht, uiteraard is dit echter natuurlijk voor het eene van meer belang dan voor het andere, zoo zal het blijken voor de hoogere planten van weinig, voor het plankton van groote beteekenis te zijn. Wil men het verloop van een flora of fauna over een bepaalde tijdsruimte geven, dan is het vooral noodig niet te volstaan met een qualitatief onderzoek maar ook quantitatief te werken. Ook om zich een beeld van de algemeene biologie van een gebied te vormen is noodig 132 te weten in hoe groot aantal een bepaalde soort aan- wezig is, immers dit is van den grootsten invloed op de rol, die dit organisme in de ethologie van dat gebied speelt. In vele werken wordt hieraan naar mijn meening niet voldoende aandacht besteed; een uitzondering vormt echter de studie van het plankton, hier speelt reeds lang — en terecht — het quantitatieve onderzoek een groote rol, ook in dit werk is hieraan een belangrijke plaats ingeruimd. Men zal echter zien, dat ook in het hoofdstuk over de eponten het quantitatieve onderzoek uitvoerig is behandeld, bij mijn weten hier voor de eerste maal. Ook in het hoofdstuk over den bodem is getracht een quantitatieve methode van onderzoek tot uitvoering te brengen, echter ben ik door tal van hinderpalen slechts voor een gering deel hierin geslaagd. Zooals men zal begrijpen, is het niet mogelijk in een studie van ten hoogste twee jaren de geheele flora en fauna van een meer in al zijn systematische en biologische merkwaardigheden te beschrijven. Er moest daarom een keuze gedaan worden; het was in het begin mijn bedoeling alleen over de flora van het Zuidlaarder Meer een onder- zoek in te stellen, vandaar dat de planten alle in het onderzoek betrokken werden, echter met uitzondering van Wd de Bacteriën; de studie hiervan vormt een zoo op zichzelf | staand geheel, dat ze zeer speciale eischen aan de methode stelt. Door een gelukkig toeval echter ben ik toch in staat hierover eenige interessante mededeelingen te doen. Het uitvoerigst zijn van de planten de Diatomeeén onderzocht: 1° nemen zij onder de wieren de meest belangrijke plaats in, 2° zijn ze bijna steeds gemakkelijk met voldoende zekerheid te determineeren, terwijl geen ontwikkelings- stadia voorkomen waarin de soorten niet te herkennen zijn, 3° zijn alleen de kiezelschalen, die uit allerlei stoffen zijn af te scheiden (bodemafzettingen, maaginhouden etc.) voldoende voor de determinatie, wat dikwijls tot belang- id 133 rijke biologische, maar ook andere conclusies aanleiding kan geven. Van de dieren werden enkele van de belangrijkste groepen uitgekozen, dit zijn de Cladocera, Copepoda, Osfracoda en Mollusca. Minder uitvoerig werden de Rotatoria behandeld; dikwijls was, tengevolge van het gebruiken van geconserveerd materiaal, determinatie niet met voldoende zekerheid mogelijk en ook zijn ze voor het gebied van ondergeschikt belang. Het nemen der monsters geschiedde vanuit een open sloep, het was dus niet mogelijk ter plaatse microscopische of andere uitgebreidere onderzoekingen in te stellen. De glazen buisjes, waarin de monsters bewaard werden, werden slechts voorzien van een nummer en een letter, hiermee correspondeert een lijst met dezelfde nummering, die de aanteekeningen op het materiaal betrekking hebbend, bevat. Het materiaal werd nl. in overeenstemming met de drie hoofdstukken, plankton, eponten en bodem in drie deelen verdeeld, elk aangegeven door zijn eigen serieletter, resp. a, b en c. De nummering is doorloopend alsof de serieletters niet bestonden: had b.v. het laatst verzamelde planktonmonster nummer 5a, dan kreeg het volgende monster, dat een bodemmonster was, 6c. Deze classificatie bleek in alle opzichten zeer doeltreffend te zijn: Alle monsters werden op een groote, aan het kadaster ont- leende, kaart (schaal 1 : 2500) ingeteekend, men kan nu aan de serieletter direct zien, welk soort monsters (plankton, eponten of bodem) op een bepaalde plaats genomen zijn, buitendien kan men, dank zij de over alle drie seriën doorloopende nummering vrij nauwkeurig bepalen uit welken tijd het monster stamt. Op de kaart, die zich aan het eind van het werk bevindt, is het waarnemingsgebied in vakken verdeeld, die elk door combinatie van een cijfer en een letter kunnen worden aangeduid; voor de 15% plaatsbepaling in de beschrijving is dit van groot gemak. Voorloopig zal het materiaal, dat voor dit onderzoek gediend heeft, bewaard worden; het staat iedereen ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek ter beschikking. Hydrographie. Op de kaart, aan het eind van dit werk, zijn de diepten bij normalen waterstand, di. 0.62 M + N. A.P. of OM. + W.P., aangegeven; de cijfers, die bij de stippellijnen staan (waarvan vier in de richting van Oost naar West en één van Noord naar Zuid) geven de diepten in M. aan !). Men ziet hieruit, dat de diepte de 1.8 M. nergens overschrijdt, gewoonlijk niet boven de 1.5 M. komt, ja zelfs groote uitgestrektheden aan de Oostzijde van het Meer, zijn slechts 4—5 dM. diep. De gemiddelde diepte is ongeveer 1.1 M. De grootte van het Meer bedraagt ongeveer 725 H.A., doordat echter de overgang tusschen het Meer en het omliggende land dikwijls onscherp is, maakt dit cijfer geen aanspraak op groote nauwkeurigheid. Ongeveer 25000 H.A. land vloeien af in het Meer; 23000 H.A. hiervan behooren tot het stroomgebied van de Hunze ®, dit riviertje vormt de afwatering van een lange, vrij smalle strook land (in het Zuiden beginnend ten Oosten van het dorp Odoorn) gelegen op de Oostelijke helling van den Hondsrug. Den totalen, jaarlijkschen watertoevoer in het Meer schat Klein oP de de wijze: neemt men den jaarlijkschen regenval !) Deze metingen en nog eenige, hier volgende hydrographisehe bijzonderheden zijn ontleend aan het „Rapport in zake eene Centrale Drinkwatervoorziening van de Provincie Groningen” en met welwillende toestemming van prof. A. Klein, den schrijver van het desbetreffende deel, hier gepubliceerd. 2) Gemakshalve zal in het vervolg onder Hunze steeds worden verstaan dat deel van de rivier, dat stroomopwaarts van het Meer is gelegen (het toevloeiende deel dus; het deel, waardoor het water uit het Meer afvloeit, zal hier Drentsche diep worden genoemd. 135 0.7 M. (waarvan 0.25 M. in het meer afvloeit), dan be- draagt de jaarlijksche toevoer in het Meer 7000000 X 0.7 + (25000 — 700) X 10000 Xx 0.25 = 65.650.000 M* (de oppervlakte van het Meer gerekend op 700 H.A). Dit beteekent een ongeveer 7.5-voudige verversching van het meerwater. [Mijn schattingen, berustend op een geheel andere methode, nl. op bepaling van de doorsnede der Hunze en de gemiddelde stroomsnelheid, waarover mij echter niet voldoende gegevens ten dienste staan, kwamen iets hooger uit. Aangezien echter een nauwkeurige be- paling voor ons doel geen waarde heeft, mogen deze cijfers voldoende zijn.) Zooals reeds werd meegedeeld, is de gemiddelde water- stand 0.62 M. + N.A.P., er bestaat hierin echter een vrij groote wisseling, de laagste is 0.86 M. beneden, de hoogste 0.5 M. boven den normalen stand. Het water, dat door de Hunze aan den Zuidkant in het Meer komt, verlaat dit weer aan den Noordkant door het Drentsche diep; er moet dus in het Meer een constante stroom van Zuid naar Noord bestaan, deze is echter in het centrale deel zoo gering, dat ze niet kon worden aangetoond. Terloops wil ik er hier nog op wijzen, dat ondanks de ge- ringe diepte op den bodem en aan de oppervlakte de stroom niet gelijk gericht behoeft te zijn: zoo kon ik bij stevigen wind op den bodem zeer duidelijk een stroom aantoonen in een richting tegengesteld aan de windrichting ’). 1) Dit geschiedde op de volgende eenvoudige wijze: Een liter-flesch werd zoover met water gevuld, dat ze juist zonk; door een touwtje werd deze verbonden aan een glazen buisje; dit maakte dat het geheele systeem (buisje + touw + flesch) drijvend bleef; het touw was zoolang, dat de flesch tot dicht aan den bodem zonk. Doordat de groote flesch een veel grooteren invloed van eventueele grondstroomen ondervond dan het kleine buisje van de oppervlaktestroomen, kreeg men het eigenaardige schouwspel te zien, dat het buisje, dat alleen zichtbaar was, zich recht tegen een krachtigen golfslag in voortbewoog. 136 In verband met de langzaam hellende oevers en de geringe diepte is in het zomerhalfjaar een breede en dichte gordel van hoogopschietende oeverplanten ontwikkeld, in de volkstaal vluus!) genoemd. Ook midden in het Meer steken hier en daar planten boven water uit. Voor een een groot deel verdwijnen deze in den winter of breken de boveneinden af. Hierdoor verschilt het uiterlijk ’s winters en ‘s zomers aanmerkelijk en dit verschil wordt nog ver- hoogd, doordat het Meer ’s winters buiten de oevers treedt. Het is nog slechts enkele jaren geleden, dat langs de geheele Oostzijde van den Hondsrug in deze omgeving zich ‘s winters één groote watermassa uitstrekte, waarboven © slechts hier en daar de hooger gelegen deelen uitstaken. Door intensievere cultuur — verhooging en verzwaring der dijken — wordt ook hier aan dezen schilderachtigen toestand langzamerhand een eind gemaakt. Het zou niet onmogelijk zijn, dat deze ingrijpende ver- anderingen van invloed waren op de biologische gesteld- heid van het Meer. Hiervoor zijn nog meer — ook door de cultuur veroorzaakte — redenen: 1° de kans op toevoer van afvalstoffen — thans nog zeer gering — wordt vergroot. Het water van de Hunze is nog behoorlijk zuiver: fabrieken loozen er geen afval- water in, een paar kleine zuivelfabrieken buiten beschouwing gelaten. Het Drentsche diep echter staat in verband met het Winschoter diep en dit met het vaak ontzettend ver- vuilde water uit de Veenkoloniën. Wanneer nu bij den nog lagen zomerwaterstand de herfstregens beginnen, gaat het water in het Drentsche diep sneller rijzen dan in het Meer (omdat de toevoer van water door de Hunze ten- gevolge van het sterk kronkelende verloop hiervan slechts langzaam gaat). Hierdoor wordt de stroomrichting omge- keerd, en komt het vuile water door het Drentsche diep 1) Een goed Nederlandsch woord is mij hiervoor niet bekend. 137 in het Meer; bijna ieder jaar treedt dit op, gepaard gaande met een enorme vischsterfte. 2° de kans bestaat op een vergrooten toevoer van anor- ganische zouten, doordat op de landen langs de Hunze steeds meer kunstmeststoffen gebruikt worden, een — zij het dan ook gering — deel hiervan kan worden uitgeloogd door regens en overstroomingen en zoodoende in het Meer terecht komen. 3° een verandering, die nog niet zoo héél lang geleden is op- getreden, is de afsluiting door sluizen van het Reitdiep van de zee — het Reitdiep was de afwatering van het Zuidlaarder Meer naar zee — vroeger kon bij hooge vloeden het zeewater diep landinwaarts dringen. Een biologisch verschil met vroeger, als gevolg hiervan, is het verdwijnen van de bot uit het Zuidlaarder Meer. Vroeger werd deze herhaal- delijk in fuiken gevangen, in latere jaren nooit meer; de reden is wel, dat voorplanting in zoetwater niet mogelijk is. Overigens is het mij niet gelukt eenig brakwaterrelict — als herinnering aan dezen toestand — aan te treffen, hoewel dit steeds mijn volle aandacht heeft gehad. Naar aanleiding van het onderzoek van bodemmonsters is het ook niet waarschijnlijk, dat brakwatervormen hier ooit eenige beteekenis gehad hebben. Op grond van dit laatste is ook niet aan te nemen, dat in den laatsten tijd belangrijke biologische veranderingen zijn opgetreden. Met het oog op de feiten sub 1° en 2° vermeld is het echter niet onmogelijk, dat mettertijd de chemische samen- stelling en als gevolg daarvan de biologische, merkbare verandering zullen ondergaan. Over de chemische samenstelling van de in het water opgeloste stoffen kan ik op dit oogenblik nog niets mede- deelen: een onderzoek hierover, dat verband hield met eenige problemen van biologischen aard, kon tot nog toe niet tot een goed einde gebracht worden. 138 De kleur van het water is meest geelachtig-groen, deze kleur is ’s zomers het meest geprononceerd. Voor een deel wordt dit wel veroorzaakt door levende organismen, vandaar ook, dat de kleur in den voorzomer bij het massale optreden der blauwwieren meer in groen, in herfst en voorjaar tijdens de ontwikkelingsmaxima der diatomeeën meer in geel overgaat. In de Hunze is het water uitgesproken bruin, het verschil met het meerwater is in het oogloopend duidelijk. De doorzichtigheid van het water is uiterst gering. Doordat de oppervlakte van het meer in verhouding tot zijn diepte vrij groot is en zich reeds bij matigen wind een krachtige golfslag ontwikkelt, kan de hoeveelheid gesuspendeerd materiaal vaak zeer groot zijn. Hierdoor wordt de doorzichtigheid natuurlijk ten zeerste beïnvloed. HOOFDSTUK I. De hoogere planten. De hoogere planten, die aan de oevers der meren groeien en vooral de hoog opschietende, dragen in niet geringe mate er toe bij den habitus hiervan te bepalen. Het lijkt mij dan ook gewenscht in een beschrijving als deze een eenigszins uitvoerige bespreking hierover op te nemen. Door de zeer geringe diepte van het Meer en de zeer zacht glooiende oevers kunnen zich op uitgestrekte gebieden de hoogere planten ontwikkelen. De totale oppervlakte van het met hoog opschietende planten begroeide gebied heb ik geschat op 142 H.A., tegenover een totale oppervlakte van het Meer van + 725 H.A. Het is niet gemakkelijk eenigszins betrouwbare cijfers hierover te krijgen. De methode, die ik heb gevolgd, was als volgt: Op verscheiden plaatsen werd de breedte van de begroeide zone gemeten, wat dikwijls met moeilijkheden gepaard gaat, vooral wanneer deze breedte vrij groot is (b.v. meer dan 100 M.) Met een gewone roeiboot kan men slechts de diepere plaatsen bevaren, zoodra het echter te ondiep of de plantengroei te dicht wordt, gaat dit niet, loopen kan men hier ook niet, daar men soms een halven meter of meer in de modder zakt. Hier komt nog bij, dat de planten vaak zoo hoog zijn, dat men er niet over heen kan zien en men dus de richting, loodrecht op den oever, verliest, waardoor de gevonden breedte grooter is dan de 140 werkelijke. Vooral aan de Oost-zijde, met zijn uiterst geringe diepte doen zich de genoemde moeilijkheden in sterke mate gelden. 's Zomers komt in de geweldige riet- massa's, die hier groeien, de bodem gewoonlijk over groote uitgestrektheden geheel droog, hoewel de bovenste lagen met de resten van afgestorven planten en de rhizomen met water doortrokken blijven. Hier kan men, dank zij den harden zandbodem te voet komen, hiertusschen komen echter overal lagere, met water bedekte deelen voor, die doorwaad moeten worden. Het meest bezwaarlijke is hier echter, dat men zoo gemakkelijk de richting verliest, daar het riet vaak 2'/, M. lang is, zoodat men niets om zich heen ziet dan riet en elk oriënteeringspunt mist. ‘s Winters bij ijs worden deze moeilijkheden minder, maar dan zijn de naar het open water gekeerde planten grootendeels afgebroken en door den dan veel hoogeren waterstand onzichtbaar. Ik deel dit alles vrij uitvoerig mee, niet zoozeer terwille van een wetenschappelijk doel, als wel, dat ik hiermee een staaltje wilde geven van de eigenaardige moeilijkheden, waarop men bij een onderzoek als dit, soms stuit. Tengevolge van deze bezwaren kon aan de Oost-zijde de grens der oevervegetatie niet steeds met voldoende nauwkeurigheid worden aangegeven. Aan de West-zijde ging dit over ‘t algemeen veel beter, hier zijn ook op verscheiden plaatsen geulen dwars door de plantenzone, die natuurlijk een welkome gelegenheid voor metingen gaven. Het meten geschiedde met een touw en bij voor- keur op die plaatsen, die gemakkelijk op de kaart waren uit te zetten }). Behalve de onafgebroken plantenzone langs de oevers 1) Het met oeverplanten begroeide gebied is op de kaart door arceering — voor elk der belangrijkste plantensoorten verschillend — aangegeven. 141 komen in het meer nog afzonderlijke pollen voor, deze zijn op de kaart niet aangegeven. Toen deze grenzen op de kaart waren ingeteekend, werd dit geheel door middel van doorslagpapier op een stuk carton }) overgebracht en de strook, die het begroeide gebied voorstelt, uitgeknipt en vervolgens gewogen. Door bepaling van het gewicht per c.M’. hiervan, is te be- rekenen, hoe groot de oppervlakte op de kaart en, daar de schaal bekend is, hoe groot de oppervlakte in werke- lijkheid is. Deze methode is voor ons doel van zeer voldoende nauwkeurigheid. Wanneer de resultaten aanzienlijke fouten mochten ver- toonen, dan ligt dat niet aan deze wijze van bepaling maar aan de onvoldoende metingen op het terrein. Een aanzienlijk gedeelte van het Zuidlaarder Meer is dus met hoogere planten begroeid. De planten, die men in dezen gordel vindt, zijn voornamelijk: + Batrachium spec. + Ranunculus Lingua L. Nymphaea alba L. Nuphar luteum Smith. Nasturtium officinale R. Br. 5 amphibium R. Br. Epilobium angustifolium L. 55 palustre L. Hippuris vulgaris L. Cicuta virosa L. Sium latifolium L. Oenanthe Phellandrium Lam. Tests fistulosa L. Menyanthes trifoliata L. he de i dk *) Hiervoor werd genomen een dunne (met het oog op het uitknippen) maar zware, gladde cartonsoort, zooals voor mappen wordt gebruikt; door controleproeven was mij gebleken, dat het gewicht per dM?. hiervan zeer gelijkmatig is. 142 + Solanum Dulcamara L. + Mentha spec. + Lycopus europaeus L. T Stachys palustris L. + Utricularia (vulgaris L. e.a. spec.?). + Lysimachia thryrysiflora L. + Hottonia palustris L. + Rumex Hydrolapathum Fr. Stratiotes aloides L. Hydrocharis Morsus Ranae L. Elodea canadensis Rich. Alisma ranunculoides L. » _ Plantago L. Sagittaria sagittaefolia L. + Butomus umbellatus L. Potamogeton densus L. if perfoliatus L. A pectinatus L. a heterophyllus Schreb. 55 natans L. Lemna trisulca L. » polyrrhiza L. nnn on: Typha angustifolia L. Tt datifolian Sparganium ramosum Huds. Acorus Calamus L. + Iris Pseudacorus L. Heleocharis palustris R. Br. Scirpus lacustris L. + Carex Pseudo-Cyperus L. + Festucca arundinacea Schreb. Phragmites communis Trin. Equisetum limosum L. 143 Van al deze opgenoemde soorten zijn slechts eenige voor den habitus van den plantengroei van belang, dit zijn: Phragmites communis (riet), Typha angustifolia, Scirpus lacustris (bies) en Sparganium ramosum, verder vallen door hun bloeiwijzen ‘s zomers nogal erg in het oog eenige Umbelliferae (vrnl. Cicutavirosa en Sium latifolium), in bepaalde onderdeelen van het gebied komen ook Nymphaea alba en Nuphar luteum vrij veel: voor. Bij het bestudeeren van dezen plantengroei werd vooral getracht bepaalde regelmatigheden in het optreden van soorten te ontdekken en zoo mogelijk het bestaan hiervan te verklaren. Dit gelukte echter slechts voor een gering deel, gewoonlijk is de verspreiding zoo grillig, dat daarin niet de minste regelmaat is te ontdekken. Zooals een enkele blik op de kaart doet zien, is de breedte van den plantengordel zeer wisselend, waardoor deze echter bepaald wordt, is mij geheel niet duidelijk geworden, evenmin met welke snelheid deze grenzen in den loop der jaren veranderen; ik veronderstel, dat deze gering zal zijn. Dat de diepte van belangrijken invloed zou zijn op de breedte van den gordel is voor de meeste gevallen wel buiten beschouwing te laten. Aan de Oost-zijde b.v. ligt de grens tusschen volkomen onbegroeid water en het met riet en biezen begroeide meestal op een diepte van = 5 dM., terwijl op andere plaatsen nog weelderige biezenvegetaties voorkomen op 15 dM. diepte. Dat de aard van den bodem van invloed zou zijn is ook moeilijk aan te nemen: zoowel op zand- als veenbodem van elke consistentie, komen allerlei macrophyten voor. Men kan ook moeilijk veronderstellen, dat de golfslag de verdere verspreiding tegenwerkt, immers ook midden in het open water, overgeleverd dus aan de krachtigste golven, komen nog biezen voor. Men wordt dus haast gedwongen de tegenwoordige grenzen van den plantengordel te beschouwen als historische, 144 met andere woorden de macrophyten hebben zich nog niet over verdere gebieden dan de nu ingenomene kunnen uitbreiden, maar dit is slechts een kwestie van tijd. De uitbreiding der begroeiing zal, als dit werkelijk het geval is, slechts zeer langzaam mogen gaan, daar anders reeds het geheele Meer volgegroeid zou moeten zijn. Wanneer dit ook enkel door verder voortdringen der rhizomen plaats vindt, kan het ook niet vlug gaan, daar dit slechts zeer langzaam vordert. Het gebeurt echter dikwijls, vooral in het voorjaar, dat rhizoomstukken losraken en deze kunnen gemakkelijk door stroom- of golfwerking over grooten afstand verplaatst worden; kunnen ook deze tot nieuwe pollen aanleiding geven, dan moet het vooruit- dringen der grenzen wel sneller gaan, dan voor deze opvatting toelaatbaar is. Ik kan dit interessante probleem hier niet verder ver- volgen, weinig of geen onderzoekers hebben hieraan, voor zoover mij bekend, aandacht geschonken; in ons geval springt het echter zoo sterk in het oog, omdat de diepte overal zoo gering is, dat plantengroei over de geheele uitgestrektheid van het Meer mogelijk schijnt. In ditzelfde verband is uiterst opmerkelijk het voorkomen van plekken midden in het typhetum, die geheel vrij zijn van Typha of andere hoogopschietende planten, het mooist vindt men deze op de kaart in 9B en IIA. Die in 9B is feitelijk een aaneenschakeling van enkele bijna geheel van elkaar gescheiden gelijksoortige plekken. Gewoonlijk zijn deze plekken begroeid met Nuphar luteum en Nymphaea alba en die in 11A vooral ook met Potamogeton densus; er zijn er echter ook, die totaal onbegroeid zijn vooral dit wijst erop, dat strijd om het bestaan tusschen verschillende soorten niet de reden kan zijn, dat de Typha hier niet groeit en overal rondom wel. Ook in de diepte en bodemgesteldheid kon ik geen ver- schillen opmerken met die van omliggende, wel begroeide 145 terreinen. De plek in 9B ligt in een gebied van drijftillen, die vooral ten Noorden en ten Noordwesten hiervan ont- wikkeld zijn. Men vindt hier Typha angustifolia meestal in slecht ontwikkelde, kleine exemplaren. lets dergelijks werd voor Phragmites communis door Pallis (1916) opge- merkt in de delta van den Donau; hier zijn 2 soorten rietvegetaties te onderscheiden: hooge van 5.5 M. en lage van 2 M.; deze zouden te beschouwen zijn als „phases in one life-cycle”, de hooge zijn jeugd-, de lage ouder- domsspruiten. Dit zou dus met Typha angustifolia in het Zuidlaarder Meer ook het geval kunnen zijn. Mij lijkt het echter waarschijnlijker, dat men hier met uitwendige en wel chemische factoren te doen heeft. De reden van het bestaan en vooral het blijven bestaan van deze open plekken is mij volkomen raadselachtig ge- bleven; er mag hier nog bijgevoegd worden, dat ook het planktonisch onderzoek hier zeer verrassende resultaten gaf (zie Hoofdst. II pag. 204). Voor een overzicht over de verspreiding der belang- rijkste macrophyten verwijs ik naar de kaart, waar deze door bepaalde arceering zijn aangegeven. Natuurlijk kan dit slechts in zeer grove lijnen geschieden, de begroeiing van zeer beperkte gebieden kan soms uiterst gecom- pliceerd zijn, het is daarom niet praktisch uitvoerbaar op een betrekkelijk kleine kaart deze talrijke details in te teekenen. Het is veelal niet gemakkelijk deze feiten onder een algemeen gezichtspunt samen te brengen, toch blijkt dat, wanneer men al zijn gegevens verzameld en verwerkt heeft, er wel eenige regelmaat te ontdekken is. B.v. kunner we voor onze beschrijving de geheele vegetatie in drie deelen (gordels) verdeelen: 1° de overgangsvegetatie, vormt de overgang tusschen het land en de 2° eigenlijke oevervegetatie Ned. Kruidk. Archief. 1919, 10 146 3° de vegetatie van het open water '). 1°. De overgangsvegetatie. Uit een floristisch oogpunt is deze de meest interessante. Meer dan 50 °/, van de soorten, op pag. 141 vermeld, komen vrijwel alleen in deze zone voor (deze zijn hier gemerkt met een +), terwijl slechts ongeveer 10 °/, hier gewoonlijk ontbreken. Men kan echter deze vegetatie nog in twee scherp gescheiden typen verdeelen: het ééne type wordt ver- tegenwoordigd door een zeer weinig afwisseling biedende rietvegetatie, het andere daarentegen door een vrij variabele halfland- en drijftilformatie, dit laatste type is in zijn verspreiding zeer beperkt. Het eerste vindt men langs den geheelen rand van het Meer, over groote uitgestrektheden onafgebroken, vertegenwoordigd; het het meest demonstratief is zijn optreden wel aan de West- zijde (vanaf de lijn 1°/,, tot 1%/;5 op de kaart). Meer van het land af bestaat de vegetatie bijna alleen uit typha en bies, maar overal langs de grens van het land vindt men hoog, weelderig riet. Eenzelfde verschijnsel vindt men ook aan de West-zijde, Noordelijk van de lijn °/,, dit kon echter moeilijk op de kaart ingeteekend worden, omdat de strook meestal zeer smal is. Ook aan de Oost-zijde vindt men op de grens van het land een vrijwel onafge- broken strook riet. De grens tusschen land en riet is bijzonder scherp, gewoonlijk staat het riet hier ter plaatse nog op een bodem, die geheel droog ligt. Het riet staat gewoonlijk zeer dicht en weelderig (de lengte is vaak 2—2.35 M.) op den bodem vindt men veelal — ook wanneer hier in den zomer geen water staat — een dichte laag Lemna trisulca en L. polyrrhiza, hoog opschietende planten daarentegen zeer weinig, het meest nog eenige Umbelli- 1) Onder open water zal steeds worden verstaan dat deel van het gebied, dat zich binnen de eigenlijke oevervegetatie bevindt. 147 ferae (als Cicuta virosa en Sium latifolium; Oenanthe Phellandrium vaak in kleine niet tot bloei komende exem- plaren,) verder wat dwergvormen van allerlei soorten (Hottonia, Epilobium, Nasturtium e. v. a). Zoo eentonig als dit overgangstype is, zoo > afwisselend is het halfland- en drijftillentype. Dit type vindt men hoofdzakelijk aan de West-zijde van het meer, aan de Oostzijde, met zijn zandbodem, komt het niet voor. Mooie voorbeelden vindt men ten Noorden van de Noordlaarder Vaart (10 A, verder 15 C) 3). Zeer na verwant hiermee is, wat men vindt in 9 B en in het noordelijk deel van 10 A, hier groeit de vegetatie echter op kleine, rondom door open water omgeven, drijvende eilandjes. Alle hier voorkomende soorten zijn in de lijst op pag. 141 en 142 gemerkt met een +, ik behoef deze dus niet weer afzonderlijk te vermelden; een uitzondering wil ik echter maken voor de meest belangrijke. Wel het meest vindt men hier Festuca arundinacea, die met zijn pluimen hoog boven de andere planten uitsteekt; ook zeer algemeen is Typha latifolia, steeds voorzien van bloeikolven; met groote zekerheid wijzen deze beide planten, en vooral de laatste op een weeken ,,drijftil-achtigen’’ veenbodem. Verder komen hier geregeld eenige soorten voor met kleurrijke bloemen, die aan deze vegetatie een levendig en kleurig uiterlijk geven, in zoo sterke tegenstelling met de pas genoemde rietvegetatie (Cicuta virosa, Stachys palustris, Ranunculus Lingua, Iris Pseudacorus). Op enkele — weinige — plaatsen vindt men op den overgang van land en water vrij groote gebieden begroeid met Menyanthes trifoliata, echter is dit meestal terrein, 1) Dergelijk terrein is vrijwel onbegaanbaar, het ligt steeds iets boven den waterspiegel, wanneer men er echter op loopt, zakt het wel zooveel naar beneden, dat direct water te voorschijn treedt. 148 dat gemaaid of geweid wordt en dus deels tot het land gerekend moet worden. Hetzelfde kan gezegd worden van de Carex-zoden. 2°. De eigenlijke oevervegetatie. Deze is zeer rijk aan indi- viduen, maar arm aan soorten, men zou ze het best kunnen vergelijken met een korenveld, zoo eentonig en goed ver- zorgd ziet ze eruit. Riet, typha en biezen zijn verreweg de belangrijkste, zooals trouwens een blik op de kaart doet zien; hoewel deze schijnbaar vrij willekeurig door elkaar verspreid liggen, is toch wel eenige regelmaat waar te nemen. B.v. is Oostelijk van de lijn G/H geen Typha angusti- folia aangegeven (behalve nog juist een zeer klein plekje in het Noorden). Hiermee wil ik niet gezegd hebben, dat nergens eenig exemplaar te vinden is maar wel, dat nergens uitbreiding van beteekenis voorkomt. Nu valt het op, dat deze lijn ook vrijwel de grens aangeeft tusschen zand- en veenbodem (in het Zuiden ligt deze iets Westelijker, in het Noorden iets Oostelijker (wat ook klopt met de uit- breiding van Typha voorbij de lijn G/H). Er is geen twijfel aan of tusschen dit samenvallen moet verband bestaan: we mogen wel als zeker aannemen, dat het de zandbodem is, die maakt, dat Typha angustifolia hier geen gunstige levensvoorwaarden vindt. Deze meening wordt nog hierdoor bevestigd, dat waar in den zand- bodem diepere plaatsen zijn, waar zich veenachtige afzet- tingen hebben gevormd, ook direct weer 7. angustifolia voorkomt. Is dus 7. latifolia — tenminste in het Zuidlaarder Meer — een karakterplant voor den bodem der drijftillen, 7. angustifolia is dat voor den dieperen veenbodem. Voorkeur aan een veenbodem geven ook — hoewel waarschijnlijk in mindere mate — Nymphaea alba en 149 Nuphar luteum, als gevolg hiervan treft men deze dan ook vaak aan in combinatie met Typha angustifolia. Het rief speelt vooral aan de Oost-zijde een belangrijke rol; wat Typha angustifolia is voor de Westzijde, is het rief voor de Oostzijde. We hebben hierboven het riet beschouwd als atead een overgangsvegetatie op de grens van water en land; de uitbreiding van het riet is echter hier een zeer aanzien- lijke, toch is dit geenszins met elkaar in strijd. Men kan de zaak zoo opvatten, dat door de uiterst geringe diepte — waardoor bij lagen waterstand groote uitgestrektheden volkomen droog komen te staan — de overgangsvegetatie zich zeer sterk heeft kunnen uitbreiden, zoodat men het grootste deel van de vegetatie aan de Oost-zijde heeft te beschouwen als een, tot sterke uitbreiding gekomen, over- gangsflora. Het is mij uit mijn onderzoek wel gebleken, dat het riet bijna alleen groeit op ondiepe plaatsen en dat de aard van den bodem geen invloed heeft. In de rij der hoogopschietende planten komt in de derde plaats Scirpus lacustris, de bies. In tegenstelling met beide vorige komt deze door het geheele gebied verspreid voor. Er is haast geen plekje in het Meer waar deze plant niet in meerdere of mindere mate voorkomt, dikwijls zijn echter de bezette gebieden niet erg groot, en te klein om in de kaart in te teekenen, de totale met bies begroeide oppervlakte is daarom ook grooter dan men uit de kaart wel zou besluiten. Van de Cryptogamen is alleen Equisetum limosum van eenige beteekenis. Ook deze schijnt geen bepaalde eischen aan bodem of diepte te stellen, men vindt hem zoowel op zand- als op veengrond tot op 1.2 M. diepte, de lengte der planten nadert niet zelden de 2 M. Verspreid tusschen al deze genoemde komt Sparganium ramosum voor, zonder echter aaneengesloten vegetaties te vormen. 150 3°. De vegetatie van het open water. Deze is niet van groot, practisch belang. Van de hoog opschietende planten treft men enkel en alleen aan de bies *), ook dit is weer één dier onverklaar- bare eigenaardigheden; waarom ontbreekt hier b.v. Typha angustifolia, die toch ook op even diep water en op den- zelfden bodem kan groeien, terwijl deze aan den rand van het open water geregeld, en vaak in holle vegetaties, voorkomt waar bodem, diepte en golfslag weinig zullen verschillen van die van het open water. Deze biezen nu komen als eilandjes in het Meer voor in pollen van zeer afwisselende dichtheid; men kan wel als regel aannemen, dat hoe grooter de diepte is, hoe holler deze staan. Verreweg het meest vindt men ze aan de Oostzijde en wel nabij de grens van de oevervegetatie, soms reeds hiermee verbonden. Echter vindt men ze ook, bijna overal verspreid, midden in het Meer tot op (relatief) groote diepte (15 dM, hier echter staan ze steeds zeer hol, dit soort vindt men vooral in de omgeving van 11D, weinig daarentegen ten Noorden van de lijn */,. Planten met aan de oppervlakte drijvende bladen komen in het centrale deel van het Meer niet voor, wel aan de kanten in de inhammen, die de oevervegetatie hier en daar vertoont, b.v. in 8C, 12B, *7/;;,D/E vindt men vaak veel Nymphaea alba en Nuphar luteum, waarschijnlijk kunnen deze den zwaren golfslag op iets meer blootgestelde plaatsen niet verdragen. Drijvende bladen heeft ook, hoewel weinig, meest één per plant, Sagittaria sagittaefolia, die veel aan de Oost-zijde op 3—6 dM. water groeit, de meeste bladen zijn echter ondergedoken; hetzelfde geldt voor Alisma ranunculoides. 1) Er zijn mij twee pollen bekend, niet uit biezen, maar uit Acorus Calamus bestaand, deze liggen echter aan de zeer ondiepe Z.O.-zijde, vlak bij de eigenlijke oevervegetatie. 151 Onder dezelfde omstandigheden groeit hier ook Pota- mogeton densus en P. perfoliatus, de eerste komt echter ook op veel dieper water voor, tot zelfs midden in het Meer. Over de oecologie der hier vermelde planten is verder niet veel meer mede te deelen. Enkele feiten in verband met de voortplanting mogen hier nog vermelding vinden. Onder de hoogopschietende monocotylen heeft deze wel hoofdzakelijk langs vegeta- tieven weg plaats, nl. door rhizomen; deze treft men bij de belangrijkste oeverplanten steeds aan, ze zijn krachtig en sterk vertakt, wat voor de verankering van belang is. _ Alleen Sparganium maakt een uitzondering (is dit misschien een der redenen, dat deze plant geen aaneengesloten vegetatie vormt?), deze laat dan ook zeer gemakkelijk uit den bodem los. Dikwijls vindt men stukken rhizoom van allerlei planten in het water ronddrijven, vooral in het voorjaar; voor de verspreiding der soort lijkt dit wel van belang. Speciaal hiervoor ingericht zijn wel de wortelstokken van Cicuta virosa, met hun talrijke, met lucht gevulde vakjes en hun niet zeer sterke bevestiging in den bodem. Wat aangaat de fructificaties is op te merken, dat Typha angustifolia steeds steriel is daar, waar de groei weelderig is; slechts zeer zelden vindt men hier een aar en dan nog is deze slecht ontwikkeld, op andere plaatsen, b.v. op de drijftillen en waar hij aan de Oost-zijde nog hier en daar voorkomt, waar de groei veel minder goed is, treft men veel meer aren aan (tot één aar op tien planten, een enkele maal één op twee). Typha latifolia daarentegen komt steeds met forsch ontwikkelde aren voor. De bies komt steeds met fructificaties voor, deze kunnen echter bij de exemplaren, die voorkomen in de holle biezenpollen midden in het open water dikwijls slecht 152 ontwikkeld zijn of geheel ontbreken. De stengel eindigt dan vaak in een verschrompeld bruin stompje. De resultaten van andere — ook Nederlandsche schrij- vers — geven verschillende punten van aanknooping. Blaauw (1917) geeft ook een uitvoerig overzicht van de macroflora in het Meertje van Rockanje; bij zijn onderzoek waren twee verschillende typen — ook twee bodemsoorten vertegenwoordigend — te onderscheiden: een moeras- en veenvegetatie en een zeekleivegetatie. De laatste is voor ons van weinig belang, alleen is wel interessant, dat Phragmites communis ook op dit soort bodem voorkomt en ook op den zeer kalkrijken bodem van een kalkbank. Opvallend is ook, dat bij het Meertje van Rockanje de overgang naar het weiland zeer vaak gevormd wordt door riet; Blaauw zegt hierover: „Het riet groeit zich dood en wordt door een groot aantal kleinere grassen met begeleidende andere planten vervangen: het Rietland wordt Weiland.’ Dit is wel in volkomen overeenstemming met wat ik over het Zuidlaarder Meer mededeelde. Scirpus lacustris komt in het Meertje van Rockanje niet voor, wel een soort van hetzelfde geslacht, nl. S. maritimus, deze dringt hier nu, evenals S. lacustris in het Zuidlaarder Meer, het verst in het open water naar voren. Als verdere voorloopers van de oeverflora worden nog genoemd Typha angustifolia (ook hier is de bodem veen- achtig!) en Phragmites communis (het voorkomen hiervan in deze categorie staat wel in verband met de geringe diepte nabij de oevers). Staring (1856) daarentegen beschouwt als voorloopers Nymphaea, Nuphar, Limnanthemum, Stratiotes; als deze dan door hun overblijfselen den bodem opgehoogd hebben, ontwikkelen zich hierop Phragmites, Typha spec., Acorus en Sparganium spec. Deze afwijkende opvatting van 153 Staring wordt waarschijnlijk hierdoor verklaard, dat hij kleinere waterplassen op het oog gehad heeft; geen der eerstgenoemde planten is in staat aan krachtigen golfslag weerstand te bieden en vooral Sfrafiotes niet, met zijn zwakke verankering. Warming en Graebner (1916) constateeren bij bespre- king der „Ordnung der gürtelförmigen Assozia- tionen’, dat de meeste moerasplanten gordels vormen, die in verband met de diepte dikwijls eenzelfde opeenvol- ging vertoonen. Als volgorde van diep naar ondiep water geven zij: Scirpetum, o.a. van Scirpus lacustris, Phragmitetum van Phragmites communis, Typhetum van Typha angustifolia en T. latifolia. Deze auteurs nemen beide laatste soorten in één gordel; dit is voor het Zuidlaarder Meer zeker niet toelaatbaar. T. angustifolia zou in ons geval moeten staan tusschen het Scirpetum en het Phragmitetum, terwijl T. latifolia moet volgen op het Phragmitetum. Overigens blijkt dikwijls tot in kleinigheden groote overeenkomst met andere Noord-Europeesche zoetwater- gebieden te bestaan. HOOFDSTUK II. Het plankton. Bij mijn onderzoek over het plankton van het Zuid- laarder Meer heb ik gemeend zooveel mogelijk verband te moeten leggen tusschen het plankton eenerzijds en de bodemflora en fauna en de eponten anderzijds. Het leek mij gewenscht het plankton aan de beide laatstgenoemde groepen te laten voorafgaan, omdat de kennis van het plankton van groote beteekenis is om ons een duidelijk inzicht in het wezen der beide laatste te verschaffen. Het eenige, uitvoerige onderzoek over een Nederlandsch zoetwatergebied betreft het Zwanewater (Redeke, 1903). Het Zwanewater is echter een groote duinpan en het was te verwachten, dat het als zoodanig aanzienlijke verschillen met andere, typische, Nederlandsche meren zou vertoonen. Het leek mij daarom niet overbodig het plankton van het Zuidlaarder Meer uitvoerig te behan- delen; dit hoofdstuk moge dan opgevat worden als een bijdrage tot de kennis van het plankton der Nederland- sche meren en in ‘t algemeen tot dat van ondiepe zoet- watergebieden. Het verzamelen van het materiaal. Over dit onderwerp is in de litteratuur reeds zeer veel meegedeeld; in verband met de geringe diepte van het Zuidlaarder Meer konden de gewone verzamelmethoden 155 niet zonder meer worden toegepast; zoo is het b.v. niet mogelijk bij een diepte van ongeveer 1.5 M. met succes verticale trekken met quantitatieve planktonnetten te doen. Er moest dus ter vervanging hiervan iets anders gevon- den worden. Men kan de verschillende planktonverzamelmethoden in twee principieel verschillende groepen verdeelen: 1° de zeefmethoden, 2° de bezinkingsmethoden. De eerste zijn langen tijd de eenige gebruikelijke geweest in den vorm van het qualitatieve en quantitatieve planktonnet. Tegen dit net en het gebruik ervan zijn reeds dikwijls bezwaren geuit, waarvan wel het belang- rijkste was, dat de mazen van dit net te groot waren, waardoor kleine vormen aan de waarneming geheel ont- snapten of tenminste in de vangsten in veel te gering aantal aanwezig waren. Het is vooral Lohmann (1908), die door zijn talrijke, zeer uitvoerige en grondige onder- zoekingen heeft aangetoond: tot hoe groote fouten het planktonnet aanleiding kan geven. Uitvoerig beschreef hij twee methoden om de leemten, door het gebruik van het planktonnet ontstaan, aan te vullen. Hij wijst er vooral op, dat wij niet in staat zijn door één wijze van verzamelen een behoorlijk materiaal te verkrijgen, dat ons een over- zicht verschaft over het geheele phyto- en zoöplankton. Om dit te bereiken moet steeds de net-methode gecom- bineerd worden met zijn beide andere. Zijn eene methode bestond in het filtreeren van vrij groote hoeveelheden water (54 L.) door groote filters van gehard filtreerpapier, dit filter rustte in een metalen trechter, terwijl het water in het filter gepompt werd. Het filter werd dan schoongespoten en het plankton verzamelde zich in de punt hiervan, deze werd doorgestoken en het materiaal vloeide zoo in eronder geplaatste verzamelglazen. Door parallelvangsten met planktonnetten bleek, welke 156 ontzettend groote hoeveelheden organismen — waarvoor Lohmann het woord nannoplankton invoerde — door de mazen van het net ontsnapten. Voor een zeer groot aantal kleine, vrnl. plantaardige, organismen is deze methode uiterst bruikbaar; voor de grootere en vooral voor de dieren is de hoeveelheid afgefiltreerd water niet groot genoeg, hiervoor kan men echter zonder bezwaren het net blijven gebruiken. De allerkleinste en vooral de niet gepantserde komen echter in de filtervangsten ook minder goed tot hun recht, deze worden het best verzameld door middel van een centrifuge. Het gebruik hiervan bij het planktononderzoek was reeds lang bekend, maar de groote behoefte eraan ontstond eerst, toen men zich meer met het nannoplankton ging bezighouden. Lohmann heeft een methode aan de hand gedaan, waardoor wij in staat zijn de centrifuge ook voor quantitatieve doeleinden met veel succes te gebruiken. Aangezien ook bij mijn onder- zoek de centrifuge voor verschillende doeleinden gebruikt is, zal ik hiervan een eenigszins uitvoerige beschrijving geven. Van een, met een Krümmelsche flesch, op zekere diepte genomen watermonster werden kleine hoeveelheden (b.v. 15 c.c.m.) in glazen buisjes gegoten, die in de houders van de centrifuge pasten; deze buisjes moeten met zorg gemaakt worden, ze moeten nl. onder capillair zijn uit- getrokken, zoodat wanneer men ze leeggiet, het sediment met zeer weinig water in deze capillaire punt blijft hangen, dit kan dan met een eveneens fijn uitgetrokken spuitje opgezogen en op een verdeeld objectglas overgebracht worden ter telling, de punt van het buisje moet minstens tweemaal met een kleine druppel water nagespoeld worden; het capillaire deel van het buisje moet nu zoo groot zijn, dat het plankton, met het spoelwater, geborgen kan worden op het verdeelde gedeelte van het objectglas. De buisjes behoefden bij mijn onderzoek niet grooter zijn dan 10 c.c.m.; ik maakte de capillaire punt iets anders 157 dan Lohmann die liet vervaardigen. Trekt men nl. de vrij wijde buis in éénmaal tot een punt uit, dan krijgt men gewoonlijk of geen capillair werkend deel of de punt wordt erg lang, het capillaire deel daardoor te groot en het glas te dun, waardoor de punt afbreekt. Beter heeft men de zaak in de hand door in tweemaal de punt uit te trekken; eerst bij een matig verwarmd glas wordt een kegel met vrij stompe tophoek gevormd, waardoor de buis bijna gesloten is, dan laat men afkoelen en na weer verwarmd te hebben wordt er een capillair gedeelte aan- getrokken en de punt dicht gesmolten. Figuur 1 moge een en ander verduidelijken. Lohmann gebruikte een gewone handcen- trifuge, zooals men die in iedere instrumenten- Prijscourant vindt, hij vond, dat voor volledige sedimentatie 9000 toeren (en wel 1300 toeren per minuut gedurende 7 minuten) voldoende waren. Ik gebruikte een door een kleinen elec- tromotor gedreven centrifuge, die op het botanisch laboratorium te Groningen door den amanuensis J. Veenhoff was geconstrueerd en die steeds onberispelijk heeft gefunctioneerd. Het aantal toeren wisselde, al naar de gebruikte % NAT.GR. versnelling en de ingevoegde schakelweerstand Fig. 1. tusschen 1700 tot ongeveer 3500 toeren per minuut. Onder de bezinkingsmethoden moet behalve de centri- fuge nog gerekend worden de, door Kolkwitz gevonden en beschreven ,,Planktonkammer’; deze bestaat uit een 2.63 mm. hooge, cilindervormige in glas uitgeboorde holte, die juist 1 c.c.m. water kan bevatten en boven door een vrij dik (0.5 mm.) dekglas wordt afgesloten. Het plankton van deze 1 c.c.m. water moet hierin bezinken (of, voor- zoover het lichter dan water is, opdrijven). Te oordeelen naar de litteratuur wordt dit instrument niet veel gebruikt. 158 Er zijn dan ook belangrijke bezwaren tegen: 1° men kan geen gebruik maken van sterke vergrooting, de afstand van de bovenzijde van het dekglas tot den bodem is 3.1 mm. wat slechts systemen van matige sterkte toelaat; toch is voor het behoorlijk onderscheiden van de verschil- lende kleinere soorten — waar het hier juist om gaat — wel degelijk een sterke vergrooting noodig; 2° het volumen water (1 c.c.m.), dat het materiaal levert, is te klein; 3° men moet met het microscopisch onderzoek wachten tot men mag aannemen, dat alles bezonken is; er zullen zelfs organismen zijn — vooral de sterk bewegelijke — die geheel niet bezinken. Geen van deze bezwaren ontmoet men bij gebruik van de centrifuge, terwijl het voordeel, dat men ook de kleinste organismen volkomen ongeschonden en levend onder het microscoop krijgt, evengoed bij beide aanwezig is. Toen ik mijn plan voor het planktononderzoek opzette, lag het in mijn bedoeling enkel het phytoplankton te behandelen, het boven geciteerde werk van Lohmann was mij toen nog niet bekend. Het bleek mij al spoedig, dat voor mijn doel een planktonnet van zijdegaas niet bruikbaar was, om de reeds genoemde redenen. Door vroegere onderzoekers was in de plaats hiervan reeds aanbevolen het gebruik van filters van tafzijde. Deze stof heeft het voordeel van uiterst kleine mazen te bezitten (die zelfs na eenigen tijd door uitzetting der draden bijna geheel verdwijnen) en zeer glad te zijn, waardoor weinig in of op het weefsel blijft hangen. Een en ander is microscopisch gemakkelijk te controleeren; aangezien deze stof in talrijke soorten en kwaliteiten in winkels van dames- modeartikelen verkrijgbaar is, is het aan te bevelen de beste hieruit uit te kiezen door een microscopisch onderzoek. Van een lap hiervan werd nu een kegelvormige zak 159 genaaid '), die juist paste in een grooten glazen trechter, hiervoor werd het grootste model met geribd binnenvlak genomen, het verzamelen is dus niets anders dan een gewone filtratie, waarbij het filter niet uit filtreerpapier maar uit tafzijde bestaat. Wanneer het water grootendeels door het filter geloopen was, werd dit zorgvuldig door krachtig bespuiten met water gereinigd, zoodat al het plankton zich ten slotte onder in de punt verzamelt, waaruit het met een spuitje is op te zuigen, hierna moet nog eenige malen nagespoeld worden. Het is niet noodig zeer groote hoeveelheden water te nemen; meer dan 6 Liter werd nooit genomen, in den tijd van eenigszins behoorlijke planktonontwikkeling is dit ook ruimschoots voldoende, in den tijd van het minimum echter wel wat weinig; aangezien juist dan — in den winter — de filtreering zelden vanwege koude, storm, etc. in de open boot kon geschieden, moest het water over eenigen afstand vervoerd worden, wat voor grootere hoeveelheden moeilijkheden opleverde, temeer daar dit werk bijna steeds 's Zondags moest plaats hebben. Het nemen van het watermonster kon, dank zij de geringe diepte van het Meer en de kleine hoeveelheden, die noodig waren, op eenvoudige wijze gebeuren: water van de oppervlakte kon natuurlijk gewoon geschept worden; voor het nemen van monsters van willekeurige diepten werd op mijn aanwijzingen het volgende instrument gecon- strueerd door den amanuensis J. Veenhoff. Een flesch van één Liter inhoud werd van een metalen montuur voorzien, waardoor deze vastgeschroefd kon worden aan een langen uitschuifbaren koperen stok. De opening van de flesch werd gesloten door een onder van gummi voor- ") Men behoeft niet bang te zijn dat, tengevolge van het prikken van de naald, gaten in de naad zullen blijven, deze verdwijnen geheel door de elasticiteit van de stof en het uitzetten der draden in het water. 160 ziene plaat, die door een eraan bevestigd touw omhoog getrokken kon worden en na het loslaten van het touw door een spiraalveer weer naar beneden gedrukt werd, waardoor de flesch weer gesloten was. | Voor het nemen van een monster van bepaalde diepte wordt de aan den stok geschroefde flesch op de gewenschte diepte gebracht, met het touw de sluitplaat omhoog getrokken en het water kan naar binnen stroomen. Gewoonlijk werden echter niet monsters genomen van één bepaalde diepte maar van een geheele waterkolom tusschen oppervlakte en bodem: de geopende flesch werd dan geleidelijk van boven naar beneden en omgekeerd door het water gehaald, tot ze vol was. Wanneer het er niet speciaal bij vermeld is, is het taffilter-materiaal steeds van op deze wijze genomen watermonsters afkomstig. Steeds werd tegelijk hiermee netplankton verzameld, hiervoor werd een gewoon, klein, eigengemaakt planktonnet gebruikt met gaas van + 55 v. maaswijdte. In het begin werd alleen qualitatief gevischt door het net horizontaal door het water te trekken; later werden ook quantitatieve monsters genomen: hierbij werd een hoeveelheid water van 15 tot 30 Liter van de oppervlakte geschept en door het net gefiltreerd; ook voor zoölogische doeleinden was deze hoeveelheid gewoonlijk ruimschoots voldoende. Verder werden in de laatste maanden van het onderzoek geregeld kleine quantiteiten water (25—30 ¢.c.m.), voorzien van 1 c.c.m. formol, bewaard voor centrifugeering, dit monster werd uit hetzelfde water genomen als voor het taffilter gebruikt werd, door schudden werd van te voren voor nauwkeurige menging zorg gedragen. Aangezien nog bij zeer talrijke planktononderzoekingen enkel gebruik wordt gemaakt van het nef, heb ik het van groot belang geacht de bruikbaarheid der drie ver- schillende gebruikte methodes uitvoerig te behandelen en 161 vooral te wijzen op de fouten, die de verschillende methoden aankleven. Het planktonnet. Reeds herhaaldelijk is er in de litte- ratuur op gewezen, dat, aangezien de mazen van het net 50 v. groot zijn, wel talrijke vormen, die in twee afmetingen kleiner zijn dan 50 wv, door de mazen moeten ontsnappen. Wanneer dit het geval is, geeft het netplankton ook geen goed beeld van de werkelijkheid. Echter geeft de net- methode niet alleen aanleiding tot quantitatieve fouten maar ook tot qualitatieve: Vele soorten komen in koloniën voor, die in grootte zeer uiteen kunnen loopen; het is nu vaak het geval, dat de groote koloniën niet, de kleine wel de mazen van het net kunnen passeeren, men zou dan uit de netvangsten besluiten, dat de betreffende soort alleen bestaat uit groote exemplaren, daar de kleine verdwenen zijn. Hierop wordt nooit voldoende gewezen. Dat op deze wijze verzameld materiaal b.v. voor statis- tische metingen vaak geheel onbruikbaar is, spreekt vanzelf. Ik hoop straks aan te toonen, dat de hier ver- onderstelde mogelijkheid werkelijk niet zelden voorkomt. Ik wil echter beginnen met aan te geven, welke groote hoeveelheden plankton door de mazen van het net kunnen ontsnappen. Om dit aan te toonen werden de volgende proeven genomen: water, dat reeds door het net geloopen was, werd opgevangen en nogmaals gefiltreerd, maar nu door het filter van tafzijde. De vangsten volgens beide methoden werden dan in maatglazen tot bezinken gebracht; de resultaten zijn in tabel 1 vereenigd. Het percentage, dat van de totale hoeveelheid plankton in het net achterblijft, bedraagt dus in het meerendeel der gevallen slechts 25 °/,; er dient echter bij te worden ver- meld, dat het net toevallig telkens uit weinig gebruikt gaas bestond, waarvan de mazen meest nog een diameter van 55—60 uv hebben, later wordt deze aanzienlijk veel kleiner. Het percentage kan bij oud gaas dan ook veel Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 11 162 Tabel 1. Datum. 31 Dec. '16 17Jan.'17 31 Juli’17 5 Aug. '18 Planktonvol.) i/n. net. | 025 | 023 | 012 | 0.18 in c.c.m. in. filter. 0.7 0.7 0.4 0.21 per Liter: “totaal 0.95 0.93 0.52 0.39 0/, van het totaal i/n. net achtergebleven. 26 25 23 46 hooger stijgen (tot 70, in een enkel geval zelfs tot 86 °/,). Om na te gaan welk percentage der individuen bij de verschillende soorten de mazen van het net passeert, werden een paar tellingen van, op dezelfde wijze als boven beschreven, verzameld materiaal uitgevoerd. Het lijkt mij echter overbodig de resultaten hiervan in alle uitvoerig- heid weer te geven, aangezien deze m.m. volkomen over- eenstemmen met die door Lohmann (lc.) meegedeeld. Evenals Lohmann vond ik voor talrijke, kleinere, vormen verliezen van nagenoeg 100 °,, bij de meeste phyto-planktonten is het deel, dat door de mazen van het net gaat, grooter dan dat, wat op het net achterblijft. Uit dit alles volgt dus voldoende, dat de netvangsten slechts een zeer onvolledig beeld van het aanwezige plank- ton geven. Ook ziet men, welk nutteloos werk het ‘is, tellingen van dergelijk materiaal met zooveel zorg uit te voeren, dat ze tot op 5 °/, nauwkeurig zijn, terwijl van vele organismen 50 °/, of zelfs 100 °/, bij het monster- nemen is ontsnapt. Een tweede punt. dat behandeld moet worden, is: geven de individuen, die in het net achterblijven, een qualitatief juist beeld (vrnl. wat betreft de grootte) van een vorm, m.a.w. oefent het net ook nog in zooverre een practisch van beteekenis zijnde selectie uit, dat alleen de grootere individuen (of koloniën) gevangen worden, en de kleinere ontsnappen, waardoor dus de vorm grooter 163 schijnt dan hij in werkelijkheid is. Om dit uit te maken, werden van twee speciaal uitgezochte vormen de grootten bepaald in materiaal van netvangsten en van filtervangsten, beide op dezelfde plaats en tijd verzameld. In de tabellen 2 en 3 vindt men de resultaten hiervan; bij Melosira Binderiana (tabel 2) geven de cijfers aan hoeveel cellen per draad voorkomen. Tabel 2. Melosira Binderiana. Aantal cellen per draad 2—4 5—7 8—10 11—13 14—16 in het netmateriaal 8 6 9 8 16 in het filtermateriaal BSc aes | 13 5 MOIS 26-26 29-3 3234, 3537 i) 8 Jl 2 5 4 1 0 1 1 1 1 0 0 38—40 41—43 44—46 47—49 50—52 53—55 56—70 2 1 0 2 1 3 4 0 0 0 0 0 0 0 Bij het netmateriaal komt dus het grootste aantal draden voor van 14—16 cellen per draad, bij het filtermateriaal van 2—4 cellen per draad. Scherper nog treedt het ver- schil op den voorgrond als men nagaat, dat bij het filter vrij wat meer dan de helft der cellen uit draden met minder dan 8 cellen bestaat, terwijl slechts het +/,- deel der draden uit meer dan 16 cellen bestaat, bij het net- materiaal is dit resp. 1/, en meer dan de helft. Reeds bij een oppervlakkige beschouwing valt, wat hier in cijfers is weergegeven, op: in het netmateriaal blijkt Melosira uit forsche, lange draden te bestaan, bij beschouwing van het filtermateriaal blijkt hoe bedrieglijk dit beeld is, hier moet men bepaald zoeken naar de lange draden. lets dergelijks werd gedaan voor Pediastrum Boryanum, de cijfers hier stellen den diameter der kolonién voor in 164 deelstrepen van den gebruikten micrometer, waarbij één deelstreep gelijk is aan 2.8 u. Tabel 3. Pediastrum Boryanum. Diameter der kolonién, in deelstrepen van den micro- meter, 1 = 2.8 u. Diameter 11-14 1417 1720 203-23 —76 netmateriaal 1 3 1 5 5 filtermateriaal - 3 10 11 8 4 26—29 - 29-232. 3235 SII 5 6 12 eG 2 2 5 3 2 1 1 1 44—47 47—50 50—53 3 0 1 1 2 0 Bij het netmateriaal komt dus het grootste aantal kolonién voor bij een diameter van 32—35, bij het filtermateriaal bij 17—20; bijna de helft der kolonién van het laatste is kleiner dan 20, bij het eerste slechts +/,,. Ook hier geeft dus het netmateriaal een geheel foutief beeld van den werkelijken toestand. Een dergelijk onderzoek heb ik ook nog trachten te verrichten bij Scenedesmus quadricauda, dit stuitte echter hierop af, dat in de netvangsten zoo weinig exemplaren voorkwamen, dat het meten van een 50-tal al te veel tijd zou hebben gekost. Met het hier meegedeelde meen ik echter voldoende aangetoond te hebben, dat het planktonnet voor phyto-planktonisch onderzoek — zoowel van qualitatieven als quantitatieven aard — tot zoo groote fouten aanleiding geeft, dat het onbruikbaar is. We zullen nu nagaan of het faffilter tot meer betrouw- bare resultaten leidt. Ter controleering van de taffilter- 165 Tabel 4. I (Aug. '17) II (Aug. '18) Aantal per Liter Aantal per Liter Soort. en: jat Ee me facet ee Dinobryon spec. 7600 0 0 | Pediastrum duplex 22800 0 0 1000 Oe @ Ee, Boryanum 41800 4200 | 10 39000 | 4600 10 8 tetras 4000 | 1840 | 31 | 16000 ONO Oocystis lacustris 19000 4200 | 18 | 16500 3680 | 18 Tetraedron minimum 30700 6400 | 17 6000 9200 213 Scenedesmus Hystrix 21000 920 3 ze quadricauda\ 304000 | 16800 5 || 171000 8280 5 Dictyosphaerium Ehrenbergianum 7500 0 0 Actinastrum Hantzschii 7600 0 0 Coelastrum microporum | 34200 4200 | 11 1500 0 0 Cosmarium kleinevormen| 19000 4200 | 18 10500 920 8 se groote _„ 1500 0 0 Gonatozygon Kinahani 3800 0 0 Melosira Binderiana 416800 | 14600 3 Cyclotella spec. 45600 | 23200 | 34 | 18000 PSO) NG Fragilaria crotonensis 7600 0 0 | 13500 0 0 5 capucina | 10000 920 8 a construens | 37500 0 0 Synedra spec. 100000 | 16800) 15 | Asterionella gracillima 22800 2000n 8 1500 0 0 Chroococcus limneticus | 186200 | 27000 | 13 | 162000 TSSO ma Microcystis aeruginosa 3800 0 Oi 1500 War OQ Gomphosphaerialacustris, 117200 4200 3 | 23000 Oe NE Coelosphaerium | | | Kutzingianum, 171000 16000 9 (2325000 | 253000 10 4200 0 0 17 Anabaena spec. | 4500 920 | 166 vangsten werd de volgende proef genomen. Van het water, dat door het filter geloopen was, werd tijdens opeenvol- gende stadia der filtreering een monster verzameld en dit gecentrifugeerd. Het aantal individuen in het zoo verkregen preparaat werd geteld. De resultaten betreffende de belang- rijkste soorten vindt men in tabel 4, waar tevens zijn aangeven de in het filter achtergebleven aantallen en het percentage, dat nog door het filter verloren gaat. Uit beide waarnemingen van deze tabel blijkt, dat van sommige vormen nogal vrij veel verloren gaat. De grootste verliezen komen voor bij Cyclofella, resp. 34 en 14°/,, het betreft hier uiterst kleine soorten; verder bij eenige kolonievormende soorten (welke koloniën echter uiterst klein kunnen zijn, of in zeer kleine stukken uiteenvallen) als Pediasfrum tetras, Oocystis lacustris, Coelastrum microporum, Chroococcus limneticus, Gomphosphaeria lacustris en Coelosphaerium Kiitzingianum, Tetraedron minimum; zeer kleine soorten van Cosmarium en Synedra vertoonen ook een hoog verliespercentage. Dat het verliespercentage in I en II dikwijls aanzienlijk verschilt, hangt meestal samen met de meerdere of mindere grootte, die die soort op dat tijdstip had, dit kan nl. vrij sterk varieeren. Het spreekt vanzelf, dat van de kleinste soorten de grootste hoeveelheden verloren gaan. Enkele uitzonderingen daargelaten, gaan de fouten niet veel boven 10 °/,, voor ons doel is dit naar mijn meening niet van overwegend bezwaar. De beoordeeling hiervan hangt echter in ‘t algemeen af van de nauwkeurigheid, die men wil betrachten bij de tellingen. Apstein (1896) wenscht de tellingen tot op 5 °/) nauwkeurig (en wel aan | netplankton!); voor bepaalde doeleinden kan dit zijn nut hebben, het kost echter ontzettend veel tijd en geduld om die nauwkeurigheid te bereiken. De tellingen, die in deze publicatie voorkomen, dienen hoofdzakelijk — zooals dat trouwens gewoonlijk het geval is — om de periodiciteit 167 der soorten gedurende den tijd van het onderzoek weer te geven en hiervoor is een dergelijke nauwkeurigheid niet bepaald noodig; zelfs worden door talrijke auteurs de tellingen geheel weggelaten en vervangen door schattingen (als zeer talrijk, talrijk, etc.); op die manier treden echter zeer gemakkelijk subjectieve fouten op. Om deze geheel uit te schakelen heb ik gemeend de tellingen te moeten handhaven, zonder echter naar al te groote nauwkeurigheid te streven, zoodat fouten van 10 °/, hierin wel kunnen voorkomen; dit is ook de voornaamste reden, dat ik geen groot bezwaar zag in het feit, dat door de taffilter-methode van eenige soorten tot 10 °/, verloren gaat. In de tabel is alleen melding gemaakt van phytoplanktonten: het zoöplankton komt in het taffilter-plankton in te geringe hoeveelheid voor om hiervan tellingen uit te voeren; eensdeels komt dit door de wijze van monsternemen waardoor de Crustaceen meest zullen weten te ontsnap- pen, anderdeels door de te geringe hoeveelheden water, die afgefiltreerd kunnen worden. Voor de studie van het zoöplankton is het taffilter dus niet bruikbaar. Tenslotte rest ons nog de bespreking van de cenfrifuge- methode. Over de inrichting hiervan is reeds het noodige gezegd (pag. 156 en vgld.). Ik kan dus hier volstaan met de resultaten van eenige onderzoekingen mede te deelen. In de eerste plaats moest worden nagegaan een hoe sterke centrifugeering noodig was, om het plankton quan- titatief neer te slaan. Na centrifugeering met 1700 toeren per minuut ge- durende 2 minuten had zich reeds een flinke neerslag gevormd, het bovenstaande water werd dan voorzichtig afgegoten en dit opnieuw gecentrifugeerd gedurende 5 minuten en ook nu vormde zich nog een duidelijke neerslag; het wederom afgegoten water werd nu gecentrifugeerd gedurende 7 minuten met 2800 toeren, waardoor weer een nog macroscopisch zichtbaar bezinksel gevormd werd. 168 Onder het microscoop werden de verschillende sedimenten onderzocht: dat van het eerste stadium bevat de grovere detritus-deeltjes maar ook veel planktonvormen en vooral de grootere koloniën (Pediastrum Boryanum, Scenedesmus, Asterionella, Fragilaria, etc.), dat van het tweede stadium bevat de hoofdmassa van het plankton, vooral ook kleine, dikwijls zeer bewegelijke vormen, dat van het laatste stadium verschilt sterk van de beide vorige: het bestaat vrnl. uit detritus in den vorm van zeer talrijke uiterst kleine, vaak glasheldere korrels, verder groepjes bacteriën en uiterst fijne draden (ook bacteriën?). De gewone plank- tonorganismen daarentegen ontbreken hierin. Voor het gewone planktononderzoek kan men dus vol- staan met een centrifugeering van 1700 toeren per minuut gedurende 5 minuten. Gewoonlijk echter werd voor tel- lingen veiligheidshalve gedurende 7 minuten gedraaid. Eén groep van phytoplanktonten echter is er, die ook na 7 minuten bij 2800 toeren nog lang niet quantitatief neer- geslagen worden, nl. de blauwwieren, voorzien van zgn. gasvacuolen; dit is een zeer groot bezwaar voor deze methode, waaraan ik ook niet voldoende tegemoet heb kunnen komen. Reeds vroegere onderzoekers hadden er op opmerkzaam gemaakt, dat blauwwieren niet gesedimenteerd kunnen worden; het is echter niet geoorloofd te spreken van blauwwieren in 't algemeen, verscheiden soorten kunnen wel degelijk quantitatief worden neergeslagen (Chroococ- cus, Gomphosphaeria, Coelosphaerium), echter niet die soorten, die voorzien zijn van zgn. gasvacuolen (Aphani- zomenon, Anabaena div. spec. en Microcystis div. spec.). Deze soorten hebben een soortelijk gewicht kleiner dan 1, men kan dus verwachten, dat ze zich na afloop der cen- trifugeering aan de oppervlakte van het water verzameld - hebben. Voor een deel blijkt dit ook het geval te zijn; daarom werd een proef genomen met geheel gevulde 169 buisjes, die met een kurk werden gesloten, deze werden met de punt naar boven, dus omgekeerd in de houders der centrifuge geplaatst, en daarna zeer lang met groote snelheid gecentrifugeerd. De resultaten bleven echter onbe- vredigend. Er had zich in de punt wel eenig materiaal verzameld maar na 10 minuten centrifugeeren met + 3500 toeren werden in het water nog geregeld draden van Aphanizomenon en Anabaena zwevend aangetroffen, deze hadden zich dus noch naar boven, noch naar beneden afgezet. Verder vormde zich in de punt dikwijls een zeer klein luchtbelletje, dat zich bij het ontkurken van het buisje sterk uitzette en omhoog steeg, waardoor het ge- vormde sediment weer mee opdwarrelde. Het hoofdbezwaar is echter het onvoldoende sedimenteeren tengevolge van het zeer geringe verschil in soortelijk gewicht van de levende blauwwieren en het water. Pascher (1912), die zich ook met de centrifugeering van blauwwieren heeft bezig gehouden, gebruikte een stel van 2 met de openingen juist in elkaar passende buisjes, zoodat zoowel het materiaal met een soortelijk gewicht grooter als kleiner dan 1 zich in een punt van één der beide buisjes verzamelt. Hij vond, dat na 20—30 minuten centri- fugeeren nog belangrijke hoeveelheden blauwwieren worden neergeslagen, m.a.w. het proces verloopt uiterst langzaam en is dus voor quantitatieve doeleinden weinig bruikbaar. Hieruit blijkt dus wel, dat tot nu toe de blauw wieren een ernstig bezwaar vormen bij deze wijze van verzamelen van phytoplankton, en daar in onze streken in den zomer juist de blauwwieren in het plankton een belangrijke rol vervullen, is dit bezwaar van groote beteekenis. Loh- mann (lc.) vond ook, dat lichte organismen (Oscillatoria, zeer vetrijke Diatomeeén) niet bij de centrifugeering worden neergeslagen, de blauwwieren beteekenden voor hem echter weinig; in ‘t algemeen zal dit bezwaar bij mariene onder- zoekingen wel van meer ondergeschikt belang zijn. 170 Hiermee zijn alle ons ten dienste staande plankton- verzamelmethoden de revue gepasseerd, ons rest nu nog hieruit een keuze te doen. Het planktonnet bleek voor het verzamelen van phytoplankton geheel onbruikbaar te zijn, het zoöplankton wordt daarentegen hiermee goed gevangen; het taffilter heeft het bezwaar, dat slechts geringe hoeveelheden water kunnen worden gefiltreerd, waardoor het zoöplankton slechts onvoldoende vertegen- woordigd is, het phytoplankton wordt daarentegen be- hoorlijk quantitatief verzameld (behalve enkele zeer kleine soorten). Door de centrifuge-methode ontsnappen talrijke blauwwieren — en ook het zoöplankton — aan de waarneming. Om dus een overzicht over de totale hoeveelheid aanwezig plankton (waarvoor Lohmann het woord „Vollplankton” invoerde) te krijgen, moeten de ver- schillende methoden gecombineerd worden: voor het zoöplankton moet men het planktonnet gebruiken, voor het phytoplankton het filter (zij het dan papier- of zijdetaffilter), voor de allerkleinste vormen nog aangevuld met centrifugemateriaal. Aangezien het oorspron- kelijk mijn plan was alleen het phytoplankton te behandelen werden in het eerst alleen quantitatieve filtermonsters genomen, volledigheidshalve aangevuld door qualitatieve netvangsten, eerst later werden deze ook quantitatief ge- nomen, door nl. vrij groote hoeveelheden (15—30 L.) water van de oppervlakte geschept door het net te filtreeren; dit leverde voor quantitatief zoölogisch werk zeer bruikbare resultaten, in het winterhalfjaar echter moeten de hoeveelheden gefiltreerd water aanzienlijk veel grooter genomen worden. Ook werden later geregeld centrifugemonsters verzameld, een volledig planktonmonster bestond dan dus uit quan- titatief net- en filtermateriaal en uit een watermonster voor centrifugeering. 171 Het was echter niet mogelijk dit laatste ter plaatse direct te onderzoeken; voor het vervoer en bewaren is conserveering noodig en alleen hierdoor al verdween de mogelijkheid het nannoplankton — voor zoover betreft tenminste de bewegelijke, onbeschaalde vormen — in het onderzoek te betrekken. Deze echter, hoofdzakelijk bestaande uit Infusoriën en Flagellaten (groene en ongekleurde)-maar verder vooral uit Bacteriën, zijn in de planktonlitteratuur nog niet aan een behoorlijke, systematische behandeling onderworpen en zonder zeer speciale, uitvoerige studie is het voorshands nog niet mogelijk betrouwbare determinaties der soorten uit te voeren. Van vele dezer organismen is zelfs nog niet voldoende bekend of het niet ontwikkelings- stadia van andere vormen zijn. Vooral ook de Bacteriën leveren moeilijkheden van allerlei aard op, zoodat deze in de planktonlitteratuur dan ook steeds zeer stiefmoederlijk behandeld zijn. Het hoofdmateriaal voor het phytoplankton vormen de filtervangsten, hiervan werden ook — met intervallen van dE een maand — de tellingen, waarvan men de resultaten in tabel 7, pag. 183 vindt, uitgevoerd. De telling had op de gewone wijze plaats: nadat de vereischte concentratie van het geconserveerde monster was bereikt, werd na zorgvuldige schudding 0.05 c.c.m. hiervan genomen met een door mij zelf met zoo groot mogelijke nauwkeurigheid uitgewogen zeer fijn pipet, gemaakt van een relatief wijde capillaire buis, waaraan onder een punt was geslepen (echter niet fijn uitgetrokken om verstopping te voorkomen). Door de pipet tot op zekere diepte in het planktonhoudende water te dompelen, steeg dit tot aan de merkstreep, daarna werd de inhoud op een in kleine vierkantjes verdeeld objectglas gebracht, de pipet werd, door boven een kleinen druppel glycerine in de buis te laten loopen, tweemaal nagespoeld, en deze glycerine eveneens op het objectglas gebracht, waardoor 172 meteen het preparaat niet gaat uitdrogen. Meestal werd, voor tijdsbesparing, slechts de helft der hokjes uitgeteld. Wanneer nu het aantal planktonten per 0.05 c.c‚m. en het volumen van het monster bekend zijn, kan men gemakkelijk berekenen, hoe groot dit aantal was in de totale hoeveelheid (en dus ook in 1 L.) van het afgefil- treerde water. De cijfers in tabel 7 zijn berekend per Liter. Soorten, die of zeer veel of zeer weinig voorkwamen, werden geteld in zwakkere, resp. sterkere concentratie. Voor het zodplankton konden deze tellingen niet geregeld uitgevoerd worden, omdat quantitatief materiaal voor een deel der periode van onderzoek ontbrak, ik moest daarom hier mijn toevlucht tot schattingen nemen. Het plankton in den loop van het jaar. Om een overzicht van den loop van het plankton in zijn geheel, van de productie van organische stof dus, gedurende de verschillende jaargetijden te geven, heeft men bij vroegere onderzoekingen hoofdzakelijk gebruik gemaakt van de planktonvolumina, verkregen door quan- titatief verzameld plankton in meetglazen tot bezinking te brengen, en na verloop van 24 uren het bezinkingsvolumen af te lezen en dit cijfer om te rekenen op een bepaalde eenheid van volumen water, waaruit het monster genomen werd (gewoonlijk de kolom water zich bevindend onder 1 M* oppervlakte). Deze methode is echter zeer gebrekkig, zooals trouwens door vroegere auteurs is meegedeeld, maar door Lohmann (l.c.) na zeer uitvoerig en grondig onderzoek overtuigend is bewezen. Zoo vond hij het optreden der grootste plankton- volumina samenvallen met ontwikkelingsmaxima van soorten van grillige, dikwijls van uitsteeksels voorziene vormen, trad daarentegen een dergelijk maximum op van soorten met regelmatigen, afgeronden vorm, dan uitte dit zich niet of slechts weinig in een verhoogd planktonvolumen. De ver- 173 klaring van dit verschijnsel ligt voor de hand: door de aan uitsteeksels rijke vormen wordt een zeer hol en volumineus neerslag gevormd, door de tweede categorie een dicht neerslag met als gevolg een gering volumen. Lohmann is aan dit bezwaar tegemoet gekomen door voor elke soort het gemiddeld volumen van een individu te meten. Voor het totale planktonvolumen, dat hij op deze wijze door berekening verkreeg, voerde hij den term „Rechen- volumen’” in tegenover het ,,Setzvolumen’’, dat het door bezinking verkregen volumen aangeeft. Dit Rechen- volumen doet naar mijn meening een zeer belangrijk hulpmiddel aan de hand om ons een inzicht te verschaffen in de productie aan organische stof door het plankton. Het ideaal van Lohmann was nl. niet zoozeer het volumen van het geheele individu te kennen als wel dat van de organische stof hiervan. Om dit in de practijk uit te voeren, heeft men echter met groote moeilijkheden te kampen: voor een Diatomee moet, om maar iets te noemen, de in verhouding zeer groote vacuole afgetrokken worden, en zoo levert iedere vorm zijn speciale moeilijk- heden op, zoo is b.v. bij de groenwieren dikwijls lastig de omgrenzing en dus de grootte der vacuole waar te nemen. Kolonievormende cellen van blauwwieren (b.v. Microcystis- of Gomphosphaeria soorten) liggen vaak zoo dicht in een geleimassa opeen, dat het aantal cellen per kolonie niet te bepalen is, wat toch noodig is om het totale volumen der cellen in de kolonie te kunnen berekenen, buitendien zal dit tellen voor talrijke koloniën moeten geschieden om statistisch een gemiddelde vast te stellen. Al deze moeilijkheden — waarmee Lohmann bij zijn mariene soorten waarschijnlijk niet zooveel te kampen heeft gehad — maken, dat dit onderzoek buitengewoon tijdroovend wordt, en zeer geringe kansen op voldoende nauwkeurigheid biedt. Dit is ook de reden, dat ik het van 174 mijn programma van werkzaamheden heb moeten schrappen, hoewel ik overtuigd ben, dat het juist voor een onderzoek als het onderhavige de eenig bruikbare methode is. Wanneer men nl. bij een ondiep meer, als het Zuid- laarder Meer is, de bezinkingsvolumina van de verschil- lende monsters nagaat, dan ziet men, dat deze aan buitengewoon sterke schommelingen onderhevig zijn, voor een zeer belangrijk deel zijn deze volumina afhankelijk van de sterkte van den golfslag. Zoo vond ik in een monster van 2 December 1917 per Liter 4.6 c.c.m., den volgenden dag 0.23 c.c.m. neerslag, dus juist het 1/., deel; tijdens het nemen van het eerste monster stond er echter een krachtige golfslag (7—8) in het tweede geval een zeer zwakke (2—3). [De sterkte der golven werd steeds schattenderwijze bepaald en aangegeven door cijfers, loopend van 0—10, 0 voor spiegelglad water, 10 voor den toestand bij vliegend storm- weer]. Bij een golfsterkte 6—7 vertoont het geschepte water reeds een macroscopisch zichtbare bruine troebeling, vooral veroorzaakt door detritus, er blijken dan echter ook verscheiden organismen, zoowel plantaardige als dier- lijke, in voor te komen, die er in normale omstandigheden ontbreken (soorten van Microcystis, Aphanothece stag- nina, Cymatopleura elliptica en C. Solea; Pleuroxus. uncinatus, Alona quadrangularis, Monospilus dispar; ver- der veel leege schalen van Diatomeae en Cladocera). Al deze zijn bodemvormen, de verontreiniging is dus van den bodem afkomstig; dit was a priori niet te zeggen, daar het niet te verwonderen zou zijn, als ook de eponten een belangrijk aandeel hieraan vormden, doordat deze door de kracht van den golfslag, die aan den lagen wal al bij vrij zwakken wind groot kan zijn, waren losgeslagen en door de stroomingen in het water waren meegevoerd. Eponten komen echter, ook bij woelig water in het plankton slechts weinig voor. Doordat tengevolge van verandering van windkracht 175 en meerdere of mindere golfslag de planktonvolumina in zeer korten tijd (een paar uren) zoo aanzienlijk kunnen wisselen, heeft het geen beteekenis deze, zooals ze elke week bij het monsternemen zijn bepaald, te vermelden. Echter wil ik hier enkele cijfers geven, ontleend aan monsters bij zoo zwakken golfslag verzameld, dat deze op het planktonvolumen geen invloed van beteekenis heeft. Uit tabel 5 blijkt, dat de volumina zeer sterk kunnen wisselen, de kleinste komen voor vanaf midden December Tabel 5. Volumen | Sterkte Datum. per L. jder golven, Temp. | Verdere bijzonderheden. in ccm) O—10 12 Nov. '16 0.4 er ? 3 Dec. 0.23 | 2—3 iS 17 Dec. 0.1 1—2 Sr Mayan. a7 |< 0.03 1 1? 22 Jan. 0.03 0 0° ijs 29 Jan. 0.04 0 0° ijs 18 Febr. 0.03 0 0° ijs 25 Maart < 0.05 Gee 2°.4 | bodemmonster 1 April 0.2 p By" 5) 30 April 0.24 0 8°.5 13 Mei 0.32 | 2—3 We 23 Mei 0.6 2 ? 0.26 c.c.m. blauw wieren 4 Juni 0.67 2 MOO OEL EET EE 8 Juli 0.7 3—4 Sez 5 Aug. 0.4 4 18°.7 | na veel regen 26 Aug. 0.31 3 16°.5 9 Sept. 0.28 2 18555 16 Sept. 0.4 4—5 eel 14 Oct. 0.47 | 2—3 8°.6 28 Oct. 0.07 | O—1 Des) 4 Nov. 0.06 ? 5° 176 tot eind Maart, dan treedt plotseling een sterke stijging op, die onafgebroken voortgaat tot midden Juli, dan begint een daling, tot begin September, waarna weer een kort- stondige rijzing optreedt, van midden September — midden October. Deze veranderingen, die het planktonvolumen onder- gaat, zijn geheel te verklaren uit de meteorologische omstandigheden. In de eerste plaats blijkt de temperatuur (en misschien ook de hiermee parallel loopende licht- intensiteit) van belang te zijn: lage cijfers voor eind November — begin April, hooge voor Mei — October. Door de temperatuur worden echter niet verklaard de dalingen, die in Augustus en in eind October optreden. Deze dalingen staan zonder twijfel in verband met de groote hoeveelheden neerslag in de maanden Augustus en October. Door een graphische voorstelling (figuur 2) wordt dit ten duidelijkste gedemonstreerd. De gearceerde rechthoeken geven aan de hoeveelheid neerslag (zie voor het aantal m.m. de verticaal-as links) per maand, de planktonvolumina worden voorgesteld door _de doorloopende lijn (zie voor het aantal c.c.m. per L. de verticaal-as rechts). De snelle dalingen der lijn in begin Augustus en eind- October vallen samen met de groote hoeveelheden neerslag in die maanden, (de grootste helft van de neerslag in Augustus viel reeds in de eerste week). De stijging in September tot midden October valt samen met den ge- ringen regenval in die maand (vooral in het laatste deel hiervan). Het verloop van de planktonvolumina blijkt dus in sterke mate afhankelijk te zijn van meteoro- logische invloeden (vrnl. temperatuur en neer- slag). Vergelijkt men de cijfers der planktonvolumina met die van buitenlandsche meren dan stuit men op de moeilijk- DSE. c.c.m £07 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 O1 (77 heid, dat bij de laatste is gebruik gemaakt van netvangsten en deze geven steeds lagere cijfers dan filtervangsten. Neemt men echter in aanmerking, dat de grootste plankton- volumina, die ik in netvangsten vond © 0.5 c.c.m. per Liter zijn, dan blijkt wel, dat het Zuidlaarder Meer (er eal 2 Ee Es es es Ea Ee ee ee ej WE jn zeen Seee eS ee [a EE) eel ECA ream EE EE Ze EE LS aes ee Soesan a eae el en ALLA GLO ze) OD NEO rr DDG AMAA | LL DAZ IMG NON 166 AAA TL |P LAGE AA Loci A EE aan — A CUMGLLULULOLL YO eee Gli dt beeen SEGA CANNA TTA | dn ODA VOD LAMA TANN 42 CMA | OAL OE EEE LAS Aa UY OUTEY, A a GLOUULGRRULUOLUL SS ORO N ANOKA 1 SNN LAMA A || VA LU OLALLLOLICLALOLIODOE HAI CEA IAA ABN AINA AACE NOV. DEC JAN. FEBR. MRT. APR. MEI JUN. JUL. AUG. SEPT. OCT. 1916 1817 SNN ESSE NAS SSSS Fig. 2. De cijfers links en de lijn geven aan het planktonvolumen per L. in c.c.m., de cijfers rechts en de gearceerde rechthoeken de hoeveelheid neerslag in mm. tot de zeer planktonrijke meren behoort; zoo vond Apstein (1896) voor het planktonrijkste meer, dat hij onderzocht 0.45 c.c.m. per Liter (Molfsee, Juni). Nederl. Kruidk. Archief, 1919. 12 Neerslag in mm, 175 150 125 100 75 SO 25 178 Het phytoplankton. Een andere methode om den loop van het plankton in cijfers uit te drukken, bestaat in het nagaan van het totaal aantal organismen, dat in zekere hoeveelheid water op de verschillende tijdstippen aanwezig is. Men maakt hiermee echter de fout, dat aan een zeer klein organisme dezelfde waarde wordt toegekend als aan een groote kolonie: een groote Fragilaria kolonie telt voor niets meer dan een kleine cel van Synedra. In de praktijk zal deze fout echter dikwijls gecompenseerd worden, door dat talrijke soorten van wisselende grootte aanwezig zijn. Gaan we nu de cijfers, die de totale aantallen phyto- planktonten per Liter aangeven, na, dan zien we, dat deze ook aan sterke schommelingen onderhevig zijn. De laagste komen — in overeenstemming met de lage plank- tonvolumina — voor in de wintermaanden (December— Februari) zie tabel 7, pag. 183, onderaan bij elk der groepen: Chlorophyceae etc. Ook blijkt, dat na midden October 1917 een snelle daling optreedt, zoodat eind October '17 slechts ongeveer !/,, deel der individuen aanwezig is van midden October. Midden November 1916 waren ook 10 X zooveel organismen aanwezig als eind October 1917. Deze verschijnselen worden zeer voldoende verklaard door het feit, dat de waterstand in den herfst van 1917 ten- gevolge van de hevige regens zeer hoog was. Deze hooge waterstand ontstaat grootendeels doordat de Hunze dan zeer groote hoeveelheden water toevoert en we zullen in den loop van dit hoofdstuk zien, dat dit Hunze-water zeer planktonarm is; het gevolg is natuurlijk een verarming van het meerplankton, vooral daar het door het Drentsche diep afgevoerde water een normale hoeveelheid plankton bevat. Dit is ook de voornaamste reden, dat in 14 dagen (van midden tot eind October) het plankton tot op }/, deel gereduceerd werd. Echter moeten ook andere factoren (verlaging van temperatuur, vermindering van lichtinten- Tabel 6. ercentage, dat elk der groepen Flagellatae, Chlorophyceae, Diatomaceae en Cyanophyceae aan het totaal aantal planktonten vormen. mmm mn nn ‘mmm = 7 =, 1 Aangevende het p 179 De CN Dn . A ke PS N |} oO | en oO OD | ON oe) SE — | SSE ” = FO lw EAI EN ee GU || Way || GN — | = Si H ia) ee ey |) Sa) Ley te Wo) N Ww CN A = ore) nll a A po @ Se || CY IE as alain = PS. io alten hiss 50 A Mh nn) — > oe FO EN | ani. We ent N > = @) (oa) =| wo nN =| 00 > te ©) - (=) S) EDS len ON Ens ENEN = (S) = co oO iit oO’ | | = i Siig oy ES ‘o ‘o a4 Sl Cy Ss ag) = | oO = = oy N RS lol|Nial = So co — — los) Se ko la | a NT EO | — (eV) i) 0} al Se eS See a ce 3 S| 2S E us Ss BS) Give Q 8 als & — [e) 3 o Lis A= O O siteit, en misschien ook daling van concentratie der voe- dingszouten) zich hebben doen gelden, immers de cijfers van tabel 6 toonen aan, dat vooral de groen- en blauw- wieren de zwaarste verliezen hebben geleden, en bij een eenvoudige verdunning van het meerwater zouden de verliezen voor alle groepen gelijk moeten zijn. Zoo waren op 14 October ‘17 per Liter aanwezig 554.000 diatomeeën, 146.000 groen- en 61.400 blauwwieren, vormend resp. TLS Vo NOD ken. S64), van het totaal, op 28 October resp. 72.400, 9.500 en 3.600 resps Ooe/gy Wle2 Nen dan van het totaal vormend. Het percentage der diatomeén is dus met eenige procenten toegenomen, dat der groen- en blauwwieren in dezelfde verhouding afgenomen; bij eenvoudige toevoeging van planktonarm water bij het meerwater zou het percen- tage voor elk der groepen gelijk gebleven moeten zijn, er moeten dus ook andere invloeden werkzaam geweest zijn en wel meteorologische of misschien ook chemische, 180 daar het toevloeiende water waarschijnlijk wel zeer ge- ringe hoeveelheden voedingszouten zal bevatten. Dezelfde verklaring geldt ook voor het verschijnsel, dat eind October ‘17 zooveel minder plankton aanwezig was dan begin November ‘16. Den geheelen winter blijven de totaal-aantallen der planktonten klein. Eind Januari was het Meer dichtgevroren en bleef dit tot eind Maart. Onder het ijsdek ontwikkelde zich een soort, die in de overige jaargetijden vrijwel ontbreekt, ik heb deze in het geconserveerd materiaal niet kunnen determineeren, niet onmogelijk is het een groene fllagellaat, ik heb hem echter gerekend tot de groenwieren; tijdelijk is deze soort geheel overheerschend (95 °/, van het totaal aantal organismen). Vanaf April gaat dan het planktongehalte snel toenemen, de voornaamste organismen zijn dan de diafomeën (99 °/, van het totaal), juist één maand later is dit percentage echter tot 11 gedaald, tengevolge van de reusachtige en snelle ontwikkeling der blauwwieren, deze bereiken in eind Juni met 95 °/, hun maximum (zie tabel 6) om dan vrij langzaam af te nemen. De groenwieren komen in geen enkele maand tot een zoo hoog percentage, behalve dan misschien voor uiterst korten tijd in Februari. Macros- copisch is van de overweldigend groote hoeveelheid diatomeën in het voorjaar weinig te bemerken, hoogstens is de kleur van het water iets meer geel dan geelgroen. Anders is het met de blauwwieren in den zomer, deze veroorzaken in het water een duidelijk zichtbare troebeling. Daar de talrijkst voorkomende soorten alle gasvacuolen bevatten, treedt herhaaldelijk het verschijnsel op, bekend onder den naam waterbloei, het water is dan bij wind- stilte bedekt met een blauwgroene laag; vóór 18 Mei was dit niet waar te nemen, na dien datum tot begin Juli herhaaldelijk, vooral ’s morgens. Na midden Juli wordt het verschijnsel steeds zeldzamer en zwakker. De soorten, die er aan deelnemen zijn Anabaena spir- EE ie. € 181 oides, A. macrospora, A. flos aquae, Aphanizomenon flos aquae, Rivularia (Gloiofrichia) echinulata en Microcystis flos aquae. Voor bespreking der afzonderlijke soorten moge in de eerste plaats verwezen worden naar tabel 7. De belang- rijkste phytoplanktonten zijn hierin vermeld, behalve deze komen nog wel andere soorten nu en dan voor, maar van beteekenis zijn deze niet. Gewoonlijk behooren ze niet in het plankton van het open water thuis, maar zijn ze uit een andere zone hierin verzeild *). Het gaat niet aan al deze op te noemen; omdat individuen van vrijwel alle soorten, die in het Meer voorkomen ook wel nu en dan in het plankton gesignaleerd werden. Voor een uitvoerige behandeling wil ik mij dus hoofdzakelijk beperken tot de in de tabel vermelde soorten. : Flagellatae en Dinoflagellatae. De beteekenis hiervan voor het Zuidlaarder Meer is zeer gering. De voorkomende soorten zijn: Synura uvella, met. een maximaal aantal van 450 per Liter in midden Februari. Dinobryon stipitatum var. eustipitatum? alleen in Mei vrij talrijk: 39000 per Liter. De overige Flagellatae als Euglena- en Phacus-soorten, komen zoo weinig voor, dat ze bij de tellingen niet in aanmerking genomen werden. Van de Dinoflagellatae zijn het belangrijkst: Peridinium tabulatum met hoogstens 1000 per L. in den zomer en Peridinium aciculiferum met in Febr.— Maart 450—700 per L. 1) Door Wesenberg Lund zijn deze met den term ftycholimneten aangeduid. 182 1 Aantal planktonorganismer Datum. 17 XII tie fl 18 Il Flagellatae etc. Synura uvella Ehrbg. Dinobryon stipitatum Stein? Peridinium aciculiferum Lemm. tabulatum Klebs. Ceratium hirundinella Duj. Totaal Flagellatae Chlorophyceae. Pediastrum duplex Meyen. » Boryanum (Turp.) Menegh. En Kawraiskyi Schmidle Tetras (Ehb.) Ralfs Oocystis lacustris Chodat Nephrocytium Agardhianum Naeg. | Tetraedron minutissimum (A.Br.) Hsg. | Bs caudatum (Corda) Hansg. | Scenedesmus obliquus (Turp.) Kiitz. | , quadricauda (Turp.) Breb. | ‘3 Hystrix Lagerh. ; bijugatus (Turp.) Kütz. Actinastrum Hantzschii Lagerh. Crucigenia rectangularis (A. Br.) Gay Kirchneriella lunaris (Kirch.) Moeb. Dictyosphaerium Ehrenbergianum Naeg. Ankistrodesmus spec. div. ') Coelastrum microporum Naeg. Closterium gracile Bréb. Cosmarium spec. div. Staurastrum papillosum (Kirch.) Ee polymorphum Bréb. 40.000 3.000 — 3.000 20.000 Gonatozygon Kinahani (Arch.) Rabh. Totaal Chlorophyceae | 79.500 | | eee eel al it aed LS NI i=) >) 1.500 Eve elisa eal oO le al Sb Ste eal — i=) kil bate l \ 1.900 | 74.400 5 — ') A. falcatus (Corda) Ralfs, en var. duplex (Kütz) West; A. longissimus (Lemm.) \ water, naar filtervangsten. 183 ZONE 128.800 39,000 | 299.800 25 VI | 8 VII 110.900 24.000 156.000 | 6.000 | 22.000 ‚13.000 — 3.000 14.000 | 5,000 653.000 11.000 — 26 VIII | Plek | 13.600 | 38.000 6.000 6 000 | 2.000 6.000 © — 2.000 91.000 5.800 14.000 — | 16.000 25 000 8.000 | 1.900 | _8 000 | 3,800 | 2.000 | 2.500 | 72.000 16 IX 36.000 4.000 6.500 — | — — ‚139.000 | 7.000 | 1.300 | — —= 2.000 9.500 | 31,000 2.100 700 1.300 4 000 1.030.000 | 321.100 | 258.100 2.700 | 6.000 | 2.500 | 14 X — i=) i=) i>) = Ke © le) S) 1.100 3.200 | 1.000 | 3.200 | 1.100 — 1.100 | 1.000 | (146.000 | 28 X 900 9.500 Diatomeae. Melosira varians Agardh „ Binderiana Kütz. Coscinodiscus subtilis Ehrbg. var.? Cyclotella spec. div. Tabellaria fenestrata (Lyngb.) Kütz. Diatoma elongatum Ag. Fragilaria crotonensis Kitton „ capucina Desmaz. is construens (Ehrbg.) Grun. Synedra spec. div. Asterionella gracillima Heib. Gyrosigma attenuatum Kiitz. Cymatopleura elliptica Bréb. Solea Bréb. Totaal Diatomeae Cyanophyceae. Chroococcus limneticus Lemm. Microcystis spec. div. “2 aeruginosa Kiitz. Gomphosphaeria lacustris Chodat. Coelosphaerium Kitzingianum Naeg. Anabaena macrospora Kleb. spiroides Kleb. Aphanizomenon flos aquae Ralfs. Totaal Cyanophyceae Ceratium hirundinella (forma gracile Bachmann) het 12 XI 537.000 — 11.000 54.000 28.000 45.000 23.000 3.000 71.000 — —_— — 772.000 | 8.500 9.000 | — — — —- 17.500 AT XE! — 4.000 — —s 800 | meest in den voorzomer, tot 6000 per L. Chlorophyceae. Van belang is, dat de vrijwel ontbreken. Volvocales in het plankton Kd — 10.500 2.300 1,300 300 450 400 1.700 | | — 100. Ze 700 | 1.600 121 { 300 1 rl : 350 1.608 NE ZN 200 450 2 EL 2 2.975 11.76 maen! eal sal |" of a an Ee - a 1 100 100 185 8 VII 3 VIII | 26 VI 16 X | 14 X i ee ide Bs se Ed 231000) 00 | 129.400 | 122.000 181.000 857.000 545.000 198000 447.000 00 2.600! 30.000, 17.000) 64.000 45.000} 55.000 33.000 en — | 8.000) 21.000 25.000) 18.000 6.300, — — | — — — — — 00 298000 1.600 4.500 13.000 30.000 6700 — 4.000' 17.000, 18.000 11.000 10.000 2.400 9.500 1.300 11.000 6.000 9.600 6.000 7400 2.000 3,900 11.000 19.000 82.000, 10.000 50.000 41.000 24 800 15.500 60.000 111.000 4.000 2.700 1.000 11.700 1.600; 7.000 24.000! 27.000 184.000’ 11.000 2.600' 3.000} 2.200) 5.000| 2000) 2000 — = any | Se Or ee = 2.000 1.000 a = OOO = 700| — 212.700 323.700]1.197.600 704.000) 526.900 | 554.800. 18.000, 80.000 36.000 331.000 111.000 29.000 33.000 2,600 24.000, 4.500 21.000 16.000 4.600 2.100 — | 4700; 1.100) 11.000, 2.000; 4.000 2.100 12.000 86.000 28.000 182.000 124.000, 71.000 21.000 2 | 97.000, 48.000 174.000 58.000 25.000, 3.200 | 1,000} 9.600} 21.000| 2.100) — | }3600.0002,570.000 1.000) 11.000 12.000 5400 — 700 |7.600.000| 141.000} 35.000) 128.000) 82.000, — 3.633.30010.461.700 | 260.600 774.600| 472.000) 223.100 61.400 Protococcales. Verreweg het belangrijkst zijn de Pediastrum- en Scene- desmus-soorten. De hoofdontwikkeling valt in den zomer (Augustus): Pediasfrum Boryanum met 156.000 en Scene- desmus quadricauda met 653.000 per L. (bij de laatste echter zijn vele uiterst kleine, bijna onzichtbare kolonién). — 77.400 1.200 600 — 600. 300 300 600 3.600 186 Van Pediastrum Boryanum komen voor de variëteiten: longicorne Reinsch en granulatum (Kützing) Al. Braun; van Pediastrum duplex de variéteit reticulatum Lagerheim. De Desmidiaceae *) zijn van weinig belang, interessant is echter het voorkomen van Gonatozygon Kinahani; deze soort schijnt in het plankton overigens nog niet of tenminste zeer zelden opgemerkt te zijn. In het gecon- serveerde materiaal zijn de draden dikwijls in afzonderlijke cellen opgelost; eenmaal kon bij levend materiaal opge- merkt worden, dat vele draden aan hun uiteinde tot een dicht kluwen waren ineengedraaid, merkwaardigerwijze kon dit verschijnsel later aan het geconserveerde materiaal niet weer worden opgemerkt: misschien doordat de cellen door de formolconservatie van elkaar hadden losgelaten. Tot de planktonisch waargenomen Cosmarium-soorten behooren vrnl. C. granatum Bréb. en de var. subgra- natum Nordstedt, C. Meneghinii Bréb., en C. subpro- tumidum Nordstedt. Diatomeae. Deze vormen verreweg de belangrijkste groep van phytoplanktonten. In het waarnemingsjaar namen Melosira Binderiana en, gedurende korten tijd, Diatoma elongatum een eerste plaats in, in de tweede plaats kwamen Cosci- nodiscus, Cyclotella, Fragilaria crotonensis, Asterionella en Synedra. Melosira (Orthosira) Binderiana. Er zijn talrijke soorten van dit geslacht, die zeer veel op elkaar gelijken en de nomenclatuur is vaak vrij verward; de, onder de hier genoemde soort vereenigde, vormen vertoonen vrij groote variatie in afmeting en in teekening op de wanden, niet 1) Voor het determineeren van Desmidiaceae en ook van andere Chlorophyceae ben ik grooten dank verschuldigd aan den heer J. Heimans, biol. docts. te Amsterdam. 187 onwaarschijnlijk is de soort dezelfde als Melosira crenulata Kiitzing. In alle maanden van het jaar neemt Melosira een overheerschende plaats in het plankton in; het grootste aantal 857.000 draden per L. komt voor in begin Augustus, dit is wel opmerkelijk, daar de Diatomeae over het alge- meen voorjaars- of herfstorganismen zijn. In dit verband is van belang, dat Melosira in den zomer van 1918 bijna geheel in het plankton ontbrak (slechts 6000 per L.) Melosira varians, die in de Hunze een der voor- naamste planktonten is, ontbreekt in het Zuidlaarder Meer vrijwel geheel, slechts eens in October werden 3000 draden per L. geteld. Van het geslacht Cyclofella komen eenige soorten voor, de determinatie der, meest zeer fijn gebouwde, vormen is vaak uitermate lastig en tijdens de telling niet uit te voeren, ook is dan de scheiding van het geslacht Coscinodiscus moeilijk, daarom konden deze bij de telling niet steeds uit elkaar gehouden worden. Ook bij deze beide geslachten treden de grootste aantallen in den zomer op. In December 1916 kwam een soort tot ontwikkeling, waarvan de cellen banden vormen, de cellen blijven aaneen door uiterst fijne, aan de randen der schaalzijde zich bevindende borstels, het aantal cellen per draad is meest niet meer dan 6. Wat betreft de soort, meen ik te moeten besluiten tot Cyclotella chaefoceras Lemmermann. Merkwaardig is het snelle verschijnen en weer ver- dwijnen dezer soort. Coscinodiscus subtilis Ehrenberg var. fluviatilis Lem- mermann? Het moet voorloopig twijfelachtig blijven of de determinatie dezer soort juist is. In v. Schönfeldt (1906) is dit de eenige beschreven soort, die in aanmer- king kan komen. Tabellaria flocculosa werd slechts eens in het voorjaar (700 per L.) opgemerkt. Diatoma elongatum. Van deze soort kwamen in April 188 en Mei ‘17 reusachtige aantallen voor. Het verloop van deze vegetatie is zeer snel: op 18 Februari waren slechts 350 per L. aanwezig, 1 April 1.6 millioen, 23 April 7.8 millioen, 23 Mei 0.3 millioen, 25 Juni 1.600, 26 Augustus wordt dan nog weer het cijfer van 30.000 bereikt. Fragilaria crotonensis, F. capucina en F. construens komen geregeld in het plankton voor, alle drie met een maximum in het voorjaar (eind April) bij de eerste een tweede maximum in het najaar, bij de laatste nog in den zomer. F. consfruens komt bijna steeds voor in verbinding met detritus-massa's, is dus feitelijk een zgn. passieve planktont; er komen 2 variëteiten voor, nl. var. binodis Grunow en var. biceps Stroese. Synedra. In den zomer treden in het plankton een of meer zeer kleine Synedra-soorten op, de fijnste bleken nog in grooten getale door het taffilter heen te gaan. Soms zijn eenige (meest 3) cellen tot een stervormige kolonie vereenigd. Asterionella gracillima. Maxima komen voor in No- vember ‘16, Mei ‘17 en September ‘17. Verreweg het grootste aantal kolonién bestaat uit 8 cellen, voorzoover de kolonie niet toevallig in deeling is. Gyrosigma attenuatum, Cymatopleura Solea en C. el- liptica zijn soorten, die feitelijk in het plankton niet thuis behooren, maar die zoo nu en dan in beperkte aantallen waargenomen werden. Cyanophyceae. Alle blauwwieren komen hierin overeen, dat ze alleen in het zomerhalfjaar tot belangrijke ontwikkeling komen. Van de eerste 5 soorten der tabel is, behalve de voor zichzelf sprekende cijfers, die de aantallen per L. aangeven, weinig mede te deelen. Belangrijker en interessanter echter zijn de voorkomende 189 soorten der Hormogoneae, die ook vrnl. het verschijnsel der waterbloei veroorzaken. Het zijn Anabaena macrospora, A. flos aquae (Lyng) Bréb., A. spiroides en Aphanizo- menon flos aquae. Deze soorten die 23 April ‘17 nog bijna geheel in het plankton ontbreken (samen minder dan 400 per L.) komen juist één maand later met 3.6 millioen koloniën (of losse cellen, vele draden zijn nl. in het formol- materiaal uiteengevallen) voor, weer een maand later is dit cijfer tot meer dan 10 millioen gestegen en na 14 dagen weer tot 140.000 gereduceerd. Doordat zooveel draden in cellen opgelost en de losse cellen, niet te determineeren zijn, is het meestal niet mogelijk geweest de soorten van het geslacht Anabaena uiteen te houden bij de telling, er is hierbij echter alleen sprake van Anabaena macrospora en A. spiroides, daar Anabaena flos aquae slechts in gering aantal, doch groote — zelfs macroscopisch zicht- bare — koloniën, voorkomt. Deze vegetatie begint met een overheerschen van Anabaena spiroides, de draden van deze, en trouwens ook van de andere soorten van dit geslacht zijn dan vrijwel alle steriel, in Juni beginnen echter al spoedig sporen op te treden. Eind Juni begint naast de Anabaena soorten ook Aphanizomenon op te treden, deze komt vrijwel steeds in losse draden, dus niet in bundels voor; waarschijnlijk komt meer nog dan de typische vorm ook de variëteit gracile Lemm. voor, ook de draden van deze soort zijn bij hun eerste optreden steriel en zonder grenscellen. Anabaena macrospora komt in 2 variëteiten voor, in begin Juni is de voornaamste de var. gracilis Lemm., die dán ook al sporen draagt, eind Juni treedt de variëteit robusta op, echter nog zonder sporen. In begin Juli is Aphanizomenon relatief ver de belang- rijkste, draden met grenscellen beginnen minder zeldzaam te worden (+ 1 op 10), eind Juli bevatten ongeveer de helft der draden grenscellen, doch sporen worden nog niet 190 opgemerkt. Eerst midden Augustus beginnen de draden in zeer holle bundels op te treden, sporen komen eerst midden September, echter nog in slechts geringe aantallen, voor. Al deze soorten hebben gemeen, dat ze in het begin van hun optreden steriel zijn, eerst later worden sporen gevormd. Behalve de genoemde soorten nemen aan den waterbloei ook nog deel Microcystis aeruginosa en Rivularia (Gloiotrichia) echinulata (Eng.) P. Richter. Vooral de laatste is, doordat de koloniën zóó groot zijn, dat ze macroscopisch duidelijk te onderscheiden zijn, nogal van belang. In 1918 werden eenige tellingen uitgevoerd, in het centrale deel van het Meer werden toen aantallen van 99—247 koloniën per L. aangetroffen. | Het is te begrijpen, dat een zoo intensieve vegetatie als die der blauwwieren in den voorzomer van invloed moet zijn op andere planktonorganismen. Deze invloed uit zich vooral in een sterke vermindering van het aantal diatomeén in dien tijd. Vrijwel alle diafomeën vertoonen in Mei— Juli cijfers die aanzienlijk veel lager zijn dan die zoowel van de voorafgaande als van de volgende maanden. Het zoöplankton. Door het ontbreken van quantitatieve netvangsten ge- durende het eerste deel van het onderzoek is het niet mogelijk geweest dit even streng quantitatief te behandelen als dat met het phytoplankton het geval is geweest; er moest hier volstaan worden met het schatten van de relatieve talrijkheid der verschillende vormen. De zoöplanktonten zijn vrnl. de volgende: Infusoria. Cothurnia crystallina. Ehrbg. Codonella lacustris Entz. Phyllopoda. Sida crystallina O. F. Müller. 191 Daphne longispina O. F. Müller v. hyalina Leydig. 5 Krin » __v. cucullata G. O. Sars. Ceriodaphnia pulchella G. O. Sars. Bosmina longirostris O. F. Müller f. cornuta Jurine. 35 5 BD » f. brevicornis Hellich. » ' coregoni Baird f. humilis Lilljeborg. Chydorus sphaericus O. F. Müller. Leptodora Kindtti Focke. Copepoda. Eurytemora velox Lilljeborg. Cyclops strenuus Fischer. 5 Dybowski Laude. ') » Leuckarti Claus. 5 viridis Jurine. Rotatoria. Asplanchna priodonta Gosse. Synchaete pectinata Ehrb. Triarthra longiseta Ehrb. Polyarthra platyptera Ehrb. Euchlanis dilatata Ehrb. Brachionus pala Ehrb. f. amphiceros Ehrb. Anuraea aculeata Ehrb. 5 ob » __v. divergens Ehrb. + 5 » v. valga Ehrb. ‘i cochlearis Gosse. Notholca striata Ehrb. 1) Waarschijnlijk komt naast C. Dybowski ook nog C. oithonoides voor; deze twee soorten gelijken zeer veel op elkaar, de eenige Cyclops- soorten die van Breemen (1907) voor het Zuidlaarder Meer opgeeft zijn C. oithonoides en C. Leuckarti. Na een zorgvuldige determinatie, vrnl. aan de hand van de door Schmeil (1892) gegeven tabel, meende ik vrijwel zeker te moeten besluiten tot C. Dybowski; het meest waar- schijnlijke is dus dat beide soorten voorkomen. 192 Notholca acuminata Ehrb. i labis Gosse? Ds longispina Kellic. Deze lijst geldt alleen voor het onbegroeide deel van het Meer, in de begroeide zone komen nog talrijke andere hierbij. De periodiciteit van het zoöplankton is nagegaan aan monsters van December 1916—Januari 1918. In December 1916 was het zoöplankton slechts zeer zwak ontwikkeld, slechts enkele Copepoda werden aan- getroffen en wel Cyclops sfrenuus, C. Dybowski en C. Leuckarti. Het voorkomen van jonge exemplaren wijst er op, dat de voortplanting ook gedurende de winter- maanden zijn gang gaat. Van de Cladocera werden aangetroffen: Daphne longispina hyalina (slechts 1 exemplaar). Bosmina coregoni humilis, eenige exemplaren alle met wintereieren. Chydorus sphaericus eenige exemplaren. Opvallend is het relatief groote aantal bodemvormen, die in het — aan de oppervlakte verzameld — plankton voorkomen, als: Alona quadrangularis O. F. Müller, eenige ex. alle &. Pleuroxus uncinatus Baird, ook —. Monospilus dispar G. O. Sars, ook £ met wintereieren. Rotatoria komen uiterst weinig voor. Het zoöplankton wordt. dan — evenals het phyto- plankton — steeds armer, waarschijnlijk mede tengevolge , van de langdurige ijsbedekking. Een monster van 11 Februari is gekenmerkt doordat de Rotatoria een relatief vrij belangrijke rol beginnen te spelen, het zijn vooral Notholca acuminata, N. longispina en Anuraea cochlearis; alle zijn voorzien van eieren, ook losse eieren zijn in het plankton in vrij grooten getale aanwezig. Van de Crustacea werden gevonden een paar 193 exemplaren van Bosmina coregoni (@ zonder eieren) en van Cyclops Leuckarti. De Roftatoria gaan zich dan vrij sterk uitbreiden; 18 Februari zijn behalve de genoemde ook Polyarthra pla- typtera en Notholca striata vrij sterk vertegenwoordigd. In dit monster hebben de Rotaforia hun hoogtepunt bereikt, alle soorten, in de lijst genoemd, komen nu voor. Eind Maart is deze toestand nog vrij wel onveranderd aanwezig: de Crustacea nemen een onbeteekenende plaats in en ook de Rofaforia beginnen op den achtergrond te treden tegenover de geweldige massa's Diatomeae, die nu zich gaan ontwikkelen. Eind April begint het dierlijke leven zich krachtiger te ontwikkelen: Cyclops vooral met vele jeugdige exemplaren, die niet nader te determineeren zijn; van de volwassene is C. strenuus de belangrijkste. Ook de Cladocera treden iets meer op den voorgrond. Daphne hyalina lacustris begint talrijker te worden, eveneens Bosmina coregoni humilis en Chydorus sphae- ricus. De Rotatoria zijn nog in talrijke soorten aanwezig, het belangrijkst is hier Anuraea aculeata, zoowel de typische vorm als de variëteiten divergens en valga. Midden Mei geeft nog weinig verandering, Eurytemora wordt voor het eerst opgemerkt. Eind Mei is deze toestand echter sterk veranderd. De Cladocera nemen een belangrijke plaats in; de be- langrijkste is Chydorus sphaericus. Dan volgt Daphne met 2 variëteiten: D. longispina hyalina en D. longispina cucullata. Bosmina coregoni neemt hiertegenover nog een bescheiden plaats in, meer nog is dit het geval met B. longirostris. Van de Copepoda nemen Cyclops Leuckarti en Eury- femora velox tegenover Cyclops strenuus in belang- rijkheid toe. Een monster van midden Juni is vooral interessant, Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 13 194 doordat van Daphne hyalina “, en 2 met wintereieren voorkomen. Hiermee heeft deze soort in het plankton voorloopig afgedaan. Begin Juli geeft nog weinig bijzonders; het voornaamste is wel, dat Chydorus sphaericus zich nog steeds sterk gaat vermeerderen, het aantal hiervan is grooter dan van Bosmina en Daphne samen. Onder de Rotatoria begint Asplanchna priodonta iets meer op den voorgrond te treden. Eind Juli is vooral gekenmerkt door het plotselinge optreden van Lepfodora Kindtii. Chydorus sphaericus begint achteruit te gaan ten opzichte van de Cyclops soorten: C. Dybowski, C. Leuckarti, C. viridis en Eury- femora velox. De belangrijkste Cladocera zijn Daphne longispina cucullata en Bosmina coregoni humilis. Eind Augustus treedt plotseling een nieuwe soort in vrij grooten getale op, nl. Ceriodaphnia pulchella; Chy- dorus sphaericus echter is bezig te verdwijnen. In begin en midden September zijn alle genoemde soorten nog aanwezig. Het optreden van © en van © met wintereieren wijst echter op achteruitgang van sommige (Bosmina coregoni humilis, Daphne longispina cucullata). Gedurende eind September en begin October heeft bij verschillende soorten een geleidelijke vermindering in aantal plaats: Daphne longispina is reeds vrij zeldzaam, Bosmina coregoni komt nog in vrij grooten getale voor, in tegenstelling echter met vorige monsters is Bosmina longirostris cornuta talrijker; Ceriodaphnia pulchella nog talrijk. Copepoda op den achtergrond. Eind October is het plankton veel armer geworden, hoewel alle genoemde soorten nog gevonden worden. Daphne longispina hyalina werd hier weer waargenomen in tegenstelling met monsters uit voorafgaande maanden. Bosmina longirostris brevicornis en B. longirosfris cornuta komen in relatief groote aantallen voor. 195 Deze verarming gaat dan steeds verder, nieuwe soorten treden niet meer op. In November en December komen in 15 L. nog slechts enkele individuen voor, meest nog „de soorten van het geslacht Bosmina, en eenige Rotatoria als Triartha longiseta en Anuraea cochlearis. Deze toestand blijft zoo den winter over, en eerst in Maart begint het plankton zich weer te ontwikkelen. Om een inzicht te geven in de aantallen Crustacea, die in de bloeiperiode voorkomen, zijn van eenige monsters van eind Augustus tellingen uitgevoerd, waarvan hier de gemiddelden volgen: Aantal per liter. Leuckarti. Cyclops veal Depew 31 Eurytemora velox 3.3 Daphne longispina cucullata. 15.5 Ceriodaphnia pulchella 4 Bosmina coregoni humilis | 15 Leptodora Kindtii 0.3 De verspreiding van het plankton in het gebied. Het verloop van het plankton werd bestudeerd aan monsters, die steeds op ongeveer dezelfde plaats — en wel midden in het open water, ver verwijderd van de oeverplanten-zone — werden verzameld (10 E). De vraag rijst echter, is het plankton overal gelijkmatig verspreid of zijn er afwijkingen op bepaalde plaatsen aan te toonen? Om deze vraag te beantwoorden werden verschillende proeven genomen. In de eerste plaats werden eenige malen op verscheiden plaatsen door het geheele Meer verspreid quantitavieve netmonsters genomen en wel werd telkens 15 L, opper- vlakte-water geschept en in het net gefiltreerd. De bezinkingsvolumina (per 15 L.) werden bepaald. In tabel 8, 9 en 10 zijn de resultaten van 3 serién onderzoekingen 196 meegedeeld. Behalve de monsternummers zijn ook de kaartaanduidingen vermeld, zoodat de plaats waar elk monster genomen werd, gemakkelijk op de kaart te vinden is. Tabel 8. Onderzoek van 23 September 1917. No. 261. 260: 259 AISI 256 Kaartaanduiding 17:G. 16 B ABE ES F Planktonvol. in 15 L. 0.1 0.6 TiS O26 «6.6 Tabel 9. Onderzoek van 19 October 1917. No. 267°. 2683269. 270) 27k 272-275 Kaartaanduiding 17G 16 F 16EASE 14 Fae OE Planktonvol. in 15 L.-0:25 0:15 0535 /0.25.253,.2> 63:8 Tabel 10. Onderzoek van 30 Juli 1918. No. 301 302... 03E SOLER 305 ~ Kaartaanduiding OB °C ADB AT A Planktonvol. in 15 L. <0.1 0.75 1.1 Oise 07 Rivularia in 15 L. 0 38 124 97 0 (Gloiotrichia) 309 310°. 311° 312), 31397 3h 2 SRG oe 17G 16 F-16 BE 16,E 15 D 14E PS TRS sE; 0.1. 0.05. < 0.05 0,4, „04 7 LOD RDE 0 18 23. 99: 241. ASO NZE aes 76 Ten duidelijkste volgt uit deze cijfers, dat de hoeveel- heden plankton op verschillende plaatsen aan zeer sterke wisseling onderhevig zijn en dat de sterkste ontwikkeling te vinden is in het midden van het Meer: 258 (10 E), 272 (12 F) en 314 (13 E). De kleinste hoeveelheden daar- entegen vindt men in het Hunze-water of vlak bij den 197 mond van de Hunze in het Meer, dit laatste wordt ver- oorzaakt, doordat de deeltjes, die door den stroom in de Hunze zwevend werden gehouden, in het Meer gaan bezinken, terwijl het normale meer-plankton nog niet tot ontwikkeling is kunnen komen. Men kan wel aannemen, dat het planktonvolumen in demblanze (0:1) ccm: per 15° L. is, in’ ‘no. 267 is het 0.25 c.c.m. Dat dit cijfer. zooveel grooter is dan in beide andere seriën, is ongetwijfeld het gevolg van den toen heerschenden, sterken stroom, op de plaats van 268 (16 F) is het dan ook, door bezinking van een deel der zwevende deeltjes, tot op 0.15 c.c.m. gedaald. Het bezinkingsvolumen 0.1 c.c.m. is echter feitelijk nog veel te hoog, daar hier het hoofdbestanddeel uit detritus bestaat. Dit plankton werd ook eenige malen op zijn samenstelling uitvoerig onderzocht, de resultaten hiervan vindt men op pag. 202. | Andere plaatsen, die zich onderscheiden door hun zeer gering gehalte aan plankton, vindt men in de oeverzone. Vooral opmerkelijk zijn in dit opzicht de onbegroeide gedeelten in het typhetum bij 9 B, over deze plaatsen is in Hoofdstuk I reeds uitvoerig meegedeeld; No. 301 (tabel 10) geeft hier een volumen < 0.1 c.c.m. per 15 L. Uit andere monsters, hier ter plaatse genomen, volgt vrijwel hetzelfde cijfer, hoewel soms een grooter gevonden wordt, doordat het materiaal dikwijls uiterst los bezinkt en niet samenbalt als normaal plankton: zoo werd b.v. voor een taffilter-monster een volumen gevonden van + 0.1 c.c.m. per L. Dat dit cijfer echter veel te groot is, bewijst een telling die van dit monster werd uitgevoerd (zie pag. 207). Een relatief hoog cijfer wijst ook no. 305 aan (0.7 c.c.m. per 15 L.), een microscopisch onderzoek bewees ook hier, dat dit cijfer te danken is aan de buitengewoon groote hoeveelheden detritus, in dit monster aanwezig. € 198 In het typhetum zijn de hoeveelheden plankton afhan- kelijk van den afstand der plaats van monsterneming tot het open water, hoe verder men van het open water verwijderd is, hoe geringer de hoeveelheid plankton is. Reeds op geringen afstand van het open water nemen de hoeveelheden belangrijk af: no. 302 (genomen op 15 M. vanaf het open water) bevatte 0.75 c.c.m. (in het open water + 1 c.c.m.), dit cijfer is naar evenredigheid ook echter weer veel te hoog, doordat het neerslag zeer los bezonken was en voor een vrij groot deel bestond uit drijvende of zwevende stukjes van hoogere planten. Men zou verwachten, dat, aangezien het plankton- gehalte vanaf de Hunze naar het meer centrale deel van het Meer steeds grooter wordt, de maximale hoeveelheden voorkomen daar, waar het water door het Drentsche- diep het Meer weer verlaat. Dit wordt echter door de proeven niet bevestigd, integendeel men vindt, dat de grootste hoeveelheden reeds te vinden zijn nabij de vakken 10—12, E—F, dus nog niet eens midden in het Meer, maar nog vrij dicht bij de Hunze. Zeer duidelijk wordt dit ook gedemonstreerd door de telling, die werd uitgevoerd van het aantal kolonién van Rivularia (Gloiotrichia) echinulata (tabel 10); dit is een typisch planktonorganisme, dat b.v. in de Hunze en in no. 301 (9 B) en 305 (11 A) ontbreekt. Het grootste aantal kolonién ligt hier niet bij 314 (waar het maximale volume ligt) maar bij 313; dit wordt ver- oorzaakt, doordat de laatste plaats in de luwte van den oever lag, waardoor de kolonién zich in de bovenste waterlagen gaan verzamelen en de monsters zijn juist afkomstig van oppervlakte-water. Afgezien dan van dit monster, vindt men het grootste aantal kolonién in 314 (waar ook het grootste planktonvolumen ligt). In elk geval blijkt zeer duidelijk, dat het maximum niet ligt bij het Noordelijkste punt waar het Drentsche diep begint 199 (316 met slechts 75, 317 met 76 koloniën). Het vrij groote aantal bij 315 is ongetwijfeld ook weer — evenals bij 313 — grootendeels het gevolg van de zeer beschutte ligging dezer plaats achter dichte biezenpollen. Zeer demonstratief zijn ook de lage cijfers, die in de oeverzone voorkomen (301, 302, 305). Gedurende den tijd, dat het, door de Hunze toege- vloeide, water in het Meer verblijft, is dus het verloop van het plankton als volgt: het water is bij zijn intrede in het Meer bijna geheel vrij van plank- ton en de nog aanwezige soorten komen, zooals later zal blijken, niet tot ontwikkeling. Ook de eerste 400 M. het Meer in is de toename aan plankton nog gering, ongetwijfeld een gevolg van den stroom die hier nog vrij sterk kan zijn (bij 16 E op de plaats van no. 269 kon soms nog een stroom van 10 M. per minuut geconstateerd worden), van daar af echter kan zich de stroom meer verspreiden (vooral ook in Oostelijke richting) en wordt dus minder krachtig, de toename aan plankton is van dit punt af dan ook eerst sterk, later langzamer, terwijl het maximum reeds nabij 12 F wordt bereikt, vanaf dit punt treedt dan een niet sterke afname op. De oorzaak, dat het maximum reeds betrekkelijk dicht bij de Hunze ligt, is naar mijn meening waarschijnlijk van chemischen aard. Het water in de Hunze bevat weinig plantaardige organismen, van de opgeloste voedingsstoffen wordt dus weinig door assimilatie aan het water onttrokken, het komt dus betrekkelijk rijk aan voedingsstoffen in het Meer. Direct na de intrede in het Meer begint een levendige planktonontwikkeling, waardoor een groot deel der opge- loste stoffen aan het water wordt onttrokken; de toename aan plankton duurt voort, zoolang nog zooveel zouten ter beschikking staan, dat er meer individuen gevormd worden dan er, door afsterven of bezinken, verloren gaan; 200 ‘het evenwicht tusschen deze beide factoren stelt zich in ongeveer bij 12 F, vanaf dat punt krijgt laatstgenoemde factor de overhand. Dat in het water gedurende het verblijf in het Meer veranderingen optreden is al aan de kleur duidelijk waar te nemen: het Hunze-water, ook wanneer het door zijdetaf gefiltreerd is, heeft een donkerbruine tint, ook het plankton is donkerbruin; het Meer-water daarentegen is geelgroen getint; of dit verschil te wijten is aan neerslag van humus- achtige bestanddeelen of van ferriverbindingen of aan reductie van ferriverbindingen, zou door een chemisch onderzoek uitgemaakt moeten worden. Daar men echter ziet, dat in sommige stoffen belangrijke omzettingen plaats hebben, is ook wel te verwachten, dat dit met voedings- zouten het geval zal zijn. In verband met de eigenaardige verspreiding van het plankton, moge hier ter plaatse aangehaald worden het resultaat van de onderzoekingen over het bacteriën-gehalte - van het Zuidlaarder Meer-water, door Klein neergelegd in het „Rapport in zake eene Centrale Drinkwatervoor- ziening van de prov. Groningen” (1913). Klein onder- zocht het water op 8 verschillende plaatsen (op de kaart aangeduid met A.—H.) waarbij H. in werkelijkheid + 200 M. ten N.O. van het op de kaart aangegeven punt ligt. De variaties in aantallen der bacteriën verloopen onge- veer parallel, zij het ook in tegengestelde richting, met die van het plankton. Tabel 11, samengesteld uit de resultaten van onderzoekingen op 19 October 1912, 13 Februari 1913 en 1 Juli 1913, moge dit nader demon- streeren: We zien hieruit, dat bij A. (18 H.) het Hunze- water relatief rijk is aan bacteriën, bij B. (15 E.) is dit aantal reeds enorm verminderd, om bij E. (10 F.) een minimum te bereiken. Vanaf dat punt stijgt het weer vrij snel en heeft bij H. (1 C.) weer een enorme hoogte. 201 Fabel 11. Aantal bacteriën per c.c.m. water, gekweekt op voedingsgelatine bij 22° C. en | Kaartaan- Aantal per cae op | SO Oes AE eee, S| In | | A. 18 H 2224 | 1710) ah 61739 B. DME 401 | 1650 | 610 €: 13 F 664 _\_1930 271 1D}, 12 | Zola 915 201 E. 10 F 233 191 | 136 F. 8 E 810 365 alo G. SE 939 | DAZ 317 El IG 6100 | B25 | 452 Hieruit volgt dus, dat stijging van het plankton- gehalte (van A. tot E.) gepaard gaat met daling van het bacteriën-aantal en daling van het planktongehalte (van E. tot H.) met stijging van het bacterién-aantal. Uiterst merkwaardig is het, dat deze omgekeerde even- redigheid tusschen het bacteriën- en planktongehalte niet alleen voor verschillende plaatsen maar ook voor ver- schillende jaargetijden schijnt te gelden. Immers we zien uit de tabel, dat in Februari — wanneer het plankton-gehalte steeds het laagst pleegt te zijn — het bacterién-gehalte het hoogst is; in Juli precies het omgekeerde: juist bij de hoogste watertemperatuur vindt men het kleinste bac- terién-aantal! We hebben gezien, dat de hoeveelheden plankton in de oeverzone gewoonlijk aanmerkelijk veel minder zijn dan die in het open water; het is nu nog van belang na te 202 gaan of ook verschillen in de samenstelling zijn waar te nemen. Hetzelfde geldt van de Hunze; dit plankton is in zooverre nog temeer interessant, omdat dit geregeld in het Meer wordt afgevoerd en zoo van invloed zou kunnen zijn op dat van het Meer. Daarom werden op verschillende tijden eenige malen plankton-analyses hiervan uitgevoerd. Perio- diciteit is hier lang niet zoo sterk uitgesproken als bij het Meer-plankton en uit zich vooral in een zeer sterken achteruitgang van het plankton in de wintermaanden. Deze achteruitgang treft vooral het zoöplankton, aan- gezien dit in den zomer de hoofdrol speelt, terwijl het in den winter vrijwel geheel ontbreekt. Hier moge dus volstaan worden met het geven van een overzicht van den zomer-toestand. Plankton van de Hunze, 11 Juli 1917. Flagellatae. Synura uvella Ehrbg. (3) *). Euglena oxyuris Schmarda (2). Chorophyceae. Gonium pectorale Müller (2). Pandorina Morum Bory (2). Eudorina elegans Ehrbg. (2). Asterococcus superbus Scherffel (1). Pediastrum duplex Meyen (1). a ‘5 » v. veticulatum Lagerheim (1). 7 Boryanum (Turpin) Menegh (2). „ biradiatum Meyen v. emarginatum A. Braun (1). Scenedesmus quadricauda (Turpin) Bréb. (3). Kirchneriella lunaris (Kirchn.) Moeb. (1): ‘9 obesa W. West (1). 1) De tusschen haakjes achtergevoegde cijfers geven hier en in de volgende lijsten de talrijkheid aan, waarbij 1 zeer zelden, 2 zelden, 3 niet zelden, 4 vrij talrijk, 5 talrijk, 6 zeer talrijk. 203 Dictyosphaerium Ehrenbergianum Naeg. (2). Ophiocytium parvulum (Perty) A. Braun (1). Spirogyra (steriel) (2). Mougeotia genuflexa Ag. (3). Diatomeae. Melosira varians Ag. (3) 2 X auxosporen. _ Melosira Binderiana Kütz. (1). Diatoma elongatum Ag. (2). Fragilaria capucina Desm. (3). Synedra Ulna Ehrbg. zeer groote var. (2). Asterionella gracillima (Hantzsch) Heib. (1). Navicula spec. div. (2). Bacillaria paradoxa Gmelin. (3). Surirella biseriata Bréb. (2). & robusta Ehrbg. v. splendida Kiitz. (2). Cymatopleura Solea Bréb. (1). x elliptica Bréb. (1). Cyanophyceae. Chroococcus limneticus Lemm. (2). Merismopedia elegans A. Br. (1). Rotatoria. Philodina (roseola?) Ehrbg. Synchaeta oblonga Ehrbg. Polyarthra platyptera Ehrbg. Dinocharis tetractis Ehrbg. Euchlanis dilatata Ehrbg. Colurella deflexa Gosse. Brachionus pala Ehrbg. Anuraea aculeata Ehrbg. Copepoda. Cyclops macrurus Sars. Argulus foliaceus L. 204 Phyllopoda. Bosmina longirostris O. F. Müller f. cornuta Jurine. Macrothrix laticornis Jurine, Chydorus sphaericus O. F. Miiller. ms latus G. O. Sars. Polyphemus pediculus L. Door het relatief groot aantal Rotatoria en Cladocera (vooral Polyphemus pediculus) en het gering aantal plant- aardige organismen is dit een uitgesproken zodplankton. Vergelijkt men dit plankton met het Meer-plankton van denzelfden tijd (zie tabel 7, pag. 182 en 190), dan vindt men weinig punten van overeenkomst; wel komen eenige phytoplanktonten bij beide voor, maar dit zijn ubiquisten (Chroococcus, Pediastrum, Scenedesmus, Mougeotia e. a.) van het zoöplankton geldt dit voor Chydorus sphaericus. Typische Hunze-planktonten zijn: Synura uvella, Gonium, Pandorina, Melosira varians. Bacillaria; Syn- chaeta, Philodina, Dinocharis, Colurella, Macrothrix, Chydorus latus, Polyphemus. Al deze vormen maken het Hunzeplankton tot een typisch Heloplankton (Zacha- rias (1898)). Al deze planktonorganismen — en vooral de dierlijke —, waarmee het Meer altijd maar weer besmet wordt, zijn niet in staat hier tot ontwikkeling te komen, immers men vindt ze in het normale Meer-plankton slechts uiterst zelden. We mogen dus wel aannemen, dat de invloed van het Hunze-plankton op het Meer-plankton uiterst gering is. In het Drentsche diep vindt men, zooals ook niet anders te verwachten was, een plankton dat geheel overeenkomt met het normale Meer-plankton. Andere gebieden, die uitvoerig op het plankton onder- zocht werden, waren de onbegroeide kommen in de oeverzone, vooral die in 9 B.; dat de hoeveelheden 205 plankton hier uiterst gering zijn, werd reeds medegedeeld. Het microscopisch onderzoek leverde ook interessante resultaten. Hier volgt een uitvoerige analyse van het plankton zooals dat in den zomer van 1917 voorkwam: Flagellatae. Phacus pleuronectes (O. F. Müller) Duj. Chlorophyceae. Pediastrum Boryanum (Turpin) Menegh. Scenedesmus quadricauda (Turpin) Bréb. Closterium Leibleinii Kiitzing. je moniliferum (Bory) Ehrbg. i Ehrenbergii Menegh. 3 gracile Bréb. Cosmarium punctulatum Bréb. 4 subprotumidum Nordst. 5 humile Nordst. Staurastrum polymorphum Bréb. Diatomeae. Melosira Binderiana Kützing. Cyclotella comta (Ehrbg.) Kützing. Coscinodiscus subtilis Ehrbg. v. fluviatilis Lemm.? Fragilaria capucina Desm. 5 construens (Ehrbg.) Grunow. Asterionella gracillima (Hantzsch) Heib. Navicula affinis Ehrbg. 5s radiosa Kiitzing. Cymbella spec. div. Gomphonema gracile Ehrbg. Nitzschia spec. Cyanophyceae. Merismopedia elegans A. Br. 206 Rotatoria. Conochilus volvox Ehrbg. Brachionus pala Ehrbg. Anuraea cochlearis Ehrbg. Copepoda. Eurytemora velox Lilljeborg (2). Cyclops fuscus Jurine (3). 5 albidus Jurine (3(. 5 viridis Jurine (3). 5 macrurus Sars. (2). Canthocamptus staphylinus Jurine? (2). Cladocera. Simocephalus vetulus O. F. Müller (1). Ceriodaphnia pulchella G. O. Sars. (1). Bosmina coregoni Baird (1). Furycercus lamellatus O. F. Miiller (3). Camptocercus Lilljeborgii Schoedler (2). - Acroperus harpae Baird (2). Alona quadrangularis O. F. Miiller (3). Peracantha truncata O. F. Miiller (3). Pleuroxus uncinatus Baird (4). Chydorus globosus Baird (2). * sphaericus O. F. Miiller (3). Verder komen voor: Chironomus-larven en veel mijten, o.a. Unionicola figuralis, Limnesia undulata en L. maculata. De Copepoda zijn dikwijls dicht bezet met andere organismen: Colacium (vesiculosum?), Sciadium arbuscula en Synedra spec. Bij het zodplankton werden de cijfers voor de talrijkheid bijgevoegd (zie hiervoor noot pag. 202). Om de armoede aan plantaardige organismen te demonstreeren is een telling op precies dezelfde wijze uitgevoerd als bij het 207 normale plankton is geschied, zoodat ie de uitkomsten volkomen vergelijkbaar zijn. In tabel 12 vindt men de resultaten. Tabel 12. Soort. Aantal per L. Pediastrum Boryanum 1850 - Scenedesmus quadricauda 1850 Staurastrum polymorphum 500 Melosira Binderiana 6500 Cyclotella comta 460 Coscinodiscus subtilis var.? 460 Fragilaria construens 5550 Asterionella gracillima 400 Cymbella spec. 500 Totaal aantal 18070 Vergelijkt men dit totaal aantal met dat van tabel 7, dan ziet men, hoe uiterst schraal in vergelijking daarmee dit plankton is. Begin Augustus geeft tabel 7 voor het open water + 3 millioen per Liter, daarentegen komt het laagste aantal voor het open water (in December— Januari) ongeveer overeen met het aantal hier midden in den zomer. De veranderingen, die in den loop van een jaar in dit plankton optreden zijn niet zoozeer van qualitieven als wel van quantitatieven aard. ’s Winters verdwijnen de Clado- cera. meerendeels, slechts enkele, als b.v. Chydorus sphaericus, blijven den geheelen winter over, de Copepoda zijn echter ook dan goed ontwikkeld, sommige soorten minstens evengoed als in den zomer, b.v. Cyclops fuscus, C. albidus, C. serrulatus en C. viridis. Van al deze werden den geheelen winter door ook ¢ 208 met eieren waargenomen. Eind Maart was Bosmina core- goni humilis de meest voorkomende Cladoceer. Veel overeenkomst hiermee vertoont de kom in 11 A; waar hier echter een vrijwel opene en directe verbinding met het open water van het Meer aanwezig is, mocht men verwachten hier ook een vrijwel normaal plankton aan te treffen; zooveel te interessanter is het, dat dit geenzins het geval is, zooals uit de volgende lijst — ook weer van zomerplankton — blijkt: Flagellatae etc. Euglena spec. Ceratium hirundinella. Chlorophyceae. Pediastrum Boryanum. Scenedesmus quadricauda. x Hystrix. Oedogonium (steriel). Closterium moniliferum. Cosmarium subcostatum Nordst. Diatomeae. Fragilaria crotonensis. i capucina. Nn _ construens. Synedra lanceolata e. a. spec. Navicula spec. div. Cyanophyceae. Chroococcus limneticus. Aphanothece stagnina (Sprengel) A. Br. Gomphosphaeria lacustris. Coelosphaerium Kützingianum. Merismopedia elegans. Copepoda. Cyclops fuscus (1). 209 Cyclops albidus (3). is viridis (2). A serrulatus (3). Canthocamptus staphylinus? (3). Ostracoda. Ilyocypris gibba Ramd. (1). Cyclocypris laevis O. F. Miiller—Vavra (3). Herpetocypris reptans Baird (2). Cypridopsis vidua O. F. Müller (3). Cladocera. Simocephalus vetulus (1). Eurycercus lamellatus (2). Acroperus harpae (3). Alona quadrangularis (3). Peracantha truncata (2). Pleuroxus trigonellus O. F. Miiller (1). Chydorus sphaericus (1). De frequentie cijfers zijn alleen voor het zodplankton ingevuld, bij het phytoplankton is dit niet gebeurd, omdat alle soorten zeldzaam zijn, het meest komen nog voor Pediastrum, Scenedesmus en Oedogonium. Karakteristiek voor dit en het voorgaande monster zijn vooral Merismopedia elegans, in dikwijls macroscopisch zichtbare platen en Peracantha truncata. Vooral hier is opmerkelijk, dat alle typische planktonten zoo goed als ontbreken, terwijl deze toch ieder oogenblik, door telkens heen en weer zwemmende vogels (vrnl. meer- koeten en futen), van het open water hierheen overge- bracht moeten worden. Er moet dus iets zijn, zoowel B als in het vorig geval, dat elke vermeerdering van typische planktonorga- nismen tegenhoudt. Voor het phytoplankton zou het denkbaar zijn, dat de chemische samenstelling zoodanig Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 14 210 was, dat (b.v. door gebrek aan voedingszouten) geen voldoende ontwikkeling mogelijk was, en dat als gevolg hiervan het normale zoöplankton zijn gewone voedsel (nannoplankton?) miste en zich dus ook niet kon ont- wikkelen, vgl. Redeke (1918). Wanneer de verklaring voor dit verschijnsel inderdaad te zoeken is in een tekort aan voedingszouten, dan zou de oorzaak van dit tekort hierin gelegen kunnen zijn, dat het water niet geregeld ververscht wordt. Wanneer de eens aanwezige voedings- zouten door assimilatie aan de oplossing zijn onttrokken, worden deze, doordat het water in deze kleine afgesloten kommen niet ververscht wordt, niet zoo gemakkelijk weer aangevuld, en ook komen deze uit het afgestorven en bezonken phytoplankton, slechts uiterst langzaam weer in de circulatie, doordat het water door gebrek aan stroomin- gen en golfslag niet in beweging is, terwijl het bezinken juist door het kalme water wordt in de hand gewerkt. Een chemisch wateronderzoek zou hier zeer gewenscht zijn en alleen kunnen uitmaken, of aan de hier meege- deelde hypothese waarde is toe te kennen. Wanneer men het tekort aan voedingszouten verant- woordelijk stelt voor de zeer geringe planktonontwikkeling, dan krijgt men aansluiting met hetgeen is meegedeeld in het hoofdstuk over de hoogere planten (pag. 145 Hoofdst. I), immers ook hier werd gewezen op het eigenaardige feit, dat vrij groote oppervlakten elke begroeiing met hoogere planten misten en het is niet onmogelijk, dat hier dezelfde factor — welke die dan ook zij — werkzaam is ’). 1) Dat ook aan andere onderzoekers iets dergelijks is opgeva len, bewijst wel het volgende citaat uit Warming en Graebner (1916): „das still stehende Wasser ist der Vegetation sehr schädlich, und viele Arten fehlen gewisz aus diesem Grunde in gröszeren, ruhigen Ticfen oder in eingeschlossenen, stillen Buchten”. Hier wordt ook als vermoedelijke reden opgegeven het geringe gehalte aan zuurstof en voedingsstoffen. 211 Het plankton, dat men vindt in het typhetum, is ook afwijkend van het normale, de grootte van de afwijking wisselt natuurlijk met den afstand tot het open water maar is ook in sterke mate afhankelijk van het jaargetijde: ‘s winters wanneer de typha is afgestorven en de bovenste deelen bij het wateroppervlak zijn afgebroken, vindt men nog diep het typhetum in (40—50 M.) een vrijwel normaal plankton. 's Zomers echter is de afwijking vrij sterk, reeds op geringen afstand van het open water zijn dan belangrijke verschillen op te merken. Zoo bestond een monster van Augustus, genomen op 15 M. vanaf het open water, voornamelijk uit draadwieren (Oedogonium, Bulbochaete, Spirogyra, Mougeotia) en de gewone kolonievormende groenwieren (Pediastrum, Scenedesmus, Kirchneriella, Botryococcus Brauni), van de typische phytoplanktonten is alleen Rivularia echinulata vrij talrijk. In het zoöplankton werden opgemerkt: Metopidia lepadella, Sida crystallina, Daphne longispina hyalina, -Chydorus sphaericus, Polyphemus pediculus, Cyclops Leuckarti, Cyclocypris laevis, Caligus lacustris en Argulus foliaceus. Door de aanwezigheid — in vrij grooten getale — van Daphne en Cyclops Leuckarti is het verschil met het normale plankton bij het zoö- niet zoo groot als bij het phytoplankton. Juist het omgekeerde treft men aan op de zeer ondiepe gedeelten van het Meer aan de Oostzijde, hier vindt men juist de grootste verschillen bij het zoö- plankton. Een monster (14 H., 30 cM. diepte) genomen aan de oppervlakte, bevatte vrijwel normaal phytoplankton — zij het in kleine hoeveelheid — hoewel de Diafomeën en vooral Melosira Binderiana zwak vertegenwoordigd waren. Het zoöplankton daarentegen verschilt geheel van het normale: Bosmina en Daphne ontbreken geheel, in de plaats hiervan zijn aanwezig Chydorus sphaericus en Acroperus harpae en in plaats van de plankton-Copepoda 22 - Cyclops macrurus en Canthocamptus staphylinus. Al deze zijn min of meer gebonden aan den bodem of aan planten- groei, vrij zeker heeft men hier te doen met organismen, die feitelijk thuis behooren in de Chara-velden op den bodem, en die zich van hier uit in het open water ver- spreiden. Het blijft echter wel opmerkelijk, dat de gewone planktondieren hier ontbreken, daar oppervlakkig be- schouwd er geen enkel verschil met diepere plaatsen te zien is: zoo is het water vrij van Phanerogamen-begroeiing en de genoemde Chara is slechts kort en bevindt zich vlak tegen den bodem aan. Seizoenvariaties. Phytoplankton. Het aantal onderzoekingen, dat zich bezighoudt met de seizoenvariaties van het phytoplankton is uiterst gering in verhouding tot het ontzettend groote aantal, waarin die van het zoöplankton behandeld worden. De meest bekende studie over de morphologie van een phytoplankton-organisme is wel die van Schröter en Vogler (1902) over Fragilaria crofonensis. Dat in deze aangelegenheid nog zoo weinig bekend is, is zeker wel voor een groot deel hieraan toe te schrijven, dat zoo frappante verschillen in vorm en afmeting als bij vele planktondieren (Cladocera, Rotatoria), bij het phyto- plankton niet bestaan. Het leek mij daarom niet overbodig door statistische bepalingen na te gaan of toch ook niet hetzelfde — zij het ook in mindere mate — bij het phytoplankton voorkomt. In de eerste plaats werd bij verschillende soorten (Melosira Binderiana en Diatoma elongatum) onderzocht hoe groot het aantal cellen per kolonie op verschillende tijden van het jaar was. Dat het aantal cellen per kolonie kan wisselen, was trouwens reeds eerder — zooals mij later bleek — door Dakin and Latarche (1913) aangetoond; zij vonden, dat de grootste 213 koloniën optraden vlak na het ontwikkelingsmaximum. Zooals zal blijken zijn de resultaten van mijn onderzoek hiermee niet in overeenstemming: De toestand bij Melosira Binderiana. Doordat deze soort het geheele jaar door in het plankton in groot aantal aanwezig is, was het mogelijk een zeer voldoend aantal bepalingen uit te voeren. Terwille van een duidelijk overzicht zijn de resultaten in een curve (fig. 3) weer- gegeven; de cijfers bij de verticale as links geven het aantal cellen per draad aan, hiermee correspondeert de doorgetrokken lijn. Zooals blijkt, is de variatie in het aantal cellen zeer groot, en het verloop der lijn is vrij grillig. Toch is er een zeer besliste regelmaat in te ont- dekken wanneer men nl. deze lijn vergelijkt met die welke de periodiciteit, dus het aantal cellen per Liter, weergeeft (stippellijn met de cijfers bij de verticale as rechts). Het verloop dezer lijnen is over het algemeen vrijwel parallel, m. a. w. bij daling van het aantal koloniën per Liter, neemt ook het aantal cellen per kolonie af en omgekeerd. Het ligt dus voor de hand hiertusschen een causaal verband te zoeken. De grootte van een kolonie moet in het algemeen een functie zijn van twee factoren, een opbouwende en een af brekende. Als opbouwende factor is werkzaam de deeling der cellen, het afbreken der koloniën geschiedt of mechanisch (b.v. door waterbeweging) of chemisch (bacteriën) waardoor de verbindingen der cellen worden vernietigd of opgelost. Heeft de eerste factor de overhand dan is het gevolg groote, in het omgekeerde geval kleine koloniën. Nu is het duidelijk, dat vele deelingen, die dus het ontstaan van groote koloniën tengevolge hebben, plaats hebben in den tijd, (of eigenlijk vlak voor den tijd), dat het maximum van ontwikkeling wordt waargenomen. Gaat daarentegen de ontwikkeling achteruit, m.a. w. vermindert het aantal deelingen per tijdseenheid en wordt dus de opbouwende AES ERLE NN RE EE LEE Pp pp Melosira Binderiana. De cijfers links en de doorgetrokken lijn geven aan het aantal cellen per draad; de cijfers rechts en de stippellijn het aantal draden per Liter water. factor zwakker, dan blijft toch de afbrekende even snel werkzaam en de koloniën gaan in grootte achteruit. Hiermee is naar mijn meening het over 't algemeen parallelle ver- loop der curven voldoende verklaard. Bij Diatoma elongatum vindt men vrijwel denzelfden 700.004 600.00) DEC. JAN. FEBR. MRT APR, MEI. JUN. JUL. AUG. Bigne: Diatoma elongatum. De {cijfers links en de doorgetrokken lijn geven aan het aantal cellen per kolonie, de cijfers rechts en de stippellijn het aantal koloniën per Liter, men moet zich voorstellen, dat deze laatste lijn eind April tot 7.9 millioen stijgt. toestand, (zie fig. 4). Ook hier zeer kleine koloniën in den winter (ongunstige meteorologische omstandigheden, ijs!) en daarop volgend een sterke stijging in het voorjaar tijdens het ontwikkelingsmaximum, dan treedt, evenals bij de lijn die de periodiciteit aangeeft, een daling op terwijl tenslotte beide lijnen weer stijgen. De toestand, dien we bij Diafoma aantreffen, bevestigt dus volkomen hetgeen naar aanleiding van Melosira Binderiana is opgemerkt. 70.000 60.000 50.000 40.000 | | 30.000 20.000 10.000 216 Ook werd nog getracht hetzelfde na te gaan bij Aste- rionella gracillima, dit stuitte echter hierop af, dat A. dikwijls in te geringe aantallen voorkomt om statistische bepalingen mogelijk te maken. Wel bleek echter ook hier een minimum in Januari en in Angustus aanwezig te zijn. De resultaten van mijn onderzoek vielen dus nogal anders uit dan die, welke Dakin and Latarche vonden bij Tabellaria fenestrata en Asterionnella gracillima: groote koloniën vlak na het maximun van ontwikkeling en kleine vlak na het minimum. _ De resultaten van genoemde auteurs moeten echter wel in sterke mate beïnvloed zijn door hun methode van verzamelen, immers zij gebruikten hiervoor een planktonnet, waardoor, zooals we gezien hebben, juist de grootste koloniën geselecteerd worden. Het omgekeerde van wat Dakin and Latarche vonden was bij mijn onderzoek het geval in midden Augustus en wel voor alle drie proefobjecten: hier komen n.l. de grootste koloniën juist vóór het ontwikkelingsmaximum, terwijl dit laatste gepaard gaat met zeer kleine koloniën. Voor deze, voor alle drie geldende, verkleining der koloniën tegen het einde van Juli, moet dus wel één algemeene oorzaak zijn, deze is ongetwijfeld te zoeken in de slechte meteorologische omstandigheden die toen heersch- ten (groote regenval), waarop reeds eerder werd ge- wezen (zie fig. 2, pag. 177). In de tweede plaats werd onderzocht of de grootte der cellen evenals het aantal cellen per kolonie aan tem- poraire variaties onderhevig is. Bij Diatoma elongatum werd de lengte ') der cellen gemeten, bij Melosira Bin- deriana de breedte der draden (morphologisch is dit homoloog met de lengte der cellen van Diatoma) en ook 1) De „Apikalachse" volgens O. Müller. 217 de lengte der cellen (waaronder verstaan wordt de langste afmeting der cel ’). Inderdaad bleken bij beide vormen aanzienlijke verande- ringen in afmeting op te treden. Bij Melosira bleken over ‘t algemeen lengte, breedte en aantal cellen per draad een overeenkomstig. verloop te hebben, zoodat breede draden gepaard gaan met lange cellen en met veel cellen per draad; zie tabel 13. Tabel 13. Gemiddelde lengte, breedte en aantal cellen per draad van Melosira Binderiana; lengte en breedte in deelstrepen © van den micrometer, 1 = 1.5 u. | | Datum. MGT esl lic le ahi | 250010 3) VAI PRI OTO Mitel 28) x Breedte 4:94) 5.28 4.19) 4.56) 4.72 4.72, 4.95 53 4.94 Lengte |17.74 17.5 |15.7 |15.36|14.44; — |16.84)16.9 | 17.56 Aant. cell. BES NG OEE Ee Ae AA EEG | Nec We zullen ons echter alleen met de breedte verder bezig houden; behalve de in de tabel gegevene, zijn nog eenige andere bepalingen gedaan, die in de curve van fig. 5 zijn vereenigd (de doorgetrokken lijn, waarmede de cijfers links correspondeeren). Uit deze graphische voor- stelling ziet men, dat 1° de breedte der draden sterke variatie vertoont. 2° de smalste draden niet voorkomen in den zomer zooals men volgens de theorie Wesenberg Lund — Ostwald zou moeten verwachten. Hoewel het verloop der curve zeer gecompliceerd is, is het toch mogelijk tot op zekere hoogte het verloop hiervan te verklaren, en wel door deze in verband te 1) De ,,Pervalvarachse” volgens O. Müller. id : ST Melosira Binderiana. De doorgetrokken lijn geeft aan de breedte der draden in deelstrepen van den micrometer (1 = 1.5 v.), hiermee correspondeeren de cijfers links; de gestippelde lijn (en de cijfers rechts) het aantal draden, dat per L. water voorkomt. brengen met de periodiciteit der soort en met de inwerking van de uitwendige levensomstandigheden. De curve, die de periodiciteit, dus het aantal draden per Liter aangeeft, is daarom ook in de figuur aangegeven (stippellijn, waar- mee de cijfers rechts correspondeeren). 219 Uit vergelijking dezer beide lijnen blijkt, dat in 't algemeen een achteruitgang van het aantal draden per Liter gepaard gaat met een toename in breedte der draden, en omgekeerd, zoodat de twee lijnen dikwijls een tegengestelde richting hebben (vgl. 12 November — 17 December; 1 April — 23 April; 23 April — 25 Juni; 26 Augustus — 16 September). Men mag dus aannemen, dat de aanwezigheid van zeer veel individuen in het plankton gepaard gaat met smaller worden der draden en omgekeerd. Wanneer veel individuen aanwezig zijn, moet de strijd om het bestaan intenser worden, b.v. doordat de voedingsstoffen minder over- vloedig zijn. In de meening, dat de breedte — en in 't algemeen de grootte — der cellen afneemt door ver- scherping van den strijd om het bestaan, wordt men versterkt door het feit, dat de loop der curven ten opzichte van elkaar afwijkingen vertoont met het boven beschrevene, welke afwijkingen echter eveneens verklaard worden door ongunstige invloeden. Dit is het geval van midden Januari — eind Maart en van midden October — eind October. Van ongeveer midden Januari — midden Maart was het water door ijs en soms ook door sneeuw bedekt, en door de dikke, vaak grijze, ijslaag wordt natuurlijk zeer weinig licht doorgelaten en het water van de atmosfeer afgesloten, waardoor de assimilatie sterke belemmering moet ondervinden, zoodat toch ondanks het geringe aantal individuen ongunstige levensomstandigheden heerschen. Niet onmogelijk is ook, dat in het, tengevolge van de ijsbedekking tot rust gekomen water, de draden bezinken en dat de smallere — door hun relatief grooter oppervlak — langzamer bezinken dan de breedere. Daargelaten nu welk van beide invloeden de belangrijkste is, is toch de sterke daling van de lijn in den tijd tusschen midden Januari en midden Februari wel te verklaren. De andere afwijking 220 (tusschen 14 en 28 October) is ook zeer goed door ongun- stige invloeden te verklaren: na 14 October is een hevige regenval opgetreden, waarvan de ongunstige invloed op de planktonontwikkeling reeds werd meegedeeld, deze blijkt zich dus niet alleen te uiten in een vermindering van het aantal, maar ook van de afmeting der individuen. De kleinste cellen vindt men 23 April, tijdens een ontwik- kelingsmaximum, dat echter toch niet zoo buitengewoon sterk uitgesproken is; het is echter interessant, dat dan een andere Diatomee (Diatoma elongatum) dan juist een reus- achtig ontwikkelingsmaximum heeft, (8 millioen per Liter) en dus zeer veel voedingsstoffen aan de circulatie onttrekt. De blauwwieren-vegetatie, die van eind Mei—eind Juni optreedt, schijnt niet in zoo sterke mate van ongunstigen invloed te zijn, echter wordt misschien hierdoor toch ver- klaard, dat de grootste cellen eerst optreden, wanneer deze vegetatie voorbij is (vanaf begin Augustus). We moeten dus tot de conclusie komen, dat de optredende veranderingen in de breedte van Melosira-draden tot in bijzonderheden zijn te verklaren door aan te nemen, dat de grootte der cellen afhankelijk is van tro- phische factoren: slechte voedings- en assimi- latie-omstandigheden (groot planktongehalte, iisbedekking, toevoer van voedselarm regen- water) hebben steeds tengevolge een smaller worden der draden, terwijl omgekeerd een daling van het aantal individuen in het plank- ton en als gevolg hiervan een ter beschikking komen van meer voedingsstoffen gepaard gaat met een toename in grootte. Afgezien van het al of niet juist zijn dezer verklaring, blijkt in elk geval uit het verloop der curve, dat we de meening moeten laten varen, dat de gewone celdeeling bij - de Diatomeae steeds gepaard gaat met een kleiner worden der cellen en dat vergrooting alleen mogelijk is door 221 vorming van auxosporen. In ons geval trad driemaal vergrooting van cellen op: nl. van 12 Nov.—11 Jan, van 18 Febr.—1 April en van 23 April—14 Oct. Om de volgende redenen lijkt het mij zeer onwaar- schijnlijk, dat de ontkieming van auxosporen hiervan de oorzaak zou zijn: 1°. is het aantal auxosporen, dat in den loop van het onderzoek werd aangetroffen buitengewoon gering. Onder de millioenen draden, die ik onder oogen heb gehad, werden slechts 12 maal auxosporen waargenomen, terwijl deze toch gemakkelijk in het oog vallen; buitendien werden deze alleen geconstateerd van eind Juli—eind Sep- tember. Zeer onwaarschijnlijk is het, dat deze auxosporen lang in rust blijven, ze zouden dan gedurende langeren tijd moeten zijn waargenomen en verder waren de meeste reeds tot korte draden uitgegroeid. Misschien echter wordt de sterke stijging, die na eind Augustus optreedt — althans voor een deel — veroorzaakt door ontkieming der auxosporen, 2°. wanneer de vergrooting een gevolg was van ont- kieming van auxosporen, dan zouden tijdens de stijging (b.v. van Aug.—Oct.) een grooter aantal cellen van 15 u en daarboven (de auxosporen zijn meest + 20 u) moeten voorkomen; dit is echter niet het geval. Daarentegen wijst alles er op, dat een geleidelijke vergrooting der cellen mogelijk is, dus zonder auxosporen-vorming, deze vergrooting zal dan plaats hebben tijdens de normale celdeeling. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk, dat deze vergrooting der cellen tijdens de celdeeling ook bij andere planktonische Diatomeae optreedt: immers nog van geen enkele der meest bekende planktondiatomeeén als Fragilaria, Diatoma en Asterionella is ooit één enkele auxospore gevonden, terwijl toch bij elke celdeeling — volgens de oude opvat- ting — de cellen kleiner moeten worden. Tot deze aanname 222 komen ook al Schröter en Vogler (1902): „so scheint uns die Annahme eines nachträglichen Wachstums zum Ausgleich des Kleinerwerdens bei der Teilung nicht aus- geschlossen"’. Om in deze aangelegenheid meer zekerheid te krijgen, werden bij Diatoma elongatum overeenkomstige bepalingen gedaan. Andere soorten konden niet in aanmerking komen, omdat deze gedurende een groot deel van het jaar niet in voldoende aantal in het plankton aanwezig waren; trouwens dit geldt ook al voor Diatoma, waar het niet mogelijk was deze metingen uit te voeren tusschen 11 Jan. en 1 Maart, tusschen 23 Mei en 8 Juli en tusschen 16 Sept. en 28 Oct. Een verdere moeilijkheid is, dat bij sommige metingen maxima bij verschillende lengten optreden (in Juli en Augustus); dit zou dus wijzen op een menging van 2 rassen van verschillende lengte, evenals dat voor Fragi- laria crotonensis door Schröter en Vogler (1902) is aangetoond. Hierdoor wordt de zaak natuurlijk zeer veel gecompliceerder. Vergelijkt men de lijn, die de gemiddelde lengten aan- geeft met die van de periodiciteit (zie fig. 6) dan blijkt ook lang niet zoo sterk het verband tusschen beide, maar toch blijkt ook hier van 12 Nov.—23 Mei het dalen van de lijn, die de talrijkheid aangeeft, gepaard te gaan met een stijging van de lengte en omgekeerd, zooals men ook naar analogie van den toestand bij Melosira mocht ver- wachten. Na 23 Mei echter zou de lengte moeten stijgen: dat hier echter juist een daling optreedt is misschien toe te schrijven aan het optreden van een kleiner ras, met een lengte van meest 23—26 (zie tabel 14), het stijgen der lijn na 8 Juli zou veroorzaakt kunnen worden door het weer verdwijnen van dit korte ras. Of, evenals bij Melosira, tengevolge van de ijsbedekking ook een zoo sterke afname van de celgrootte plaats vindt, 44 42 40 38 36 225 ! kon helaas niet worden nagegaan, doordat te weinig individuen in het plankton aanwezig waren. Hoe dit ook zij, een zoozeer gewenschte bevestiging van wat bij Melosira gevonden werd, kan door de metingen van Diatoma niet voldoende gegeven worden. t ii t i ie Hiks a f hi i B) Ge ae oe [| a se eee ew [Ne ta tt Fig. 6. Diatoma elongatum. Hi i 70.000 60.000 40.000 30.000 | 20.006 10.000 De cijfers links en de doorgetrokken lijn geven aan de lengte der cellen, 1 = 1.5 w.; de cijfers rechts en de stippellijn het aantal kolonién per Liter. Dergelijke metingen zijn door Dakin and Latarche (1913) gedaan voor Tabellaria fenestrata en Asterionella gracillima. Ook zij vonden eenig verband tusschen de RER ien 224 ontwikkelingsmaxima en minima en tusschen de lengte der cellen, nl. dat bij beide soorten de grootste cellen voor- komen wanneer de soort in het plankton het rijkst ver- tegenwoordigd is en omgekeerd. Dit zou dus geheel in strijd zijn met het door mij meegedeelde. Vergelijkt men echter nauwkeurig hun data betreffende celgrootte en aantal individuen in het plankton, dan blijkt bij Tabellaria tweemaal tijdens een sterk ontwikkeld maximum, nl. in Augustus en November ook de celgrootte te dalen. Bij Asterionella, waar de hoeveelheden nooit zoo groot worden, is dit niet het geval. Men moet zich echter ook niet voorstellen, dat elk ontwikkelingsmaximum gepaard zou moeten gaan met verkleining van de cellen, dit is alleen het geval wanneer tijdens het maximum zoo- Tabel 14. Lengte der cellen van Diatoma elongatum, 1 = 1.5 u. Datum. 9 XI [26 XI 111) 1 IV 23 Vij 5 VE 12 VIII 16 IX 17~20 1 20-=23 1 23~26 | 9 | 4 26—29 2 3 2 205304 gh, 1AM FS 9 3 30235 2E A 5 3 gld Wis alae 2 35—38 | 8 2 Be 15. See 2 36415 10 42 de 47 96 50 5 41-44 | 6 /10 6 8 4122 eee Jest, Wag: AAS Az RO TAG zel 5 2 a 47—50 | 5 3 6 8 7 | 208 50—53 | 6 5 8 Daa | vit 53—56.' 1 1 1 Laced | ala oa 56—59 1 Gemidd. | 41.5 41.58, 42.2 | 40.32 | 39.68 | 33,24 | 35.82 | (36.4) 225 veel cellen gevormd worden, dat er schaarschte aan voedingsstoffen ontstaat. Zoolang echter de gunstige ontwikkelingsomstandigheden geen aanleiding geven tot een maximum, dat zoover gaat, dat gebrek aan voedingsstoffen ontstaat, zal door deze gunstige omstan- digheden ook zeer goed vergrooting van de cellen kunnen optreden. Dit zou bij Asterionella (Dakin and Latarche) het geval geweest zijn, en misschien ook wel bij ons onderzoek bij Diatoma en Melosira tijdens de niet groote maxima van resp. 26 Augustus en 14 October (zie de curven van figuur 5 en 6). Over seizoenvariaties bij het zooplankton wil ik zeer kort zijn, daar in de litteratuur hierover reeds zooveel is meegedeeld en mijn onderzoek niet tot nieuwe resultaten aanleiding heeft gegeven. Daphne longispina cucullata. In April is de helm afge- rond en een relatief korte schaalstekel ontwikkeld (forma apicata Kurz). De helm begint zich in Mei te ontwikkelen en in Juni is reeds een groote helm en een lange stekel aanwezig. Midden Juli komen de vormen met grootste helm en stekel voor (forma Kahlbergiensis Schoedler). Eind Juli nemen helm en stekel reeds sterk in omvang af (forma berolinensis Schoedler). Bosmina coregoni. De verschillende vormen, die in den loop van het jaar optreden, zijn het best onder te brengen onder de forma humilis Lilljeborg. Gewoonlijk echter is de projectie der eerste antennen kleiner en ontstaat ook wat betreft de schaalhoogte een overgang tot de forma Lilljeborgii Sars. De schaalstekel is vaak slechts door een scherpen hoek aangeduid, de borstel er voor dan vaak niet te vinden. De lengte der eerste antennen neemt in het begin van den zomer aanzienlijk toe, eind Augustus weer af. In Juli komen vormen voor met vrijwel loodrecht naar beneden gerichte antennen, die meer dan °/; van de lichaamslengte lang zijn. Nederl. Kruidk. Archief. 1919, 15 226 Het optreden van celdeelingen. Melosira Binderiana. Voor zoover ik heb kunnen nagaan, is nog slechts weinig bekend, wanneer de celdeelingen bij de phyto- plankton-organismen plaats hebben. Wel is in 't algemeen bekend, dat dit proces door tal van physische factoren (temperatuur, licht) wordt beïnvloed. Mijn onderzoek beperkt zich tot het nagaan, wanneer in den loop van den. dag de meeste deelingen optreden. Er werden 2 seriën van monsters verzameld: éért maal (25/26 Aug.) van 10!/, uur n.m. tot 5!/. uur v.m. en om 4 uur n.m., de tweede maal (16/17 Sept.) van 8 uur n.m. tot 12'/, uur v.m., 9%/, uur v.m., 4 uur n.m. en 6!/, uur n.m. (zie tabel 15 en 16). De monsters werden verzameld door middel van filtreering met tafzijde, bij het zoo geconcentreerde materiaal werd onmiddellijk een gelijk volumen Flemming’s mengsel gevoegd. Het uitwasschen geschiedde door cen- trifugeering. Het was oorspronkelijk mijn bedoeling het „probleem aan meerdere soorten na te gaan, het gelukte mij echter niet preparaten te vervaardigen, waarin de kernen zoo goed gekleurd waren, dat duidelijk te zien was of de kernen (en cellen) in deeling waren of niet, zoodat van dit plan afgezien moest worden. Bij sommige soorten (en wel Diatomeae) is echter al zonder kleuring te zien of de cellen in deeling zijn, het best gaat dit voor Melosira Binderiana: de cellen zijn dan langer, de 2 schaalhelften zijn uiteengegaan en de inhoud, die normaal meest bij de gordelband geconcentreerd is, vertoont min of meer verdeeling in tweeën. Er werd nu een preparaat gewoon in water gemaakt op een verdeeld objectglas en bij elken draad, die in het gezichtsveld kwam, geteld, uit hoeveel cellen deze bestond en hoeveel cellen hiervan in deeling waren. Nadat een voldoend aantal cellen (meest werd met 50 draden volstaan) was nagegaan, werd uit- gerekend op hoeveel cellen er één voorkomt die in deeling en EE EE OEL ER 227 verkeert. In tabel 15 en 16 resp. van 25 Aug. en 16 Sept. zijn deze bepalingen vereenigd. Tabel 15. Tijd 10, nim. 12 van. 2v.m. | 3°/,v.m.| 51/, vm. | 4u. n.m. Temp. NGS NS 15 165 Aantal cellen | | a | waaroplindeeling 73 | 54 | Ddl OST Sy) Tabel 16. Tijd | 8n.m. | On.m. |10?/,n.m.!/121/, v.m.| 93/, v.m. Temp. E425 ies: 14222 14e SS 6 Aantal cellen | | waarop lindeeling! 12.6 11 10 8.2 10.3 Tijd 10°/,v.m.) 4n.m. !5?/,n.m. | 6'/,n.m. | Temp. | 13°.6 Wea AES hek Aantal cellen | | | | waarop lindeeling, 7.5 LG oe US MS Uy Saeed 2a Bij vergelijking van beide tabellen blijkt, dat in eind Augustus (tabel 15) het aantal deelingen aanzienlijk veel grooter is dan in midden September. Ook dit staat waar- schijnlijk weer met de periodiciteit in verband, immers Melosira gaat dan juist in aantal in het plankton ook sterk achteruit, en deze achteruitgang heeft juist in midden September tot een minimum geleid; bij materiaal uit iets lateren tijd zou men dus weer een vermeerdering van het aantal deelingen mogen verwachten. Uit tabel 15 zou blijken, dat de meeste deelingen optreden te ongeveer 4 u. v.m., uit tabel 16 zou volgen, dat de meeste cellen in deeling zijn om 12'/, v.m. en te 103/, v.m. Hoewel de verschillen niet zeer groot zijn, geldt toch 228 voor beide gevallen, dat gedurende de morgenuren (van middernacht — middag gemiddeld meer deelingen voorkomen dan in de namiddaguren (middag — middernacht): in tabel 5 zijn deze cijfers resp. 4.2 en 5.6, in tabel 6 resp. 8.7 en 11.9. Hoewel in den loop van den dag vrij danzienlijke variaties optreden in de verhouding der cellen, die wel en niet in deeling zijn, blijkt toch niet, dat het optreden der deelingen gebonden is aan een bepaald deel van den dag en aan bepaalde omstandigheden van temperatuur en licht. HOOFDSTUK III. De Eponten. Alle voorwerpen, die gedurende eenigen tijd in het water vertoefd hebben, worden bedekt met een min of meer dikke, soms draderige laag van meest vuilbruine kleur. Uit den aard der zaak zijn deze voorwerpen vaak de ondergedoken deelen van hoogere planten, hoewel evengoed hiertoe behooren de draadwieren, copepoda e. a. levende dieren en levenlooze voorwerpen (staken, tonnen, beschoeiïngen, lijken van dieren etc.) Bij microscopisch onderzoek blijkt deze laag voor het grootste deel te bestaan uit levende organismen, meest plantaardige en wel vrnl. Diatomeeén. Zij vormen een goed omgrensde associatie, de samen- stelling is overal in het gebied vrij homogeen, terwijl de omgrenzing ten opzichte van de overige associaties in het littoraal (omvattende de plankton- en bodemorganismen) behoorlijk scherp is uitgesproken. Slechts enkele soorten zijn bepaald zichtbaar vastgehecht: Cymbella en Gomphonema soorten aan slijmstelen, andere Cymbella soorten in slijmbuizen, Synedra soorten door middel van slijmafscheidingen uit pori, verschillende draad- wieren door rhizoiden; talrijke andere daarentegen be- wegen zich vrij over het substraat: Navicula, Nitzschia Bacillaria e. a. Van talrijke andere soorten is mij echter niet recht duidelijk, hoe zij zich op het substraat blijvend weten 240 vast te houden; tot deze categorie behooren zeer talrijke soorten; b.v. van de Diatomeae: Melosira, Diatoma, Fragilaria, Tabellaria; van de Chlorophyceae: Pediastrum, Scenedesmus e. v. a. Ik heb deze associatie aangeduid met den naam eponfen '). Hieronder worden dan verstaan plantaardige of dierlijke organismen, die zich aan de oppervlakte van allerlei voorwerpen (substraat) vastgehecht bevinden; het substraat verschaft alleen de groeiplaats maar niet het voedsel, dit wordt uit het omgevende medium opgenomen. Het begrip eponten is dus eenvoudig een uitbreiding van datgene, wat met epiphyten en epibionten wordt aangeduid. In ons speciaal geval zijn de eponten voor verreweg het meerendeel epiphyten, aangezien het substraat bijna steeds bestaat uit planten (in den vorm van hoog opschietende monocotyle oeverplanten). Aangezien echter ook andere voorwerpen als substraat kunnen dienen en de hierop zich bevindende organismen veelal dezelfde zijn als die welke op de planten groeien, bleek het noodig een woord te hebben, dat betrekking had zoowel op levend als op dood substraat. Slechts weinig is de hier behandelde groep van orga- nismen onderwerp van studie geweest, wel worden in de litteratuur hier en daar soortenlijsten gegeven, Zacharias (1902), Huber (1906), maar uit een biologisch oogpunt zijn ze voor zoover mij bekend nooit behandeld, wat wel verwonderlijk is, daar het plankton zoo buitengewoon uitvoerig behandeld is. Ik moest derhalve beginnen met een methode van onderzoek en een werkprogramma op te stellen. Ik heb hierbij getracht zooveel mogelijk aansluiting te krijgen met het planktononderzoek, waardoor men het groote 1) Naar het Grieksche ra èmovra, datgene wat zich aan de opper- vlakte bevindt. 231 voordeel heeft resultaten te verkrijgen, die direct hiermee te vergelijken zijn, Het zijn vrnl. de volgende problemen naar wier op- lossing ik gestreefd heb: A. Systematisch onderzoek, B. Verspreiding der soorten over het gebied, C. Invloed van het substraat, D. Invloed van het plankton op de epontische vegetatie, E. Quantitatief onderzoek, EF. Periodiciteit, G. Invloed van de omgeving, H. Morphologie. Elk dezer problemen zal in den loop van dit hoofdstuk afzonderlijk behandeld worden. A. Systematisch onderzoek. De methode, die hierbij gevolgd werd, was zeer een- voudig: met behulp van een mes werd van eenig voorwerp de bruine laag afgeschraapt en met wat water in een buisje gespoeld. De noodige aanteekeningen — betreffende aard en toestand van het substraat, de plaats van monster- name en verdere bijzonderheden — werden gemaakt, het materiaal werd levend onderzocht of formol (tot een 2 °/, oplossing) werd toegevoegd. Zonder verdere voorberei- ding konden de groen- en blauwwieren gedetermineerd worden, met de diatomeeën gelukte dit slechts bij uitzon- dering. Voor de determinatie der Cyanophyceae werden gebruikt: Lemmermann (1910), Migula (1907) Lindau (1914), voor de Chlorophyceae: Pascher (1912) voor- zoover verschenen, West (1904, 1904—1916) Migula; voor de Diatomeae: Pascher, von Schönfeldt (1907), van Heurck (1899). Voor de determinatie der Diatomeae moesten gewoonlijk — vooral in het begin — speciale „diatomeeën-preparaten” gemaakt worden. Hoewel in vrijwel alle handboeken over de systematiek der Diafomeeën 252 zeer volledige recepten gegeven worden voor het maken dezer preparaten — die hierop neerkomen, dat de organische stof vernietigd wordt en de schaalhelften van elkaar loslaten — wil ik toch de door mij gevolgde methode hier in het kort uiteenzetten, omdat deze iets van de normale afwijkt en voordeelen boven deze biedt. Een kleine hoeveelheid van het te onderzoeken monsters werd in een klein Erlemeyer-kolfje (van b.v. 25 c.c.m.) gedurende 5—10 minuten gekookt in salpeterzuur, waarbij gewoonlijk eenig kaliumchloraat was gevoegd. Het is niet noodig hierbij bepaalde verhoudingen streng in acht te nemen; explosies, waardoor sommige procédés soms gevaarlijk worden, zijn mij bij mijn werkwijzen nooit voorgekomen. Na eenige minuten koken is de bruine kleur der vloeistof in goudgeel veranderd. Meestal wordt dan aanbevolen water toe te voegen en de vaste bestanddeelen (waaronder de diatomeeënschalen) te laten bezinken en dan de boven- staande vloeistof voorzichtig af te gieten en dit te herhalen totdat alle chemicaliën verwijderd zijn; door regeling van den tijd voor bezinking kan men tegelijk de schalen grootendeels bevrijden van de sneller en langzamer be- zinkende verontreinigingen. Deze methode is echter zeer tijdroovend. Ook wascht men het zuur wel uit op een filter, dit gaat veel vlugger; men heeft dan echter het nadeel, dat alle niet opgeloste verontreinigingen mee in het preparaat terecht komen, wat soms zeer hinderlijk kan zijn. De door mij gebezigde methode, beide voordeelen — korte tijdsduur en toch behoorlijke reiniging — in zich vereenigend, bestaat in het toepassen van de centrifuge. De benoodigde utensilién zijn dezelfde als die bij de centrifugeering van het plankton beschreven. De salpeterzuurhoudende vloeistof, waarin zich de diatomeeënschalen bevinden, wordt in de glazen buisjes gedurende korten tijd gecentriufugeerd, de schalen verzamelen zich in de capillaire punt en de bovenstaande vloeistof 233 kan zonder bezwaar afgegoten worden. Dan wordt versch water — eerst leiding-, dan gedistilleerd water — toege- voegd en weer gecentrifugeerd; door dit 4 maal toe te passen, is de zure reactie gewoonlijk verdwenen. Doordat men de omwentelingssnelheid en den tijd nauwkeurig kan regelen, kan men tegelijk de grovere, snel bezinkende, en de fijnere, langzaam bezinkende, verontreinigingen meestal bijna totaal verwijderen. De geheele uitwassching en reiniging behoeft in normale gevallen niet meer dan 15 minuten in beslag te nemen, waarbij men nog zooveel monsters tegelijk kan behandelen als men buisjes in de centrifuge kan plaatsen. Ee Het aantal soorten, dat in één monster voorkomt is gewoonlijk vrij groot. Ter illustreering moge hier een soortenlijst volgen van een geheel willekeurig monster (i c. van 12 November 1916, verzameld van een bies); bij elke soort is de frequentie-index ') vermeld: Chlorophyceae. Pediastrum duplex (1). x Boryanum (2). Scenedesmus Hystrix (1). is quadricauda (3). Coelastrum microporum (2). Microspora tumidula (3). Oedogonium spec. ster. (2). Closterium Venus (2). i moniliferum (1). Cosmarium granatum (1). x reniforme (1). Diatomeae. Melosira varians (6). 1) Zie noot pag. 202. 234 Melosira Binderiana (1). Tabellaria flocculosa (4). 5 fenestrata (5). Diatoma elongatum (4). Fragilaria crotonensis (1). x capucina (5). i construens (var. biceps en binodis) (5). Synedra pulchella (3). st Ulna var. (3). 3 affinis (3). Eunotia major? (2). Navicula gracilis (3). 5 radiosa (3). 3e scufelloides (2). A (Pinnularia) nobilis (1). Gyrosigma attenuatum (1). Gomphonema constrictum (3). 5 gracile (1). is acuminatum (2). - Cymbella lanceolata (3). : cistula (4). 5 prostrata (2). Cymatopleura elliptica (2). Cyanophyceae. Chroococcus limneficus (2). Gomphosphaeria lacustris (1). Oscillatoria spec. (3). Hoewel elk monster individueele verschillen vertoont, geeft toch deze analyse een zeer voldoend beeld van een normale epontische begroeiing. Zooals uit de frequentiecijfers blijkt, nemen de Diatomeae een zeer overheerschende plaats in, de Chlorophyceae beteekenen weinig en de Cyanophyceae nog veel minder, 255 de verhouding tusschen deze drie groepen is gewoonlijk dezelfde; een enkele maal treden de Chlorophyceae meer op den voorgrond door een sterke ontwikkeling van draadwieren (vrnl. Microspora, Oedogonium, Bulbochaete, Cladophora, Mougeotia). De soorten, die epontisch werden aangetroffen, zijn in de volgende lijst vereenigd. Chlorophyceae. Asterococcus superbus (Cienk.) Scherffel. + Characium spec. * Pediastrum duplex Meyen. is 5 » var. reficulatum Lagerh. — Saas Boryanum (Turpin) Menegh. ” x var. brevicorne A. Braun. ‘i 7 var. longicorne Reinsch. 2 Kawraiskyi Schmidle. = 5 Tefras (Ehrenberg) Ralfs. B biradiatum Meyen. * Oocystis lacustris Chodat. Tetraedron muticum (Al. Braun) Hansg. 5 caudatum (Corda) Hansg. tE zi crassispinum (Reinsch) Wille. * Scenedesmus obliquus (Turpin) Kützing. 5 Hystrix Lagerheim. x 3 quadricauda (Turpin) Bréb. bijugatus (Turp.) Kütz. alfernans (Reinsch) Hansg. * Kirchneriella lunaris (Kirchner) Moebius. . * Dictyosphaerium Ehrenbergianum Naegeli. Ankistrodesmus falcatus (Corda) Ralfs. * Coelastrum microporum Naegeli. + Stigeoclonium spec. + Chaetophora elegans (Roth) Agardh. + Microthamnion Kützingianum Naegeli. 236 + Coleochaete scutata Bréb. + Chaetosphaeridium Pringsheimii Klebahn. + Conferva (Triblonema) bombycina (Ag.) Lagerh. + Microspora tumidula Hazen. + Oedogonium Boscii Wittrock v. occidentale. is . intermedium Wittrock. s spec. div. ster. indet. | Bulbochaete ‘ass s ems, ¥9 Botryococcus Braunii Kiitz. Ophiocythium cochleare A. Br. + Sciadium Arbuscula Al. Br. Cladophora glomerata (L.) Kiitz. % crispata (Roth.) Kiitz. + Spirogyra spec. ster. div. indet. + Mougeotia genuflexa (Dillw.) Ag. sli ig quadrangulata Hass. Closterium Leibleinii Kütz. 4 moniliferum (Bory.) Ehrbg. 5; Ehrenbergii Menegh. +3 gracile Bréb. Pleurotaenium Ehrenbergii (Ralfs) Delp. Cosmarium granatum Bréb. 5 Er var. subgranatum Nordst. 5 Meneghinii Bréb. is reniforme (Ralfs) Arch. is punctulatum Bréb. 3 protractum (Naeg.) Arch. ES Turpinii Bréb. 7 subprotumidum Nordst. 5, Boeckii Wille. $i subcostatum Nordst. - humile Nordst. ,; » var. Raciborskii Schmidle. 2 5 , striatum (Boldt) Schmidle. * Staurastrum papillosum Kirchner. * DOT _ * Staurastrum polymorphum Bréb. 5 1 paradoxum Meyen. Diatomeae. Melosira varians Agardh. Es Binderiana Kütz. * Cyclotella comta (Ehrbg.) Kütz. * Coscinodiscus subtilis Ehrbg. var. lacustris Lemm.? Tabellaria flocculosa Kiitz. 5 fenestrata (Lyngbye) Kütz. * Diatoma elongatum Agardh. * Fragilaria crotonensis Kitton. is capucina Desmazières. 5 af var. consfricta Grun. 5s construens (Ehrbg.) Grun. cp es var. binodis Grun. + > „ biceps Stroese. + Synedra pulchella Kütz. IT ie Ai var. lanceolata O'Meara. i: 5 Vaucheriae Kütz. zit 5 Ulna Ehrbg., met talrijke variëteiten b.v.: al 5 „ var. biceps Kütz. iT £ » var. vitrea Kütz. a Ne Acus Kütz. i » var. angustissima Grun. ir 5 affinis Kütz. * Asterionella gracillima (Hantzsch) Heiberg. Eunotia major W. Smith. 8 » var. bidens W. Smith. » lunaris') Ehrbg. + Achnanthes minutissima Kiitz. 1) Waarschijnlijk komen nog meer soorten en variëteiten van dit geslacht voor, deze zijn echter meest zeer weinig talrijk en de deter- minatie daarom moeilijk. 238 + Cocconeis Pediculus Ehrbg. ip Ss Placentula Ehrbg. + 7 Disculus Schumann. Navicula (Diploneis) elliptica Kütz. 5; (Neidium) affinis Ehrbg. 3 Bacillum Grun. 5 gracilis Ehrbg. 55 Reinhardti Grun. sf cryptocephala Kütz. 5 En var. exilis Kütz. 1 » veneta Kütz. 5 hungarica Grun. var. humilis Donkin. 5 rhynchocephala Kütz. 1 vulpina Kütz. 0 radiosa Kütz. 5 Gastrum Ehrbg. > pusilla W. Smith. ¥ scutelloides W. Smith. stauroptera Grun. var. parva Grun. 5 (Pinnularia) viridis Ehrbg. 5 3 nobilis Ehrbg. Stauroneis Phoenicenteron Ehrbg. Gyrosigma attenuatum Kiitz. | Coke Spenceri W. Smith. var. nodifera Grun. + Gomphonema constrictum Ehrbg. 5 Augur Ehrbg. 5 angustatum? Kütz. 5 gracile Ehrbg. ‘i acuminatum Ehrbg. subclavatum Grun. Rhoicosphenia curvata (Kütz.) Grun. Cymbella Ehrenbergii Kiitz. x cistula Hemprich. 5 lanceolata (Ehrbg.) v. Heurck. ae 5 var. cornuta Ehrbg. Se ee er en en ek de ee de de te ee 239 + Cymbella helvetica Kiitz. + 5 aspera Ehrbg. fi ke tumida? Bréb. st 5 (Encyonema) prostrata Berkeley. i 5 si ventricosa Kütz. 5 caespitosa Kütz. _ Amphora ovalis Kütz. Epithemia turgida (Ehrbg.) Kütz. —- 9 i var. Westermanni Kiitz. 55 Sorex Kiitz. is Argus Ehrbg. 55 » var. amphicephala Grun. ‘+ Rhopalodia ventricosa (Grun.) O. Müller. Bacillaria paradoxa Gmelin. Nitzschia sigmoidea (Nitzsch) W. Smith. vermicularis (Kütz.) Hantzsch. J palea') Kiitz. Cymatopleura Solea Bréb. A elliptica Bréb. Surirella biseriata Bréb. 3 linearis W. Smith. En capronii Bréb. » ovalis Bréb. Campylodiscus hibernicus. Ehrbg. Cyanophyceae. * Chroococcus limneticus Lemm. Microcystis spec. div. * Gomphosphaeria lacustris Chodat. * Coelosphaerium Kützingianum Naeg. Holopedia Dieteli P. Richter. + Oscillatoria princeps Vauch. 1) Waarschijnlijk komen nog wel meer soorten voor; ze zijn echter steeds vrij zeldzaam, en betrouwbare determinatie is zeer moeilijk. 240 + Oscillatoria proboscidea Gomont. a és tenuis Ag. + Arfhrospira Jenneri Stizenb. Lyngbya ochracea? (Kiitz.) Thuret. es aeruginosa (Mertens) Liebmann. Aulosira laxa Kirchner. | Rivularia pisum Ag. Op sommige planktonorganismen komen nu en dan eponten voor; op Crustacea, maar vooral op Cyclops- soorten het geheele jaar door Colacium vesiculosum Ehrbg., de begroeiing kan soms buitengewoon dicht zijn; op draden van Melosira Binderiana, Cothurnia crystallina Ehrb. Tusschen de eponten komen geregeld, zij het ook in geringen getale, enkele dierlijke organismen, vooral Nema- toda en Rotatoria, voor; van de Crustacea komen bijna alleen in aanmerking Alona quadrangularis en Alonella nana, ook deze zijn echter nog zelden. In bovenvermelde lijst komen tal van soorten voor, die ook reeds in de planktonlijsten vermeld zijn, m. a. w. vele soorten, die in het plankton geregeld voorkomen, kunnen ook epontisch leven; andere daarentegen komen vrijwel alleen epontisch voor, terwijl ook talrijke overal in het gebied, in alle associaties worden aangetroffen. Zooals in den loop van dit hoofdstuk zal blijken, is het van belang deze drie groepen uiteen te houden. Daarbij zullen fypische eponfen genoemd worden die soorten, waarvan het gemiddelde der frequentieindices aanzienlijk veel grooter is in de associatie der eponten dan in de andere (plankton en bodem), deze zijn aangeduid door +; planktoneponten die, waarbij dit gemiddelde aanzienlijk veel grooter is in het plankton, deze zijn aangeduid door een *; facultatieve eponten die, waarbij noch het een, noch het ander het geval is; gewoonlijk zijn dit ubiquisten, soorten, die zoowel in het plankton als op den bodem en 241 als eponten voorkomen; ook gevallen, waar twijfel bestond, zijn tot deze groep gerekend. Aangezien bij de analyse van elk monster voor elke soort de frequentieindex werd geschat, leverde de practische uitvoering van deze verdeeling geen moeilijkheden op; ook de verschillen der gemiddelden in elk der drie associaties (plankton, bodem en eponten) zijn voor elke soort meestal wel zoo groot, dat slechts zelden twijfel hoeft bestaan. B. Verspreiding der soorten over het gebied. Bij het begin van het onderzoek werd elk monster op een kadastrale kaart met zoo groot mogelijke nauwkeurig- heid aangegeven, zoo noodig met behulp van hoekmeting met een sextant. Later werden dergelijke hooge eischen aan nauwkeurigheid niet meer gesteld, daar al spoedig bleek, dat over het geheele gebied een zeer gelijksoortige epontische flora voorkomt. Dit wil echter volstrekt niet zeggen, dat alle monsters vrijwel aan elkaar gelijk zijn; er treden integendeel zoowel qualitatieve als quantitatieve verschillen op; deze kunnen echter op een zeer beperkt terrein al aanzienlijk zijn, terwijl monsters van ver uiteen- gelegen plaatsen volkomen aan elkaar gelijk kunnen zijn. Op enkele plaatsen zijn echter constante afwijkingen met den normalen toestand op te merken. Dit is b.v. het geval met de moerassige overgangszone langs den rand van het Meer; karakteristieke verschillen zijn hier: 1° het ontbreken der planktoneponten, 2° het voorkomen van eenige Diatomeae (Eunotia-, Epithemia- en Gomphonema-soorten), 3° het dikwijls overheerschend zijn der Chlorophyceae; vrijwel alle soorten der bovenvermelde lijst komen hier voor. De overgang van de epontische microflora in de moeras- zone tot die van de grens van het open water is natuurlijk zeer geleidelijk, dit werd nog eenigszins uitvoerig nagegaan; het verschil tusschen beide bleek vooral te zetelen in het Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 16 242 aandeel, dat de planktoneponten aan het totaal vormen. Daarom werd zooveel mogelijk getracht de verhouding typische-, plankton- en facultatieve-eponten in cijfers uit te drukken. Dit werd bereikt door van een behoorlijk gemengd monster op een verdeeld objectglas een telling uit te voeren, waardoor de relatieve talrijkheid van elke soort bleek. Door nu deze soorten samen te voegen tot de drie bovengenoemde groepen, was daarmee de ver- houding der groepen gevonden. In tabel 17 zijn deze cijfers vereenigd. Tabel 17. | 0 0 0 No. SE Bee Te. Bnei zaet, eponten. eponten. eponten. 274 (SRE: PX ~ 7H RASH LO 25 10 F 10 XII 36 AD Milen 24 226 (les 6) eee 22 45 pen 184 11 B | 5 VIII 47 Ei baa 68 BRC 25 NI 53 Pade 247 Prac 20 265 11A 14 X 67) = ORR 295 9 B 19: VE} TG A ENEN EES 294 9 B 19 V \ 89 10 1 | 1 Door middel van de kaartaanduiding zijn de nummers op de kaart te vinden; de cijfers geven de verhouding in procenten weer. De rangschikking in de tabel is zoo gekozen, dat van boven naar beneden zooveel mogelijk overeenkomt met een verplaatsing der monsters van het centrum naar den oever. De cijfers, die het percentage planktoneponten aangeven, vertoonen dienovereenkomstig ook zeer demon- stratief een daling van boven naar beneden: m.a.w. hoe verder men in de oeverzone doordringt hoe geringer het percentage planktoneponten wordt. De hoogste cijfers bij de planktoneponten worden gewoonlijk veroorzaakt door 243 Diatoma, soms door Scenedesmus quadricauda, een enkele maal door Melosira Binderiana; die bij de typische eponten door Diatomeae (vooral Navicula-, Gomphonema- en Cymbella-soorten) of door draadvormige groenwieren (vooral Oedogonium, Mougeotia, Cladophora). Een eigenaardigen toestand vindt men aan de O. en Z.O. zijde van hef Meer, in het ondiepe gedeelte van het open water; hier bevindt zich in de Charavelden een microflora, die in vele opzichten een overgangsvorm is tusschen een bodem- en epontische flora; deze is echter in het hoofdstuk over den bodem behandeld. Ook de Hunze en het Drentsche diep werden in het onderzoek betrokken. Men mocht verwachten, dat in beide een min of meer overeenkomstige epontische micro- flora voorkomt in verband met het stroomende water. Dit is echter niet het geval. In het Drentsche diep vindt men een toestand, die vrijwel identiek is met dien van het eigenlijke Meer. De Hunze echter vertoont eenige duidelijke afwijkingen. Karakteristiek is hier het bijna geheel ontbreken van de planktoneponten, terwijl er ook vormen voorkomen, die in het Meer zelf afwezig zijn (Navicula Reinhardtii, N. cryptocephala var. exilis, N. humilis, Gyrosigma Spenceri var. nodifera, Synedra Ulna var. longissima, Bacillaria paradoxa). Wat kan nu de reden zijn van deze verschillen tusschen Hunze en Drentsche diep en tusschen Hunze en het eigenlijke Meer? Twee factoren zouden hier van invloed kunnen zijn: 1° een verandering van de chemische samenstelling van het water gedurende het verblijf in het Meer, 2° voorwerpen, die zich in de drie verschillende onder- deelen bevinden, zijn aan verschillende besmetting bloot- gesteld. Hoewel het verschil in chemische samenstelling wel 244 aanwezig zal zijn, is het niet toelaatbaar belangrijke conclusies hierop te gronden, zoolang dit nog niet experi- menteel is aangetoond. Belangrijker echter zal wel zijn het sub 2° genoemde. De jonge oeverplanten in de Hunze en de voorwerpen, die daar te water komen, worden met andere organismen besmet dan die in het Drentsche diep, daar het Hunze- plankton een geheel andere samenstelling heeft dan dat van het Drentsche diep, zooals in het vorig hoofdstuk (zie pag. 202) is meegedeeld. De geringe hoeveelheid planton- eponten, die in de Hunze voorkomt, kan hier buiten beschouwing blijven, daar ook in het Hunzeplankton wel eenige gewone Meerplanktonten aanwezig zijn. Men kan dus door de verschillende biologische samen- stelling van Hunze en Meerwater vrij goed het verschil verklaren tusschen het toe- en afvoerkanaal. Moeilijker echter is het wat betreft de verschillen tusschen de Hunze en het Meer zelf; hetzelfde geldt trouwens ook voor het plankton.- Niet onmogelijk is ook hier het verschil in besmetting de belangrijkste factor; immers men zou zich kunnen voorstellen, dat de betrekkelijk weinige organismen, die in het Meer ontbreken, en die ook in de Hunze toch in slechts geringen getale voorkomen, reeds over grooten afstand vervoerd zijn en dus afstammen van gebieden, die zeer ver stroomopwaarts liggen, «en dus aan geheel andere omstandigheden zijn aangepast en in de nabijheid van het Meer niet zoozeer tot ontwikkeling komen als wel telkens opnieuw worden aangevoerd. Opmerkelijk is, dat er zeer weinig soorten zijn, die voor Hunze en Drentsche- diep gemeenschappelijk zijn, maar in het Meer ontbreken, die dus speciaal aan stroomend water zijn aangepast; misschien zijn als zoodanig te beschouwen Navicula humilis en Bacillaria paradoxa. Afgezien dan van deze beide uitzonderingen: de moeras- zone langs den rand van het Meer en de Hunze — 245 gebieden, die feitelijk niet tot het eigenlijke Meer behooren — kan men zeggen, dat over het geheele gebied een zeer groote gelijkmatigheid in de epontische microflora heerscht. Hiermee is feitelijk al antwoord gegeven op het pro- bleem gesteld onder C. Invloed van het substraat. Van zeer uiteenloopende voorwerpen, die langer of korter tijd in het water ver- keerd hadden, werden monsters genomen, in de eerste plaats van allerlei levende planten in alle onderdeelen van het gebied; hiermee werd echter niet volstaan; ook afgestorven of zelfs rottende plantendeelen, beschoeiingen, bakens, boeien, losdrijvende stukken hout, in ontbinding verkeerende doode visch werden onderzocht. Het resultaat van al deze onderzoekingen is geweest een groote onderlinge overeenkomst in samenstelling der monsters; wel komen telkens weer verschillen voor, maar deze laten geenszins toe generalizeerende conclusies te trekken. Eenige bijzondere gevallen mogen hier nog genoemd worden. Interessant was b.v. een monster van 21 October, ver- zameld van een dooden baars, die aan een dobber gevan- gen was, maar aan den visscher was ontgaan. Het — ongetaande — touw was nog zeer sterk en ook het uiterlijk van den visch wees er op, dat hij nog niet langer dan een week geleden gestorven was. Deze visch was met een dichte laag eponten bedekt. Hoewel deze voor een deel uit bacteriën en andere fungi bestonden, was toch ook een groote hoeveelheid normale eponten aan- wezig, zooals men die in ieder ander monster vindt. Hoofdzaak was Melosira Binderiana en andere plankton- eponten: Fragilaria crotonensis, Asterionella, Scenedesmus quadricauda; van de typische eponten, waren nog maar enkele exemplaren aanwezig. Verder is opmerkelijk, dat 246 men hier naast elkaar aantreft de polysaprobe bacteriën en fungi en de oligosaprobe plankton-diatomeeën. Op den duur zullen onder dergelijke omstandigheden de bacteriën en fungi wel de overhand krijgen, maar toch blijven de andere vormen nog lang bestaan. Dit blijkt b.v. uit een monster afkomstig van een rottende paling, die eind Mei verzameld werd; deze was reeds veel langer dood, vrij zeker wel langer dan een maand. Ook deze was geheel bedekt met een viltige bruine laag, die hoofdzakelijk bestond uit hyphen (waarschijnlijk dezelfde als in het vorig geval), maar toch ook diatomeeën waren vrij sterk vertegenwoordigd: Diatoma elongatum vrij veel, verder ook typische eponten als Synedra Ulna en Cocconeis. Dat de planktoneponten niet zuiver mechanisch tusschen de hyphen blijven hangen, volgt ook uit dit monster; immers was dit het geval, dan zouden alle planktonten erin vertegenwoordigd moeten zijn in ongeveer dezelfde verhouding als ze ook in het plankton voorkomen; hier echter kwam Melosira veel voor in het plankton, daaren- tegen weinig in dit monster; Diatoma, die in het plankton hoogstens evenveel voorkwam als Melosira, heeft hier op Melosira sterk de overhand. Hoewel niet geheel in deze afdeeling thuis behoorend, moge hier nog behandeld worden de invloed, dien de intensiteit van het licht uitoefent; aan verschillende monsters kon dit worden nagegaan. Het nauwkeurigst kon dit geschieden aan de monsters 53, 54 en 55. Voor eenige jaren is in de Noordelijke hoek (4 D) een hut gebouwd voor tijdelijk verblijf van een jachtgezelschap. Deze staat op geringe hoogte boven den waterspiegel op in den grond geheide palen. Van deze palen werden nu de monsters genomen en wel no. 53 aan de Oostzijde vrij ver onder de hut, zoodat de orga- nismen zoo goed als niet aan direct zonlicht waren bloot- gesteld, no. 54 van palen aan de Zuidzijde, waar de zon 247 direct kon doordringen, no. 55 eindelijk van een paal aan de Noordzijde, die zich ook nog ver onder de hut bevond, waar het daglicht zichtbaar getemperd was. Alle monsters hebben dit gemeen, dat het aanslag vooral bestaat uit detritus en dus weinig organismen bevat; eigenaardig is echter, dat dit vooral ook geldt voor no. 54, waar men juist normale, gunstige omstandigheden mocht verwachten. No. 53 en 55 verschillen niet in eenig belangrijk punt van elkaar en beide zijn in alle opzichten in samenstelling gelijk aan normale monsters. De eenige afwijking is, dat er misschien iets — doch ook zeer weinig — minder planktoneponten voorkomen; dit is echter waarschijnlijk te verklaren, doordat de vegetatie hier jaar in jaar uit doorgaat en niet zooals in de meeste gevallen door het verdwijnen van het substraat (afsterven der oeverplanten) telken jare weer onderbroken wordt. Uit 53 en 55 blijkt in elk geval wel, dat planktonische organismen, die in de oppervlakkige waterlagen een maximale lichtintensiteit genieten, ook kunnen gedijen in sterk getemperd licht. Zoo komt Fragilaria capucina, die ook in het plankton soms rijk vertegenwoordigd is, die dus den strijd om het bestaan in het planktonische leven kan uithouden, in 53 zeer talrijk, in 55 talrijk voor, ook typische planktonorganismen echter als Melosira Binderiana, Fragilaria crotonensis en Diatoma elongatum komen — zij het ook in niet zeer grooten getale — voor. Met hetzelfde doel werden onderzocht monsters afkom- stig van de boven- en benedenzijde van een ondergedoken blad en van een bladsteel van Nuphar luteum. Ook deze drie monsters vertoonen onderling geen belangrijke ver- schillen; ook aan de onderzijde der bladen bevinden zich zeer talrijke eponten, waarbij veel planktoneponten. Uit deze en de vorige serie monsters blijkt dus wel, dat een sterke demping van het daglicht de eponten niet belangrijk in hun ontwikkeling belemmert. 248 D. Quantitatief onderzoek. Om een inzicht te krijgen in het biologisch karakter van de epontische vegetatie is het niet alleen noodig te weten uit welke organismen deze is samengesteld, maar ook in welke hoeveelheden en in hoe grooten getale deze voorkomen. Vooral is dit ook interessant in vergelijking met overeenkomstige bepalingen, die bij het plankton-onderzoek zijn ten uitvoer gebracht. Hier is o.a. nagegaan hoe groot het volumen plankton en hoe groot het aantal organismen is, dat in een bepaalde hoeveelheid water voorkomt. Wanneer men nu deze methode, die bij het plankton algemeen gevolgd wordt, ook kon toepassen op de eponten, dan zou men tot resultaten komen, die direct vergelijkbaar zouden zijn. De vraag rijst nu: is het mogelijk het quantitatieve plank- tononderzoek pasklaar te maken voor dat der eponten? Ik meen met het volgende een bevestigend antwoord hierop te kunnen geven. Men moet beginnen een bepaalde eenheid aan te nemen (zooals bij het plankton wordt opgegeven hoeveel in een zekere eenheid van volumen voorkomt). Het meest wenschelijk leek mij een zekere oppervlakte (ic. 1 cM.*) van het substraat als eenheid te kiezen. De practische uitvoering der methode was nu vrij eenvoudig: een plantendeel — b.v. een bies of rietstengel — werd bij den bodem afgesneden, als de diepte het toeliet met een mes, anders met een aan een stok bevestigd schopje. Het plantendeel, voor zoover het onder den waterspiegel was geweest, werd in stukken van = 10 cM. lengte gesneden en in buisjes met eenig water en voorzien van de noodige aanteekeningen meegenomen naar het laboratorium. Met behulp van een mes en penseel werd elk stuk dan zoo zorgvuldig mogelijk van het erop zittende aanslag ontdaan, terwijl er voor gezorgd werd, dat geen deelen van de opperhuid mee afgeschraapt werden, wat door den stevigen bouw hiervan niet moeilijk was. De _afgeschraapte hoeveelheid werd dan met water en eenig DAO formol in een maatglas gebracht; na verloop van 24 uren werd dan het volumen van het bezinksel afgelezen. Hiermee is dus het volumen eponten van een zeker plantendeel bepaald, wil men nu weten hoeveel per cM.” voorkomt, dan rest alleen nog het oppervlak van het substraat te berekenen. Dit is in sommige gevallen zeer gemakkelijk, n.l. bij plantendeelen van eenvoudigen vorm, b.v. bij riet en bies. Een stuk rietstengel van 10 cM. lengte kan men als een cylinder beschouwen, boven- en ondervlak zijn niet merkbaar verschillend in diameter; bij een stuk bies van 10 cM. lengte is het bovenvlak merkbaar kleiner, ter vereenvoudiging der berekening werd zoo'n stuk in het midden dwars doorgesneden en het stuk bies beschouwd als een cylinder met dit vlak van doorsnede als grondvlak. De lengte werd eenvoudig met een lineaal gemeten, de diameter dikwijls eveneens; bij dunne stukjes echter werd met een scheermes een schijfje afgesneden en de diameter hiervan bij zwakke vergrooting onder het microscoop bepaald. Het oppervlak laat zich dan eenvoudig berekenen. Deelt men dan het reeds bepaald volumen door dit opper- vlak, dan heeft men de hoeveelheid eponten in volumeneen- heid per vlakte-eenheid. Gaat dus deze berekening gemakkelijk voor planten als bies en riet, moeilijker wordt het voor Typha: deze heeft geen cirkel- maar een min of meer ellipsvormige doorsnede. Geheel onmogelijk is de methode bij dingen, die niet uit het water gehaald kunnen worden, zooals tonnen, beschoeiïngen en dgl.: 1° laat zich het oppervlak hiervan niet berekenen, 2° zijn de eponten niet quantitatief te verzamelen. Daar deze voorwerpen practisch van weinig belang zijn en de invloed van het substraat zeer gering is, kan men gerust volstaan met alleen riet en biezen in beschouwing te nemen. Een moeilijkheid van geheel anderen aard is, dat op beperkte localiteiten de hoeveelheden zoo sterk uiteen kunnen loopen, aan dit bezwaar kan alleen worden 250 tegemoet gekomen door een groot aantal monsters te onderzoeken, wat echter ontzettend tijdroovend is. Door het quantitatieve onderzoek kwamen eenige inte- ressante feiten aan het licht: Vooreerst werd nagegaan hoe groot het volumen eponten per cM.? is en of deze hoeveelheid al naar de verschillende diepte bij eenzelfde plant gelijk is. Dit laatste bleek niet het geval te zijn, maar wel was een zeer besliste regelmaat op te merken. In tabel 18 zijn de resultaten van een 5-tal bepalingen — alle afkomstig van plaatsen met ongeveer gelijke diepte — vereenigd. Tabel 18. Aangevende het volumen eponten (in mM.®) per cM.’. msn Esto 20-30 | 30-40 40—50 | 50—60 | 60—70 Brest aa 76. | 69.0 \6Ry 1) 4avel DB Riet | 35 29 46 49 | 35 16 6 Bies | 6 SEN 9 20925 186 4). A7 Bies, 5196) 1.5530) 4)) 0929 24 95 | 95 Riet | 8 31 46 45 | 24 4 Gemidd. | 14 35 |) 43" | A RI 15 11 Uit de cijfers van deze tabel blijkt wel, dat het maximum van volumen niet voorkomt vlak be- neden den waterspiegel, zooals men misschien zou verwachten — immers hier heerscht de grootste lichtintensiteit en hier heeft de gas- wisseling tusschen water en atmosfeer het best plaats — maar op 20—40 cM. er beneden. Op grooter diepte gaat het volumen weer gelei- delijk dalen. Dat het maximum niet vlak beneden den waterspiegel ligt, laat zich waarschijnlijk wel hierdoor verklaren, dat hier de beweging van het water, in den vorm van golfslag, 251 zich het meest doet gelden, zoodat talrijke organismen, die niet voldoende zijn vastgehecht, worden. losgeslagen. Ook zal een verlaging van den waterstand zijn nadeeligen invloed hebben, de dan drooggekomen organismen sterven af en bij een volgenden normalen stand moet de ontwik- keling weer van voren af beginnen. Een verklaring te geven waarom het volumen naar beneden toe weer afneemt, is niet zoo gemakkelijk te geven; dat de vermindering van lichtintensiteit de reden zou zijn, is niet aan te nemen, want ook bij een planten- deel, dat op 40 cM. diep water staat, vindt men aan het onderste gedeelte deze vermindering eveneens optreden (terwijl bij monsters op dieper water op 30—40 cM. nog een volumen voorkomt, dat zeer nabij het maximum ligt). Daaruit blijkt dus, dat het de nabijheid van den bodem moet zijn, die hier de belangrijkste factor is. Aan twee oorzaken zou men hier kunnen denken: in de eerste plaats zou de reden kunnen zijn, dat door de vele humusachtige, reduceerende stoffen het zuurstof-gehalte te gering wordt; maar verder vindt men, dat monsters, die dicht bij den bodem genomen zijn, steeds veel meer slijk bevatten dan andere. Dit kan op twee manieren van invloed zijn: 1° maakt het losse sliblaagje het den eponten onmogelijk zich op de vaste deelen der plant vast te hechten, 2° wan- neer zich eenmaal eponten vastgehecht hebben, loopen ze telkens de kans weer overdekt te worden door een laagje slib, dat licht en lucht afsluit. Wanneer het zuurstofgebrek in dezen van groot belang was, zou men moeten verwachten, dat nabij den bodem voornamelijk organismen voorkomen, die met geringe hoeveelheid zuurstof toe konden, terwijl die, welke veel zuurstof noodig hadden, ontbraken, m.a. w. men moest een verschil kunnen aantoonen tusschen de eponten van geringe en groote diepte. Hierover werden wel zeer uitvoerige onderzoekingen ingesteld, maar frappante ver- 252 schillen konden niet worden aangetoond. Wel schijnen echter eenige tellingen er op te wijzen, dat het percentage | plankton-eponten van boven naar beneden afneemt. Het materiaal is echter niet uitgebreid genoeg om voldoende zekerheid te geven. Interessant is het verder na te gaan, hoe groot het aantal organismen is, dat op een zeker oppervlakte van eenig substraat voorkomt. Hoewel dergelijke tellingen van het aantal individuen eerst belangrijke waarde krijgen, wanneer men deze over een groot aantal monsters, ver- zameld over den loop van een geheel jaar, uitbreidt, wil ik toch om eenig inzicht in deze getallen te verschaften, de resultaten eener telling van een monster, dat als typisch kan gelden, hier geven, vooral als bewijs hoe talrijke organismen dicht opeengedrongen naast elkaar kunnen leven. Lauterborn (1916) zegt hiervan: „Hier sind die Organismen oft auf kleinstem Raume in eine Art- und Individuenfiille zusammengedrängt, wie man es in der freien Natur sonst kaum wieder antrifft” Dit wordt nu door de telling in cijfers meer: nauwkeurig weergegeven en ook wordt hierdoor de gelegenheid gegeven voor vergelijking met de plankton quantiteiten. De hiervoor gevolgde methode was, wat betreft het verzamelen, gelijk aan die, waarbij het volumen bepaald werd. Dan echter wordt dit quantitatief verzameld materiaal tot een bepaald volumen met water verdund en zeer zorgvuldig geschud. Het schudden is hier nog veel meer noodig dan bij het plankton, omdat dikwijls verwarde klompjes, waarin de afzonderlijke organismen niet voldoende te onderscheiden zijn, voor- komen. Dan wordt hieruit 0.1 c.c.m. genomen en dit op de gewone wijze onder het microscoop uitgeteld. Het monster i.c. was afkomstig van een stuk bies van 10 cM. lengte en 1.35 cM. doorsnede, het volumen was 1.3 c.c. d.i. 30 mM.? per cM.’; voorjaar 1917. Zie tabel 19. Ter vergelijking mogen hier een paar cijfers, ontleend 253 Tabel 19. Soort. Melosira varians * x Binderiana* Diatoma elongatum * Fragilaria crotonensis * de capucina * he consfruens * Synedra Ulna a spec. div. ') Asterronella gracillima Eunotia spec. Naviculae lineolatae Gomphonema spec. Cymbella spec. div. FS Totaal Diatomeae. Pediastrum tetras * Scenedesmus quadricauda * Draadvormige groenwieren °) Totaal Chlorophyceae Totaal eponten Aantal i/h. geh. monster 46000 40000 330000 7000 300000 238000 13000 165000 13000 7000 297000 33000: 72000 1.561.000 7900 46000 33000 86000 1.647.000 Aantal per cm’. 1000 930 7700 160 7000 5600 320 3850 320 160 7000 770 1700 36.510 160 1000 770 2090 38.600 aan het planktononderzoek aangehaald worden. Het groot- ste aantal hier is + 11 millioen per Liter (zie tabel 7, pag. 182) of 11000 per cM.?, in Juni; meer dan 10000 hiervan echter zijn blauwwieren en wel vrnl. losse draden *) De met * gemerkte soorten zijn kolonievormend, elke kolonie is voor één individu geteld. 1) Vrnl. S. pulchella, veelal in dichte van één punt uitstralende groepen; de telling der afzonderlijke individuen was geheel onmogelijk, zoodat elke groep ook voor één geteld is. 2) Vrnl. steriele draden van Oedogonium en Mougeotia. 254 van Aphanizomenon, die echter meest bijna onzichtbaar klein zijn. In de overige maanden van het jaar is in Augustus een maximaal aantal organismen aanwezig (waarbij de blauwwieren een onbeteekenende plaats innemen); 3 Augustus kwamen per Liter = 3 mill. organismen of 3000 per cM.* voor. Beter dan iets anders demonstreeren deze cijfers den reusachtigen rijkdom van de epontische vegetatie: per cM.* oppervlakte komen 13 maal zooveel vormen voor als in één cM.* water tijdens het zomer- maximum. Om dus eenzelfde dichtheid van orga- nismen te verkrijgen als op 1 cM.* substraat voorkomt, zou men in het zomermaximum alle plankton-organismen, die voorkomen in een cylinder water met 1 cM.? bodemoppervlak en 13 cM. hoogte op den bodem moeten neerslaan. Nog meer in het oog vallend wordt de vergelijking wanneer men de bezinkingsvolumina beschouwt. Neemt men als gemiddeld bezinkingsvolumen voor de eponten per cM.* 35 mM.*, terwijl het maximale volumen plankton per cM.? 0.7 mM.® is, dan zou men dus om een volumen plankton te krijgen geliijk aan dat der eponten per cM.* substraat, het plankton aanwezig in een cylinder van 50 cM. hoogte op den 1 cM.* grooten bodem moeten neerslaan. Dat dit cijfer bij vergelijking der volumina zooveel grooter is dan bij vergelijking der aantallen, vindt zijn oorzaak vooreerst hierin, dat het eponten-materiaal veel meer verontreiniging met detritus bevat dan het plankton; maar ook zijn in ‘'t algemeen de eponten, vooral door de groote koloniën veel grooter dan de planktonorganismen. E. Periodiciteit. Het geheele jaar door blijkt een epontische microflora voor te komen, de vraag rijst nu of deze organismen het geheele jaar door dezelfde zijn, of dat een periodiciteit 255 voorkomt, evenals we die bij het plankton in zoo sterke mate aantreffen. We hebben gezien, dat de eponten onaf- hankelijk van bodem of substraat over het geheele gebied vrijwel dezelfde zijn, er moet dus een factor zijn, die overal in het gebied gelijk is en den aard der eponten bepaalt. Deze factor kan niet anders zijn dan de physisch- chemische toestand van het water. En daar deze toestand ook de factor is, die den aard van het plankton bepaalt, het plankton dus in zijn ontwikkeling van dezelfde omstan- digheden afhangt als de eponten, kan men ook verwachten, dat de periodiciteit, bij het plankton zoo sterk uitgesproken, ook bij de eponten moet voorkomen en wel vooral bij die vormen, die zoowel epontisch als planktonisch voor- komen. In de eerste plaats ligt het dus voor de hand na te gaan of een dergelijke periodiciteit bij deze vormen op te merken is. Hiervoor in aanmerking komen Fragilaria capucina, Diatoma elongatum en Melosira Binderiana en om ook een voorbeeld onder de groenwieren te hebben Scenedesmus quadricauda. Melosira is echter minder goed bruikbaar, omdat deze in het plankton het geheele jaar door een domineerende plaats inneemt, wel wisselt zijn absoluut aantal per Liter, maar relatief is het toch steeds een der meest voorkomende soorten. Fragilaria capucina heeft wel een duidelijk maximum (nl. in April) maar het aantal is nooit zeer hoog (25000 per Liter). Verreweg het best leent zich’ voor ons doel Diatoma elongatum, deze heeft een scherp uitgesproken maximum (23 April 8.8 millioen per Liter, 16 September 6700 per Liter). Gaan we nu de talrijkheid van Diatoma als epont na, dan vinden we in verschillende monsters van November en December Diatoma zeer talrijk, echter ook in een monster van midden Juli, daarentegen weinig talrijk in een monster van April (maximum in het plankton). Eenzelfde resultaat blijkt uit het onderzoek van Fragilaria capucina; in alle maanden van het jaar konden hier 256 frequentie-indices van 5-6 (dus zeer talrijk) genoteerd worden. Melosira Binderiana, als epont gewoonlijk weinig belangrijk, werd het geheele jaar door gesignaleerd, zonder dat een regelmatige wisseling in de frequentieindex viel op te merken. Hetzelfde geldt voor Scenedesmus qua- dricauda. Uit deze gevallen meen ik met stelligheid de conclusie te mogen trekken, dat de organismen, die in hun planktonische levenswijze een uitgesproken periodiciteit vertoonen, dit als epont niet, of tenminste geheel anders, doen. Wel echter vindt men iets, dat herinnert aan een normale periodiciteit, hoewel het zich voornamelijk uit in een ver- meerdering van de quantiteit. Reeds werd opgemerkt, dat in het voorjaar de grootste hoeveelheden voorkomen. Voor een deel is dit waarschijnlijk toe te schrijven aan een gewone accumulatie: aan de jonge phanerogamen beginnen in het voorjaar zich de eponten te ontwikkelen, de individuen gaan zich vermeerderen, en de vermeerdering gaat sneller dan het afsterven, zoodat er dus steeds meer komen. Dit proces gaat zoo door tot in het voorjaar van het volgende jaar. Tegen het begin van den zomer schijnt echter stagnatie in deze vermeerdering op te treden, zoodat zich aan substraat dat overjarig is (b.v. plantendeelen, die zich ook nog in den zomer weten staande te houden en andere voorwerpen) in den zomer in ‘t algemeen zeker niet meer eponten bevinden dan in het voorjaar. — De oorzaak hiervan is waarschijnlijk, dat vele Diatomeae zooals uit andere onderzoekingen bekend is, in het winter- halfjaar en vooral in het voorjaar een ontwikkelings- maximum hebben. Eén enkel geslacht is er, dat als epont deze periodiciteit duidelijk vertoont, nl. Tabellaria met de beide soorten ne 257 flocculosa en fenestrata; deze soorten komen in eenigszins belangrijke aantallen alleen in het voorjaar voor. lets dergelijks, doch veel minder geprononceerd, is waarschijnlijk ook het geval met vele draadvormige groen- wieren; deze komen vooral in het late voorjaar en in den zomer het meest voor. Ook door andere onderzoekers is dit geconstateerd: Fritsch en Rich (1913); Schultz (1914); Klemm (1916). De conclusie waartoe we komen is dus, dat in het algemeen periodiciteit, zooals die bij het plank- ton voorkomt, bij de eponten (speciaal ook bij de planktoneponten) ontbreekt; soorten, die in het plankton een scherp uitgesproken minimum hebben, kunnen dan als eponten wel juist — locaal — een maximum hebben en omgekeerd. Wel echter blijkt, dat de quantiteit eponten in den loop van het jaar wisselt en dat een maximum voorkomt in het voorjaar. G. Invloed van de omgeving. Er kunnen zich somtijds verschijnselen voordoen, die herinneren aan gelijke periodiciteit bij plankton en eponten. Vergelijkt men b.v. twee overeenkomstige monsters, beide genomen aan in ontbinding verkeerende visch, waarvan het eene verzameld werd in eind Mei aan een rottende paling, het andere eind October aan een baars, dan zien we tusschen beide aanmerkelijke verschillen in eponten. In het eerste domineert Diatoma, in het tweede Melosira. Dit verschil laat zich echter voldoende verklaren door de omgeving, i.c. het plankton, in aanmerking te nemen. We zien nl. ook in het plankton, dat in het voorjaar Diatoma, in den nazomer Melosira domineert. Een voorwerp, dat in het voorjaar aan begroeiïng met eponten wordt blootgesteld, zal dus hoofdzakelijk met Diafoma besmet worden, deze heeft dus direct een voor- Nederl. Kruidk. Archief 1919. | 17 EPR ee 258 sprong, die behouden blijft, of door onderdrukking van andere vormen nog grooter kan worden. Hetzelfde geldt voor Melosira in den nazomer. Het waarnemen van groote talrijkheid in deze gevallen bij Diafoma en Melosira is dus niet toe te schrijven, tenminste niet hoofdzakelijk, aan een op zich zelf staande, directe periodiciteit bij eponten, maar het is slechts een gevolg van de periodiciteit bij het plankton. In dit verband verdient ook het volgende feit vermelding. Op 19 Mei 1918 werden te 8 uur ‘savonds midden in het open water baars- en bleinetten uitgezet, den volgenden morgen tegen 6 uur werden ze weer opgehaald; elke draad was toen bedekt met een lichtgroene laag van draadwieren, naar schatting was per M.’ van het vrij wijdmazige net wel 0.1 K.G. (in vochtigen toestand) aan- wezig. Bij microscopisch onderzoek bleek dit wier te zijn Conferva (Triblonema) bombycina f. minor. Deze soort kwam ook in het plankton veel voor; het water was gedurende den nacht en de vorige dagen uiterst kalm geweest. Door dit geval wordt ad oculos de overgang van planktont tot epont gedemonstreerd. Zoo kan men zich ook een beeld vormen van de wijze, waarop de begroeiing van te water rakende voorwerpen (vooral in het open water of op den rand hiervan) plaats vindt. De eerste begroeiing geschiedt door vormen, die ook plank- tonisch voorkomen en eerst later beginnen de typische eponten tot ontwikkeling te komen. Men moet dus ver- wachten, dat voorwerpen, die nog slechts korten tijd te water verkeerd hebben een hooger percentage aan plank- toneponten bevatten dan die welke zich reeds lang in het water bevinden. Eenige gevallen, die zich toevallig voor- deden, kunnen dit ook eenigszins demonstreeren, vgl. tabel 20. Daar deze toevallig verkregen cijfers weinig aanspraak op voldoende nauwkeurigheid maken, heb ik getracht, 259 Tabel 20. ijd wan inwerki nese “lo al Te ae oo | typ. epont. iplankt. epont. facult. epont. zt 1 week (visch) 4 | Wii 19 + 4 week (baken) 36 40 24 + 6 week (stok) | 22 45 34 overjarige plant | 23 27 | 20 door het instellen van bepaalde experimenten, hierover nog nader iets te weten te komen. Begonnen werd met ergens midden in het Meer ontvette objectglazen uit te zetten, deze waren bevestigd aan een touw, dat onder door een steen verankerd en boven door - een stuk hout of kurk drijvend werd gehouden. De proeven in 1917 mislukten, door dat eenige malen de glazen, hetzij door kwaadwilligheid hetzij door andere oorzaken, verdwenen. In 1918 (19—26 Juli) gelukte het wel; de omstandigheden waren toen echter zeer ongunstig, door dat toen de meest gewone planktoneponten (Melosira en Diatoma) in het plankton ontbraken. Toen na 8 dagen de glazen onderzocht werden, bleek daarop zich zeer weinig te hebben vastgehecht, aan de touwtjes bevonden zich reeds vrij veel draadvormige groenwieren, waar- _ tusschen eenige Chironomus-larven. De eponten op de glazen waren van de volgende samenstelling, waarbij het percentage aan het totaal bij elke soort is vermeld: * Pediastrum Boryanum TO of 5 tetras . 2 * Oocystis lacustris 2 * Tetraedron minimum 3 * Scenedesmus quadricauda 31 * planktoneponten. 260 Scenedesmus Hystrix Dictyosphaerium Ehrenbergianum Oedogonium spec. Botryococcus Braunii Cladophora glomerata Cosmarium spec. 1 Fragilaria crotonensis 5 capucina 1 ss construens Synedra lanceolata Naviculae lineolatae Cymbella spec. Chroococcus limneticus Coelosphaerium Küfzingianum Anabaena spec. Ke rete oe Kk Kaj -- WN Ul == Ue NN De planktoneponten (*) nemen 71 °/), de typi- sche (7) 9 °, en de facultatieve 20 °/, “van het totaal in. [Cosmarium is hier in tegenstelling met de lijst op pag. 236 tot de planktoneponten gerekend, daar de soorten van: dit geslacht in den zomer van 1918 in het plankton rijk vertegenwoordigd waren.| Het aanslag op de touwtjes verschilde hiervan nog al door de aanwezigheid van veel draadvormige groenwieren (vrnl. Oedogonium en Cladophora). De procentsgewijze samenstelling van het materiaal van de objectglazen is vrij goed in overeenstemming met die vermeld in de eerste regel van tabel 20. Daar zich op het glas slechts weinig organismen hadden vastgezet en de oorzaak hiervan misschien gezocht moest worden in het gebruiken van glas, werd de proef herhaald, maar nu werden kleine glad gemaakte houtjes gebruikt. * planktoneponten. + typische eponten. 261 Deze waren vastgemaakt aan een touw, dat onder voor verankering een steen en boven voor het terugvinden een drijver droeg; de inrichting was zoo, dat de houtjes zich halverwege tusschen bodem en waterspiegel bevonden. Zoowel in het typhetum als in het open water werden deze uitgezet. Na 3 dagen was op de houtjes een sterkere ontwikkeling waar te nemen dan op de glaasjes na 8 dagen !). De soorten zijn ongeveer dezelfde als die van de vorige lijst, vertoonen in elk geval geen principiëele verschillen. In het typhetum was het aanslag sterker ont- wikkeld dan in het open water, echter was ook hier het percentage typische eponten nog gering. Al deze feiten demonstreeren mi. voldoende, dat de begroeiing met eponten wordt ingezet door de planktoneponten en dat eerst daarna de typi- sche tot ontwikkeling komen. Men heeft zich dus de zaak niet voor te stellen, dat eerst de typische eponten (door rhizoiden, slijmstelen etc.) het substraat gaan bezetten en dat daartusschen de niet van speciale „hechtorganen” voorziene plankton- of facultatieve eponten verward raken. De vraag hoe beide laatste groepen zich op het sub- straat blijvend weten vast te houden moet voorloopig onbeantwoord blijven. H. Morphologie. Het plankton is te beschouwen als een groep van organismen, die speciaal zijn aangepast aan een vrij in het water zwevende levenswijze. Dit uit zich b.v. in den vorm, die zoodanig is, dat een zoo groot mogelijke wrijvings- weerstand in het water wordt ondervonden. We hebben echter gezien, dat talrijke typische planktonorganismen ook 1) Een eigenaardig verschijnsel deed zich voor bij het ophalen van één in het open water uitgezet houtje, dit was nl, overdekt met een groot aantal (meer-dan 100) exemplaren van Sida crystallina. „ 262 een epontische levenswijze kunnen leiden. Het zou nu van belang kunnen zijn na te gaan of in verband hiermee de vorm ook een verandering ondergaat. Dit is natuurlijk alleen statistisch uit te maken. Als eerste voorbeeld zij hier genoemd Diatoma elongatum; gemeten werd de lengte van eenige honderden exemplaren uit verschillende monsters (zie tabel 21). Tabel 21. Lengte van Diatoma elongatum in deelstrepen van den micrometer: 1 = 1.5 u. No. en 7, 11A 8, 8 F Sabie ares Ee Kaartaand. Datum. 12 XI 12 XI 10 XII | 25 Ill I Hem 1 | MW jm S11 | 11—14 2 2 ies 1 1447 2 4 5 9 lr 3 1720 2 4 | ideale 1 3 4 20—23 5 Hoke 20 2 1 3 23—26 6 Added 5, mf 11 26—29 AY | 13") 16. 2D 4 6 29 ~32 8. AS 12 sas | 2 tA 6 3 32—35 8 Oo). EE Ot 6 | 10 4 35—38 7 7 9 | 16 | 1691S) | 43 38—41 5 4 2 6 3) cda pea 41—44 1 1 i Nise? 1 3 4 4447 2 2 1 3 pst 8 8 47—50 3 1 4 4| 2 6 3 50—53 Vas 5 | 6 11 I 53—56 ripe 1 3 8 1 9 - 56—59 | 3 1 4 Gemiddeld | 30.5 | 27.86 | 37.3 4038 De monsters 7, 8 en 25 liggen wat tijdsverschil betreft slechts weinig uiteen, echter blijkt, dat de individuen 263 een zeer verschillende lengte hebben, vgl. vooral 8 en 25 waar telkens 2 X 100 exemplaren werden gemeten, de gemiddelden geven de verschillen nog het best weer. Uit de tabel blijkt wel, dat van een bepaalde lengte van Diatoma op een zeker tijdstip geen sprake kan zijn, maar dat zeer geprononceerde locale variaties voorkomen. Reeds werd opgemerkt, dat op plaatsen zelfs dicht bij elkaar dikwijls verschillen optreden in hoeveelheid en aard der eponten; uit deze metingen blijkt nu, dat niet alleen de aanwezige soorten verschillen, maar dat zelfs de indivi- duen nog aan vrij sterke variatie onderhevig zijn en locale „rassen vormen. In no. 25 bleken zelfs nog 2 of 3 van dergelijke „rassen aanwezig te zijn (met maxima bij 23—26, 35—38 en 50—53). Door deze zeer sterke locale variatie is het natuurlijk niet uit te maken of ook evenals bij het plankton buitendien nog temporaire variaties optreden. Dezelfde locale variaties bleken bij Melosira Binderiana op te treden. Vergelijkt men bij Diatoma de resultaten der metingen van eponten met die van planktonten van denzelfden tijd, dan blijkt, dat de eerste aanzienlijk veel kleiner zijn dan de laatste. Het best blijkt dit uit de epontische monsters 7,8 en 25 vergeleken met de planktonische van 9 XI en 11 I (zie tabel 224 pag. 96): de eerste hebben een gemiddelde lengte van resp. 30.5, 27.86 en 37.3, de laatste van 41.5 en 42.2. De gezamelijke metingen van epontisch materiaal leverden een gemiddelde van 38.84, die van planktonten uit denzelfden tijd van 41.40. Een vrijwel gelijk resultaat leverde het onderzoek van Melosira Binderiana. In tabel 22 zijn gemiddelde lengte en breedte der cellen en aantal cellen per draad van planktonische (a) en epon- tische (b) individuen zooveel mogelijk uit denzelfden tijd onder elkaar gezet. We zien uit de tabel, dat het aantal cellen steeds, 264 Tabel 22. Melosira Binderiana. | | Begin Eind Aa Sept. | Oct. Datum. Dec. Jan. (a | 496) 51 | 4.72] 472) 52 | 4.94 (bj 474 | A795) ASE aay Pe 516 (a | 17.74) 175 | 14.4 = | 16.84, 16.9 (b | 17.97 16.6 | 16.64 | 13.12} 14.6 | 17.5 (24.6 13 | 8.9 saint L724 6.7) 385341 52s als 9.8 Breedte Lengte A eee ant. cellen (b Lengte en breedte in deelstrepen van den micrometer: 1= 1.5 pz. de breedte der cellen meestal in het epontisch materiaal kleiner is dan in het planktonisch: Berekent men de gemiddelden van de a- en b-monsters uit de tabel, dan blijkt de gemiddelde breedte van alle planktonische monsters te zijn 4.94, van de epontische 4.56, voor de lengte zijn deze cijfers resp. 16.68 en 16.07 en voor het aantal cellen per draad resp. 15.4 en 7.1. M. i. is de reden hiervan, dat Melosira weinig geschikt is voor de epontische levenswijze en hier slechts ongunstige levensomstandigheden vindt, (ook het geringe aantal cellen per draad wijst hierop, zie pag. 213) en dat tengevolge hiervan de grootte der cellen afneemt. Ook uit dit geval zou dus, de reeds eerder vermelde, conclusie te trekken zijn, dat de grootte der cellen in sterke mate afhankelijk is van de algemeene, uitwendige levensomstandigheden. Een nadere bevestiging dezer meening is nog te putten uit het feit, dat in het monster van October zeer groote eponten voorkomen. Dit monster nu is afkomstig van een drijvenden, toen nog niet lang geleden gestorven visch, te verwachten is dus, dat de voedingsomstandigheden hier gunstig geweest zullen zijn en dat als gevolg hiervan juist 265 in dit geval de epontische vorm niet kleiner is dan de planktonische, terwijl ook het aantal cellen per draad hier aanzienlijk veel grooter is dan in alle andere epontische monsters. In de litteratuur vond ik, zooals in het begin van dit hoofdstuk reeds werd meegedeeld, weinig punten van aanknooping. Het uitvoerigst vond ik deze aangelegenheid nog behandeld in de afdeeling. „Die microphytische Ufervegetation” van het artikel van Huber (1906) over de Montigglerseen. Hij geeft een zeer uitvoerige lijst van soorten, die hij in dit gebied heeft waargenomen; er wordt echter hoofdzakelijk volstaan met het vermelden der soorten. Zoo wordt b.v. de relatieve talrijkheid hiervan niet opgegeven, wat te betreuren is, omdat men zich zóó slechts een zeer gebrekkig beeld van den werkelijken toe- stand kan vormen. Wel echter blijkt, dat vrijwel alle soorten, die in onze lijst voorkomen, ook door Huber vermeld worden, hoewel de Montigglerseen in een geheel ander terrein liggen (Tirolsche bergland) = 500 M. boven den zeespiegel. Misschien mag men hieruit besluiten, dat het meeren- deel der eponten evenals vele planktonten ubiquisten zijn '). Een artikel, dat zich wel niet speciaal bezighoudt met de studie der eponten, maar dat toch zeer waardevolle data bevat, is dat van Fritsch and Rich (1913). Hierin zijn neergelegd de resultaten van een over 4 jaren voortgezet onderzoek over de periodiciteit van alle wieren in een „pond (Barton's pond). Met het oog op het trekken van een vergelijking is het echter zeer te betreuren, 1) Dat de lijst van Huber zooveel meer soorten bevat, is.onge- twijfeld toe te schrijven aan een uitvoeriger systematisch onderzoek. De lijst van het Zuidlaarder Meer zou zich — in elk geval wat betreft de Chlorophyceae en Cyanophyceae — zeker ook nog aanzienlijk laten uitbreiden. 266 dat in het door deze auteurs onderzochte gebied slechts uiterst weinig Diatomeae voorkomen tengevolge waarvan het onderzoek hierover vrij beknopt moest zijn. Zij onder- scheiden verschillende phasen, waarvan de belangrijkste zijn de winter-, voorjaar-, zomer- en herfstphase. Overeenkomstig de door mij geuite veronderstelling vinden ook zij, dat de groenwieren hun maximum bereiken in voorjaar—zomer. Er blijkt echter, dat men de groenwieren niet als één geheel mag behandelen zooals in ons geval is geschied, in verband met de geringe beteekenis die deze soorten in ons gebied hebben. Belangrijk is ook hetgeen wordt meegedeeld over de epiphyten (i. c. Eunotia (Himantidium) Arcus, Synedra radians, Eunotia lunaris en eenige zeer weinig belangrijke soorten. Bij al deze valt vrijwel steeds de hoogste frequentie in Maart. Dit is dus geheel in overeenstemming met wat bij ons onderzoek over de epontische Diatomeeén is gebleken. Genoemde auteurs meenen echter het optreden van dit maximum op de volgende manier te kunnen verklaren: het substraat der epiphyten wordt in hun geval meestal gevormd door draadwieren (Microspora, Conferva, Oedo- gonium) en nu blijkt, dat het maximum der epiphyten vrijwel overeenkomt met het maximum der draadwieren. Zij meenen nu hiertusschen een causaal verband te mogen leggen en aan te mogen nemen, dat de waargenomen periodiciteit der epiphyten een direct gevolg is van die der draadwieren. Waar we in het Zuidlaarder Meer eenzelfde periodiciteit zien bij de eponten zonder belang- rijke veranderingen in het substraat, ligt het, dunkt me, veel meer voor de hand ook de periodiciteit der eponten als een op zichzelf staand verschijnsel te beschouwen. Mede naar analogie van het resultaat van ons onderzoek is het niet onwaarschijnlijk, dat men hier te doen heeft met een algemeen verschijnsel nl. dat de meeste diatomeeén — 267 en niet alleen de planktonische — neiging vertoonen een ontwikkelingsmaximum in het voorjaar te vormen. Wat betreft de hoeveelheden der optredende algen merken de auteurs op, dat „there is a great increase in the amount of Algae in Barton’s pond with the approach of the spring phase, and this is true both of the number of individuals and of the number of species.” Dit is dus in volkomen overeenstemming met het door ons gevonden resultaat. HOOFDSTUK IV. De bodem. In dit hoofdstuk zal in de eerste plaats een beschrijving gegeven worden van de organismen, die den bodem bevolken, maar verder hoop ik ook een en ander mede te deelen over de aanwezigheid van resten van levende wezens, die zich bevinden in de, in den loop der tijden afgezette, bodemlagen. Flora en fauna van den bodem. Talrijke onderzoekers hebben zich reeds met dit onder- werp bezig gehouden, vooral de bodemfauna der meren is vrij uitvoerig onderzocht en wel speciaal betreft dit de systematiek en — zij het ook in mindere mate — de biologie der Cladocera. Van de bodemflora is veel minder bekend; een belangrijk Nederlandsch onderzoek moge hier echter genoemd worden, nl. dat van Blaauw (1917). Het is mij natuurlijk niet mogelijk geweest de geheele flora en fauna in het onderzoek te betrekken: van de fauna zijn alleen behandeld de Crustacea en de Mollusca. Evenals in de vorige hoofdstukken is getracht het onder- zoekingsgebied in verschillende zones te verdeelen en deze door hun flora en fauna te karakteriseeren; verder is nagegaan, hoe in den loop van het jaar veranderingen hierin optreden. De hier gevolgde methode is zeer eenvoudig. Op ver- nr 269 schillende plaatsen werden op diverse tijden monsters genomen; plaatsen, die dikwijls onderzocht en uitvoerig nagegaan zijn, zijn b.v. daar waar het plankton geregeld verzameld werd; verder de met Nymphaea en Nyphar begroeide kommen in het typhetum (9 B). Vooral deze laatste leverde merkwaardige resultaten op. Bij het onderzoek van het plankton en ook bij dat van de eponten kon steeds een quantitatieve methode van onderzoek worden toegepast; voor de studie van flora en fauna van den bodem is dit op talrijke bezwaren afgestuit. Wel werd door Sven Ekman (1911) een apparaat beschreven, dat bruikbaar was voor het quantitatief ver- zamelen van bodemmonsters. In 1915/16 werden door hem de resultaten meegedeeld van het op die wijze verzameld materiaal, echter alleen wat betreft de fauna, uitgezonderd nog de kleinere dieren als Rofatoria en Protozoa. Ook door C. G. Joh. Petersen (1911) werd een apparaat voor quantitatief onderzoek geconstrueerd, dat echter alleen al door zijn groot gewicht (40 K.G.) voor mijn doel onbruikbaar was. Om verschillende redenen kon ook het apparaat van Ekman niet door mij worden gebruikt: 1° is het niet bruikbaar in de begroeide deelen van het Meer, en deze zijn juist — tenminste in ons geval — van groot belang, 2° is het onderzoek zeer tijdroovend, vooral wat betreft de microflora, zelfs zou hiervoor een afzonderlijk apparaat van veel kleinere afmetingen noodig zijn, 3° zal men zeer waarschijnlijk — evenals bij de epon- ten — met groote locale verschillen te strijden hebben, zoodat slechts waarde is toe te kennen aan gemiddelden van meerdere waarnemingen, waardoor het bezwaar sub 2° nog aanzienlijk vergroot wordt. !) 1) Ook Weigold (1910) zegt in zijn zeer uitvoerige studie: „mit exakten quantitativen methoden ist diesen pflanzen — und schlamm- bewohnenden de Tieren absolut nicht beizukommen.” 270 De door mij gevolgde methode kon — in verband met de geringe diepte — zeer eenvoudig zijn: Een in verhouding tot zijn diameter lang net, dat aan een stok werd beves- tigd, werd over en door de bovenste lagen van den bodem gehaald. Het net bestond uit een beugel, waaraan een net van zijdegaas was bevestigd; het zijdegaas bestond uit 2 stukken, in maaswijdte verschillend. Het bovenste, dus aan den beugel bevestigd, gaas was van een laag nummer, het onderste van het fijnste. Onder is het net open, gedurende het gebruik wordt het door middel van een klem gesloten. Wil men dan de vangst uit het net ver- wijderen, dan haalt men boven den mond van een wijd- mondsche flesch de klem er af en het materiaal vloeit in de flesch. Dit net, dat prof. Bonnema mij welwillend in gebruik afstond, voldeed werkelijk uitstekend; de combinatie van fijn- en wijdmazig gaas. is zeer aanbevelenswaardig voor een onderzoek als het onderhavige: het stelt in staat in één maal zoowel materiaal voor botanisch als voor zoologisch onderzoek te verzamelen. Door de grootere mazen boven in het net worden belangrijke hoeveelheden water en fijn slib afgefiltreerd en alleen de grovere deelen blijven achter (waarin i.c. de Crustacea), fijne deelen (b.v. de eencellige algen) gaan er door. Deze, die echter in veel grooter getale aanwezig zijn dan de dieren, worden voldoende door het onderste fijnmazige deel verzameld. Er werd steeds voor gezorgd zoo weinig mogelijk het water uit de hoogere lagen af te zeven om de scheiding tusschen bodem- en planktonorganismen door het ver- zamelde materiaal zoo scherp mogelijk tot uiting te doen komen. Het zoo verzamelde ruwe materiaal werd gewoonlijk niet ter plaatse gefixeerd maar levend onderzocht, het werd uitgegoten op een plat bord en zoo noodig werd zooveel water toegevoegd, dat de vaste slijkdeeltjes door water overdekt waren. De dieren kwamen dan al spoedig, nadat het slijk bezonken was, zich naar boven werken en 271 konden gemakkelijk met een druppelbuisje gevangen wor- den. Buitendien werden bij zeer zwakke vergrooting op een objectglas onder het microscoop vrij groote hoeveel- heden slib afgezocht; hierin bevonden zich geregeld nog minder beweeglijke vormen (als b.v. Iliocryptus). Voor het onderzoek der Algen werd eenvoudig een druppel van de bovenste zeer dun-vloeibare slijkmassa op een objectglas gebracht en onderzocht. Gewoonlijk bevat dit een zeer voldoend aantal vormen, zoodat verdere concentratie en zuivering niet noodig is. Een andere methode om voor bepaalde doeleinden materiaal in zeer zuiveren toestand te verkrijgen wil ik nog even vermelden ’): Een objectglas, dat door wasschen met water en zeer weinig kaliloog vetvrij gemaakt is, wordt op het slijk in het bord gelegd. Nadat het objectglas een nacht over of zelfs een etmaal op het slijk gelegen heeft, wordt het er voorzichtig afgehaald, dikwijls bevindt zich er dan ook een hoeveelheid vuil op, dat het onderzoek zeer bemoeilijkt; in dit geval dompelt men zeer voorzichtig het objectglas in een bekerglas met water. Doet men dit met de noodige zorg, dan blijven de levende organismen, waarom het te doen is, op het glas zitten, terwijl de vuildeeltjes gemak- kelijk afspoelen. Dit afspoelen kan ook geschieden door het objectglas schuin te houden en er aan de eene zijde eenige druppels water op te laten loopen, die zich, als het objectglas goed vetvrij was, gelijkmatig verspreiden en het losliggende vuil meenemen. Die zijde van het glas, die met het slijk in aanraking geweest is, wordt voor het onderzoek gebruikt en de andere kan afgedroogd worden. In een dergelijk preparaat vindt men zoowel beweeglijke als onbeweeglijke vormen b.v. Merismopedia, Anabaena, 1) Strasburger beschrijft in „Das Botanische Praktikum” (p. 436, 1913) een methode, in wezen niet veel van de hier gegevene verschillend. 272 Oscillatoria (en hormogoniën); Holopedia Dieteli; Euglena in diverse soorten, Phacus; vooral ook Diatomeae als Navicula, Surirella, etc. Dikwijls vindt men zoo vormen, die men volgens een andere methode werkend over het hoofd had gezien. Was het niet mogelijk het materiaal in levenden toestand te onderzoeken, dan werd formol toegevoegd (tot een 2 °/, oplossing). In dergelijk, geconserveerd materiaal zijn de Crustacea veel moeilijker te vinden, men moet ze bij zwakke vergrooting uit het slijk opzoeken, men kan dit echter vergemakkelijken door het materiaal door zeven van verschillende maaswijdte te sorteeren. Het onderzoek van den bodem is in veel Enzichten moeilijker dan dat der eponten of van het plankton, voor- namelijk door het gemis van een quantitatieve methode; hierdoor wordt het nagaan der periodiciteit zeer moeilijk. Er blijft niets anders over dan van een qualitatief monster de talrijkheid der organismen ten opzichte van elkaar te schatten en aan te geven of de vindplaats rijk of arm is; men moet hierbij echter zeer voorzichtig zijn, daar de meerdere of mindere rijkdom van een monster door allerlei toevallen tijdens het verzamelen sterk beïnvloed kan worden. Bij de behandeling is vooral met de volgende problemen rekening gehouden: A. systematisch Dader B. Verspreiding der soorten over het gebied. C. Invloed van bodemgesteldheid en omgeving. D. Invloed van plankton en eponten op het bodem-leven. E. Periodiciteit. EF. Afzettingen van recenten datum. G. Oudere afzettingen. A . Systematisch onderzoek. Bij het onderzoek van het plankton en der eponten 273 was het mogelijk lijsten te geven van de soorten, die planktonisch en epontisch voorkwamen en die ook werkelijk in die zones geleefd hebben en er min of meer thuis behoorden. Voor het plankton was dit al niet steeds mogelijk; opgemerkt werd, dat na storm en woelig water dikwijls vormen voorkwamen, die feitelijk oorspronkelijk niet in het plankton, maar op den bodem, thuis behoorden. Wat voor speciale gevallen van het plankton geldt, is in veel sterkere mate steeds van toepassing op het bodem- leven. Feitelijk alle soorten, die in het gebied voorkomen, zijn ook op den bodem aan te treffen: alle eponten die losgeraakt zijn van hun substraat, alle planktonten die zwaarder zijn dan water — en dat zijn ze bijna alle — komen tenslotte, wanneer ze niet toevallig eerder verloren gaan of vernietigd worden, op den bodem terecht. De bodem is het verzamelgebied van de ge- heele flora en fauna van het Meer; een volledige lijst der soorten zou dus feitelijk een soortenlijst voor het geheele gebied moeten zijn. Ik wil dus volstaan met het geven van eenige analyses van monsters die op de meest uiteenloopende plaatsen in den zomer zijn verzameld; hiermee wordt dus tegelijk het probleem van de verspreiding der soorten aangeraakt. De plaatsen die hiervoor het meest in aanmerking komen, zijn: 1° het centrale, onbegroeide deel van het Meer, waarbij nog verschil gemaakt moet worden tusschen zand- en veenbodem, 2° de begroeide oeverzone, waarbij de aard en dichtheid van begroeiïng van invloed kan zijn, 3° de open kommen in het sub 2° genoemde gebied, 4° de met Chara en groenwieren begroeide bodem. 1°. Flora en fauna van het onbegroeide deel van het Meer. Ned. Kruidk. Archief. 1919. 18 274 Bij het nemen der monsters moest er natuurlijk hier op gelet worden, dat zoo min mogelijk van het boven- staande water werd afgefiltreerd, daar anders teveel verontreiniging met plankton ontstaat. Voor de soorten, die hier werden waargenomen, zie men in de eerste plaats voor de flora de lijst der phyto-planktonten in tabel 7 p. 182, voor de fauna de lijst van pag. 190. De in beide lijsten voorkomende soorten vindt men in grooten getale ook op den bodem; behalve deze moeten dan nog de volgende genoemd worden: Chlorophyceae. Microspora tumidula. Oedogonium steriel. Bulbochaete ; Cladophora glomerata. Spirogyra steriel. Mougeotia genuflexa. Closterium Ehrenbergii. 5 Venus. Cosmarium spec. div. Diatomaceae. Synedra Ulna var. div. Eunotia lunaris. Cocconeis Placentula. se Disculus. Navicula cryptocephala. , vulpina. 5 radiosa. 3 scutelloides. ey, viridis. Tae nobilis. Rhoicosphenia curvata. Amphora ovalis. Epithemia turgida var. Westermanni. 275 Epithemia Argus. Nitzschia sigmoidea? ‘ vermicularis? A palea e. a. spec. +? Cymatopleura Solea. ? 5 elliptica. +? Surirella biseriata. te? 5 linearis var. sha 5 capronii. Cyanophyceae. + Microcystis incerta. + Oscillatoria spec. Phyllopoda. + llioerypfus agilis Kurz. if i acutifrons G. O. Sars. + Alona quadrangularis O. F. Müller. + Pleuroxus trigonellus O. F. Müller. sh - uncinatus Baird. t Monospilus dispar G. O. Sars. Copepoda. Cyclops serrulatus Fischer. + .» fimbriatus Fischer. Ostracoda. !) + Ilyocypris gibba Rama. + Cypria ophthalmica Jur. + Cypridopsis vidua O. F. Müller. Malacostraca. + Asellus aquaticus G. St. Hilaire. 1) De determinatie der Ostracoda dank ik aan de welwillendheid van prof. dr. J. H. Bonnema. 276 Het aantal individuen van soorten, die in andere zones thuis behooren, is veel grooter dan dat der typische bodem- organismen; deze laatste zijn in de voorafgaande lijst van een + voorzien. Men ziet, dat de bodemflora zeer weinig soorten omvat, die men als typische bodemvormen kan beschouwen; wel zijn eenige van een + voorzien, maar deze komen ook in andere monsters vrij talrijk voor, vandaar dat een ? bijgevoegd moest worden. 2°. Flora en fauna der begroeide oeverzone. Hoofdzakelijk werden hier onderzocht de met typha en bies begroeide gedeelten; het bleek, dat in de riet- vegetatie gewoonlijk slechts geringe aantallen levende organismen voorkomen. Dit is in overeenstemming met wat ook door onderzoekingen aan vischvijvers is aan het licht gekomen. De flora vertoont groote overeenkomst met de in de vorige lijst gegevene, vooral wanneer de monsters niet ver vanaf het open water zijn verzameld. Hier moge dus volstaan worden met daarnaar te verwijzen; een drietal soorten ontbreken echter in die lijst: Merismopedia elegans, Aphanothece stagnina en een bolvormige kolonie van Cladophora, deze laatste komt aan de Oost-zijde ook vrij veel voor, vastgehecht aan de rietstengels. Ook de fauna omvat vele vormen, die in de planktonlijsten vermeld zijn, behalve deze komen nog de volgende voor: Phyllopoda. Simocephalus vetulus O. F. Mülier. Iliocryptus agilis Kurz. Eurycercus lamellatus O. F. Müller. Camptocercus rectirostris Schoedler. Acroperus harpae Baird. Alona quadrangularis O. F. Müller. Alonella nana Fischer. Chydorus ovalis Kurz. BET Copepoda. Cyclops fuscus Jurine. a albidus Jurine. 5 serrulatus Fischer. Canthocamptus staphylinus? Jurine. Ostracoda. Cyclocypris laevis O. F. Miiller—Vavra. Notodromas monacha O. F. Müller. Herpetocypris reptans Baird. Cypridopsis vidua O. F. Miiller. Malacostraca. Asellus aquaticus G. St. Hilaire. Gammarus pulex L. 3°. Flora en fauna der onbegroeide kommen in 9B en 11 A. Hier is feitelijk geen verschil op te merken tusschen plankton en bodem. Voor de lijsten der soorten kan ik verwijzen naar de betreffende planktonlijsten op pag. 205, bovendien werden nog een paar soorten waargenomen: Scenedesmus obliquus en S. Hysfrix; Daphne pulex, Grap- toleberis testudinaria, Asellus aquaticus, Gammarus pulex. 4°. Flora en fauna van den met Chara be- groeiden bodem. De flora vormt hier een overgang tusschen bodem- en epontische flora. Hoewel het gebied nog tot het open water behoort, zijn de planktonische vormen van weinig beteekenis, de talrijkst voorkomende daarentegen zijn eponten: Rhoicosphenia curvata, Rhopalodia venfricosa, Cymbella lanceolata, C. venfricosa, C. tumida, C. prostrata. De fauna echter bestaat vrnl. uit typische bodemvormen, de volgende soorten werden gevonden: 278 Phyllopoda. Bosmina coregoni humilis. Acroperus harpae. Alona quadrangularis. Chydorus sphaericus. Monospilus dispar. Copepoda. Cyclops macrurus. Canthocamptus staphylinus? Ostracoda. Cypridopsis vidua. Cladocera en Cyclopidae komen zeer weinig voor, Harpactidae daarentegen zeer veel; verder is opvallend het zeer groot aantal Nematoda. B. Verspreiding der soorten over het gebied. Een vergelijking van de gegevens sub 1°—~3°, en voor een deel ook van die sub 4° vermeld, toont aan, dat verscheiden soorten overal voorkomen. Deze kunnen als algemeen voorkomende bodemvormen worden beschouwd: Alona quadrangularis, Chydorus sphaericus, Monospilus dispar; Cyclops viridis, C. serrulatus; Cypria ophthalmica, Cypridopsis vidua. Van de flora zijn er zeer vele soorten, die in alle monsters voorkomen, zonder dat ze evenwel als typische bodemvormen zijn te beschouwen. De sub 1°—4° genoemde gebieden laten zich door enkele — speciaal dierlijke — organismen behoorlijk karakteriseeren. Zoo zijn bodemmonsters van het open water geken- merkt door het geheel overheerschen van planktonische vormen, terwijl van de typische bodemvormen Iliocryptus agilis en I. acutifrons vrijwel alleen hier werden aangetroffen. In de sub 2° en 3° genoemde gebieden komen eenige 219 soorten voor, die beide vindplaatsen gemeenschappelijk hebben (Eurycercus lamellatus, Camptocercus Lilljeborgii, Acroperus harpae; Conochilus volvox (een Rotatorium). Beide gebieden vertoonen onderling groote overeenkomst. Het typhetum echter is geen homogeen geheel, hoe dieper men vanaf het open water hierin doordringt hoe geringer het verschil met het gebied sub 3°. Het gebied sub 4° is gekenmerkt door de vele Har- pactidae en Nematoda; floristisch door de groote hoeveel- heid epontische Diatomeeén, deze zullen zich oorspronkelijk ook vastgehecht bevonden hebben op de Charastengels. C. Invloed van de bodemgesteldheid en de omgeving. Voor zoover kon worden nagegaan, heeft de bodem- gesteldheid slechts een geringen invloed op den aard van flora en fauna, de belangrijkste soorten komen zoowel op veen- als zandbodem voor. Echter zou waarschijnlijk wel uit een quantitatief onderzoek blijken, dat de ontwikkeling op den harden kalen zandbodem aan de Oost-zijde veel geringer is dan op het veen. Over het algemeen vindt men op plaatsen, die begroeid zijn met Phanerogamen een vrij eenvormige fauna en flora, terwijl deze weinig belangwekkends heeft. Het rijkst is de ontwikkeling nog in het typhetum, het armst in het phragmitetum; echter is vooral voor het eerste van zeer groot belang de meerdere of mindere dichtheid; hoe dichter, hoe geringer flora en fauna ontwikkeld zijn. Ook op de plaatsen in het typhetum waar de begroeiing met hoogopschietende Phanerogamen ontbreekt en waar voornamelijk Nymphaea en Nuphar groeien, vindt men vrijwel dezelfde omstandigheden. D. Invloed van plankton en eponten op het leven op den bodem. Zooals reeds werd opgemerkt, wordt het leven op den 280 bodem van het open water overheerschend beïnvloed door het plankton; deze invloed strekt zich ook nog uit over de aangrenzende strook van de begroeide zone. Daar echter op den bodem van het open water ook nog eenige echte bodemvormen aanwezig zijn (vrnl. Crustacea) is een differentiëering tusschen een plankton- en bodemassociatie nog duidelijk aanwezig. Dit is echter in het littoraal niet het geval, hier bevatten beide associaties ongeveer dezelfde soorten. Een gescheiden plankton- en bodemassociatie is in de begroeide zone niet te onderscheiden. Men mocht verwachten, dat de eponten, die in het typhetum in zoo geweldig groot aantal voorkomen, ook van beteekenis zouden zijn voor het bodemleven; dit is echter niet het geval: de bodemflora bestaat maar voor een zeer gering deel uit typische eponten, De flora en fauna, die zich tusschen de Chara bevindt, wordt slechts weinig beïnvloed door het normale plankton, er werd echter in hoofdstuk II reeds op gewezen, dat het plankton, en vooral het dierlijke gedeelte hiervan, nogal van het normale verschilt en veel overeenkomst met de bodem- fauna vertoont. Ook hier is een differentiatie tusschen een bodem- en planktonassociatie niet scherp uitgesproken. E. Periodiciteit. Bij het onderzoek over de periodiciteit dient men in de eerste plaats rekening te houden met wat hierboven ver- meld is over den invloed van het plankton. Immers daar waar het plankton van overwegenden invloed is op het bodemleven, moet men verwachten, dat de periodiciteit van dit laatste ook geheel parallel gaat met die van het plank- ton, wat ook inderdaad het geval is. Ook het optreden bij de Cladocera van © en van wintereieren bij de °, vindt in het plankton en op den bodem gelijktijdig plaats. Frappante verschijnselen van periodiciteit, zooals we 281 die in het plankton zoo dikwijls ontmoeten, werden bij de typische bodemorganismen niet aangetroffen. Het eenige verschil is, dat in den winter het aantal individuen sterk gereduceerd wordt, terwijl verschillende soorten in eind December — Januari geheel niet werden gevonden. De mon- sters in den winter waren steeds zeer arm aan Cladocera; Copepoda (vooral Cyclops albidus, C. fuscus en C. ser- rulatus) zijn ‘s winters nog vrij veel aan te treffen. De periodiciteit is dus — wat betreft de typische bodembewoners — hoofdzakelijk van quantitatieven aard, zich uitend in een stijging van het aantal individuen in het zomer-, in een daling in het winterhalfjaar. De ontwikkeling der Cladocera begint eerst laat in het voorjaar, het maximum wordt niet voor Augustus bereikt, terwijl merkbare vermindering in aantal eerst eind October begint. Overigens is naar mijn meening een uiterst uit- voerig quantitatief onderzoek noodig om de periodiciteit nauwkeurig te kunnen bestudeeren. Over de wijze van overwintering bij de Cladocera ben ik niet in staat veel mede te deelen. Eenige soorten werden tot laat in het jaar opgemerkt: lliocryptus agilis en I. acutifrons (3 Dec.); Acroperus harpae, Pleuroxus trigonellus en Monospilus dispar (26 Nov.). Alona qua- drangularis en Chydorus sphaericus komen den geheelen winter voor (begin Dec., begin Jan., begin Maart); bij beide werden 25 December nog ongeslachtelijke eieren en ver ontwikkelde embryonen aangetroffen. O werden waargenomen bij Monospilus dispar (Sept.— Nov.) en bij Alona quadrangularis (Nov.); bij de eerste ook herhaaldelijk © met ephippién. Van Eurycercus lamellatus werden na September geen exemplaren meer gevonden. Een belangrijke rol speelt de bodem als bewaarplaats van sporen en andere organen van planktonische soorten, die de soort in ongunstige tijden voor ondergang bewaren. In vrij grooten getale 282 zijn in de bodemmonsters vaak te vinden: sporen van Anabaena, Aphanizomenon en Ceratium; ephippién van talrijke Cladocera. Bij ontkieming kunnen de jonge indi- viduen weer gemakkelijk tot de planktonische levenswijze overgaan, hetzij door actieve bewegingen, hetzij door de- werking van stroom en golven, die reeds bij zwakken wind tot op den bodem merkbaar zijn. In dit opzicht bestaat er een groot verschil met diepe meren. Immers hier is het nog nooit geheel opgelost hoe de soorten, die als overwinterende organen een tijdlang uit het plankton verdwenen zijn en dan op den bodem vertoeven weer na ontkieming in de hoogere waterlagen terecht komen. De Mollusca. Van deze werd geen uitvoerige studie gemaakt; ik moet er daarom mee volstaan een lijst der meest gewone soorten en hun verspreiding te geven. De meest voorkomende dan zijn '): Limnaea stagnalis L. 4 auricularis L. Planorbis corneus L. ss planorbis L. „ vortex L. Ancylus fluviatilis Müll. Vivipara contecta Miill. 2 vivipara. Bythinia tentaculata L. Unio tumida Retz. » _pictorum L. Dreissenia polymorpha Pall. Anodonta cygnea L. piscinalis Nilss. 1) Mej. J. Scholten te Amsterdam was zoo welwillend mijn deter- . minaties te controleeren en eenige andere soorten te determineeren, ik wil haar daarom ook hier mijn vriendelijken dank betuigen. 283 Wat betreft de verspreiding valt op te merken, dat de Gastropoda vrijwel alleen in de oeverzone gevonden worden, daarentegen niet in het open water; wel vindt men hier in de bodemafzettingen schelpresten. In het open water komen van de Mollusca vrijwel alleen de Lamelli- branchiafa voor, terwijl men deze daarentegen weinig in de oeverzone aantreft. Aan de Oostzijde van het meer ziet men bij helder weer op de zeer ondiepe plaatsen niet zelden soorten van de geslachten Unio en Anodonta halverwege boven het zand uitsteken. Opmerkelijk is, dat men in de bodemafzettingen zooveel schelpresten van Dreissenia aantreft, terwijl de soort in leven niet zoo heel veel gevonden wordt, meest vindt men deze vastgehecht op schalen van Unio en Anodonta. F. Bodemafzettingen. Deze kunnen zijn van organogenen of anorga- nogenen aard, de laatste zijn allochthoon en bestaan hoofdzakelijk uit zand, dat door de Hunze of de afvoer- slooten der polders wordt toegevoerd. De organogene kunnen zijn autochthoon of allochthoon, de toevoer der laatste heeft op dezelfde wijze plaats als die der anorganogene; de autochthone zijn afkomstig van de resten van levende wezens, die in het Meer voorkwamen, i.c. hoogere planten, plankton, eponten en bodemorganismen. Hiervan zijn de hoogere planten verre- weg het belangrijkst, zooals uit een microscopisch onder- zoek van bodemmonsters blijkt. Het grootste deel van den bodem bestaat uit veen, alleen aan de Oostzijde komen groote uitgestrektheden met een harden zand- bodem voor. De dikte der veenlagen is meest niet grooter dan 18 d.M., gewoonlijk echter aanzienlijk veel kleiner; onder het veen bevindt zich steeds zand. In 't algemeen is een duidelijk verschil tusschen de bovenste en diepste lagen waar te nemen: de eerste bestaan hoofd- 284 zakelijk uit grovere stukken halfvergane plantendeelen; de grootte hiervan neemt naar beneden geregeld af. De lagen op + 5 c.M. diepte bevatten vrnl. 3 bestanddeelen: 1°. zandkorrels, 2°. bij doorvallend licht geelbruine stukken waaraan nog gewoonlijk — vooral bij groote — celstruc- tuur is waar te nemen, 3°. structuurlooze, onregelmatige, bijna zwarte, geheel ondoorzichtige stukken. Het gehalte aan zandkorrels wisselt al naar de plaats, waar het monster genomen is: niet zelden neemt het '/‚—!/, van het totaal in. De verhouding van de licht- en donker gekleurde deelen wisselt, meestal komen ze in ongeveer gelijke hoe- veelheden voor; het verschil tusschen beide is scherp uitgesproken, overgangsvormen komen waarschijnlijk niet voor. De lichtbruine bestanddeelen zijn resten van Pha- nerogamen, terwijl de donkerbruine humus-achtige stoffen zullen zijn. Hier treedt weer het verschil met diepere meren met weinig Phanerogamenbegroeiing op den voorgrond, waar de afzettingen vrnl. bestaan uit afgestorven plankton of uit uitwerpselen van dieren (vrnl. Oligochaeta). De besproken donkere bestanddeelen nu kunnen niet van coprogenen aard zijn, de stukken zouden dan afgerond moeten zijn en niet onregelmatig- hoekig. Resten van plankton- of andere kleine organismen, nemen in ons geval aan den opbouw slechts een onbe- langrijk aandeel. In de bovenste lagen vindt men talrijke schalen van Cladocera, vooral de kopschalen met de eerste antennen van Bosmina zijn sterk vertegenwoordigd *). Van 1) Sven Ekman (1917) maakt erop opmerkzaam, dat in de Vattern deze Bosmina-schaalresten vaak zeer veel voorkomen, veel meer dan uit de relatieve talrijkheid van Bosmina in het plankton is te besluiten. Hij denkt, dat gedurende het zinken naar den bodem andere schalen en de achterste helften der Bosmina-schalen oplossen. Waar we ook in ons geval zien, dat deze schaalresten in den bodem veel meer voorkomen dan eenige andere, wat niet overeenkomstig is met den toestand in het plankton, moet men wel aannemen, dat ook in den bodem de andere schalen minder tegen ongunstige invloeden bestand zijn. 285 de resten der microphyten komen diatomeeënschalen het meest voor, verder ook de celwanden van Pediasfrum en Staurastrum. Op grootere diepte is in hoofdzaak de toestand nog wel dezelfde, maar de deeltjes zijn hier fijner, vooral geldt dit voor de lichtbruine bestanddeelen, waaraan dik- wijls ook geen celstructuur meer is te onderscheiden. Dit verschil tusschen hoogere en diepere lagen is macros- copisch ook duidelijk waar te nemen: in de eerste vindt men dikwijls nog herkenbare resten van Phanerogamen, in de laatste daarentegen veel minder of niet. Trouwens ook de bovenste veenlagen zijn lang niet overal gelijk: de grofste structuur vindt men in de begroeide zone: hier is de bodem geheel bedekt met groote brokken van planten; het fijnste materiaal daarentegen vindt men ongeveer in het midden van het Meer (in de vakjes, aangegeven door 7—8, F—G) en in sommige stille bochten, b.v. bij de Noordlaarder Vaart (11 A). De zandbodem onder het veen bevindt zich op zeer verschillende diepte beneden den waterspiegel, het diepst (+ 37 dM.) aan de Westzijde (9 E) het minst diep aan de Oostzijde, waar de zandbodem met den waterspiegel gelijk komt. Hier ontbreken de veen- of slibafzettingen totaal, het veen, dat hier natuurlijk evengoed tot bezinking komt als overal elders, moet hier dus tengevolge van de waterbeweging direct weer verwijderd worden. Op ver- schillende diepten vindt men vaak, ook boven op den bodem, kleine afgeronde harde kluiten, na droging zijn ze zoo hard, dat ze veel op met humus doortrokken hout gelijken. Zooals echter nader zal blijken, is dit niet het geval, maar zijn het stukken veen. Reeds werd meegedeeld, dat diatomeeënschalen slechts een gering bestanddeel van de bodemafzettingen vormden. Daar ik het echter zeer gewenscht vond een studie hiervan 286 te kunnen maken, heb ik pogingen aangewend om deze door geschikte methoden in behoorlijke concentratie te verkrijgen. Potonié (1906, 1908) en Potonié en Gothan (1911) bevelen vooral aan een stel van zeven van verschillende maaswijdte, de fijnste (50 » maaswijdte) houden voldoende de diatomeeënschalen terug, verder moet door trapsgewijze bezinking het materiaal nog nader geconcentreerd worden. Al deze manipulaties eischen echter zeer veel tijd. Ik heb daarom getracht dezelfde methode toe te passen, die ook in hoofdstuk III pag. 232 beschreven is voor de reiniging van diatomeeën-materiaal, nl. door toepassing van de centrifuge: Het door middel van één of meerdere zeven van grove deelen ontdane materiaal wordt met salpeter- zuur, zoo noodig onder toevoeging van kaliumchloraat gekookt en dan verder behandeld, als op de boven geci- teerde plaats uitvoerig is vermeld. Het bleek echter dikwijls wenschelijk deze reiniging niet al te ver door te zetten, men bereikt daardoor nl. dat een selectie van zekere soorten wordt uitgeoefend, b.v. men krijgt alleen de snel neergeslagen zware, groote soorten of wel de lichtere, al naar men handelt. Zoo slaan b.v. groote Pinnularia-soorten zeer veel sneller neer dan kleine, lichte schalen als van Melosira; een dergelijk preparaat geeft geen inzicht in de verhouding der soorten onderling, wat ik voor de meeste _ gevallen wel gewenscht acht. Hetzelfde bezwaar heeft men bij toepassing van zeven, materiaal, dat op een zeef van 50 u blijft liggen, bevat vrnl. de grootere soorten, het er door gaande de kleinere. De, zooveel als mogelijk of wenschelijk was, gereinigde diatomeeën werden dan op de gewone wijze in styrax gemonteerd. Volgens deze methode werkend bleek het mogelijk uit bijna alle onder handen genomen grondsoorten diatomeeën af te scheiden; een uitzondering maakt zand, hierbij gelukte Rele 287 het nooit. De grondmonsters, waaruit de schalen werden afgescheiden, werden verzameld door middel van een turfboor, voor dit doel welwellend door prof. Bonnema afgestaan. Deze was voor het doel zeer bruikbaar en juist lang genoeg om op zoo goed als alle plaatsen den zand- bodem te bereiken. In de bovenste veenlagen bleken gewoonlijk in vrij grooten getale geheel onbeschadigde schalen voor te komen, in de diepere daarentegen waren deze — in over- eenstemming met den fijneren bouw — vaak gebroken. Vooral werd aandacht geschonken aan de volgende vragen: 1°. behooren de Diatomeeén uit de bovenste (jongste) en uit de onderste (oudste) lagen tot dezelfde soorten, 2°. zijn er verschillen in de bodemafzettingen in de oeverzone en in het open water, 3°. zijn er in de diepste afzettingen van de oeverzone nog aanwijzingen te vinden dat deze in open water zijn bezonken? . Ik wil beginnen met de analyses te geven van monsters van de bovenste en onderste veenlagen, uit het midden van het meer i. c. bij 8 F/G. Fen monster op 10 cM. beneden het bodemoppervlak bevatte de volgende soorten: Melosira Binderiana (2) '). Coscinodiscus subtilis var. (2). Fragilaria capucina (3). a construens (3). Funotia lunaris (2). * Cocconeis placentula (2). Navicula didyma (1). 5 vulpina (2). 5 cardinalis (4). 1) Zie voor de cijfers tusschen () noot pag. 202. 288 Navicula viridis (4). Gyrosigma attenuatum (2). * Cymbella lanceolata (3). Surirella biseriata (3). + capronii (2). Campylodiscus hibernicus. Een monster op dezelfde plaats genomen, maar op 2 M. beneden het bodemoppervlak, bevatte de volgende soorten: Melosira varians (1). Coscinodiscus subtilis var. (1). Fragilaria capucina (1). * Synedra Ulna var. biceps (3). Navicula tuscula (1). 5 viridis (3). 5 nobilis (3). Gyrosigma attenuatum (2). * Cymbella Ehrenbergii (1). 35 3 cistula (3). Amphora ovalis (3). Epithemia turgida var. Westermanni (1). Surirella biseriata (3). 53 capronii (2). Cymatopleura Solea (1). $3 elliptica (2). Campylodiscus hibernicus (4). Uit vergelijking dezer analyses blijkt een groote over- eenkomst tusschen deze beide monsters. Opvallend voor beide is het relatief groote aantal forsche Navicula (Pin- nularia)-soorten, Surirella biseriata, S. Capronü en Cam- pylodiscus. Verder blijkt, dat zelfs in de bovenste (jongste) bodemlagen het aantal schalen van planktondiatomeeën uiterst gering is: Diatoma elongatum, Fragilaria crotonensis, Asterionella gracillima werden niet waargenomen, toch 289 komen deze aan de oppervlakte van den bodem ook wel als leege schalen talrijk voor, men moet dus aannemen, dat deze spoedig daarna op de een of andere wijze te niet gaan. De eenige typische planktondiatomee, die ook nog in de diepste monsters aanwezig is, is Coscinodiscus subtilis. Van de typische eponten zijn ook weinig individuen aanwezig: vrnl. Cymbella-soorten, Cocconeis placentula. Van vele vormen is moeilijk te zeggen vanwaar ze afkomstig zijn; eenige soorten komen ook geregeld (vaak als leege schalen) in het Hunze-plankton voor: Navicula (Pinnularia) soorten, Surirella biseriata. Campylodiscus); voor een deel zijn deze dus misschien wel uit de Hunze aangevoerd. Hierdoor zou ook te verklaren zijn, dat over ‘t algemeen in bodemmonsters — ook in de jongste! — nu en dan soorten voorkomen, die men levend weinig ‘of niet vindt. De schalen van de in de bodemmonsters gevonden Diatomeeén geven dus een zeer onvolledig overzicht over de thans levende soorten: de planktondiatomeeën, die in leven in aantal verreweg overheerschend zijn, vormen slechts een klein deel van de aanwezige, terwijl andere soorten als Pinnularia, Surirella en Campylodiscus, die in leven slechts in gering aantal voorkomen, juist in deze monsters het belangrijkste aandeel innemen. Er wordt dus een zekere selectie uitgeoefend en wel zóó, dat alleen de sterkere schalen bewaard blijven. De volgende analyses geven weer den toestand, zooals die in de oeverzone (bij 9 B) wordt gevonden. In de bovenste lagen werden de volgende soorten ge- vonden (alleen de belangrijkste zijn genoteerd): Melosira varians (2) '). Tabellaria flocculosa (2). Fragilaria capucina (5). 4 consfruens (6). 1) Zie voor de cijfers tusschen () noot pag. 202. Ned. Kruidk. Archief. 1919. 19 290 * Synedra pulchella (2). ji "s Ulna (3). Eunotia lunaris (3). * Navicula vulpina e. a. naviculae lineolatae (3). 5 Gastrum (2). A amphisbaena (2). a scutelloides (4). 5 viridis (2). 5 cardinalis? (2). Gomphonema constrictum (3). gracile (2). * Rhoicosphenia curvata (2). * Cymbella lanceolata (4). = a ventricosa (4). 5 Ehrenbergii (3). Amphora ovalis (2). Cymatopleura Solea (2). 5 elliptica (3). Surirella biseriata (3). 33 saxonica (3). Een laag op + 45 cM. beneden het bodemoppervlak bevatte de volgende soorten: Fragilaria consfruens (3). * Synedra Ulna (2). Pinnularia major? (4). F- viridis (4). 5 cardinalis? (4). Gyrosigma attenuatum (2). * Cymbella aspera (2). Epithemia turgida var. (1). Campylodiscus hibernicus (1) (brokstuk). In een monster op de grens van zand en veen konden slechts een paar brokken van Pinnularia gevonden worden. 21 Uit de eerste van deze beide analyses blijkt, dat daar de typische eponten, in de lijsten gemerkt *, meer voor- komen dan in de overeenkomstige laag van het open water. Daartegenover staat, dat soorten, die in afzettingen van het open water talrijk zijn, hier weinig of niet voorkomen: Pinnularia soorten, Campilodiscus. Ditzelfde verschil vindt men niet terug als men diepere lagen vergelijkt: in het laatst vermelde monster zijn Pinnularia-soorten wel veel aanwezig en de eponten van minder belang Niet onwaar- schijnlijk is, dat men hieruit mag concludeeren, dat toen deze lagen afgezet werden, de omstandigheden voor beide plaatsen groote overeenkomst gehad hebben, m. a. w. dat toen nog de omgeving van 9 B open water geweest is. Zekerheid bestaat echter geenszins, het onder- zoekingsmateriaal is voor deze vèrstrekkende conclusies niet uitgebreid genoeg. Wel blijkt echter, dat in de jongere afzettingen een duidelijk verschil tusschen die van het open water en de oeverzone is waar te nemen: in het open water zijn onder de Diatomeeén de eponten weinig, in de oeverzone daaren- tegen vrij talrijk, omgekeerd zijn in laatstgenoemd gebied de planktondiatomeeén geheel afwezig, in het eerste enkele soorten (Melosira Binderiana, Coscinodiscus) zonder moeite te vinden. Het is zeer te betreuren, dat van de planktondiatomeeén zoo weinig vormen bewaard blijven: in de eerste plaats zou daaruit af te leiden zijn of in vroegere tijden het plankton hetzelfde karakter gehad heeft als tegenwoordig. Uit de aanwezigheid — ook in de diepste veenlagen — van Coscinodiscus is men wel geneigd hierop een positief antwoord te geven. Verder zou dan ook met groote zeker- heid te besluiten zijn of sommige deelen, die nu tot de oeverzone behooren, vroeger open water geweest zijn en hoe dikke lagen zich na dien tijd nog hebben afgezet. Met het oog op het ontbreken van zoo goed als alle plank- 292 tonische vormen in de diepere lagen, is het vooral van groot nut gebleken, dat ook andere associaties werden onderzocht. Immers daardoor zijn we in staat het besluit te trekken, dat de soorten die in de diepste lagen nog te vinden zijn, dezelfde zijn als de tegenwoordig aangetroffene, terwijl men nú hier niet voorkomende soorten ook in de diepste lagen niet aantreft. Hierdoor mag men m. i. met zekerheid de conclusie trekken, daf tijdens en na de af- zetting der diepste veenlagen omstandigheden hebben geheerscht, die weinig of niet hebben verschild van de tegenwoordige. Opvallend was voor mij, dat elke aanwijzing van brak- water-organismen ontbreekt. Vroeger toch stond het Meer door het Reitdiep in open communicatie met de zee, en bij hooge vloeden drong brakwater diep landinwaarts. Er werd reeds melding van gemaakt, dat niet zelden op den bodem harde, afgeronde stukken voorkomen. die na droging een op hout gelijkende consistentie vertoonen. Het bleek eerst niet mogelijk te onderscheiden of het hout of iets van veenachtigen aard was; microscopisch onderzoek gaf geen resultaten door de geringe doorzichtigheid van het materiaal. Een diatomeeën-onderzoek verschafte echter licht: een dergelijk stuk werd zorgvuldig van de buitenste lagen ont- daan om te voorkomen, dat misschien later in de buitenste lagen geraakte schalen verontreiniging zouden veroorzaken. Een, op de gewone wijze vervaardigd, diatomeeën-preparaat bevatte een behoorlijk aantal soorten, zooals uit onder- staande lijst blijkt: Melosira Binderiana (3). Cyclotella Meneghiana (1). Coscinodiscus subtilis? (2). Fragilaria capucina (2). 5; construens (3). Eunotia spec. (1). Navicula elliptica (3). sf tds em 293 Navicula rhynchocephala (2). 5 Gastrum (2). a pusilla (2). 3 scutelloides (3), is oblonga (1). - Bacillum (1). Cymbella Ehrenbergii (2). 5 tumida (2). Amphora ovalis en var. libyca (4). Cymatopleura Solea (1). Surirella spec. (gebroken schalen). Een vergelijking met analyses van welke diepte en plaats ook doet zien, dat er nogal groote verschillen bestaan: eenige Navicula soorten, die hier voorkomen, zijn in eponten- of bodemmonsters zeldzaam (b.v. N. elliptica met een frequentieindex 3; N. pusilla, 2; N. oblonga niet en N. Bacillum zeer zeldzaam waargenomen in recente mon- sters); van de groote Pinnulariasoorten werden daarentegen zelfs geen fragmenten gevonden, terwijl dit in gewone bodemmonsters vaak de eenige overgebleven vormen zijn; Amphora ovalis, een soort met vrij teere schaal, komt hier het meest voor (frequentieindex 4), wat ook in geen enkel recent preparaat het geval is. Uit dit complex van kenmerken zijn de conclusies te trekken, dat 1°. het materiaal in zoet water is gevormd (alleen zoet- water-diatomeeën zijn aanwezig) en — mede te besluiten uit de uiterlijke kenteekenen — van veenachtigen aard is, 2°. het materiaal is zeer waarschijnlijk van elders aan- gevoerd; in elk geval is het bezonken onder biologische omstandigheden, verschillend van de nu in het Meer heerschende. G. Oudere bodemafzettingen. Als aanhangsel — de tegenwoordige biologie van het 294 Zuidlaarder Meer niet betreffende — moge hier nog het volgende vermeld worden. Door een gelukkig toeval kreeg ik de beschikking over grondmonsters afkomstig van onderzoekingen ingesteld ten behoeve van de reeds vroeger genoemde centrale drink- watervoorziening in de provincie Groningen (1913); eenige boringen werden daarbij verricht in de onmiddellijke nabij- heid van het Meer. Het materiaal, dat op het Minera- logisch-Geologisch Laboratorium te Groningen bewaard wordt, werd mij door prof. Bonnema welwillend afgestaan. De behandeling der diatomeeénschalen geschiedde op dezelfde wijze als boven beschreven werd. Het gelukte in alle grondsoorten, die uit klei bestonden of kleiachtige bestanddeelen bevatten, diatomeeën af te zonderen; ook hier mislukte het met alle, die uit zuiver zand bestonden, onverschillig welke de fijnheid hiervan was. Dit onderzoek werd hoofdzakelijk ter hand genomen om als aanvulling te dienen van de resultaten, verkregen uit de door mijzelf met de turfboor verzamelde monsters. Vooral interesseerde het mij hoe diep de zandlaag zich uitstrekte en of zich hieronder ook nog weer veenlagen bevonden. Dit nu bleek niet het geval te zijn. Terwille van het overzicht over den aard van den bodem onder het Zuidlaarder Meer en de omstreken, heb ik een reconstructie, als resultaat van talrijke boringen in het betreffende Rapport (1913) gegeven, hier gecopiëerd. Zooals men hieruit ziet, strekt zich overal onder den Meerbodem een dikke zandlaag uit, [de hierop rustende veenlaag, die nu aan de oppervlakte ligt, werd — waar- schijnlijk omdat die te dun was — niet aangegeven]. Bij boring IX bevindt zich op 6 M. beneden het bodem- oppervlak, (d, i. 5 M. beneden N. A. P.) een laag bestaande uit klei met zand. Dr. P. Tesch’), die deze monsters © 1) Dr. Tesch was zoo welwillend mij toe te staan van de resultaten van zijn onderzoek gebruik te maken. OSZ: | reeyoso3booy ‘O0G/E : | jeeyoso3buory : QNYZ ONVZ LAW NVZ SOND ONVZ NANA UIIZ WAIT ISTH MN NASA Me ne jb hi 296 geologisch heeft onderzocht, teekende hierbij aan „Licht- geelachtiggrijs, eenigszins leemig, fijn tot middelkorrelig zand met enkele groote korrels tot 4 m.M.”, (3 M. dik); dan volgt een laag, die wordt beschreven als „lichtgeel- achtig grijze klei” (2 M. dik), dan een laag „grijs zeer fijn leemig zand” (1 M. dik), dan „lichtgrijs fijn zand met enkele iets grootere korrels’ (5 M. dik) dan „grijs leemig zeer fijn zand met schelpengruis’ (1 M. dik). Van 19—28 M. beneden de bodemoppervlakte vindt men dan fijn zand, hier en daar met schelpresten (Cardium edule, Mytilus), van 28—37 M. licht gekleurd zand met rol- steentjes en erratica, hoofdzakelijk Noordelijk materiaal met „veel kalksteenen, lichtroode zandsteenen, graniet, gneis, orthoklaas;” van 37—38 M. volgt „Donkergrijze, zandige klei met grove korrels en allerlei hoekige gesteente- fragmenten. Hoofdzakelijk Noordelijk materiaal. Keileem?” Van 38—45 M. „Donker geelachtig grijs fijn- tot middel- korrelig zand, met kleine houtstukjes en enkele grootere korrels tot 5 m.M.” Uit de aanwezigheid van schelpresten van Cardium edule en Mytilus edulis volgt al, dat men hier waarschijnlijk te doen heeft met zout- of tenminste brakwaterafzettingen. Het microscopisch onderzoek van diatomeeënpreparaten heeft dit volkomen bevestigd. Uit de grondmonsters van boring IX bleken reeds op 6.5 M. beneden het wateroppervlak diatomeeënschalen van brak- of zoutwatersoorten voor te komen. Op 10.5 M. beneden dan normalen waterspiegel komen deze in vrij grooten getale voor; hier werden vooral gevonden: Melosira sulcata Kütz. !) Actinocyclus Ehrenbergii Ralfs. Biddulphia Favus (Ehrb.) H. V. H. 1) Nomenclatuur naar van Heurck (1899). 27% In de zandlaag tusschen beide kleilagen in konden geen schalen gevonden worden. Uit het onderste kleilaagje konden echter een 6-tal in vrij grooten getale worden afgescheiden: Navicula Bombus Ehrbg. Raphoneis amphiceros Ehrbg. ‘ i v. rhombica Grun. Melosira sulcata Kütz. Biddulphia Rhombus (Ehrbg.) W. Sm. Actinoptychus undulatus Ehrbg. Coscinodiscus excentricus Ehrbg. Navicula Bombus en Actinoptychus undulatus zijn het talrijkst. In de zich hieronder bevindende — eenigszins klei- houdende — zandlagen werden de volgende soorten gevonden; | : Navicula Bombus Ehrbg. Dimeregramma minor (Greg.) Ralfs. Raphoneis amphiceros Ehrbg. D 0 5 v. chombica. Grun. Actinoptychus undulatus Ehrbg. Actinocyclus Ehrenbergii Ralfs. Met zorg werd nog onderzocht de op 37—38 M. voor- komende laag, waarbij aangeteekend „keileem? Er konden hierin echter geen diatomeeën ontdekt worden, wat mii. een belangrijke steun is voor de geuite veronderstelling dat dit keileem zou zijn; immers daar het een kleiachtige afzetting is en in kleiachtige grondsoorten geregeld diato- meeënschalen gevonden worden, is het uiterst waarschijnlijk, dat deze lagen niet, zooals de bovenvermelde in zout- of brak water zijn afgezet, maar aan gletscherwerking hun ontstaan danken. Ook eenige monsters van boring X werden onderzocht, De — in de vorige boring voorkomende kleilagen — liggen 298 hier dieper; de diatomeeën hierin zijn dezelfde, zoodat men wel aan overeenkomstige lagen moet denken; hierdoor wordt de waarschijnlijkheid grooter, dat men ook werkelijk met doorloopende lagen te doen heeft, zooals ook in de figuur is aangegeven. Het aantal diatomeeën is hier groot, ook het aantal soorten is iets grooter dan bij boring IX: Navicula Bombus Ehrbg. Cocconeis Scutellum Ehrbg. Epithemia musculus Kütz. Grammatophora marina (Lyng.) Kiitz. Raphoneis amphiceros Ehrbg., v. rhombica Grun. Melosira sulcata Kiitz. © Cyclotella spec. Biddulphia Rhombus (Ehrbg.) W. Sm. k: Favus (Ehrbg.) H. v. H. Actinoptychus undulatus Ehrbg. Actinocyclus Ehrenbergii Ralfs. Al de soorten van beide boringen zijn marien, en toen ze zijn afgezet, moet hier een zeeboezem geweest zijn, die aan de Westzijde begrensd werd door de hier opstijgende grondmoraine (vgl. fig. 7) en wel moet hier constant zout- water geweest zijn, want wanneer de afzettingen door tijdelijke invasies van het zeewater waren ontstaan, terwijl in den tusschentijd zoetwater het bekken vulde, dan zou men zoetwaterdiatomeeën tusschen de mariene aantreffen. Deze echter ontbreken geheel, niet één enkele soort werd waargenomen. Zeer eigenaardig is hier het verloop van de grond- moraine, zooals uit de figuur blijkt: rechts in de figuur ligt deze op een diepte van 36—37 M. beneden N. A. P., naar het W. toe daalt hij nog, bij boring X wordt hij aangegeven op een diepte van meer dan 40 M. beneden N. A. P., nog meer naar het W. stijgt hij snel en ligt op een afstand van 1250 M. ten Z.W. van boring X reeds en 299 boven N. A. P., loopt dan in Westelijke richting horizontaal om op 2400 M. ten Z.W. van boring X weer snel te dalen. Uit den loop dezer moraine krijgt men — in verband met de richting die de gletscher nam — den indruk, dat het zand hier voor den gletscher is opgeschoven, waardoor een diepe inzinking in den bodem ontstond, terwijl het materiaal, dat zich hier bevonden heeft, tot een wal werd opgehoopt; op de zoo gevormde oppervlakte is daarna de moraine afgezet. Men zou zich kunnen voorstellen, dat het Zuidlaarder Meer een laatste rest was van deze inzinking, die zich misschien ook Zuidwaarts — corres- pondeerend met den loop van den Hondsrug — heeft uitgestrekt, terwijl ze hier met hoogveen is opgevuld, en de Hunze hier het homologon van het Zuidlaarder Meer voorstelt. Ook uit dit onderzoek van de diatomeeënschalen in bodem afzettingen is wel gebleken, dat dit tot tal van resultaten aanleiding kan geven. De grootste kans op succes zal men echter slechts dan kunnen bereiken, wanneer dergelijke onderzoekingen aansluiten aan die, betreffende de levenswijze van de nú levende soorten. Alleen al hierom zou het wenschelijk zijn, dat men zich bij hydrobiologisch onderzoek niet beperkt tot het plankton, daar deze — tenminste wat betreft talrijke zoetwatervormen — weinig beteekenis hebben als ,,gidsfossielen’’. Het zijn juist de epontische en bodem-diatomeeën, die uit dit oogpunt belangrijk zijn; voor de eerste zal dit vooral het _ geval zijn bij afzettingen in moerasgebieden, die dikwijls in den vorm van laagveen voorkomen. Er zijn nu reeds van een 3-tal zeer verschillende plaatsen van Nederland onderzoekingen bekend over diatomeeën- schalen in den bodem. Het eerste van dien aard werd gepubliceerd door Harting (1852); hij vond in den bodem onder Amsterdam hoofdzakelijk mariene soorten. 300 Veel belangrijker echter zijn de resultaten, waartoe Blaauw bij zijn onderzoek over het Meertje van Rockanje kwam; de bodem, zoo vol afwisseling hier, is ook wel uiterst geschikt voor dergelijk werk. Blaauw zocht de diatomeeënschalen onder het micros- coop uit het materiaal; in vele gevallen zal het echter de voorkeur verdienen de schalen uit het materiaal af te scheiden, zooals dat in dit onderzoek — meest in navolging van Potonié (1906, 1908) e.a. — is geschied. Het is vooral ook Potonié, die gewezen heeft op het groote belang van de diatomeeënschalen voor de studie der zgn. »Kaustolithen’’. Een vergelijking van de, door Blaauw gegeven, soorten- lijsten met die van het Zuidlaarder Meer leert, hoe geo- logische verschillen in landstreken ook tot uiting komen in de microörganismen. Ook de in de diepere lagen van den bodem gevonden soorten verschillen sterk van die van het Zuidlaarder Meer. Slechts heel enkele soorten zijn beiden gemeenschappelijk. Merkwaardigerwijze vertoonen juist de diepste door hem onderzochte lagen de grootste overeenkomst (vgl. no. 19 op-18.55 M. diepte) met ons gebied. Hier komen verscheiden Epithemia- en Cymbella- soorten voor. Uit de aanwezigheid van deze soorten en de afwezigheid van Navicula, Gomphonema, Rhoicosphenia en Cocconema meent Blaauw de conclusie te mogen trekken, dat deze lagen zijn afgezet in groote zoetwater- bekkens zonder belangrijken plantengroei. Hiertegen echter pleit, dat — zooals uit mijn onderzoek blijkt — de Cymbella- soorten zeker en de Epithemia-soorten vrij waarschijnlijk behooren tot de groep, die tot de eponten werden gerekend; plankton- of bodemvormen zijn het echter niet. Waar dus de eponten in de afzettingen de overhand hebben (Blaauw vermeldt helaas niet de frequentie der verschillende soorten), terwijl typische plankton- of bodemvormen waarschijnlijk een zeer onbelangrijke rol spelen, ligt het volgens mij meer 301 voor de hand, dat men hier juist te doen heeft met een afzetting in een plantenrijk zoetwatergebied. De afzettingen, die ik vond in het gebied diep in de plantenzone (i. c. 9 B) zou ik als homoloog aan de hier vermelde willen be- schouwen. Echter wil ik ook aan mijn conclusie nog niet te groote waarde gehecht hebben, onze kennis van de verspreiding der diatomeeën is daarvoor te gering. Ik deel volkomen de meening van Blaauw: „Zelfs zal het mogelijk zijn aan de kiezelwieren de oevers en het middenvlak van zulke zoetwatermeren van elkaar te onder- scheiden. Voor we echter zoover zijn, zal er nog reusachtig veel werk gedaan moeten worden. Vrij eenvoudig zou het zijn, wanneer de diatomeeënschalen bezonken daar, waar ze geleefd hebben, maar juist dit is niet het geval. Dit en de omstandigheid, dat dikwijls alleen de stevigst gebouwde schalen bewaard blijven, maken de zaak zoo uiterst ge- compliceerd. En het zal waarschijnlijk mettertijd blijken, dat een eenvoudige determinatie der aanwezige soorten niet tot resultaten leidt, maar dat men zijn toevlucht zal moeten nemen tot statistische bepalingen van de verhouding, waarin de verschillende soorten voorkomen. a x ae | HOOFDSTUK V. Slot. Het is niet mijn bedoeling in dit laatste hoofdstuk een résumé te geven van wat in het voorgaande is behandeld, Veeleer wil ik eenige opmerkingen van algemeenen aard maken door resultaten in de verschillende hoofdstukken verkregen, samen te brengen en ook naar aanleiding hiervan een vergelijking te trekken met planktononderzoekingen uit andere landen. Dit laatste zal eenigszins globaal moeten geschieden, daar het aantal dezer onderzoekingen zoo groot is, dat vergelijking met elk speciaal geval een totale onmogelijkheid is. We hebben gezien, dat de diepte van het Zuidlaarder Meer zeer gering is; het lijkt mij nu van groot belang na te gaan in hoeverre dit van invloed is op zijn flora en fauna. Als direct gevolg van deze geringe diepte en de gelei- delijke helling der oevers, is de plantenzone langs den rand van het Meer zeer sterk ontwikkeld. Het bleek mogelijk in deze zone 3 meer of minder scherp begrensde gordels te onderscheiden: een overgangsflora (veelal een Phragmitetum) een eigenlijke oevervegetatie (grootendeels Typhetum, T. angustifoliae, deels Scirpetum en zelfs nog Phragmitetum) en een vegetatie van het open water (Scirpetum). Een verschil met de meeste gevallen door andere auteurs beschreven bestaat hierin, dat deze meer en vaak scherper Ad 303 omgrensde gordels onderscheiden. Dit houdt natuurlijk nauw verband met de grootere diepte dier meren en de steilere helling der oevers; elke gordel is daar aangepast aan een bepaalde diepte. Voor de algemeene beoordeeling van het plankton verdient in de eerste plaats vermelding, dat het phyto- plankton steeds overheerscht. De Volvocales (Volvox, Eudorina, Pandorina) ontbreken vrijwel geheel. De Chlorophyceae (hieronder begrepen de Desmidiaceae) nemen een niet zeer belangrijke plaats in, hun aantal bedraagt gewoonlijk niet meer dan 10 °/, van het totaal; alleen gedurende de laatste maanden van het zomerhalfjaar wordt het grooter. Verschillende soorten der Diafomeae daarentegen be- hooren tot de belangrijkste organismen, het aantal indi- viduen van deze klasse bedraagt steeds meer dan 50 °/, van het totaal (behalve in de 3 maanden, waarin de water- bloeivormende Cyanophyceae zoo sterk ontwikkeld zijn), gedurende November— Mei is dit percentage echter grooter dan 80 '). De Cyanophyceae zijn in Mei en Juni overheerschend, dit zijn dan vrijwel alleen waterbloeivormende soorten, gedurende de volgende maanden tot midden September komen deze en andere soorten der Cyanophyceae ook nog in niet onbelangrijke hoeveelheden voor. De Flagellatae en Dinoflagellatae (Synura, Dinobryon, Peridinium, Ceratium) komen wel sporadisch voor, doch zijn van geheel wegvallende beteekenis. 1) Feitelijk zijn deze percentages niet te vergelijken met die van de meeste andere onderzoekers, doordat deze een andere verzamelmethode, n.l. een zijdegaasnet gebruikt hebben; was ook door mij in plaats van het taffilter een planktonnet gebruikt, dan zou het percentage Diatomeae zeker nog aanzienlijk veel grooter geweest zijn, omdat door het net alleen de grootere vormen — en dit zijn in ‘t algemeen juist de koloniën der Diatomeae — gevangen worden. 304 Door deze data: talrijkheid der Diatomeae in voorjaar en herfst, der Cyanophyceae in den zomer, veel minder groote talrijkheid der Chlorophyceae en vrijwel ontbreken der Volvocales, Flagellatae en Dinoflagellatae, is het mogelijk het Zuidlaarder Meer, in verband met de geografische verspreiding van het plankton, voldoende te karaktiseeren. Precies dezelfde relatieve talrijkheid en opeenvolging van dezelfde organismen nl. vindt men zeer algemeen in een groot aantal meren van Midden-Europa en wel speciaal in die van Noord-Duitschland en Denemarken: het Baltische Merengebied. Er worden hier nog verschillende typen onderscheiden. Een zeer eenvoudige, maar toch dikwijls doeltreffende verdeeling in 2 typen vindt men bij Apstein (1896): deze auteur onderscheidt Dinobryonseen en Chroococ- caceenseen. Voor de laatste zijn karakteristiek: veel Chroococcaceae, weinig Dinobryon; Chydorus sphaericus planktonisch voorkomend, rijke planktonontwikke- ling en tengevolge hiervan troebel water. De belang- rijkste der Cyanophyceae behoort in dit type feitelijk te zijn Microcystis aeruginosa, deze speelt in het Zuidlaarder Meer een minder belangrijke rol; in de plaats hiervan treden andere waterbloei vormende soorten (vrnl. Anabaena, Aphanizomenon). Overigens echter is de overeenkomst met een ,Chroococcaceensee’ — als b.v. de Dobers- dorfer See — zeer groot. Men heeft wel gemeend, dat men de zoetwatergebieden enkel en alleen naar de diepte in verschillende typen kon verdeelen, waarvan elk door zijn biologische eigenschappen gekarakteriseerd was. Te oordeelen naar de diepte zou het Zuidlaarder Meer behooren tot de „Teiche”. Uit deze groote overeenkomst tusschen het Zuidlaarder Meer en de zeer veel diepere Baltische meren blijkt echter wel, dat dit niet in alle opzichten opgaat. Dit betreft niet alleen het phyto- maar ook het zoöplankton; het is echter voor 305 de beoordeeling der algemeene biologie van een meer wenschelijk niet alleen rekening te houden met het plankton, maar ook met de andere hier onderscheiden associaties. Voor de eponten is het voorloopig nog niet mogelijk een vergelijking te trekken met andere meren, daar deze overigens nog niet met voldoende uitvoerigheid zijn onder- zocht. Wel blijkt uit het onderzoek van een ,, Teich’ door Fritsch and Rich (1913), dat tenminste in dit speciale geval de toestand geheel anders is. Het is echter zeer de vraag in hoeverre dit te generaliseeren is. Van de bodemorganismen daarentegen — en vooral van de Entomostraca — is de verspreiding vrij goed bekend. Het is nu wel opmerkelijk, dat het groote meerendeel der Cladocera, die men in de lijsten van het hoofdstuk over den bodem aantreft, volgens de opgaven van meer- dere auteurs — oa. Lilljeborg (1900), Keilhack in Brauer (1909) — hoofdzakelijk voorkomt aan de oevers en op den bodem der meren en groote wateren !). Daar- entegen ontbreken vrijwel alle gewone soorten uit slooten en plassen. Ook in dit opzicht is dus het Meer-karakter duidelijk uitgesproken. De Cyclopidae als Cyclops albidus, C. fuscus, C. ser- rulatus, C. macrurus, zijn uitsluitend tot de plantenzone en tot den bodem beperkt, terwijl andere Cyclopidae — die ook in de diepere meren planktonisch voorkomen — de hoogere lagen van het open water bevolken (Cyclops sfrenuus, C. Dybowski *), C. viridis). Ook de aanwezigheid en levenswijze der Cyclopidae wijst dus op een meer en niet op een „Teich. Hetzelfde geldt voor het voor- komen van Daphne longispina var. hyalina en Bosmina coregoni en van Eurytemora velox, die typisch is voor 1) Romijn (1919) vermeldt echter dezelfde soorten ook voor de Zuid- „Willemsvaart. 2) Zie noot pag. 191. Neds Kruidk. Archief 1919: fa 20 bt We ae 306 het „Seenplankton der norddeutschen Tiefebene’” (van Douwe in Brauer 1909). Een voorbeeld uit een ander gebied en andere terrein- gesteldheid is te vinden bij Micoletzky (1910); alle door hem voor de Faistenauer Hintersee (bij Salzburg) vermelde Cladocera en Copepoda komen ook in het Zuid- laarder Meer voor; genoemd Meer heeft echter een diepte van meer dan 20 M. In afwijking met vele meren uit de Duitsche laagvlakte ontbreken Diaptomus- en Heterocope-soorten. Vergelijkt men daarentegen het plankton van het Zuid- laarder Meer met het door Redeke (1903) onderzochte Zwanenwater, dan blijkt hiermee in alle opzichten een enorm verschil te bestaan, de geheele habitus is anders: 1°. treedt daar het phytoplankton op den achtergrond tegenover het zoöplankton (waaronder vooral Rofatoriën), 2°. ontbreken talrijke gewone planktonische soorten: Fragilaria crotonensis, Asterionella gracillima, praktisch ook Melosira, Aphanizomenon, Bosmina coregoni, Daphne hyalina, Leptodora Kindtii, 3°. men mist het zoo karakteristieke verschijnsel van de overweldigende productie aan Diatomeeén in het voor- jaar en van Cyanophyceeén in den zomer. Redeke zegt „Van de Diatomeeén .... heb ik in het Zwanenwater slechts enkele aangetroffen”’. Aan den eenen kant heeft men dus een treffende over- eenkomst met de veel diepere en vaak veel grootere Baltische meren, aan den anderen kant bestaat een groot verschil met het Zwanenwater, dat wat zijn diepte (+ 1.5 M.) betreft, op dezelfde lijn staat als het Zuidlaarder Meer. Er zijn echter ook enkele feiten, die meer op een »Leich’-karakter wijzen: zoo b.v. het vrij groot aantal individuen van Scenedesmus (vrnl. quadricauda) en het planktonisch voorkomen van Ceriodaphnia pulchella. Een duidelijken overgang tot een uitgesproken „Teich- 307 plankton” vindt men daarentegen in de oeverzone en wel speciaal in die deelen waar de hoogopschietende Monocotylen plaatselijk niet voorkomen (11 A, 9 B). Hier is het zoöplankton overheerschend tegenover het phyto- plankton, de gewone Diafomeae ontbreken hier vrijwel geheel, terwijl Chlorophyceae (Protococcales en Desmidi- aceae) een relatief belangrijke plaats innemen; toch vindt men hier ook talrijke, vooral dierlijke organismen, die men in onze slooten en plassen minder vaak aantreft. (Eury- cercus, Alona, Graptoleberis, Peracantha, Monospilus). De begroeiing der oevers met Phanerogamen heeft dus tengevolge, dat hier geen normaal plankton tot ontwik- keling komt, terwijl de soorten, die de bovenste waterlagen bevolken dezelfde zijn als die op den bodem leven: een scherpe differentiatie tusschen plankton- en bodemorga- nismen is hier niet aanwezig. Voorbeelden van dergelijke biologische verschillen tusschen oeverzone en open water vindt men in allerlei diergroepen: De Mollusca van het open water zijn de Bivalva: Unio tumidus en U. pictorum, Anodonta cygnea en A. piscinalis, Dreissensia polymorpha, die van de oeverzonede verschillende soorten der Gastropoda. „Van de visschen is de zeelf karakteristiek voor de oeverzone. Zelfs bij de zoo uiterst bewegelijke vogels is duidelijk een scheiding te trekken tusschen soorten, die de oevers en die het open water prefereeren: voor de eerste zijn karakteristiek de zwarte stern ') (Hydrochelidon nigra) en de zwemeenden (subgenus Anas, wilde eend, taling, slob- eend); voor het open water de fuut, de duikeenden (sub- genius Nyroca, tafeleend, kuifeend) en de zaagbekken (middelste zaagbek en nonnetje), beide laatste groepen echter alleen in het winterhalfjaar. Ook de zoo uiterst talrijke meerkoeten zijn hoofdzakelijk tot de plantenzone 1) Hollandsche benaming naar J. P. Thijsse (1912). 308 beperkt, zij komen echter ook vaak aan den rand van het open water voor. De langzaam, doch gestadig voortgaande begroeiing van een meer met Phanerogamen is dus niet iets, dat op zichzelf blijft staan, maar talrijke biologische veranderingen in flora en fauna zijn er het gevolg van: het Meerka- rakter gaat op deze plaatsen verloren, Het langst blijft dit karakter echter nog bewaard in het voorjaar, zooals ook reeds Wesenberg-Lund (1910) zeer terecht opmerkt en zooals in het Zuidlaarder Meer ook gecon- stateerd kon worden. In het centrale deel van het Meer zijn dan alle resten van hoogere planten — voorzoover deze zich tenminste boven den bodem bevinden — ver- dwenen; ook de, dan reeds lang afgestorven, Phanero- gamen aan den rand van het open water zijn bezweken voor het, door atmosferische invloeden (storm en ijs) ver- oorzaakte geweld. Ook de oppervlakte van het open water is derhalve aanzienlijk vergroot. Is dus op het oogenblik het Meer-karakter nog duidelijk ontwikkeld, het is niet onmogelijk dat dit binnen betrekkelijk korten tijd verloren gaat. Reeds nu beginnen de voor- teekenen hiervan zich voor te doen: in het centrale deel van het Meer bevinden zich reeds thans nog kleine, holle groepen van biezen en op sommige plaatsen Pofamogeton densus. — Bij de verdere ontwikkeling van dit begroeiingsproces zal het verloop wel niet zóó zijn dat tenslotte het geheele Meer één dicht moeras met hoogopschietende monocotylen is, maar waarschijnlijk zullen telkens weer nieuwe deelen van het open water worden afgesneden, doordat op be- paalde plaatsen de oeverplanten sterker vooruitdringen, terwijl overal plekken met open water overblijven. Als gevolg hiervan zal het plankton meer en meer van karakter moeten veranderen: De Diatomeae zullen in aantal individuen steeds achteruitgaan, de Cyanophyceae waar- EN a 309 schijnlijk ook, de Chlorophyceae in mindere mate. Naast de plankton-copepoden zullen andere soorten (Cyclops albidus, C. fuscus, C. serrulatus, C. macrurus) ook de bovenste waterlagen bevolken. De verschillende vormen van Daphne longispina en Bosmina coregoni en Leptodora Kindtii zullen verdwijnen en hun plaats zal worden inge- nomen door Eurycercus lamellatus, Acroperus harpae, Peracantha truncata en andere Chydoridae. En tenslotte zal een toestand bereikt worden, zooals we die nú reeds aantreffen in de open plekken in het typhetum (9 B). Een iets minder ver gevorderd stadium, waar de afsnijding nog niet geheel voltooid is, is misschien de plek in 11 A. De bocht in 12 B heeft men waarschijnlijk te beschouwen als een plaats waar dit proces nog slechts in zijn begin is. Wesenberg-Lund (1910) onderscheidt 3 stadia in den overgang van meer tot moeras: het eerste is gekenmerkt door een Diatomeeén-Crustaceeén-plankton, het tweede door een Myxophyceeën-plankton, terwijl in het derde Potamogeton, Nymphaea en dgl. groote deelen der water- oppervlakte bedekken. het plankton bestaat uit Dinobryon, Peridineeén en Chlorophyceeén. Deze indeeling is op het Zuidlaarder Meer moeilijk toe te passen. Naar den aard van het plankton te oordeelen zou men geneigd zijn aan te nemen, dat we te doen hebben met het tweede stadium, met nog eenige overblijfselen (n.l. de talrijke Diatomeeén), die herinneren aan het eerste. Echter zegt Wesenberg — Lund, dat de diepte in het tweede stadium wel gedaald is, maar toch steeds nog 10—15 M. is! Het lijkt mij niet onmogelijk, dat de snelheid waarmee het Meer dicht groeit grooter is, en nog zal worden, dan ‘vroeger: 1° doordat het land, dat in het Meer afvloeit — dat een oppervlakte van 25000 H.A. beslaat — aan een steeds intensiever cultuur wordt onderworpen. Van de hierbij gebruikte meststoffen zal een zeker — zij het ook zeer 310 gering — percentage door het grondwater worden mee- gevoerd, de hoeveelheid anorganische voedingsstoffen wordt hierdoor vergroot, een deel nl. hiervan zal door het phytoplankton — en andere plantaardige organismen — worden geassimileerd en deels zullen deze tenslotte op den bodem bezinken, 2° is ook een vermeerderde toevoer van organische voedingsstoffen te vreezen in den vorm van fabriekswater. Hoelang het echter nog zal duren voor overal de Phanerogamen vasten voet gekregen hebben, is niet bij benadering te zeggen. Wel zegt Wesenberg-Lund 1910), „Es ist eine wohlbekannte Tatsache, dasz die relativ flachen Seen in der baltischen Seengegend enorm rasch verlanden”’. En hiermee wil ik mijn bijdrage tot de kennis der Nederlandsche meren — althans voorloopig — besluiten. Helaas moesten vele vragen onopgelost blijven, vele pro- blemen konden slechts in het voorbijgaan vermeld worden. Uit den aard dezer publicatie moest ik mij dikwijls beper- kingen opleggen. mie 2 NS E 3 3 x SB || cas 35 : = 3 a Nf Oo al Le THA AS SETS SA SSS spss 5 5 ANGUSTIFOLIA, | 55 i. Saas LACUS . PHRAGMITES: 170 COMMUNIS: EN z 5 3 EQUISETUM LIMOSUM. 159 Vvv SPARGANIUM G Vv RAMOSUM ie NYMPHAEA ALBA 5 5 NUPHAA LUTEUM 159 HL HALFLAND , CH CHARAVELDEN Zi S . = 7 NS (1.57 : | F x 2 [2 8 i x x 2 8 83 68 A see e ale 3 ANS S SS = os ( US toy =e SS 154 8 i} | 257 | 273. 301, U 120 AMV : f ° Ba ares 5 Kl Le & = 0 258 a 7 | 7 720 = 3055 7-265 84 226 == SN ih „304 303. Ee lll 272. Sis GR Sis eis & jk = = > © iS) is} is} is) 5 132 127 13 IG 314 271, /25 (6 -259 | 099 „274 122 15 we le A [ewes 8 3/3 § [8 ain 313 312 == den ll CHAS a 18 260565. N, ZUIDLAARDERMEER 310}; TTE 268 OA KM SS 17 KG SS Gln ml Sf 18 | =| Wii) A 5 A 8 eo c BD is F G Hy a i ‘ EE GEBRUIKTE LITTERATUUR. 1852. Harting, P. De bodem onder Amsterdam. Verh. Kon. Ned. Inst. I kl. 3de Reeks DI. V. 1856. Staring, W. Bodem van Nederland. 1878. Hoek P. P. C. Vrijlevende zoetwater Copepoden der Nederlandsche Fauna. Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. III. 1892—98. Schmeil, O. Deutschlands freilebende Süszwassercopepoden. Bibliotheca Zoologica. Kiel und Leip- zig, Lipsius & Fischer. 1896. Apstein, C. Das Süszwasserplankton. 1898. Zacharias, O. Das Heleoplankton. Zool. Anz. XXI. 1899. Heurck, H. v. Traité des Diatomées. Antwerpen. 1900. Lilljeborg, W. Cladocera Sueciae. Nova Act. Reg. Soc. Sc. Upsaliensis. Ser. II] Vol. XIX. 1901. Forel, F. A. Handbuch der Seenkunde. Stuttgart. WOZ] Schroter, Ci und Vogler, P.. Variations- statistische Untersuchung iiber Fragilaria crotonensis (Edw.) Kitton im Plankton des Ziirichsees in den Jahren 1896— 1901. Viertelj. der Naturf. Ges. Ziirich. 1902. Zacharias, O. Flora und Fauna der Schilf- stengel im Plöner See. Forschungber. a. d. biol. Station zie Plion= UX. 1903. Ostwald, W. Uber eine neue theoretische Betrachtungsweise in der Planktologie. Forschungsber. a. d. biol. Station zu Plön X. 1903. Redeke, H. C. Plankton-onderzoekingen in het Zwanenwater bij Callantsoog. Natuurk. Verh. v. d. Hol- landsche Maatschappij van Wetenschappen. 312 1904. Bachmann, H. Das Phytoplankton des Süsz- wassers. Bot. Ztg. 62. 1904. West, G. S. A treatise on the Britisch fresh- © water Algae. 1904. West, W. & G. S. A monograph of the - British Desmidiaceae. 1905. Ruttner, F. Uber das Verhalten des Ober- flächenplanktons zu verschiedenen Tageszeiten. Forschung- ber. a. d. biol. Station zu Plén XII. 1905. Vogler, P. Bisherige Resultate variationssta- tistischer Untersuchungen an Planktondiatomeen. For- schungsb. a. d. biol. Station zu Plön XII. 1905. Wesenberg-Lund, C. A comparative study of the lakes of Scotland and Denmark. Proc. Roy. Soc. Edinburgh XXV. 1906. Huber, G. Monographische Studién im Gebiete der Montigglerseen (Südtirol) mit besonderer Berucksich- tigung ihrer Biologie. Arch. f. Hydrobiologie I. 1906. Lemmermann, E. Das Plankton einiger Teiche in der Umgegend von Bremerhaven. Arch. f. Hydro- biologie I. : 1906. Potonié, H. Klassification und Terminologie der rezenten brennbaren Biolithe und ihrer Lagerstätte. Abh. Kgl. Preusz. Geolog. Landesanstalt. N. F. XLIX. 1906. Schénfeldt, H. v. Diatomaceae Germaniae Berlin. 1907. Breemen, P. J. v. Vrijlevende Zoetwater- Copepoden van Nederland. Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. Ser. 2 dl, X. 1907. Migula, W. Kryptogamenflora von Deutsch- land, Deutsch-Osterreich und der Schweiz. Gera R., von Zezschwitz. 1908. Lohmann, H. Untersuchungen zur Feststellung des vollstandigen Gehaltes des Meeres an Plankton. Wissenschaftl. Meeresunters. N. F. 10ter Band. Abt. Kiel. SS 1908. Potonié, H. Die rezenten Kaustobiolithe und ihre Lagerstätte. Abh. Kgl. Preusz. Geol. Landesanstalt NEGES LV. j 1908. Seligo, A. Tiere und Pflanzen des Seenplank- tons. Mikrol. Bibl. Bd. III. Stuttgart. 1909. Brauer, A. Die Süszwasserfauna Deutschlands. Jena, G. Fischer. 1909. West, W. and G.S. The British freshwater Phytoplankton, with special reference to the Desmidplankton and the distribution of the British Desmids. Proc. Roy. Soc. Ser. B. 81. 1909. Woltereck, R. Weitere experimentelle Unter- suchungen über Artveränderungen, speziell über das Wesen quantitativer Artunterschiede bei Daphiden. Verh. d. deutsch. zool. Ges. XVIII. 1910. Burckhardt, G. Hypothesen und Beobachtun- gen über die Bedeutung der vertikalen Planktonwanderung. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie, III. 1910. Lemmermann E. Algen I (Schizophyceen, Fla- gellaten, Peridineen). Leipzig, Gebr. Borntraeger. 1910. Micoletzky, H. Zur Kenntnis des Faistenauer Hintersees bei Salzburg, mit besonderer Berücksichtigung faunistischer und fischereilicher Verhältnisse. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie, III. 1910. Steuer, A. Planktonkunde. Leipzig und Berlin, Teubner. 1910. Weigold, H. Biologische Studien an Lynco- daphniden und Chydoriden. Internat. Rev. d. ges. Hydro- biologie. Biol. Suppl. III. 1910. Wesenberg—Lund, C. Grundzüge der Biologie und Geographie des Siiszwasserplanktons nebst Bemerkungen über Hauptprobleme zukiinftiger limnologischer Forschun- gen. Intern. Rev. d. ges. Hydrobiologie. Biol. Suppl. III. 1911. Bethge, H. Das Havelplankton im Sommer 1911. Ber. d. deutsch. bot. Ges. XXIX. J te ln ne 5 « vy ‘a 514 1911. Ekman, Sv. Neue Apparate zur qualitativen und quantitativen Erforschung der Bodenfauna der Seen. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie, III. 1911. Kolkwitz, R. Uber das Kammerplankton des Siiszwassers und der Meere. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. XXIX. 1911. Pascher, A. Uber Nannoplankton des Siisz- wassers. Ber. d. deutsch. bot. Ges. XXIX. 1911. Petersen, C. G. Joh. & Jensen, P. B. Havets Bonitering I. Havbundens Dyreliv, dets Naehring og Maengde. Fiskeriberetning for 1910. Kopenhagen. 1911. Potonié und Gothan, Paläobotanisches Prak- tikum. Berlin, Gebr. Borntraeger. 1912. Mayer, A. Die Bacillariaceen der Regensbiirger Gewässer. Beschreibung der im Gebiete vorkommenden Arten und Formen mit Bestimmungstabellen. Ber. d. natur- wissensch. Vereins zu Regensburg. 14. 1912. Pascher, A. Die Siiszwasserflora Deutschlands, Osterreichs und der Schweiz. Jena, G. Fischer. 1912. Pascher, A. Versuche zur Methode des Zen- trifugierens bei der Gewinnung des Planktons. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie. V. 1912. Thysse, J. P. Het vogelboekje. Amsterdam, Versluys. 1912. Wesenberg—Lund, C. Uber einige eigentiim- liche Temperaturverhältnisse in der Littoralregion der baltischen Seen und deren Bedeutung, etc. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie. V. 1912. West, W. and G. S. On the periodicity of the Phytoplankton of some British Lakes. Journ. Linn. Soc. Botany. Vol. XL. 1913. Brutschy, A. Monographische Studien am Zugersee. Arch. f. Hydrobiologie. VIII. | 1913. Dakin, W. J. and Latarche, M. The plankton of Lough Neagh; a study of the seasonal changes in the 315 plankton by quantitative methods. Proc. of the Roy. Irisch Ac. Dublin. sect. B. 30. 1913. Fritsch, F. E. and Rich, Fl. Studies on the occurence and reproduction of British Freshwater Algae in Nature. Ann. de biol. lacustre VI. 1913. Kooper, J. Rapport in zake eene centrale drink- watervoorziening van de provincie Groningen. 1913. Schneider, G. Das Plankton der Westfälischen Talsperren des Sauerlandes. Arch. f. Hydrobiologie VIII. 1914. Brehm, V. Die Fauna der Lunzer Seen ver- glichen mit der der anderen Alpenseen. Intern. Rev. d. ges. Hydrobiologie VI. 1914. Lantzsch, K. Studien über das Nannoplankton des Zugersees und seine Beziehung zum Zooplankton. Zeitschr. f. wiss. Zool. CVIII. 1914. Lindau, G. Kryptogamenflora fiir Anfanger. Bd. 4. 1 & 2 Die Algen. 1914. Naumann, E. Beitrage zur Kenntnis des Teich- nannoplanktons. Biol. Centr.bl. XXXIV. 1914. Rühe, EF. E. Die Bosminen und deren Beziehun- gen zur Eiszeit. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie VI. 1914. Ruttner, F. Bericht über die Planktonunter- suchungen an den Lunzerseen. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie VI. 1914. Schréder, B. Uber Planktonepibionten. Biol. Centr.bl. XXXIV. 1914. Schultz, M. Beitrage zu einer Algenflora der Umgebung von Greifswald. Diss. Ref. Bot. Centr.bl. 132. 1916. Ekman, Sv. Die Bodenfauna des Vättern, qualitativ und quantitativ untersucht. Internat. Rev. d. ges. Hydrobiologie VII. 1916. Lauterborn, R. Die sapropelische Lebewelt. Verh. des Naturh. Medizinischen Vereins. Heidelberg. NDS Eo XII. 1916. Klemm, J. Beiträge zu einer Algenflora der 316 Umgegend von Greifswald. Diss. Ref. Bot. Centr.bl. 132. 1916 en 1917. Kon. Ned. Meteorologisch Instituut. Jaarboek. 1916. Pallis, M. A floating reed swamp. Journ. Linn. Soc. Bot. XLIII Ref. Bot. Gaz. LXIII. 1916. Virieux, J. Recherches sur le plancton des lacs du Jura central. Annales de biologie lacustre, VIII. | 1916. Warming, E. und Graebner, P. Eug. War- ming’ Lehrbuch der ökologischen Pflanzengeographie Berlin, Gebr. Borntraeger. 1916. West, G. S. Algae Volume I Myxophyceae, Peridineae, Bacillarieae, Chlorophyceae, together with a brief summary of the occurrence and distribution of freshwater Algae. 1917. Blaauw, A. H. Over flora, bodem en historie van het Meertje van Rockanje. Verh. Kon. Akad. v. Wetenschappen, II sect. DI. XIX no. 3. 1918. Redeke, H. C. Het zoetwaternannoplankton en zijn beteekenis voor de visscherij. Meded. over Vis- scherij 1918. 1919. Romijn, G. Verslag over de fauna der Zuid- Willemsvaart. Natura, 246. (Als dissertatie verschenen 10 Juli 1919.) B: JANSEN en W. H. WACHTER. Floristische Aanteekeningen XVI. Glyceria R. Br. (Ingekomen 10 Januari 1920). Gl. aquatica Wahlg. Deze bij ons zoo algemeene plant is tot nu toe steeds onvoldoende onderzocht. In het vol- gende geven wij een overzicht van de door ons waar- genomen vormen, dat echter lang niet volledig is, doch slechts ten doel heeft de aandacht op deze interessante soort te vestigen. Zij vertoont speciaal nog al variatie in den bouw der pluim. De meest voorkomende vormen zijn te rangschik- ken onder: I. typica J. en W.: Pluim groot met stijve, schuin omhoog staande takken. Aartjes veel, de takken tot bijna aan den voef dicht bedekkend, meest 5 à 6 bloemig. Algemeene oeverplant. Het. aantal bloemen per aartje, in den regel zeer con- stant, variëert echter in bijzondere gevallen. Men zou als uitersten kunnen onderscheiden: a. fm. multiflora J. en W.: Zijfakken der pluim dik, stijf en zeer ruw; aartjes zeer talrijk, 10—12-bloemig. Bladen tot 2 cM. breed. Eigenaardig is, dat wij dezen opvallenden vorm tweemaal aantroffen te midden van dichte zoden normale exemplaren op een excursie der Ned. Bot. Vereeniging; de eerste 318 maal in 1918 op den weg van Waalwijk naar Kaatsheuvel, de tweede maal in een sloot bij Nijmegen. Het laatste exemplaar vertoont tevens een abnormaal vergroot steun- blad onder de pluim: m. bracteata (herb. J. en W. 15499 en 19320). b. fm. pauciflora J. en W.: Zijtakken der pluim fijn en glad; aartjes talrijk, 3—4-bloemig. De plant onderscheidt zich direct door haar op een groote Poa gelijkende pluim en groeide o.a. in groote hoeveelheden in een sloot door den Ooischen Waard bij Nijmegen (Herb. J. en W. 19330—32). Exc. Ned. Bot. Vereeniging 1919. Ze maakt door haar lichtgroen blad en kleine donkere aartjes een opvallenden indruk. Il. densiflora Waisb. Pluim dicht, met korte aanliggende takken, die tof aan den voet bedekt zijn met 5—6 bloemige aartjes. Dergelijke planten schijnen in ons land niet veel voor te komen. Onder het herb.-materiaal der Ned. Bot. Ver- eeniging vonden wij ze niet, terwijl wij ze zelf ook slechts enkele malen verzamelden. Maar zooals wij reeds opmerk- ten, is er naar de vormen dezer soort weinig gekeken, zoodat een nader onderzoek gewenscht is. Vormen met groote uitstaande pluimen hebben in den loop der jaren verschillende namen gekregen. Zoo vindt men beschreven: var. laxa Noldeke: Rispe weit ausgebreitet, fast über- hängend. var. laxiflora Waisb.: Rispe samt Aesten und Zweigen verlängert, bis 45 cm. lang, lockerblütig. Aehrchen an der Spitze der Rispen und Zweige wenigblütig. var. arundinacea Aschs. Rispe locker. Aehrchen von einander entfernt. Deze vorm, die Aschs. en Graebn. in hun Synopsis als ,,Rasse oder Unterart” vermelden, bezit volgens hen een groote systematische zelfstandigheid. Van de als synoniem aangehaalde Glyceria arundinacea Kth. Sil) vindt men in de Enumeratio p. 367: ,,Panicula diffusa, ramis longissimus; rhachi laevi; spiculis linearibus sub- quinquefloris; calycinis valvulis corollinis minoribus.” Het materiaal, dat wij hiervan zagen en ook de synoniemen in den Synopsis wijzen op een ras uit Z.O.-Europa. Behalve de losse pluim en de ver van elkaar verwijderde aartjes bezit deze vorm veel kleinere kafjes, nog kleiner dan die der fm. pauciflora (1—1'/, mM.). Wij troffen ze in ons land nog niet aan. Om aan de moeilijkheid van onvoldoende omschrijving te ontkomen, rangschikken wij ons materiaal onder: Ill. umbrosa Junge: Pluim los met slappe, ver- lengde takken. (Aartjes meest groen). Hiervan bezitten wij o.a. exemplaren uit Rotterdam met tot 50 cM. lange pluimen, en tot 25 cM. lange pluim- takken. De kleur dezer planten is eenigszins grijsgroen. Ook voor het Kasteel Staverden (Leuvenum) vindt men een vegetatie met groote pluimen, overhangende pluim- takken en uiteenstaande aartjes, (hieronder ook een m. bracteata Herb. J. en W. 19323). Een merkwaardigen vorm verzamelden wij op de boven- genoemde excursie in de buurt van Waalwijk, Juli 1918. Elke halve krans bestaat uit 3 pluimtakken, waarvan 2 lang, dun en overhangend zijn, de derde echter kort, slechts 2 aartjes dragend en tegen de pluimas aangedrukt rechtopstaand. De aartjes zelf zijn alle gesteeld, staan alleen en ver uiteen. De bloemen zijn iets kleiner. Ook een m. vivipara verzamelden wij, die wat de pluimbouw betreft, tot umbrosa te rekenen is. Behalve de pluimbouw is de kleur der aartjes zeer variabel. Gewoonlijk is de hoofdkleur groen, bij rijpheid met bruine of paarse schakeeringen, maar ook vonden wij exempl. met helgele aartjes (fm. lutescens) o.a. Knollendam (Herb. J. en W. 19321), Vlaardingen (Herb. J. en W. 15181—184). . 320 Ook komen vormen voor met geheel zwarte aartjes (fm. nigra) o.a. Oosterbeek (Herb. J. en W. 7990). Behalve de bovengenoemde vormen, bezitten wij er nog een aantal, waarvan het materiaal te gering is, of waarvan de systematische zelfstandigheid niet kon worden vastge- steld. Zoo valt te letten op vormen met platte, eironde aartjes, die sterk aan Gl. nervata Trin. herinneren (Amster- dam, Herb. J. en W. 19335); op vormen met een platte, stompe pluim (Santpoort, Herb. J. en W. 19327—29); op vormen, waarbij de takken der halve kransen samen- gegroeid zijn (Herb. J. en W. 19321) terwijl wij ook exemplaren vonden, waarbij de onderste helft der pluim sterk in bouw verschilde van de bovenste helft. Waar- schijnlijk zal verdere bestudeering dezer soort meer bijzon- derheden aan het licht brengen. Gl. fluitans R. Br. en Gl. plicata Fr. Sinds wij in het Kruidkundig Archief 1912 voor het eerst Gl. plicata Fr. als indigeen vermeldden, is er veel op deze soort gelet met het resultaat, dat ze overal, waar men er naar zocht, gevonden werd. Zoo is ze in de omstreken van Amsterdam nog algemeener dan Gl. fluitans en blijkt ze bij Bergen, den Haag, Dordrecht, Weert, Meppel, den Bosch, Nijmegen en in Z.-Limburg algemeen voor te komen. Een goed overzicht van haar verspreiding is niet te geven, doordat vroegere floristen de beide soorten verward hebben. Wel is ons uit het herbarium der Ned. Bot. Vereeniging gebleken, dat de planten van de volgende groeiplaatsen, onder Gl. fluitans opgegeven in Prod. Ed. IT pag. 2307, tot Gl. plicata behooren: Harderwijk, R. B.; Amsterdam 1847 Fl. Amst., 1868 O, Olifantspad en langs de Amstel, Fl. Amst.; Ruïne Brederode 1842 D. Bierens de H; Leiden, Forsten 1835; Mallegat Katwijk 1833. Zooals nadere bestudeering heeft aange- toond, is het een goede soort, die constant van Gl. fluitans SVA afwijkt en niet, zooals Marsson in zijn Flora von Neu- Vorpommern opgeeft, door allerlei tusschenvormen met Gl. fluitans verbonden is. Gl. fluitans. | Gl. plicata. pluimtakken | naar één zijde ge- | naar alle kanten uit- ‚keerd, alleenstaand | staand, meest 4—5 | of 2 bijeen. bijeen. aartjes | losbloemig. dichtbloemig en daar- | door cylindervormig. kroonkafjes + 5—6 mM., spits. | + 4 mM., stomp. meeldraden | tot 3 mM., violet. 1—2 mM., geel. ‚(Wel worden hier en daar in de literatuur | violette meeldraden bij Gl. plicata vermeld, | maar wij vonden ze tot nu toe nooit). Gl. plicata is vrij constant en de beschreven variëteiten hebben meest betrekking op den pluimbouw. Enkele ervan schijnen vrij zelfstandig te zijn. Men kan de gevonden vormen als volgt rangschikken. I. normalis Junge: pluim rijk vertakt, onderste halve kransen uit 4—6 takken bestaand. Plant tot 2 M. hoog. Algemeen aan waterkanten, doch de verspreiding is nog onvoldoende bekend. Hiertoe kunnen gebracht worden de volgende vormen: fm. acuminata A. u. G. Syn. II 449 (1900). Takken zeer lang en slap, iets overhangend. Een groote vegetatie van tot dezen vorm behoorende exemplaren vonden wij in een poel te Kasen bij Bunde (Z.-L.) 1916, terwijl wij hem ook bij Amsterdam waarnamen. Verder beschrijft Jungein „Die Gram. Schleswig-Holsteins (pag. 245) een fm. glauca: pluimtakken zeer verlengd, tot 16 cM., ook na den bloei meer of minder afstaand; pluim 40—60 cM. lang; geheele plant grijsgroen. Wijkt dus volgens de beschrijving van de fm. acuminata af door Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 21 522 de nog sterkere pluimontwikkeling en de grijsgroene kleur. Want de opmerking: „ook na den bloei meer of minder afstaand” is mis en wijst op verkeerde waarneming. Immers zoowel bij Gl. plicata als Gl. fluitans is de pluim tijdens den bloei saamgetrokken en eerst na den bloei staan de takken af. Wij hebben dergelijke vormen nog niet aan- getroffen. Junge noemt ze „Anscheinend eine ziemlich selbständige Form.” Er valt dus op te letten. I-triticea Lange. (Haandby Dansk Ger 2. 356): Plant met korte takken met weinig aartjes, + trosvormig, zijtakken aan den voef niet vertakt; stengel meest opstij- gend, lager. Gewoonlijk vindt men tot dezen vorm te rekenen exemplaren in de buurt van de normale op iets droger standplaatsen. Speciaal treft men ze op opgespoten terreinen in het 2e jaar aan. Zelfstandig trad deze vorm o.a. in 1916 langs den Broekdijk te Weert op en dan is het lastiger uit te maken tot welke soort zij behoort, daar het een- voudigste kenmerk, de naar alle zijden uitstaande pluim, hier niet helpt: de arm-arige korte takken zitten meest 2—3 bijeen. De kleine gele meeldraden en de stompe 4 mM. lange kroonkafjes moeten hier beslissen. Geen wonder, dat de synonimie van dezen vorm bijzonder inge- wikkeld is (zie daarvoor Junge l.c. p. 246). — Op dezelfde plaats te Weert groeide in wagensporen overvloedig een dwergvorm, beschreven als: fm. minor A. uw: G.: pluim tof een slechtsu36 aartjes dragenden fros gereduceerd. Ook te Slenaken (1919) en Amsterdam troffen wij hem aan. Een eigenaardigen, ook onder fritficea Lge. te rang- schikken vorm ontvingen wij van den heer Henrard als: fm. condensata Henr. De halve kransen hebben wel het normale aantal takken, doch deze zijn zeer kort, dragen slechts 1 of 2 aartjes en vormen zoo korte langs de pluimas geplaatste kluwens. Hij vond hem te Bunde (1919). 323 Op onze excursie, Juni 1919 in gezelschap der heeren Henrard, Kloos en Sipkes, vonden wij in het Vijler- bosch, ten Z.O. van Epen, op een moerassige plaats een merkwaardigen vorm dezer soort, De tot meer dan 1 M. lange stengels zijn slap, ten deele neerliggend. De pluim is lang, smal, met weinig aren. De pluimtakken zijn kort en staan 2—3 bijeen. Maar de vliezige stompe bovenrand der kroonkafjes ontbreekt of is zeer smal, zoodat de hoofd- nerven als 3—5 korte naaldjes boven den rand van het kafje uitsteken. Deze fm. aristulata J. en W. is blijkbaar een schaduwvorm (zie verderop bij Gl. decli- nata Bréb.). GI. fluitans is nog minder variabel. Slechts treedt hier de fm. loliacea Aschs. (de parallelvorm van triticea Lg.) veel meer op en men treft geheele vegetaties aan alleen uit dezen vorm bestaande. Den dwergvorm, in etre oy.) ps 440 als fim. pumila VWoimm. u, Grab. beschreven, bezitten wij eveneens van verscheidene vindplaatsen. Tot onze spijt konden wij de Flor. Siles I, waarin deze vorm op pag. 71 beschreven is, niet con- sulteeren. Fransche auteurs o.a. Husnot en later Rouy. (cfr. Flore de France tome XIV p. 189) geven ze als synoniem op bij hun „race: Gl. declinata Bréb. Fl. Norm. ed. 3 p. 345 met de volgende beschrijving: „Souche fibreuse; plante 5—30 cm.; tiges grêles, fas- ciculées, en touffes épaisses, étalées dans toute leur lon- gueur ou à peine ascendantes vers le sommet, radicantes a la base ainsi que les stolons; panicule courte, ordinaire- ment réduite 4 3—4 épillets, incurvée-ascendante; épillets violaces; glumelle inf. longue de 4 mm., tronquée et 3-dentée, la dent méd. seule bien visible et aigue; anthéres de 1 mm. de long. Al kunnen wij nu niet nagaan, wat de fm. pumila Wimm. u. Grab, eigenlijk is, het is uit bovenstaande beschrijving duidelijk, dat Gl. declinata Bréb. in geen S24 geval een „race” is van Gl. fluitans maar onder de vormen van Gl. plicata te rangschikken is. Volgens de beschrijving is het de dwergvorm van onze var. aristulata J. en W. Dit blijkt tevens ook uit het andere, door Rouy opgegeven synoniem: Gl. plicata var. nana Towns. In de bekende en zeer nauwkeurige „List of British Plants” van G. C. Druce vindt men ze dan ook op pag. 83 onder 2773 opgenomen als de var. declinata van Gl. plicata. Ze is in ons land nog niet aangetroffen, maar wij maken er hierbij opmerkzaam op, daar ze heel goed hier kan groeien. Gl. fluitans X plicata. Dat beide verwante soorten bastaarden vormen is niet te verwonderen. Dezen zomer op een moerassig terrein bij Amsterdam er naar zoekende, hadden wij het geluk er eenige exemplaren van te vinden. De plant staat in habitus tusschen beide soorten in, heeft lange 2—3 bijeenstaande takken, die echter niet naar één zijde gekeerd staan. De aartjes hebben de uiteen- staande bloemen van Gl. fluitans, doch de kroonkafjes zijn stomp of stompachtig. Het stuifmeel is slecht ont- wikkeld en de geelachtige meeldraden verschrompeld. De aartjes zijn volledig steriel, zoodat ze na het drogen geheel plat gedrukt zijn en niet uitvallen. Deze bastaard is ‘t eerst in Engeland aangetroffen en beschreven als Glyceria pedicellata Townsend, terwijl later (1865) Haussknecht ze in de Mittl. Th. Geogr. Ges. III als Gl. infersita vermeldt. In Aschs. u. Graebn.’s Synopsis treft men echter Glyceria pedicellata Towns. als synoniem aan bij de var. poiformis (Trin.) van Gl. fluitans R. Br.! Daar ons geen materiaal ten dienste staat en een uitvoerige Engelsche Flora voor- alsnog ontbreekt, is het moeilijk na te gaan, wat hiervan het geval is. Junge (lc. p. 296) komt in een kritische verhandeling tot de conclusie dat Gl. poiformis Trin. en Gl. triticea Lange identisch zijn. (In 't algemeen wordt 525 het tijd dat al die oude namen, gebonden aan onvoldoende beschrijvingen of ontoegankelijk materiaal, uit de synonimie verdwijnen). In de bovengenoemde lijst van Druce vindt men Gl. pedicellata Towns. weer als Gl. fluitans X plicata terug. JANSEN en WACHTER. Beknopt Verslag van de Pinkster-excursie 1919 in de omgeving van Epen (Z.-Limburg). Donderdagavond 5 Juni in Maastricht aangekomen, maakte ondergeteekende Vrijdag 6 Juni 's morgens alleen een excursie over het Nederlandsche deel van den St. Pietersberg. 's Middags trokken Henrard, Jansen en Kloos naar Gronsveld en bezochten den Riesenberg, Trichterberg en het Savelsche bosch. ’s Avonds ontmoetten we Sipkes te Maastricht en trokken samen naar Epen. Zaterdag 7 Juni 's morgens Onderste en Bovenste bosch tot aan de grens, terug over Klein Kullen. ‘s Middags langs de Geul naar Cottessen tot aan de grens. Zondag 8 Juni. Gezamenlijke tocht naar Eperheide— Heijenraad—Slenaken en ‘t Groote bosch. ‘s Middags bezochten Henrard, Jansen en Kloos het Kruisbosch en Schwijbergerbosch, terwijl Sipkes op orchideéen uittrok naar het Gerendal. Maandag 9 Juni. Gezamenlijke tocht vergezeld door den heer Zöllner over Cannerig, Harlerbosch, Vijlenerbosch, Kerperbosch naar Wolfshaag en Raren en terug. Dinsdag 10 Juni begaven wij ons per rijtuig naar station Wijlre, per trein naar Eijs, waar wij het moerasje langs de spoorlijn en het bosch op den Eijserberg doorzochten, toen den Eijserberg overstaken en daar ons rijtuig weer ontmoetten, dat ons tot bij Kunrade bracht, waar wij een kalkhelling afzochten naar Aceras, echter zonder resultaat. Van Kunrade bracht het rijtuig ons naar het kasteel S27 Chaloen, waar wij gezamenlijk de Sibbergrub afzochten. Daar namen Jansen en Kloos afscheid en begaven zich naar het station Oud Valkenburg; Henrard en Sipkes bleven dien en den volgenden dag nog in Houthem, terwijl Henrard er nog een weekje aan vastknoopte. Wij willen dezen keer geen volledige lijst geven van het door ons verzamelde materiaal, omdat dit voor een groot gedeelte een herhaling zou zijn van reeds lang uit Zuid- Limburg voldoende bekende soorten, maar zullen ons beperken tot die soorten, waarover wij iets bijzonders te vermelden hebben. Aspidium filix mas Sw. m. furcans Moore: verschillende zijblaadjes aan den top gaffelvormig gedeeld. Nieuw voor ons land. Holle weg bij Raren. Aspidium aculeatum Döll. s.sp. lobatum (Sw.) Asch. Deze voor ons land zeldzame varen vonden wij in meerdere exemplaren op een helling van den Trichterberg en ook in holle wegen in de omgeving van Epen. Cystopteris fragilis Bernh. in den vorm anthriscifolia Koch in een hollen weg bij Raren, in den vorm cynapiifolia Koch op een muur van den bovensten molen te Epen. Deze standplaatsen en vormen komen geheel overeen met die, welke wij in het verslag Kr. Arch. 1916 p. 68 vermeldden. Luzula nemorosa (Poll) E. Mey. groeit in zeer groote hoeveelheid in het Onderste en Bovenste bosch bij Epen en is daar vrij vormenrijk. De bloeiwijze is soms groot, ijl en uitgespreid, soms dicht samengetrokken. De kleur van de plant wisselt van vrij licht geelgroen tot donker matgroen. Milium effusum L. fm. ramifera J. en W. Savelterbosch, bs 2 fm. refracta J. en W. és verder kleine, + 11/, dM. hooge vormen bijna stengelloos te Slenaken. Koeleria pyramidata Dom. ciliata Dom. Kunrade. 5 gracilis Dom. fm. subpubiculmis Dom. Kunrade. 328 Koeleria gracilis var. pubiculmis Dom. Kunrade. Aira flexuosa L. var. Legei Richter. Epe. . ss var. montana Parl. In lage, dichte zoden met korte bladen, sterk aangedrukte pluimtakken en donkerviolette aartjes een geheele vegetatie vormend tusschen Eperheide en Slenaken. Avena fatua L. var. pilosissima Gray. Kunrade, braakland. Avena fatua L. var. intermedia Lej. et Crt. Kunrade, braakland. Avena pubescens L. var. flavescens Gander, Holle weg bij Raren. Avena pratensis L. var. glaucescens Caspary, Eijs, Kunrade. Trisetum flavescens P. B., Savelterbosch. is 5 glabratum Aschs., Geuldal bij Epen. Trioida decumbens Bernh. Sterk behaarde lage vormen op den Eijserberg. Melica uniflora Retz., Savelterbosch. Briza media L. lutescens Fouc., Eijs en Kunrade. Poa compressa L. op muren van den watermolen bij Epen. Poa nemoralis L. vulgaris Gaud., Schwijbergerbosch. 93 5 fm. ramifera J. en W., Vijlerbosch. ds 55 glauca Gaud.? Of dit inderdaad de vooral in de Alpen voorkomende vorm is, valt te betwijfelen. De planten zijn echter sterk grijsgroen met gladde stengels en korte pluimen, zoo o.a. te Gronsveld. Poa nemoralis L. agrostoides A. et G., Valkenburg. Poa frivialis L.; een slanke vorm met lichte geelachtige aartjes en lichtgroene bladen te Gronsveld en Eijs. Glyceria plicata Fr., Epen 53 var. triticea Lange, Slenaken. ‘5 var. aristulata J. en W., Vijlerbosch. Catabrosa aquatica P. B. fm. viride Sylerbeek bij Epen. Dactylis glomerata L. pendula Dum., Wolfshaag. 329 Dactylis glomerata L. flavescens Schröter, Wolfshaag. Dactylis Aschersoniana Gr, Holseter bosch; Oud- Valkenburg. Festuca ovina L. capillata Hack, Slenaken. 3 » L. vulgaris Koch! Wolfshaag. Festuca rubra L. nemoralis Anderss.; Slenaken en Gronsveld. Van de laatste vindplaats ook exempl. met iets behaarde scheeden. Festuca rubra L. commutata Gaud. (vgl. Kr. Arch. 1915) Eijserheide. Brachypodium pinnatum P. B. m. bracteatum, Valken- burg en Kunrade. Bromus secalinus L. vulgaris Koch velutina Rchb., Kunrade in braakland veel. Bromus racemosus L., Eijs (in het veentje langs den spoorweg). Bromus commutatus Schrad.: Eys, Kunrade. Bromus ramosus Huds.: algemeen. Twee typen vielen op, beide tot eu-ramosus A. et G. behoorende en slechts onderscheiden door de kale of ruw behaarde scheeden. Enkele exempl. met sterk ontwikkeld draagblad of met 3 onderste pluimtakken. Bromus erectus Huds. Trichtergrubbe bij Valkenburg. Scheeden afstaand ruw behaard; pluim veelbloemig en met groote aartjes; Oud-Valkenburg. Triticum spelta L. Klaverveld bij Kunrade; alleen de kale vorm. Triticum caninum L. Knoopen en scheeden purper tot zwart, (vgl. A. en G. die ze als fm. ustulatum Harz onder de var. flexuosum opgeven); Epen Bovenste bosch. Orchis militaris L. en Orchis purpurea Huds. kwamen algemeen voor; en op enkele plaatsen werd de bastaard daartusschen aangetroffen, vooral kenbaar aan de midden- slip der lip. Orchis mascula L,, O. latifolia L. en O. incarnata L. „ 330 werden in het Geuldal talrijk aangetroffen; onder de verschillende vormen noteeren wij: O. latifolia X maculata L., O. maculata L. met zeer lange middenslip en O. latifolia L. macrobracteata Schur. Te Eys werden in ’t veentje nog exemplaren van O. incarnata L. aangetroffen: planten van wel 50 cM. lengte, maar met typische lip en lange rechtopstaande bladen. Ophrys apifera Huds. aquisgranensis Kaltenbach op den Eyserberg, waar ze, volgens schriftelijke mede- deeling van de Wever, steeds in dien vorm groeit. Ze onderscheidt zich van de type, doordat de teekening op de lip in ‘t geheel niet op een bij gelijkt. Gymnadenia conopea R. Br. Kunrade, op een kalk- helling; de gewone wijdbloemige vorm uit Z. Limburg. Platanthera van den St. Pietersberg, Gronsveld, Epen in ‘t Onderste en Bovenste Bosch; meest alle groote, forsche planten met groote bloemen. Bij sommige exem- plaren zijn de helmhokjes recht en evenwijdig, dit is dan Pl. bifolia Rchb.; bij andere krom en benedenwaarts divergeerend: Pl. chlorantha (Cust.) Rchb. en bij een derde groep recht maar divergeerend, dit zou dan de bastaard Pl. hybrida Brügg. zijn. Wij vestigen evenwel de aandacht er op, dat deze planten, voor zooverre zij tot Pl. bifolia gerekend moeten worden, in habitus buiten- gewoon dicht bij Pl, chlorantha staan. Het verschil tusschen deze planten en de Pl. bifolia uit de duinen en venen uit N. Nederland is veel grooter. Deze laatste zijn gewoonlijk veel kleinere planten met slechts half zoo groote bloemen en vlak langs elkaar liggende, rechte helmhokjes. Volgens de Wever zou dit kleine type (densiflora Drej.) ook in de Limburgsche venen voor- komen, terwijl het forsche type (laxiflora Drej.) op de kalkheuvels thuis behoort. Polygonatum verticillatum All. in het Kerperbosch. Behalve de gewone vorm ook f. ramosum Nob. waarbij 531 tusschen de onderste bloemkransen zijtakken ontspringen, die gedeeltelijk uitsluitend bladen, gedeeltelijk bladen en bloemen dragen. Ook de stelen der onderste bloemtrossen zijn tot 5 cM. verlengd. Aconitum Vulparia Rchb. = A. Lycoctonum Auct. (non. L.) op twee vindplaatsen langs de Geul ten Z. van Epen. A. Lycoctonum L. is een Scandinavische soort met blauwe bloemen. (Hegi, Ill. Fl. v. Mit. Eu. III 503). Helleborus viridis L. bij Bissen in het Kruisbosch. De groeiplaats maakt geheel den indruk, dat de plant hier werkelijk wild voorkomt. Ranunculus sardous Crtz. var. hirsutus Curtis is in Z. Limburg algemeen. Ranunculus nemorosus D. C. vonden wij op den Trichterberg in de vormen vulgaris Gren. en polyanthe- moides Boreau. Ranunculus bulbosus L. komt aan den rand van het Onderste Bosch bij Epen in eigenaardige kleine exemplaren voor met sterk gedeelde bladen en smalle bladslippen. Ranunculus acer L. bij Gronsveld zeer vormenrijk. Wij namen onder meer waar: var. Borreanus Jord., var. Frieseanus Jord., var. micranthus Rikli en var. retro- flexus Henr. Lychnis flos cuculi L. var. brachipetala Nob. (nov. var.) langs den weg naar Epen. De var. heeft kleine bloemen. De lintvormige deelen der bloembladen zijn bijna geheel gereduceerd. Cardamine amara L. langs de Geul en langs een beekje bij Kl. Kullen. Geranium dissectum L. met lichtrose bloemen komt in Z. Limburg even vaak voor als de gewone donkerroode type. Corydalis ochroleuca Koch in prachtige exemplaren, op den kerkhofmuur te Slenaken. Viola lutea Sm. mulficaulis Koch. Het streng tot de Geul-uiterwaarden beperkte zinkviooltje groeit daar in 332 groot aantal, tusschen de typische intens-geel gekleurde, in zwavelgele exemplaren. Ook komen exemplaren voor, waarvan de twee bovenste bladen in meerdere of mindere mate de kleur van V. fricolor hebben. Vicia sepium L. eriocalyx Celak. is in Z.-Limburg zeer algemeen. Behalve de normale vuilblauwe bloemkleur vindt men ook vrij vaak I. picta Beck met geelachtig rose bloemen. Gronsveld, Epen. Een witbloemig exemplaar l. albiflora Gaud vonden wij op den Trichterberg. Ajuga reptans L. fl. albis. Onderste bosch. fl. carneis. Savelsche bosch. Euphrasia montana Jord. bij Cottessen langs de Geul. Knautia arvensis Coulter var. campestris (Bess.) Wirtg., de var. zonder straalbloemen, in het Geuldal bij Epen. Volgens de Wever is deze vorm in Z. Limb, zeldzaam, hij noemt maar 1 vindplaats in zijn lijst X. Doronicum Pardalianches L. in een kleinbloemigen vorm op de kalkhelling bij den Riesenberg te Gronsveld. Ten slotte willen wij nog eens wijzen op den enormen vormenrijkdom van Hieracium vulgatum L. en Hieracium murorum Poll. in Zuid-Limburg. Van de laatste vonden wij exemplaren aan een wegkant door het Vijlener bosch met volkomen kale bovenvlakte der bladen. A. W. KLOOS Jr. Co 1 Aanwinsten van de Nederlandsche flora in 1919, Mededeeling op de vergadering van 29 Dec. 1919 te Amsterdam. (Ingekomen 5 Februari 1920). In de eerste plaats wil ik U enkele voor ons land nieuwe adventieven laten zien. Het aantal is dit jaar vrij gering. De meeste anders zoo rijke adventiefterreinen hebben slechts weinig opgeleverd, doordat de economische verhoudingen een zeer geringen aanvoer uit het buitenland met zich brachten. Van verschillende der hier volgende planten kreeg ik de determinatie of de bevestiging van mijn determinatie als gewoonlijk van het correspondeerende lid onzer vereeniging Dr. A. Thellung te Zürich, waarvoor ik hem ook van deze plaats gaarne mijn oprechten dank betuig. 1. Ranunculus sardous Cr. ssp. trilobus (Desf.) Rouy et Fouc. Deze plant verzamelde ik 30 Juni 1918 te Weert op het bekende aanvoerterrein ,,Karelke’, en is in het verslag Kr. Arch. 1918 (1919) p. 80 ten onrechte als Ranunculus muricatus L. opgegeven. In Rouy, Flore de France I. 109 (1893) vindt men de diagnose: Tige de 2—5 dM. dressée, rameuse, plus ou moins hispide, ainsi que les feuilles. Feuilles primordiales ovales, les caulinaires inféri- eures et les moyennes pinnatiséquées à lobes irrégulièrement incisés-dentés; les supérieures laciniées à lanières étroites, lanceolées. Fleurs petites à pétales oblongs ou obovales- 554 oblongs, d'un jaune pâle, dépassant peu les sépales, Carpelles petits, jaunâtres, tuberculeux sur les deux faces, disposés en capitule ovale © Mai, Juillet. 2. Sidalcea malviflora (D.C) A. Gray. = Callirhoé spicata Regel = Malva spicata Voss. non L. werd op 28 Juli 1919 aande Wever toegezonden uit Heer-Scharn (Z.-Limburg). Het is een sierplant, afkomstig uit N. Amerika, waarvan ik nog geen beschrijving heb machtig kunnen worden. Niet onwaarschijnlijk hebben wij hier met een verwilderde tuinplant te doen. 3. Hypericum grandifolium Choisy is eveneens een ver- wilderde sierplant, afkomstig van de Kanarische eilanden en Madeira. Ik vond haar onder een heg bij het buurt- schap Huiswaard bij Alkmaar op 20 Aug. 1919. De plant kenmerkt zich door de groote bloemen met 3 stijlen. De ovale kelkbladen zijn aan de vrucht teruggeslagen, de tegenoverstaande eivormige, van boven donker groene, min of meer leerachtige bladen geven de plant een frisch, forsch uiterlijk. 4. Potentilla millegrana Engelm. uit Noord-Amerika verzamelde ik als een zeer kleinbloemige P. norvegica te Rotterdam 6 Sept. 1919. Dr. Thellung plaatste er met den juisten naam de opmerking „Wohl neu für Europa” bij. De plant heeft + de habitus van P. norvegica, maar is dichter bebladerd, zeer kleinbloemig, terwijl de vrucht- kelk heel weinig vergroot is. Literatuur heb ik over deze plant nog niet kunnen machtig worden. 5. Vicia Noéana Reut. var. (?) blepharicarpa Thell. Dit is een exemplaar dat in het verslag Weert Kr. Arch. 1918 (1919) p. 85 onder voorbehoud tot V. lutea L. gebracht is. De soort wordt in A. u. G. Syn. VI, II Abt. p. 962 als volgt beschreven: © Behaart. Stengel gestreift, aufrecht bis etwas kletternd. Blatter mit 5—6 Paaren von Blättchen und kurzer Wickelranke. Blattchen verlängert, linealisch, stumpflich bis gestutzt, stachelspitzig. Neben- 255) blätter klein, halb spiessförmig, die oberen dreieckig. Blüthenstände 2—4 blüthig, sehr kurz gestielt. Kelch rauhhaarig, violett, mit sehr schiefer Mündung und aus breiterem Grunde pfriemlichen Zähnen, deren untere etwa halb so lang als die Kelchröhre sind, die oberen sind noch kürzer, aufwärts gerichtet. Blumenblatter gelb-braun. zuletzt kupferbraun, etwa 3 mal länger als der Kelch. Frucht kahl, langlich, zusammengedrückt. De var. (?) blepharicarpa Thell. in Vierteljahrschr. Naturf. Ges. Zürich LXIV (1919) p. 761: ,,differt a typo: leguminum suturis ciliatis (nec glaberrimis); indumento plantae magis rigido-setuloso, dentibus calycinis minus inaequalibus, superioribus magis porrectis. Differt a V. lutea var. laevigata (Sm.) Boiss. vexillo extus medio papillis acutis brevissime pruinoso- puberulo nec glaberrimo’’. ONS el viamvirgetamlaedgs non Sibthorpit (Ss et. Sm S. viscosa Mazz. werd in Sept. 1917 door de Wever, aangevoerd in een luzerne akker te Wylre (Z.-Limburg), waargenomen. De plant komt op den Balkan en de Grieksche eilanden voor, blijkens opgegeven vindplaatsen in E. de Halacsy, Consp. Fl. Graecae II 489 (1902), waar men ook de volgende beschrijving vindt: Caule erecto, bracteis calycibusque glanduloso-piloso, simplici vel virgato- ramoso; foliis lobulato-crenatis, utrinque crispule-pubescen- tibus, radicalibus petiolatis, e basi rotundata vel subcordata ovatis oblongisve, caulinis paucis, diminutis breviter petio- latis et sessilibus, acutis, floralibus bracteaeformibus, ovatis, acuminatis, saepe coloratis, calyce triplo vel ultra brevioribus; verticillastris subsexfloris, distantibus, longe racemosis; calyce campanulato, breviter pedicellato, labio superiore breviter tridentato, inferiore dentibus binis, ovatis, subulato- attenuatis; corollae pubescentis, calyce 2—2!/, plo longioris, labio superiore falcato. Species caulibus elongatis, virgatis, simplicibus vel pauciramosis insignis. In collibus, campis, herbidis regionis inferioris et montanae. 336 7. Verbascum Vuyckii!) Kloos = V. ovalifolium X nigrum. Deze bastaard sloeg spontaan in mijn tuin aan den Reeweg te Dordrecht op in de nabijheid van V. nigrum, die dus waarschijnlijk de moederplant is. Op wat grooteren afstand had twee jaar geleden V. ovalifolium, afkomstig van Wormerveer (zie Aanwinsten 1917—1918) gegroeid. De rozet, die in het najaar van 1918 ontstond, overwin- terde en bloeide in 1919. De stengel is vooral beneden zwartbruin gekleurd, verspreid dun vlokkig behaard, naar boven met korte zijtakken. De onderste bladen zijn gesteeld, met min of meer hartvormigen voet en gelijken veel op die van V. nigrum; naar boven worden zij meer en meer ovaal en zittend tot stengelomvattend, de bovenste komen precies met die van V. ovalifolium overeen. Zij hebben dezelfde uitgetrokken punt, en het eigenaardig glimmende van V. ovalifolium bladen. De bloeiwijze is wat de dikte en de wollige beharing betreft, intermediair tusschen de stamouders. Ook de bloemgrootte staat tusschen die der stamouders in. De kleur van de wol der 5 meeldraden is blauwachtig-roestkleurig, precies de kleur, die men krijgt door het prachtig oranje van V. ovalifolium met het violet van WV. nigrum te mengen. De plant is volkomen steriel en vermoedelijk overblijvend. 8. Linaria pallida Ten. vond ik met de heeren Sipkes en de Boer op 15 Juni 1919 te Alblasserdam op een bazaltglooiing langs de Noord bij een aanlegplaats der stoombooten. Deze vindplaats was mij reeds enkele jaren bekend, maar ik had de plant nooit bloeiend gezien en daardoor altijd voor Linaria cymbalaria Mill. gehouden, welke plant op dergelijke standplaatsen langs de Lek, Noord en Merwede op verschillende plaatsen voorkomt. 1) Naar Dr. L. Vuyck, bewerker van den Prodromus Florae Batavae le Ed., waarin hij o.a. een uitvoerige tabel van de Nederlandsche Verbascumsoorten en -bastaarden gaf. 337 Nu wij de plant echter in bloei zagen, viel de 3 maal grootere bloem direct op, en bleek zij bij nadere beschou- wing in meerdere opzichten van L. cymbalaria te verschillen, o.a. door de streng tegenoverstaande bladen, terwijl de geheele plant klierachtig behaard is. In Vilmorin-Andrieux: Les fleurs de pleine terre p. 602 (1909) vindt men de volgende beschrijving: Linaire a fleurs pales. Plante vicace, Italie; comme le L. cymbalaria Mill. tiges rameuses couchées, mais plante pubescente, à feuilles épaisses, cordiformes à 3—5 lobes arrondis. Fleurs grandes d'un bleu pâle, odorantes à éperon un peu plus long que le tube; pédoncules axillaires plus courtes que les feuilles. Var. à fleurs rouges ou rougeâtres plus généralement cultivée que le type. 9. Linarta Monspessulana (L) Mill. verzamelde ik 13 Aug. 1919 te Noordwijk op een ruig duinterreintje met Phacelia fanacetifolia. Op dergelijke terreintjes te Noordwijk vond ik vroeger o.a. Nemophila insignis, Erysimum Perowskyanum, Gilia achilleaefolia en dergelijke zaaibloemen. Het lijkt mij waarschijnlijk, dat men daar de gewoonte heeft, deze bloemen uit te zaaien, evenals dat o.a. ook in het Parnassia park te Bergen gebeurt, een gewoonte, die uit Duitschland overgenomen schijnt te zijn. De plant houdt ongeveer het midden tusschen Linaria bipartita Willd en L. arvensis (L.) Desf. Een goed kenmerk vindt men in de zaden, die met een net van dikke aderen bezet zijn. In Hegi Ill. Fl. v. Mitt. Eur. VI. Band. p. 22 (1913) vindt men de beschrijving: Aus- dauernd. Wurzelstock holzig, kriechend. Stengel aufrecht 10—50 cm. hoch, kahl, ästig. Laubblätter kahl, schmal lanzettlich bis lineal, spitz, ganzrandig, die unteren quirlig, die oberen wechselständig. Bliiten in meist zahlreichen lockeren Trauben. Bliitenstiele etwa so lang wie der Kelch, gleich der Traubenspindel kahl. Kelch bis fast zum Grunde 5-teilig, mit lanzettlichen, spitzen Zipfeln. Blumen- Nederl. Kruidk. Archief. 1919. 22 338 krone ohne Sporn 7—10 mm. lang, bläulich- oder gelblich-weiss, mit gelbem, selten weissem, Gaumen; Oberlippe zweispaltig, zuriickgeschlagen, dunkel violett ge- streift. Kapsel kugelig, etwas langer als der Kelch. Samen eiförmig, scharf dreikantig, auf den Flachen eingestochen punktiert. Juli — Aug. Auf feuchten Wiesen, Aeckern, an unkultivierten Orten, Mauern, einzig in Südwest-deutsch- fand; im übrigen Gebiete nur verschleppt. 10. Proboscidea louisianica (Mill) Thell. = Mar- tynia louisian(icla Mill. = M. annua L. = M. proboscidea Glox. in één prachtig exemplaar te Rotterdam 6 Sept. 1919. Chapman: FI. of th. S. Un. St. p. 304 (1897) rekent het geslacht Martynia tot de familie der Bignoniaceae, terwijl Britton en Brown: Fl. of N. Am. III p. 200 (1898) en Gray: New Man. of Bot. p. 742 (1908) haar tot een aparte familie der Martyniaceae brengen. In de tabel der families van Br. en Br. worden zij aldus gescheiden: az. Trees, shrubs or woody vines; capsule 2-celled, seeds winged in our genera. Bignoniaceae. 2. Opposite-leaved herbs; capsule 1-celled in our genus, seeds wingless. Martyniaceae. Het geslacht Martynia L. wordt daar als volgt beschreven: Coarse diffusely branched glandular-pubescent and viscid strong-scented herbs with opposite or alternate long- petioled leaves and large violet purple, whitish or mottled flowers in short terminal racemes. Calyx 1—2 bracteolate at the base, campanulate, inflated, unequally 5-cleft, deciduous. Corolla funnelform-campanulate, oblique, decurved, the 5 lobes nearly equal, spreading. Stamens 4 in our species; anthers glandtipped, their sacs divergent. Ovary 1 celled the 2 parietal placentae intruded, and expanded in the center of the cavity into broad surfaces bearing the ovules in 1 or 2 rows. Fruit an incurved beaked loculicidally 2-valved capsule, the exocarp somewhat fleshy, the endo- carp fibrous, woody, crested below or also above, 4 celled 339 by the extension of the placentae. Seeds numerous, tuber- culate. [Named from John Martyn 1693—1768, professor of botany at Cambridge, England]. About 8 species, natives of Am. Terwijl de beschrijving van de soort daar luidt: Martynia Louisiana Mill. Unicorn Plant. Elephants Trunk, Double-claw. Annual, densely glandular pubescent all over; stem stout, much branched, the branches prostrate or ascending 1°—3° long. Leaves broadly ovate to orbicular, rounded at the apex, cordate at the base, repand undulate or entire, 3’—12’ in diameter, the petiole stout, mostly longer than the blade, bractlets at the base of the calyx oblong or linear, deciduous; calyx somewhat cleft on the lower side; racemes several-flowered; pedicels slender, corolla whitish or yellowish mottled with purple or yellow within. 11/,’—1’ long, the limb nearly as broad, the lobes obtuse; stamens all anther-bearing; fruit strongly curved, 4’—6’ long when mature, the beak longer than the body, splitting into 2 elastically diverging segments, the endocarp crested on the under side only. In waste places, escaped from gardens, Maine to New Jersey and North Carolina. Native in the Mississippi Valley from Iowa and Illinois southward July—Sept. Volgens Thellung Fl. de Montpel. 481 (1912) was de soort in den tijd van Gouan in de omgeving van de Jardin des Plantes te Montpellier ingeburgerd in 1762, maar in 1796 weer verdwenen. Dit klopt met de opmerking in Caroli Linnaei Syst. Gen. Spec. Plant. ed. Richter p. 598 (1840). Monspelii quasi spontaneam indicat Linn. in Am. aco. p. 8: 11. Bidens pilosa L. (s. 1.) te Wormerveer Oct. 1918. Dergelijke planten, steeds zonder bloemen of vruchten, meest te Wormerveer, ook te Rotterdam waargenomen, werden vroeger als vermoedelijk tot B. bipinnata L. te behooren gedetermineerd. Nu heb ik deze plant tot bloei weten te brengen, en toen bewezen de kleine gele lint- 340 bloempjes, dat het geen B. bipinnata kon zijn. Intusschen kon ik geen andere beschrijving van B. pilosa in handen krijgen, dan die van Linn. lc. p. 794. B. fol. pinnatis subpilosis, caulis geniculis barbatis, cal. involucro simplici, sem. divergentibus, cor. flosculosis Sp. I n. 5. B. corona seminum retrorsum aculeata, sem. undique patentibus. H. cliff. p. 399 n. 2. B. latifolia hirsutior, sem. angustiore radiato. Dill. elth. 51 t. 43 f. 51. Habitat in America. ©. [H. ups, Sp. I. II] „Caulis genicula barbata. Folia pin- nata; foliolis 3 extimis coadunatis. Florum discus conicus: sem. intermediis longioribus; maturescentibus divergentibus. Sp. II. „Antecedenti [B. tripartita L.] maxime affinis videtur, eandem tamen sp. statuere vetant folia magis composita et seminum corona 3- vel 4 dentata, nec non calycis squamae exteriores minores, praeterquam quod sem. in calyce contenta conicam referant figuram simul, eo quod inter- media gradatim altiora sint et matura undique expandantur, globum Erinacei instar formantia. Differunt insuper semina figura tenuiore longiore a praecedenti.” H. cliff. 12. Emilia sagittata (Vahl.) D. C. = Senecio sagittatus O. Hoffm. Deze plant verzamelde ik in den tuin van den heer Dooremans te Dordrecht, Sept. 1919, waar zij spontaan was opgekomen. Het kan daar geen overblijfsel van vroegere cultuur zijn, omdat het nieuwe huis geen vroegeren bewoner had. De plant is afkomstig uit tropisch Afrika, komt ook voor in Oost-Indië en wordt als sier- plant gekweekt. De bloemkleur komt precies overeen met die van Hieracium aurantiacum, een kleur, die vrij zeld- zaam is. Ik heb geen beschrijving van de soort kunnen vinden. De plant heeft slappe, aan de toppen opstijgende stengels, die sterk vertakt, naar boven weinig bebladerd zijn. De bladen zijn met hartvormigen voet stengelomvat- tend, naar den top spits, de bladrand is zeer flauw bochtig getand. De + 1 cM. groote bloemhoofdjes staan aan de toppen der stengels op vrij korte steeltjes in groepjes van Saul 3 tot 6 bijeen. De geheele plant is dun-viltig behaard, vermoedelijk overblijvend. Vervolgens wil ik uw aandacht vragen voor enkele planten uit den buit van 1919, die wij wel tot onze indigene flora moeten rekenen, maar die als afwijkende vormen of zeldzaamheden gememoreerd mogen worden. 13. Lycopodium complanatum L. var. anceps Wall. is in ons land blijkbaar zeer zeldzaam. Het tamelijk talrijke herbariummateriaal van onze vereeniging is bijna uitsluitend var. chamaecyparissus A. Br. De eenige exemplaren van de var. anceps die ik vond zijn: a. een viertal exemplaren alle afkomstig van Hoenderloo, o.a. 1880 leg. Oudemans; 1890 U. I. (ten deele); b. veel materiaal zonder etiket in één omslag, waarop de naam Walraven; c. Leusdensche berg bij Amersfoort, 1841 leg. P. M. E. Gevers Deynoot (ten deele); d. Uchelen—Beexbergerwoud, 1838 leg. Dornseifen (niet geheel typisch). Het schijnt dus, dat deze vorm vrijwel tot het Westelijk en Z.W. deel van de Veluwe beperkt is. Nader onder- zoek lijkt mij zeer gewenscht. 14. Aspidium filix mas Sw. m. furcans Moore, waarbij meerdere van de zijblaadjes aan den top gaffelvormig gedeeld zijn. Raren (Z.-Limburg) in een hollen weg, 9 Juni 1919, leg. Henrard, Jansen, Kloos en Sipkes. 15. Blechnum spicant Sm. m. furcatum Milde met overgang tot m. multifidum Wollaston. De bladtop is bij verschillende bladen in tweeën gesplitst, bij enkele in drieën, terwijl van de deelen er een opnieuw gegaffeld is. Gaasterland, 3 Aug. 1919, leg. Kloos. 16. Festuca Borreri Bab. Deze soort werd reeds gedu- rende meer dan een halve eeuw niet meer in ons land vermeld. Verleden jaar zag ik, door bemiddeling van Sloff, oude exemplaren door Van den Bosch op Zuid- S42 Beveland verzameld. Toevallig ontdekte ik op hetzelfde blad enkele exemplaartjes van Lepturus filiformis. Van deze soort kende ik in de omgeving van Goes één vind- plaats, en dat deed mij besluiten, daar eens naar de lang gezochte soort te gaan snuffelen. Deze poging is met — succes bekroond. De plant groeit in massa’s bij de Weel tusschen ‘s-Gravenpolder en Driewegen, waar ik ze 22 Juni 1919 verzamelde, en heeft daar vermoedelijk, en ook op meerdere plaatsen op Zd.-Beveland wel, steeds gegroeid. 17. Goodyera repens R. Br. m. fasciata Kloos met bandvormig verbreeden stengel en een groot aantal dicht opeengehoopte bloemen. Schoorl, Aug. 1919 leg. Kloos. 18. Bassia hirsuta (L.) Asch., ook sedert lang in ons land niet aangetroffen, vond ik in grooten getale langs het Zuiderzee-strandje bij Enkhuizen op 28 Aug. 1919. 19. Reseda luteola L. m. furcata met in tweeën ge- splitsten top van de bloeiwijze troffen wij aan op een adventiefterrein bij Nijmegen; 25 Juli 1919. Exc. Ned. Bot. Ver. 20. Rosa arvensis Huds. var typica Keller is in ons land alleen bekend van Zuid-Limburg en uit den Achterhoek Op 22 Juni 1919 vond ik de plant op Zuid-Beveland tusschen ‘s-Gravenpolder en Driewegen in meerdere exemplaren. 21: Geum rivale JE. var(!) luxurians eval SNG: hybridum Wulf = G. rivale monstrosum Hagenb. = Anemone dodecaphylla(!) Dit is een prolificatie van Geum rivale, die in enkele bloeitakken aan een exemplaar, dat ik in mijn tuin heb, ontstond. Een der exemplaren ver- klaart den naam Anemone. Zij gaat inderdaad wel iets op een vermonsterde A. nemorosa gelijken. 22. Trifolium strepens Crantz. = T. aureum Poll. = T. agrarium L. Vlachtwedde Juli 1919 leg. J. Baas ver- dient als zeldzame adventiefplant hier vermelding. BAS 23. Lappa major. Gaertn. m. involucrata verzamelde ik op 31 Aug. 1919 te Willemsdorp. Het is een vorm met bladachtig ontwikkelde omwindselbladen. Enkele dagen later nam ik denzelfden vorm waar aan den Kop van ‘t Land (eiland van Dordrecht). Zij schijnt mij toe een maaivorm te zijn. 24. Cirsium lanceolatum (L.) Scop. in een sterk ver- monsterden vorm, waarbij de bovenste stengelbladen in groot aantal dicht bij elkaar staan en overgaan in blad- vormig ontwikkelde omwindselbladen. De bloem is niet meer waar te nemen, maar in een bos stekelige schutbladen ontaard. Meliszand op Flakkee; 10 Aug. 1917. leg. Kloos. 25. Cirsium anglicum Lobel var. humilis Kloos, waarbij de bloem niet of nauwelijks boven de wortel- bladen uitsteekt. De plant heeft evenwel een volledig ontwikkelden stengel met stengelbladen. De stengel is alleen veel korter dan bij de type. Het lijkt mij een overgang tot de var. subacaulis J. en W., verleden jaar door Wachter gedemonstreerd. Eigenaardig was dat op het land in den Alblasserwaard, waar Sipkes, de Boer en ik deze var(?) op 15 Juni 1919 in groot aantal waar- namen tusschen typische langstengelige C. anglicum, geen overgangen te vinden waren, wat het vermoeden versterkt, dat wij hier toch wel met een zeker systematisch verschil te doen hebben. ANN KEOOS in Cal REGISTER) Blz. Abutilon Avicennae Gaertn. . 124 Aconitum Lycoctonum Auct.. 331 Aes vulparias Rehbise «0-038 Agrimonia odorata Mill. . . 118 Aira flex. Legei Richt. . . . 328 Ac flex.-montanay Parl) 5 328 Ajuga reptans L. fl. albis . . 332 AQ perept scien Carneisi gare Se Ambrosia artemisiifolia L. 2 100 Amelanchier canad. T. et Gr. 118 Ammi glaucifolium Lap. . . 93 Am. majusintermediumG.etG. 93 Anthemis austriaca Jacq. . . 101 A. tinctoria pallida D. CG. . 101 AS iriumfetti All) oy 2). LO Anthyllis marit. Schweigg. . 105 AS vulgaris) Werns sae en 05 A. Valneraria ae eS A. Vul. Kernen Sag:) 106 A. Vul. polyphylla Ser. . . 106 A. Vul. typica A. et G. . . 106 Aspidium acul. lobatum Asch. 327 Asp. f. mas furcans Moore 327, 341 Astragalus Onobrychis L.. . 111 Astcantiaymajor Ein 8s). 119 Avena fatua intermedia L. et C. 328 Av. fat. pilosissima Gray . Av. pratensis glaucescens . Av. pubescens flavescens . Bassia hirsuta Asch. Bidens bipinnata L. . B. pilosanl Renn Bifora radians M. B. Blechnum spic. furcatum Milde Bl. spic. multifidum Woll. . 341 Brachypodiumdistachyon P. B. 77 Br. pinn. bracteatum 7329 Briza maxima L. . 78 Br. media lutescens Fouc.. . 328 Bromus commutatus Schrad. . 329 Br. erectus Huds. SZ Br. racemosus L.. 5 AY) Br. ramosus eu-ramosusA.etG. 329 Br. secal. velutina Rchb. . . 329 Br. villosus max. ambigens 78 Calandrinia compr. Schrad. . 118 Calendula arvensis L. . 5 0) Callitriche obtus. Le Gall. . 118 Callirhoé spicata Regel 534 Cardamine amara L. 5 Sl Catabrosa aquat. viride 528 Caucalis daucoides L. . Zi Blz. ve) 28 . 328 ESE ooo, 339 nl 22 Sil 1) In dit register zijn nief opgenomen de planten uit de alphabetische lijst der Excursie om Nijmegen, en evenmin die uit de artikelen van Dr. B. Havinga en J. Heimans. Synoniemen zijn cursief, nieuwe vormen vet gedrukt. Cauc. platycarpos JL. Centaurea solstitialis L. 345 Blz. | 94 38 | Centromadia pungens Greene 99 Chaerophyllum bulbosum L. . ELS Selle Clarkia pulchella Pursh. Cicer arietinum L. Cirsium anglicum Lobel humilis Kloos . C. angl. subacaulis J. et w. Scop. monstr. Cirs. lanceol. Crithmum maritimum L. Commelina communis L. . Comm. nudiflora L. . Corydalis ochroleuca Koch Cucubalus baccifer L. Cystopteris fragilis Bernh. anthriscifolia Koch cynapiifolia Koch . Dactylis Aschersoniana Gr. . 5 oY) ‚328 | > 3325 340 D. glom. flavescens Schröt. D. glom. pendula Dum. Doronicum Pardianches L. Emilia sagittata (Vahl.) D. C. Erodium malacoides Willd. . Erysimum hier. virgatum Rth. Erys. PerowskyanumF. et Mey SI 103 | = 103 5 Seal 2029 9298) 329 | 5 SY) Ss Saif 2 317 SIS . 318 5e) SS) Euphrasia montana Jord. . Euphorbia rhytisperma Engelm. Euph. serphyllifolia Pers. . Festuca Borreri Fab. F. ovina L. capillata Hack. F. ov. vulgaris Koch F. rubra L. commutata Gaud. F. ru. nemoralis And. . Geranium dissectum L. Gilia achilleaefolia Benth. . Glyceria aquatica Wahlg.. Gl. aq. arundinacea Asch. Gl. aq. densiflora Waisb. . Gl. aq. laxa Noldeke Gl. ag. laxiflora Waisb. 121 5 266) 345 343 120 | 83 Se | 5 el = 123 3278 Sf 329 is) 123 337 Biz. Glycera aq. lutescens el) Gl. aq. multiflora J. et W.. 317 Gl. ag. mult. bracteata 5 ili’ | Gl. ag. nigra 520 Gl. ag. pauciflora J. et W. 318, 319 Gl. aq. typica J, et W. 5 IZ Gl. ag. umbrosa Junge. oly Gl. aq umb. bracteata Sol) Gl. aq. umb. vivipara. „319 Gl. arundinacea Réh. . 318 Gl. declinata Bréb. . 323 Gl. fluitans R. Br. 20 Gl. fl. loliacea Aschs. Ss) | Gl. fl. pumila Wimm.:et Gr. 323 Gl. fluitans X plicata . 5 OE | Gl. intersita Hausskn. . noe Gl. nervata Trin. 20 Gl. pedicellata Towns. . 5 ORE Gl. plicata Fr. e205 3528 Gl. pl. aristulata J.et W. 323, 328 Gl. pl. nana Towns. 24 Gl. pl. normalis Junge . 2321 Gl. pl. norm. acuminata 5 34) Gl. pl. norm. glauca Junge . 321 Gl. pl. triticea Lange . 322, 328 Gl. pl. tr. condensata Henr. 322 | Gt pli tr. minor A. et Gi «5 322 Goodyera repens R. Br. fasciata . . . FMS aes ono | Guizotia abessinica Ga 5 97 G. oleifera D. C. 97 Gymnadenia conopea R. Br. 320 Gymn. con. peloria . 8 Haynaldia villosa (L.) Schur. 78 Helleboris viridis L.. Ss Helminthia echioides humifusa Arc. - 2 102 Helm. humifusa iT . 102 Hemizonia Kelloggii Greene . 98 Hem. pungens Torr. et Gray 99 Hesperis matronalis L. . 123 Hevea brasiliensis Müll. Arg. Hieracium murorum Poll. . Hier. vulgatum L. Hordeum maritimum With. Hypericum grandiflorum Choisy Impatiens parviflora D. C. Knautia arv. campestris Koeleria grac. pubiculmis Dom. K. gr. subpubiculmis Dom. K. pyr. ciliata Dom. Lappa major involucrata . Lathyrus annuus L. . : Eath: Aphaca- Ei. ; L. Aph. doribuulias Maly L. latifolius L. L. mont. tenuifolius Roth. L. prat. velutinus D. C. Lepidium latifolium L. . L. Monspessulana (L.) Mill. . L. pallida Ten. : : Luzula nemorosa (Poll) E. Nis, Lychnis fl. cuc. brachypetala L. viscaria L. Lycopodium com. anceps Wallr. L.com.chamaecyparissus A.Br. Malva spicata Voss. non L. . Martynia louisiana Mill. Mart. proboscidea Glox. . Medicago falcata L. fm. . falc. ochroleuca . falc. tenuifoliolata hisp. apiculata Willd. hisp. confinis Burnat. . intertexta echinus Arc. media Pers. murex aculeata Urb. . scutellata All. . turbinata aculeata Moris . Wielica uniflora Retz. Melilotus dentatus Pers. M. indicus All. ee | Myrrhis odorata L. . ‚ Nemesia versicolor E. Mey . _ Nemophila insignis Benth. . 337 oo) eo M. ruthenicus M. B. M. sulcatus Desf. Mibora minima Desv. Milium eff. ramifera J. et W. M. eff. refracta J. et W. Nepeta nuda L. Oenanthe peucedanifolia Poll. | Oenothera Lamarckiana Ser.. Onobrychis viciaefolia Scop. . Ophrys ap. aquisgranensis Kalt. Orchis incarnata L. . inc. ,,staminomanie”’ lat. macrobracteata Schur. . latifolia X maculata . maculata L. . mascula L. . militaris purpurea Orlaya grandif. Hoffm. Orl. platycarpos (L.) Koch Ornithopus compressus L. Phacelia fimbriata Pursh. Ph. Purshii Buckley Ph. tanacetifolia Benth. Phalaris brachystachys Link. Ph. canariensis L. : ; Ph. parad. intacta C. et Des Ph. par. intermedia C. et Dur. Ph. par. praemorsa C. et Dur. Phytolacca decandra L. Picris echioides L. humifusa Thell. : Picr. hen Willd. Pirus communis L. Plantago arenaria W. et K. . Pl. cynops L. , : Pl. patagonica Aen Ee oides (Nutt.) Gray Pl. psyllium L. DES . Blz. „ 108 . 109 2 133 327 RIT EL Z2 97 94 1G) 118 111 330 4320 SH, 330 30) SY eN, „329 . 120 93 80 93 92 337 77 77 77 ih 77 61) 02 „102 „118 80 80 96 80 SRU Blz. Plant) Purshi Ry ets. 96, 104 Platanthera bif. Rchb. peloria 57 Pl. bif. densiflora Drej. 5 S50 Pl. bif. laxiflora Drej. 5 10) Pl. chlorantha (Cust.) Rchb. . 330 Pl. hybrida Brügg. „ 330 Poa compressa L. . 328 P. nemoralis agrostoides A.etG. 328 P. nem. glauca Gaud.?. 525 P. nem. vulgaris Gaud . 28 P. nem. vulg. ramifera J.et W. 328 P. trivialis L. fm. O28 Polygonatum verticillatum All. 330 | P. vert. ramosum 5 SEO Polygonum herniarioides Del. 82 P. leptocarpum Robinson . 82 P. plebejum R. Br. 82, 103 Polypogon elongatus H.B.K. 81 P. littoralis Sm. oll -Potentilla acutifolia Gilib. o IY P. fragariastrum Ehrh. . 5 ING P. millegrana Engelm. . SS P. mixta Nolte ont HL P. norvegica L. NG, SE: P. recta acutifolia A. et G. . 117 P. recta sulfurea Link. ef D.C. 117 Proboscidea louisianica Thell. 338 Prunus petraea Tausch. 5 LIS Ranunc. acer Borreanus Jord. 331 R. ac. Frieseanus Jord. . SS R. ac. micranthus Rikli. 5 SS R. ac. retroflexus Henr. 5 35 R. bulbosus L. SS R. nemorosus vulgaris Gren. 331 R. nem. polyanthemoides Bor. 331 R. sardous hirsutus Curt... . 331 R. sardous trilobus R. et F.. 333 Reseda luteola furcata. 6 SAA Rosa arvensis typica Kell. . 342 Rubus laciniatus Willd. > ING R. phoeniculasius Max. . 116 S. S S 5. S BS: S S S S R. vulgaris laciniatus A. et G. Rumex bucephalophorus L. Salvia Sibthorpii S. et S.. S. virgata Jacq. S. viscosa Mazz. . Saxifraga umbrosa: L. Senecio sagittatus O. Hoffm. Sidalcea malviflora Gray. . Silaus flavescens Bernh. Silene dichotoma ecoronata Rchb. S. racemosa bigibbosa Wilk. S. Sibthorpiana Rchb. . Sisym. altis. abortivum Th. brachypetalum F. et Mey . canescens Nutt. . Hartwegianum Tourn. incisum Engelm. . . Irio Naeg. et Thell. orientale irioides Thell. . or. subhastatum Thell. . . Pannonicum C. A. M.. . reflexum Nutt. 8 . Sinapistrum brachypeta!. racemosa Sisyrinchium angustifolium Spartina stricta Roth. Tellima grandiflora L. Teucrium Chamaedrys L. . Thelypodium lasiophyllum Th. neglectum Jones Thelesperma gracile Gray. Trigonella coerulea Ser. Tr. Foenum graecum L. Tr. gladiata Stev. Trifolium agrarium L. Tr. aureum Poll. . NOP, Tr. lappaceum L. lire Wits Tr ‘Ties pratense parviflorum Bab. resupin. genuinus R. et F. res. majus Boiss. scabrum L. Blz. 116 79 ee) 93 5 405) 6 ly) 340 5) SISK: 6 UY) 348 Blz. Trifol. strepens Crantz. 109, 342 | Trioida decumbens Bernh. . 328 Trisetum flavescens P. B.. . 328 Tr. flav. glabratum Asch.. . 328 Triticum can. ustulatum Harz 329 | ar. pelt BRR k=. 2 S299) ic: cillosampice Bs > Si Turgenia latifolia roffm. . . 121 Vaccaria parv. fl. albis . . 85 | Verbascum eriophorum Godr. 90 V. ovalifolium Don. NSoval.ss< nigrum. _-.) 1. 12-336 V. oval. X thapsiforme. . 91 90, 336 | Blz. V. phlomoides X thapsiforme 91 V. Vuyckii- Kloos. 29-7336 Verbena hastata L. . . . . 96 Vicia lath. olbiensis Rouy . 89 . sepium eriocalyx picta. . 332 . sep. erio. albiflora Gaud.. 332 V. lutea laevigata Boiss. . . 335 V. narbon. serratif. Ser. . . 112 V. Noéana blepharicarpa Th. 334 V. pannosica’ Jacq =a, lS V. pann. striata Mi By 272.113 V V | Viola lutea multicaul. Koch . 331 ‚ Viscaria vulgaris Roehl. . . 124 3 5185 00 4 274 940