4 


anaes 
ip) aan 
tt 


7 


ce 


oe 


4 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent 


—TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS en G. STARS 


_ Directeur 
van het Phytopathologisch Laboratorium 
Willie Commelin Scholten 
te Amsterdam 


Praeparator aan de Hoogeschool te Gent 
Secretaris 
van het Kruidkundig Genootschap 
Dodonaea 


ZEVENDE JAARGANG 
(Met 3 platen). 


GENT 
BOEKHANDEL J. VUYLSTEKE 


1901 


AGE mien PaaS 
hy pica ad icaaraty 
Bric TAGES ae Mg ateeke 


i 


naet nes OSs Sb stee- 


he Pe 
apap et 
r. 


ah mes sy 
se ot Seas 48 


“Saadeayuy 


INHOUD. 


G. Staes. — De voeding der bonte Kraai (Corvus Cornix) (Slot). . . 
G. Staes. — Houtasch tot bestrijding van de Krulziekte van den Perzik. 
D' J. Ritzema Bos. — Het « vuur» der Narcissen. . . . . .. « 
Dr J. Ritzema Bos. — Gele randen aan de bladeren van kruisbessen, 
ten gevolge van te lage temperatuur in ’t voorjaar. 
G. Staes. — Het Roest der Chrysanthemen. ee er ‘ 
D' H. J. Calkoen. — Verslag der algemeene vergadering van de Neder- 
landsche Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, 
gehouden den 6 April 1901, in de collegekamer van het Phytopa- 
thologisch laboratorium « Willie Commelin Scholten» te Amsterdam, 
onder voorzitterschap van Prof. J. Ritzema Bos. bi irapet 
D' J. Ritzema Bos. — Een heksenbezem in een’ kastanjeboom . . 
D‘ J. Ritzema Bos. — Bestrijding van de bessenwortelluis (Schizoneura 
grossulariz Schile) door benzine-inspuitingen in den grond 
D' J. Ritzema Bos. — Rhynchites minutus Herbst (zermanicus auct.), 
schadelijk aan aardbeiplanten So acek as : : 
G. Staes. — Overmatige vochtigheid en beeen bij den winetee ‘ 


G. Staes. mish te 4s3 De Viasbrand. a co . ° . . ° 7 2 e . . e . 
D‘' J. Ritzema Bos. — Slijmzwammen, schadelijk in plantenkassr en 
Dakken (Plaat 2):. 2. 9... % bt ° 


D' J. Ritzema Bos. — Gebruikt peaatey de Bouillie cdaisien on at 
waar zij voor bestrijding van plantenziekten nuttig blijkt te zijn!. . 

G. Staes. — De Viasbrand (Slot), . . .....%. : “ee 

G. Staes. — Ecvhte meeldauw bij aardbezie en bij kruis- of t cickaibes. 

G. Staes. — Korte mededeelingen. . . . . 2.1 se es 


24 
26 


—ivr-— 


D: J. Ritzema Bos. — « Heksenkringen », « Kol- » of « Tooverkringen +, 


« Duivelskarnpad» op weilanden . - . - + © «© © © «+ © « « 
D' J. Ritzema Bos. — De kleinste rozenbladwesp (Blennocampa pusilla 

6 AE ie eee ote a> Geo ae Eee ee ae eee 
Dr J. Ritzema Bos. — De seuaaniies (Haltica erucae Oliv. = H. quer- 

cetorum Foudr.). . . : eis oe ep ee Se te eg rea 


Dr J. Ritzema Bos. — De Sikenpokkenentan Laseeeodieila querci- 
cola sign. = Coccus variolosus Ratzeburg = Coccus quercicola Nit- 


sche) 
G. Staes. — Waarnemingen over de verspreiding van woekerzwammen 
goor den wind.) 2.0856 os ee ee 


G. Staes — De voeding der bonte Kraai (Corvus Cornix). 
D: J. Ritzema Bos. — Het dooden van de eieren van den plakker (stam- 
uil of zwamvlinder) door middel van petroleum . . pe oe 
Dr J. Ritzema Bos. — De vink en zijne beteekenis voor land-, tuin- en 
boschbouw, alsmede een en ander over vogelbescherming .. . . . 
G. Staes. — Het moederkoren en zijne waardplanten . ..... 
G. Staes. — Voorbehoedende winterbehandeling der ooftboomen. ... 
G. Staes. — Middelen tot verdelging van gras en onkruid in wegen... 
Gesuikerde Bordeauxsche pap en bijenteelt. . Pe ge phere cal 
Kainietoplossing als bestrijdingsmiddel van schadelijke insecten . . . 
Veezout tegen Coprinus en anderezwammen . ..«.+ . +e -s 


© 
— 


126 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN , 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D' J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Zevende Jaargang. — 1° Aflevering. Maart rgor. 


DE VOEDING DER BONTE KRAAI- 
(Corvus Cornix.) 


(Slot.) 


Gedurende de winters 1898-99 en 1899-1900 hebben wij 
getracht zooveel bonte kraaien als mogelijk te bekomen. Het 
aantal is echter niet bijzonder groot geweest, n. 1. 49 voor 
1898-99 en 101 voor 1899-1900. — Al deze exemplaren 
waren afkomstig uit de provincie Oost-Vlaanderen (vooral uit 
de noordelijke helft), — op één enkel exemplaar na, dat ons 
op 14 .Maart 1899 uit Geet-Betz, in Brabant, werd toege- 
zonden. 

Wij ontvingen in 1898 de eerste kraaien op 4 November, 
de laatste in het voorjaar 1899 op 17 Maart; in den winter 
1899-1900 waren die datums 29 October en 15 Februari. 

Steentjes — keitjes, stukjes baksteen, steenkolen, sin- 
tels, asch, enz. — vindt men in de mecste magen. Hoogst 
waarschijnlijk worden zij opgenomen om de verdeeling der 
spijzen in de maag te bevorderen. Wij hebben er geen reke- 
ning mede gehouden, daar zulks natuurlijk geen belang voor 
den landbouw oplevert. 


ae gee 


Dikwijls worden ook slakkenhuisjes aangetroffen, die 
meestal blijkbaar niet meer bewoond waren op ’t oogenblik, 
dat zij werden opgenomen ; ook andere schelpen, vooral stuk- 
ken schelpen, zijn niets ongewoons. Wellicht worden zij 
door de kraaien in vervanging van steentjes ingezwolgen. 

Onder de gevonden soorten, stippen wij aan: Helzx ne- 
moralis, de gewone tuinslak, (van deze vrij groote soort wer- 
den zelfs nog volledige, gave horens (huisjes) in magen 
aangetroffen) en andere kleine Helzx-soorten ; horens van 
waterslakken, zooals van Lymnaea, de poelslak, Neritina 
fluviatilis, nerietslak, Bethynia tentaculata en Planorbis 
— carinatus, den schijfhoorn; eindelijk stukken van schelpen 
van Unio, de verfschelp, Scrobicularia, den  slijkgaper, 
Cardium edule, de eetbare zandschelp of koks, enz. 

De aanwezigheid van stukjes en soms zelfs van vrij groote 
stukken been, die hoogst waarschijnlijk uit hoopen keuken- 
afval voortkwamen, kan misschien verklaard worden op 
dezelfde wijze als voor de tegenwoordigheid van steentjes en 
schelpen. Aan dergelijke stukken been hebben wij geen 
belang gehecht. 

Kafjes en ander graanafval waren in de meeste magen te 
vinden; alleen van die gevallen, waarin wij er vrij veel aan- 
troffen, werd aanteekening gehouden ; trouwens dient het 
woord Aafjes niet al te letterlijk opgenomen te worden. De 
inhoud der korrels wordt immer spoediger verteerd dan hun 
wand; deze wordt vaak, gescheurd of in stukken, nog in de 
maag gevonden, als de inhoud van den korrel reeds verdwe- 
nen is ; het was echter niet goed doenlijk in ieder geval met 
nauwkeurigheid het onderscheid te maken ; ook stukjes van 
de aarspil hebben wij wel eens onder de benaming ha/jes 
begrepen. | 


se 


Volgens de samenstelling van den inhoud der maag, kun- 
nen wij de onderzochte exemplaren in de volgende groepen 
rangschikken : 

A. Ledige magen of magen, waarvan de inhoud 
geen belang voor den landbouw opleverde : 

gedurende den winter 1898-99........ 9 (op 49) 
id. id. 1899-1900..... 30 (op 101) 

In voorkomend geval bestond de inhoud uit kafjes, stroo, 
afval, schelpen of stukjes schelp, steentjes, aarde, stukjes 
been, enz. 

Het moet ons niet verwonderen, dat het aantal der gansch 
ledige magen vrij groot is; de kraai is een slimme, sluwe en 
zeer voorzichtige vogel, die moeilijk door den jager te nade- 
ren is ; een hongerige vogel is echter steeds veel stouter dan 
in andere omstandigheden ; wanneer de nood dwingt ver- 
liest hij wel eens de vereischte omzichtigheid en komt gemak- 
kelijker onder schot. Vandaar ongetwijfeld een sterkere 
verhouding ledige of weinig gevulde magen onder de gedoode 
vogels, dan in de natuur voorkomt. Vooral de kraai, die 
allesetend is, zou voorzeker wel een en ander vinden, dat voor 
haar gcschikt is, als haar de tijd wordt gelaten : wanneer de 
grond niet bedekt is met sneeuw, zal wel geene kraai met 
een ledige maag gaan slapen, en zelfs wanneer een groote hoe- 
veelheid sneeuw is gevallen, zal deze vogel zich nog weten te 
behelpen, want allerlei zaden en wilde vruchten, krengen 
en afval, in een woord, alles wat maar eenigszins eetbaar is, 
is desnoods van zijne gading. 


B. Magen met plantaardigen inhoud, hetzij uitsluitend 
plantaardig, hetzij gemengd met schelpen, steentjes, stukjes 
been en dergelijke stoffen : 

Witter 8 FSye-O0iw ee eee Pig 
id. ead oy alc Bale deh aaah lee i tape 54 


ence! iia 


De plantaardige inhoud bestond vooral uit graankorrels, 
zoowel tarwe en rogge, als haver en gerst. Voor ons doel 
was het onnoodig de verschillende soorten uit elkander te hou- 
den; er dient echter gezeid te worden, dat haver en gerst 
slechts bij uitzondering gevonden werden. én enkele maal 
werd hayver aangetroffen tezelvertijd als paardenmest ; in zulk 
geval was natuurlijk die haver uit paardenuitwerpselen af- 
komstig. 

Ken zeer groot aantal tarwe- en roggekorrels hadden 
geen kiem meer, wat wel als een bewijs mag beschouwd wor- 
den, dat de korrels reeds gekiemd waren, op het tijdstip, dat 
de kraai ze heeft gegeten. Wordt zij hierbij aangelokt door 
den zoeten smaak, dietijdens het kiemen door deomzetting van 
het zetmeel ontstaat, of is het eenvoudig omdat de vogel 
gemakkelijk den in den grondverborgen korrel vindt, wanneer 
de kiemplant zich reeds boven de aarde verheft ? Deze vraag 
kunnen wij niet beantwoorden, doch inieder gevalis hetzeker, 
dat de kraaien op de velden, waar de rogge of tarwe gekiemd 
is, erg kunnen huishouden. Honderde bleekgroene, of door 
het. blijven liggen gansch ontkleurde kiemen, bedekken den 
grond op de akkers, waar kraaien hebben gewroet, terwijl 
overal de talrijke putjes nog de plaatsen aanduiden, waar 
korrels gezeten hebben. 

Er werd wel eens beweerd, dat de kraai alleen die kor- 
rels wegneemt, aan wier wortels schadelijke dieren knagen ; 
dat zij daardoor dus om zoo te zeggen geene schade doet, aan- 
gezien de hooger bedoelde korrels toch geen krachtige planten, 
misschien zelfs volstrekt geen planten zouden voortbrengen ; 
eindelijk dat de kraai nut sticht door die schadelijke dieren te 
vernietigen, welke anders wellicht nog een aantal andere plan- 
ten zouden verwond hebben. Zulke bewering is volkomen 
onhoudbaar ; vooreerst, indien zij waar was, zou men regel- 
matig insecten of insectenlarven in de maag moeten aantreffen ; 


eB 2s 


welnu men vindt dikwijls magen met 200, 300 en meer 
graankorrels zonder één enkel insect ; vervolgens zou men, te 
oordeelen naar het groot aantal korrels, die op ¢énen akker 
worden geroofd, moeten aannemen, dat deze tallooze larven 
herbergt, terwijl het rechtstreeksch onderzoek slechts de aan- 
wezigheid vanenkele aantoont ; eindelijk zoude kraai de akkers, 
die het meest van schadelijke dieren te lijden hebben, ook het 
meest moeten bezoeken en boven de andere verkiezen ; de 
waarneming bevestigt zulks echter niet en het is veeleer door 
het toeval dat de kraai een veld, boven een ander veld verkiest, 
tenzij misschien het kiemingsstadium daarbij een rol speelt. 

De niet gekiemde graankorrels zullen ook wel grooten- 
deels van bezaaide akkers.voortkomen ; andere zijn geroofd 
van korenhoopen of ontstolen aan het voeder, dat aan hoen- 
ders en ander gevogelte werd geworpen. Vooral wanneer de 
sneeuw de velden bedekt, hebben, naar ons van verschillende 
zijden werd medegedeeld, de korenhoopen zeer te lijden en 
kan de schadé vrij groot worden, zoowel door hetgeen wordt 
gegeten als door hetgeen wordt vermorst. 

Na het eigenlijke graan komt de mais in de eerste plaats 
in aanmerking ; het aantal korrels is soms vrij groot, b. v. 
in een geval: 44 maiskorrels, 65 graankorrels en stukjes 
aardappel ; in een ander geval 82 maiskorrels en 47 graan- 
korrels. Hoogst waarschijnlijk is die mais van duiven- of 
kippenvoeder afkomstig. | 

Verder treft men nog aan: erwten (eenmaal zelfs 73), 
boonen, linzen, zaden van appel, peer, druif, meidoorn (Cra- 
taegus) enz. 

Ook kleine en groote aardappelstukken worden vrij dik- 
wijls in magen gevonden. Wij hechten daaraan echter niet 
veel belang ; want hoogst waarschijnlijk komen de meeste 
dier stukken voort van keukenafval of van op den akker 
achtergelaten knollen. Van een eigenlijken aardappeldiefstal 
zal in den regel wel geen sprake zijn. 


any ae 


Groene plantendeelen ontbreken meestal ; wat nog wel 
het meest voorkomt, zijn graankiemen ; over ’t algemeen ver- 
smaadt de kraai de kiemen zelf ; zij trekt het plantje uit den 
grond, pikt het korreltje af en laat den kiem liggen; nochtans 
gebeurt het wel eens dat men enkele kiemen, die misschien 
toevallig met de korrels ingeslikt zijn, in de magen aantreft ; 
slechts ééne kraai had blijkbaar smaak in die kiemplantjes 
gevonden : hare maag was er gansch mede opgepropt, zij 
bevatte niet minder dan 135 vrij lange kiemen. 


-C. Magen met uitsluitend dierlijkken inhoud (soms 
echter vermengd met steentjes, schelpen, aarde, enz.) 


winter ‘1B98-O0e itis etal ds. odes 1 
Ids. vWERBOO-AG0Ose, telco ote 7 
Namelijk : a. een weinigvleesch, waarschijnlijk afkomstig van een 
kreng. 

b. 2 oorwormen (Forficula). 

tie id. id. 

d. 1 kleine kever /waarschijnlijk Meronia). 

e. 5 id. id. id. 

f. en g. een stuk tand en 5 staartwervels van haas of konijn. 

h. 1 tand van een muis. 


D. Magen met gemengden inhoud. 


With? Oe OsUU oc ee ee ee oie 8 
1: PROV LOCO ea ee ae ee 10 


Deze gemengde inhoud bestond uit graankorrels en : 


a. overblijfselen van een schallebijter (Carabus). 

b. enc. in ieder ééne mier. 

d. een ledige maag van een kleinen vogel ; (hierhij niet minder 
dan 325 graankorrels). 

e. overblijfselen van 4 kevers (Feronia). 

f. en g. 4 wervels zonder vleesch en staartwervels met een stuk 
huid van haas of konijn. 

h. een stuk horen (van een hoef) en1 tand en vin edit van 
hond of kat. 3 

z.eny. 12 oorwormen en 8 oorwormen (For/icula). 


ca ae 


k. en 1, 3 tanden en 1 tand van muis of rat. 

m.,n. eno. 1 engerling, — 2 engerlingen, — 6engerlingen en 
eenige kevers (Feronia). 

p. ééne ritnaald, larve van een kniptor (later). 

g- env. te samen 10 ritnaalden, 9 keverlarven en 7 vlinderrupsen 
(te samen ook 185 graankorrels). 


*% 
* OK 


Van de 8 kraaien, die tot groep CG: behooren, heeft @ geen 
nut gesticht door het eten van vleesch van een kreng, even- 
min als d en e door het vernielen van kevers eener Fevonia- 
soort, die als onschadelijk mag beschouwd worden ; aan / en 
g kan het niet ten goede gerekend worden, indien zij haas of 
konijn hebben gedood ; immers, hoewel deze knaagdieren 
schade veroorzaken, toch wordt het over ’t algemeen niet als 
een voordeel beschouwd, dat zij door vogels of roofdieren 
gedood zijn, daar de mensch zich het genoegen en het voordeel 
van het jagen — met of zonder wettelijke toelating — gaarne 
voorbehoudt. Trouwens, wij voegen hier onmiddellijk bij, 
dat wij uit de aanwezigheid van één of van enkele tanden, of 
van eenige wervels niet mogen besluiten, dat de dieren, waar- 
van die deelen afstamden, door de kraaien zelf werden gedood. 
Indien dit laatste wel het geval was, zou men dan niet meer 
tanden of beenderen en vooral vleesch aantreffen? Is dus, in 
de gevallen, die wij thans bespreken, de onderstelling niet 
gewettigd, dat de gevonden beenderen voortkomen van keu- 
kenafval, of van het overschot van den maaltijd van andere 
dieren, of van toevallig verspreide gedeelten van het geraamte ? 
Hoe het ook zij, zelfsin geval de kraai hazen of wilde konijnen 
doodde, zal zij daarom toch door niemand voor nuttig gehou- 
den worden. 

De maag van kraai f bevatte één iand van een muis, zon- 
der aanwezigheid van beenderen of vleesch. 

Zou een kraai, die een muis doodt en verslindt, één tand 
alleen inzwelgen ? 


sep A es 


Wij vonden ook eenmaal eenige graatjes in een maag, 
zonder vleesch van den visch; wij hebben zulks wel aange- 
teekend, doch er volstrekt geen belang aan gehecht, hoewel 
het bekend is, dat de kraai de visch niet versmaadt, maar in 
het ons bedoelde geval had de vogel wel vischgraten, doch geen 
visch gegeten. 

De kraaien 0 en c hebben te zamen minstens 5 oorwor- 
men gedood, te oordeelen naar de in de magen gevonden 
achterlijfstangetjes en andere kleine overblijfselen. De oor- 
wormen zijn eenigszins schadelijke dieren, zoodat hunne ver- 
delging werkelijk eenig nut heeft opgeleverd. 

Indien wij nu de kraaien van groep D, in oogen- 
schouw nemen, dan zien wij dat 8 onder haar (a tot g) 
ofwel geen nut, ofwel schade hebben teweeggebracht ; dat 2 
andere (& en 1) misschien muizen hebben gedood, eindelijk dat 
de 8 andere, schadelijke dieren hebben gedood, doch steeds in 
vrij klein aantal, terwijl daarenboven niet dient vergeten te 
worden, dat in de magen van groep D steeds plantaardige 
stoffen (meestal graankorrels) soms in niet geringe hoeveelheid 
voorkwamen, zoodat in de meederheid der gevallen het gestichte 
nut niet of slechts nauwelijks tegen de aangerichte schade 
opweegt. 


Al het voorgaande kunnen wij thans als volgt samen- 
vatten : 


Onderzochte magen .. . . 150 
A. Ledige magen, of magen waarvan “abs fikioud geen 
belang opleverde. . . . Scie ale 


B. Magen met nagenoeg uitelaliena plantmantinen inhoud. 85 
C. Magen met nagenoeg uitsluitend dierlijken inhoud : 
a. de kraaien hadden geen nut gesticht . . . .. 95 
b. ééne kraai had misschien eenmuis gedood. . . 1 
c. twee kraaien hadden eenigszins nuttig werk ver- 
FICHY (OOPWOTMEN) 15155. SEPA ER TE Stee Bae ee 13 


ig. Mewes 


D. Magen met gemengden inhoud : 
a. De kraaien zijn ofwel schadelijk, ofwel niet nuttig 
: MAWEERG AlUE Gu Ber. WEILL ioe 1M Gacei& 
b. Twee kraaien hebben misschien muizen gegeten . 2 
c. De kraaien hebben schade en tevens nut gesticht. 
x 
* OF 


Het zal wel onnoodig zijn bij deze cijfers langer stil te staan ; 
zij zijn voor de bonte kraai zeer ongunstig. Trouwens, die 
uitslagen moeten ons niet verwonderen ; deze vogel is volko- 
men allesetend ; het is mogelijk dat hij dierlijk voedsel boven 
plantendeelen verkiest en dat hij ’s zomers veel meer insecten 
verslindt, hoewel het evenzeer mogelijk is dat dit laatste feit 
niet het gevolg is van de voorliefde der bonte kraai voor dier- 
lijk voedsel, maar alleen van de omstandigheden afhangt ; 
immers gedurende de lente en den zomer zijn voedzame zaden 
op den akker weinig te vinden, terwijl daarentegen de insec- 
tenfauna rijk vertegenwoordigd is. In den winter is het 
tegenovergestelde het geval : daar de kraai zich voeden moct, 
neemt zij eenvoudig wat het gemakkelijkst onder haar bereik 
komt, n. 1. in de allereerste plaats, gekiemde en ongekiemde 
graankorrels, terwijl het slechts toevalligzal zijn dat zij insec- 
ten, die zich in den grond of op goede schuilplaatsen verborgen 
houden, zal aantreffen. 

Daar de bonte kraai de naar ons oordeel vrij groote 
schade, die zij ’s winters sticht, niet kan goed maken door het 
voordeel, dat zij misschien ’szomers zou aanbrengen door het 
vreten van veel schadelijke insecten, — aangezien de bonte 
kraai hier slechts van October tot Maart verblijft, — houden 
wij haar voor een schadelijk dier, dat niet dient gespaard 
te worden. 

Wij hebben dezen winter (1900-1901) nog een aantal 
magen verzameld, waarover wij later nog een kleine mede~ 
deeling zullen laten verschijnen. 


t 


io.) 


G. STAES. 


Bei (age nl 


HOUTASCH TOT BESTRIJDING VAN DE KRULZIEKTE VAN DEN PERZIK. 


In de 5° en 6° afleveringen van den 6™ jaargang van dit 
Tijdschrift hebben wij een beknopt overzicht gegeven van de 
uitslagen, die Pierce bekomen heeft in de Vereenigde Staten 
van Noord-Amerika, betreffende de krulziekte van den perzik- 
boom. Door PIERCE wordt, op grond van zijne persoonlijke 
proefnemingen en waarnemingen en van de door kweekers aan 
hem gedane mededeelingen, het gebruik van Bordeauxsche pap 
van een bepaalde samenstelling aanbevolen om de ziekte te 
voorkomen. 

Naar aanleiding van dit opstel, werd ons door een onzer 
abonnenten, den heer C. PENNE, onderwijzer te Iddergem bij 
Denderleeuw, een mededeeling gedaan, waaruit wij hier het 
belangrijkste laten volgen.: 

« Bij het lezen van het Tidschriftover Plantenziekten, 
dacht ik reeds dikwijls, dat ik U het volgende moest mede- 
deelen. Hoe ik het telkens vergat, weet ik niet, doch heden 
wil ik het niet langer achterwege laten. 

« De krulziekte van den perzikboom geneest en voorkomt 
de heer J. Staels in onze gemeente (Iddergem) door de eenvou- 
dige bestuiving met houtasch uit den bakkersoven. Jaren 
geleden was ik in zijn tuin en bemerkte daar een perzikboom, 
die deerlijk door de ziekte was aangetast : geen enkel gaaf blad 
was te zien. Ik vroeg wat hij daartegen gebruikte. Hij 
zeide er niets te kunnen aan doen en voegde erbij dat het zelfs 
jaren geleden was, dat hij eene vrucht van dien boom had 
mogen oogsten. Daarop raadde ik hem de bestuiving met 
houtasch aan, wat hij dan ook deed. De boom genas. V00r 
de ziekte verschijnt, bestuift hij thans alle jaren zijne boomen, 
en nooit bemerkt hij nog het minste spoor van krul. » 

Onze briefwisselaar voegt erbij dat hij meent dit middel, 


ake aia 


de bestuiving met houtasch, voor een aantal jaren, in een dag- 
blad gelezen te hebben. 

Wij verleenen volgaarne een plaats aan de mededeeling 
van den heer PENNE, daar zij ons zeer belangrijk toeschijnt. 
Immers, houtasch bevat vrij groote hoeveelheden kaliumver- 
bindingen, die zeer gemakkelijk oplosbaar zijn en waarvan wij 
een mogelijke werking op de sporen van zwammen wel kunnen 
aannemen. — Ook Pierce raadt de behandelieg aan voor 
het verschijnen der ziekte, omdat hij overtuigd is, dat de 
besmetting van het één jaar tot het ander vooral dient toege- 
schreven te worden aan de sporen, die op takken en twijgen 
overwinterd hebben. Indien zijne opvatting juist is, — en er 
zijn veel feiten die daarvoor pleiten —, dan waren de gunstige 
uitslagen der bestuiving met houtasch voor het verschijnen der 
ziekte gemakkelijk te verklaren, door aan te nemen dat de 
oplosbare stoffen uit de houtasch door tusschenkomst van de 
vochtigheid (regen, dauw en zelfs de opgeslorpte vochtighcid 
der lucht) op de sporen een doodelijke werking hebben en aldus 
de ziekte voorkomen. 

Voorzeker zal een ernstig tuinman niet aarzelen tot eene 
besproeiing met Bordeauxsche pap zijn toevlucht te nemen, als 
hij daardoor zijne boomen voor krulziekte kan vrijwaren; het 
valt echter geen oogenblik te betwijfelen, dat velen verreweg 
de voorkeur zouden geven aan een bestuiving met houtasch, 
indien deze behandeling even goede uitslagen oplevert : immers 
zij is goedkooper en minder omslachtig wat de uitvoering 
betreft. 

Wij hopen dat vele tuinlieden het middel zullen beproe- 
ven; de krulziekte is in Belgié zeer algemeen verspreid; velen 
zijn dus in staat de werking van houtasch na te gaan en zullen 
aldus zich zelf en ook anderen dienst kunnen bewijzen. Wic 
uitslagen bekomt, van welken aard ook, zal ons ten zeerste 
verplichten door ze ons mede te deelen. G. STAES,. 


HET « VUUR » DER NARCISSEN. 


Deze ziekte van het loof der narcissen is in het bloem- 
bollendistrict bij de kweckers reeds jaren lang bekend; maar 
in de boeken over plantenziekten vindt men daarvan hergens 
melding gemaakt. Het eerst werd mijne aandacht op het 
« vuur » der narcissen gevestigd te Noordwijk, bij gelegenheid 
van een bezoek, dat ik aan de bloembollenvelden aldaar bracht 
in Juni 1898. (Zie « Landbouwkundig Tijdschrift «, 1899, 
bl. 89.) Sedert heb ik mij onledig gehouden met de studie van 
deze ziekte en met de maatregelen, welke dienstig kunnen zijn 
omhaartebestrijden. Ik kreeg materiaal tot onderzoek en ont- 
ving inlichtingen aangaande het « vuur » in de narcissen, 
behalve van de firma Van der Weyden te Noordwijk, van de 
Heeren Frijlink en Beerhorst en van Leeuwen te Sassenheim, 
alsmede van den Heer J. S. Dijt op Texel. 

De ziekteverschijnselen zijn de volgende. Korten tijd na 
het bloeien — in ieder geval niet vodr ’t begin van Mei — wor- 
den. de tot dus ver gezonde, groene bladeren geel, doorgaans 
het eerst aan de randen; de gele kleur verbreidt zich weldra 
over het geheele blad, dat vrij snel geheel dor wordt. Intus- 
schen bedekt zich de oppervlakte der verdorde gedeelten van het 
blad met een zwartachtig poeder of aanslag. — De ziekte 
verbreidt zich sommige jaren vrij snel over de narcisakkers; 
bepaaldelijk is dit het geval wanneer in Mei of Juni de tempe- 
ratuur hoog en de lucht sterk met waterdamp bezwangerd is. 
Onder zulke voorwaarden kan het « vuur » der narcissen zich 
bijkans even snel verbreiden als de gewone aardappelzickte 
dat onder dergelijke omstandigheden doen kan. 

Hoe snel de ziekte kan toenemen, moge blijken uit de vol- 
gende mededeeling van den Heer Dijt op Texel. Bij een’ kwee- 


DS Gaon 


4 


ker aldaar werd zij het eerst op de narcissenvelden geconsta- 
teerd op een’ Zaterdag, en reeds op Maandag daaraanvolgende 
was het loof van de gansche partij afgestorven. Ook verneem 
ik van meer kanten dat warm, broeiig weer niet bepaald een 
vereischte is voor de snelle ontwikkeling en verbreiding der 
ziekte; en Sassenheimsche kweekers meldden mij, dat in 
hunne streek zoodanige uitbreiding vooral voorkomt met regen- 
vlagen uit het Noorden of Noord-Westen. 

Daar deze kwaal het loof der narcissen minstens eene 
maand eerder doet afsterven dan in normalen toestand zou 
gebeuren, behoeft het geene verwondering te verwekken dat 
het gevolg van het optreden yan ’t « yuur » is : klein blijven 
en vooral licht blijven van de bollen. Immers het assimilatie- 
proces der bladeren wordt veel te vroeg afgebroken: het pro- 
ces, waardoor eerst in deze organen een koolhydraat gevormd 
wordt, dat later voor een groot deel in de bollen als zetmeel 
wordt afgezet, maar voor een deel ook dient voor al die ver- 
richtingen, welke voor den groei der bollen noodzakelijk zijn. 

De vatbaarheid van onderscheiden soorten van narcissen 
voor het « vuur »-is al zeer ongelijk. De volgende opgaven 
‘ ontleen ik aan eene mededeeling van den Heer G van der 
Weyden S* te Noordwijk. (Zie ook « Landbouwkundig Tijd- 
schrift », 1900, bl. 140.) 

Zeer vatbaar zijn : Narcis von Sion (dubbele en enkele), 
en enkele Ajax princeps. 

Minder vatbaar : enkele Golden Spur, enkele Henry 
Irving, enkele Sulphar Trompet, Bicolor Horsfieldii, 
Bicolor Empress, Lorifolius Emperor, Incomp. Sir Wat- 
kin, dubbele Narc. Orange Phenix, dubbele Narc. Sul- 
phur Phenia, dubbele Narc. Incomparabile, enkele Narc. 
Trompet Major, enkele Nare. Trompet Maximus. 

Onvatbaar zijn : dubbele Narc. albo pleno odorato, 
enk. Narc. poéticus ornatus, al de Leedsi- en Stella-soor- 


2 a, 


ten, alle Campernellen, Trosnarcissen of Tazetten en 
Jonquillen. — 

De opgaven, die mij de Heer Dijt op Texel omtrent de 
verschillende vatbaarheid voor ’t « vuur » van onderscheiden 
variéteiten van narcissen zond, komen wel grootendeels, maar 
niet geheel, met de opgaven van den Heer van der Weyden 
overeen. Op Texel worden in sterke mate aangetast : Narcis 
von Sion (enkele en dubbele), Bicolor Horsfieldiz, Empe- 
ror en Enupress ; — terwijl Trompet Maximus verschoond 
bleef. — 

De oorzaak van het « yuur » werd gemakkelijk ontdekt. 
Opal de door deze kwaal afgestorven bladeren vond ik het 
zwartachtige poeder of aanslag, waarvan ik reeds boven mel- 
ding maakte; en op de reeds geel geworden maar nog niet 
verdroogde bladeren, die ik naar Amsterdam had medege- 
nomen, verscheen dit zelfde aanslag, zoodra zij begonnen uit te 
drogen. . 

Het mikroskopisch onderzoek toonde aan dat de zwarte 
aanslag bestond uit donker gekleurde zwamdraden (conidién- 
dragers), die aan hunnen top insgelijks donker gekleurde cylin- 
drische of spoelvormige, van verscheiden tusschenschotten 
voorziene sporen afscheidden, waarvan de buitenwand bij sterke 
vergrooting, eenigzins ruw, gekorreld bleek te zijn, om niet te 
zeggen : van stekeltjes voorzien. De zwam, die deze sporen 
(conidién) voortbrengt, scheen mij te behooren tot het geslacht 
Heterosporium of althans tot een daaraan nauw verwant ge- 
slacht. Prof.D*C. A. J. deOudemans te Arnhem détermineerde 
haar voor mij, en bevond haar te zijn Heterosportum gracile 
Saccardo, welke zwam nog niet was beschreven als voor- 
komende op narcissen, maar wel op de bladeren van [77s ger- 
manica. De sporen (conidién) waren van zeer verschillende 
lengte : deze varieerde tusschen 30 en 80 Mikron (1 Mikron 
mae Baa mo mill.), en het aantal tusschen schotten variéerde van 


Bein: ee 


1 tot 4. De sporen met één tusschenschot zijn de kortsten en 
tevens de jongsten; naarmate zij ouder worden, wordt het aan- 
tal tusschenschotten grooter en ook de lengte. Ook de breedte 
der sporen bleek te varieeren, en wel tusschen 13 en 20 
Mikron. Daar intusschen de lengte veel meer variabel is dan 
de breedte, is de omtrek der sporen zeer verschillend, en 
wisselt deze af tusschen langwerpig-ovaal en spoelvormig. De 
kleur der sporen is licht olijfbruin, lichter dan die van de 
conidiéndragers, waaraan zij bevestigd zijn. Deze laatsten 
bereiken eene maximumlengte van a mill., terwijl de mini- 
mumlengte 70 Mikron bedraagt. Zij vertoonen eenige tus- 
schenschotten en op de hoogte van deze, kleine opzwellingen. 

Zijn de uit de bladeren uitstekende zwamdraden, die aan 
hunnen top de conidién afzonderen, donker olijfbruin, — de 
zwamdraden, die zich inwendig in het bladweefsel uitstrekken, 
en van welke deze bruine conidiéndragers uitgaan, zijn kleur- 
loos. Waar zich deze kleurlooze draden in een of ander 
gedeelte van het blad uitstrekken, wordt het blad geel; eerst 
later verdroogt het en schrompelt inéén, en dan komen de 
bruine draden naar buiten, die aan hunnen top sporen afzon- 
deren. — 

Op de door het « vuur » aangetaste narcisbladeren wordt 
zeer dikwijls nog eene andere zwam aangetroffen, nl. Septoria 
Narcisst Pass. Op bijkans alle nareisbladeren, die ik in 
1898 uit Noordwijk had meegenomen om ze te onderzoeken, 
kwam zij voor; zoodat het toen eenigzins de vraag kon zijn, 
welke van de beide zwammen (Heterosporium gracile of Sep- 
toria Narcissz) als primaire oorzaak der ziekte moest worden 
aangezien. En dat te meer daar de Septoria’s alle parasi- 
tisch leven, terwijl Heterosporium behoort tot eene groep van 
zwammen, waaronder verscheiden saprophyten voorkomen, 
hoewel er toch ook reeds onverscheiden plantenparasieten 
onder werden aangetroffen, 0. a. Heterosporium echinula- 
tum Berk., die eene ziekte in de anjelieren veroorzaakt. 


ee 


De zwammen van het geslacht Septorza leven voor 
’t meerendeel parasitisch in bladeren, waarop zij bruine of 
gele viekken veroorzaken. In die vlekken vindt men onder 
de opperhuid ronde lichaampjes (pykniden), die een’ wand 
hebben gevormd uit door elkaar gegroeide zwamdraden, en op 
welker basis aan de binnenzijde zich talrijke conidiéndragers 
bevinden, die conidién afzonderen. Deze conidién zijn bij 
Septoria langwerpig, ovaal of staafvormig, kleurloos, van 
meerdere dwarswanden voorzien; bij jonge sporen ontbreken 
deze dwarswanden. — De Septoria’s veroorzaken doode, 
bruine of gele, ronde of ovale plekken op de bladeren; natuur- 
lijk kan de ziekte zich met de sporen verbreiden; maar voor- 
beelden van z00sneHe en sterke uitbreiding als met het « vuur » 
yan de narcissen het geval is, zijn van geene Septoria-ziekte 
bekend. Ook vertoont het « vuur » bij de narcissen zich niet 
in den vorm van ovale vlekken op de overigens groene blad- 
deelen; de bladeren worden over een groot gedeelte van hunne 
lengte eerst aan de randen geel; en daarna sterven en ver- 
schrompelen zij inhun geheel. Eenenander was reeds in 1898 
voor mij reden om te meenen, dat het « vuur » der narcissen 
door Heterosporium gracile wordt teweeg gebracht, en dat 
het tegelijk voorkomen van Septoria Narcisst daarmee niet 
in rechtstreeksch verband staat, al wilde niet ik de mogelijkheid 
of zelfs de waarschijnlijkheid loochenen, dat dezelfde omstan- 
digheden, die gunstig zijn voor de uitbreiding van het « vuur », 
ook de uitbreiding van de Septorza-ziekte in de hand werken. 

Trouwens in de volgende jaren vond ik Septoria Nar- 
cisst herhaaldelijk weer, soms op bladeren, die ook door het 
« yuur » waren aangetast, maar dikwijls op overigens gezonde 
bladeren. Is een blad alleen door Septoria Narcisse aan- 
getast, dan vertoont het-een aantal, soms een vrij groot aan- 
tal, ovale gele viekken; maar zelden staan deze 266 dicht bij 
elkaar dat een geheel blad er dood van gaat. 


a 


Herhaaldelijk ook vond ik op door het vuur aangetaste 
narcisbladeren geen spoor van Septoria Narcissz, maar wel in 
grooten getale conidiéndragers van Heterosporium gracile. 

Het mag dus wel als uitgemaakt gelden dat Septoria 
Narcissi met het « vuur » rechtreeks niet te maken heeft, en 
dat deze ziekte eenig en alleen iste wijten aan Hetevosporium 
gracile. | 
Vaak vertoonen de beide zwammen zich ongeveer te gelijk 
op het zelfde narcissenveld ; maar bij sterke vermeerdering van 
Heterosporium gracile wordt Septoria Narcisst weldra 
geheel overvleugeld, en ten slotte moet zij het veld ruimen, 
daar zij als echte parasiet op de door de werking van Hefe- 
rosporitum gracile gedoode bladeren niet meer leven kan. 

Reeds boven sprak ik erover dat het zwammengeslacht 
Hleterosporium behoort tot eene groep, waaronder ver- 
scheiden saprophyten zijn; en ook H. gracile, die overigens 
parasitisch leeft en oorzaak van eene ernstige plantenziekte is, 
brengt gewoonlijk zijne sporendragers eerst op de reeds gestor- 
ven plantendeelen tot ontwikkeling. Een voorkeur voor 
saprophytisch leven schijnt overigens H. gracile nog altijd te 
bezitten. De Heer J. 8S. Dijt op Texel bericht mij dat volgens 
zijne ervaring vooral geknakte bloemstengels en bladeren, —en 
deze in de eerste plaats, — door het vuur worden aangetast, 
vooral ook de overschotten van de bloemstengels, waarvan de 
top werd afgebroken, om zaadvorming tevoorkomen. Evenwel 
blijkt, uit een later schrijven van genoemden Heer dat toch — 
althans in 1900 —het vuur zich sterk kan verbreiden ook waar 
geen beschadigde of geknakte stengels en bladeren aanwezig zijn. 

Merkwaardig is vooral ook het volgende, dat ik te Sas- 
senheim vernam. Verscheiden kweekers aldaar waren van 
meening, dat zij tamelijk zeker waren, van « het vuur » ver- 
schoond te blijven, wanneer zij maar trouw de doode, ver- 
schrompelde resten van de uitgebloeide bloemen van de stengels 

2 


i ee 


aftrokken. Deze deelen moesten worden afgetrokken en 
niet van stengel afgebroken, zou het middel baten; m. a. w. 
er zou geen wond in den top van den levenden stengel moeten 
worden gemaakt. Ik verzocht mij een aantal van de afge- 
trokken doode bloemresten toe te zenden; ik dacht dat het mo- 
gelijk zou zijn, dat deze inderdaad de deelen op de narcissen- 
velden waren, die het eerst aan Heterosporium gracile 
huisvesting verleenden; en dat de zwam eerst van daar uit zich 
over de levende deelen der narcissen zou verbreiden. In dat 
geval zou het inderdaad niet onmogelijk zijn, dat de te Sassen- 
heim gebruikelijke methode werkelijk tot op zekere hoogte een 
voorbehoedmiddel was tegen het « vuur ». Werden echter de 
bloemresten afgebroken, dan zou de gewonde levende opper- 
vlakte van den bloemstengel juist de plaats kunnen zijn, 
waarop zich de zwam het eerst vestigde en dan zou de ver- 
wijdering der bloemresten meer kwaad dan goed kunnen doen. 
Bij onderzoek bleek inderdaad Heterosporium gracile 
zich op de doode bloemresten te hebben gevestigd, evenwel 
niet in buitengewoon sterke mate, echter reeds op een tijdstip, — 
toen op de narcisbladeren en stengels nog geen « vuur » te zien 
was. Deze zwam blijkt dus nog wel degelijk in den aanvang 
als saprophyt op te treden. Maar korten tijd na mijn bezoek 
brak toch ook te Sassenheim, ook bij de kweekers, die trouw 
alle doode bloemresten aftrokken, het « vuur » in erge mate 
uit, zoodat zij zich toch genoopt zagen, tot behandeling van 
hunne velden met Bouillie Bordelaise over te gaan. (Zie be- 
neden). , 


Reeds in 1899 werden door den heer G. van der Weyden 
Sr. te Noordwijk, op mijn’raad en in overleg met mij en onder 
toezicht van mijn amanuensis, den heer A. W. Drost, eenige 
proeven genomen ter bestrijding van het « vuur» met de 
bekende Bouillie Bordelaise of Bordeauxsche pap. In den 


jaargang 1900 van het « Landbouwkundig Tijdschrift » (blz. 
141)hebik daaromtrent het volgende meegedeeld : « De pap werd 
gemaakt, door bij het droge mengsel voor Bouillie Bordelaise, 
dat de firma G. J. Krol te Zwolle in den handel brengt, de 
door haar aangegeven hoeveelheid water te voegen, waardoor 
eene vloeistof verkregen wordt ongeveer van de samenstelling, 
die in mijn werkje « Ziekten en Beschadigingen der Kultuurge- 
wassen » (I, bl. 111) is aangegeven. Hoewel het middel eerst 
werd aangewend, toen de ziekte reeds vrij aanmerkelijke vor- 
deringen had gemaakt, was toch enkele dagen na het bespuiten 
groot verschil op te merken tusschen de behandelde en de niet 
behandelde perceelen, die opzettelijk telkens vlak naast elkaar 
waren genomen. Opde behandelde perceelen was de ziekte vrij 
wel tot staan gebracht, en bleef althans een aantal bladeren 
tot aan den gewonen tijd van afsterven groen, terwijl op de 
niet behandelde perceelen het loof al spoedig geheel dor was. 
Ik wil nog doen opmerken dat men te Noordwijk, reeds voor 
mijn amanuensis met den (daar toen nog onbekenden) pulve- 
risateur aankwam, met gewone tuinspuiten aan het werk was 
geweest; de resultaten met deze tuinspuiten verkregen, waren 
veel geringer dan die, welke men met den pulverisateur ver- 
kreeg : iets wat zich trouwens, door de fijnere verstuiving, die 
men op -laatstbedoelde wijze kan bereiken, liet verwachten. 
Nog zij opgemerkt dat het narcissenloof zeer goed de Bouillie 
Bordelaise verdroeg, zelfs eene bespuiting met eene pap, die 
kopervitriool en kalk in de gewone onderlinge verhouding, 
maar relatief veel minder water bevatte. Deze meer gecon- 
centreerde pap had eene nog betere uitwerking met ’t oog op 
de bestrijding der ziekte. 

» Nadere proeven moeten nog aantoonen, welke de sterkte 
der Bouillie is, die met het meeste voordeel kan worden 1oege- 
past. Maar ik twijfel er niet meer aan dat het « vuur » zal 
blijken, met zeer goed succés met Bordeauxsche pap te kunnen 


a OO 


worden bestreden; vooral als men de bespuiting bij het aller- 
eerste optreden der ziekte doet geschieden, of nog liever : als 
men haar toepast even voor den tijd, waarop gewoonlijk de 
ziekte begint zich te vertoonen, althans wanneer dan het weer 
er naar is, dat zij spoedig zal moeten optreden. (Hooge 
warmtegraad ; eene aan waterdamp rijke atmospheer). Waar- 
schijnlijk zal blijken dat voor volkomen bestrijding nog eene 
tweede bespuiting nadeeerste gewenscht is. Maar in streken, 
waar het « vuur » eene veel voorkomende kwaal is, zullen de 
kosten der bespuiting zeker gering zijn tegenover het behalen 
voordeel ». | 

Aldus schreef ik het vorige jaar. In 1900 heb ik de 
proefnemingen aangaande de bestrijding van het « vuur » met 
Bouillie Bordelaise voortgezet ; en ik mocht mij daarbij weer in 
demedewerking van den HeerG. van der Weyden Sr. te Noord- 
wijk verheugen. Een vrij uitgebreid terrein, in twee rijen 
bedjes van de gewone grootte verdeeld, en met « Narcis von 
Sion » beteeld, werd tegen den tijd, waarop zich gewoonlijk 
de ziekte vertoont, met Bouillie Bordelaise bespoten, en daarna 
nog eens weer voor de tweede keer kort nadat de ziekte op de 
omgevende velden was uitgebroken. Van de vele veldjes, 
waarin het terrein verdeeld was, had men er echter vier niet 
bespoten. En toennu op de nabijgelegen terreinen het-« vuur » 
inde narcissen optrad, werden ook de vier niet bespoten veldjes 
op het terrein van den Heer Van der Weyden aangetast; na 
weinige dagen tijds was het loof daar zelfs geheel afgestorven, 
terwijl de overige veldjes, die bespoten waren, nog met welig 
groen prijkten. Men’ kon niet beweren dat het behandelde 
gedeelte absoluut vrij gebleven was van het « yuur »; maar wél 
kon worden gezegd dat de kwaal er feitelijk niets te beteekenen 
had. Dat er een groot verschil moest bestaan tusschen de 
bollen, geoogst op de bespoten veldjes en die, welke verkregen 
werden van de niet bepoten veldjes, liet zich verwachten. Op 


cs geen 


mijn verzoek woog de Heer Van der Weyden alle bollen 
gezamenlijk, die op een der niet bespoten bedden werden 
geoogst, en bevond dat deze gezamenlijk 9 kilogram wogen, 
terwijl het onmiddellijk daarnaast gelegen bed, dat wél bespo- 
ten was, een opbrengst leverde van 14 kilogram : inderdaad 
geen gering verschil. (Het wegen van deze bollen geschiedde 
in Februari 1901). Bovendien waren de bollen van het niet 
bespoten bed uiterst slecht van kwaliteit : zij waren volstrekt 
niet stevig maar voos; terwij] die van het bespoten terrein 
stevig en vast waren. 

Het liet zich verwachten, dat de bollen van de bespoten 
bedjes een veel grooter zetmeelgehalte zouden hebben dan die 
van de niet bespoten veldjes; en van dit zetmeelgehalte moet 
degelijkheid, en ook de waarde der bollen voor een goed deel 
afhankelijk zijn. Daarom verzocht ik den heer Vander Weyden, 
mij van een bespoten bedje en van een niet bespoten bedje ieder 
een tiental bollen te zenden, om die op het zetmeelgehalte te 
onderzoeken. De heer Van der Weyden voldeed aan dit ver- 
zoek in Februari van dit jaar. Het bleek alras dat eene 
zetmeelbepaling door bepaling van het soortelijk gewicht niet 
mogelijk was. De bollen, van het bespoten bed afkomstig, 
waren stevig gebleven; de schubben lagen stijf tegen elkaar 
aan, zooals dit bij gezonde bollen het geval is. Maar de 
schubben der bollen, van het niet bespoten bed afkomstig, 
waren er ineengeschrompeld ten gevolge van waterverlies; 
en tusschen de samengeschrompelde schubben had zich eene 
zoo groote hoeveelheid lucht opgehoopt, dat het niet mogelijk 
was, het zetmeelgehalte naar ’t soortelijk gewicht te bepalen. 
Er moest dus een scheikundig onderzoek worden ingesteld; en 
hiervoor wendde ik mij tot den heer J. H. Aberson, Leeraar 
in de Scheikunde aan de Rijkslandbouwschool te Wageningen, 
die zoo welwillend was, het bedoelde onderzoek in te stellen, 
waarvoor ik hem zeer mijnen dank betuig. 


oi Oe a 


De heer Aberson gebruikte voor zijn onderzoek alle 10 
bollen van het niet bespoten veldje en 6 van de bollen van het 
bespoten bed. 

Hij zond mij 20 Februari j.1. het volgende verslag van 
zijn onderzoek. 

» De bollen werden bevrijd van de doode bolschubben, 
zoodat zij volkomen gaaf waren. Daarna werden zij gewo- 
gen, en bij 110° C gedroogd, nadat zij eerst bij ongeveer 
50° C. gedurende drie dagen waren voorgedroogd. De 
gedroogde schubben werden fijn gemalenen daarna werd het 
zetmeel in suiker omgezet. De hoeveelheid suiker werd 
bepaald, en daaruit de hoeveelheid voorhanden zetmeel bere= 
kend. 

Het resultaat was als volgt : 


Gewicht in | Gewicht in Procent Procent 
Aantal bollen. | niet gedroogden | gedroogden a zetmcel in de 
toestand. | toestand. | 4roge stof. | qroge stof. 


Van ’t be- 
sorheles bea| © | 1967 er. 60,0 gr. 44,2 Yo 82 Fo 


Van ’t onbe- 
sproeide bed 10 | 163,0 gr. 85,0 gr. 52,0 /o 76 Jo 


Het gemiddelde gewicht van de droge stof van één bol 
van het besproeide veld is . = 10 gram. Van één bol van 
het niet besproeide bed bedraagt het = 8.5 gram. De ge- 


middelde hoeveelheid zetmeel in één bol van het besproeide veld 


weegt 10 x 82 
100 


sproeide bed gemiddeld bevat 


= 8,2 gram; terwijl één bol van het niet be- 
8,5 x 76 
100 — 
Per bol is er dus 8.2 —6,4 = 1,8 gram of X 100 = 
28 °/, zetmeel meer in de bollen van het niet besproeide bed. 
Het resultaat is dus wel belangrijk. » 
Tot zoover de heer Aberson. 


Reeds de aanvankelijke resultaten der bespuiting met 


= 6,4 gram. zetmeel. 


Sai IRIS 


Bouillie Bordelaise, zooals die in den zomer.1900 op de ter- 
reinen van den Heer Van der Weyden te zien waren, zijn 
aanleiding geweest, dat ook andere kweekers te Noordwijk 
en in het naburige Sassenheim met bespuitingen zijn begonnen. 
-Daar deze echter in ’t algemeen eerst begonnen zijn met spui- 
ten, toen de kwaal reeds in hunne velden aanwezig was, 
hebben zij allicht dit jaar nog niet zoo goede resultaten ver- 
kregen als later, als zij er tijdiger bij zijn, het geval kan wezen. 

Hoewel het narcissenloof eene bespuiting met Bouillie 
Bordelaise zonder nadeel verdraagt, zoo moet ik er toch tegen 
waarschuwen dat men de pap al te sterk maakt. In enkele 
gevallen, waarin men te Noordwijk Bouillie Bordelaise van 
zeer sterke concentratie gebruikte, kwamen er doode plekken 
op de bespoten bladeren. Het best schijnt het mij toe, de pap 
niet sterker te maken.dan door mij is opgegeven in mijn 
werkje » Ziekten en Beschadigingen der Kultuurgewassen »; 
I, bl. 111. Gewoonlijk zal men, Bouillie van die sterkte 
nemende, en dan twee keer spuitende (éénmaal even voor den 
tijd, waarop men het optreden der kwaal kan verwachten,. en 
éénmaal even na dat de kwaal zich op de naburige velden 
vertoont), — zeer gunstige resultaten zien. Zoo noodig, kan 
men nog een derde keer spuiten; in ieder geval spuite men 
liever eenmaal vaker dandat men de pap te sterk neemt. 

De Heer J. S. Dijt op Texel, die ook proeven nam betref- 
fende de bestrijding van het « vuur » der narcissen, had er 
soms last mee dat de Bouillie zoo slecht op de narcisbladeren 
bleef kleven. Wat daarvan de reden mag geweest zijn, kan 
ik niet aangeven; de Heer Dijt werkte met Vermorel’s pul- 
verisateur, even als wij; en wij hadden van het niet blijven 
kleven te Noordwijk geen last. Om het bezwaar te ontkomen 
dat de kleinere droppels pap tot grootere droppels samenyloei- 
den, en aldus van de bladeren afdruppelden, — en tevens om 
geen last te hebben dat de Bouillie de bladeren beschadigde 


eM tis 


(« verbrandde »), — verving de Heer Dijt iedere flinke bespui- 
ting door een drie- of viertal zwakke bespuitingen, die hij 
telkens met eene tusschenruimte van éen uur verrichtte. . 

Ook hij was over het verkregen resultaat goed tevreden, 
hoewel niet in die mate als de firma Van der Weyden. 

Moeten wij ook erkennen dat wij omtrent verscheiden 
détails betreffende de doelmatigste wijze van bespuiting nog 
niet voldoende op de hoogte zijn, dz¢ kan in ieder geval worden 
geconstateerd dat bespuiting met Bouillie Bordelaise reeds nu 
een uitstekend middel tegen het « vuur » in de narcissen kan 
worden genoemd. 


Amsterdam, 1 Maart 1901. 
J. RITZEMA BOs. 


GELE RANDEN AAN DE BLADEREN VAN KRUISBESSEN, 


TEN GEVOLGE VAN TE LAGE TEMPERATUUR IN ‘T VOORJAAR. 


In de tweede helft van Juni 1900 zond de heer Mayer 
Gmelin, Rijkslandbouwleeraar voor Gelderland, aan het phy- 
topathologisch laboratorium kruisbessenbladeren, die in het — 
midden de normale groene kleur hadden, maar waarvan een 
breede rand geel was gekleurd. Volgens van den heer Mayer 
ontvangen mededeeling vertoonden alleen de oudere bladeren 
der bedoelde struiken dit verschijnsel; de jongere bladeren 
waren geheel groen. 

Op de bladeren, die er in geen ander opzicht dan alleen 
door de gele kleur der randen abnormaal uitzagen, werd door 
ons geen parasiet ontdekt. Alleen de oudste, t vroegst ge- 
vormde, bladeren vertoonden eene gele kleur, maar slechts aan 
de randen; dus waren geel alleen de oudste gedeelten der bla- 
deren, nl. de gedeelten, welke zich ’t eerst uit den knop ontwik- 
kelden. 

Deze feiten geven ons aanleiding de volgende verklaring 


ee a3 


van het bovenaangeduide verschijnsel zeer waarschijnlijk te 
achten. 

De temperatuur, waarbij nog groei kan plaats vinden, ligt 
in ’t algemeen lager dan de minimum-temperatuur, waarbij 
nog het bladgroen zich kan vormen. 

Nu was het voorjaar 1900 koud; eerst betrekkelijk laat 
werd het warmer. Een tijd lang was de temperatuur hoog 
genoeg voor de ontwikkeling en den groei van onderscheiden 
plantensoorten, terwijl zij te laag bleef voor de vorming van 
bladgroen. Van daar dat sommige kiemplanten, zooals die van 
boonen, niet slechts met gele zaadlobben boven den grond 
kwamen, maar dat zelfs de eerste bladeren, die zich daarna 
vormden, althans in den aanvang, 00k geel waren. 

Zoo kwamen ook tulpenbladeren, bladeren van sneeuw- 
klokjes, hyacinthen, enz., met gele spitsen boven den grond. 
De top van een blad is ouder dan zijne basis. Toenzich detop 
vormde, was de temperatuur te laag voor bladgroenvorming; 
later was zij hooger, en kon dus het lagere (het meer naar de 
bladbasis gelegen) gedeelte van het blad groen worden. 

Op dezelfide wijze zal het met de kruisbessenbladeren 
gegaan zijn. Toen de eerste bladeren zich begonnen te ont- 
wikkelen, toen de buitenrand van deze bladeren uit den knop 
te voorschijn kwam, was de temperatuur te laag voor blad- 
groenvorming, en deze bleef uit. Toen het basale (jongste) 
gedeelte van het blad zich vormde en te voorschijn kwam, was 
de warmte groot genoeg om de bladgroenkorrels te kleuren. 
De later gevormde bladeren werden daarom ook geheel groen. 

De door te lage temperatuur geel of wit gekleurde bla- 
deren of bladdeelen worden soms later, als de temperatuur 
hooger is, gewoon groen, soms echter blijven zij geheel of 
gedeeltelijk geel of wit. 

Al naarmate de temperatuur, te laag voor de vorming 
van de groene kleurstof, hooger of lager is, blijft 6f alleen vor- 


on ORES. 


ming van deze kleurstof achterwege, terwijl de korrels, waarin 
deze anders moet worden afgezet, vrij wel op normale wijze 
gevormd worden, 6f ook de vorming der korrels zelve lijdt 
onder te lage temperatuur, zoodat er weinige, kleine, of ook 
in ’t geheel geene bladgroenkorrels ontstaan. In het eerste 
geval — als er gele in plaats van groene, maar overigens vrij 
normale bladgroenkorrels zijn gevormd — dan worden deze 
later, bij hoogere temperatuur, groen. 

Zijn er geene korrels ontstaan, dan blijven die 06k weg, 
wanneer de temperatuur later stijgt; want de cellen vormen 
alleen in jeugdigen toestand bladgroenkorrels; als zij ouder 
zijn geworden, doen zij dat niet meer. Zijn er kleine blad- 
groenkorrels gevormd en weinige, dan kan de tint der voor- 
heen geelwitte bladeren of bladdeelen bij hoogere temperatuur, 
wel wat meer groenachtig worden, maar normaal groen wordt 
die tint toch niet. In dezen toestand verkeerden de gele 
randen der ons gezonden kruisbessenbladeren; in het spons- 
weefsel daarvan vond ik slechts een zeer gering getal, meestal 
gele bladgroenkorrels. 


Amsterdam, 27 Januari 1901. 
J. RITZEMA BOs. 


HET ROEST DER CHRYSANTHEMEN. 


Chrysanthemum indicum is in de laatste jaren eene 
van de meest geliefde sierplanten geworden Niet alleen 
tuinlieden, maar ook geestdriftige liefhebbers houden zich 
met de cultuur der Chrysanthemen ernstig bezig en hebben 
aldus in korten tijd vele, soms zeer van elkander afwijkende 
variéteiten gewonnen. Jammer genoeg lijdt de plant sedert 
enkele jaren aan een zeer gevaarlijke ziekte, nl. het roest, 
dat zich op een verbazende wijze en in een buitengewoon 
korten tijd over West-Europa heeft verspreid. 


es 


Ook ten onzent komt de genoemde ziekte veelvuldig 
voor, zoodat het wel zijn nut heeft haar eenige bladzijden te 
wijden. De mededeeling van Jacky (41) zal ons daarbij 
gedeeltelijk tot leiddraad dienen. 


Het roest der Chrysanthemen schijnt in Engeland eerst 
in 1895 waargenomen te zijn; het is echter best mogelijk, 
dat het aldaar reeds vroeger voorkwam, zonder dat er acht 
werd op geslagen, of althans zonder dat de vakbladen er 
over werden ingelicht. Dat de roestzwam uit Japan zou 
afstammen en vandaar met naar Engeland nieuwe ingevoerde 
variéteiten zou overgebracht zijn, is volstrekt niet onwaar- 
schijnljyk, hoewel zulks tot nog toe niet met zekerheid kan 
aangetoond worden. Wij weten alleen dat volgens eene 
mededeeling van Prof. Mryosui te Tokio, het roest aldaar op de 
gekweekte Chrysanthemum wel bekend en zeer algemeen is. 

In Engeland komen de eerste berichten over deze ziekte 
in 1897 voor en reeds werd zij omtrent hetzelfde tijdstip op 
een aantal plaatsen op het vasteland waargenomen ; in Fran- 
krijk, Duitschland, Denemarken, en ook ten onzent was zij 
geen zeldzaamheid meer. Volgens het oordeel van SORAUER 
is zij met Engelsche Chrysanthemum-nieuwigheden naar het 
vasteland overgebracht. : 

In den beginne dacht men dat deze ziekte veroorzaakt 
werd door eene ook in Europa inheemsche roestzwam, name- 
liik Puccinia Tanaceti D.C.,of Puccinia Balsamitae (Strauss) 
RaBu., of misschien zelfs Puccinia Hieracii Marv. (2). 


(1) Der Chrysanthemum Rost. Zeitschrift fir Pllanzenkrankheiten, 1900 
bld. 132. 

(2) Puccinia Tanaceti p.c. komt voor op Helianthus annuus (Zonne- 
bloem), Artemisia Absinthium (Alsem), A. Dranunculus (Dragon), A. vul- 
garis (Bijvoet), A. maritima (Zeealsem) en andere Artemisia-soorten, 
Tanacetum vulgare (Boerenwormkruid) en Chrysanthemum corymbosum. 
Van deze soort zijn bekervruchten (aecidién), zomer- en wintersporen bekend, 


Daar deze drie zwammen op verscheidene onzer, in het 
wild groeiende onkruidsoorten uit de familie der Gompo- 
siten voorkomen, werd zelfs op het gevaar gewezen dat de 
aanwezigheid van dergelijke onkruiden voor de verspreiding 
der ziekte kon opleveren. 

Uit genomen proeven (RozgE, Jacky) schijnt echter wel 
te blijken dat de de zwam, die het roest bij de hierbedoelde 
sierplant teweegbrengt, onze inheemsche onkruiden niet kan 
aansteken, en dus met geen der drie genoemde zwammen 
identisch is (1). 

De zwam, die het roest bij Chrysanthemum te weeg 
brengt, werd door RozeE Puccinia Chrysanthemi genaamd. 
Zij tast vooral de onder glas gekweekte Chrysanthemum 
indicum aan, terwijl hardere, in open lucht staande soorten 
daarvan niet te lijden hebben. Van deze zwam worden 
zomersporen (uredosporen) en wintersporen (teleutosporen) 
gvevonden; echter komen in Europa bijna uitsluitend zomer- 
sporen voor. Deze zijn natuurlijk het best geschikt om 
een snelle verbreiding der ziekte te bewerken; zij kiemen 
spoedig en kunnen in een minimum van 34 4 weken weer 
nieuwe sporenhoopjes voortbrengen. Deze uredohoopjes 
zijn chocolaadbruin, staan dikwijls afgezonderd van elkan- 
der, doch zijn gewoonlijk vereenigd tot ronde groepen, 


Puccinia Balsamitae Strauss of P. Tanaceti Balsamitae (p.c.) Rabu. 
komt alleen op Tanacetum Balsamita (eene zuideuropeesche soort) voor. 
Aecidién onbekend. 

Puccinia Hieracit Mart of P. flosculosorum (Aub. en Scuw.) Rapa. 
komt voor op een aantal compositen, vooral soorten van de volgende geslachten : 
Cirsium (Vederdistel), Carduus (Distel), Lappa (Klit), Centaurea, Leontodon 
(Leeuwetand), Hypochaeris (Biggenkruid), Taraxacum (Paardenbloem, 
Molsla), Crepis (Streepzaad), Hieractum (Havikskruid) enz. — Aecidién, 
zomer- en wintersporen bekend. 

(1) Dit werd bewezen voor Chrysanthemum leucanthemum (Witte 
Ganzebloem) en andere Chrysanthemum-soorten, Tanacetum Balsamita, 
Tanacetum vulgare, Artemisia campestris (Wilde Averuit), Hieracium 
aurantiacum en Taraxacum officinale (Molsla). 


x OO ww 


waarvan de middellijn een halven centimeter of meer 
bedraagt. Men vindt ze aan de onderzijde der bladeren, het 
is een uitzondering wanneer zij ook aan de bovenzijde te 
voorschijn komen. Doch de aanwezigheid van sporenhoop- 
jes aan de onderzijde wordt door overeenstemmende bruine 
_ vilekken aan de boyenzijde gekenmerkt; deze viekken nemen 
in grootte toe en brengen langzaam het blad tot afsterven, 
waardoor natuurlijk de plant van hare belangrijkste voe- 
dingsorganen beroofd wordt. Aecidién of bekervruchten 
ontbreken of zijn althans tot nog toe niet bekend. 

De zomersporen zijn kogelrond, langrond, ei- of peer- 
vormig en vertoonen 3 zeer duidelijke kiemporién, waaruit bij 
de kieming meestal slechts één of twee kiembuizen ontsprin- 
gen. Deze uredosporen onderscheiden zich door geen enkel 
kenmerk van die, welke uit Japan afkomstig zijn; immers 
in kleur, vorm en grootte stemmen zij met deze volkomen 
overeen. 

Een eigenaardig verschijnsel voor Puccinia Chrysan- 
themi is het voorkomen van tweecellige zomersporen. 
Tot nog toe werden dergelijke tweecellige uredosporen bij 
andere roestzwammen niet aangetroffen. Hier is echter 
geene vergissing mogelijk, daar men al de overgangsvormen 
tussschen de één- en tweecellige sporen heeft kunnen waar- 
nemen. Dat men hier niet te doen heeft met tweecellige 
wintersporen blijkt uit het verloop van de kieming ; immers 
wintersporen geven het aanzijn aan een zeer korte kiembuis, 
waarop zich kleinere sporen, de sporidién, ontwikkelen ; de 
tweecellige zomersporen van Puccinia Chrysanthemi bren- 
gen daarentegen een gewone kiembuis (mycelium) voort. 

JAcKY uit daarbij de onderstelling, dat door het over- 
brengen der zwam uit Japan naar Europa, zij het vermogen 
verloren heeft wintersporen te vormen en hier in meer 
bekrompen levensvoorwaarden: verkeert. Nochtans is het 


nee en 


voorkomen van wintersporen niet volstrekt uitgesloten; 
Roze heeft immers enkele wintersporen, waarvan sommige 
zelfs slechts uit ééne cel bestonden, kunnen ontdekken. Er 
dient echter bijgevoegd te worden dat de afbeelding der door 
RozeE gevonden teleutosporen niet gansch overeenstemt met 
die van sporen uit Tokio; wellicht is dit verschil aan de 
verandering van levensvoorwaarden te wijten. Het is 
echter nog niet goed mogelijk te bevestigen dat de EKuropee- 
sche en de Japansche vorm wel dezelfde soort zijn; alleen 
cultuurproeven kunnen daaromtrent volledige inlichtingen 
verstrekken. 


De vraag betreffende de wijze van overwintering der 
Puccinia Chrysanthemi is nog niet gansch opgelost; daar de 
wintersporen (teleutosporen) ontbreken of althans nagenoeg 
ontbreken, kan dus van het voortplanten der ziekte van het 
eene jaar tot het andere door tusschenkomst dezer winter- 
sporen geen sprake zijn, althans niet in onze streken. De 
nieuwe besmetting moet dus van de zomersporen uitgaan. 
Wel heeft Rozz beweerd dat de zomersporen (uredosporen) 
in de vrije lucht op de afgestorven bladeren niet kunnen 
overwinteren, zoodat geen gevaar te vreezen is voor een 
verdere ontwikkeling van den uredovorm in de buitenlucht 
op afgesneden twijgen of op in den open grond gekweekte 
planten. Hij meent veeleer dat de jonge wortelscheuten, die 
in den herfst gewoonlijk bij Chrysanthemumplanten ont- 
staan, besmet worden door de zich daarboven bevindende 
roestige bladeren. Wanneer nu die wortelscheuten tot stek- 
ken gebruikt worden en onder glas overwinteren, kunnen 
zij de ziekte in stand houden en verspreiden. 

JAcKY neemt dit laatste ook aan; het is hem daaren- 
boven gelukt aan te toonen, dat de uredosporen in open 
lucht overwinteren kunnen. Hij bracht roestige Cbrysan- 


ee ee 


themumscheuten op 1° December 1899 in een neteldoeken 
zakje, dat in eene volkomen blootgestelde ligging aan den 
invloed van regen en wind onderworpen werd tot in het 
begin van Februari 1900. Gedurende dien tijd hadden de 
sporen soms temperaturen tot — 25° C te onderstaan. Uit 
een microscopisch onderzoek, dat op 5 Februari werd 
gedaan, bleek dat de meeste sporen nog zeer gezond en 
levenskrachtig waren: slechts enkele waren door andere 
zwammen gedood geworden. Bij een kiemingsproef wer- 
den reeds ’s anderdaags 20 4 30 °/, gekiemde sporen aange- 
troffen, zoodat het besmettingsgevaar van zulk in vrije lucht 
staande materiaal in het voorjaar voor de stekken niet uit- 


gesloten is. 
* 
* 


Het voorkomen en het bestrijden van het Chrysanthe- 
mumroest is tot nog toe slechts ten deele mogelijk. Uit de 
tot heden gedane onderzoekingen kan men echter reeds de 
volgende maatregelen afleiden : 

I. Men vermijde Chrysanthemums te koopen in tuin- 
bouwgestichten, waar het roest heerscht. 

Is de ziekte reeds in een kweekerij verschenen, dan kan 
het volgende aanbevolen worden : 

Il. Men verwijdere en verbrande zorgvuldig ieder aan- 
getast blad, zoodra de ziekte zichtbaar is. 

Ill, Het is raadzaam sterk besmette planten gansch te 
vernietigen. 

IV. Zieke planten moet men in ieder geval afzonderen. 

V. Wortelscheuten van dergelijke planten zal men het 
volgend jaar niet als stekken gebruiken. 

Volgens Engelsche mededeelingen zijn niet alle varié- 
teiten even ontvankelijk voor de ziekte. De volgende soorten 
worden opgegeven als zijnde zeer onderhevig aan roest : 
The Queen, Souvenir de petite amie, Modesta, Adm. sir 


a cas 


T. Symonds, Niveum, Stressa, M" Lucie Faure, Yanoma, 
Phoebus, Miss Ethel Addison, New-York, Pride of Exmouth. 

Voor Duitschland heeft Jacky daar omtrent nog geen 
inlichtingen ; ook voor onze streken kunnen wij over de 
grootere of geringer weerstandskracht van bepaalde soorten 
geen bijzonderheden mededeelen. 

Het staat nog niet vast of groote vochtigheid der lucht, 
ofwel integendeel droogte de zwam in hare ontwikkeling 
begunstigt of tegenhoudt. Volgens de waarnemingen van 
Jacky schijnt Puccinia Chrysanthemi even goed te gedijen in 
droge kamerlucht als in eene meer vochtig gehouden broei- 
kas. 


Talrijke bestrijdingsmiddelen werden reeds aanbevo- 
len, zooals koperzoutoplossingen, Bordeauxsche pap, Parijs- 
groen, petroleum-emulsie, zwavelkalium, een mengsel van 
kalk, zwavel, soda, zeep en paraffine, enz. Tot nog toe 
echter heeft men daarmedegeeneof weinig uitslagen bekomen. 
Methodische proeven over de werking van zulke_bestrij- 
dingsmiddelen zijn nog te nemen. Bordeauxsche pap schijnt 
voorloopig nog steeds het best aan deverwachtingen te beant- 
woorden. Rozain beveelt als voorbehoedmiddel aan, zoowel 
tegen Puccinia Chrysanthemi als tegen anderezwammen, die 
eveneens Chrysanthemum indicum aantasten, een oplossing, 
bestaande uit 2 gram zwavelzuur koper en 1,5 gram ammo- 
niak (a 22° B.) op 1 liter water; als bestrijdingsmiddel wordt 
een oplossing voorgeschreven met 3 gram zwavelzuur koper 
en 2 gram ammoniak per liter water. Deze verhoudingen 
zijn werkelijk niet zeer hoog; de vraag is echter of derge- 
lijke oplossingen doeltreffend zijn. 

Is er niemand onder onze lezers, die ons daaromtrent 
inlichtingen kan verschaffen ? 


G. STAES, 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


D' J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Zevende Jaargang. — 2° Aflevering. Mei rgor. 


VERSLAG 


der algemeene vergadering van de Nederlandsche 

Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Veree- 

niging, gehouden den 6™ April 1901, tn de colle- 

gekamer van het Phytopathologisch laboratorium 

« Willie Commelin Scholten » te Amsterdam, onder 
voorzitterschap van Prof. J. Ritzema Bos. 


De voorzitter opent de bijeenkomst met een « welkom » 
aan de aanwezigen, waarna de notulen der vergadering van 
31 Maart 1900 worden gelezen en goedgekeurd.. Uit de inge-. 
komen stukken blijkt dat het aantal donateurs met 1 vermeer- __ 
derd en met 2 verminderd is, zoodat nu door 39 donateurs 
een jaarlijksche bijdrage van fr. 267,50 aan de Vereeniging 
wordt geschonken. Door toetreding van enkele nieuwe leden 
en door bedanken of overlijden van anderen, bedraagt het 
ledental nu 387. 

De rekening van den perftitreeteiater wordt nagezien, in 


orde bevonden en goedgckeurd. Het saldo op 1° Januari 
3 


a Sd 


1900 bedroeg f. 277,94”; de ontvangsten in 1900 wareii as 


f. 288,64 en de uitgaven f. 223,95°; dus bedraagt het 
saldo op 1” Januari 1901 f. 342,638. Met algemeene stem- 
men wordt tot lid van het bestuur benoemd het afiredend en 
herkieshaar. lid, de heer L. Max van ’s Hertogenbosch. 

Op voorstel van het bestuur besluit de vergadering : 

1° f. 50 — aan te bieden aan het Kruidkundig Genoot- ° 
schap « Dodonaea » te Gent, voor de uitgave van het » Tijd- 
schrift over Plantenziekten »; 

2° f. 250 — op de begrooting te en voor het | 
houden van voordrachten op plantenziektenkundig gebied. In 
den afgeloopen winter zijn lezingen gehouden door Prof. 
J. Ritzema Bos te Arnhem, Utrecht en den Haag, doorD'H. W. 
Heinsius te Vucht en te Naaldwijk en door den heer C. J. J. 
van Hall te Baarn. : 

3° f. 50 — beschikbaar te stellen voor de verspreiding 
onder de leden van geschriftjes van wetenschappelijken aard. 
De voorzitter hoopt dat in het volgende jaar een boekje 
(1*€ deeltje) zal verschijnen van zijne hand over ziekten en 
beschadigingen van tuinbouwgewassen, geschikt om door de 
vereeniging aan hare leden te worden aangeboden, 

Nadat nog besloten is per circulaire aan land- en tuin- 
bouwvereenigingen of per brief aan invloedrijke personen in 
den lande het verzoek te richten om te willen toetreden als 
donateur, ten einde de geldmiddelen der vereeniging te verster- 
ken, sluit de voorzitter de bijeenkomst, onder dankbetuiging 
aan de aanwezigen voor hunne belangstelling. 


De 2° Secretaris-penningm., 
D' H. J. CALKOEN. 


TIJDSCHR. O. PLANTENZ. 1901. Pie ds 


EEN HEKSENBEZEM IN EEN’ KASTANJEBOOM. 
(Zie Plaat 1). 


In.’t laatst van den herfst van ’t vorige jaar vond de ama- 
nuensis van het phytopathologisch laboratorium, de heer A.W. 
Drost, in het Vondelpark alhier aan een’ paardekastanje( Pavia) 
een’ merkwaardigen heksenbezem, die door genoemden ama- 
nuensis gephotographeerd werd, en waarvan de photographie op 
Plaat I is gereproduceerd. 

Tot dusver werden nog geene heksenbezems aan paardeka- . 
stanjes (Aesculus of Pavia) waargenomen; en in den toestand, 
waarin wij den bedoelden heksenbezem ontvingen, was hetonmo- . 
gelijk, de oorzaak van ’t ontstaan dezer vorming op te sporen; 
toch valt er wel bijkans niet aan te twijfelen of wij hebben 
hier weer met eene zwam van het geslacht Zxoascus te maken. 
Of de Hxoascus van de heksenbezems der paardekastanje 
tot eene tot dusver onbeschreven soort moet worden gebracht, 
moet later blijken, wanneer zich de gelegenheid aanbiedt om de 
sporenzakjes (asci) te onderzoeken, die zich in ’t voorjaar op de 
bladeren van de voedsterplant vertoonen. — Waarschijnlijk kom | 
ik dus later op deze Ewoascus-soort terug. 

Hoofdzakelijk geef ik hier de afbeelding van den Paviahek- 
senbezem, omdat daaraan duideli jk zichtbaar zijn sommige eigen- 
schappen der heksenbezems, die ik in mijn opstel « over krul- 
loten en heksenbezems in decacaoboomen in Suriname en eenige 
opmerkingen over heksenbezems in ’t algemeen » (zie « Tijdschrift 
over Plantenziekten », VI° jaarganz, blz. 65 enz.) heb aange- - 
geven. oe 
Op blz. 75 staat daar : « De knoppender heksenbezems van 
den kersenboom bijy. brengen hunne bladeren veel vroeger in ’t 
yoorjaar tot ontwikkeling dan de knoppen der normale takken. 


an OS AG 


Op deze wijze kunnen de op de bladeren der heksenbezems 
gevormde sporen reeds rijp zijn op het tijdstip, waarop de 
andere bladeren van den boom uit den knop beginnen te komen : 
het eenige tijdstip, waarop deze door den Ewoascus kunnen 
worden besmet. » 

De op Plaat Iafgebeelde heksenbezem nu vertoonde reeds in 
’t laatst van November buitengewoon groote knoppen, zooals ze 
aan normale kastanjetakken eerst in het voorjaar te zien zijn. 
Terwijl nu in ’t laatst van den herfst de heksenbezemknoppen 
reeds zoo buitengewoon groot waren, waren de knoppen van de 
normale takken van de Pavia opdat tijdstip nog zeer klein. 
Bij x is zoo’n normale knop afgebeeld. Reedsin ’t najaar is dus 
duidelijk te zicn datin ‘t volgende voorjaar de heksenbezem 
enkele weken eerder bladeren zou hebben gedragen dan de 
normale Pavia takken. 

Op blz. 76-79 van het bovenaangehaalde opstel in den vori- 
gen jaargang werd gewezen op den bijzonderen anatomischen 
bouw der heksenbezems, en op het daardoor veroorzaakte vroeg- 
tijdige afsterven van hunne takken. 

Aan den op PI. I afgebeelden heksenbezem nu bevinden zich 
eenige reeds gestorven takken (bijv. een van de twee, die links 
het verst uitsteekt), die bedekt zijn met de (in de afbeelding niet 
zichtbare) helderroode conidiénhoopjes van de zwam Nectria 
cinnabarina, welke op de normale takken van de Pavia niet 
voorkwamen. 

Nectria cinnabarina is eene zwam, die hoofdzakelijk 
saprophytisch leeft op takken en twijgen van allerlei soorten van 
loofboomen, welke door vorst en door andere oorzaken gedood 
zijn. Maar dezclfde zwam kan ook als parasiet optreden, zich op 
tot dusver gezonde takken of twijzcn vestigende, en wel dik- 
wijls — hocwel niet uitsluitend — uitgaande van aangebrachte 
wonden. M. a. w. Nectria cinnabarina treedt meestal op als 
« saprophyt », somwijlen als « wondparasiet », maar toch ook 


oy ee 


als gewone parasiet. Parasitisch leeft zij vooral op eschdoren, 
linde, paardekastanje en Ribes (kruis- en aalbessen en verwan- 
ten); maar op dez lfde boomen en struiken leeft zij cok sapro- 
phytisch. | 

Daar nu de normale takken van de Pavia vrij waren van 
Nectria cinnabarina, zal er een relen geweest zijn, waarom 
juist sommige twijgen van den heksenbezem met de conidién- 
hoopjes van deze zwam bezet waren. 

De oorzaak daarvan kan gelegen hebben of in Let spoediger 
afsterven van de heksenbezemtwijgen, waardoor de Nectria de 
gelegenheid erlangde, zich daarop als saprophyt te vestigen, — 
of in het feit, dat de abnormale weefsels der heksenbezemtwijgen 
beter dan de normale Pavia-takken toegankclijk zijn voor de 
bedoelde zwam, zoodat zij zich op de bedoelde twijgen als 
parasiet vestigde, op de normale twijgen niet. Maar ’t zij dat 
deNectriahier als parasiet dan wel als saprophyt is opgetreden, 
in ieder geval moct de oorzaak van haar aanwezizheid worden 
gezocht in den abnormalen bouw van de hceksenbezemweefsels. 

Amsterdam, 4 April 1901. 

J. RITZEMA Bos. 


BESTRIJDING VAN DE BESSENWORTELLUIS (SCHIZONEURA 
GROSSULARIZA SCHULE) DOOR BEZINE-INSPUITINSEN IN DEN CROND. 


Vroeger hoorde men van de bessenwortelluis hier te 
laule nooit; in de laatste jaren echter werden ons nu en dan, 
en wel uit zeer verschillende deelen van ons land, kruis- of 
aalbessenstruiken toegezonden, die waren gaan. kwijnen en 
welker wortels bij nader onderzoek bleken te zijn bezet met 
de boven aangegeven soort van bladluizen, welke grootendeels 
waren verscholen onder eene op ’t oog wollige massa, zooals 
die welke de bloedluiskolonién op de appelboomen bedekt, en 


= 39° 


die uit draderige wasafscheidingen bestaat. In 1900 ontvin- 
gen wij dergelijke kwijnende bessenstruiken uit Veendam, en 
- daarbij de mededeeling, dat de werkzaamheid der luizen van 
dien aard was, dat de bessenstruiken — éénjarige stekken, 
‘ waarvoor het materiaal ’t laatste voorjaar uit de Streek (Noord- 
Holland) was ingevoerd, — geheel ten onder dreigden te gaan. 
Bedoelde struiken hadden gedurende den zomer een prachtig 
gewas gemaakt. In ’t laatst van Augustus echter bleken zij niet 
recht meer voort te willen : de bladeren werden flets, de tak- 
- ken min of meer hangend, de geheele plant kwijnend. Toen 
wij deze bessenstruiken aan het phytopathologisch laborato- 
rium ontvingen, raadden wij aan, inspuitingen in den grond 
tusschen de struiken te verrichten met benzine en met zwavel- 
koolstof; men zou dan tevens kunnen nagaan, welk inspui- 
tingsmiddel beter voldeed. De inzender leende van den Heer 
J. Heidema, Rijkslandbouwleeraar voor Groningen, cen pal 
injecteur (zie Tijdschrift over Plantenziekten, deel II, 
blz. 28 enz.), en spoot op een gedeeltevan het terrein benzine, 
op een ander gedeelte zwavelkoolstof in den grond, en wel 
telkens 5 cM*per halven vierkanten Meter. In October schreef 
hij ons: « De uilslag overtrof onze verwachting. Na een 
paar dagen was noch in het benzineveld noch in het zwavel- 
koolstofgedeelte bijna meer eene levende luis te vinden. 
Natuurlijk hadden die, welke tegen de stammetjes even 
boven den grond zaten, haar leven kunnen redden, maar dat 
~ aantal was, ten minste in vergelijking met de gedooden, al zeer 
~gering. Wilden wij onderscheid maken, dan zouden wij 
~ kunnen opmerken, dat op de zwavelkoolstofbedden vaker eene 
levende luis werd gevonden dan op de benzinebedden; zoodat 


benzine, naar het ons voorkomt, iets beter heeft gewerkt. 


~ Amsterdam, 15 Januari 1901. 
J. RITZEMA Bos, 


i. ta 


-RHYACHITES MINUTUS HERBST (CERMANICUS AUCT-), SCHADELIJK AAN 
AARDBEIPLANTEN, 


Alle snuittorren van het geslacht Rhynchites zoowel als 
die van de daaraan nauw verwante geslachten Apoderus en 
Aitelabus, hebben voor de ontwikkeling harer larven plan- 
tendeelen noodig, die noch geheel dood zijn, noch in volkomen 
gaven, frisschen toestand verkeeren. Plantendeelen, waar- 
heen de sapstrooming gestremd is en die bezig zijn af te 
sterven, zijn daarvoor het geschiktst. De bladnerf afsteker 
(Rhynchitles aluariae Gyll = Rh. interpunctus Steph.) 
legt een ei in de middennerf van een. blad van een’ ooftboom, 
waardoor het benedenste gedeelte van dat blad eerst verwelkt 
en vervolgens langzamerhand verdort; en in de stervende 
middennerf oniwikkelt zich de kleine snuittorlarve. —De tak- 
afsteker (Rhynchites conicus Ill = Rh. alliariae F’.)maakt 
aan een jong twijgje een eindweegs beneden den top, eene 
inkerving, legt daarna een eitje in het hoogste gedeelte van 
het twijgje, nl. even onder den top, en bijt vervolgens. dit 
twijgje door of zoo goed als door, op de plaats waar eerst eene 
inkerving werd gemaakt. — 

De sigarenmakers (Rhynchites betulett F. en Rhyn- 
chites Betulae L.)maken Of van een verwelkend gedeelte van 
een blad Of van eenige aan den top van een scheut dicht bijeen 
gezeten verwelkende bladeren, rolletjes van den vorm van 
eene sigaar, waarin zij een eitje leggen. Om een gedeelte van 
cen blad te doen verwelken, snijdt de kever dit blad dicht bij 
zijne basis, van de randen tot aan de middennerf af, terwijl hij 
de middennerf zelve maar half doorsnijdt. Het basale gedeelte 
van het blad blijft dan frisch; het naar de spits toegekeerde 
gedeelte, dat altijd verreweg het grootste gedeclic is, verwelkt, 


ray eee 


én wordt tot een rol vervormd. Om eenige aan den top van 

-een scheut dicht bijeengezcten bladeren in verwelkenden staat 
te brengen, zoodat zij zich tot ecne « sigaar » laten inéénrollen, 
bijt de kever Of van ieder dezer bladeren den steel halverwege 
door, Of hij holt het gedeelte van den scheut, waaraan de 
-/bladeren zitten, van binnen uit. — De snuittoren van de 
geslachten Apoderus en Altelabus maken ook rolletjes van 
het voorste gedeelte van een blad; maar de rolletjes, die zij 
maken, zijn korter, niet sigarenvormig maar tromvormig. 

In ’t laatst van Mei 1900 werden ons uit Wijckel-Balk 
(Friesland) aardbeiplanten gezonden, waarvan vele bladeren 
en bloemtrossen, tot dusver volkomen gezond, plotseling ver- 
dorden. Later werd ook een klein snuittorretje gevonden, dat 
op de aardbeiplanten was aangetroffen, die dit verschijnsel 
vertoonden. Het snuittorretje bleek, na determinatie van 
Jhr. Dr. Everts uit Den Haag, te zijn Rhynchites minutus 
“Herbst (= Rh. germanicus auct). Deze soort leeft gewoon- 
lijk op eiken; en het wijfje snijdt met haren snuit jonge 
scheuten van deze boomen door, in welke afgesneden scheuten 
zij hare eieren‘legt. De scheuten echter worden zoo afge- 
sneden,dat zij niet afvallen, maar nog eventjes bevestigd blijven 
en langzamerhand verwelken. De larve ontwikkelt zich in 
het verwelkende uiteinde van deeikenscheuten. De leefwijze 
van deze soort stemt dus in alle hoofdzaken met die van 
Rhynchites conicus 111. (den bovenvermelden takafsteker) 
overeen, met dien verstande evenwel, dat zij eiken en geen 
ooftboomen als tooneel van hare werkzaamheid uitkiest. 

Nu ging te Wijckel-Balk deze Rhynchites minutus 
Herbst van de eikenboomen en het eikenhakhout over op 
aardbeiplanten, groeciende in een’ tuin naast het eikenhout. 
De vrouwelijke kever maakte hare insnijdingen in bladstelen 
en in stengels van bloeiwijzen en legde even boven de aldus 
gemaakte wonde haar ei. De larve ontwikkelt zich in de daarna 


am, 4] = 


_. langzamerhand verwelkende en stervende bladstelen en bloem- 
stengels ; terwijl onderwijl tevens het geheele blad en de gansche 
-bloeiwijze verdorren. 

Reeds vroeger (1897) werden exemplaren van Rhyn- 
chites minutus Herbst aan het phytopathologisch labora- 
torium gezonden, aangetroffen in grooten getale op aardbei- 
planten, waaraan de kleine kevertjes door ’t vernielen van de 
vruchten schadelijk werden. 

Deze kever blijkt dus vaker van den eik, waarop hij 
eigenlijk thuis. behoort, op aardbeiplanten over te gaan, en aan 
. deze schadelijk te worden: 1° doordat hij de bladeren en 
bloemen ‘doet verdorren, 2° doordat de volwassen kever de 
vruchten vernielt. 

Jaren geleden reeds, ontving ik uit de buurt van Zutphen 
aardbeiplanten, waarvan de bladstelen en de bloemstengels van 
bepaalde plaatsen af verdord waren; ik kon toen de oorzaak 
van de kwaal niet ontdekken; nu blijkt wel, dat daarbij evel- 
eens Rhynchiles minutus in ’t spel is geweest. 


Amsterdam, 19 Januari 1901. 
J. RITZEMA Bos. 


OVERMATICE VOCHTIGHEID EN BEMESTING BlJ DEN WIJHSTOK. 


eee 


Voor enkele weken werden wij geraadpleegd over een 
eigenaardig ziekteverschijnsel bij den wijnstok. In 1899 
waren in een broeikas wijnstokken geplant in den vollen 
grond, die vooraf een zeer sterke, grootendeels scheikundige 
bemesting had ontvangen. Andere wijnstokken waren in 
potten, in evenzeer rijk bemesten grond, geplaatst. In 1900 
werd waargenomen, dat een aantal wijnstokken zich zeer 
abnormaal ontwikkelden : de nog groeiende bladeren bleven 
Klein of tamelijk klein en bereikten in ieder geval de gewone 


a ep ae 


grootte niet; bij deze jonge evenals bij sommige volwassen 
bladeren bogen de randen zich eenigszins om en van den 
rand af ontstond een vroegtijdig geel worden der bladschijf. 
Hunne onderzijde was als het ware met een fijn wit dons of 
vilt bekleed, terwijl de bovenzijde een weinig gekroesd was. 
De bladeren vielen spoedig af, hetgeen ten gevolge had dat 
de druiventrossen, die te voorschijn kwamen, niet voldoende 
gevoed werden en te niet gingen; vandaar verlies, dat niet 
onaanzienlijk was. 

De aangetaste planten stierven echter niet; later, in den 
loop van het jaar, ontwikkelden zich nieuwe scheuten, die 
normaal waren of althans zoo weinig van de normale afwe- 
ken, dat zij aan den eigenaar geen reden tot bezorgdheid 
meer gaven. — De ziekte was tot een zeker aantal wijn- 
stokken beperkt gebleven en bleek niet aanstekelijk te zijn, 
zoodat b.v.een zieke zich tusschen twee gezonde planten kon 
bevinden, zonder dat deze aangetast werden. 
| Bestuivingen met zwavel en besproeiingen met Bor- 
deauxsche pap gaven geen merkbaren uitslag; de eigenaar 
méende ook niet de ontwikkeling der nieuwe normale scheu- 
ten in den loop van het jaar aan die behandelingen te moeten 
toeschrijven. 

Boomteeltkundigen van beroep herinnerden zich niet 
ooit dergelijke verschijnselen te hebben waargenomen. Vra- 
gen om inlichtingen werden rechts en links gedaan, doch 
zonder veel gevolg. 

Twee antwoorden waren echter nog al typisch : een 
beweerde, dat men hier met het « Black Rot »(!) te doen had; 


(1) Het « Black Rot » is eene, uit Amerika overgebrachte ziekte, 
die vooral de druiven (vruchten), doch ook al de andere organen, uitge- 
nomen het reeds rijp geworden hout, aantast. — Het « Black Rot » doet 
zich op de jonge bladeren voor onder den vorm van ronde, scherp afge- 
teekende vlekken, die door hare samenyloeiing ecne middellijn van 


dit hewees eenvoudig, dat de persoon die dit antwoord gaf 
noch het Black Rot, noch de boven beschreven verschijn- 
selen kende. Een ander liet weten dat de hem gezonden 
bladeren tot een onderzoek niet hadden kunnen dienen, om- 
dat zij reeds met Bordeauxsche pap of met zwavelpoeder 
waren behandeld geweest ! 

Dit jaar verschenen de ziekteverschijnselen weer, en 
wel uitsluitend bij eenige wijnstokken, die in, potten waren 
gvekweekt. Een enkele plant, die ook aangetast was en 
schijnbaar in den vollen grond groeide, bleek naderhand bij 
een nauwkeurig onderzoek ook in een pot te staan : men had 
voorloopig de ledig gebleven plaats van een gestorven wijn- 
stok door eene in een pot gekweekte plant vervangen. — Of 
_ die wijnstok aan de gevolgen der ziekte of door een andere 
oorzaak was dood gegaan, werd mij niet medegedeeld. 

Het onderzoek der ons toegezonden bladeren leverde 
geen bevredigenden uitslag op; immers bij het microscopisch 
onderzoek werden noch schimmels, noch zelfs sporen van 
mycelium aangetroffen. Het eenigszins wit-viltig uitzicht 
van de onderzijde der bladeren gaf reden te vermoeden, dat 
men hier met de dusgenaamde « spin » of « erinose »() te 
doen had. Onder het microscoop werden ook de verlengde, 


2-3 centim. kunnen bereiken. Zij zijn van den beginne af bruin en 
vallen slechts zelden uit blad (waarbij een ronde opening ontstaat). Op 
die viekken ontstaan zeer kleine, met het bloote oog pas waarneembare 
zwarte stipjes of wratjes, die niets anders zijn dan de voortplantingsor- 
ganen van eenzwam, Laestadia bidwilli. ; 


(1) De « spin » (erinose) is een ziekte, die vooral de bladeren aan- 
tast. Deze vertoonen daarbij aan de bovenzijde kleine verhevenheden, 
die aan de onderzijde overeenstemmen met indeukingen, welke bekleed 
zijn met cen wit-, geel- of eenigszins roodachtig dons van lange haren, 
zoodat het uitziet alsof cen spin er dichte webben had geweven; vandaar 
de benaming « spin », die deze ziekte draagt. Zij wordt veroorzaakt 
door de werking van een zeer kleine mijt : de opperhuidscellen verlen- 
gen zich buitengewoon tot lange, gekromde haren, die door hun groot 
_pantal het kenschetsende viltachtig bekleedsel vormen, ji 


ee A ee 


gebogen en gekromde haren gevonden, die voor de « spin » 

zoo kenschetsend zijn, doch hun aantal was niet zoo groot als" 
in een typisch geval van « spin ». Ook de oorzaak van de 

« spin », d.w.z. de kleine mijt, door wier aanwezigheid die 

haren tot stand komen, was hier niet te vinden. Van den 

anderen kant had de eigenaar het vorige jaar ook niet het 

geelachtig vill waargenomen, dat een later tijdperk van de 

« spin » gewoonlijk kenschetst. 

_ Er bleef ons slechts eene onderstelling over : de wortels 
van de wijnstokken waren, door een of andere oorzaak, ziek 
geworden. 

In gansch de literatuur, die wij daarover raadpleegden, 
vonden wij slechts de beschrijving van één feit van nagenoeg 
gelijken aard : Soraver (1), vermeldt het geval van een wijn- 
stok, die kort voor het tijdstip van het rijpworden der druiven, 
verschijnselen vertoonde, welke met « erinose » of « spin » 
hadden kunnen verward worden. « Door den geringeren 
graad der (abnormale) beharing konden zij echter daarvan 
met het bloote oog reeds onderscheiden worden. » De ziekte 
verscheen bij bladeren, die hunne normale grootte reeds 
hadden - bereikt. 

In het door SoraAvER aangehaalde geval schreef hij de 
oorzaak toe aan overmaat van vochtigheid en voeding, in 
-verband metde warmte.—In het geval, waarover wij geraad- 
pleegd werden, zullen wel dezelfde oorzaken in het spel zijn 

geweest. Volledige overeenkomst tusschen beide gevallen 
- pbestaat nochtans niet. Immers in SoravER’s geval, ver- 
toonde de ziekte zich eerst tegen het tijdstip van het rijp 
worden der druiven en werden de volkomen gevormde blade- 
renaangetast; in ons geval was dil laatste slechts uitzondering, 


(1) Handbuch der Pflanzenkrankheiten, 2e¢ Aufl. 1886 ler Theil, 
bldz 224-225, 


omdat de verschijnselen zich meestal voordeden in een veel 
vroeger tijdperk, toen de jonge scheuten nog geen volgroeide 
bladeren droegen. Dit verschil in de uitwerkselen is naar 
ons oordeel niet moeilijk te verklaren : ) 

De wortels der wijnstokken hadden in ons geval natuur- 
lijk bij de planting vrij wat geleden; in het daaropvolgend — 
voorjaar waren de wijnstokken, onder den invloed der 
warmte, goed uitgeloopen, maar het vormen van nieuwe 
wortels was belemmerd geworden door de zeer sterke schei- 
kundige bemesting en tevens door de groote vochtigheid van 
den grond, waaraan men wel wat al te vroeg groote hoeveel-- 
heden water had gegeven. Vandaar een kommerlijke groei, 
die eerst ophield wanneer door de achtereenvolgende begie- 
tingen een gedeelte der meststoffen in den ondergrond was. 
medegevoerd en het water minder lang in te groote hoeveel- 
heid rondom de wortels aanwezig was. Immers gedurende’ 
den zomer werd voorzeker meer water verdampt, zoowel — 
door den bodem (binnen en buiten de broeikas, die eenigszins 
verheyen staat) als door de planten, dan bij het einde van den 
winter. De wortels hadden zich langzamerhand kunnen 
vormen en van dat oogenblik af ging alles normaal en bleef 
het normaal, ook het volgend jaar (1901). — Dit was echter 
niet volkomen het geval met de planten in potten; in deze is — 
het gedeeltelijk wegspoelen van de scheikundige meststoffen, 
voor sommige potten althans, veel langzamer geschied; de 
wortels zijn blijven lijden en tengevolge van overvloedige 
begietingen in dit voorjaar, nog véér den wijnstok aan het 
uitloopen ging, is de werkzaamheid der wortels en het ont- 
staan van nieuwe wortels ten zeerste geschaad geworden. 
Wij hebben ons daarvan persoonlijk kunnen overtuigen : 
een paar zieke planten werden uit de potten genomen en het 
onderzoek der wortels toonde op de duidelijkste wijze aan, dat 
zi) zeer ziek waren; vele oude wortels waren rot of nagenoeg 


rot en nieuwe, fijne wortelvertakkingen waren in het ergste .- 
geval om zoo te zeggen niet, in het andere, iets minder erg 
geval slechts in klein aantal te vinden. Daar de plant nage- 
noeg geen water kon opzuigen, bleef dit in den grond en . 
daar de tot begieting gebruikte hoeveelheid zeer groot was, 

geleek die grond vrij goed op modder. 

Dat niet alle potten evenzeer aangetast waren, is heel 
natuurlijk. Vooreerst bij het verplanten lijdt de eene plant 
meer dan een andere; vervolgens, wanneer groote hoeveel- 
heden grond tezelvertijd met meststoffen worden gemengd, is 
Let zoo goed als onvermijdelijk dat, hoe zorgvuldig de ver- 
menging ook geschiedde, de hoeveelheid meststof in een pot 
grooter zal zijn dan in een anderen. LEindelijk zal ook het — 
afvloeien van het overtollige water niet voor alle potten even 
gemakkelijk geschieden : een lichte verstopping der bodem- 
gaatjes kan oorzaak zijn, dat het water in den pot staan . 
_ Lhijft, enz. 

Ten laatste dient nog bijgevoegd te worden, dat van de 
verschillende druivenvariéteiten, die inde broeikas gekweekt 
worden, n.l. Frankenthaler, Alicante en Gros Colman noir, - 
alleen de laatstgenoemde te lijden had. 

Een gepaste behandeling zal in het vervolg nieuwe 
schadevoorkomen. Het hier besproken geval bewijst echter 
hoe voorzichtig men steeds dient te zijn met het toedienen ». 
vanscheikundige meststoffen, daar deze gemakkelijker gecon- . 
centreerde oplossingen vormen, dan stalmest of andere 
dergelijke stoffen. Wanneer de bemesting de planting © 
yoorafgaat, is omzichtigheid dubbel noodig. 

| G. STAKES. 


Ae a 


DE VLASBRAND. 


In de laatste twintig jaren is de teelt van het vlas in 
Belgié zeer sterk achteruit gegaan; met iedere lente wordt het 
aantal met vlas bezaaide akkers geringer en in sommige 
streken, waar men zich vroeger veel met die cultuur bezig- 
hield, is zij of geheel verdwenen, of tot enkele kleine partijtjes 
beperkt. Verscheiden oorzaken hebben daartoe samenge- 
werkt; de vlasteelt is immer zeer wisselvallig geweest wat 
de opbrengst betreft :. deze hangt, in veel grootere mate dan 
voor de meeste andere planten, in hoofdzaak van het weder af, 
terwijl daarenboven een kortstondige hagelbui of een zware 
regenvlaag in staat zijn het gewas te vernielen of ten minste 
zoo te beschadigen, dat de landbouwer niet eens zijn onkosten 
dekt. 

De vlasteelt vergt ook veel handenarbeid : zorgvuldige 
grondbereiding en zaaiing, wieden, inoogsten, roten, dro- 
gen, enz. en handenarbeid wordt in vele plattelandsgemeenten 
schaarsch en duur. 

Daarenboven zijn de yroeger rijkloonende prijzen van het 
vlas zelf zeer laag gedaald, ten gevolge van de uitbreiding van 
zijne cultuur in andere landen en de mededinging van andere 
goedkoope plantaardige vezels. De landbouwer heeft dan ook 
op vele plaatsen, het vlas door een ander nijverheidsgewas 
vervyangen, liever dan de kans te loopen, soms na veel moeite 
en kosten, geen oogst te hebben, zonder dat daar tegenover de 
mogelijkheid van een rijke opbrengst staat. 

Toch is en blijft de viasbouw nog immer vrij belangrijk 
en het ware voldoende, dat de prijzen eenige neiging tot opslag 
vertoonden om hem weer, althans in sommige streken, in uit- 
breiding te zien toenemen. : 

Heeft de vlasteelt tegen vreemde mededinging én uit- 


heemsche ¢ulturen te strijden, zij heeft ook hare vijanden op 
eigen bodem, n.1. verschillende ziekten, die dien strijd nog 
moeilijker maken. Geene echter is zoo gevaarlijk als de 
« vlasbrand ». 2 

sk 

* 

De vlasbrand is geene ziekte, die eerst in den laatsten tijd 
ontdekt is geworden; in Vlaanderen is zij sinds vele jaren 
bekend, evenals in Nederland en Noord-Frankrijk. Of 
dezelfde zickte ook nog in andere vlasverbouwende landen 
(zooals b. v. Ierland, Duitschland, Rusland)(1) heerscht, kan 
thans nog moeilijk uitgemaakt worden, omdat van den eenen 
kant nauwkeurige berichten ontbreken en van den anderen 
kant de benaming « vlasbrand » soms ook aan andere ziekte- 
verschijnselen werd gegeven. 

De literatuur over deze ziekte is niet zeer aanzienlijk; 
de belangrijkste verhandeling over den vlasbrand was tot nog 
toe die van den heer L BroEKEMA, (2) hoofddirecteur van de 
Rijkslandbouwschool te Wageningen. De _ beschrijving der 
ziekteverschijnselen en verschillende practische waarnemingen ~ 
zijn er ZOO juist in weergegeven ; zij stemmen zoo goed overeen 
met hetgene wij daarover door eigen waarneming en inge- 
wonnen inlichtingen geleerd hebben, dat wij het verkieslijker 
achten uit die verhandeling rechtstreeks een en ander te putten, 
liever dan zelf een beschrijving te geven : . 

« Op alle erondsoorten, die voor vlasteelt in aanmerking 
komen, te weten lichte klei, zavel en zand, kan de ziekte © 
opireden; intusschen ‘schijnen de zwaardere gronden meer 


a) Zie Brorxema, Eenige waarnemingen en destaen over den 
Vlasbrand. 1, Landbouwkundtg Tijdschrift 1893. Bldz. 60. i 

(2) L. Brogkema. Eenige waarnemingen en denkbeelden over den 
Vlasbrand, 1, en II. Lanibouwkundig Tijdsebrift, 1893, bldz. 59-71 en 105- 


128, 


= 


bezocht te zijn dan de lichte. De heer De Krysér(1) is, wat 
Vlaanderen betreft, van hetzelfde gevoelen. : 

« Doet de ziekte zich; voornamelijk gelden op gron- 
den, waar de vlasteelt: van oudsher gedreven is, toch hoort 
men ook reeds klachten uit streken; waar de grond nog slechts 
sedert korten tijd in cultuur is (Haarlemmermeer, Anna-Polow-+ 
na-polder, zelfs wordt bereids in) 1887 melding gemaakt 
van vlasbrand op den nog zoo kort geleden (1877) ingedijkten 
polder aan het Reitdiep (Groningen); in de polders Catharina 
(gedijkt 1846), Willem III(1860) en van Lyndenpolder (1878), 
alle dus nog vrij jonge polders, gelegen in het zoogenaamde 
Hellegat (Zeeland) kwam brand zeer menigvuldig voor en wel in 
die mate, dat in genoemde polders in de laatste jaren bijna 
geen vlas meer verbouwd wordt.) 

« De ziekte kan de planten op elken leeftijd aantasten ; 
of zij vroeger of later optreedt, hangt van velerlei omstandig- 
heden af; hierover zal straks nog iets gezeid worden. Maar 
meestal verschijnt zij, wanneer de planten 10 a 20 cM lang 
zijn. _De bladeren beginnen van onder op te verdrogen, de 
zaadlobben het eerst. ‘Terwijl deze bij gezonde planten, zeer 
lang, zelfs tot na den bloei, groen blijven, worden ij bij de 
aangetaste planten reeds op jeugdigen leeftijd geel; dit geel 
worden der bladeren zeit zich naar boven spoedig voort, aan den 
eenen kant des stengels iets sneller dan aan den anderen. 
Middelerwijl is de lengtegroei der plant zeer belemmerd, zoodat 
de bladeren, die zich boven aan den stengel ontplooien, dicht 
bijeenstaan; deze laatste buigen zich ongeveer onder een 
rechten hoek van den stengel af. Is de verdorring der blade- 
ren tot dicht aan den top des stengels gevorderd, dan buigt 


' (1) De heer De Keysgr, toenmaals leeraar aan de Landbouwschool te 
Thielt, thans staatslandbouwkundige te Kortrijk, had aan den heer BRogKeMa 
talrijke inlichtingen verstrekt, zoodat dezes opstel da»rdoor even goed op 
de hoogte i is yoor Belgié als voor Nederland. 


e ’ of 


deze zich neer naar den kant, waar de uitdroging der bladeren 
de snelste vorderingen maakte, en verk wijnt plotseling, waarbij 
de bladeren niet geel, maar bruin worden. De stengel, die tot 
nu toe eene geelgroene kleur heeft behouden, wordt thans in 
den top ook bruin, eerst aan den neergebogen, zeer spoedig 
daarop ook aan de anderen kant en sterft verder van boven 
naar beneden geheel af onder het aannemen van dezelfde bruine 
kleur. 

« Op zeer ziek land sterven vele planten reeds, terwijl 
zij nog niet verder gevorderd zijn dan het ontplooien der zaad- 
lobben, andere op iets latere tijdstippen, b. v. wanneer zich 
2 tot 4 verdere blaadjes ontplooid hebben; zij laten dan even 
als de grootere de kopjes hangen en sterven zeer snel. Som- 
mige planten echter vertoonen — zelfs op door en door ziek 
land — eerst ernstige ziekteverschijnselen tegen, in of na den 
bloei en velen sterven ook dan nog. 

« Niet altijd volgt bij de aangetaste planten de doidd 
Kwijnende planten kunnen herstellen; de stengel begint zich 
dan flink te strekken, en terwijl de bladeren van ’t onderste 
deel des stengels afgestorven zijn, blijven die van ’t bovenste 
deel groen. De planten, die op deze wijze de ziekte te boven 
komen, blijven echter kort en tenger, en zoo komen er geval- 
len voor, waarbij de sterfte gering | is, maar ’t gewas voor 
tgrootste deel ver beneden de normale lengte en zeer armoedig 
blijft, zoodat het den schijn heeft, alsof het op uiterst schralen 
bodem groeit. 

« Op cen veld, waar de brand voor ’t eerst verschijnt, 
vertoont hij zich op kleine, nagenoeg ronde plekken, zooge- 
naamde brandplekken (naar men meent opgemerkt te hebben, 
meestal aan de kanten of in de nabijheid van diepe greppels). 
Bij de volgende vlasvrucht zijn die plekken grooter geworden, 
en z00 breideni zij zich bij ieder volgend vlasgewas steeds uit. 
Wordt de teelt niettemin voortgezet, dan heerscht ten slotte de 
ziekte over de gansche oppervlakte. » 


—5i- 


‘Ziedaar een beschrijving van den echten « vlasbrand cs 
die door zijne karakters gemakkelijk van andere ziekten te 
onderscheiden is. 


* 
* 


De heer L. BrokKEMA bespreekt ook de verschillende 
levensvoorwaarden, die den vlasbrand in de hand werken of 
tegenhouden : | | 

« Ongetwijfeld is de weergesteldheid van grooten invloed 
op de hevigheid der brandziekte, immers er komen zomers 
voor, waarin de kwaal zich weinig uitbreidt, terwijl ze in 
andere zich met bijzondere kracht doet gelden. In 't alge- 
meen mag men aannemen, dat vochtige zomers de ziekte min- 
der begunstigen dan droge; vooral in zomers met regelmatige 
verdeeling van regen treedt ze in geringe mate op. Ook het 

-herstellen van aangetaste planten, zooals boven omschreven 
is, vindt uitsluitend plaats bij groeizaam weder. Worden 
daarentegen de aangetaste planten getroffen door felle droogte, 
dan verloopt de kwaal zeer snel en eindigt bijna altijd met den 
dood. : 

« Doch ook de grondbewerking  speelt in dezen eene 
gewichtige rol. Alles wat strekt om den bodem in gunstigen 
physischen toestand te brengen, tempert de hevigheid der 
ziekte. Het bewerken in den herfst is daarom vooral op zware 
gronden raadzaam. Diepe bewerking gaat eveneens de ziekte 
tegen. De heer De Keyser deelt daarover de volgende merk- 
waardige ondervindingen, in Vlaanderen opgedaan, mede : 
Bij kleine boeren, die hun land met de spade bewerken, treft 
men zelden of nooit viasbrand aan. Evenmin op cichoreiland, 
dat bij het delven eene diepe bewerking ondergaat. Zeer 
beslist spreekt hij als zijne meening uit, dat bewerking voor 
den winter en diepe bewerking middelen zijn om de ziekte te 
matigen, 


= b= 

« Verder heeft men opgemerkt, dat de brand zich na 
strenge winters in mindere mate vertoont. Wellicht’kan dit 
nieruit verklaard worden, dat de bodem door de vorst in gun- 
stigen physischen toestand is gebracht. 

_« Daarentegen treedt de brand in jaren, waarin des 
voorjaars door hevige regens de grond dichtgeslagen is, veelal 
hevig op. | 

« Gansch niet onverschillig schijnt het eindelijk te zijn, 
welke gewassen met het vlas in de vruchtwisseling zijn opge- 
nomen; ik: heb ervaren vlasbouwers hooren beweren, dat 
kKlaver zoodanig de ziekte tegenwerkt, dat men bij voldoende 
uitbreiding vande klaverteelt ervan bevrijd kan blijven. Hoe- 
wel ik deze meening niet geheel durf onderschrijven, geloof ik 
toch, ook volgens eigen ondervinding, dat zij niet allen grond 
mist. (Zie bldz. 54.) 

« Vrij algemeen schrijft de landbouwer den vlasbrand toe 
aan uitputting van den bodem. Hij noemt de akkers, waar 
hij optreedt, wztgevlast of vlasmoede, en meent, dat de bodem 
aan een of meer bestanddeelen, die het vlas vooral noodig heeft, 
verarmd is. Deze verarming ontstaat, volgens het inzicht 
der landbouwers, uit te veelvuldige teelt. Voorzichtige telers 
zorgen uit dien hoofde, dat de vlasgewassen elkaar niet te 
spoedig opvolgen. Inderdaad schijnt het, dat men, wanneer 
er slechts een voldoend aantal jaren tusschen twee opvolgende 
vlasgewassen ligt, van de ziekte verschoond kan blijven. 

« Intusschen is de bewering, dat de vlasbrand veroorzaakt 
wordt door uitputting van de grond, moeilijk in overeenstem- 
ming te brengen met de volgende feiten : 

« 1° De ziekte vestigt zich bij voorkeur op de aweadere, 
dus op de meer vruchthbare grondsoorten. ? 

«Tn Belgié zijn lichte landerijen, waar nooit brand 
bespeurd is, niettegenstaande ze om de 8,7 of zelfs 6 jaar 
vlas dragen; daarentegen zwaardere die men slechts om de 


10, 15, of zelfs 20 jaar met vlas durft bezaaien, en waarop 
de brand toch niet geheel uitblijft. 

« 2° De ziekte treedt in hevige mate op in Vlaanderen, dat 
bekend is om zijn bijzonder intensieven landbouw. 

« 3° Zij heerscht op gronden waar alle overige landbouw- 
gewassen zeer goed gedijen. » 3 

4° Het feit, dat in zoo nieuwe polders als die aan 't Reit- 
diep en van Lyndenpolder de brand reeds optreedt, is ook een 
krachtig bewijs tegen de uitputtings-theorie. 

Trouwens AD. MAYER, die op grond van scheikundig 
onderzoek van den bodem de vraag trachtte te beantwoorden 
of er verband bestaat tusschen vlasbrand en uitputting van den 
grond, komt eveneens tot de slotsom, dat uitputting niet de 
oorzaak is. 

BROEKEMA nam verscheiden reeksen proeven, Waarvanl 
wij hier de uitslagen bondig mededeelen : 

Vlas werd gezaaid op een veldje, (1) dat in 1887, 15 ver- 
schillende gewassen(*) droeg « om na te gaan of wellicht 
sommige van deze gewassen den bodem meer geschikt hadden 
gemaakt voor vlasteelt. » 

In overeenstemming met de vroeger vermelde meening 
van praktische landbouwers bleek klaver eene gunstige uitwer- 
king te hebben. Ook de granen zijn gunstige voorvruchten, 
maar boven alle munt het gras uit. Wikken, erwten en boo- 
nen hadden het land in een voor het vlas ongunstigen toestand 
achtergelaten, evenals mosterd en dederzaad. Ook de aard- 


(1) Dit veldje werd sedert 1880 niet meer bemest en had ieder 
jaar vlas gedragen. Reeds in 1883 had zich op enkele plekken de brand 
geopenbaard; deze breidde zich in de beide volgende jaren zoodanig uit, 
dat de ziekte reeds in 1885 het geheele veld vrij gelijkmatig had inge- 
nomen. Dit veldje was dus uitstekend geschikt voor proeven over 
viasbrand. 

(2) Die gewassen waren : blauwmaanzaad, roode klaver, Engelsch 
raygras, vlas, aardappelen, wikken, gele mosterd, dederzaad, mangel- 
wortels, erwten, boonen, haver, gerst, tarwe, rogge, 


= 


appelstrook hield zich slecht, die der mangelwortels iets 
beter, enz. 

BROEKEMA leidde uit deze proef geene besliste gevolg- 
trekkingen af; maar 2ij heeft hem bewezen, zegt hij, dat de 
werking der vruchtwisseling met betrekking tot den vlasbrand 
een voortgezet onderzoek overwaard is. 

Bij de vorige proef, (die in 1888 werd genomen), waren 
de stoppels en wortels der voorvruchten zoo zorgvuldig moge- 
lijk verwijderd. | | 

In 1891 werd weer vlas gezaaid op 8 perceclijes, waar- 
van 4 gedurende twee jaren klaver en de 4 andere gras hadden 
gedragen. De perceeltj es waren een voor een omgespit, zoodat 
aarde en stoppels op hunne plaats bleven. 

Wel bleken gras en klaver beide goede voorvruchten voor 
vias te zijn, maar terwijl in 1888 aan gras de voorrang moest 
worden toegekend, was in 1891 het vlas, dat de klaver opvolgde 
aanmerkelijk beter. Duidelijk bleek dit 0. a. uit het verschil 
in lengte : op de grasvakken was het gemiddeld 45 a 50 c. M, 
op de klavervlakken 55 a 60 c¢ M. lang. 

Ten slotte nog twee niet onbelangrijke mededeelingen : 
Aan den heer DE KEYSER is een geval bekend, dat op eene plek 
waar eens een koolzaadmijt gestaan had, jaren later in het 
vlas brand optrad. En de heer VENEMA vermeldt dat in de 
omstreken van Winschoten de vlasteelt wegens vlasmoeheid 
van het land te niet ging in den tijd van de uitgebreide kool- 
zaadteelt aldaar. 

Deze mededeelingen toonen aan dat de mogelijkheid niet 
uitgesloten is, dat sommige der landbouwgewassen de kwaal 
helpen in stand houden. 


sie 
*k 


Datde brand door een schadelijk organisme wordt veroor- 
zaakt, was wel waarschijnlijk, doch niet rechtstreeks bewezen, 


BROBKEMA leverde dit bewijs : hij liet in den herfst van het 
ziecke bed afkomstige stoppels en wortels brengen en onder- 
spitten op een ander bed van het proefveld, waar wellicht nooit 
vlas gegroeid was en de brandziekte dus niet aanwezig kon 
zijn; het vlas, dat in het daarop volgende voorjaar op het 
besmette bed werd gezaaid, leed zeer sterk aan de brandziekte. 
Hij gelukte er niet alleen in gezonden grond door zieke vlas- 
planten te besmetten, maar ook door aarde, die van een ziek 
perceel afkomstig was. Hij bewees nog dat de besmetting niet 
zeer diep in den grond doordringt. Uit zijne proeven bleek, 
« dat tot op 20 c M. diepte, de bodem vrij gelijkmatig besmet 
is, hetgecn niet te verwonderen is, daar bij de bewerking de 
grond tot:op deze diepte veelvuldig wordt dooreen gemenegd; 
tusschen 20 en 30 c. M. is de besmetting wel veel afgenomen, 
maar is toch nog belangrijk, trouwens deze laag wordt bij 
eenigszins dieper spitten ook in meerdere of mindere mate met 
de bovenste lagen vermengd. Onder de bouwlaag daarentegen 
is ze nog slechts weinig te vinden, en op 40 250 c. M. diepte 
houdt zij zelfs geheel op. Deze proef is goed in overeenstem- 
ming met hetgeen vroeger als praktische ervaring is mede- 
gedecld aangaande den invloed van diepe 'grondbewerking. » 

« Wanneer in den grond een besmettend organisme aan- 
wezig is, moet het mogelijk zijn hem daarvan te bevrijden, 
door dat organisme te dooden. » BrRoEKEMA’s proeven bewe- 
zen ten duidelijkste de waarheid van deze stelling : Uitdroging 
van den grond doodde de kiemen niet, maar daarentegen kan 
men den zieken grond volkomen gezond maken door de vol- 
gende middelen : a@) behandeling met sublimaat (kwikchloride); 
b) verhitting tot eene hooge temperatuur in luchtdrogen toe- 
stand; c) herhaalde verhitting in waterdamp van ongeveer 
100° C. Door deze maatregelen wordt dus de grond ontsmet. 
En van zijne.cultuurproeven op aldus behandelden grond 
getuigt de heer BRoEKEMA ; « Niet.allecn was cr van geen 


<a 5G am 


Sterfte sprake, maar evenmin van een kwijnende ontwikke- 
ling; integendeel, het gewas was in alle opzichten, zoowel 
wat stengel als vruchtzetting betreft, alsof het gegroeid was 
op een bodem, waarin nooit zickte geweest was, » 


* 
*  O* 


‘ BROEKEMA heeft in 1891 ook een bemestingsproef op 
zieken grond ondernomen : 

« Hoewel nu de ziekteoorzaak door bemesting wel niet 
zal worden opgeheven, bestaat toch de mogelijkheid, dat eene 
krachtige voeding de planten meer bestand maakt. Dit denk- 
beeld gaf mij totde nute beschrijven bemestingsproef aanleiding. 

« Ik vulde potten met zieke aarde en bemestte ze als 
volgt, van elke bemesting twee potten nemende. 

Het paar n" 1 bleef onbemest. 

7 N™ 2 werd bemest met Kali, Phosphorzuur, Stikstof en 
Kalk, in den vorm van Kajiumsulfaat, Monocalciumphosphaat, 
Natriumnitraat en Calciumcarbonaat. 

N* 3 als n” 2, doch met weglating van de Kalk. 

N* 4 met Kalk alleen, als Calciumcarbonaat. 

N’ 5 met Kali en Phosphorzuur, in den vorm als boven. 

N’* 6 met Kali en Stikstof, eveneens als boven. 

N* 7 met Kali alleen als boven. » 

Ziehier de uitslagen die BROEKEMA bij deze proef bekwam : 


Paar Sterfte 
potten Bemest met : procent 
NAY LE Onbemest: a: ose. 9e8S ae h4aTeb 
N* 2. Kali, Phosphorzuur, Stikstof en . Kalk o(iimiibien Rite® 
N?.'3/aKali, ‘Phosphorzuury Stikstof 2. oe es ai 22.1 
ERAS Sana Ge Celia abimtiest 7d 
NFe6)Kaliven Phosphorzour’:vietiesiy soso hoes.) OO 
Ni?S: alien: Stikstofi, (O° as ootespokio. Abin ~ifoeky 
Oe dba. 2p ee IR oss A Og gies coh. (OG 


— 


De uitkomst leert dus dat de vollcdige bemesting (Potten 
n’ 2) eene belangrijke vermindering in sterfte ten gevolge had 
gehad ; 

nog betere uitkomsten gaven echter potten n’ 3, zoodat 
de kalk in ’t nadeel gewerkt had ; 

dit laatste werd ook bevestigd door potten n’ 4, die met 
kalk alleen bemest waren; de sterfte was hier hooger dan in 
de onbemeste ; 

de potten met Kali en Phosphorzuur n° 5 stonden in 
sterftecijfer vrij wel gelijk met de onbemeste ; 

Kali en Stikstof, n" 6, daarentegen hadden eenige ver- 
betering tot stand gebracht ; | 
| eindelijk bleek uit n’ 7 — Kali alléén — in vergelijking 
met n’ 5 en 6, dat in laatstgenoemde potten twee tegenstrijdige 
invloeden in ’t spel geweest zijn. Want de Kali alleen had 
de ziekte sterk vermeerderd, zoodat men mag aannemen, dat 
de ongunstige uitwerking van deze stof is opgewogen. door den 
gunstigen invloed van Phosphorzuur in ’t ééne en Stikstof in 
‘t andere geval. 

Uit deze proef zou dus af te leiden zijn, dat Phosphorzuur 
en Stikstof, hetzij afzonderlijk, hetzijin vereeniging aangewend, 
de kwaal tegengaan, terwijl Kali en Kalk nadeelig zouden 
werken. » ae 

BROEKEMA is er echter verre van af « deze uitkomst als 
algemeen geldig te willen verkondigen. Want de proef is 
onder geheel bijzondere omsiandigheden genomen, n.l. in 
potten en met grond, die sedert zoolange jaren mest ont- 
beerd heeft. 

« Om tot voor de praktijk op: ii volgen regels te geraken, 
moceten de proeven te velde worden voortgezet en wel gedurende 
eene reeks van jaren, om de invloeden van de weersgesteld- 
heid in rekening te kunnen brengen, liefst ook bij verschillende 
yruchtopvolging. En dan zal men wellicht ook weder onder- 


tt Se 


vinden, zooals dikwijls bij bemestingsproeven, dat hetgeen op 
de eene plaats helpt op de andere weer niet de gewenschte 
uitkomst geeft. 

--« Ik heb nochians gemeend, van deze proef melding te 
mogen maken, al is het dan ook slechts om aan te duiden, in 
welke richting wellicht met goed gevolg gewerkt zou kunnen 
worden. » °° — | | | 

Een andere reeks proeven, in hetzelfde jaar en gelijktijdig 
met'bovenstaande ondernomen in vruchtbaren, doch met zieke 
aarde besmetten grond, toonde ook « dat ook nu de potten 
welke bemest waren: met Kaliumsulfaat, evenals die welke 
Calciumcarbonaat hadden ontvangen, ongunstig afstaken bij de 
andere, terwijl Kali in den vorm van Kainiet gegeven, minder 
ongunstige uiikomsten gaf. » 

* 


De volgende waarneming van den heer BROEKEMA is niet 
minder belangrijk : « Op velden, waar de ziekte plaatselijk 
optreedt, vindt men soms binnen de brandplekken enkele plek- 
jes, waar het vlas gezond blijft. Daar is blijkbaar de besmet- 
ting nog niet doorgedrongen. Doch herhaaldelijk merkte ik 
op, dat ook op mijn over de geheele oppervlakte besmet bed, 
steeds enkele, veelal geheel alleen staande planten voortkwamen, 
die geenerlei teekenen van ziekte vertoonden en een vrij nor- 
malen wasdom bereikten, terwijl rondom, in de onmiddellijke 
omgeving, de planten wegstierven of een kwijnend bestaan 
voortsleepten. Wijl niet was aan te nemen, dat deze enkele 
gezond blijvende planten niet aan besmetiing zouden zijn bloot- 
gesteld geweest, meende ik uit het verschijnsel te mogen 
- Opmaken, dat sommige planten onvatbaar zijn voor de zickte, 
of althans een groot weerstandsvermogen daartegen bezitten. 
. « Nu rees de vraag, of wellicht deze onvatbaarheid in 
theerdere of mindere mate erfelijk ware? » i 


eo a 


"De heer BROEKEMA hesft proeven in die richtig: genoivien 
en zijne uitslagen waren zeer bevredigend, daar zij bewezen dat 
inderdaad het groot weerstandsvermogen van sommige planten 
tegen vlasbrand in zekere mate erfelijk is, zoodat het -wellicht 
mogelijk is uit planten, die in eene besmette omgeving gezord 
gebleven zijn, eene nakomelingschap voort te kweeken: die 
geringe vatbaarheid bezit. 


Eindelijk dienen wij nog te wijzen op de. zorgvuldige 
waarnemingen betreffende den invloed van de weersgesteldheid,. 
die de heer BROEKEMA tijdens zijne proeven..aanteekende. 
Daaruit bleek ten duidelijkste, dat alle atmospherische toe- 
standen, die eene sterke verdamping van water uit de plant in 
‘t leven roepen, de ziekte doen toenemen; zij zijn : hooge 
temperatuur, lage vochtigheidstoestand, geringe bewolking en 
bewogen lucht. tel 


De heer BROEKEMA meende, dat het schadeliji orgahisme 
— de oorzaak van den vlasbrand — wellicht eene bacterie 
was. Daarin heeft hij zich vergist, zooals ‘uit de verder 
beschreven onderzoekingen blijkt, maar al de uitslagen en 
gevolgtrekkingen zijner proeven én waarnemingen ° ‘Dlijven 
niettemin uiterst belangrijk en worden door de’ nieuwe: onder- 
zoekingen volkomen bevestigd. Juist daarom— hebben wij 
gemeend vrij breedvoerig over de verhandeling van ‘den heer 
BROEKEMA te moeten spreken, daar zij eene uitstekende inlei- 
ding is voor het volgende hoofdstuk, dat daardoor aan duide- 


lijkheid zal winnen 
* 


k 
In 1897 werd de heer MARCHAL, assistent aan het Land- 
bouwinstituut te Gembloers, door het Belgisch Landbouw- 
ministerie belast een onderzoek. in te stellen, betreffende de 
oorzaak van den vlasbrand. Vier jaren heeft. de. heer 


—_ 60 — 


MARCHAL zich daarmede bezig gehouden en voor enkele 
weken heeft hij in het Bulletin de l’Agriculture (4) de ver- 
kregen uitslagen medegedeeld. Het is zijne verhandeling, 
die wij hier thans zullen bespreken. 

| Door tusschenkomst van de Staatslandbouwkundigen 
uit 7 verschillende omschrijvingen, bekwam de heer MARCHAL 
talrijke exemplaren brandig vlas uit al de vlasverbouwende 
streken van Belgié. 

Een eerste, nochtans zeer zorgvuldig onderzoek van de 
verschillende organen der plant, alsook herhaalde cultuur- 
proeven leverden geen uitslagen op. Later nochtans ont- 
dekte Marcua.in de uiteinden der fijnste wortelvertakkingen, 
een zwam, Asterocystis radicis, die door DE W1.pEMAN 
reeds vroeger in de wortels van een aantal planten was 
gevonden en die door hem werd beschreven. — Het bleek 
weldra dat alle brandige exemplaren, van waar zij ook 
afkomstig waren, Asterocystis herbergden, terwijl deze 
zwam in gezonde planten niet, of ten minste slechts zeer 
uitzonderlijk en dan nog in zeer klein aantal, voorkwam. 
De onderstelling lag voor de hand, dat Asterocystis de 
oorzaak van den brand is. 

. Proeven werden nu genomen om zulks te bewijzen : 

2 potten worden gevuld met tuingrond, 2 andere potten 
werden eveneens met denzelfden grond gevuld, doch deze 
was vooraf : gemengd geworden met het product van eenige 
in water vermorzelde wortels, die van brandig vlas voort- 
kwamen. In de 4 potten werd op 20 Mei 1898 vlas gezaaid ; 
op 15 Juni vertoonden de potten met onvermengden tuin- 
grond geen spoor van ziekte, terwijl in de beide andere de 
karakteristieke verschijnselen van den vlasbrand volop waar 


| (1) Recherches biologiques sur une Chytridinée parasite du lin, par 
kim. MaRcHAL. Bulletin de l’agriculture, Tume XVI, 1900, 6° aflev. b]. 511 


(versehenen in 1901). 


eee a eT 


ee eo 


te nemen waren; in de worteleinden der aangetaste planten 
werd Asféerocystis in groot aantal aangetroffen; de zwam. 
ontbrak in de gezonde planten. LAT YE % 

Noehtans, daar de schadelijke invloed van de zwam 
niet zeer groot was geweest — hetgeen aan de overvloedige 
begieting werd toegeschreven — werden nieuwe proeven in 
denzelfden aard ingericht. Maar wanneer een maand later, 
de woekerzwam rijkelijk in de wortels aanwezig was, 
werden de potten in verschillende voorwaarden van vochtig- 
heid geplaatst. 

De eene werden nog steeds mild van water voorzien; 
andere kregen slechts een voldoende hoeveelheid om een te 
spoedige uitdroging van den grond te voorkomen ; eene derde 
reeks bleef zonder verdere begieting. Reeksen planten in 
gezonden, niet besmetten grond werden onder gelijke levens- 
voorwaarden gekweekt en dienden als getuigen. Spoedig 
waren duidelijke verschillen waar te nemen. Terwijl de 
getuigen op een normale wijze aan de droogte weerstand 
boden, bezweken de aangetaste planten, na vooraf al de ken- 
teekens van den vlasbrand te hebben vertoond. In weinig 
begoten grond greep het geel worden, gevolgd door de uit- 
droging en het ombuigen van den stengeHtop, na 2 of 3 dagen 
plaats; in zeer drogen grond kwamen deze verschijnselen 
soms na enkele uren reeds voor den dag en de plantjes 
stierven veel spoediger dan de niet besmette getuigen. 

Deze uitslagen brachten dus wel het bewijs dat Astero- 
cystis radicis in de ontwikkeling van den vlasbrand de 
hoofdrol speelt. 


*# 
* OR 


Aslerocystis radicis Dé Win. is een zwam wit de 
familie der Chytridineeén, welke familie nauw verwant is 
met die der Slijmzwammen of Myaomyceten; waartoe de 


i §2. 


zwam der knolvoeten (Plasmodiophora Brassicae Wor.) (1) 
behoort. 

DE WILDEMAN vond Asterocystis in de wortels van zeer 
verschillende planten; immers deze zwam wordt dikwijls in 
de lente, zeldzamer in den ‘herfst, in de jonge wortels van 
kleine lijdende plantjes van Capsella Bursa-pastoris (Her- 
derstaschje), Thlaspi arvense (Gemeene Boerenkers) en van 
eenige zeer verspreide grassen aangetroffen. | 
- . De sporen van de zwam moeten dus in de natuur talrijk 
voorkomen en men kan zich dus afvragen, hoe te verklaren 
dat de viasbrand slechts onder bepaalde voorwaarden en in 
-betrekkelijk zeldzame gevallen optreedt, terwijl het wezen, 
dat er de oorzaak van is, z00 algemeen verspreid is. 

Om een antwoord op deze vraag te kunnengeven, werden 
proeven genomen ten einde vast te stellen of de Asterocystis 
-van het vlas in staat is in andere planten over te gaan. De 
auitslagen luidden bevestigend, voor het grootst aantal der 
‘onderzochte gewassen, doch voor de besmetting was zonder 
uitzondering een langere tijd noodig dan voor het vias en 
‘het aantal in hunne wortelharen voorkomende parasieten 
-was, over 't algemeen, geringer. 

Ziehier in eene tabel de uitslagen van 2 reeksen proeven 
. Vereenigd : 


.— 


(1) Zie hierover G. Stars. De knolvoeten van Koolen, Knollen, 
en andere kruisbloemige. Planten, Tijdschr. over Plantenzickten, 
3 Jaargang 1897, bladz. 169-184. : 


AD ae 


SOORTEN. pst Yosaatrean can ‘OPMERKiNGEN || 
sas Bag es bbe nopens het aantal parasieteh 
. i Wie . ; Ik : 
a sce 30 Januari | 16 Mei. ASG wens 
VIGGO . | 26 Febr. Zeer talrijk. 
(Linum usitatissimum) | 
WS ew eee 39 Mei | Buitengewoon talrijk. 
Spinazie . . : 6 Maart Weinig talrijk. 
(Spinacia oleracea) 
Hopklaver .. 6 id. Talrijk. 
(Medicago Luputina) 
Pre... nae 8 id. Id. 
(Allium porrum) a 
| a ea ee ee Weinig talrijk. 
(Pisum sativum) ion 
PiaAlia yx. s5 cites » 1 135 id. Talrijk. 
(Raphanus sativus) 
Kervel. . 16 id, Td. 
(A nthriscus Cerefolium) 
Henneppik of Weide- 
ppeemagrras. . . . « 2 Juni Zeer talrijk. 
(Poa pratensis) 
Tuinsla. vice ‘pt Fed Talrijk. 
(Lactuca sativa) #5 Teceaet 
ee ee ag gat 4 id. Weinig talrijk. 
Luzerne . . : F | 16 id Talrijk. 
(Medicago sativa) 
‘Knollenofrapen . . . 4 id. Id. 
(Brassica campestris) 
(B. Rapa) 
TTS Se aS ae RENE: 4 id. Id. 
(Brassica napus) 
Zwarte mosterd. . . ..! Sid.) 7 ld. 
(Brassica nigra) oy 
Witte mosterd . . | 16 id. Zeer zelizaam, 
(Sinapis alba) 5a 


Witte mosterd. . .. t - 5 id. Zeer weinig talrijk. 
(Sinapis alba) pail 

OO as - «| 24.id, Weinig talrijk. 
(Brassica oleracea) LS 

Slaapbol . . . : 8 id. Td. 

(Papaver somniferum) 

RAMMED ut cg oa tk Ss 15 id. Zeldzaam. 
(Avena sativa) ae 

Beet of:biet «2... . . _ Niet besmet gewordén. ~ 
(Beta vulgaris) REA Sah 
Id. ° » . . . e . ° - “~ : i Id. 
Sterkkers. . . ici = Id. 
(Lepidium sativum) 

Tarweis ies ee — Td. 

( Triticum sativum) eet: eal 
Zonnebloem. . . . _ Id. 
(Helianthus annuus) | 

Veldsla of Koornsla . . — ’ Niet gekiémd (1). 

( Valerianella olitoria) 


De temperatuur gedurende de proeven bedroeg slechts ongeveer 
12¢ voor de eerste reeks (gezaaid op 30 Januari) en 18-22° voor de tweede 
reeks (gezaaid 16 Mei). Vandaar een langzamere kieming van de gewassen 
der eerste reeks 


(Slot voigt.) } | ee STARS, : 


(1) In de door MarcuaL opgemaakte tabellen moeten kleine onnauw- 
keurigheden geslopen zijn. Zoo duidt hij aan in de. opsomming van 
planten, die bij de eerste reeks proeven dienden : Boon (Phaseolus vul- 
garis), Witte klaver (Trifoliym, repens) en Spurrie (Spergula arvensis), 
maar spreekt daarvan niet in de daarop volgende tabel, terwijl in. deze 
tabel daarentegen Kool (zonder aanduiding van soort) en Tuinsla.voor- 
komen, die echter in de onmiddellijk voorafgaande opsomming ontbre- 
ken. Ook zegt hij vooraf, dat de zaden van al‘de’ opgesormde planten — 
waaronder koornsla — op normale wijze kiemden, terwijl yan de koorn- 
sla in de tabel gezeid wordt, dat zij niet kiemde. . J 

_ Voor de tweede reeks proeven wordt in de onmiddellijk aan ap 
tabel voorafgaande opsomming de biet niet vermeld, in de tabel zelf 
echter wel. 


TIJDSCHR: 0. 


PLANTENZ, 1901. 


eae 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


T jdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D' J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


oe 


Zevende Jaargang. — 3° Aflevering. Juli rgor. 


SLIJMZWAMMEN, SCHADELIJK IN PLANTENKASSEN EN BAKKEN. 


Slijmzwammen Zijn organismen, waarmee de geleerden 
geen’ weg weten. Men verdeelt de organismen of levende 
wezens in twee Rijken : het Dierenrijk en het Plantenrijk. 
Maar terwijl het gemakkelijk genoeg gaat, vaneen hooger geor- 
ganiseerd organisme te zeggen of dit nu eene plant dan wel 
een dier is, is zulks bij laag georganiseerde levende wezens soms 
-uiterst moeilijk. Om deze moeilijkheid te ontgaan, nam 
Ernst Haeckel (1) een derde Rijk aan : dat der Protisten, 
‘t welk hij tusschen’ het Plantenrijk en het Dierenrijk in 
plaatste. Maar daarmee had hij de moeilijkheid slechts ver- 
dubbeld; want nu moest’ worden uitgemaakt 1° waar de grens 
te trekken tusschen Planten en Protisten en 2° waar die tus- 
schen Protisten en Dieren. 

Tot de Protisten nu rekende Haeckel de Slijmzwammen. 
Myxomyceten (« Slijmzwammen +) noemde ze Wallroth, en 


(1) Haeckel « Generelle Morphologié der Organismen », I, bl. 203, 
II, bl: XIX. low 4 


~ 
2 


a a aes 


zO) Worden zij nog meestal genoemd; met welken naam wordt 
aangeduid dat zij totde Planten moeten worden gerekend; want 
Zwammen zijn Planten en dus « Slijmzwammen » ook. De 
Bary echter noemde ze Mycetozoén (« Zwamdieren ») en wilde 
daardoor aangeven, dat zij eigenlijk tot het Dierenrijk behoo- 
ren te worden gerekend, maar toch overeenkomst met zwam- 
men hebben. 

De Slijmzwammen zijn bladgroenlooze organismen, en 
kunnen dus niet — zooals de bladgroen bevattende planten — 
haar lichaam opbouwen uit louter anorganische stoffen, die 
zij uit de lucht en den bodem opnemen (koolzuurgas, water, 
en verschillende anorganische zouten).  Zij hebben organische 
stoffen, — bestanddeelen van levende planten of dieren, — 
noodig, en sluiten zich in dit opzicht’aan en bij de dieren en 
bij de Ware Zwammem of Draadzwammen en Bacterién (Splijt- 
zwammen of Schizomyceten), die van plantaardige natuur 
zijn. 

Daar zij verder zich door sporen voortplanten, plaatst 
men ze dikwijls in de buurt van de Zwammen; of ook wel : 
men vereenigt de Sliimzwammen, de Bacterién en de Draad- 
zwammen tot ééne groep : die der Zwammen. Dit is o. a. 
gedaan door mijn’ geachten mederedacteur, den heer G. Staes, 
in zijne « Inleiding tot de studie der Woekerzwammen », voor- 
komende in het eerste deel van het « Tijdschrift over Planten- 
ziekten », waar de Sliimzwammen of Myxomyceten behandeld 
worden op blz.55 tot 58. Ik beveel de herlezing van dit arti- 
kel aan tot recht begrip van hetgeen hier onder zal volgen. 

De Sliimzwammen worden echter ook wel tot de Dieren 
gebracht, en dan in de hoofdafdeeling der Protozoén geplaatst; 
en dat wel omdat zij in hare jeugd bestaan uit een klein zelf- 
standig levend klompje protoplasma, dat bij aanwezigheid 
van zuurstof voortdurend in beweging is en daardoor telkens 
van vorm verandert; in welken toestand deSlijmzwammen vol- 


komen gelijken op de zeer laag georganiseerde diertjes, welke 
men met den naam van « Amoeben » aanduidt, en waarvan 
sommige soorten in het water, andere in het darmkanaal of in 
andere lichaamsdeelen van onderscheiden dieren leven(1). 
Verschillende van die uit eene sliimzwamspore ontstane 
Amoeben kunnen samensmelten tot een grooter bewegelijk, 
slijmachtig lichaam, dat « plasmodium » wordt genoemd, 
Zoodanig plasmodium neemt ook later, zonder verdere ver- 
smelting met andere Amoeben, in omvang toe : het gvoezt. 
De plasmodién der meeste soorten van Slijmzwammen of 
Myxomyceten leven saprophytisch; dat is: zij voeden zich met 
doode organische stoffen. Enkele zijn echter bekend als para- 
sieten van planten, (2) zooals Plasmodiophora Brassicae, 
de oorzaak der « Knolvoeten » van kool- en koolraap (2). 
Saprophytische Myxomyceten van allerlei soort leven op 
aarde, die rijk voorzien is van organische stoffen, op doode bla- 
deren, dood hout, run, enz.; en wel tieren zij daarin vooral 
goed, wanneer deze zelfstandigheden vochtig zijn. Is de 
omgevende lucht vochtig, dan kruipt de weeke massa, waaruit 
zij bestaan, over de oppervakte, — is zij droog, dan kruipt zij 
in de aarde of tusschen de bladeren, enz. weg. — Soms ziet 
men sliimzwammen tegen struikjes of kruidachtige planten 
opkruipen, Daar gaan ze dan meestal in een’ rusttoestand 
over; Zij gaan dan over tot de vorming yan onbewegelijke 
sporangién, waarvan soms een groot aantal met elkander een 


(1) Amoeba Coli Lésch wordt reeds in de eerste aflevering van Leu- 
ckart’s « Parasiten des Menschen » (1879) besproken als eene in den 
dikken darm van den mensch parasiteerende Amoebe; en in den laatsten 
tijd zijn de Amoeben, die oorzaak zijn gebleken te zijn van malaria, ook 
ver buiten wetenschappelijke kringen bekend geworden. 


(2) Zie daarover o. a. een opstel van mijn’ mederedacteur, den heer- 


G. Staes, in den 3e" jaargang (1897) van het « ea seaelan over Planten- 
ziekten », bl. 169-184, — 


ait GD as 


vruchtlichaam vormen. Inwendig in de sporangién ontstaan 
een onnoemelijk aantal sporen. 

Zeer algemeen bekend is de Slijmzwam Aethalium 
septicum (Fuligo varians), gewoonlijk «. runbloem » 
genoemd. « Ieder tuinman, die ooit broeibakken met run 
aangelegd heeft, kent deze zwam, die zich voordoet in den 
vorm van zwavelgele, slijmerige massa ’s, welke aan de opper- 
vlakte der run te voorschijn komen en eene eigenaardige lucht 
verspreiden. Dit slijm, dat er bijkans als bleeke eierdooier 
uitziet, kruipt langzaam over het runbed voort. Het klimt 
ook tegen de stengels der planten op, en blijft eindelijk aan 
hare bladeren, bladstelen en andere deelen vastgehecht. De 
kruipende beweging houdt nu op; het slijm stolt, droogt op, 
en iedere massa neemt de gedaante aay van een’ zwavelgelen 
koek, die soms een vuist dik is, en inwendig bijna geheel 
gevuld is met een zwartbruin poeder, hetwelke uit sporen 
bestaat » (1). 

Herhaaldelijk werd de runbloem in de run van _ broei- 
bakken aangetroffen; en ook andere soorten van Slijmzwam- 
men komen in kweekbakken en plantenkassen voor, ’t zij in 
run of in bladaarde, in aarde, welke sterk met paardenmest 
vermengd is, enz. | 


Zulke Slijmzwammen zijn daar niet altijd onschuldig, al 
leven zij geheel saprophytisch. Wanneer zij met hareweeke, 
slijmachtige massa jonge planten of bepaalde plantendeelen 
voor langeren tijd inhullen, kunnen zij oorzaak zijn dat dezen 
planten of plantendeelen de zoo noodzakelijke gaswisseling, 
met name de opneming van koolzuurgas uit de lucht, geheel 
onmogelijk wordt gemaakt, zoodat zij daaronder lijden, en 
zelfs sterven. : 


(1) Zie G Staes, in den 1¢ jaargang (1895) van dit Tijdschrift, bl. 55. 


weit BO mek 


Sorauer(1)wasde eerste, die melding maakte van zoodanig 
schadelijk optreden van Slijmzwammen. Hij vermeldt, dat 
in 6én geval een groot aantal stekken van Azalea indica in 
de kweekbakken werden verstikt door de runbloem (Fuligo 
varians of Aethalium septicum), die ze geheel en al over- 
dekte. In een ander geval overdekte dezelfde Slijmzwam 
stekken van Camellia japonica, met het resultaat, dat deze 
wel niet gedood werden, maar er toch zeer onder leden en in 
plaats van groen, geheel bleek werden. | 


Een andere Myxomyceet, Stemonztis fusca, vertoonde 
zich — volgens Sorauer — op stekken van Heliotropium. 
De plasmodién van dit slijmachtige organisme hielden zich 
op aan de basis der jongste bladeren ; bij het spuiten bleven de 
stengeltoppen, welke zich tusschen deze jongste bladeren 
bevonden, langer nat dan de blaadjes zelve, waarvan het 
water alras afvloeide; en daardoor begaf zich dikwijls een 
gedeelte van de Slijmzwam naar de stengeltoppen. Daar deze 
zich geregeld verlengden, en telkens weer hooger staande 
blaadjes vormden, werd een gedeelte van de slijmzwammassa 
telkens weer meer in de hoogte geheven; zoodat weldra de 
plasmodién van de Stemonitzs over bijkans alle bladeren der 
intusschen ongeveer 8 c.m. hoog geworden plantjes verspreid 
waren geworden. Weldra gingen de plasmodién in sporan- 
giumvorming op; en daar de sporangién bruin, de sporen van 
Slemonitis fusca donker violet zijn, zoo vond men dus ten 
slotte de tonderzwamachtige, violetbruine overschotten van 
deze Slijmzwam op bijkans alle bladeren der Heliotropiums, 
die er daardoor zeer vies uitzagen, evenwel zonder dat deze 
plantjes er eigenlijk door in hunne levensverrichtingen werden 


(1) Sorauer, « Handbuch der Pflanzenkrankheiten », I, 2¢ uitgave, 
deel II, bl. 74. 


a ee 


verhinderd, m. a. w. zonder dat zij er schade van eenige 
beteekenis door leden. 


In Mei 1893 werden den ondergeteekende door een’ 
bloemkweeker uit Naarden jonge Begonia-planten toegezon- 
den, welke door eene gele, bijkans brijachtige zelfstandigheid 
bijna geheel en al waren ingehuld, zoodat zij niet konden 
groeien en doodgingen. De weeke massa bleek eene Slijm- 
zwam te wezen, waarschijnlijk de meergemelde runbloem 
(Fuligo varians), hoewel de kleur iets minder fraai geel, 
iets meer witachtig geel was, dan gewoonlijk de -kleur van 
deze Slijmzwam is. In kon echter die Slijmzwam toen niet 
détermineeren. De jonge knolbegonia’s, welke door den 
Myxomyceet waren overdekt, waren geplaatst in steenen bak- 
ken, die in geheel vergane bladaarde waren ingegraven, welke 
bladaarde weer op eene laag beukenbladeren gelegen was. 
Zonder twijfel had de Sliimzwam zich in de doode, vergane 
bladaarde ontwikkeld, en had zij — toen zij tegen ’t voorjaar 
aan de oppervlakte daarvan kwam — zich daar zoodanig uit- 
gebreid, dat zij weldra de Begoniaplantjes geheel inhulde, 
zoodat deze er niet alleen erg vuil uitzagen, maar niet behoor- 
lijkk konden groeien, en, van de lucht afgesloten, gingen 
kwijnen om ten slotte te sterven (1). 


Daar uit het onderzoek van Stahl(2) gebleken is, dat de 
Slijmzwammen alle wateronttrekkende zelfstandigheden ont- 
vluchten, zoo raadde ik mijnen correspondent aan, de door de 
brijachtige zelfstandigheid ingehulde Begonia’s, bij wijze van 
proef, eens met keukenzout of met salpeter te bestrooien. Hij 


(1) Deze mededeeling vindt men reeds in « Landbouwkundig Tijd- 
schrift », onder redactie van Ritzema Bos, van Assendelft de Coningh, 
Mayer en Prins; Jaargang 1894, bl. 5. 

(2) « Botanische Zeitung», 1884. No 10-12: « Zur Biologie der 
Myxomyceten ». 


a gh) ei 


deed dit, en berichtte mij later, « dat keukenzout en salpeter 
zeer goede middelen zijn om de slijmzwam te verwijderen, of 
althans van de oppervlakte te verdrijven ; dat echter de Bego- 
nia’s, welke met te veel keukenzout in aanraking kwamen, 
na weinige dagen stierven, terwijl dezelfde kwantiteit salpeter 
onschadelijk bleek te zijn ». 

Eenigen tijd geleden ontving ik van een’ tuinbaas te 
Lage Vuursche een plantje van eene in eenen bak gekweekte 
stamsnijboon, hetwelk op de bijgaande plaat II is afgebeeld, 
naar eene photographie van den amanuensis A. W. Drost. 
Zooals daar te zien is, zijn verschillende takken en bladeren, 
en ook eene peul, bezet met een donker gekleurd overtreksel, 
meer of min korrelvormige stukjes vormend. Bij nadere 
: beschouwing met de loupe bleken deze stukjes, die uit eene 
vaste massa bestonden, aan hunne oppervlakte van eigenaar- 
dige richels voorzien te zijn. En onder den mikroskoop bleek 
alras, dat wij te doen hadden met de tallooze sporen bevattende 
sporangién eener Slijmzwam. Professor Oudemans te Arn- 
hem had de welwillendheid deze Slijmzwam te determineeren ; 
het bleek te zijn Physarum bivalve P. (= Physarum sthuo- 
sum Fr., ook wel genoemd Reticularia sinuosa). 

Deze soort leeft gewoonlijk op afgevallen bladeren, 
mos, enz. Zij is natuurlijk uit de aan anorganische stoffen 
rijke aarde van den bak omhoog gekropen en heeft zich over 
het snijboonplantje verbreid. Daar hebben zich de bewege- 
lijke, slijmige plasmodiums tot de vaste sporangién vervormd, 
die op Plaat II op takken en peul zichtbaar zijn. 

Ernstige beschadiging had de Slijmzwam hier niet veroor- 
zaakt. Slechts waren de plaatsen, waarde sporangién gezeten 
waren, en eveneens de daaromheen gelegen plaatsen van sten- 
gels, bladeren en peul, die vroeger met plasmodiums bedekt 
waren, maar van waar deze zich hadden terug getrokken, in 
plaats van groen, licht bruinachtig gekleurd; het plantje had 


soles as 
toch blijkbaar wel iets onder den aanval van de Slijmzwam 
geleden. 
Amsterdam, 14 Juni 1901. 


J. RITZEMA Bos. 


GEBRUIKT GERUST DE BOUILLIE BORDELAISE, OVERAL WAAR ZIJ VOOR 
BESTRIJDING VAN PLANTENZIEKTEN NUTTIG BLIJKT TE ZIJN! 


In mijn opstel over « het vuur der narcissen », op 
bl. 12-27 van dezen jaargang, heb ik aangetoond dat de Bouillie 
Bordelaise of Bordeauxsche pap een uitstekend bestrijdings- 
middel is tegen die ziekte; en van verschillende kanten verneem 
ik dat reeds vele kweekers dit middel met goed gevolg hebben 
toegepast. Ook tegen « smetvuur » der hyacinthen en tegen 
’t « vuur » der tulpen heeft men, deels naar mijne aanwijzing, 
deels zelfstandig, het bovengenoemde middel met goed gevolg 
gebruikt. Soms heeft men, ten gevolge van eene onjuiste 
bereidingswijze, last gehad, dat de bespoten plantendeelen 
bruine vlekken kregen (dat zij « verbrandden » — zooals de 
gebruikelijke uitdrukking luidde). Daarom zal ik later nog 
eens uitvoeriger op de vervaardiging van de Bouillie Bordelaise 
terug komen; dat wil ik echter liever doen, wanneer ons meer 
ervaringen ten dienste staan. Maar daar het middel meer en 
meer tegen verschillende plantenziekten nuttig blijkt te zijn, 
mits op de juiste manier bereiden te juister tijde aangewend (1), 
schijnt het mij goed, thans een paar bezwaren te bespreken, 
die men tegen het gebruik van Bouillie Bordelaise heeft inge- 


(1) Ook tegen krulziekte (Haoascus deformans) van den perzikboom 
en tegen schurft (Fusicladium) bij appels en peren blijkt het middel 
uitstekend te werken. 


se BS eos: 


bracht. Ik doe dat hier niet omdat de geopperde bezwaren 
nieuw zouden zijn, en evenmin omdat de weerlegging van deze 
nieuw zou zijn. De ingebrachte bezwaren zijn ongeveer z00 
oud als de aanwending van de Bouillie Bordelaise zelve; en de 
weerlegging van deze bezwaren zijnevenmin van jongen datum. 

Sommige kweekers gaven mij hunne tevredenheid te 
kennen over de Bordeauxsche pap als bestrijdingsmiddel tegen 
het vuur der narcissen, maar spraken de vrees uit, dat door 
het gebruik ervan op den duur de grond ongeschikt zou worden 
voor de teelt van bolgewassen en andere planten. 

Daarvoor nu behoeft geen vrees te bestaan. Sedert jaren 
worden in verscheidene wijnbouwende landen de wijnstokken 
coregeld cenige keeren per jaar met Bouillie Bordelaise 
bespoten als middel tegen den zoogenoemden « valschen meel- 
dauw », veroorzaakt door eene zwam, Peronospora viticola; 
en nooit heeft men daar klachten vernomen, dat de bodem er 
voor de teelt van wijnstokken of van welk gewas dan ook, 
ongeschikt werd. Evenmin werd de bodem vergiftigd in die 
streken, ook in ons land, waar herhaaldelijk Bouillie Bordelaise 
tegen de aardappelziekte werd aangewend. 

Girard (1) bracht op een terrein eene hoeveelheid koper- 
vitriool, die neerkwam op 1500 kg. koper per hektare, en 
oogstte daarop toch ongeveer even zooveel rogge, haver, klaver, 
aardappelen en rapen als op een’ gelijksoortigen, niet met 
kopervitriool behandelden bodem. 

Weiss (2) nam kopervitriool-soda en wel in mengsels van 
respectievelijk 1, 2, 3 en 4 procent. Hij nam vaten met 
aarde en overgoot verschillende partijen van deze aarde met 
ieder van deze vloeistoffen. Na eenige dagen droogde hij de 
partijen aarde en bracht er zaad in van gerst, tarwe, boonen, 


(1) « Repertoire de Pharmacie », 1895, bl. 304-306. 
(2) « Praktische Blatter fiir Pflanzenschutz », II. Heft 2, bl. 15. 


snes MS le 


erwten, lupinen en knollen. De zaden kiemden goed en de 
plantjes ontwikkelden zich normaal in ieder van de partijen 
aarde, zelfs in die, welke doortrokken was met de 4 procentige 
oplossing van kopervitriool-soda. 

Weiss zegt: « Daardoor is de vrees, dat koperverbin- 
dingen, wanneer zij in aanzienlijke hoeveelheden in. den grond 
worden gebracht, de kieming en ontwikkeling der planten 
zouden benadeelen, volkomen weerlegd. Men kan dus rustig 
de bodemoppervlakte zelve bespuiten met koperverbindingen, 
om aldus de kiemen der zwammen te dooden, die op afgevallen 
bladeren aanwezig zijn. » 

Taft (1) kwam door zijne proeven tot de conclusie, dat 
herhaalde bespuitingen met koperzouten het productiever- 
mogen des bodems niet verminderen, zoolang de grond niet 
meer dan 1 °/, kopervitriool bevat. 

Uit bovenstaande mededeelingen mag men m. i. veilig 
afleiden : dat de grond zelfs door vaak herhaalde bespuiting 
met kopervitriool houdende middelen niet bedorven wordt. 
Wordt kopervitriool in zuiveren toestand gebruikt, nog dan 
kan de grond er eene aanzienlijke hoeveelheid van bevatten, 
zouder dat hij er door wordt bedorven voor den plantengroci ; 
en aangewend in hoeveelheden, waarin het kopervitriool wer- 
kelijk schadelijk wordt, blijkt dit plantenvergift na zekeren 

tijd weer uit den bodem te zijn uitgewasschen. 
; Maar gewoonlijk wendt men geen kopervitriool aan als 
zoodanig (2); men gebruikt mengsels zooals kopervitriool- 
kalk (Bouillie Bordelaise) en kopervitrioolsoda, waarin de 


(1) « Agricultural Science », 1892. VI., bl. 220. 

(2) Groote hoeveelheden kopervitriool, als zoodanig gebruikt, en 
niet met kalk, soda of eene andere basische stof vermengd, zijn wel 
degelijk schadelijk voor den plantengroei; maar ’t volgende jaar is de 
grond weer bruikbaar. Dit bleek mij bij mijne proefnemingen ter 
bestrijding van » kwade plekken » in de tulpenvelden te Noordwijk. — 
Zie «Weekblad voor Bloembollencultuur van 8 Oct. 1898, van 26 Jan. en 
2 Febr.-J]900 en van 16 Nov. 1900. 


voor den plantengroei schadelijke koperverbindingen in een’ 
moeilijk oplosbaren vorm aanwezig zijn. 


Ten tweede heeft men gevraagd : kan het niet zijn, dat 
op bloembollenland, waar men herhaaldelijk van Bouillie 
Bordelaise gebruik maakt, aardappelen, erwten of andere 
gewassen, die men als tusschengewas teelt, vergiftig worden ? 

- Daarop kan gerust: « Neen » worden geantwoord. 
Wijnstokken, die telken jare herhaaldelijk met Bouillie Borde- 
lalse worden bespoten, leveren telkens weer volkomen bruik- 
bare, niet vergiftige druiven. En in zoo’n geval is toch ook de 
grond herhaaldelijk met kopervitriool bedekt geworden. 

Zelfs plantendeelen, die zelven gedurende de loop van het 
jaar met de genoemde Bouillie bespoten werden, kunnen 
zonder nadeel voor de gezondheid worden gegeten, mits het 
niet onmiddelijk na de bespuiting geschiedt. 

Millardet (1) bevond dat in 1 KG. met Bouillie Bordelaise 
bespoten bladeren van den wijnstok wordt aangetroffen 24 ,9tot 
95,5 milligram koper, — in 1 KG. stengels en takken, op 
de zelfde wijze behandeld, 5,8 milligram koper, — in 1 KG. 


bessen 11,1 tot 29,9 milligram koper, — in 1 liter wijn, uit 
druiven van bespoten wijnstokken bereid, minder dan 1 milli- 
gram koper. 


Ook Galloway (2) en Slyke (3) Kwamen tot de conclusie, 
dat druiven, geoogst van bespoten wijnstokken, z60 geringe 
hoeveelheid koper bevatten dat er geen sprake van kan zijn 
dat zij schadelijk zouden wezen voor de gezondheid. Hoog- 
stens komt kopervitriool er in voor in zoodanige hoeveelheden 
als die, waarin deze stof door de medici als geneesmiddel 
wordt aangewend. 


(1) « Journal d’Agriculture pratique » 1885, II. bl. 732-734. 
(2) « Farmers Bulletin, » No 7. 
(3) « New-York Experiment Station Report », 1891. 


Th. Schmidt (1) verklaart eveneens dat het loof van 
wijnstokken, dat bespoten is met eene Bouillie Bordelaise, 
welke niet meer dan 2°/, koper bevat, gerust aan het vee kan 
worden opgevoerd, mits niet dadelijk na de bespuiting. 
Slecht gevoed vee en vee, dat in niet al te goeden staat ver- 
keert, is er eenigszins gevoelig voor; gezond vee bekomt 
zoodanig loof heel goed. ' 

Petermann (2) heeft herhaaldelijk aardappelen onder- 
zocht, voortgebracht door planten, die meer dan ecenmaal 
werden bespoten; en hij bevond dat deze aardappelen steeds 
vrij waren van koper. f 

Ken en ander moge voldoende zijn, om dit opstel te ein- 
digen met de woorden, die ik aan het hoofd ervan plaatste : 
« Gebruikt gerust de Bouillie Bordelaise, overal waar zij voor 
de bestrijding van plantenziekten nuttig blijkt te zijn » De 
grond wordt er niet onbruikbaar door gemaakt voor de teelt 
van gewassen; en wat men teelt op een terrein, dat herhaal- 
delijk werd bespoten, is niet schadelijk voor de gezondheid. 


Amsterdam, 15 Juni 1901. 


J. RITZEMA Bos. 


DE VLASBRAND. 
(Vervolg). 


Proeven in tegenovergestelden zin worden ook genomen. 
MArcHAL trachtte vlas te besmetten door Astevocystis van 
sla- en van koolzaad. Met sla was de uitslag nagenoeg ont- 
kennend, hoewel de sla door Asterocytis van vlas vrij goed 


(1) « Oesterreichische Zeitschrift fur wissenschaftliche Veterinir- 


kunde », Bd VI (1894). 
(2) 50° Bulletin van het Proestation te Gembloux. 


a, ge oe 


aangetast werd. Met Astevocystis van koolzaad werd in een 
eerste geval geen besmetting verkregen, in het tweede geval 
wel en dat even vlug alsof zij door den parasiet uit het vlas 
zou teweeggebracht zijn, zelfs veel spoediger als de besmetting 
van koolzaad door Asterocystis uit koolzaad. (1) 

Wanneer echter planten werden onderzocht die op den 
akker in de onmiddelijke nabijheid van brandig vlas waren 
geeroeid en die samen tot onderzoek werden gezonden, werd 
noch in Lamtum amplexicaule (Hoenderbeet) noch in Poly- 
gonum aviculare (Varkensgras, Kreupelgras), noch in aantal 
jonge niet bepaalde grassen, sporen van Asterocystis gevon- 
den, uitgenomen in een enkel geval, waarin de wortels van 
een jong gras in aanraking waren met zieke vlaswortels. 

Ditalles schijnt dus wel aan te duiden dat de Asterocystis 
van het vlas zich kan ontwikkelen in verschillende planten en 
dat van een anderen kant, de kiemen uit andere gewassen het 
vlas kunnen besmetten, maar dat deze inentingen vrij moeilijk 
gebeuren, gewoonlijk een langeren tijd vereischen en dikwijls 
slechts op onvolledige wijze gelukken. Hoogst waarschijnlijk 
heeft men hier met een physiologisch ras te doen, dat meer 
geschikt is voor zijn gewonen waard, het vlas, dit in heviger 
mate aantast en het veel ernstiger schade toebrengt dan het 
gewone Asterocystis-ras bij andere planten veroorzaakt. — 
Dergelijke physiologische rassen zijn ook voor andere para- 
sieten, zooals bacterién, roestzwammen enz. bekend. 


% 
* 


Ken jonge vlaswortel vertoont de volgende bijzonderheden : 
1° Aan het uiterste uiteinde de wortelmuts (pilorhize) die 
den groeikegel bedekt. 


(1) Men brenge hierbij in verband de meening (op bl. 54) alsof 
koolzaad den vlasbrand in de hand zou kunnen werken, 


7. 


2° Ken daaropvolgend gedeelte, dat nog aangroeit en 
waarvan de cellen zich nog krachtig verdeelen, dunner worden, 
en een zeer overvloedig protoplasma hebben. 

3° Hen gedeelte, waar de lengtegroei reeds geéindigd is en 
waar de cellen yan de buitenste laag zich tot enkelvoudige, 
vrij korte haren verlengen; op de grens tusschen het groeiende 
en het niet meer groeiende, haardragende gedeelte verschijnen 
de jonge wortelharen onder den vorm van kleine afgeronde 
verhevenheden. 

Indien men nu cen jonge, pas aangetaste wortel behandelt 
met een zwakke oplossing jodium en joodkalium, dan neemt 
men in eenige van de uitwendig gelegen cellen van het nog 
eroeiend gedeelte, kleine massa’s waar die sterk mahoniebruin 
zijn gekleurd. Het zijn niets anders dan jonge individuén van 
Asterocystis, waarvan vorm en afmetingen verschillen kunnen. 
Zij zijn over 't algemeen niet in naast elkander liggende cellen 
te vinden, maar veeleer onregelmatig verspreid. 

Buiten deze wel afgeteekende streek, ontdekt men op dit 
oogenblik nergens sporen van Astevocystis. De zwam moet 
dus in dat gedeelte de dunne wanden doorboren, terwijl de 
dikkere wanden in de andere wortelgedeelten zich tegen het 
indringen van den parasiet verzetten. 

MARCHAL heeft door proeven ook de duur van het tijdperk 
bepaald, binnen hetwelk de besmetting mogelijk is. Ziehier 
de gevolgtrekkingen, die hij er uit afleidt : 

1° In dezelfde voorwaarden als bij de proeven, d. w. zZ. 
in een vloeibaar midden (4) en wanneer de ontwikkeling 
plaats heeft bij een temperatuur van 12-48° C., kan het vias 
door Asterocystis slechts besmet worden te beginnen van den 
13™ of 14 dag, nadat het te kiemen is gelegd. Op dien ouder- 


(1) Tot meerder gemak bij het onderzoek, werden nagenoeg al de 
culturen niet in aarde, maar in voedseloplossingen gekweekt. 


we FY 


dom, vestigt de zwam zich binnen 3 dagen in de jonge 
plantjes en vermenigvuldigt er zich spoedig, zooals verder 
beschreven wordt. 

2° Het vias blijft van den 13™ tot den 25" dag ongeveer 
vatbaar voor den parasiet van den vlasbrand. Nochtans 
neemt men waar, dat te beginnen met den 18" dag de 
besmetting soms onvolledig is. 

Er bestaat dus een waar optimum van ouderdom, 
begrepen tusschen 13 en 18 dagen, gedurende hetwelk een 
minimum van weerstandskracht tegen de ziekte bestaat. 

De verklaring van de niet-vatbaarheid der zeer jonge 
planten en van de andere wortels ligt in de dikte der cel- 
wanden. 

Gedurende de eerste dagen na de kieming vertoont het 
vlasworteltje een uitwendige laag cellen met betrekkelijk 
dikken wand. 

Omstreeks den 10" dag begint het worteltje zich snel 
te verlengen en ten gevolge van den rassen groei, kunnen 
de celwanden van het aangroeiend gedeelte niet spoedig 
genoeg verdikken om het indringen van de sporen onmo- 
gelijk te maken. | 

Gedurende gansch het tijdperk van rassen groei van 
den wortel, kan de besmetting gemakkelijk plaats hebben; 
later, wanneer de groei langzamer vooruitgaat, hebben de 
nieuwe cei\vanden den tijd zich meer te verdikken, waar- 
door zij voortaan van de ziekte bevrijd blijven. 

Dit verklaart waarom de vlasbrand alleen in de eerste 
weken van het leven der plantjes optreedt en waarom hij 
niet meer te vreezen is, zoodra zij een zekeren ouderdom, 
een bepaald groeitijdperk hebben overschreden. 

Natuurlijk zullen op den akker de verschillende, boven 
aangegeven grenzen (13 tot 25° dag voor de vatbaarheid 
met een optimum van den 15" tot den 18" dag) eenigszins 


a ei. 


moeten uitgebreid worden, daar de kieming in vollen grond 
langzamer plaats heeft dan in een vloeibaar midden, zooveel 
te meer daar op het oogenblik van de kieming op den akker 
gewoonlijk niet zulke hooge temperatuur heerscht als in de 
lokalen, waar de proeven genomen werden. 

De kritieke tijdstippen, waarop de vatbaarheid begint 
en waarop deze eindigt, hangen immers in hoofdzaak af van 
de voorwaarden van het midden en vooral in de eerste plaats 
van de temperatuur, die, zooals wij verder zullen zien, een 
zeer duidelijken invloed heeft opde ontwikkeling van Astero- 
cystis. 

* 
eee 

Asterocystis radicis doet zich voor onder den vorm van 
kleine protoplasmaklompjes, die, of een geheele cel, of 
slechts een gedeelte ervan innemen. Deze protoplasma- 
klompjes zelf hebben geen wand en verschijnen eerst in het 
nog groeiend gedeelte van den wortel. Zij komen voort van 
swermsporen of zoosporen, die in dat gedeelte van den 
wortel zijn binnengedrongen. 

Kenige dagen na de besmetting, stelt men reeds vast 
dat deze protoplasmaklompjes zeer talrijk zijn geworden en 
niet beperkt zijn gebleven tot de plaats, waar zij eerst te 
voorschijn kKwamen; men treft ze nu aan van aan de wortel- 
muts tot in het haardragend wortelgedeelte en zelfs soms 
overvloedig in de wortelharen; 

Deze spoedige vermenigvuldiging en verspreiding heeft 
waarschijnlijk plaats op de volgende wijze: Van de eerste 
protoplasmaklompjes, maken zich een zeker aantal beweeg- 
lijke stukjes los, die naar de nevensliggende cellen uitwijken, 
hetzij dat zij door den celwand boren, hetzij dat zij door de 
protoplasmaverbindingen tusschen de cellen heen weten 
door te dringen : die losgekomen gedeelten van de oorspron- 


— 


kelijke protoplasmaklompjes van Aséerocystis zouden dus als 
kleine amoeben (1) leven, nieuwe cellen binnendringen, er 
zich vestigen en aangroeien, terwijl langzame amoeboide 
bewegingen blijven voortbestaan. Zij gelijken aldus ten 
slotte volkomen op de plasmodién (1), die bij de Sliimzwam- 
men in het eerste levensstadium voorkomen. 

Na eenigen tijd omringt het plasmodium zich met een 
wand ; zijn vroeger korrelig protoplasma krijgt nu een 
schuimachtig uitzicht en verdeelt zich in een aantal kleine, 
ronde lichaampjes, die niets anders zijn dan de zwermspo- 
ren of zoosporen ; het plasmodium is tot een zoosporangium 
vervormd. Op een gegeven oogenblik, verlaten de zwerm- 
sporen het zoosporangium door een zijdelingsche opening. 
Deze zwermsporen zijn eerst nagenoeg bolrond, later eivor- 
mig en dragen slechts één trilhaar. 

De inwendige vermenigvuldiging van Astevocystis in 
een vlaswortel is zoo krachtig, dat dikwijls na eenigen tijd 
het niet meer mogelijk is ééne cel van het wortelschorspa- 
renchym te vinden, die ervan verschoond is gebleven. Ook 
de wortelharen zijn dikwijls met de protoplasmalichaampjes 
van de zwam opgepropt. Het onmiddellijk gevolg van dit 
verschijnsel is een stilstand van den groei der aangetaste 
wortels. 

Bij dergelijke planten worden bijwortels (secundaire 
wortels) gevormd en deze schijnen voor de besmetting min- 
der vatbaar dan de hoofdwortels; nochtans kunnen de eerste, 
na een rassen groei, waarbij ook zeer dunne celwanden 
ontstaan, zeer wel door Asterocystis aangetast en op hunne 
beurt in hun groei gestuit worden. 


(1) Voor de uitlegging der uitdrukkingen amoeben, plasmodium, 
400sporen, enz.,zie OG. Staxs: Inleiding tot de studie der woekerswammen, 
Tijdschrift over Plantenzickten, le Jaarg. 1895 bl. 55 en volg. 

6 


In een vloeibaar midden, zooals de gebruikte voedsel- 
oplossing, was het aldus mogelijk plantjes te zien, die ver- 
scheiden achtereenvolgende reeksen wortels hadden gevormd, 
welke ieder op hare beurt door de zwam waren besmet 
geworden. De jonge vlasplanten kunnen in dien toestand 
zeer lang in leven blijven, niettegenstaande haar gwak 
wortelstelsel, daar dit rechtstreeks in de voedseloplossing 
dompelt. In de vollegrondsculturen daarentegen kan de 
stilstand in de ontwikkeling der wortels op de gezondheid 
der planten de ergste gevolgen hebben en spoedig den vlas- 
brand met zijne kenschetsende ziekteverschijnselen teweeg 


brengen. 


% 
*k * 


De besmetting van gezonde planten grijpt plaats door 
de zwermsporen, die van de zieke planten afstammen. 
Deze zwermsporen dringen in de jonge wortels en geven er 
het aanzijn aan de protoplasmalichaampjes of - elope 
waarvan wij hier boven spraken. 
| Is de erond vochtig, dan heeft de besmetting ake 
kelijk en snel plaats ; het. water is juist het geschikte en 
onontbeerlijke element voor de verspreiding der zwerm- 
sporen. Proefnemingen hebben bewezen dat, in vochtigen. 
grond, de besmetting zich in 24 dagen op 20 centimeter 
afstand rondom een zieke plant uitbreidt. In droge aarde. 
daarentegen is de uitbreiding van de woekerplant volkomen 
tegengehouden, daar het vervoermiddel der sporen, de 
vochtigheid, ontbreekt. : 

Asterocystis heeft nog een andere soort sporen, n.1. 
overblijvende sporen (1) of austsporen. Deze organen ko- 
men 00k voort: van de Korrelige ppnonen. en zijn nu eens 


(1) De Duitschers noemen zulke sporen : Dauersporen; in 
’t Fransch heeft men daarvan de uitdrukking : spores durables afgeleid. 


an 82 om 


afgezonderd, dan eens talrijk (soms zelfs ten getale van 12) 
in dezelfde cel aanwezig. De vorm dezer rustsporen wordt 
eenigszins door haar aantal in ééne cel en ook door de 
afmetingen der cel en der erin sheet ond Asterocystis-plas 
modién bepaald. 

Worden verscheiden sporen in dezelfde cel gevormd, 
dan zijn zij afgerond, maar ontstaat in een cel slechts één 
enkele spore, dan wordt deze langwerpig-eivormig als de cel 
en natuurlijk veel grooter dan in het eerste geval. 

De vervorming van het plasmodium in een rustspore 
geschiedt nagenoeg als volgt : Het korrelig protoplasma 
neemt een duidelijk schuimachtig uitzicht aan; het omringt 
zich met een wand, die van lieverlede dikker wordt en van 
binnen ontstaat een stervormig figuur terwijl de omtrek 
regelmatig kogel- of eirond blijft. Gansch in het midden 
bevindt zich, bij de volkomen ontwikkelde sporen, een 
kogelvormige of ovale massa, die niet de gansche ruimte 
inneemt en die rijk is aan vet. 

Het ontstaan der rustsporen vergt veel meer tijd dan 
het ontstaan der zwermsporen en wordt ook altijd veel 
later (12 415 dagen) waargenomen. Men vindt die rust- 
sporen vooral in de reeds oudere gedeelten der wortels, 
daar waar de zoosporangién reeds geledigd en onzichtbaar 
geworden zijn. 

Brengt men vlaswortels, waarin rustsporen aanwezig 
zijn, in water, dan ziet men deze weldra opzwellen en het 
inwendig stervormig figuur verdwijnt spoedig.. De midden- 
massa lost zich op in een aantal olieachtige Perri 
van zeer ongelijke afmetingen. 

Kort nadien smelten deze druppeltjes samen met het 
protoplosma, dat weder oe ‘acim en zich in 
zwermsporen deelt. | 

Het zijn deze rustsporen, die in den wond} kunnen ver- 


“ac RECS 


blijven, waarschijnlijk gedurende verscheiden jaren, zonder 
hare kiemkracht te verliezen en, die aldus het in stand 
houden der ziekte, als zij eenmaal op een plaats heeft 
geheerscht, verzekeren. Het is vooral om die besmetting te 
voorkomen, dat de landbouwer alle mogelijke hulpmiddelen 
dient aan te wenden. 


7 
* OK 


Het licht schijnt geen invloed te hebben op de ontwik- 
keling van Asterocystis : gezond vlas van vijftien dagen oud 
werd in denzelfden tijd en met dezelfde hevigheid aangetast, 
of het al of niet gedurende den tijd der proefneming in het 
licht was geplaatst geweest. 

De warmte daarentegen doet haar invloed zeer sterk 
gevoelen; gezond vlas werd in een besmette omgeving 
gebracht en, naar gelang van de temperatuur waaraan de 
planten werden blootgesteld, konden parasieten in de wortels 
aangetoond worden: 

na 2 dagen en 2 uren bij eene temperatuur van 25° 


sii etod tb > » » » 20° 
dep: tbeiy ene “eance » > ho 
WY Hod » » a 12 


Gedurende den winter bleven de culturen van vlas, 
die in een vertrek stonden, waar de temperatuur tusschen 3° 
a10° C. afwisselde, gedurende maanden zonder eenig spoor 
van besmetting te vertoonen. 

Van een anderen kant werd door proeven bepaald, 
dat de rustsporen in het water gedurende vijf minuten 
een temperatuur van 70° en gedurende 2 minuten zelfs aan 
een temperatuur van 80° kunnen weerstand bieden, zoodat 
zij niet alleen in leven blijven, maar zelfs hare besmettende 
kracht bewaren, Hoogst waarschijnlijk zou hare weer- 
standskracht in droge lucht nog heel wat aanzienlijker zijn, 


— 8 — 


zooals zulks trouwens over het algemeen het geval is voor 
levende cellen. 

De vochtigheid speelt natuurlijk een groote rol in de 
ontwikkeling van een wezen, dat althans in een zijner toe- 
standen in het water leeft: van 2potten met besmetten grond, 
die te gelijkertijd met vlas bezaaid waren en steeds onder 
dezelfde voorwaarden hadden gestaan, werd de eene, als de 
jonge plantjes 5 centimeter hoog waren, op een schaaltje ge- 
plaatst met water, dat het zand in den pot in een toestand 
van blijvende verzadiging hield; de andere pot daarentegen 
ontving door begieting slechts het strikt noodige vocht tot het 
leven van het vlas. Het gevolg bleef niet uit: na 3 dagen 
was de besmetting volkomen gelukt in den eersten pot, terwijl 
er nog geen spoor van te vinden was in den tweeden pot. 

Door een andere proef werd bewezen, dat de onvol- 
doende verluchting van den met vocht verzadigden grond 
hierbij slechts een zeer geringe rol speelt. 


* 
#% 


De scheikundige reactie van den grond heeft dikwijls 
een zeer duidelijken invloed op het verschijnen van sommige 
plantenziekten ; dit is ook het geval met den vlasbrand. 

Het bleek uit verschillende proeven dat het. vlas zeer 
gevoelig is voor-een zure reactie maar dat zijn parasiet, de 
Asterocystis, nog heel wat gevoeliger is. Zoo kon b.v. het 
vias leven in een minerale voedseloplossing, waaraan 1/10000 
zwavelzuur was toegevoegd en de aldus gekweekte planten 
bleven vrij van Asterocystis. Wanneer bij de voedsel- 
oplossing 1/20000 zwavelzuur was gemengd kwam de para- 
siet slechts zeer laat en in klein aantal tot ontwikkeling. 
Proeven met wijnsteenzuur gaven uitslagen van denzelfden 
aard. 

De alcalinische reactie, die in de proeven door toevoe- 


a: RE ae. 


ging van bijtende kali werd verkregen, had rechtstreeks geen 
nadeeligen invloed op het vlas, maar ROE RRSBESE ten zeerste 
de ontwikkeling van Asterocystis. 

Deze proeven kunnen in verband gebracht worden met 
de dikwijls opgedane ondervinding dat op de gronden, die 
gekalkt zijn geworden, de vlasbrand heviger optreedt en met 
de cultuurproeven van M. BrRoEKEMA (zie blz. 56). 

De bemestingsproeven op den akker gaven in 1898 geen 
voldoende uitslagen en werden later niet meer herhaald. 
Cultuurproeven in vloeistoffen schenen daarentegen te 
bewijzen dat te veel stikstof (toegediend onder den vorm van 
salpeterzure ammoniak) de ontwikkeling van Asterocystis 
eenigszins in de hand werkt; dat kalium, als chloorkalium, 
en calcium als chloorcalcium op zich zelf geen bijzondere 
werking schijnen te hebben ; eindelijk dat eene goede dosis 
phosphorzuur, hier als phosphorzuur natrium aangewend, 
de weerstandskracht van het vlas merkelijk verhoogt. 

Ook de werking van zwavelzuur koper en van zwavel- 
zuur ijzer werd nagegaan. Het bleek dat het vlas al weinig 
gevoelig is voor de giftige werking van het koperzout, terwijl 
Asterocystis daartntegen zeer sterk er onder leed. Voor het 
ijzerzout was in kalkarmen kleigrond 1 42 gram en in zand_ 
of kalkgrond 2 a 4 gram per kilogram aarde noodig om de 
ontwikkeling van Asterocystis tegen te gaan. 


* 
’ * 

Na al het voorgaande is het thans nagenoeg mogelijk 
de meeste feiten, die in de practijk sedert lange jaren zijn 
waargenomen op een wetenschappelijke wijze te verklaren : 

Sommige akkers dragen altijd brandig vlas.. In den 
grond der brandplekken zijn-rustsporen aanwezig, die in de 
diepere lagen, waar de bewerking haar bracht, haar kiem- 
vermogen bewaren en eerst aan nieuwe sporen zullen het 


a OG 


aanzijn geven, wanneer zij bij een der volgende bewerkingen 
weer dichter de oppervlakte zijn genaderd. Wordt op dat 
tijdstip weer vlas op dien akker geteeld, dan zal het besmet 
worden. Men begrijpt gemakkelijk, dat hoe langer de tijd- 
ruimte tusschen twee vlasculturen op denzelfden grond 
duurt, hoe meer kans er ook bestaat dat de meeste rustspo- 
ren naar boven zullen gebracht zijn bij de achtereenvolgende 
grondbewerkingen en er zullen gekiemd hebben zonder de 
eigenlijke waardplant, het vlas aan te treffen. 

Is het vlas echter gekiemd als'de rustsporen van 
Asterocystis hare zoosporen. hebben gevormd, dan kan de 
besmetting plaats hebben. Hier speelt nu de vochtigheid 
een overwegende rol. 

Is de grond vochtig, dan zullen de zwermsporen of z00- 
sporen in de jonge wortels dringen en na korten tijd aanlei- 
ding geven tot nieuwe zwermsporen, die de eerst aangetaste 
wortels zullen verlaten en in het ronde andere wortels zullen 
gaan besmetten. Aldus begunstigt de vochtigheid de ont- 
wikkeling en de verspreiding der woekerzwam. Hare scha- 
delijke werking wordt weldra duidelijk : 

1° Door het indringen in de cellen van het schorsparen-, 
schym en in de wortelharen, d.w.z. in de voedselopslor- 
pende organen ; | 

2° Door den, als onmiddellijk gevole, teweeg pebrachion 
stilstand in de verlenging der wortels. 

Blijft de vochtigheid voortduren, dan wordt hare 
werking volledig gewijzigd : van noodlottig wordt zij heil- 
zaam ; immers bij vochtig weder is het verlies aan water 
door verdamping van de plant zeer beperkt en dus ook de 
behoefte aan water voor de plant vrij gering. Daarenboven 
kan het water, in een vochtigen grond, toch steeds, al zij het 
ook slechts zeer onvolledig, in de wortels dringen, hoewel 
deze hunne beste opslorpingsorganen verloren hebben. | 


wal SET ge 


In dergelijke voorwaarden blijven de aangetaste plan- 
ten dus toch in leven; alleen het geelworden der zaadlobben 
getuigt dat de plant ziekelijk is. 

Intusschentijd kunnen nu bijwortels ontstaan, waarvan 
de ontwikkeling niet alleen verhaast wordt door het ophouden 
van den groei van den hoofdwortel, maar ook nog door de 
vochtigheid van den grond. Zooals wij boven gezien heb- 
ben, zijn deze bijwortels minder vatbaar voor besmetting ; 
in ieder geval zijn zij het maar na een tijdperk van rasse 
verlenging, hetgeen eenige dagen vereischt. Intusschen 
verandert dikwijls de weersgesteldheid, de grond wordt 
droger en deze omstandigheid is dan een hinderpaal te meer 
voor de besmetting ; gewoonlijk blijven dan ook die nieuwe 
wortels gezond en kunnen zij aan de plant een voldoende 
hoeveelheid water toevoeren. De crisis is voorbij.. Noch- 
thans zal haar invloed nooit geheel verdwijnen en het vias, 
hoewel krachtig en gezond, zal nooit meer dezelfde afmetin- 
gen bereiken, dan wanneer het, zonder ongeval, zijn eerste 
jeugdtijdperk ware te boven gekomen. 

Is het begin der maand Mei droog, dan is de loop der 
verschijnselen gansch anders: in dat geval is de uitbreiding 
der ziekte om zoo te zeggen nul, daar de besmetling der 
wortels door zwermsporen, die van rustsporen afstammen, 
nagenoeg onmogelijk is. 

Indien daarentegen deze droogte eerst wat later komt 
en voorafgegaan is geweest van een regentijdperk, dat den 
eroei van Asterocystis heeft begunstigd, dan is de werking 
der droogte zeer noodlottig. De verdamping der plantjes 
wordt krachtig en, aangezien de opslorping belemmerd is 
en dus langzamer plaats heeft, drogen zelfs de sappigste 
weefsels spoedig uit, de bladeren worden bruin en verdro- 
gen in enkele uren, evenals het uiteinde van het stengeltje. 

De gang van den vlasbrand hangt, zooals uit het boven- 


= 8¢ & 


staande blijkt, in hoofdzaak van de weersgesteldheid af: 

Ken droog begin van Mei voorkomt het verschijnen der 
ziekte ; daarentegen wordt zij krachtig in de hand gewerkt, 
wanneer het op dat tijdstip zeer regenachtig is. Indien na 
het uitbarsten der ziekte, het weder vochtig blijft, kan het 
vias blijven voortleven tot aan den oogst, die echter in 
meerdere of mindere mate zal te wenschen laten ; wordt het 
daarentegen droog, dan sterven de aangetaste planten spoe- 


dig af. 
* 
* 


Van een rechtstreeksche bestrijding kan voor den 
vlasbrand geen spraak zijn. Het dooden der rustsporen en 
zwermsporen in den grond schijnt ons voor ’t oogenblik 
practisch onmogelijk en op de weersgesteldheid kunnen wij 
natuurlijk niet inwerken. Dit wil echter niet zeggen, dat 
de landbouwer volstrekt niets doen kan om den vlasbrand 
en zijne verdere uitbreiding tegen te gaan ; integendeel, nu 
wij de oorzaak der ziekte kennen, nu wij in groote trekken 
weten hoe de parasiet zich gedraagt, op welke wijze hij van 
‘teen jaar tot het ander overblijft en hoe de besmetting ge- 
schiedt,is het mogelijk eenige maatregelen voor te schrijven, 
die ongetwijfeld den vlasbrand binnen zeer enge grenzen 
zullen terugbrengen : 

1° Alle brandig vlas moet met voorzichtigheid uitge- 
trokken en vernietigd worden door het vuur. Immers in 
de wortels der zieke planten worden zwermsporen gevormd, 
die de ziekte onmiddellijk in het ronde kunnen verspreiden, 
—en ook rustsporen, die het volgend jaar of na verschei- 
den jaren kunnen kiemen, en die dus het voortbestaan der 
ziekte verzekeren. Door het uittrekken der aangetaste 
planten verwijdert men dus van den akker ontelbare spo- 
ren van ziekte, terwijl men daarentegen door het onderploe- 
gen dier planten die sporen in den bodem brengt. 


as Os Ge 


_ Dat het uittrekken der zieke planten zoo spoedig moge- 
lijk dient te geschieden, hoeft niet gezegd te worden. 

2° Op een akker, die eenmaal brandig vlas heeft gedra- 
gen, zal men eerst na verloop van 7, beter nog na verloop 
van 10 en meer jaren, weer vlas mogen zaaien : intusschen- 
tijd zullen de overgroote meerderheid der rustsporen, ofwel © 
hare kiemkracht verloren hebben, ofwel reeds vroeger 
gekiemd zij D5 in dit laatste geval zullen de eruit ontstane 
zwermsporen natuurlijk ten gronde zijn gegaan, bij gebrek 
aan een waardplant. Hoe langer de tijdruimte tusschen 
twee vlasculturen duurt, hoe meer kans ook bestaat een 
nieuwe besmetting te voorkomen. | : 

3° De landbouwer zal meer dan vroeger acht geven op 
de aan te wenden meststoffen ; kalk schijnt wel een ongun- 
stigen invloed op de ontwikkeling van den vlasbrand te 
hebben, terwijl phosphorzuur daarentegen zeer cunstig 
schijnt te werken. 

In die richting zal men ongetwijfeld goede uitslagen 
bekomen. 

4° Door gepaste en voortgezette teelkeus zou het onge- 
twijfeld mogelijk zijn een variéteit van vias te bekomen, 
die door den vlasbrand niet of althans veel minder zou te 
lijden hebben. Ook in deze richting. mogen uitstekende 
uitslagen verwacht worden. | e 

5° Voorafgaande diepbewerking en iedere andere be- 
werking, die te groote vochtigheid van den grond voorkomt 
en deze in meer of minder fijn verdeelden toestand brengt, 
is ten zeerste aan te bevelen. 

6° Zwavelzuur-koper-oplossingen kunnen wel gebruikt 
worden om den grond te ontsmetten, wanneer hier of daar 
een nieuwe brandplek ontstaat, maar kunnen in ’t groot 


niet toegepast worden. 
G. STAEs, 


i Of 


ECHTE MEELDAUW BIJ AARDBEZIE EN BlJ KRUIS- OF STEKELBES. | 


In een pas verschenen opstel deelt Satmon (1) eenige 
belangrijke inlichtingen mede over twee echte-meeldauw- 
soorten, waarvan de eene de aardbezie en de andere de kruis- 
of stekelbes aantast. Aan dat opstel ontleenen wij hier de 
ycornaamste feiten, omdat hare kennis ook ten onzent wel- 
licht voordeelig kan zijn en voegen een en ander erbij dat op 
ons land betrekking heeft. 


1. — De echte meeldauw van de Aardbezie (Sphaerotheca 
Humili (D. C.) Burr) (Sph. Castagnei Lkv.). 


Deze ziekte werd waarschijnlijk in 1854 voor de eerste 
maal vermeld (Gardeners Chronicle) : BERKELEY deelde dan 
mede, dat een aardbezieoogst door meeldauw gansch vernie- 
tigd was. Later werd herhaalde malen in Engelsche en 
Amerikaansche tijdschriften over die ziekte geschreven en 
over de door haar aangerichte schade, die vooral in de 
laatste jaren vrij belangrijk schijnt te zijn. 

De ziekte wordt veroorzaakt door een zwam uit de 
familie der Hrysipheeén of Echte-Meeldauwzwammen (2), 
n. 1. Sphaerotheca Humuti (Sph. Castagnei). De zwam tast 
de bladeren aan en doet de randen kroezen, zoodat de blad- 
onderzijde naar boven wordt gedraaid en de plant uitziet, 
alsof zij verdord was. Op deze zieke bladeren, en wel bijna 
uitsluitend aan de onderzijde, bevindt zich het witte myce- 


(1) E. Satmon, Der Erdbeer- und der Stachelbeer-Mehltau (Sphae- 
rotheca Humili [D.C.] Burr. und S. mors-uvae | Schwein.) Berk. u. Curt.) 
Zeitschr. f. Pflanzenkrankheiten, XI Band, 2 en$3 Aflev. 29 Juni 19vU1. 

(2) Zie voor meer inlichtingen over de zwammen dezer familie: 
Mej. C. DestRer, De Erysipheeén of Meeldauwswammen, Tijdschrift 
over Plantenziekten, 2¢ Jaarg, 1896, bldg. 15, 


cine OBR cs 


lium der zwam, waaruit talrijke rechte vruchtdragers oprij- 
zen, die aan hun top een keten conidién of conidiosporen 
afsnoeren. Myriaden conidién worden aldus gevormd en 
bedekken weldra de bladonderzijde met een wit poeder, 
zoodat het uitziet alsof zij met meel bestoven of bedauwd 
ware; vandaar de benaming meeldawmo. — 

Weldra verschijnen ook roodachtige vlekken aan de 
bladonderzijde, die zichtbaar blijven, zelfs lang nadat het 
mycelium daar ter plaatse verdwenen is; daar hebben de 
szuigdraden of haustorién de cellen der opperhuid verzwakt 
of gedood. 

In erge gevallen van meeldauw, gaat deze weldra op 
de vruchten over, die in ieder tijdstip van hare ontwikkeling 
kunnen aangetast worden: de nog groene vruchten beginnen 
dan spoedig te verdrogen, kleuren zich niet meer en blijven 
dus onrijp, terwijl de reeds rijpe vruchten, niettegenstaande 
de aanwezigheid van de zwam, sappig en meer of min rood 
blijven, bij uitzondering van de bijzonder erge en zeldzame 
gevallen. 

Later in den zomer verschijnen dan de sporevruchten 
(Perithecién). | 

De variéteiten « Paxton » en « British Queen » werden 
spoedig aangetast, terwijl « Noble » en « Royal Sovereign » 
van de ziekte vrij bleven. 

Plotselinge wijzigingen in de temperatuur, in ‘t bizonder 
het dalen der temperatuur gedurende den nacht of een door 
regen veroorzaakte afkoeling, gevolgd van heet, zonnig 
weder zijn gunstige voorwaarden voor de ontwikkeling der 
ziekte. 

Als bestrijdingsmiddelen worden aanbevolen : 

4°4 Ons (31 Gram) koolzuur koper (kopercarbonaat) en 
5 Ons (165,5 Gram) koolzuur ammonium worden in 1 Quart 
(0,9565 Liter) heet water opgelost en vervolgens met 16 Gal- 


oo te 


lon (60.576 Liter) water verdund ; (dus nagenoeg 100 Gram 
koolzuur koper en 500 Gram koolzuur ammonium, op te 
lossen in 3 Liter heet water en verder te verdunnen met 
192 Liter water). 3 

2° 1 Ons zwavellever in 4 Gallon water (nagenoeg 100 
Gram op 50 Liter water). 


De ziekte komt ook in Belgié voor: in Juni 1895 werd 
zij door MarcuaL te Gembloers gevonden: «In eenige 
dagen, na een weinig regen, boden talrijke bedden weelderig 
groeiende aardbezién een treurig beeld aan; de bladeren 
rolden samen en vertoonden uitwendig de bladonderzijde, 
die als met meel bepoederd was...... » 

Bestuivingen met zwavelbloem, na voorafgaande be- 
vochtiging, gaf zeer goede uitslagen: «reeds ’s anderendaags 
waren de uitwerkselen der behandeling zeer in ’t 00g sprin- 
gend ; terwijl de niet bestoven planten, die als getuigen 
dienden, in de hoogste mate de karakters der ziekte vertoon- 
den, hadden de gezwavelde bladeren zich uitgespreid en hun 
- nhormaal uitzicht hernomen; alleen de randtanden waren 
geel geworden, verbrand door de zwavel. 

« Het zwavelen is dus een uitstekend middel tegen den 
meeldauw van de aardbezie. Maar de bladeren dezer plant 
schijnen vrij gevoelig voor de behandeling. Ook is het 


noodig na te gaan of de zwavelbloem geen vrij zwavelzuur 
bevat. » 


2. — Een nieuwe meeldauw van de Kruis- of Stekelbes 
Spaerotheca mors-uvae (ScwEin) BerK & CtRT. 


De kruisbes heeft in Europa meer dan eens van een 
echte meeldauwzwam te lijden, n. 1. van Microsphaera 
Grossulariae; in Noord-Amerika wordt dezelfde struik door 
een andere Erysiphee aangetast, n. 1. door Sphaerotheca 
mors-uvae. Deze soort is thans door SALMon in Jerland ont-: 


i OE 


dekt; naar zijn oordeel is de ziekte aldaar echter niet inge- 
voerd uit Amerika, maar moet zij in Ierland inheemsch zijn. 

Sphaerotheca mors-uvae verschijnt eerst op de jonge, 
half volwassen bladeren en op de nog gesloten eindknoppen 
der scheuten. Zooals bij al de anderen Erysipheeén ont- 
staat vooreerst een spinnewebachtig mycelium, dat weldra 
conidiéndragers voortbrengt; de ontelbare vrijgekomen coni- 
dién geven reeds na korten tijd het wit en meelachtig uitzicht 
aan de plant. — Weinig later worden op dezelfde wijze de 
bessen aangetast; gewoonlijk is de eene zijde erger aangedaan 
dan de andere en, indien de vrucht verder nog groeit, wordt 
zij scheef of gekromd, daar de zwam de ontwikkeling van 
de aangetaste zijde tegenhoudt, De viekken zijn in den 
beginne witachtig, later bruin. Is de bes gansch bedekt met 
mycelium, dan is het ook met haar groei gedaan. — 

In ernstige gevallen worden de jonge scheuten gansch 
vernietigd en de oudere erg beschadigd. Het is wel eens 
voorgekomen dat alle vruchten verloren gingen en nagenoeg 
_al de bladeren in Juli gedood werden. Dan kunnen natuur- 
lijk geene vruchtknoppen voor het volgend jaar aangelegd : 
worden en de struiken kunnen zoo verzwakt zijn, dat zij aan | 
de winterkoude slechts geringen weerstand kunnen bieden. 

In de Vereenigde-Staten van Noord-Amerika is de ziekte 
zoowel op de wilde als op de gekweekte Ribes-soorten zeer 
verspreid en is de grootste hinderpaal voor het invoeren van 
noordeuropeesche kruisbessen in Noord-Amerika, daar onze 
variéteiten aldaar allen door Sphaero-theca mors-uvae sterk 
aangetast worden. Dit is eene reden te meer om, in voor- 
komend geval, in Europa krachtdadig de bestrijding der 
ziekte door te drijven, want anders is het te vreezen, dat na 
korten tijd gansch Europa door deze nieuwe meeldauwsoort 
zal verspreid zijn en zeer belangrijke schade zal veroor- 
zaken, zooals met andere zwammen het geval is geweest 


= Ub = 


(Peronospora vilicola, de Valsche meeldauw van den wijn- 
stok en andere). 

Proefnemingen tot bestrijding dezer ziekte werden 
gedaan met Bordeauxsche pap en met oplossingen van zwa- 
vellever, lysol en formaline. De beste uitslagen werden 
verkregen met oplossingen van 1 Ons zwavellever (zwavel- 
kalium) in 2 4 3 Gallon water of in ronde getallen 400 gram 
zwavellever op 100 a 150 liter water. — Bij zorgvuldig 
besproeien kan de ziekte gansch voorkomen worden; men 
doet dan best met deze behandeling aan te vangen van het 
oogenblik, dat de knoppen opengaan en met tusschenpoozen 
van een tiental dagen de bewerking te herhalen. Ook tegen 
de reeds langer bekende kruisbesmeeldauw Microsphaera 
Grossulariae geeft deze oplossing de beste uitslagen. 
— Bestuivingen met zwavelbloem zijn echter ook werkzaam, 
maar bestuivingen hebben steeds dit nadeel : dat zij moeten 
uitgevoerd bij bedauwde of vooraf bevochtigde planten en dij 
windstil weder, terwijl voor besproeiingen met zwavellever- 
oplossingen dergelijke voorwaarden niet dienen afgewacht 
te worden. 
| G. STAES. 


KORTE MEDEDEELINGEN. 


Propolisin. — De rireetionlingeit die met dit 200- 
gezeid middel tegen schimmelziekten werden gedaan in het 
Proefstation van het Kon. Pomologisch Instituut te Proskau, 
hebben zeer ongunslige uitslagen gehad. Men wachte zich 
dus voor den aankoop. 

Bordeauxsche pap in den handel.—Prof. Kulisch 
te Colmar heeft verscheiden producten onderzocht, die in 
den handel gebracht worden om het bereiden van Bordeaux- 
sche pap te vereenvoudigen : 


Ring)” eae 


Bouillie « Le Salut» bevat per Kilogram, 700 Gram 
zwavelzuur koper en voor ’t overige waterhoudende soda en 
kost de helft meer, dan wanneer men zelf de Bordeauxsche 
pap van gelijke sterkte bereid. Daarenboven heeft deze 
Bouillie Le Salut een zure reactie en kan dus schadelijk zijn 
voor bladeren en vruchten. 

Bouillie bordelaise « L’Instantanée », wordt 
verkocht in twee pakken; het een bevat zwavelzuur koper 
en gasreinigingsmassa (mengsel van ijzeroxyd, zaagmeel, 
kalk en zwavel); het andere soda en gasreinigingsmassa. 
Deze bouillie kost ook zeer duur in verhouding tot hare 
waarde en wat meer is, indien men slechts de hoeveelheid 
gebruikt, die de gebruiksaanwijzing opgeeft, nl. 1 Kil. van 
ieder pak op te samen 200 Liter water, dan zal de oplossing 
niet of slechts weinig werkzaam zijn. | 

Heufelder Kupfersoda bevat 60-65 °/, zwavelzuur- 
koper en 20-30 °/, soda. De oplossing reageert gewoonlijk 
zuur en bij een aantal proefnemingen leden de bladeren. 
De prijs is, vergeleken met Bordeauxsche pap van gelijk 
gehalte, nagenoeg het dubbel der waarde. — De door den 
_fabrikant voorgeschreven hoeveelheden zijn hoogst onvol- 
doende, maar op die wijze heeft het product den schijn goed- 
koop te zijn, door de kleine te gebruiken kwantiteit. 

Bereid de Bordeauxsche pap of Bouillie bordelaise zelf, 
dan is haar prijs laag bij goede hoedanigheid; mistrouw 
daarentegen alle in den handel voorkomende producten, die 
de Bordeauxsche pap moeten vervangen : hun prijs is nooit 
in verhouding tot hunne waarde. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Zevende Jaargang. — 4° Aflevering. September rgor. 


“ HEKSENKRINGEN ~, « KOL- » OF « TOOVERKRINGEN ~, « DUIVELS 
KARNPAD » OP WEILANDEN. 


— 


Het feit dat in den laatsten tijd enkele keeren de vraag 
tot het phytopathologisch laboratorium kwam : hoe eigenlijk 
de heksenkringen in de weiden ontstaan, is oorzaak dat ik 
in dit tijdschrift omtrent dit eigenaardige verschijnsel ‘t een 
en'ander wensch mee te deelen; te meer omdat ik in den 
laatsten tijd herhaaldelijk verschillende heksenkringen waar- 
nam. Elke week spoor ik eenmaal van Amsterdam naar 
Wageningen heen en terug; en op die reizen zag ik herhaal- 
delijk van uit den trein een aantal heksenkringen, waaronder 
eenige vrij groote, in de nabijheid van Nieuwersluis, Breu- 
kelen en Maarssen ; in ’t geheel minstens 12 stuks, alle op 
de weiden vlak langs den trein gelegen. 


In 1859 heeft D' R. Westerhoff eene « Verhandeling 
over de Kol- of Heksenkringen, ook wel tooverkringen 
genaamd » uitgegeven; hij wijdde daaraan niet minder dan 
66 vrij compres gedrukte bladzijden, en bracht in zijne ver- 


7 


Sa OR ea 


handeling met zeldzame nauwkeurigheid (1) alles bijeen wat 
hij toen ter tijde omtrent de heksenkringen kon te weten 
komen, zoowel wat betreft de soorten van heksenkringen, 
die men meende te kunnen onderscheiden en het voor- 
komen van deze, als wat betreft de verklaringen, die men 
in vroegeren en lateren tijd omtrent het ontstaan der hersen- 
kringen heeft gegeven. En al spreekt het van zelf dat in 
Westerhoffs monographie, die nu 42 jaar geleden verschenen 
is, veel voorkomt dat niet meer overeenstemt met onze 
wetenschappelijke opvatting van verschillende zaken, zoo is 
er toch in dit werkje, dat niet meer in den handel is, en 
waarvan men slechts zelden een exemplaar ontmoet, zodveel 
wetenswaardigs vermeld, dat het mij voorkomt, de moeite 
waard te zijn, het belangrijkste daarvan hier te herhalen en 
zoo te trachten, het aan de vergetelheid te ontrukken. Dat 
ik daarbij niet eenvoudig weer zal geven wat D' Westerhoff 
vermeldt, maar het door hem behandelde kritisch zal bespre- 


ken, spreekt wel van zelf. 


D" Westerhoff onderscheidt zes soorten van heksen- 
Kringen, die hij als geheel verschillende beschouwt; maar het 
komt mij voor dat de eerste drie der door hem onderscheiden 
soorten niet dan door bijkomende zaken van elkander ver- 
schillen en in ’t wezen der zaak onderling geheel gelijk zijn; 
terwijl de drie soorten, die hij het laatst noemt, met de ware 
heksenkringen niets te maken hebben. 

Kene van deze drie laatstbedoelde soorten vertoont zich 
op hooi- en graanland : ’t zijn grootere of kleinere plekken, 
die eene min of meer cirkelvormige gedaante hebben, op 
welke het gras of de graanplanten normaal gegroeid zijn, 


(1) In 150 noten onderaan de bladzijden haalt hij tusschen de 200 
en 300 geschriften aan, waaruit hij heeft geput. 


So 09 =: 


maar door dwarrelwinden of andere oorzaken op den grond 
geworpen zijn. 

Eene tweede soort van heksenkringen heeft Linnaeus 
ons doen kennen. Westerhoff zegt er van : « Hij (Linnaeus) 
nam op den 4" Juni 1741 verscheidene daarvan, zoowel 
gerootere als kleinere, waar op graslanden, bij gelegenheid 
zijner reizen door Oeland,en juist eene maand later, op den 
4" Juli 1741, ook in Gothland, op de ledige plaatsen tus- 
schen het bosch, in de hooilanden. Toen hi ze nauwkeurig 
onderzocht, zag hij duidelijk dat deze « Hifdansar » of 
« heksenkringen » eeniglijk gevormd werden door en beston- 
den uit eene soort van gras met blauwe bladeren, namelijk 
uit het zoogenaamd hanekamachtig hondsgras (Cynosurus 
coeruleus), hetwelk zich uit het middelpunt naar alle ziiden 
uitbreidt, ten laatste in het midden verdwijnt en aldus een’ 
kring of cirkel vormt, die, vooral op magere graslanden, 
door de blauwe en donkerder kleur van het gras duidelijk 
in het oog valt. - 

« Deze soort (van heksenkringen) — aldus gaat 
D’ Westerhoff voort — verschilt dus aanmerkelijk van de 
drie eerste, en het schijnt wel — opdat ik dit hier ter loops 
bijvoege — dat ook in ons land iets soortgelijks, hoewel dan 
op kleinere schaal en bij eene andere grassoort, plaatsvindt, 
daar ook daarbij dezelfde centrifugale groeiwijze wordt 
waargenomen : ik bedoel de groeiwijze van het stijf borstel- 
gras (Nardus stricta). De Heer Venema toch....(de bekende 
D* G. A. Venema, een tijdgenoot van D*' Westerhoff) schrijft 
in zijne « Schets van den toestand van Westerwolde », voor- 
komende in « De Boeren Goudmijn » voor 1857, n" 7, dat het 
borstelgras voor de Westerwoldsche velden eigenaardig is, 
doordien het zijne planten soms zoo regelmatig kringvormig 
rangschikt. » « De middellijn van dien cirkel », schreef hij 
mij later, « is in den regel meer dan drie palm. Het getal 


— 100 — 


planten, die den kring vormen, is verschillend, maar des te 
meer, hoe grooter de kring is..... Nadat ik een... onderzoek 
heb ingesteld, meen ik bepaald te moeten gelooven, dat de 
uitbreiding van het centrum begint. » De Heer A. Brants op 
den huize Het Joppe, onder Gorssel, schijnt iets soortgelijks te 
hebben waargenomen, daar hij mij omtrent de heksenkransen 
in de weidelanden schrijft : « Zooals ik meen opgemerkt te 
hebben, bestaan die uit eene andere grassoort dan de 
heerschende. » De soort wordt evenwel niet bepaald door 
hem opgegeven. Hij twijfelt of het wel niet eene soort van 
rietgras (Carex) zal zijn. » 

Westerhoff maakt eindelijk melding van « heksen- 
kransan » op de Geldersche heidevelden, veroorzaakt door 
den eigenaardigen groei van eene Wolfsklauwsoort, nl. 
Lycopodium complanatum. 

De Heer Brants op den huize Het Joppe onder Gorssel, 
zag ze op den Lochemer Berg. Hij schreef erover: « Dik- 
wijls heb ik kransen gezien van meer dan eene Rhijniland- 
sche roede in doorsnede; en wat opmerking verdient, deze 
eroote krans was hier en daar afgebroken en gevormd uit 
kleine kringen van eenige duimen in doorsnede, enkele 
grooter. Het schynt dus dat deze plant de neiging heeft om 
zich niet in ééne richting uit te breiden... maar dat in alle 
richtingen te doen, in welk geval noodwendig een ring 
moet ontstaan. Geraaktnu een der samenstellende plantjes, 
in den ring, geisoleerd en van belemmerende omgeving 
bevrijd, dan gehoorzaamt dit aan de oorspronkelijke neiging 
en vormt een’ kring op zich zelf. » 

Nochde boven bedoelde Wolfsklauwkringen op de heide, 
noch die in weiden of in hooi- en graanland, welke boven 
werden besproken, hebben met de eigenlijke heksenkringen 
iets uit te staan : toch vermeld ik ze omdat Westerhoff ze 
onder de « heksenkringen » opsomt, en zulks in zoover met 


— 101 — 


recht, omdat men in verschillende streken het ontstaan ook 
van deze kringen aan bovenaardsche machten — aan heksen, 
elfen of alven of aan den duivel zelven — toeschreef, ja zelfs 
hier en daar nog heden ten dage toeschrijft. 


Van de zes soorten van heksenkringen, die Westerhoff 
beschrijft, houd ik alleen de drie eersten voor ware heksen- 


kringen, dus voor kringen, die — zooals later zal blijken — 
door het groeien van paddestoelen in de weiden worden in 
‘t leven geroepen. Westerhoff beschrijft wel is waar deze 
drie soorten van « heksenkringen » als vormingen van 
geheel verschillend voorkomen en verschillend aard; maar 
ik meen te mogen zeggen dat er tusschen deze drie soorten 
allerlei overgangsvormenbestaan. Hierover nader. Lerst 
spreek ik over den meest gewonen vorm der heksenkringen, 
dat is over « de derde soort van heksenkringen » van Wes- 
terhoff. 

Deze meest gewone vorm der eigenlijke heksenkringen 
wordt door D.-J. Kuperus in de « Landbouwcourant » van 
11 Mei 1876 aldus beschreven: « Zij (die kringen) komen 
misschien elders voor onder den naam van Duivelskarnpad, 
Duivelstjeinpad, of eene plaats, waar de duivel ’s nachts 
zijne boter karnt, of ook wel Heksenkring of Tooverkring. 
Die kringen (namenlijk de kringen op het land van den Heer 
Kuperus) hadden eene middelruimte van 5 voet middellijn, 
die middelmatig vruchtbaar is. Hierom stond een kring 
van een voet breed, die buitengewoon vruchthbaar is; hierom 
heen was de grond geheel onvruchtbaar, zoodat het een en 
ander zeer in ’t oog viel ». 

Sorauer beschrijft in zijn « Handbuch der Pflanzen- 
krankheiten » (deel II, 2° druk, bl. 270 tot 272) de heksen- 
Kringen als volgt: « De op de weiden voorkomende 
heksenkringen vertoonen zich als cirkelronde, grootere of 


— 102 — 


kleinere plekken, die soms zelfs 10 tot 15 Meter in middellijn 
meten, en welke door een’ frisch groenen, breeden ring van 
15 4 20 cm. breedte zijn ingesloten, waarop aan de buitenzijde 
een ring volgt, gevormd door onregelmatig atgestorven 
plekken. In den buitensten ring met armoedigen gras- 
groei en kale plekken vertoonen zich sommige jaren meer of 
min veelvuldig paddestoelen. De kringen worden ieder 
jaar grooter, en blijven langen tijd zichtbaar. Sommige 
jaren is alleen de groene kring zichtbaar, zonder dat er zich 
paddestoelen in vertoonen; daarentegen is in andere jaren 
de ring soms zoo dicht met die gewassen bezet, dat ze elkaar 
als *t ware in den weg staan. » 

Met de heksenkringen, zooals die boven beschreven zijn 
met de woorden respectievelijk van den heer Kuperus en 
van prof. Sorauer, komen het meest overeen « de derde 
soort van heksenkringen, » waarvan D" Westerhoff in zijn 
meer aangehaald werkje spreekt.» De derde soort...... 
dus zegt hij op bl. 6 van zijne brochure — « stelt meerder of 
minder volledige, zich jaarlijks naar buiten uitbreidende 
kringen daar van verschillenden diameter, naar gelang 
van hunnen ouderdom; men vindt ze van twee of drie 
duimen tot acht of tien voet en m2er in doorsnede, gevormd 
en omschreven door een cirkel of rad van zeer dichtstandig 
weelderig en dof of donker gekleurd gras.... ter breedte van 
omstreeks twee a drie duimen tot een voet en meer, aan de 
buitenzijde of den rand, in sommige tijden van het zomer- 
halfjaar..... omzet met een’ kring van zwammen of padde- 
stoelen van verschillende grootte, en die — volgens 
sommigen — aan de buitenzijde weer omzoomd zou zijn, — 
dat echter door ons nimmer waargenomen is geworden, — 
door een’ cirkel van kwijnend en verwelkt gras, terwijl het 
binnenste van den weelderigen en groenen grascirkel zich 
kenmerkt door ecn’ kring van gras, dat dezelfde kleur en 


— 103 — 


het zelfde aanzien heeft als het gewone gras der weide- 
landen, of wel — zooals sommigen opgeven — door een’ 
cirkel van kwijnend, ziekelijk en min of meer verdord gras- 
bekleedsel, gelijk aan dat, hetwelk den buitenzoom van den 
kring van paddestoelen omgeeft. Deze weelderige en 
donkergroen gekleurde grascirkels bevatten dezelfde ver- 
scheidenheid van grassoorten........ Zooals wij reeds 
aanstipten, geven sommige schrijvers, zooals de Jenasche 
Hoogleeraar Voigt, de Hoogleeraar Schlossberger en Colin de 
Plancy op, dat het binnenste dezer cirkels dor, kwijnend en 
uitgedroogd is, en bijna in *t geheel geenen plantengroei 
vertoont, terwijl ook nog anderen, zooals bijv. Sommer, even 
zoo verzekeren dat het gras binnen den groenen cirkel een bleek 
en verstorven voorkomen heeft; doch dit is door ons, 
althans in die mate, nimmer waargenomen geworden, en 
moet waarschijnlijk, voor een deel althans, daaraan worden 
toegeschreven, dat het hoog groene gras van den eigenlijken 
ring zoo zeer afsteekt bij dat, hetwelk daarbinnen gevonden 
wordt. Ook is, zooals wij reeds aanmerkten, de verwelkte 
en Kwijnende grasring, die — volgens sommigen — den 
buitenrand van den zwamring zou omzoomen, ons nimmer 
zoo bijzonder in ‘t oog gevallen, dat hij vermeld diende te 
worden. — Deze zoo hoog gekleurde en weelderige gras- 
kringen zijn het geheele jaar door, doch vooral in den 
voorzomer en bij drogend en schraal weer, gemakkelijk te 
onderkennen, en onderscheiden zich, ook gedurende den tijd 
dat de krans van paddestoelen aan den buitenzoom niet 
gevonden wordt, genoegzaam duidelijk van het overige hen 
omgevende land daardoor, dat zij in ontwikkeling altijd wat 
vooruit zijn en daardoor in hooiland, tot bijna aan den 
maaitijd toe, zich vrij duidelijk van het omringende gras 
onderscheiden en doen kennen. Bose schrijft, dat hij den 
grond dezer kringen dikwijls heeft omgewoeld en onder- 


— 104 — 


zocht, op het tijdstip dat de zwamring niet aanwezig was, 
doch getuigt dat hij geen ander verschil tusschen dezen en 
den daar buiten gelegenen heeft kunnen ontdekken, dan alleen 
dat de grond van den ring witachtige vezelen bevatte, een 
verschijnsel, dat bij de champignonkweekers wel bekend is. 
Hetzelfde is door ons waarganomen geworden, terwijl wij 
ook nog hebben opgemerkt, dat de grond uit den ring 
genomen, wat zwarter was en zich door eene bijzondere, 
eigenaardige, onaangename en muffe reuk van den omrin- 
genden grond onderscheidde. » 

Er schijnt wel geen twijfel te bestaan, dat Kuperus (zie 
bl. 101), Sorauer (bl. 101) en Westerhoff (zie bl. 102 tot 104) 
hier dezelfde vormingen bedoelen; maar is dit het geval, 
dan moet toch ook worden erkend, dat zich de heksenkringen 
wel eenigszins verschillend kunnen voordoen. 

Kuperus vond het gras in *t midden van een’ heksenring 
matig ontwikkeld, daaromheen een’ ring van zeer weelderig 
gras (de ring, waarin in een bepaald gedeelte des jaars de 
paddestoelen worden aangetroffen), en daar weer om heen 
een’ « geheel onvruchtbaren » ring. 

Sorauer spreekt niet in ’t bijzonder over den grasgroei 
in ’t centrum der kringen; wij kunnen dus aannemen dat — 
volgens hem — het gras daar gewoon staat. Daarom heen 
is een ring waar het gras zeer welig groeit en vervolgens 
eén ring, waar het gras pleksgewijze afgestorven is: een 
onvruchtbare grasring dus. 

Westerhoff heeft alleen zeer vruchtbare, weelderige 
grasringen gezien rondom plekken van gewoon groeiend 
gras. Maar hij spreekt ook van een’ onvruchtbaren kring 
daar omheen en van-een’ onvruchtbaren kring binnen den 
weelderigen kring, als door anderen waargenomen. 

Ik zelf heb én indertijd in de nabijheid van Warffum, 
én op weiden in de nabijheid van Hillegom en van 


— 105 — 


Sassenheim, én ook op weiden nabij Nieuwersluis, Breukelen 
en Maarssen, én in het Vondelpark bij Amsterdam, talrijke 
heksenkringen waargenomen. Meestal viel daarbij de 
weelderige, donkergroene grasring ’t meest in het oog; maar 
soms toch ook trad deze minder op den voorgrond, en was 
de ring hoofdzakelijk te herkennen aan de talrijke padde- 
stoelen, die er in den nazomer of in ’t najaar in groeiden. 
Ken andere keer was het niet de weelderige, donkergroene 
grasring, maar de buitenste verdorde ring daaromheen, die 
dadelijk opviel. Ook doet zich dezelfde heksenkring, 
bliikens door mij opgedane ervaringen, op verschillende 
tiiden zeer verschillend voor, in dier voege dat nu weer de 
weelderige grasring sterk in ’t oog valt en dan weer minder; 
en dat soms een buitenste ring, waar ’t gras verdord is, 
niet zichtbaar is, terwijl een ander maal die buitenste ring 
zoo goed als geheel van gras ontbloot is. Hen’ van grasgroei 
geheel of bijkans geheel ontblooten ring binnen den weel- 
derigen ring trof ik nooit aan. Trouwens ik vind daarvan 
bij niemand dan bij D' Westerhoff melding gemaakt. 

Ik meen met volkomen zekerheid de «eerste soort » van 
heksenkringen, welke Westerhoff als eene vorming, ver- 
schillende van de gewone heksenringen, beschrijft, te 
mogen houden voor niets anders dan gewone heksenringen 
met geheel kalen buitensten ring, terwijl de daar gewoonlijk 
op volgende weelderige grasring niet zichtbaar is. 

D* Westerhoff zegt (op bl. 4 van zijne brochure) ’t vol- 
gende vandezesoort: «de eerste soortstelt eene cirkel vormige 
oppervlakte daar van ongeveer zes of zeven oude ellen in 
doorsnede, met een van gras ontbloot of kaal pad, ter breedte 
van een voet, aan den omtrek of buitenrand, en van binnen 
met grven gras, evenals gewoon grasland, bezet. Deze 
soort schijnt hier te lande slechts zeer zelden voor te komen, 
daar ik ze maar een enkele keer in mijn leven gezien heb; 


— 106 — 


doch mijn vriend de heer Evers, med. doct. te ’s-Hage, heeft 
mij verzekerd dat hij deze soort van ringen meermalen 
gezien en waargenomen had. De heer Bruinsma uit 
Leeuwarden, die de volgende soorten niet kende, nam deze 
soort van heksenkringen, hoewel eenigszins van de beschre- 
vene afwijkende, voor ongeveer dertig jaren, eens waar op 
de landerijen eaner boerenplaats, die destijds aan zijne 
familie toebehoorde. Nopens dezen kring, dien men daar 
tjenmolenpad noemde, zijnde het pad of de kring, waarin 
het paard rondloopt om den polsstok van de tjerne (Karn) in 
beweging te brengen, schrijft hij mij onder anderen het 
navolgende: « Het pad of de kring was gelegen op de zathe, 
thans in gebruik bij Tjeerd Abma, op het zoogenaamde 
voorland ten Westen der huizinge, aan het voetpad, 
loopende van de huizinge naar het dorp Terzool, liggende 
ruim een uur gaans van den straatweg van Leeuwarden naar 
Sneek..... In allen geval bestond die kring reeds vodér 
131820. 05 De kring had een’ omtrek van een gewoon pad, 
voor het karnen van boter bestemd (tjenmolenpad) en lag 
ongeveer 30 Nederl. duimen lager dan het haar omringende, 
land. Omstreeks het jaar 1813 kon de boer, die destijds de 
plaats bewoonde, nooit goede boter maken, hetwelk natuur- 
lijik toegeschreven werd aan bedoeld tjenmolenpad; want 
men beweerde toen, en ook nog later, dat er in het holle 
van den nacht een wit paard op het bewuste pad rondliep: 
te vergeefs heb ik echter getracht, een’ ooggetuige van dit 
verschijnsel op te sporen. Van 1814 tot 1854 was die plek 
met gras begroeid, hetwelk echter eene donkerder groene 
kleur had dan het omringende. In 1854 is het stuk land, 
_waarop het pad was gelegen, afgegraven, en daarmee behoort 
die geschiedenis tot de overleveringen. Als oorzaak werd 
vroeger opgegeven spokerij, of zooals men hier zegt, 
tjoenderij. » 


— 107 — 


Wantneer wij D' Westerhoff ’s, beschrijving vergelijken 
met die van D. J. Kuperus in de Landbouwcouraut van 1876, 
n° 19 [zie boven aangehaald stukje op bl. 101 van dit opstel], 
dan is het duidelijk dat de laatstbedoelde waarnemer geen 
ander’ soort van vormingen heeft op ‘t oog gehad dan D* 
Westerhoff. Ook de naam, dien men aan de door D. J. 
Kuperus bedoelde kringen geeft, is dezelfde als die welke 
Westerhoff vermeldt : « Zij komen — volgens Kuperus — 
elders voor onder den naam » Duivels karnpad, « Duivels- 
tjeinpad », of eene plaats, waar de duivel ’s nachts zijn boter 
karnt, of ook wel « heksenkring » of « tooverkring ». — 

Wat D* Westerhoff met zijne « tweede soort » van 
heksenkringen bedoelt,is mij niet geheel duidelijk. Opbl.5 
van zijne brochure zegt hij : « Als tweede soort kan, dunkt 
mij, hier genoemd worden die, waarvan Panzer spreekt, en 
die onder den naam « Alberfleck » in Zwitserland bekend is, 
doch, voorzoover ik weet, in ons land niet gevonden wordt 
en nimmer door mij gezien is; ja het schijnt wel, dat deze 
soort uitsluitend gevonden- wordt op de_ huivering- 
wekkende grasvlakte, die gevonden wordt in de vallei 
tusschen de hooge bergen Montin en Spitzlad, althans z00 
verzekert ons de zooeven genoemde Panzer. Deze soort 
vertoont eene verdorde of liever eene verschroeid schijnende 
grasplek, welke in den regel de gedaante der maan 
vertoont, zooals die zich laat zien gedurende het eerste of 
laatste kwartier — dus als halve cirkel — en neemt 
somwijlen een’ volledigen cirkelvorm aan. Deze zooge- 
naamde « Alberfleck » heeft, wanneer zij niet ringvormig is, 
eene breedte van omstreeks 10 duimen, terwijl hare lengte 
van het eene tot het andere einde 18 tot 20 voeten beloopt. 
De verdorde of verschroeide grasylakte, die de « Alberfleck » 
daarstelt, wordt na een bestaan van zeven jaren, zooals men 
opgeeft, door dichtstaand, lang en zeer donker gekleurd 


— 108 — 


weelderig groeienl gras bezet, en trekt alsdan daardoor de 
aandacht tot zich, evenals zij dit vroeger deed door haar 
Kwijnend en verschroeid aanzien ». . | 

Het valt moeilijk, over deze tweede soort van heksen- 
kringen een bepaald oordeel uit te spreken; maar de mede- 
deeling dat de verdorde grasvlakte juist na zeven jaren weer 
begroeit, wijst er wel eenigzins op, dat in Panzer’s 
beschrijving waarneming en bijgeloof tamelijk wel dooreen- 
gemengd zijn. Overigens lijkt het mij waarschijnlijk dat 
deze tweede soort ook niets anders zijn dan gewone heksen- 
kringen. Ook hier verdort de grasgroei eerst op bepaalde 
plaatsen, om later daar juist zooveel te weelderiger te 
worden. En wat den vorm der « tweede soort » van hek- 
senkringen betreft: dat zij soms half cirkelvormig zijn, is 
niets bijzonders; ook de gewone heksenkringen zijn soms 
geheel cirkelvormig, maar andere malen is de cirkel hier en 
daar afgebroken, en soms vormen de gewone heksenkringen 
slechts ongeveer een’ halven cirkel. 

Ik kom dus tot de conclusie dat de vormingen, welke 
D" Westerhoff als 1°, 2° en 3° soort van heksenkringen aan- 
duidt, niet van elkaar verschillen; terwijl de 4°, 5° en 6° soort 
van Westerhoff, gelijk reeds werd aangegeven, met ware 
heksenkringen niets te maken hebben. 


Alvorens nader te spreken over de wijze, waarop de 
ware heksenkringen ontstaan, wil ik hier eenige mededee- 
lingen uit Westerhoff werk aanhalen omtrent hetgeen deze 
merkwaardige vormingen zijn in het volksgeloof. 

Volgens Westerhoff heeten zii in Engeland « Fairy cir- 
cles » of « rings », in Zweden « Hifuvansar », in Duitschland 
« Hexenringe », « Zauberringe », en in Frankrijk « Cercies 
magiques », « Cercles du sabbath », « Cercles des fées » en 
« Anneaux magiques ». De Nederlandsche benamingen 


werden reeds vroeger opgegeven. 


berate, 


eos enn 


Reeds van ouds meende men, — en algemeen werd 
ook nog in ’t begin van de 19° eeuw geloofd — dat de hek- 
senkringen (1) « door bovennatuurlijke wezens en wel door 
Feeén, Alven of Tooverheksen zouden worden voortgebracht. 

. Deze verschillende wezens nu, de Feeén, Alven en Hek- 
sen, die over de geheele wereld mag men zeggen, onder min- 
der of meer afwijkende vormen en eigenschappen bekend 
zijn, doch in zoovele opzichten overeenstemmen, ... liet het 
domme en bijgeloovige volk door hare nachtelijke cirkel- 
dansen, bij maanlicht, deze heksenkringen scheppen. Men 
geloofde toch, dat door de voetstappen dezer altijd vroolijke 
en altijd zingende en dansende wezens in het bedauwde gras, 
dit door den druk of liever door de aanraking harer voeten 
weelderiger en groener zou opschieten, terwijl men ook 
de geboorte van den paddestoelenkrans als haar werk 
beschouwde. Zij hadden altijd schoone muziek bij zich, zegt 
Brand, en dansten in den nacht, bij helder maanlicht, in het 
rond of wel in een’ cirkel, hoedanige men tegenwoordig kan 
zien in elke gemeenteweide in Engeland, waar paddestoelen 
grosien. De uitzetting en het breeder worden dezer cirkels 
schreef men daaraan toe, dat onze vroolijke danseressen nu 
en dan ook kinderen baarden, en deze kleinen dan ten feest- 
dans meenamen, waardoor de dansenden op de geheimzin- 
nige ringen natuurlijk vermeerderd werden, en deze daar- 
door ook breeder moesten worden. De beroemde Sha- 
kespeare heeft dit belachelijk en bijgeloovig, maar toch altijd 
hoogst poétisch volksgevoelen nopens het ontstaan dezer 
kringen ook voor den geest gehad, toen hij zijn uitstekend 
treurspel, Macbeth getiteld, schreef, daar hij in het derde 
tooneel van het eerste bedrijf aan zoodanigen kring door drie, 


(1) Zie bl. J4 en volgende van Westerhoff’s brochure. 


— 110 — 


op een heideveld dansende heksen de geboorte laat geven. 
Immers deze laat hij, in een’ cirkeldans, aldus zingen : 


« Tooverzust’ren, hand in hand, 
Boden over zee en land, 
Draaien, zwaaien rond en om: 
Driemaal dijn en dricmaal mijn, 
Nog driemaal, ’t zal negen zijn; 
Stil ! — de tooverkring is klaar.» 

« Grey beschrijft, in zijne aanteekeningen, op Sha- 
kespeare, deze kringen der tooverheksen als ringen, die zeer 
gemeen in de weidelanden voorkomen, weelderiger en don- 
kerder van kleur zijn dan het omringende gras, en door het 
volk gewoonlijk heksencirkels genoemd worden ; dus krin- 
gen gelijk aan die, waarover wij thans handelen. 

« Later, in zijn tooneelspel, de Storm getiteld, spreekt 
Shakespeare duidelijker en meer uitvoerig over onze kringen, 
daar hij nu niet alleen den onsmakelijken groenen grascirkel, 
maar ook den ring van paddestoelen, niet door heksen maar 
door alven laat vormen. MHij legl immers den wettigen 
Hertog van Milaan, Prospero, in het eerste tooneel van het 
vijfde bedrijf, de volgende woorden in den mond : 

« Gij elfenvolk van heuvel, beek en bosch, 

Gij, die in ’t rond geen voetspoor achterlaat, 
Den ebbenden Neptuin naijlt, en vliedt 

Als hij terugkomt; kleine popjes, die 

In ’t gras bij maanlicht, wrange rondjes maakt, 
Door ’t schaap gemeden ; die tot tijdverdrijf 

’s Nachts kampernoeljes vormt, en U verheugt 
Op ’t plechtige avondluiden ; » enz. 

« De cirkeldans, waaraan deze soort van welige en 
donkergroene grasringen, volgens het uit het heidendom 
overgeérfde bijgeloof, haren oorsprong verschuldigd zouden 
zijn, schijnt, volgens Braun, oorspronkelijk niet door de 
zwarte, donkere, bhoosaardige alven, maar door witte en 
goede of lichtalven uitgevoerd te zijn. Althans het Deensche 


i Fh 


volk, schrijft hij, noemt eene cirkelvormige plek in het 
grasland Aelledans, op welke het. gras veel dichter en 
weliger staat dan in den omtrek; en het bijgeloof geeft als 
oorzaak daarvan op, dat de Alven of Elven hier in een’ 
cirkelgang gedanst, dat wil zeggen, een’ reiendans gehouden 
hebben. Had men zich nu dezen dans, die aan de zoo 
weelderige groene grascirkels de geboorte geeft, voorgesteld 
als uitgevoerd door donkere of zwarte Alven, dan zou men 
zich de dansplaats of cirkel gewis niet frisscher en weliger 
dan het omringende, maar veeleer kwijnend, treuriger en 
magerder op het aanzien dan andere plaatsen en het gras 
als verschroeid of althans als vertrapt gedacht hebben. 
Hiermede overeenkomstig laat, volgens Buddingh, het 
bijgeloof onder zekere klasse van menschen, in de Over 
Betuwe, deze groene heksenringen dan ook door de cirkel- 
dansen der lichtelfen scheppen, daar hij schrijft: « Men 
verhaalt daar dat de lichtelfen..... des nachts in de weilanden 
in reidansen zich vertoonen; dat zij bij het opkomen der 
eerste zonnestralen verdwijnen of in de lucht opstijgen, en 
door den weligen groei van het gras in eenen ronden kring, 
ter plaatse waar zij dansten, sporen van hunne of hare 
verschijning achterlaten.......... Die groei- en wasdom 
aanbrengende eigenschap van den voetdruk nemen wij niet 
alleen bij de dansen der lichtalven, maar ook elders.... 
waar;.... lets dat mede het gevolg van St. Ursula s’ voetstap 
moet geweest zijn, aangezien Bertram Poggwitsch verhaalt, 
dat hij in 1559, eenige dagen op Helgoland doorgebracht 
~ hebbende, bij die gelegenheid aldaar in het gras gezien heeft 
verscheiden voetstappen, die zich door eene donkerder kleur 
van het gras kenmerkten, en die de inwoners hem aanwezen 
als voetstappen, welke gemaakt zouden zijn door St. Ursula, 
bij gelegenheid dat zij uit Engeland naar dit eiland over- 
scheepte. .,.... > 


— 112 — 


- Westerhoff merkt verder op dat de heksenkringen, 
wanneer daarbij niet de weelderige grascirkels maar 
daarentegen de kale plekken of kale ringen op den voorgrond 
treden, in oude tijden werden toegeschreven aan zwarte of 
donkere alven; en hij staaft ook weer deze bewering door 
talrijke aanhalingen, die ik hier echter, om niet te uitvoering 
te worden, niet zal weergeven. 

« Geen wonder », — aldus gaat D" Westerhoff voort, 
— dat deze bovennatuurlijke wording onzer heksenkringen 
aan die kringen zelve ook eene hooge, bovennatuurlijke en 
mysterieuse beteekenis gaf, en de bijgeloovige menigte er ook 
allerlei bovennatuurlijke eigenschappen aan toeschreef, en ze 
met een’ heiligen eerbied, onder vrees en bevinge beschouwde, 
iets dat even als het geloof aan hekserij zelf, in onze dagen 
bij sommigen nog voortleeft..... Wij behoeven hier.... 
slechts te wijzen op het volksgeloof dat binnen die kringen 
schatten zullen begraven zijn, welke niet dan onder den 
bijstand eener tooverheks of van den duivel zelven gevonden 
en verkregen kunnen worden; dat er ’snachts bij maneschijn, 
padden in rondkruipen, die zich soms tot eene vervaarlijke 
grootte uitzetten, en dan de voorbijgangers met groote, 
uitpuilende en vurige oogen vervolgen; waarom sommige 
bijgeloovigen en vreesachtigen ze dan ook met zorg dvs 
nachts vermijden; dat het, zooals Roelants opgeeft, in 
Gelderland en ook in Jerland, een volksgeloof is dat het 
niemand geoorloofd zij de groene grascirkels af te maaien; 
dat sommigen gelooven dat het afweiden dezer groene 
ringen door het melkvee schadelijk op de boterwording | 
werkt; dat men in Engeland nog gelooft, dat hij, die op den 
erond waarop zulke cirkels voorkomen, een huis bouwt en 
bewoont, buitengewoon voorspoedig zal zijn; dat, volgens 
Buddingh, in Gelderland de ouders hunnen_ kinderen 
verbieden op zulke kringen van welig gras te trappen; dat 


— 113 — 


de landlieden in Lotharingen, volgens de verzekering van 
mevrouw Elise Voyart, dezelve niet dan onder vrees en 
beving naderen; dat het — volgens het schrijven van Bose 
— in Frankrijk onmogelijk is sommige personen te bewezgen, 
deze cirkels binnen te treden, hoewel zij verzekeren dezelve 
meermalen onwetend, bij nacht betreden te hebben, zonder 
daarvan eenig nadeel te ondervinden, en eindelijk... dat 
volgens Braun in Zweden onder ’t volk het bijgeloof heerscht, 
dat voor hem, die binnen deze danscirkels raakt, de Alven 
zichtbaar zullen worden niet alleen, maar ook zoodanig 
persoon dan geheel in hare macht geraakt, dat zij hem dan 
echter geen kwaad doen, maar bloot met hem stoeien. » 


Overgaande van de bovennatuurlijke verklaringen, die 
men gegeven heeft van ’t ontstaan der heksenringen, tot de 
natuurlijke verklaringen, wil ik eerst melding maken van de 
meening van Linnaeus, die het er voor hield dat de heksen- 
kringen worden gevormd op plaatsen, waar paarden en 
runderen hunne urine hebben geloosd. Over die meening 
behoeft hier nauwlijks te worden gesproken, daar zulke 
« pisplekken », die bij droog, zonnig weer op ‘t weiland 
ontstaan, er geheel anders uitzien dan heksenkringen. 
't Zijn eenvoudig grootere of kleinere cirkelvormige plekken, 
waar het gras verdord is. Zij vertoonen zich ook ’t volgende 
jaar niet meer, zooals de heksenringen doen, die ieder jaar 
wijder worden, en eerst verdwijnen, nadat zij in den loop 
der jaren op verscheiden plaatsen zoodanig zijn verbrokkeld, 
dat de onderlinge samenhang der stukken niet meer zicht- 
baar is; waarbij echter vaak ieder stuk zich weer tot een’ 
aparten ring vervormt. 

Uilkens schreef het onstaan der heksenkringen toe aan 
de samenstelling van den onderliggenden grond of aan uit- 
dampingen van dezen. Hij vergeleek de hersenkringen bij 

8 


— 114 — 


de geile plekken(« Geilstellen »,zooals de Duitschers zeggen) 
in ’t graanland. Maar, nog daargelaten alwat verder tegen 
deze opvatting zou kunnen pleiten, de voortdurende uitbrei- 
ding der heksenkringen is daarmee in ‘t geheel niet in 
overeenstemming. 

Jessop en Walker schreven de heksenkringen toe aan 
de werking van den bliksem; anderen meenden datzij zouden 
worden veroorzaakt door hooioppers, die bij regenachtig 
weder lang op het land bebben gestaan; sommigen eindelijk 
hielden de heksenkringen voor het werk van mieren. 

Tegen de theorie van den bliksem en tegen die van de 
hooioppers pleit, onder meer, ook alweer het feit dat de 
heksenkringen jaren blijven bestaan en zich ieder jaar uit- 
breiden. Waren mieren de oorzaak van ’t ontstaan dezer 
vormingen, dan zou eene geleidelijke uitbreiding voor de 
hand liggen, — maar nooit heeft men mieren in de heksen- 
kringen aangetroffen. Bovendien werpen de mieren aard- 
hoopen op, en werken zij daardoor nooit een’ weelderigen 
grasgroei in de hand; eer het tegendeel. Nog wil ik even 
— meer bij wijze van curiositeit, — vermelden dat ik een 
30 jaren geleden in ’t Noorden van Groningen de meening 
hoorde verkondigen: dat heksenkringen altijd daar zouden 
ontstaan, waar eene koe door een’ stier besprongen was 
geworden. 


De eerste, die eene aannemelijke verklaring van het ont- 
staan der heksenkringen gaf, was William Hyde Wollaston, 
die zijne theorie in de« Philosophical Transactions » van 
1807 ontwikkelde. Wollaston begint met de aandacht te 
vestigen op het feit dat men in bepaalde tijden des jaars aan 
den rand van den donkergroenen grasring paddestoelen 
vindt. Deze paddestoelen nu beschouwt hij als de uitslui- 
tende oorzaak van de heksenkringen, waarvan hij zich het 


— 115 — 


ontstaan als volgt denkt (1). In ’t begin groeide ergens op 
de weide een groep paddestoelen. Het in den grond ver- 
toevende mycelium heeft zich vervolgens uitgebreid, en wel, 
—als er geen bijzondere redenen zijn, waarom dit niet 
aldus zou geschieden, — in alle richtingen even sterk. 
Tegen den tijd, waarop zich de eigenlijke paddestoelen (de 
vruchtlichamen) ontwikkelen, komen deze dus te staan in 
een’ kring rondom de plek, waarop zij ‘t vorige jaar stonden. 
Waarom komen op laatstbedoelde plek zelve het volgende 
jaar geen paddestoelen weer? Omdat — zegt Wollaston — 
het mycelium aldaarin den grond is doodgegaan, wijl de 
bodem door den groei der zwammen het vorige jaar te veel 
is uitgeput geworden, om nog voedsel voor dat mycelium te 
kunnen opleveren. Maar is die plek ongeschikt geworden 
voor den groei van paddestoelen, — voor den grasgroei is 
zij bij uitnemendheid geschikt geworden ; want de padde- 
stoelen (de vruchtlichamen nl., die zich als gesteelde hoeden 
boven den grond verheffen) hebben een kort leven; zij ver- 
gaan spoedig, en daar zij veel voedende stoffen bevatten, 
maken zij den grond zeer vruchtbaar. Van daar dat, nadat 
eerst op eene bepaalde plek van de weide paddestoelen heb- 
ben gestaan, het volgende jaar deze plek wordt aangeduid 
door bijzonder weelderigen grasgroei, terwijl de bewuste 
plek wordt omgeven door een’ kring van paddestoelen. Een 
volgend jaar sterft het mycelium weer afin den laatstbe- 


(1) Waar ik hier Wollaston's verklaring weergeef, houd ik mij in 
’t wezen der zaak aan de opvatting van dien geleerde ; maar ik breng 
haar in overeenstemming met wat ons later dc wetenschap omtrent den 
bouw en de voortplanting der paddestoelen heeft geleerd. Zoo laat 
Wollaston de paddestoelen zich voortplanten door « zaden » ; wij weten 
dat zij dit doen door « sporen »; maar tevens dat een hoop padde- 
stoelen zich vooral uitbreidt door uitbreiding van het mycelium door het 
substraat heen. 


— 116 — 


doelden kring, die nu bijzonder sterk gemest is door de ster- 
vende paddestoelen, zoodat het gras daar nu hooger staat dan 
in het midden van de plek, dat een jaar langer geleden eene 
dusdanige bemesting ontving;en aan den buitenrand van den 
weligen grasring vertoont zich weer een kring paddestoelen. 
Maar terwijl de paddestoelen slechts aan den rand van den 
weligen grasring bemerkbaar zijn, strekt in den grond zich 
het mycelium reeds veel verder uit; en daar dit mycelium veel 
voedsel en vooral ook veel vocht tot zich trekt,in ’t bijzonder 
tegen den tijd dat de zich snel ontwikkelende paddestoelen 
ontstaan, zoo vormt zich rondom den weligen grasring een 
ring waar het gras slecht groeit, verwelkt of zelfs sterft. 

Westerhoff, de theorie van Wollaston vermeldende, 
resumeert haar aldus: « dat de paddestoel, die eens het cen- 
trum van den cirkelinnam, het vermogen bezit om den grond 
zoodanig uit te putten, dat zijne opvolgers op die plek geen 
voedsel genoeg meer vinden om zich te kunnen ontwikke- 
len; dat de jonge paddestoeltjes, die uit het zaad (1) der oude 
voortkomen, daarom buiten af het tekort dat zij noodig heb- 
ben, moetende zoeken, zich al meer en meer van het stam- 
huis of middenpunt verwijderen en daardoor een’ kring 
vormen, die zich van jaar tot jaar uitbreidt; en eindelijk dat 
de jaarlijks wegstervende paddestoelen door hare vrucht- 
baar makende bestanddeelen aan het gras tot een krachtigen 
mest verstrekken, waardoor het weliger tiert en donkerder 
van kleur wordt dan het omringende, *t welk die bemesting 
niet ontvangt. » 

Twee zaken zijn het die bij de verklaring van de 
heksenringen te pas komen: 1° het groote gehalte aan 
plantenvoedsel, dat de paddestoelen bevatten, waardoor deze, 


(1) Zie de noot op b]. 115 van dit opstel ! 


— 117 — 


nadat zij gestorven zijn, den grond zeer vruchtbaar maken, 
2° het uitputten van den grond door den groei der padde- 
stoelen, wijl zij er zooveel voedende stoffen en water uit 
opnemen. 

Wat het eerste punt betreft: het is van algemeene 
bekendheid, dat de paddestoelen zeer rijk zijn aan voedende 
stoffen, met name aan stikstofhoudende organische stoffen 
alsmedeaan phosphorzure kali. Dat zijdus én een uitstekend 
voedsel voor den mensch en eene uitstekende meststof voor 
den grond zijn, ligt voor de hand. Ten overvloede nam D" 
Westerhoff nog de volgende proef: « Wij hebben eene menigte 
paddestoelen verzameld, fijn gesneden, en alzoo in den herfst, 
cirkelvormig op een stuk grasland uitgestrooid. Het vol- 
gende voorjaar zagen wij op die plek een’ hoog groen 
gekleurden en bij uitstek weelderig groeienden grascirkel, 
volkomen gelijk aan dien, welke onze heksenringen daar- 
stellen. Wij kunnen dus met fijn gesneden paddestoelen 
even goed schrijven als de beroemde Franklin zulks met 
gips deed in een klaverveld. » (1) 

Aangaande het tweede punt — de uitputting van den 
grond door de paddestoelen — zegt D' Westerhoff: « Wij: 
vragen.... waaruit het blijkt, dat al die bestanddeelen, welke 
eene scheikundige ontleding van de paddestoelen oplevert, 
juist uit den bodem geput worden?.... Zoo ja, — hoe zich 
dan met die leer laat rijmen het verschijnsel, dat de schrale, 
dorre, onvruchtbare heidevlakten en duinvalleien dikwijls 
zoo vruchtbaar zijn in het voortbrengen van verschillende 
zwamsoorten, rijk aan de opgegeven bestanddeelen ? > Hij 
vraagt: « of men wel mag aannemen, dat de bestanddeelen 
van een’ rijken en uiterst vruchtbaren grond...... door die 


(1) Zie cene noot op blz. 40 van Westerhoffs geschritft. 


— 118 — 


zwam zoo geheel uit dien rijken grond zullen worden weg- 
genomen.... dat er niets, althans niet genoeg voor hare 
nakomelingen overblijft, om zich op dezelfde plek te kunnen 
ontwikkelen...? Zoo ja, — of het dan wel denkbaar is dat 
die verloren bestanddeelen op dat kleine plekje, dat oorspron- 
Kelijk slechts door ééne zwam, die bovendien schier geheel 
worteloos kan genoemd worden, ingenomen is geweest,... 
niet weer door den omringenden grond zullen worden 
vergoed en hersteld ?» 

Westerhoff meent ten slotte « de oorzaak van de 
uitmiddelpuntige groeiwijze der paddestoelen (hij bedoelt het 
zich telken jare verbreiden in grooter kringen), die aan 
onze heksenringen de geboorte geven, te moeten zoeken in 
uitwerpselen, in excrementen, die de wortelen der padde- 
stoelen afscheiden, en die voor den groei van eigen soort 
nadeelig zijn, zoodat er ten gevolge daarvan behoefte voor 
een volgend geslacht bestaat, om nieuwen, verschen en niet 
door zoodanige excrementen verontreinigden grond op te 
te zoeken.» — Hij baseert zich daarbij op de feilen, dat 
in den landbouw in ’talgemeen de noodzakelijkheid van 
vruchtwisseling vast staat, en dat toch de in zijn’ tijd vrij 
algemeen gangbare theorie der bodemuitputting niet in 
staat was vele waarnemingen der praktische landbouwers 
te verklaren. Hij zegt: als men jaren achtereen een zelfde 
gewas op denzelfden bodem heeft geteeld, wil dat gewas 
daar niet meer voort; 00k niet wanneer men telken jare 
door rijke bemesting de door dat gewas aan den bodem 
onttrokken plantenvoedingstoffen ruimschoots aan den grond 
teruggeeft. Daaruit concludeert hij terecht : bodem- 
uitputting kan niet de oorzaak wezen van het feit dat een 
zelfde gewas niet jaren achtereen op denzelfden bodem goed 
wil groeien. — Tegenwoordig weten wij dat de jaren 
achtereen voortgezette teelt van hetzelfde gewas op den 


— 119 — 


zelfden grond op den duur aanleiding geeft tot sterke vermeer- 
dering van de parasieten van dit gewas; en dat daaraan 
yooral moet worden toegeschreven dat het gewas op den 
duur op dien grond, waar het te vaak weerkeerde, niet meer 
wil gedijen. De bietenmoeheid van den bodem is gebleken 
te worden veroorzaakt door het bietenaaltje (Heterodera 
Schachtii); en hetzelfde wormpje doet in de provincie 
Groningen, waar sedert jaren de teelt van haver sterk werd 
overdreven, dit laatstgenoemde gewas maar al te vaak 
mislukken. De zoogenoemde « klavermoeheid » is nu 
eens ’t gevolg van de sterke vermeerdering van het stengel- 
aaltje (Tylenchus devastatrix), dan weer van die van de 
klaverkankerzwam (Sclerotinia Trifoliorum Peziza_ cibo- 
rioides). Viasbrand op akkers, waar vlas in zeker tijds- 
verloop te vaak weerkeert, wordt insgelijks door een’ 
parasiet teweeg gebracht, zooals wij reeds lang vermoedden 
maar sedert kort pas weten. (Zie dezen jaargang van dit 
tijdschrift, bl. 47). — Maar in den tijd van Dt Westerhoff | 
waren de bovenvermelde feiten nog niet bekend; men kon 
niet vermoeden dat de onmogelijkheid om zeker gewas meer 
dan zeker aantal jaren op denzelfden grond te laten terug- 
keeren, zou moeten worden toegeschreven aan parasieten. 
Westerhoff zag het onvoldoende van de in zijnen tijd door 
de meeste geleerden omhelsde « uitputtingsthéorie » in, en 
keerde daarom terug tot de het eerst door den Leidschen 
Professor 8. J. Brugmans (1785) verkondigde leer, volgens 
welke de planten door hare wortels stoffen zouden afscheiden, 
schadelijk voor haar leven, zoodat zij op den duur den bodem 
voor zich zelven ongeschikt zouden maken; terwijl de door 
eene bepaalde plant uitgescheiden stoffen voor de meeste 
andere planten niet schadelijk, zelfs voedzaam zouden wezen. 
Deze leer, die een tijd lang door onderscheiden geleerden 
werd gehuldigd (Ingenhousz, Senebier, Treviranus, Decan- 


dolle, Liebig), was reeds ten tijde toen Westerhoff zijne 
verhandeling over de heksenkringen schreef, vrij algemeen 
verlaten, nadat o. a. Linck, Meyen, Wiegmann, von Mohl, 
Schleiden en anderen haar hadden bestreden of weerlegd. 

Met Westerhoff terugkeeren tot de verouderde en zon- 
der twijfel onjuiste leer der uitscheiding door de wortels 
van stoffen, die schadelijk zijn voor de plant zelve, — dat 
doen wij natuurlijk niet. Toch geloof ik dat het niet over- 
bodig is, enkele bezwaren, die de Groningsche geleerde 
inbracht tegen de verklaring van Wollaston, nader te bespre- 
ken, welke verklaring overigens tegenwoordig algemeen 
wordt aangenomen. (Zie 0. a, Sorauer’s « Handbuch der 
Pflanzenkrankheiten », 2° druk, II, bl. 270). 

De zwammen kunnen niet, zooals de bladgroen bevat- 
tende gewassen, haar lichaam opbouwen uitsluitend uit 
koolzuurgas, water en een aantal anorganische zouten, dus 
uitsluitend uit anorganische stoffen van lucht en bodem; zij 
hebben voor haar bestaan en voor hare voortplanting, even 
goel als de dieren, ook organische stoffen noodig, dat zijn 
stoffen van plantaardigen of dierlijken oorsprong. Waar 
Westerhoff spreekt van « schrale zandvlakten », waarop de 
paddestoelen weelderig gedijen, moet de opmerking worden 
gemaakt, dat paddestoelen veelvuldig groeien op boschgrond, 
die rijk is aan bladaarde en waarin hier en daar overblijf- 


selen van boomwortels verscholen zijn, — alsmede soms op 
heigrond, die in zijne bovenste lagen ook alweer veel humus, 
als overblijfsel van plantengroei bevat, — maar dat padde- 


stoelen nief gedijen op schralen zandgrond, waarin geene 
organische stoffen aanwezig zijn. 

Anorganische stoffen trekken de paddestoelen ook veel 
uit den grond; maar ik geloof niet dat de onttrekking alleen 
van deze gedurende eenigen tijd, den bodem voor den groei 
van nieuwe paddestoelen zou ongeschikt maken; ook voor 


Boe ee 


paddestoelen lijkt de leer der bodemuitputting in dit opzicht 
onaannemelijk. Met de organische stoffen, die toch in den 
bodem der weiden veelal in niet al te groote hoeveelheid 
aanwezig zijn, is het wat anders. —  Bovendien schijnt 
D' Westerhoff van den bouw van een paddestoel geen juist 
denkbeeld te hebben gehad. Hij noemt zoo’n paddestoel 
« schier geheel wortelloos ». Nu ja, wortels, in plantkun- 
digen zin, bezit een paddestoel in ’t geheel niet; maar wel 
onderaardsche organen. Terwijl namenlijk de eigenlijke 
paddestoelen de vruchtlichamen der zwam zijn, die gedurende 
slechts een klein gedeeite des jaars zich vertoonen en een 
zeer kortstondig bestaan hebben, vindt men het geheele jaar 
door inden grond de tallooze myceeldraden, die zich tus- 
schen de aarddeeltjes heenslingeren, groote hoeveelheden 
organische en anorganische stoffen uit den grond opnemen 
en vooral veel water behoeven. — En evenals zich de wor- 
tels van hoogere planten juist in die aardlagen vertakken, 
waar zich de meeste voedende stoffen bevinden, zoo vertak- 
ken zich de myceeldraden van de zwam ook bij voorkeur 
daar, waar de meeste voedende stoffen aanwezig zijn. Van 
daar dat men ieder jaar eene rijke myceelvertakking krijgt : 
niet weer op de plaats waar het mycelium zich het vorige 
jaar bevond, maar aan den buitenrand van dien kring, waar 
tot dusver nog geen mycelium leefde. Aanvankelijk ontstaat 
daar eenvoudig eene myceliumvertakking in den grond ; eerst 
later — op bepaalde tijden des jaars — ontstaan de vrucht- 
lichamen of paddestoelen. Het voortgroeiende mycelium, 
dat met dicht opeengedrongen en door elkaar heen geslin- 
gerde strengen den grond in alle richtingen doorkruist, ont- 
trekt ontzachelijk groote hoeveelheden voedende stoffen en 
zeer veel water aan den bodem; geen wonder dat het gras op 
die plaatsen verwelkt. Het ergst wordt het daarmee gesteld 
in den tijd dat zich de paddestoelen vormen, die in zeer 


ae 


korten tijd ontstaan, en voor hare vorming natuurlijk zeer 
veel water en voedende stoffen behoeven. Maar ’t leven der 
paddestoelen is slechts zeer kort, en haar lichaam is zeer 
vergankelijk. Nauwlijks zijn zij gevormd of zij sterven, 
maken den grond vruchtbaar, en geven aanleiding tot bijzon- 
der weelderigen grasgroei. Soms treedt die weelderige 
grasgroei reeds te voorschijn nog vodrdat alle paddestoelen 
zich ontwikkeld hebben; dan ziet men paddestoelen in den 
buitenrand van den weelderigen graskring, anders alleen 
op den verwelkten kring rondom den weelderigen. 

Het mycelium van eene Agaricus-soort of van eenige 
andere soort van paddestoel vormt sommige jaren en onder 
sommige omstandigheden vele vruchtlichamen (padde- 
stoelen), onder andere omstandigheden weinige of geene. 
En het laat zich inzien, dat daarvan het gevolg is in sommige 
jaren een sterk aangeduide weelderige, zeer donkergroene 
graskring, terwijl in andere jaren zoodanige weelderige 
graskring nauwlijks of in *t geheel niet te onderscheiden is, 
waardoor dan de verdorde ring des te meer in ’t oog valt. 
Zoo is zonder twijfel het « tjeinmolenpad » (de « eerste soort 
van heksenkringen », waarvan D* Westerhoff spreekt) een 
heksenkring met scherp aangeduiden, buitensten, kalen 
kring en zonder eenigszins duidelijk zichtbaren weelderige 
grasring geweest. 

De kale ring rondom den weelderige grasring is niet 
altijd uitsluitend te wijten aan uitputting van den grond (aan 
organische en anorganische stoffen en water), veroorzaakt 
door het mycelium, maar ook wel daaraan dat het myce- 
lium de graswortels doodt. Dit doet het mycelium van 
Agaricus oreades' en A. giganteus, niet dat- van A. cam- 
pestris en A. multifidus; althans volgens de verzekering 


van Sorauer. 
Sorauer heeft in zijn « Handbuch der Pflanzenkrank- 


heiten » (II, bl. 270) zooveel mogelijk alles meegedeeldw at 
omtrent de heksenkringen bekend is geworden. Kchter is 
het bevreemdend, niet dat hij van Westerhoff’s verhandeling 
geen gewag maakt (wat zeer wel te begrijpen is, daar deze 
verhandeling in ’t Nederlandsch is verschenen en zelfs in 
Nederland niet veel bekend is geworden), maar dat hij 
ook van Wollaston’s geschrift, dat in de « Philosophical 
Transactions » verscheen, geen melding maakt, en zich 
bepaalt tot de aanhaling van schrijvers uit de laatste helft der 
19° eeuw. Toch is de verklaring, die Sorauer geeft, in den 
grond der zaak dezelfde als die van Wollaston, welke 
verklaring trouwens tegenwoordig algemeen wordt aan- 
genomen. | 

Van wat verder voor merkwaardigs omtrent de heksen- 
kringen in Sorauers boek en bij de door hem aangehaalde 
auteurs voorkomt, maak ik melding 1° van de waarnemingen 
dat de heksenkringen zich eerst zouden vertoonen na eene 
sterke bemesting met superpbosphaat, terwijl op de met 
stikstof bemeste perceelen geen paddestoelen en dus ook geen 
heksenkringen zouden ontstaan (1); — 2° van de onder- 
zoekingen van Gilbert en Warrington (2) en van Cailletet 
(3), waaruit blijkt dat de groei van paddestoelen op een’ 
bepaalden bodem dien bodem doet verarmen aan stikstof, 
pbosphorzuur en alkalién, wat ook met den bodem der 
heksenkringen het geval bleek te zijn; — 3° van de waarne- 
mingen van Lawes en Gilbert (4) omtrent het veranderen 


(1) « The chemistry of « Fairy rings »; in « Gardeners Chronicle », 
18 3,1, 700. 

(2) « Jahresbericht fiir Agriculturchemie », 1883, (bl. 309.) 

(3) « Comptes rendus de l’Académie des Sciences. » Deel LX XXII, 
bl. 1205. 

(4) Biedermann’s Centralblatt fiir Agriculturchemie, 1876, bl. 414. 
Lawes en Gilbert bevonden dat binnen de heksenkringen de roode kla- 
ver en de Lathyrus verdwenen, maar dat witte klaver er over bleef. 


ie 


van de vegetatie (althans wat de Leguminosen aangaat) op de 
plekken waar heksenringen ontstaan; — 4° van de soorten 
van paddestoelen, die men in de heksenringen heeft waar- 
genomen, nl. Agaricus campestris, A. multifidus, A .oreades, 
A. giganteus, A. nudus, Hygrophorus coccineus, H. vir- 
gineus en Clavaria vermicularis. Ik kan er nog bijvoegen, 
dat door ons in eene weide in het Vondelpark bij Amster- 
dam een heksenkring werd waargenomen, waarin zich in 
grooten getale vertoonde Lepiola procera (de « parasol- 
zwam »). 


Aan ’t einde van mijne bespreking van de heksenkrin- 
gen gekomen, lijkt het mij niet ongeschikt, nog in ’t kort 
een duidelijk overzicht te geven van de wijze, waarop deze 
heksenkringen ontstaan. 

Stel dat op eene bepaalde plaats eene spore van een 
paddestoel is neergevallen, dan kan zich daaruit een myce- 
lium vormen, dat zich in alle richtingen in den grond uit- 
breidt; later ontstaan, onder daarvoor gunstige omstandig- 
heden, paddestoelen boven den grond. Dat mycelium breidt 
zich langzamerhand en regelmatig uit, terwijl het vroeger 
gevormde mycelium afsterft. Men krijgt dus in het tweede 
jaar een’ kring levend mycelium rondom het afgestorven 
centrum. In den zomer of ’t najaar vormt die kring van 
levend mycelium hier en daar paddestoelen; echter kan die 
paddestoelvorming ook uitblijven: dat hangt van verschil- 
lende invloeden, 0.a. van de weergesteldheid af. Het derde 
jaar breidt zich het mycelium alweer straalsgewijs uit; en 
wel steeds naar buiten toe, omdat daar tot dusver nog geen 
mycelium was en voedende stoffen daar in den grond in vol- 
doende mate aanwezig zijn; niet naar binnen toe, omdat de 
grond daar met mycelium doorwoekerd is, dat den bodem 
van vele voor den groei der zwammen noodzakelijke stoffen 


— 125 — 


heeft beroofd, en dat nog blijft doen, zoolang het nog niet is 
afgestorven. | 

In het algemeen zal er geen reden wezen, waarom het 
mycelium zich in de eene richting meer zou uitbreiden dan 
in de andere; de natuurlijke uitbreiding geschiedt dus ieder 
jaar in concentrische cirkels. Daarvan wordt echter soms 
wel afgeweken, bijv. wanneer de omgevende grond op de 
eene plaats meer voedende stoffen voor de zwamdraden bezit 
dan op de andere. Dat is de oorzaak dat er naast zuiver 
cirkelvormige heksenkringen, ook heksenkringen zijn, waar- 
van de omtrek onregelmatig is; en andere, die hier en daar 
afgebroken zijn, wanneer nl. op bepaalde plaatsen het myce- 
lium, wegens onvoldoende hoeveelheid voedsel in den grond 
of wel om andere redenen, zich niet uitbreidt. Maar de 
normale vorm van den heksenkring is de zuivere cirkel. 

Waar het mycelium in sterke mate ontwikkeld is, daar 
sterft het gras, of althans het groeit slecht, omdat het myce- 
lium den grond daar van voedende stoffen en vooral van 
water berooft. Daarvandaan dat de heksenkringen bij 
droog weer het best waar te nemen zijn. bij vochtig weer 
kan de bodem dikwijls genoeg water bevatten én voor 
‘t gras én voor de zwamdraden. 

Wanneer de paddestoelen zich vormen — dit geschiedt 
zeer snel — dan wordt in korten tijd voor de vorming daar- 
van veel water en veel plantenvoedsel aan den grond ont- 
trokken; maar deze paddestoelen zijn zeer vergankelijk: na 
weinige weken zijn zij geheel en al vergaan, en dan vormen 
zij een zeer rijk plantenvoedsel. Vandaar dat zich binnen 
den kalen buitensten ring een welige grasring vormt, bemest 
door de gestorven paddestoelenen myceeldraden. Wanneer 
een weelderige paddestoelvorming is voorafgegaan, valt deze 
donkergroene weelderige grasring veel meer in ’t oog dan in 
andere jaren. 


— 126 — 


Ook vlak om den kalen buitensten ring heen, waar het 
gras slecht groeit of sterft, vindt men soms tijdelijk een’ 
weligen grasring. Het schijnt namenlijk dat de zwam- 
draden, als zij met de graswortels in aanraking komen, eerst 
beginnen met deze tot verhoogde werkzaamheid te prikken. 
Zoo wordt in het buitenste gedeelte van het verbreidings- 
gebied der zwam (waar nog maar weinig zwamdraden zijn) 
de grasgroei tijdelijk sterker dan normaal. Weldra echter 
wordt het mycelium z66 machtig, z66 sterk ontwikkeld, dat 
het niets meer baat of de wortels al eerst eene verhoogde 
werkzaamheid vertoonden; zij worden geheel omsponnen 
door zwamdraden en kunnen niet meer water genoeg 
opnemen : het gras verdort, vooral bij droog weer. 

Men beweert de heksenkringen te kunnen bestrijden, 
door de aarde langs den rand der kringen in ‘’t najaar her- 
haaldelijk' om te spitten. Daardoor droogt het daar reeds 
aanwezige mycelium, dat zich het volgende jaar sterker zou 
gaan ontwikkelen, uit ; vooral als het omwerken geschiedt 
bij fellen zonneschijn. 


J. Ritrzema Bos. 


Wageningen, 6 Juli 1901. 


DE KLEINSTE ROZENBLADWESP (BLENNOCAMPA PUSILLA KLUG-) 


Ongeveer geheel Nederland door deed dezen zomer de 
kleinste rozenbladwesp tamelijk veel van zich spreken. ‘tls 
een zwart, eenigszins glimmend bladwespje met vuilwitte 
ondereinden der pooten, en met eenigszins troebele, althans 
niet geheel glasheldere vieugels. De lengte bedraagt slechts 
33 mill., de vlucht hoogstens 9 mill. | 


zs ie 


— 127 — 


Deze kleine bladwesp — de Kleinste van de vrij talrijke 
bladwespsoorten, welker larven onze rozen als het tooneel 
harer werkzaamheid uitkiezen — legt hare eieren in de laatste 
helft van Mei aan de randen van rozenbladeren. Vooral de 
wilde soorten zoekt zij daarvoor uit, en van de gekweekte 
vormen vooral de «harde» rozen; de meeste fijnere, Fransche 
rozensoorten hebben er minder van te lijden, hoewel mij 
dezen zomer bleek dat ook deze toch niet geheel vrij blijven. 
Nadat de vrouwelijke bladwesp met haren legboor aan den 
rand van een rozenblad eene insnijding heeft gemaakt, legt 
zij in die insnijding een eitje, dat — zooals algemeen met 
bladwespeieren gebeurt — uit het omgevende weefsel van 
het blad vocht opneemt en daardoor zoodanig opzwelt, dat 
het stevig in de opening in het blad vastgeklemd raakt. Nu 
rolt de bladrand zich naar beneden toe om ; ende ineenrolling 
gaat dikwijls voort tot aan de middennerf toe. Wanneer 
dus, zooals meestal geschiedt, in den linkerrand zoowel als in 
den rechterrand van het blad een eitje wordt gelegd, rolt 
ieder van de bladhelften zich tot de middennerf toe ineen, 
zoodat het geheele blad twee rollen vormt. 

Weidra komt nu uit het eitje eene bastaardrups (1) te 
voorschijn, die in den volwassen toestand 7 mill. lengte 
bereikt; in de eerste jeugd is zij witachtig, later wordt zij 
lichtgroen; ook is zij met borstelachtige haartjes bezet. — 
Dit bastaardrupsje blijft gedurende zijn geheele leven in het 
bladrolletje zich ophouden; het voedt zich van de bladmassa. 
Men treft het daar aan in de maand Juni, soms reeds in Mei, 


(1) Van de ware rupsen, die later in vlinders veranderen, onder- 
scheiden zich de bastaardrupsen of bladwesplarven voornamelijk door 
haar grooter getal ongelede achterlijfspooten (6, 7 of 8 paar: terwijl de 
ware rupsen minstens 2 paar en hoogstens vijf paar hebben.) Ook 
hebben zij een’ meer bolronden kop. 


— Toa. 


soms ook nog in de maand Juli. Als de bastaardrups 
volwassen is, verlaat zij hare schuilplaats; zij laat zich op 
den bodem vallen en kruipt in den grond, alwaar zij 
gedurende het gansche verdere verloop van den zomer, 
_gedurende den herfst en den winter in eenigszins ineen- 
geschrompelden toestand, maar overigens geheel onver- 
anderd, blijft, om eerst in de maand April van ‘t volgende 
jaar zich in een ovaal coconnetje in te spinnen en daarbinnen 
te verpoppen. Weldra komt dan de volwassen bladwesp te 
voorschijn. 

Tegen dezen vijand kan niets worden gedaan dan het 
verwijderen van de ineengekrulde bladeren, zoodra men ze 
opmerkt. 

Overigens is de schade, door de kleinste rozenbladwesp 
teweeg gebracht, niet zoo heel groot : ook omdat de ineen- 
gerolde bladeren toch niet geheel aan hare bestemming 
worden ontrokken, maar vooral omdat de vreterij slechts 
kort duurt. Als de vreterij achter den rug is (midden Juni 
of Juli) groeien de rozenstruiken weer normaal. 

De beschadiging bepaalt zich dikwijls tot enkele 
struiken; van twee naast elkaar groeiende rozen van ver- 
schillende variéteit heeft de eene soms geen enkel blad, dat 
niet ineengerold is, terwijl bij de andere geen enkel aangetast 
blad voorkomt. 


Amsterdam 22 Juli 1901. 
J. RiTzEMA Bos. 


TIJDSCHR, O. PLANTENZ. 1902. Pi. oS. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN- 


Kruidkundig Genootschap DODONABA te Gent. 


] 
H 
7 


T ijdschrif over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Zevende Jaargang. — 5° en 6° Afleveringen. 31 December rgor. 


DE EIKENAARDVLOO (HALTICA ERUCAE OLIV, = H. QUERCETORUM FOUDR. 


| Dezen. zomer. leverden de eikenhakhoutbosschen. in 
Nederland een’ treurigen aanblik op. Zij vertoonden zich 
namenlijk zooals dat zeer dikwijls in den winter ’t geval is, 
wanneer de doode, verdorde bladeren aan het hout zijn blijven 
zitten. Bij nadere. beschouwing echter bleken die bruine 
eikenbladeren er toch anders uit te zien dan met de bladeren 
*t geval is, die men soms nog in den winter aan de eiken 
vindt; zij bleken nl. te bestaan alleen uit de benedenste opper- 
huid en uit de nerven met hare vertakkingen, ook de aller- 
fijnste. Zij waren wat. men noemt, « geskeleteerd ». Vooral 
wanneer men ze tegen ’t licht hield, was dat duidelijk te 
zien. | 

De plaag deed zich vooral voor op de Veluwe, bij Nijmegen, 
in het Gooi en in vele andere streken van Nederland, maar 
ook. in aangrenzende landen. Het meest werd het eikenhak- 
hout er door geteisterd; maar hier en daar waren ook de 
opgaande boomen niet vrij gebleven. . Alleen op plaatsen, 


9 


— 130 — 


waar het eikenhakhout meer of min overschaduwd werd door 
hooger geboomte, was het voor ’t grootste gedeelte nog in het 
bezit van normale groene bladeren gebleven. | 

Tallooze malen werd mij het insekt gestuurd, dat — en 
te recht —, als de oorzaak der plaag werd beschouw4d;. her- 
haaldelijk ook werd er in de couranten over geschreven en in 
vergaderingen over gesproken. 

Toch acht ik het gewenscht, dit insekt ook nog in dit 
tijidschrift te bespreken, daar de mededeelingen, welke men 
daarover in de bladen las, niet altijd volkomen juist waren, 
en daar ik enkele punten hier ter sprake wil brengen, welke 
in de couranten-artikelen niet werden aangeroerd. 

Het insekt behoort tot de Aardvlooten, dat zijn zulke 
kevertjes uit de familie der Goudhanen of Bladkevers(Chry- 
someliden), welke door het vermogen om te springen gekarak- 
teriseerd zijn, en in verband daarmee de dijen der achterpooten 
zeer dik hebben. bij het springen toch doen vooral die 
spieren dienst, welke in de dijen der achterpooten gelegen 
zijn, en deze lichaamsdeelen moeten dus wel zeer sterk ont- 
wikkeld wezen. | 

Den naam « Aardvlooien » dragen deze kevertjes eens- 
deels naar hun springvermogen, anderdeels naar het feit, dat 
de meeste soorten vooral kiemplanten of in ’t algemeen heel 
jonge planten aantasten, en dus gevonden worden ’t zij op 
deze planten zelve of op den grond daartusschen. 

De eikenaardvloo is eene 4-5 mill. lange, metaalachtig 
groene, dikwijls blauwachtig. schitterende aardvloosoort. 
Eene uitvoerige beschrijving van deze soort, waarbij dan ook 
de verschillen ter sprake zouden moeten komen, die haar 
van hare verwanten onderscheiden, schijnt mij hier minder 
op hare plaats te zijn. Ik wil alleen maar meedeelen dat 
de eikenaardvloo zeer veel gelijkt op de zoogenoemde « kool- 
aardvloo, » (Haltica oleracea L.), die in moestuinen schadelijk 


— 131 — 


is voor jonge kool-, knollen-, rapen-, bitterkersplanten. 
Ratzeburg (1), die reeds de schade, door de eikenaardvloo 
aan eikenhout teweeggebracht, waarnam, heeft dan ook de 
beide soorten met elkaar verward, en schreef de eikenbescha- 
diging aan de koolaardvloo toe. Laatstgenoemde is iets 
kleiner dan de eikenaardvloo, en verder van deze te onder- 
scheiden door het gemis van eene overlangsche, eenigszins 
verheven plooi, over ieder dekschild van den schouder tot 
het uiteinde van het dekschild zich uitstrekkende. Zoo- 
danige plooi, die trouwens in ‘t midden somtijds minder 
duidelijk en zelfs nauwlijks si eens is, is voor de eiken- 
aardvloo kenmerkend. 

De eikenaardvloo brengt den winter door in den staat 
van volwassen dier, en wel verscholen onder afgevallen 
bladeren en ruigte, dat den bodem bedekt, tusschen mos, 
heistruiken, grasplanten, enz., die daar groeien, ook wel een 
klein eindje in den grond verscholen, soms in reten van de 
schors der boomen, onder schorsschubben, enz. Zij ont- 
waakt uit den winterslaap in ’t voorjaar, ten tijde van het 
uitbotten der eikenknoppen. . 

Wanneer de aardvlooien dan in grooten getale op het 
jonge groen verschijnen, doen zij soms aanmerkelijke schade. 
Weldra leggen zijdan hare gele eihoopjes aan den onderkant 
der zich intusschen ontwikkeld hebbende bladeren. Zoo’n 
eihoopje bestaat uit 10 a 20 ongeveer cylindrieke eitjes, die 
aan hunne uiteinden eenigszins afgerond zijn. Hoevele 
eieren een enkele vrouwelijke kever in ’t geheel in een voor- 
jaar legt, schijnt niet zeker bekend te zijn; althans ik vond 
het nergens aangegeven, en ook ik had geen gelegenheid, 
het waar te nemen. Afgaande op wat verwante soorten 


(1) « Die Forstinsekten », I, bl. 198. 


— 132 — 


doen, kan men met tamelijk veel waarschijnlijkheid aanne- 
men, dat de vrouwelijke eikenaardvloo 3 a 4 zulke eihoopjes 
legt, zoodat men zeker niet al te ver van de waarheid af is, 
wanneer men het aantal eieren, door ééne eikenaardvloo 
voortgebracht, schat op gemiddeld 50 stuks. 

De larfjes, die 10 4 14 dagen na het eierleggen te voor- 
schijn komen, zijn aanvankeliik zeer donker van kleur; ja 
zij maken den indruk van geheel zwart te zijn. Later, nadat 
zij wat gegroeid zijn, komt de grauwgrijze grondkleur iets 
meer te voorschijn, maar toch blijft de larve altijd vrij 
donker. . Hoewel nl. de grondtint grauwgrijs is, maakt 
de larve toch altijd den indruk van donker van kleur te 
zijn: de kop is glimmend zwart, evenals het voorborststuk; 
terwijl de overige deelen van het lichaam met dwarsrijen 
van dikke, glimmend zwarte wratten dicht bezet zijn. Bij 
de nog zeer jonge larfjes nu grenzen die zwarte wratten 
bijkans aan elkaar; bij de volwassen exemplaren zijn zij iets 
verder uit elkander geschoven; zoodat bij de volwassen lar- 
ven iets meer van de grondtint in *t oog valt, en deze daar- 
door iets minder zwart lijken dan de nog zeer jonge larven. 
Larven, die gereed zijn om te verpoppen, hebben eene lengte 
van 5 tot 7 mill. 

Boven zei ik dat de eieren aanden onderkant der eiken- 
bladeren in hoopjes worden gelegd. Aanvankelijk leven 
dan ook de jonge larven in groepen bij elkaar op één_ blad; 
langzamerhand verspreiden zij zich verder van elkander en 
gaan van het eeneblad op hetandere over. De larfjes vreten 
in den aanvang alleen de benedenste opperhuid en het blad- 
moes weg, en laten de bovenste opperhuid met de nerven 
over. Zij nemen veel voedsel op, en hebben dus in zeer 
korten tijd een geheel blad van de groene masse beroofd, 
zoodat zoo’n blad geheel geskeleteerd is en bruin wordt. 
Wanneer de larven bijkans volwassen zijn, eten zij ook wel 


— 133 — 


de bovenste opperhuid op, zoodat dan niets dan de nervatuur 
overblijft. 

Volgens Altum legt de eikenaardvloo liever hare eieren 
aan den zomereik (Quercus pedunculata) dan aan den win- 
tereik (Quercus sessilifiora). Hier te lande kan men dien- 
aangaande niet veel waarnemingen doen, daar alleen de 
eerste hier in grooten getale wordt aangekweekt, en de 
wintereik in vele streken betrekkelijk weinig voorkomt. 

De vreterij der larven duurt tot in Juli; dan verlaten 
zij de bladeren om zich te gaan verpoppen hetzij in reten van 
de schors of onder schorsschubben, hetzij in de bladeren en 
ruigte, waarmee de grond bedekt is. 

Na 14 dagen ongeveer komen uit de pop de kevers te 
voorschijn, die de vreterij aan de neg overgeschoten bladeren 
voortzetten totdat de in *t najaar invallende koude ze noopt — 
de winterkwartieren te betrekken. 

Mochten de kevers, die van Augustus af zich weer op 
de eiken vertoonen, gebrek hebbenaan eikenblad, dan vreten 
zij ook wel de bast van jonge eikenscheuten af; of zij begeven 
zich op hazelaars, beuken of elzen of ook wel op ooftboomen, 
die in de buurt mochten staan, en vreten daarvan de bladeren 
op of ook wel de bast der jonge twijgen. V66r verscheiden 
jaren deden zij op die wijze in de nabijheid van Amerongen 
merkelijk schade aan kort geleden geénte appelboompjes; zij 
vraten de bast van de entloten af. 

De volwassen kever laat, evenals de larve, de nerven 
der door hem aangetaste bladeren steeds zitten; maar hij 
vreet wél de beide opperhuiden mee op. : 


De eikenaardvloo komt elk jaar in onze bosschen voor; 
maar het is uitzondering wanneer zij tot 266 sterke vermeer- 
dering komt, dat zij — zooals dit jaar het geval was — de 
eikenbladeren zoodanig van de groene bladmassa berooft, dat 


— 134 — 


de boomen en het hakhout er uitzien alsof ze in den winter- 
staat verkeerden, of wel alsof ze door boschbrand waren 
geteisterd en verzengd.» 

De voortplanting van de eikenaardvlooien is er overi- 
gens wel naar om ieder jaareen dergelijk schadelijk optreden 
mogelijk te maken; en het zijn alleen de ongunstige weers- 
invloeden, die in de meeste jaren de zeer sterke vermeerde- 
ring verhinderen. 

Stel toch dat ieder vrouwelijke kever 50 eieren legt, 
waaruit tegen het einde van het jaar weer 50 kevers zijn 
ontstaan; en stel dat de helft van dezen wijfjes zijn, dan 
bedraagt de nakomelingschap van éénen vrouwelijken kever 
aan het einde van het tweede jaar 25 * 50 = 1250 kevers; 
aan het einde van het derde jaar “= of 625 X 50 == 31.250; 
aan het einde van het vierde jaar as of 15.625 « 50 = 
781.250; terwijl aan het einde van het vijfde jaar de nakome- 
lingschap van één enkel wijfje dicht aan de 20 millioen stuks 
zal bedragen. Daarbij moet niet worden vergeten, dat de 
eikenaardvlooien in veel gunstiger condities zijn dan bijv. 
de koolaardvlooien, die — als zij op een bepaald terrein zich 
als larven ontwikkeld hebben, — daar allicht een volgend 
jaar niet weer de planten vinden, waarop zij kunnen leven 
en hare eieren leggen, zoodat zij naar elders moeten verhui- 
zen, en niet altijd tijdig de vereischte kool- of knollenplanten 
aantreffen. Ettelijke hektaren gronds naast elkaar toch 
zijn met eikenhakhout of met opgaande eiken bedekt, zoodat 
— ook bij zeer sterke vermeerdering — van gedwongen 
verhuizing bij de eikenaardvlooien niet zoo heel licht 
sprake kan zijn. De larven der aardvlooien kunnen niet 
vliegen of springen; zij kunnen zich met hare kleine pooten 
wél van ’t eene blad naar het andere begeven, maar van 
verplaatsing over groote afstanden is bij haar geen sprake. 
Daaruit volgt van zelf, dat van de larven van die aardvloo- 


— 135.— 


soorten, welke op kruidachtige planten leven, als zij op een’ 
bepaalden akker alles hebben opgegeten, velen groote kans 
hebben om van honger te sterven. Den eikenaardvloolarven 
zal zulks niet licht overkomen. De eikenaardvloo kan dus 
— wanneer geene ongunstige invloeden haar aantal vermin- 
deren — ongestoord zich vermeerderen, en aldus telken jare 
in grooter getal voorkomen. 

Maar nu wordt gelukkig in de meeste jaren een groot 
aantal eikenaardvlooien, ‘t zij in den staat van ei, in 
dien van larve, van pop of van kever, door ongunstige 
uitwendige invloeden gedood. Onder deze invloeden, staat 
voorzeker het ongunstige weer vooraan, vooral het koude 
weer in ’t voorjaar. ._Wanneer zich de larven op het eiken- 
loof bevinden, vallen soms zeer koude dagen en nachten in. 
De « ijsheiligen » in de Meimaand zijn bij den landman maar 
al te goed bekend. Hoe vroeger in den tijd het voorjaar 
invalt, hoe vroeger in ’t jaar al wat-in den winterslaap ver- 
keerde, door de heldere zonnestralen uit de sluimering tot 
nieuw leven gewekt wordt, des te meer Kans is er dat later 
invallende koude op dat nieuwe leven van plant en dier scha- 
delijk inwerkt. 

Nu duurde in 1901 de winter buitengew oon lang; alles 
begon zich uitermate laat in den tijd te ontwikkelen. De 
eikenknoppen liepen dan ook heel laat uit, en de eikenaard- 
vlooien kwameneerst heel laat uit hare schuilplaatsen te voor- 
schijn. Maar daarna bleef het ook voortdurend mooi weer, 
zoodat er in ’t voorjaar zeer weinig van de voorhanden eiken- 
aardvloolarven door de koude zullen zijn gestorven. Ook 
gedurende het verdere verloop van den zomer hadden de 
aardvloolarven al zeer weinig van ongunstig weer te lijden. 
Misschien zijn er nog andere, ons onbekende oorzaken, die 
meegewerkt hebben tot het in grooten getale optreden van de 
aardvlooien; maar dat het late invallen van het voorjaar en 


11 B6—— 


het ontbreken van vorst nadat het eenmaal voor goed voorjaar 
was geworden, alsmede de warme, droge zomer de aard- 
vlooienplaag in de eiken zeer heeft in de hand gewerkt, 
mag wel als zeker worden aangenomen. 

Maar nu spreekt het wel van zelf dat het groote aantal 
eikenaardvlooien, dat zich dezen zomer in de eikenbosschen 
heeft ontwikkeld, alle kans heeft, een volgend jaar weer 
eene zeer talrijke nakomelingschap te produceeren. Ja de 
omstandigheden moeten voor deze insekten al zéér ongunstig 
zijn, wanneer zij niet een volgend jaar weer in grooten getale 
optreden, in nog grooteren getale dan dit jaar ’t geval was. 

Ken vorige maal hebben wijdan ook de ervaring opge- 
daan, dat eene eikenaardvlooplaag meer jaren duurt. In de 
jaren 1874-77 vermeerderde zich de aardvloo in vele streken 
van Gelderland en Utrecht in diemate, dat menin denzomer 
1877 bijv.indegansche streek tusschen Arnhemen Wageningen 
geen groen blad meer aan de eiken zag. Het jaar 1878 nu 
was voor de streek tusschen Wageningen en Arnhem een 
meikeverjaar. Reeds vddr de ontwikkeling der eikenknop- 
pen, reeds in April, kwamen de meikevers te voorschijn ; zij 
vraten de zich ontwikkelde knoppen en de reeds voorhanden 
blaadjes aan de eiken schoon op. Toen dit houtgewas aldus 
volkomen ontbladerd was, kKwamen de eikenaardvlooien 
te voorschijn; zij vonden echter niets van hare gading; er 
waren zelfs geene eikenbladeren om er de eieren aan te 
leggen. Mocht ook al een gedeelte van de kevers zich 
" een tijd lang in leven houden door het eten van bladeren 
vah nazelaars, berken, beuken en oofthboomen, van de larven 
kwam nietsterecht,en het was uit met de aardvlooienplaag, 
die reeds drie jaar lang in toenemende mate had gewoed. 
Het eene plantenetende insekt had het andere uitgeroeid. (1 ) 


cinta 


(1) Zie J. Ritzeme Bos, « Tierische Schadlinge und Niitzlinge », bl. 18, 


HBT 


Ernstige aardvlooplagen in de eiken zijn ook in ’t buiten- 
land herhaaldelijk waargenomen. Voorbeelden daarvan 
vindt men vermeld bij Ratzeburg, Taschenberg, Altum en 
Judeich en Nitsche. , 

Het ligt geheel voor de hand, dat in hoofdzaken vooral 
het eikenhakhout wordt aangetast, terwijl de opgaande 
eiken meestal worden gespaard. De aardvlooien, die voor 
‘’t meerendeel op den bodem overwinteren, bereiken gemak- 
kelijker het gebladerte van het lage hakhout dan de kruin der 
hooge boomen. Toch bleef dit jaar op verscheiden plaatsen 
ook het hooge hout er niet vrij van; hier en daar zag men zelfs 
50jarige en oudere eiken, waaraan in den zomer bijkans 
geen groen blad te ontdekken was. 

Aardvlooien houden van zon; op beschaduwde plekken 
vertoeven zij zich gaarne. Zoo zag ik op een gedeelte van 
den Wageningschen Berg, waar men van het oorspronke- 
liike hakhout sommige takken tot boomen heeft laten op- 
schieten, de aardvlooien wél huishouden op deze boomen, 
maar niet op het door deze overschaduwde hakhout. De 
aardvlooien waren hier dus, om de schaduw te ontvlieden, 
meer naar boven getrokken dan men van haar gewend is. — 

De schade, door de eikenaardvloo teweeg gebracht, is 
niet zonder beteekenis; want daar het hakhout door de wer- 
king van dit insekt op vele plaatsen van ’t begin van den 
zomer af een groot deel van zijne groene bladeren mist, heeft 
de assimilatie en dus ook de groei, zoo’n jaar niet veel te 
beteekenen. Wanneer althans een paar jaren van aard- 
vloo-schade elkaar opvolgen, dan moet zeker het hakhout 
een jaar langer dan anders blijven staan, alvorens het ge- 
schikt is om te worden geveld.. Ook de opgaande eiken 
lijjden onder de vreterij, en vormen in de jaren van aard- 
vloovermeerdering slechts een’ zeer dunnen jaarring. 


9d p38..— 


Bestrijdingsmiddelen. Het gaat uiterst moeilijk, iets 
tegen dit insekt te ondernemen. Natuurlijk zou men 
het eikenhakhout in den tijd, dat de larven op de bladeren 
vreten, kunnen bespruiten met eene petroleumemulsie of 
eene andere insektendoodende vloeistof; maar dat zou veel 
te kostbaar worden. Dergelijke bsspuitingen kunnen op 
hare plaats zijn, wanneer het geldt, enkele boomen in tui- 
nen of niet al te groote plantsoenen of parken te reinigen 
van het ongedierte : in het groot zijn ze natuurlijk veel 
te duur in verhouding tot het voordeel, dat men er mee 
bereikt. 

De kevers zou men kunnen bestrijden : a in de winter- 
kwartieren, b op de bladeren. 

Wat betreft de bestrijding der kevers in de. winter- 
kwartieren, wil ik het volgende doen opmerken. Waar 
opgaande boomen onder den aanval van de eikenaardvlooien 
hebben geleden, doet men goed, gedurende den winter de 
stammen van deze zooveel mogelijk van de oneffen schors- 
massa, van de schubben, te ontdoen; want tusschen die 
schorsschubben houden zich vele kevers schuil. Deze 
schorsschilvers met de daartusschen aanwezige kevers kan 
men eenvoudig op den grond laten vallen. Daarna worden 
zij metdeop den grond liggende bladeren en met verder even- 
tuéel aanwezige ruigte op bepaalde plaatsen in het bosch 
tot hoopen bijeengeharkt; en alles wordt in zoo’n hoop 
vermengd met ongebluschte kalk, in dier voege dat men 
telkens eene laag bladeren enz. met eene laag ongebluschte 
kalk laat afwisselen. Vervolgens giet men water op die 
hoopen; de kalk bluscht zich, en de bij de blussching zich 
ontwikkelende warmte doodt de tusschen bladeren, ruigte 
en schorsschubben zittende kevers. Als de hoopen weer 
zijn afgekoeld, kan men de massa weer regelmatig doer het 
bosch heen verbreiden, bijy. met behulp van harken. Het 


— 139 — 


spreekt van zelf dat het middel, hier door mij voorgesteld 
op grond van ervaring bij het dooden van dennenbastaard- 
rupsen opgedaan (1), slechts dan kan worden toegepast, wan- 
neer water in de nabijheid in voldoende hoeveelheid te 
krijgen is; dat het eveneens gemakkelijker en met meer kans 
op goed succés kan worden toegepast, wanneer de bodem 
bloot met afgevallen bladeren bedekt is, dan wanneer hij 
met allerlei kruiden en struikjes begroeid.is.— In hakhout | 
zal het voorgestelde middel wel altijd hoogst bezwaarlijk kun- 
nen worden toegepast; want men heeft daar de ruimte niet, 
om afgevallen bladeren en ruigte behoorlijk bijeen te har- 
ken; en bovendien kruipen op zoodanig terrein vele kevers 
ter overwintering weg in de tallooze gelegenheden, die 
de eikenstompen aanbieden, welke bij elken hak _ blijven 
staan. — In ’talgemeen is een bezwaar tegen het aange- 
geven bestrijdingsmiddel, ook in opgaande bosschen, dat 
men met het bijeenharken van bladeren en ruigte wél 
vele kevers ter verdelging bijeenkrijgt, maar toch ook nog 
weer vele kevers laat ontsnappen, aangezien er van deze 
insekten 06k onder de afgevallen bladeren in den grond 
zelven verscholen zitten, en deze bij de voorgestelde methode 
althans zeker ontkomen. — 

De bestrijding van de eikenaardvlooien moet vooral 
geschieden in ’t voorjaar, als deze op de bladeren zitten : 
dan doen zij als kever ’t meeste kwaad, daar zij de bladeren 
reeds vernielen als deze nog nauwlijks uit den knop geko- 
men zijn; dan leggen zij weldra hunne eieren op de blade- 
ren, en door de kevers tijdig weg te vangen, voorkomt men 
dat; — dan ook zitten de kevers het dichtst in grooten 
getale bijeen, en kan het wegvangen dus het gemakkelijkst 


(1) Zie « Tijdschrift over Plantenziekten », deel I, bl. 17 en 18, 


— 140 — 


geschieden, want in ’t voorjaar zitten de kevers alle op de 
knoppen en de nog niet uitgegroeide bladeren, terwijl zij in 
den nazomer verbreid zijn over de alsdan veel grooter ge- 
worden en tevens veel talrijker bladeren. 

De kevervangst in ’t hakhout zelf moet dus lietst geschie- 
den in ’t voorjaar, hoewel men toch wel degelijk ook in 
’t najaar goed doet, tegen het gedierte op te treden, wanneer 
het alsdan in grooten getale aanwezig is. 

Het wegvangen der kevers moet altijd geschieden op 
gure dagen, liefst bij betrokken lucht; nooit op warme, zon- 
nige dagen, want dan zijn de diertjes te goed wakker, en 
springen zij weg, zoodra tegen de takken of twijgen wordt, 
gestooten. Op gure dagen zonder zonneschijn daarentegen 
zitten zij te dutten; stoot men tegen de takken, dan vallen zij 
op den grond of op het voorwerp, dat men onder die takken 
houdt. » | 

Men neemt dus een instrument om de kevers op te van- 
gen (bijv. een hout, dat zich gaffelvormig splitst, met een 
stukje zeil of een lapje linnen, tusschen de beide gaffelvor- 
mige takken uitgespannen). Met dat instrument in de lin- 
kerhand en een’ stok in de rechterhand loopt een man tus- 
schen het houtgewas door; met den stok slaat hij tegen de 
takken, en op het uitgespannen stuk linnen vangt hij de naar 
beneden vallendekeversop. Telkens weer neemt hij dealdus 
opgevangen kevers van het vanglinnen af en brengt ze in 
eene glazen flesch, die hij bij zich draagt, en waarin wat 
terpentijn is gedaan, om de kevertjes te verdooven. Deze 
flesch wordt telkens met een stop gesloten. 

Op de aangegeven wijze moet zoo’n man, geregeld van 
links naar rechts voortgaande, regelmatig het geheele terrein 
afkloppen; daarbij zorg dragende dat hij zoo min mogelijk de 
struiken in beweging brengt alverens hij er het zeil onder 
gehouden heeft, 


a rn nn 


| 
i 
4 
H 
" 
HI 
f! 
H 
i 


— 141 — 


Dat dit middel in het hakhout wel, in het opgaande ge- 
boomte zeer bezwaarlijk kan worden toegepast, is duidelijk. 
En dat zelfs ook in hakhout de toepassing somszeer moeilijk 
kan wezen, eveneens. 

De eikenaardyloo is een vijand van onze eikenbosschen 
en van ons akkermaalshout, die zich inderdaad zeer moeilijk 
laat bestrijden. Daarom is het gewenscht, zooveel mogelijk 
de al te sterke vermeerdering en verbreiding van dit insekt 
te voorkomen, en wel door te zorgen dat bij de bebossching 
van tot dusver niet voor de houtteelt in gebruik zijnde ter- 
reinen niet al te groote uitgestrektheden, niet al te veel aan 
elkaar grenzende terreinen, met. akkermaalshout worden 
bedekt. Afwisseling tusschen grove denen eik, zoo mogelijk 
weer afgewisseld met beuk en larix, isin ’t algemeen gewenscht 
om eene te sterke uitbreiding van die schadelijke insekten te 
voorkomen, welke uitsluitend of bijkans uitsluitend op ééne 
der genoemde houtsoorten leven. Men vergelijke o. a. het- 
geen op bl.130 enz. van het 3°deel van dit Tijdschrift is gezegd 
naar aanleiding van de dennenknoprups-beschadiging ( Retinia 
turionana) in jonge dennenbosschen. 


Amsterdam, 29 October 1901. 3 


J. RitzemMa Bos. 


DE EIKENPOKKENSCHILDLUIS (ASTERODIASPIS QUERCICOLA SICH. = 
COCCUS VARIOLOSUS RATZEBURG =COCCUS QUERCICOLA NITSCHE.) 


In Februari 1900 zond mij de Heer Frank van Vloten te 
Nunspeet takken van eikenhakhout, bezet met bovenge- 
noemde schildluis. De aangetaste takjes krijgen een zeer 
opmerkelijk voorkomen, door dat deschors rondom de plaats, 


— 142 — 


waar een zoodanig insekt gezeten is, zich tot een walletje 
verdikt. 

Sterft dan later de schildluis en valt zij daarna af, dan 
blijft het walletje met een’ deuk erin over; en zoo krijgt het 
takje of twijgje, dat met een groot aantal schildluizen is bezet, 
een pokdalig voorkomen. Van daar de naam Coccus vario- 
losus, door Ratzeburg aan deze schildluis gegeven (variola = 
pokken), welke soortnaam « variolosus » echter — jammer 
genoeg — voor dien van « quercicola » heeft moeten plaats 
maken, omdat deze soortnaam reeds eerder door Signoret voor 
onze schildluis was gebruikt. 

Plaat II] is genomen naar eene photographie van den 
amanuensis van het phytopathologisch laboratorium Willie 
Commelin Scholten, den heer A. W. Drost. Bij K zit de 
schildluis nog op den tak, door het meer besproken walletje 
omgeven; bij @ is zij afgevallen, en ziet men alleen het wal- 
letje. De geheele oppervlakte van de takken en twijgen, op 
Pl. [Il voorgesteld, ziet er pokdalig uit. 

De hier bedoelde schildluis schijnt bij ons niet veel 
voor te komen; want ik vind nergens aangegeven dat zij 
ergens in Nederland werd aangetroffen, en mij werd zij tot 
dusver nooit als oorzaak van beschadiging toegestuurd. 

De wijfjes van de eikenpokkenschildluis doen zich 
voor als vrij platte, 1,5 tot 2 mill.:lange, geelachtige of groen- 
achtige, halfbolvormige lichaampjes, die echter aan den 
achterkant eenigszins puntig uitloopen. Deze lichaampjes 
echter zijn niet de wijfjes zelve, maar het door dezen afge- 
scheiden hulsel, ’t welk ze bijkans geheel insluit, en dat 266 
dicht tegen de basis van het indruksel binnen den omgeven- 
den schorswal zich aansluit, dat bij het wegnemen van de 
schildluis zelve dikwijls een stuk ervan blijft zitten. Dat 
hulsel gaat aan den rand over in eene bijeenvoeging van 
eene groote menigte fijne, korte wasdraden. 


— 143 — 


Onder dit hulsel nu is de vrouwelijke schildluis zelve 
geplaatst; zij is teer van huid en schijnt in ’t geheel geene 
ledematen te hebben. Nadat de eieren gelegd zijn, trekt het 
lichaam van het wijfje zich samen en neemt voortaan 
slechts het voorste gedeelte vande ruimte onder het schild 
in. Dit voorste gedeelte van hetschild wordt alsdan donker- 
bruin van kleur, terwijl het achtereinde licht gekleurd 
blijft. 
Het hulsel strekt zich bij de vrouwelijke schildluis ook 
aan de buikzijde van het diertje uit; maar het is op den 
rug veel steviger dan aan de buikzijde. Over de rugzijde 
van dit schild loopen twee plooien, die elkaar in ’t midden 
van het ongeveer cirkelvormige schild snijden. De stof, 
waaruit dit schild bestaat, schijnt geene zuiver wasachtige 
substantie te zijn, want zij is niet smeltbaar, terwijl de aan de 
randen van het schild geplaatste draden, die te zamen eene 
soort van franje vormen, uit zuiver was bestaan, en dan ook bij 
verhitting smelten. Deze wasdraden worden afgescheiden 
door kliertjes, welke den rand van het lichaam der wijfjes 
omzoomen. — Pooten zijn, zooals reeds werd gezegd, niet 
zichtbaar. De sprieten zijn zeer klein en bestaan uit slechts 
één enkel lid. Aan weerskanten bevinden zich twee paar 
luchtopeningen of stigma’s, die voor de ademhaling dienst 
doen. | 

Niet a!tijd heeft de vrouwelijke schildluis den hier 
beschreven vorm gehad. De diertjes komen uit het ei als 
zeer kleine larfjes met 3 paar korte pootjes, met zevenledige 
sprieten en met twee draadvormige aanhangselen aan 
t staarteinde, welke ongeveer één vierde gedeelte van de 
lichaamslengte der larve zelve hebben. Een tijd lang 
bewegen zich deze larven vrij rond; hoe lang zij dit doen, 
is niet bekend. Afgaande op wat men in dezen van ver- 
wante soorten — zooals van de San José schildluis — weet, 


— 144 — 


zal zeker de bewegelijkheid der larven niet langer dan eenige 
uren of enkele dagen duren. Over verre afstanden kunnen 
zij zich in dien tijd niet voortbewegen, te meer daar zij klein 
zijn en zeer korte pootjes hebben. Zoo kan het soms lang 
duren yoor een met schildluizen bezette boom of struik een’ 
anderen, die er vlak naast staat, besmet. 

Het mannetje schijnt tot dusver alleen door Signoret te 
zijn waargenomen. Volgens dezen onderzoeker ontwikkelt 
ook dit zich onder een schild, nadat het eerst een tijdlang 
als larve zich heeft kunnen verplaatsen. Het schild, waar- 
onder het mannetje zich ontwikkelt, is slechts1 mill. lang 
en 0,6 mill. breed ; het is dus kleiner dan het vrouwelijke 
schild,en daarbij meer langwerpig. Het is glimmend licht- 
geel van kleur, bezit aan den rand eene bekleeding met 
wasdraden even als het schild van het wijfje, en eene over 
den rug zich overlangs uitstrekkende scherpe kam. Als 
het mannetje volwassen is, verlaat het zijne schuilplaats. 
Het is zeer klein, van betrekkelijk groote, doorzichtige, 
grijswitte vleugels voorzien; kop en borststuk zijn bruin- 
achtig geel, hetachterlijfis lichtgeel; donkerbruin zijn de poot- 
jes, de oogen en verschillende figuren op de rugzijde van het 
borststuk. Zeer in ’t oogvallend is het lange paringsorgaan, 
waarvan de lengte die van ’t achterlijf overtreft. — 

Men heeft deze schildluis aangetroffen aan onze inland- 
sche soorten van eiken, maar ook aan Amerikaansche eiken, 
alsmede aan den in Zuid-Europa groeienden, altijd groenen 
eik (Quercus I[lex.) | 

Bovenstaande mededeelingen zijn voor het meerendeel 
ontleend aan het werk van Judeich und Nitsche, « Lehrbuch 
der mitteleuropaeschen Forstinsektenkunde », II, bl. 1252. 

Zoolang de eikenpokkenschildluis niet in grooter getal 
optreedt, is de door haar veroorzaakte schade van weinig. 
beteekenis. Maar bijsterke vermeerdering is zulks geenszins 


sh 12 See 


het geval. Het zijn bepaaldelijk de jonge takken en twijgen, 
welke met deze schildluis: worden bezet: van de jonge Mei- 
scheuten af tot dikkere stammetjes van 4en5 cM. dikte toe. 
Rondom ieder wijfje zwelt de bast tot eene soort van 
ringwal op; wanneer een twijgje met deze diertjes zeer dicht 
bezet is, dan versmelten de ringwallen, diede dicht bij elkaar 
gezeten schildluizen omgeven, met elkander. Zoo wordt 
het geheele twijgje dikker, en de aldus abnormaal ontwik- 
kelde bast barst weldra op verschillende plaatsen en_sterft 
af.. Worden scheuten en jonge twijgen en takken in sterke 
mate aangetast, dan sterven zij. Worden daarentegen dik- 
kere takken en stammetjes aangetast, dan scheurt wel hier 
en daar de bast open, maar zoo dikke takken en stammetjes 


gaan er toch niet van dood; evenwel brengen de schildlui- 


zen toch ook in dit geval wel degelijk schade teweeg, 
bepaaldelijk in akkermaalshout;, want, de bast is dan toch 
niet geschikt meer omer run van te maken. 

Met het oog op het feit dat de hier behandelde schild- 
luis werkelijk aanmerkelijke schade kan teweeg brengen, is 
het. goed, zoodra men haar op_bepaalde takken aantreft, 
deze af te snijden en te verbranden. Niet snel verbreidt 
zich het dier van den eenen eik naar den anderen; maar 
hoewel langzaam, geschiedt dit toch zeker. | Het gevaarlijke 
is echter dat dit vaak geheel ongemerkt geschiedt, zoodat men 


er eerst op opmerkzaam wordt, wanneer het insekt reeds 


eene vrij groote uitbreiding heeft verkregen, zoodat alsdan 
grondige bestrijding moeilijk en kostbaar wordt. 

_ Daar dit. schadelijke dier nu blijkt hier te lande ook 
voor te komen, zoo achtte ik het gewenscht, belanghebben- 
den op dezen vijand van de eiken, in ’t bijzonder van het 
eikenhakhout, opmerkzaam te maken. 

Amsterdam, 5 November 1901. 


. J. RitzEMA Bos. 
10 


— 146 — 


WAARNEMINGEN OVER DE VERSPREIDING VAN WOEKERZWAMMEN 
DOOR DEN WIND. 


Eriksson heeft omtrent de verspreiding en het voort- 
leven van woekerzwammen een nieuwe theorie in de 
wereld gezonden, n. 1. zijne mycoplasmatheorie, vol- 
gens welke de kiemen derzwammen in het protoplasma der 
planten zouden sluimeren en, onder bepaalde cunstige 
omstandigheden, later besmetting zouden kunnen teweeg 
brengen.  Sporen van woekerzwammen zouden, volgens 
zijne meening, niet op groote afstanden verspreid worden. 
Zoo gaf ERIKSSON aan, dat berberishagen 50 meter van graan- 
velden moeten verwijderd blijven om gevaar voor besmet- 
ting van een der roestsoorten te voorkomen (1). Daaruit 
was natuurlijk af te leiden, dat de Zweedsche geleerde het 
verspreiden van roestsporen (in dit geval bekersporen of 
aecidiosporen) over een grooteren afstand dan 50 meter als 
onwaarschijnlijk, zoo niet als onmogelijk aanzag. 

Juist deze mycoplasmatheorie, gepaard met deze gering- 
schatting voor het besmettingsgevaar van wege verder ver- 
wijderd groeiende zwammen, gaf een zeker gewicht aan die- 
gene, welke beweren dat het’ perenroest van het eene jaar 
tot het ander in denzelfden boom in leven kan blijven en in 
de éénjarige twijgen zou overwinteren, om dan het volgend 
jaar rechtstreeks de bladeren en vruchten te besmetten. 
von TuBEUF heeft echter bewezen, dat zulk oordeel valsch 
is en dat het perenroest (Gymnosporangium Sabinae) om in 
stand te blijven, wel degelijk wintersporen (teleutosporen) 
moet vormen op den zavelboom (Juniperus Sabinae), die 


(1) Zie daarover: G. Stazs, Het Roest der Graangewassen. Tijdsch. 
o. Plantenziekten. 32° Jaurgang 1896., bladz. 144-170. 


sgh OT 


dan, op een pereboom gebracht, dezen zullen besmetten. 
De sporen, die nu op dezen vruchtboom zullen ontstaan, 
kunnen alleen weer den zavelboom en niet een pereboom 
besmetten ; terwijl het mycelium in dezen niet overwintert. 

von TuBeEuF (1) heeft nu onlangs een opstel geschreven, 
waarin hij eenige feiten aanhaalt, om te bewijzen dat sporen 
soms op groote afstanden kunnen verspreid worden. Aan 
dat opstel ontleenen wij hier het belangrijkste : 

Niet alleen door Eriksson, maar over ’t algemeen ‘sidnat 
het besmettingsgevaar door zwamsporen onderschat. Dit 
is des te merkwaardiger, daar men dagelijks waarnemen 
kan, hoe ver soms papierstukjes, gevleugelde zaden, stofdeel- 
tjes en zelfs grootere voorwerpen, zooals bladeren, door wind 
en storm worden vervoerd. De krachtige, met regen 
beladen westenwind is b. v. zeer werkzaam bij het ver- 
spreiden van sporen. : 

Als een zeer in ’t oog loopend voorbeeld kunnen _ hier 
‘de waarnemingen over de zoogezeide zwavelregens die- 
nen. Zij bestaan uit een gele, aan zwavelpoeder gelijkende 
zelfstandigheid, die men ’s zomers na hevige regens soms 
zelfs in de straten van groote steden, in de dakgoten en 
aan de oppervlakte van meren uitgebreid vindt. Een 
nauwkeurig onderzoek heeft bewezen, dat de gansche massa 
uit niets anders bestaat dan uit stuifmeelkorrels van sparren 
of dennen en van de naburige bosschen afkomstig zijn. De 
wind *draagt die stuifmeelkorrels soms mijlen ver mede tot 
de regen ze nederslaat. Zoo nam von Tubeuf soms de zwa- 
velregen waar in Miinchen, terwijl de dichtst bijgelegen 


(1) von Tussur. Hinige Beobachtungen uber die Verbreitung parasi- 
tdrer Pilze durch den Wind. Arbeiten aus der biologischen Abtheilung 
fiir Land- und Forstwirthschaft am Kaiserlichen Gesundtheitsamte 
Zweiter Band. Heft I 1901, bladz. 175. 


he kg. 


sparrenbosschen er nog uren wijd af liggen; eveneens op het 
proefveld te Dahlem bij Berlijn, in welk geval de stuifmeel- 
-korrels van de sparrebosschen van het Grunewald voort- 
kwamen. — Het is waar dat deze pollenkorrels met vlieg- 
blazen zijn voorzien; maar de zooveel kleinere zwamsporen 
zijn niet minder tot vliegen geschikt. 

Datde zwa:nmen, die haresporen op den grond uitstrooien 
en dan in de hoogste gedeelten van boomen optreden, door den 
wind zoo hoog gedragen werden, is klaar ; zoo leven de win- 
tersporen van het perenroest op een lagen struik, de zavelboom 
(Juniperus Sabina) en deze sporen moeten op den pereboom 
terecht komen om hier het roest te kunnen verwekken ; en het 
roest verschijnt er, soms tot in de hoogste takken. Andere 
voorbeelden ontbreken niet, die bewijzen, dat zwamsporen 
30meter hoog kunnen gevoerdworden: van dit oogenblik mag 
men wel zeker zijn dat zij, in horizontale richting veel verder 
kunnen verspreid worden. von Tubeuf haalt twee voorbeelden 
aan van besmetting op grooten afstand van het perenroest ; in 
het eene geval was de besmettende zavelboom ten minste 500 
meter van de aangetaste pereboomen verwijderd. — 

Harti¢ had reeds vroeger een verschijnsel beschreven, 
dat met den zwavelregen kon vergeleken worden, maar dit maal 
aan zwamsporen moest toegescheven worden : hij vond eens 
gansch de opperviakte der Achensee (ten zuiden van Munchen, 
niet ver van Innsbruck) met sporen van UBF SOO8 aN Rho- 
dodendri bedekt. 

“Deze zwam vormt roest met bekervruchten (aecidién) op 
de spar (Picea) en roest met wintersporen op de bladeren van 
Rhododendron ferrugineum en Rh. hirsitum, de zoogezeide 
alpenrozen. von Tubeuf heeft aangetaste sparren gevonden 
op een bergtop (Hoérnle bij Kohlgrub in Opper-Beieren), die 
geen alpenrozen draagt en die in rechte lijn 6 kilometer ver- 
wijderd is van den naasten bergtop, waarop alpenrozen wel 


— 149 — 


voorkomen. De wintersporenvanChrysomyxa Rhododendri. 
moeten dus ten minste een afstand van 6000 meter afgelegd 
hebben, vooraleer de sparren te hebben besmet. 

_ Dit feit berust alleen op waarneming ; von. Tubeuf heeft 
echter ook rechtstreeks het groote verspreidingsvermogen, van 
een andere zwam bewezen 

De Weymouth-pijn(Pznus Strobus) wordt aangetast door 
een roesizwam, Peridermium Strobi, onder den vorm van 
blazen, die met sporen opgevuld zijn en als aecidién of beker- 
vruchten kunnen beschouwd worden. Deze sporen kunnen 
verscheiden Ribes-soorten (1) besmetten en op deze, zomer- en 

-wintersporen (uredo- en teleutosporen) doen ontstaan. 

Te midden van een groot bosch van grove dennen, werd 
eene, door een brand bloot gekomen ruimte voor een proef te - 
nutte gemaakt. De totale oppervlakte bedroeg zoo wat 
6 hectaren. 3 Weymouth-pijnen, die blazen (aecidién) droe- 
gen werden geplant en op afstanden van 20, 40, 60, 80, 100 
en 120 meter van deze boomen werden Ribes-struiken even- 
eens geplant. De besmetting kon alleen van de.drie Wey- 
mouth-pijnen uitgaan; welnu op den afstand van 20 meter 
werden 4, en op ieder der afstanden 40; 60, 100 en 120 meter. 
werden 1 of 2 Ribes-struiken besmet.. Ware de beschikbare 
opperviakte grooter geweest, hoogst waarschijnlijk zou de 
besmetting zich nog veel verder uitgespreid hebben. Trou- 
wens von’ Tubeuf, vond te Kohlgrub een aangetaste Ribes- 
struik, die nagenoeg 500 meter van. de naastgelegen Pinus. 
Strobus-aanplantingen verwijderd waren. Daar dit roest, 
zonder nieuwe besmetting, in het volgend. voorjaar niet 


(1) Volgens de laatste onderzoekingen kunnen door. Peridermium 
Strobi besmet worden: de kruis- of stekelbes (Ribes Grossularia) de 
roode en witte aalbes(R. rubrum), de azwarte aalbes (R. nigrum) 
en een aantal als sierplanten gekweekte soorten waaronder i. aureum 
en &. sanguineum het meest verspreid zijn. 


ee 


— 150 — 


weder verschijnt op een eenmaal aangetasten struik, moet 
dus wel aangenomen worden, dat de besmettende sporen ten 
minste over een afstand van 500 meter vervoerd waren. 
Het gevaar van besmetting door sporen op vrij groote 
afstanden moet dus niet te gering geacht worden. 
G. STAES 


DE VOEDING DER BONTE XRAAI, 
(Corvus Conia.) (1) 


Wij wenschen nog eenmaal op dit onderwerp terug te 
komen om de uitslagen te bespreken, die D" Roria in Duitsch- 
land verkreeg bij zijn onderzoek van de maag van een aantal 
kraaien en degene, die wij zelf in den afgeloopen winter 
1900-1901 bekwamen. 


De groote verhandeling van D’ Rorig over Die Kriahen 
Deutschlands in threr Bedeutung fiir Land- und Forst- 
wirths-haft (2) verscheen einde 1900. — 3259 bonte en 
zwarte kraaien (die, zooals wij vroeger schreven, in voeding 
en gewoonten nagenoeg volkomen met de bonte overeen- 
stemmen) werden in den loop van drie jaar (48 November 
1896-42 Nov. 1899) onderzocht, een zeer groot aantal voor- 
waar! — Daarvan echter behooren slechts 1655 dieren tot 
de zoogezeide herfst- en winterstijdvakken (van 1 October 
tot 12 November en van 13 Nov. tot 4 Maart) (8), hetgeen 


(1) Zie ons opstel met denzelfden titel in het Tijdschrift over Plan- 
tenziekten. Jaargang 1909., bldz. 12-22, 98-105. Jaarg. 1901. blaz. 1-9. 

(2) Arbeiten aus der Biologischen Abtheilung fiir Land- und Forst- 
wirthschaft aus Kaiserlichen Gesundheitsamte. l** Band. Heft3. Ber- — 


lin 1900. 
(3) Zie daarover ons hooger aangehaald opstel, Jaarg. 1900 bldz. 1(0. 


— 151 — 


nagenoeg overeenstemt met bet verblijf der bonte kraai ten 
onzent; — zij komt omstreeks 15 October en vertrekt om- 
streeks 15 Maart. — Het is slechts met deze, dat wij ons 
vooral dienen bezig te houden. 

Rorie was tot de slotsom gekomen (zie ons voorgaand 
opstel), dat de zwarte en bonte kraaien meer nut dan schade 
stichten. — Bij een thans meer uitgebreid onderzoek is zijn 
oordeel niet gewijzigd geworden. — Wij hebben echter 
reeds doen opmerken dat het oordeel van Rorig ongetwijfeld 
niet zoo gunstig zou uitvallen, indien deze vogels in Duitsch- 
land alleen in den herfst en in den winter voorkwamen, zoo- 
als zulks ten onzent het geval is.— De cijfers, die thans 
door hem worden medegedeeld, hebben onze meening diens- 
aangaande niet aan het wankelen! gebracht. Trouwens men 
vergelijke slechts de tabel I: (winter en herfst) met tabel II, 
lente en zomer) om onmiddellijk het buitengewoon verschil 
in de voeding tusschen beide perioden te zien. 

Hieruit blijkt duidelijk dat het plantaardig voedsel 
’s winters verreweg overweegt; na aftrok van den paarden- 
mest is de ’s winters gevonden hoeveelheid plantendeelen 
nagenoeg 10 kil. voor 1655 kraaien en die ’s zomers slechts 
4.4 kil. voor 1604 kraaien. Van den anderen kant werden 
’s winters bij hetzelfde aantal dieren (1655) slechts 773 gram 
insecten aangetroffen, terwijl ’s zomers 1696,5 gram wer- 
den gevonden (bij 1604 kraaien). 

Enkele bijzonderheden omtrent sommige bestanddeelen 
dienen hier nog vermeld te worden. 

Onder de benaming: andere zaden en verschil- 
lende plantenoverblijfselen werden vereenigd : mais, boek- 
weit, erwten, boonen, wikken, lupinen of wolfsboonen, klaver- 
en graszaad; verder beeten,.rapen of knollen en aardappelen, 
ook kersen, pruimen, appelen, komkommer- en meloenzaad, 
druiven; eindelijk kastanjen en verschillende soorten van 
hessen, waaronder vlier- en braambessen, enz. 


= §62 = 


TABEL I. 
Van13 Noy. |. Van.1 Oct. rT 

tot 4 Maart | tot 12 Nov.| 9” 

Aantal kraaien.. 669 986 . | 1655 

er. gr. gr. 
Plantaardig voedsel 4092.3 7280 11372.3 

waarvan : 
Tarwe : gekiemd 89 897.5 986.5 
. ongekiemd 602.3 779 1381.3 
Rogge : gekiemd 2 435.5 437.5 
” ongekiemd 500 507.5 1007.5 
Haver 370.5 278 648.5 
Gertinns wvibis 283.5 1339.5 1623.0 
Andere zaden. 246.4 169.5 415.9 
Groen . 103.5 68° 171.5 
Aren 209.6 84 293.6 
Verschillend . 643 2396.5 3039.5 
Paardenmest 1042.5 325 367.5 
Dierlijke overblijfselen 2016.2 1656 3672.2 
waarvan : 

Muizen . 469 802.5 1271.5 

Insecten 223 550 7173 
Visch 186 26.5 212.5 
Vleesch ©. 888 . 2 84.5 972.7 
Verschillende 250 | 192.5 442.5 


— 153 — 


~ TABEL II. 
Van5 Maart} Van5 Juli ee: 
tot 4 Juli. | tot 30 Sept.| ~ ' 
Aantal kraaien 1368 236 1604 
er gr. gr. 
_ Plantaardig voedsel ; 4780 942 5722 . 
waarvan : 
Tarwe: gekiemd 18 139.5 . 157.5 
» ongekiemd 256.5 49.5 306 
Rogge: gekiemd : 3 76 79 
»  ongekiemd ; 538 93.5 631.5 
Haver 665 65 730 
Gano ss 5 691.5 119 810.5 
Andere zaden. £32.5 106 338.5 
GROOMS Stee dnl 15k cine 129 60 189 
Aren. 58 56 114 
Verschillend . 898.5 165.5 1064 
Paardenmest . 1290 12 1302 
Dierlijke overblijfselen 2684 787.5 3421.5 
waarvan: 
Muizen. .. 295 162 457 
Insecten . . ; 1256.5 440 1696.5 
Visch. 249.5 28 277.5 
Vleesch Sir Sos st gs tony 8 468.5 29.5 498 
Verschillende. ‘ . 414.5 78 492 


as 464 ue 


Onder de insecten komen niet uitsluitend schadelijke 
voor; de verhouding was in de jaren 1898 en 1899 de vol- 
gende: | 

I. Schadelijke.: aardruspen, engerlingen, draadwormen, 
andere keverlarven, kKniptorren, meikevers, rozenkevers, 
junikevers en graanloopkevers, snuitkevers, schildkevers, 
aaskevers (Silphen),. vlinderrupsen en poppen, langpootmug- 
gen en larven, bladwesppoppen, oorwormen, veenmollen, 
insecteneieren, duizendpooten...... 472 maal. 

II. Nuttige : mestkevers, doodgravers, loopkevers 
(grootere soorten), waterjuffers, roofvliegenlarven, spinnen. 
bacas's 148 maal. 

III. Voor den landbouw zonder belang ; kevers (kleine 
Carabiden, loopkevers), Coccinellen, Chrysomeliden, onher- 
kenbare keveroverblijfselen, zwemtorren, rugzwemmers, 
vliegenpoppen en larven, muggen, mieren, sprinkhanen. 
bakers 177 maal. 

Sommige der onder III opgesomde insecten hadden met 
recht onder de nuttige kunnen gerangschikt worden. 

Onder de benaming vleesch en verschillende dier- 
lijke stoffen wordt niet alleen begrepen vleesch, dat afkom- 
stig is van dierenlijken of krengen, maar ook het vleesch van 
rechtstreeks door de kraaien gedoode dieren — _ Rorig 
zegt : « Ongetwijfeld bemachtigen deze vogels ieder jongen 
haas, dien zij bemerken en verstoren ieder patrijzennest, dat 
zij vinden, evenals zij ’s winters, in tijd van nood, zich ook 
aan oude hazen en patrijzen wagen, voor wie zij bijzonder 
gevaarlijk worden, wanneer verscheiden kraaien vereonig 
zijn en samen haren buit aanvullen. » , 

Voor de oude hazen neemt Rérig aan dat zoo niet allen, 
dan toch de meeste onder hen, die door de kraaien worden 
gedood, reeds ziek of gewond waren. Daarin heeft Rorig 
hoogst waarschijnlijk gelijk en wij deelen zijne meening. — 


— 155 — 


Doch wij zijn niet meer van zijn gevoelen, wanneer hij hier- 
door de raming der teweeggebrachte schade wil verminde- 
ren, terwijl het voordeel, dat de kraaien stichten door het 
eten van muizen vrij breed wordt uitgemeten, zonder een- 
maal te bedenken, dat het hier ook vooral de zwakke en 
zieke dieren zijn, die een prooi dier vogels worden; het 
werkelijke voordeel is voorzeker heel wat geringer. 

« Bijzonder gaarne en dikwijls worden door de kraaien 
slakken en mosselen gegeten en namelijk door het verdelgen 
der schadelijke naakte slakken zullen zij wezenlijk belang- 
rijk nut stichten, als wij aannemen, (1) dat deze in hetzelfde 
aantal opgenomen worden als de huisjesslakken. Hechter 
werden gewoonlijk alleen de laatste gevonden (1) daar de 
overblijfselen van de slakkenhuisjes en de deksels gemakke- 
lijkk in de maag te herkennen blijven, terwijl de slijmerige 
zelfstandigheid der dieren zelf snel oplost. » — Het voor- 
komen van schadelijke naakte slakken is dus eigenlijk slechts 
een onderstelling van Rorig; trouwens in den winter zou de 
kraai er toch slechts weinig van die familie aantreffen. De 
huisjesslakken zijn over ’t algemeen weinig schadelijke dieren 
en daarbij zullen wij doen opmerken, dat naar onze waar- 
nemingen, de meeste inde magen gevonden slakkenhuisjes 
niet meer bewvoond waren op het oogenblik dat de vogel ze 
inzwolg. 

Kreeften, vrij talrijke kikvorschen, verders enkele mol- 
len, hagedissen, hazelwormen (Anguis fragilis) en regen- 
wormen werden eveneens in de maag van kraaien aange- 
troffen. Van deze dieren, die allen in meerdere of mindere 
mate nuttig zijn, — sommige zijn zelfs zeer nuttig — wordt 
echter bij raming van schade en voordeel geen rekening 
gehouden. : 


(4) Wij curstveeren. 


— 156 — 


Ook voor de visch, die wel is waar in geen groote 
hoeveelheden onder het opgenomen voedsel werd aange- 
troffen, wordt niets.in rekening gebracht. . Nochtans getuigt 
Rorig : « Ofschoon de kraaien niet alleen doode, aan den 
oever gespoelde visschen opvreten, maar daarenboven met 
behendigheid de vischvangst beoefenen....» en hij haalt zelfs 
eenige bewijzen daarvoor aan. eb 

Van de opgegeten kleine sn (tines zomer), van 
hunne eieren en van die van patrijs en fazant, die evenmin: 
door de kraaien versmaad: worden, van den diefstal van jonge’ 
eenden en hoenders, zooals zulks meermalen werd waar-: 
genomen, zullen wij hier alleen volledigheidshalve gewagen. ° 


* 


Uit de aangehaalde cijfers blijkt zonder tegenspraak, 
dat de kraaivogels ’s winters heel wat schadelijker zijn 
dan ’s zomers, zoodat bij een dier als de bonte kraai, 
die ten onzent slechts ’s winters voorkomt, de teweeg- 
gebrachte schade het gestichte nut verreweg overtreft, — . 
Onze onderzoekingen van de maag bij een aantal bonte | 
kraaien gedurende de winters 1898-99 en 1899-1900 stem- 
men daarmede volkomen overeen(1). Gedurende den winter 
1900-1901 werden door ons nog 57 magen onderzocht en de 
bekomen uitslagen bevestigen slechts onze meening. 
Wij zullen volgens de samenstelling van den inhoud 
der magen deze weder in de volgende groepen rang- 
schikken : (4) | 3 


A. Ledige magen of magen waarvan de inhoud geen , 
belang voor den landbouw opleverde, (aarde, steentjes, | 
stukjes schelp : Unio, Cardium edule, Neretina, Hetia 
nemoralis), kaf, brood, €NZ.........266+ sees Sige UF pe 


(1) Zie ons vorig artikel 7¢ Jaarg. 1¢ afl. 


awn SI5 


" B. Magen met plantaardigen inhoud, hetzij uitsluitend 
plantaardig, hetzij gemengd. met schelpen (eenmaal 2 slak- 
kenhuisjes van Helix nemoralis vol aarde) of stukken schelp, 
steentjes, stukken been, een stuk touw sa en oe 
stoffen, ..... 1 26. 


_C, Magen met uitsluitend, dierlijken inhoud, «i... 3. 
__ Namelijk ; a) groote stukken been met een weinig ver- 
teerd vleesch, waarschijnlijk van afval afkomstig. 

_ b) een stukje huid (konijn) zonder. vleescb of beenderen. 

c) overblijfselen van een 40tal Feronia of naverwante 

kevers, 1 heel slakkenhuis van Helix striata (een kleine 
huisjesslak) en stukken ervan; ook veel kaf, doch geen graan- 
korrels. 


D. Magen met gemengden inhoud, ...... 10. 

Namelijk : a) 90 graankorrels, een aantal pluimpjes 
en een paar kraakbeenderige stukken. 

b) 209 graankorrels, 12 graankiemen, 7 vliegentonnetjes 
(poppen). 

c) 15 siuiphieniandiss. 1 heel slakkenhuis (Helia) en 
brokstukken, 1 beentje. | 

a) 53 graankorrels en een maagwand van duif of derge- 
lijken vogel (waarschijnlijk afval). | 

é) 27 graankorrels, 12 graankiemen, 2 rupsen. 

7) 37 graankorrels en 4 staartwervels (haas of konijn). 

g) en h), in elk 6én kever (Feronia?), in g 2eninh8 
graankiemen. | 

i) 233 graankorrels, 1 boon, 4 schallebijter (Carabus). 

/) 182. graankorrels, stukken van een slakkenhuis 

(Helix), 2.corwormen. 


Het is volkomen overbodig bij dergelijke opsomming 
iets te voegen : zij spreekt luide genoeg van de aangerichte 


— 158 — 


schade en wijst op zeer weinig nut. — Wij kunnen dus 
gerust verklaren dat de bonte kraai, althans in onze streken, 
een schadelijk dier is, dat bij gelegenheid ook wel eenig 
voordeel kan stichten, maar over ’t algemeen slechts nadeel 
en zelfs veel nadeel teweeg brengt. Trouwens, zooals wij 
reeds in ons vorig opstel zeiden, dit kan moeilijk anders : 
de bonte kraai is een groote ‘vogel, die dus veel voedsel 
noodig heeft en die, ’s winters vooral, alles moet nemen wat 
hij vindt; daar de meeste insecten dan diep in den grond of 
in goed verborgen schuilplaatsen weggedoken zitten, zal de 
kraai ze slechts zelden aantreffen; graankorrels daarentegen 
zullen van den akker of van graanmijten gedurende vele 
weken kunnen gestolen worden in groote hoeveelheden en 
dat doet dan ook de kraai als zij er maar gelegenheid toe 
ziet. 

Roria bespreekt enkele middelen om, althans gedurende 
eenigen tijd, de kraaien van bepaalde plaatsen verwijderd te 
houden. Eenige inlichtingen daarover zullen ongetwijfeld 
niet overbodig zijn : 


I. Het verdrijven der kraaien door met dat doel aan- 
gestelde bewakers, die met een geweer gewapend zijn. 
Ieder van hen zou een oppervlakte van 30 morgen (iets meer 
dan 7'/, hectaren) kunnen bewaken als zij eenigszins regel- 
matig van vorm is. — Dit middel is ten onzent weinig uit- 
voerbaar; over ’t algemeen zijn de met graan bezaaide akkers 
weinig uitgestrekt en liggen vrij verspreid van elkander; de 
onkosten van bewaking zouden al te groot worden, afgezien 
nog van het feit, dat het aantal personen, die men daartoe 
zou beschikbaar en vooral geschikt vinden, in vele buiten- 
gemeenten niet buitengewoon groot is. 


— 159 — 


Vrouwen en kinderen en zelfs ongewapende mannen 
acht Rorig al weinig tot bewaking geschikt; de eerste omdat 
zij zich niet snel genoeg verplaatsen kunnen, en allen omdat 
de kraaien weldra inzien dat zij niet gevaarlijk zijn.  Hij 
haalt daarvan een treffend voorbeeld aan: Men had een 
ouden man aangesteld om door het voortdurend verontrusten 
der kraaien, die zich op bepaalde akkers nederlieten, ze 
‘hiervan te verdrijven en verwijderd te worden. De man 
wierp met aardklompen en schreeuwde, wanneer kraaien 
kwamen aangevlogen en in den beginne hielp zulks; 
maar weldra bekreunden zij zich niet meerom hem en 
hunne stoutheid ging zelfs zekeren dag zoover, dat zij den 
ouden man aanvielen, tot dat andere arbeiders op zijn 
geschreeuw waren toegeijld om hem ter hulpe te komen. 


Il. Het gebruik maken van vogelschrikken. Daartoe 
behooren ‘ ; | 
-a) Het ophangen van gedoode kraaien of zelfs van 
gvedeelten ervan, 50a 60 meter van elkander. Gedurende 
eenige (8 4 14) dagen althans blijven de kraaien, die immer 
zeer wantrouwig zijn, op vrij grooten afstand van hunne 
gedoode makkers. | 
b) Het vangen van een kraai in een klem.— Rorig 
beweert dat men zeer goede uitslagen bekomt met eenige 
gewone ratten- of vogelijzers, met omwikkelde beugels, om 
smartelijke kneuzingen bij de gevangen wordende kraaien te 
vermijden. Deze ijzers worden bevestigd door een vrij lang 
touw, dat lichtjes met aarde is toegedekt; graankorrels of 
een eidienen als lokmiddel. Wordt nu een kraai gevangen, 
hetgeen gewoonlijk niet lang duurt, dan poogt zij op alle 
mogelijke wijzen zich van het van haar lastige aanhangsel 
te verlossen. Al de in nabijheid ziynde kraaien komen 
weldra aangevlogen en omzwermen een tijd lang onder 


— 160 — 


luid geschreeuw de gevangene, maar verlaten eindelijk 
‘den akker, om er in de eerste weken niet meer terug te 
keeren. — Deze handelwijze, zegt Rérig, is minder wreed 
dan men wel meenén zou; als de beugels goed omwondeén 
zijn, wordt aan het dier al zeer weinig pijn oenainaee en het 
‘middel is, naar het schijnt, afdoende. | 

c) Voor kleine perceelen zijn witte draden, die op 
kleinen afstand boven den grond gespannen zijn, meestal 
zeer doeltreffend, daar de wantrouwende kraai overal geva- 
ren meent te ontwaren. (Anderen meenen, dat zwarte of 
donkergekleurde draden even goede, of zelfs nog betere 
diensten bewijzen dan de witte,om de kraaien verwijderd 
te houden.) 

d) Graanoppers kunnen best beveiligd worden tegen 
plunderende kraaien door ordeloos erover gebogen vlecht- 
draad; deze dieren meenen er een list in te zien en durven 
niet naderen. 


Ill. Het drenken van het zaaigraan met onaangenaam 
riekende en smakende stoffen: — Als middelen van dien 
aard werden vooral aanbevolen : | 

a) Loodmenie (roode menie) in water; het zaaigraan 
blijft hierin 7 uren weekenen wordt herhaaldelijk omgeroerd, 
opdat ieder korrel rood gekleurd zij. 3 kil. loodmenie voor 
4100 kil. zaaigraan is voldoende. — IJzermenie zou daaren- 
tegen tot dit doel niet kunnen aangewend worden. 

b) 3 liter water, 200 gram teer en 200 gram _ petro- 
leum. Dit mengsel is toereikend voor de behandeling van 
1 hectoliter zaaigraan. 

c) Hetzelfde mengsel als onder d, doch met toevoeging 
van 200 gram zwavelzuurkoper. De teer en de petroleum 
van den eenen kant en het zwavelzuurkoper van den anderen 
kant) worden ieder met 4 '/, liter heet' water duchtig 


— 161 — 


geroerd en vervolgens worden de twee vloeistoffen bij elk- 
ander gevoegd. 

Met 6 en c wordt het zaaigraan epronmnnd en ZOO 
volkomen mogelijk nat gemaakt. 

R6riG is echter geen voorstander van dergelijke stoffen, 
die hij als onwerkzaam beschouwt. 4Hij nam zelf proeven 
met stinkende dierlijke olie (Oleum animale fetidum), met 
duivelsdrek (Asa felida), met een afkooksel van_ bitter- 
hout- of kwassieschors en met petroleum; hij maakte oplos- 
singen en emulsies, die de kiemkracht der zaden niet of 
althans slechts in geringe mate schaadden, maar kwam- 
daarbij tot de ervaring dat die stoffen, die op onze zintui- 
gen zeer onaangenaam werken, op de kraaien nagenoeg geen 
indruk maken. Eerst wanneer de mengsels zoo geconcen- 
treerd waren, dat de kieming der zaden sterk er onder leed, 
(zoodat de aanwending in de praktijk onmogelijk was) 
toonden de kraai eenigen tegenzin. RO6ri@ is van oordeel 
dat deze vogel over ’t algemeen de met loodmenie, teer 
of petroleum behandelde zaden niet versmaadt, maar dat 
zalfs in tegenovergesteld geval, hij daarom toch niet nalaat 
die korrels uit te trekken; deze blijven dan liggen op den 
akker en gaan toch te gronde, zoodat de teweeggebrachte 
schade er niet minder om is, — 


Indien iemand daaromtrent ondervindinzy opgedaan 
heeft, zullen wij hem gaarne een plaats afstaan om hier de 
door hem verkregen uitslagen bekend te maken. 


G. STAES. 


li 


= 162 — 


HET DOODEN VAN DE EIEREN VAN DEN PLAKKER (STAMUIL OF . 
ZWAMVLINDER) DOOR MIDDEL VAN PETROLEUM. — 


Over dit onderwerp verbreidde de afdeeling voor plan- 
tenziekten van het « Reichsgesundheitsamt » te Berlijn eene 
kleine brochure (« Flugblatt n° 6 ») van D' Jacobi. De plak- 
ker, welk insekt in den toestand van rups sommige jaren 
veel schade doet aan allerlei breedgebladerde boomen, ook 
aan ooftboomen, overwintert als ei. Het wijfje legt hare 

-eieren aan den stam van de boomen, waarop de rupsen later 
zullen leven. en wel in groote hoopen, die ieder uit 300 tot 


a ee ee | a ee ee a 


— 163 -— 


500 eieren bestaati. Bij het leggen van ieder eitje trekt de 
vrouwelijke vlinder een paar haartjes uit het: uiteinde van 
haar achterlijf,om het daarin te wikkelen. ‘En zoo’ wordt de 
geheele eihoop met haren bedekt en doorweven; zoodat hij — 
bij oppervlakkige beschouwing— opeen hoopje zwam gelijkt. 
Van daar de naam van « zwamvlinder », aan dit insekt gege- 
ven; ook de naam « plakker » duidt op de wijze van eier- 
leggen, want de vlinder plakt a. h. w.’« plakkaten » tegen 
de stammen aan. De naam « stamuil » duidt op de eigen- 
aardigheid van den tragen vrouwelijken vlinder;» om veel . 
tegen de stammen te zitten. 

Het zou overbodig zijn, hier over tie hier. hedoolde 
insekt uit te weiden, daar mijn mederedacteur, de Heer 
Staes, op bl. 86-89 van deel I van dit Tijdschrift, wit- 
voeriger daarover: heeft gesproken. . Alleen zij het mij ver- 
gund, hier de in dat opstel gegeven afbeelding nog eens weer 
te doen afdrukken. Bij 1 is daar: afgebeeld het wijfje:met 
uitgeslagen vleugels; bij 2 hetzelfde dier met dicht geslageti 
vleugels, Zooals het tegen. den stam zit om eieren te leegen:: 
Ovk de eihoop zelf is afgebeeld. Bij 3 vindt men de afbeel* 
ding van het mannetje, dat veel kleiner is en: veel donkerder 
gekleurd dan het ’wijfje. »Het groote verschil tusschen*de 
beide sexen is dan ook oorzaak dat men den«'plakker’» den 
wetenschappelijken naam Liparis (Ocneria) dispar’ ‘heeft 
gegeven. (Dispar beteekent : ongelijk.) - 4° geeft eene 
afbeelding van de van bundels van vrij lange haren yoorziene 
rups, die bovenal gemakkelijk te herkennen is door de aan- 
wezigheid van paarsgewijs geplaatste wratten’op den rug, 
welke wratten op het voorste gedeelte des.lichaams blauw, 
op het achterste gedeelte des lichaams rood van 'kleur zijn. 
Bij 5 is de pop afgebeeld, die niet in eene eigenlijke cocon 
besloten is, maar hangt tusschen heen en wéer gespannen — 
draden. Alles is in’ de bijgaande ‘figuur op natuurlijke 
grootte afgebeeld. — 


— 164 — 


Het spreekt van zelf dat vrij groote rupsen als die van 
den plakker heel wat kunnen vernielen.  Zij doen sommige 
jaren belangrijke schade, vooral.aan onze oofthoomen en ook 
aan de eiken en het eikenhakhout; terwijl er wel bijkans 
geen soort van breedgebladerde boomen (loofboomen) is, 
waarvan zij de bladeren niet lusten. Minder gaarne eten zij 
de naalden van dennen en sparren, evenwel zonder dat zij 
die geheel versmaden. 

Maar toch is de schade, die het insekt in Europa teweeg 
brengt, tot enkele jaren en gewoonlijk tot sommige streken 
beperkt. Geheel anders is dit in sommige streken van 
Amerika, bepaaldelijk in den Staat Massachusetts. Het 
insekt werd daar in 1870 door den Franschman Leopold 
Trouvelot, ten behoeve van insektenkundige onderzoekin- 
gen, in enkele exemplaren geimporteerd; met dat gevolg 
evenwel, dat het sedert 1889 daar tot zoodanige vermeerde- 
ring kwam, dat het weldra in den Staat Massachusetts als het 
schadelijkste aller insekten bekend stond. De_ schade, 
aldaar door den plakker (« Gypsy moth » heet hij daar) 
teweeggebracht, nam zoodanig toe, dat er van over- 
heidswege een afzonderlijk comité werd benoemd om zich 
bezig te houden uitsluitend met de studie en de bestrijding 
van dit insekt. In 4896 werd vanwege het Landbouw- 
departement van Massachusetts door de Heeren Forbush en 
Fernald over -hunne werkzaamheden een verslag uit- 
gegeven, dat een lijvig boekdeel vormt van meer dan 500 
bladzijden. Althans tot op zekere hoogte kan daaruit ge 
beteekenis van den « Gypsy moth » voor Massachusetts 
worden afgeleid. 

Het ligt evenwel niet in mijne bedoeling, hier de ver- 
schillende maatregelen te bespreken, die men in Amerika 
tegen den plakker genomen beeft; want al moge het insekt 
voor Europa, en:ook voor Nederland en Belgié, volstrekt niet 


— 165 — 


zonder beteekenis zijn, z66 schadelijk als in Amerika is het 
hier volstrekt niet. — . 

Bij ons heeft men een voldoend hestrijdingsmiddel in de 
verdelging der eihoopen gedurende den winter. Men kan 
daar gemakkelijk bij komen, omdat ze nooit hoog aan de 
stammen zitten. Men kan de eihoopen afkrabben, zooals 
reeds door den Heer Staes in het bovenaangehaalde opstel is 
meegedeeld. HKene goede methode is ook, de eihoopjes te 
vernielen, door er met een borstel van staaldraad op te klop- 
pen. Maar bij al deze wijzen van handelen blijven er allicht 
een aantal eieren over, die niet vernield worden. 

Prof. Sajo heeft aangetoond (zie alweer het bovenaan- 
gehaalde opstel van den Heer Staes), dat door bestrijking van 
de « zwamhoopen » met steenkoolteerolie de eieren kunnen 
worden gedood. 

D" Jacobi nu heeft voor hetzelfde doel met goed. succés 
gebruik gemaakt van petroleum. Met een’ eenvoudigen 
bespuitingstoestel, eene soort van pulverisateur, spuit hij 
het petroleum op de zwamachtige eihoopjes. Bij het petro- 
leum voegt hij wat alkannin, waardoor die hoopjes zwart 
gekleurd worden, zoodat ook later kan worden gezien, welke 
van deze hoopjes bespoten zijn en welke niet. Volgens 
Jacobi is één liter petroleum voor minstens 2000 hoopjes 
genoeg; zoodat de methode zeer goedkoop is. 


Amsterdam, 15 November 1901. 
J. RitzEMA Bos. 


DE VINK IN ZIJNE BETEEKEWIS VOOR LAND-, TUIN- EN BOSCHBOUW ; 
ALSMEDE EEN EN ANDER OVER VOGELBESCHERMING. 


Onder « vink » wordt hier natuurlijk verstaan de 
gewone vink (fringilla coelebs.L.), ook bekend onder de 


=o HC ae 


hamen « schildvink », « maanvink », « kwinker », « boek- 
vink », « oostvink », « blauwkop », « kolfvink », «schel- 
vink », « toevink »,; « botvink ». Er zijn vele andere 
vogelsoorten, die den naam « vink » dragen, zooals de appel- 
vink, de goudvink, de distelvink, de hennepvink, de berg- 
vink, de groenvink, de geelvink, de rietvink, de sneeuwvink, 
welke vogels zelfs niet eens allen tot de echte: vinken 
(geslacht. Fringilia) behooren. En, zooals velen weten, 
noemt de Amsterdammer. straatjeugd bijkans iederen vogel 
« een vinkie ». Maar ik wensch hier alleen over den 
gewonen vink te spreken, die 260 algemeen bekend is, dat ik 
het wel me: mag achten, van moron vogel eene petchal: 
“= te leveren. © | i 

De vink broedt in de meest psec a deelen van ons 
land, maar bijkans nergens in bijzonder groot getal, en steeds 
alleen daar, waar boomen groeien.. Sommige van de ouden, 
yooral) mannetjes, Overwinteren. hier; de’ meesten echter 
trekken tegen dat de koude invalt, naar het Zuiden. In den 
herfst komen dikwijls groote scharen vinken, die in’ meer 
Noordelijk en meer Oostelijk gelegen streken hebben gebroed, 
hier -eenigen tijd doorbrengen op hunnen doortocht naar 
Zuidelijker landen. Deze vinken, die in onze streken een 
paar maanden Jang in ’t najaar in eroote troepen rondzwer- 
ven, worden meestal « trekvinken » genoemd, hoewel zij tot 
dezelfde soort behooren als de-gewone vinken, die in deze 
landen gebroed hebben en tegen het najaar wegtrokken. Op 
deze in troepen rondzwervende vinken wordt veel jacht 
gemaakt; deze « trekvinken » heeft dan ook de Nederland- 
sche welgey er op het 00g gehad, toen hij in art. 21. van onze 
« wet tot regeling van de jacht en visscherij » van 24 Juni 
1857, van « lijsters, leeuwriken en vinken » sprak, die op 
gronden yan derden niet anders mogen worden gevangen dan 
met schriftelijke vergunning of in gezelschap van den eige- 
naar of rechthebbende. 


ee ee ee a ee Oe Pe a a ee ee ee | 


— 167 —. 


Het Koninklijk besluit van 25 Aug. 1880, nader rege- 
lende de uitvoering van onze Nederlandsche wet van 25 Mei 
1880 « tot bescherming van zoogdieren en vogels, nuttig voor 
landbouw of houtteelt », noemt den vink op onder de dier- 
soorten, « die gedurende de eerste negen maanden des. jaars 
worden geacht voor landbouw of houtteelt nuttig te zijn », 
en welke alleen gedurende die negen maanden de bescher- 
ming der wet genieten. Daarmee wilde de Nederlandsche 
wetgever blijkbaar eensdeels het jagen op trekvinken in het 
najaar blijven toestaan, anderdeels de hier broedende vinken 
zooveel mogelijk beschermen. Het Koninklijk besluit van 
24 October 1892 daarentegen beschermt den vink in het 
geheel niet meer. — 

De vraag is hier te lande in den laatsten tijd herhaal- 
delijk ter sprake gekomen, of het met ’t oog op het nut, dat 
de vink teweeg brengt, niet noodig zou wezen, dezen vogel 
weer onder de bij de wet beschermde vogels op te nemen. 
Dit geeft mij aanleiding, hier mee te deelen wat men. weet 
van het voedsel, dat de vink gebruikt, en daaraan te sluiten 
mijne denkbeelden omtrent de wettelijke bescherming van 
dezen vogel en omtrent vogelbescherming in ’*t algemeen. 

Men kan in ’t algemeen zeggen, dat de vink zich hoofd- 
zakelijk met zaden voedt; maar dat hij in den broedtijd en 
verder in die tijden, waarin geene zaden in voldoend aantal 
te vinden zijn, insekten eet. De jongen voedt hij uitsluitend 
met insekten. 

Oliehoudende zaden verkiest hij zeer boven zetmeel- 
houdende zaden, hoewel hij deze laatsten toch niet ver- 
smaadt. : 

Op bouwland wordt hij in ’t algemeen niet zoo schadc- 
lijkk als de musschen : vooreerst omdat hij niet in zoo grooten 
getale voorkomt,en ten tweede omdat hij de zaden, welke hij 
eet, van den grond opzoekt, en bijv. geene korrels uit de 


— 168 — 


aren van het te velde staande graan, geene zaden uit de 
hauwen van het te velde staande koolzaad opeet. 

Toch brengt de vink den. landbouwer soms aanzienlijke 
schade toe doordat hij de uitgezaaide zaden van koolzaad, 
dederzaad, mosterd, hennep, vlas, maanzaad, granen (het 
meest tarwe en haver), alsmede boekweit uit den grond 
haalt. 

Meer nadeel evenwel doet hij in dit opzicht voor de 
groenteteelt : zaden van koolsoorten, knollen en rapen, radijs, 
bitterkers, verder de zaden van onderscheiden andere groen- 
ten en specerijgewassen, worden door de vinken, dikwijls in 
kiemenden toestand, uit den grond gehaald. ) 

Evenzoo handelen deze vogels ten opzichte van vele 
soorten van bloemzaden. 

In bosschen eten zij de zaden van alle soorten van naald- 
boomen, van elzen en berken, en vyooral van beuken. 
_ Bepaaldelijk worden zij daardoor schadelijk op de kweek- 
bedden, waar zij niet slechts de uitgezaaide zaden, soms in 
kiemenden toestand, uit den grond halen, maar ook de kiem- 
planten van beuk en naaldhout vernielen. — 

Tegenover al de opgesomde schade staat ook nut, dat de 
vink veroorzaakt zoowel door het eten van onkruidzaden als 
door het eten van insekten. Groot is het aantal zaden van 
herik en krodde, van allerlei soorten van distels en klissen, 
van kleefkruid en van menig ander lastig onkruid, dat door 
de vinken wordt opgepikt. Deze onkruidzaden worden, 
evenals de zaden der bovenvermelde kultuurgewassen, door 
de vinken opgepikt in elk getijde des jaars, waarin zij maar 
te vinden zijn. 

Hoewel de vink zich in andere tijden niet absoluut van 
insektenvoedsel onthoudt, zoo is toch deze wijze van voeding 
meer aan bepaalde tijden gebonden, nl. aan het late voor- 
jaar en verder speciaal aan den broedtijd, welke tijden door- 


ee ee a a ee eo 


ST Tae, ee ae ae ee oe ae 


— 169 — 


gaans voor een gedeelte samenvallen. Daar de vink zijne 
jongen uitsluitend met insekten voedt, en dus gedurende den 
broedtijd (twee maal per jaar) veel op de insektenvangst 
moet uitgaan, heeft hij alsdan veel aanleiding om zelf ook 
insekten te eten. Bovendien zijn er tijden in het jaar — 
vooral de laatste tijd van het voorjaar —, wanneer de zaden 
van het vorige jaar bijkans alle ontkiemd zijn of zich tot 
planten ontwikkeld hebben, terwijl zich nog geene nieuwe 
zaden hebben gevormd ; —in zulke tijden is de vink in hoofd- 
zaak op voeding met insekten aangewezen. 

De vink zoekt de insekten niet, zooals de zaden, 
alleen van den grond op; hi‘ haalt ze ook van _ bladeren, 
knoppen en twijgen af. Volgens sommigen pikt hij vooral 
bij voorkeur aardvlooien op. Het meest eet hij verder blad- 
luizen en kleine soorten van rupsen, zooals die van ver- 
verschillende soorten van bladrollers, alsmede spanrupsen ; 
toch eet hij ook grootere soorten van rupsen, zooals de 


gestreepte dennenrups (Z7vachea piniperda), waaronder hij 


soms op groote schaal opruiming houdt. 

Verder vangt de vink, op de wijze der vliegenvangers, 
vliegende insekten, zooals muggen, vliegen en vlindersoor- 
ten, die hij in de vlucht met den snavel grijpt. 

Dat een vogel, die zoo velerlei soort van voedsel kan 
gebruiken, en die, wat zijn voedsel betreft, een zeer groot 
accomodatievermogen bezit, al naar omstandigheden meer 
nuttig dan schadelijk of wel meer schadelijk dan nuttig kan 
zijn, spreekt wel van zelf 

Alleen voor de ooftteelt kan men den vink gedurende 
het geheele jaar nuttig, of althans voorheerschend nuttig, noe- 
men. Voor akkerbouw, tuinbouw en houtteelt is hij, al 
naar omstandigheden, meer nuttig of wel meer schadelijk. 

De « trekvinken », die in de laatste maanden van het 
jaar hierheen Komen en alsdan in groote zwermen bij ons 


— 170 — 


rondvliegen, zijn — aangezien zij den tijd, waarin zij vooral 
insekten eten, elders doorbrengen, — weinig nuttig, terwijl 
zij daarentegen soms zeer belangrijke schade teweeg brengen. 
Met het oog op het nut, dat zij ten onzent veroorzaken, ver- 
dienen zij zeker geene bescherming. 

De vinken, welke hier broeden, zijn voor het meeren- 
deel reeds naar het Zuiden getrokken, als de trekvinken hier 
komen. Ook deze hier nestelende vinken doen dikwijls niet 
onbelangrijke schade; maar tegenover de schade staat hiertoch 
soms ook zeer veel nut; en in vele gevallen overtreft inder- 
daad het nut de schade. Of dit al dan niet het geval is, 
hangt af én van den tijd van het jaar, én van plaatselijke 
omstandigheden. 

De vraag : of de vink wegens het nul, dat hij aan onze 
kultures toebrengt, onder de bescherming der wet moet 
worden gesteld, moet m. i. na alwat boven werd meegedeeld, 
aldus worden beantwoord : de trekvinken, die in onze stre- 
ken in ’t najaar in groote zwermen rondvliegen, verdienen 
deze bescherming zeer zeker niet. Voor bescherming der 
vinken gedurende de eerste negen maanden des jaars zou 
ik, met ’t oog op de belangen onzer kultures, wel iels 
gevoelen, zonder daarvoor juist in geestdrift te geraken, — 

En toch zou ik gaarne de vinken bij de wet beschermd 
zien, met dien yverstande evenwel dat allen die schade van 
deze vogels mochten ondervinden, van plaatselijke of provin- 
ciale autoriteiten vergunningmoesten kunnen verkrijgen om 
ze te dooden. Niet omdat ik ze voor zoo bijzonder nuttig houd, 
maar wel omdat zk eene bescherming van alle vogels, voor- 
zoover ze niet schadelijk zijn, voorsta. — 

Vooral daarom ben ik voorstander van eene wet 
die in *t algemeen alle vogelsoorten beschermt, omdat alleen 
daardoor het uitroeien van de waarlijk nuttige soorten kan 
wordenvoorkomen. Wanneer,zooals totnuin Nederland het 


on O01 


geval is, alleen de bepaald nuttige soorten worden beschermd, 
dan worden met de niet bij de wet beschermde soorten altijd 
een groot aantal wél beschermde soorten gedood. . Deonder-: 
vinding leert dat. Bij de poeliers in de groote steden vindt 
men veelal, naast een aantal niet bij de wet beschermde soor- 
ten, een groot. aantal vogels te koop aangeboden, die wél 
yolgens de wet niet mochten worden gedood.’ En het is voor 
de ambtenaren,; die met het toezicht belast zijn, moeilijk, 
altijd te weten, welke vogels nu wél, welke niet mogen wor- 
den bnit gemaakt. — Wanneer alle vogels bij de wet wor: 
den beschermd, dan zou met meer succés. kunnen. worden 
opgetreden tegen kwajongens van allerlei leeftijd, die nu op 
vele plaatsen naar hartelust vogels schieten en nesten. uitha- 
alen; tegenwoordig is het voor de met de naleving van dewet 
belaste ambtenaren — zelfs wanneer  zij alle beschermde 
vogels konden herkennen — zeer moeilijk, wanneer de ver- 
dachten geene gedoode vogels of eieren bij zich hebben, te 
constateeren of zij op bij de wet beschermde vogels jagen of 
hunne nesten trachten uit te halen dan wel de onbeschermde 
vogelsoorten achtervolgen. . Wanneer het, zonder meer, voor 
goed verboden is, vogels te dooden of vogelnesten uit te halen, 
dan is iedereen strafbaar, die zonder bepaalde vergunning 
met dit werk bezig wordt gezien.— . Zelfs het dooden. van 
musschen en het uithalen van hare nesten zou.ik niet zonder 
bijzondere vergunning veroorloofd wenschen te zien, niet- 
tegenstaande ik.de.musch voor een’ bepaald zeer schadelijken 
vogel houd;. het valt toch niet te ontkennen dat met de 
musschen een. groot aantal andere, waaronder zeer nuttige, 
vogelsoorten worden gedood, die. bij zeer oppervlakkige 
beschouwing wel wat met de huismusch overeenkomen, 
althans van ongeveer dezelfde grootte en kleur zijn. ; 

Het komt mij voor, dat feitelijke en afdoende. bescher- 
ming van de nultige vogelsoorten alleen te verkrijgen, is door 


— 172 — 


ALLE vogelsoorten te beschermen. Wettelijke bescherming 
slechts van bepaalde soorten voorkomt niet — de ervaring 
is daar om het te bewijzen — dat ook deze soorten worden 
gedood en dat hare nesten worden uitgehaald. 

Het eerste artikel van onze« vogelenwet »zou dus m.i. 
kort en goed aldus moeten luiden : « Het is verboden, — 
behoudens het in volgende artikels bepaalde — in ’t wild 
levende vogels te dooden, te vangen, te verkoopen, te koop 
aan te bieden en te vervoeren, alsmede hunne nesten uit te 
halen of te verstoren. » 

De uitzonderingen op deze wet zouden dan in volgende 
artikels ter sprake komen. 

In de eerste plaats zou de gelegenheid moeten bestaan, 
om — in gevallen, waarin eene bepaalde soort van vogels in 
eene bepaalde streek schadelijk wordt — van plaatselijke of © 
andere autoriteiten de vergunning te erlangen, voor een’ 
zekeren tijd in die bepaalde streek deze vogels te dooden of 
hunne nesten uit te halen. Echter zou het in zoo’n geval 
gewenscht zijn, dat zoodanige vergunning dan toch in die 
bepaalde streek niet algemeen werd gegeven, maar slechts 
aan bepaalde, aan te wijzen personen; terwij! dikwijls ook 
de wijze van verdelging nader zou kunnen worden omschreven. 
Zoo zou in diestreken, waar de musschen bijkans altijd groote 
schade teweeg brengen, aan enkele bepaalde personen kun- 
nen worden opgedragen, geregeld de musschennesten uit te 
halen : demeest zekere wijze om tot duurzame vermindering 
~ dier vogels te komen. Vergunde men tijdeliik aan een ieder 
de musschen zelven te schieten, dan zou allicht weer een moord 
op groote schaal van allerlei vogels volgen. — Wordt 
telkens in ieder bijzonder geval door de bevoegde autoriteit, 
— zoo noodig na voorlichting door bepaalde tot oordeelen 
bevoegde personen, — in gevallen, waarin het noodzakelijkis, 
legen eene zekere vogelsoort op te treden, aan bepaalde 


Oe Ne a ae en Pee eps a. s — » 
s wi Foy Sr WEY PMG oe ate, 


— 


Ee ne 


Ee a 


— 173 — 


personen de vergunning daartoe voor langeren of korteren 
liid gegeven, en wordt daarbij, desgewenscht, ook de 
wijze van verdelging (‘t zij door doodschieten of door het 
uithalen van nesten) voorgeschreven, — dan is er eenige 
waarborg aanwezig, dat de noodzakelijk gebleken bestrijding 
van de bedoelde vogelsoort niet ontaarde in een’. grooten 
vogelmoord. Er is niets tegen, dat in sommige streken, — 
bijv.. waar veel te veel musschen zijn, — het geheele jaar 
door aan bepaalde, betrouwbare personen vergunning worde 
verleend tot het voortdurend bestrijden van deze vogels, bijv. 
door het uithalen der nesten. Dit zou bijv. in verschillende 
gemeenten van Zeeland kunnen geschieden. | 

Het verstoren van nesten aan en in huizen en in tuinen 
zal. wel voortdurend aan iedereen moeten veroorloofd 
blijven. | 

Aan personen, die voor een wetenschappelijk doel 
vogels wenschen te vangen, zou — evenals tot dusyer — 
daartoe vergunning kunnen worden verleend, zoo noodig, 
onder bepaalde, nader vast te stellen voorwaarden.. 

-Verder zou kunnen worden aangegeven, welke vogels 
— volgens de Jachtwet — tot het wild behooren, en waarop 
— onder zekere voorwaarden en op bepaalde tijden — mag 
worden gejaagd. Daarbij zou echter moeten worden in acht 
genomen, dat op trekvogels, die bij ons in ’t najaar in groote 
scharen rondzwerven (lijsters,; leeuwriken, vinken), om 
daarna naar *t Zuiden te trekken, hier te lande niet zou 
mogen worden gejaagd, wanneer deze vogels in de streken, 
waar zij gebroed hebben, nuttig zijn. Het wordt hoog tijd, 
dat wij ons aansluiten bij eene internationale regeling tot 
bescherming van nuttige trekvogels. Wanneer wij hier te 
lande op groote schaal de lijstersoorten wegvangen, die in de 
landen, waar zij broeden, nuttig zijn, dan hebben wij geen 
recht ons er over te beklagen, dat de Italianen in groote 


— 171 = 


massa’s zwaluwen vangen, wanneer die ve den — in hun 
land verschijnen. — : | 

Gaf ik boven aan, dat bescherming van alle pagenbbic 
ten, onder zekere restrictie, gewenscht is, omdat ik daarin 
het eenige middel zie om te geraken tot feitelijke bescher- 
oe van de nuttige vogelsoorten hier te lande,—er zijn 

. i nog andere redenen om de bescherming der vogels alge- 
meen te doen zijn en niet alleen de bepaald nuttige daarvoor 
uit te kiezen. 

Brengen de vogels niet onnoemlijk veel bij tot de 
liefelijkheid van eene streek? En zijn niet sommige 
streken, waar men vroeger het’ welluidende. gekweel van 
vogels hoorde, thans van deze gevederde zangers bijkans ver- 
stoken? M. i. ligt het ook op den weg van Staat, door 
bescherming van ~ vogels de ein ai der natuur te 
bevorderen. — 

‘Een aantal vogelsoorten neemt in bepaalde streken in 
aantal af; als geen maatregelen worden genomen, zullen zij 
na korteren of langeren tijd uitgestorven zijn. En dat zou 
jammer wezen voor de wetenschap, en ook omdat juist de 
aanwezigheid van zeldzame vogelsoorten voor menigeen de 
bekoorlijkheid eener streek in sterke mate verhoogt. 

Ook zal onze jeugd er niet slechter op worden, wanneer 
zij het dooden en vangen van alee ary en het vithalen van 
nesten afleert. | | : 

Niet uitsluitend dus om ’t belang dat de reunion 
onze bodemkultuur hebben, ben ik vé6r wettelijke bescher- 
ming van alle vogels, behoudens de bevoegdheid, die moet 
kunnen worden verkregen om die soorten, welke ergens 
schadelijk zijn, te bestrijden. Ik ben védr de bescherming 
van zooveel mogelijk alle vogels 66k om redenen van esthe- 
tischen en’ ethischen aard, en ook ter wile van bat weten- 

stharp, i> moasi é ; 


ae ee ee ON. meee RMT a OF yh a 


— 175 — 


Er zijn vele vogelsoorten, waarvan men volstrekt niet 
kan beweren, dat zij nu zoo heel nuttig zijn voor den. land- 
en tuinbouw of voor de houtteelt. Wie zou bijv. durven 
volhouden; dat deze takken van bodemkultuur er slechter aan 
toe zouden zijn, wanneer hier te lande eens geen hoppen 
(Upupa epops), geen wielewalen (Oriolus galbula) en geen 
blauwborstjes (Lusciola swecica) meer werden yteinstg ial 
En toch zouden velen het met mij bejammeren. 

Zoo is het ook met de vinken gesteld. Ik kan niet 
inzien, dat onze landbouw en houtteelt er zooveel slechter 
aan toe zouden wezen, wanneer er hier te lande eens geen 
vinken werden aangetroffen. Toch zou ik dezen vogel niet 
gaarne hier missen. Ja ik zou de vinken zelfs zeer gaarne 
beschermd zien niet slechts in de eerste eerste On maar 
ook in de laatste drie maanden des jaars. 

_ Echter acht ik het geheel verkeerd, wanneer vele vogel- 
beschermers het doen voorkomen alsof zij alléén ter wille 
van het nut dat de vogels zouden doen voor de bodemkul- 
tuur, hunne lievelingen zouden wenschen te beschermen; en 
vooral dat zij dan dit nut, wat betreft sommige soorten, veel 
te hoog opvijzelen. Men erkenne ronduit, dat er vele vogel- 
soorten, ook in ons land, voorkomén, die ter wille van hare 
oeconomische beteekenis werkelijk niet behoeven te worden 
beschermd; terwijl men ze. toch om andere reden gaarne 
bij de wet beschermd zou zien, opdat zij voor uitroeiing 
bewaard blijven. In zddver echter acht ik de bescherming 
van niet bepaald nuttige vogels toch ook uit een oeconomisch 
oogpunt van hoog belang, omdat men alleen door bescher- 
ming van alle vogels in staat is, die soorten, welke oecono- 
misch van beteekenis zijn, voldoende voor verdelging te 
behoeden. . : ; . 

Overigens verwachte men in dezen niet alles van de 
wet, maar vooral ook veel van het verbreiden van kennis en 


— 176 — 


beschaving. Ik eindig met de woorden, waarmee de Heer 
Jac. P, Thijsse zijne boeiende rede besloot in de vergadering 
der Nederlandsche Ornithologische Vereeniging, gehouden te 
Rotterdam op 16 Mei 1901: « Het is daarom ons aller 
plicht, door voorbeeld, woord en geschrift die eerbied en 
_bewondering (voor al wat leeft) te wekken bij iedereen en wel 
vooral bij de nederige plattelands bevolking, voor wie een 
goed gesteld stukje in een lokaalkrantje, en een hartig 
woordje in kerk of school van meer beteekenis is dan een 
rekest aan den Minister». Toch wil ik liefst — wat ook de 
Heer Thijsse wil — het eene doen en het andere niet nalaten: 
én bij bevoegde autoriteiten aankloppen om eene meer ratio- 
neele bescherming van de vogels bij de wet,én door woord en 
schrift trachten, zoodanige wettelijke bescherming steeds 
minder noodig te maken. Maar voor wij zoover zijn, dat dit 
laatste. bereikt is, zal nog wel eenigen tijd verloopen. 
Daarom is en blijft eene betere wet noodig. 


J. Rirzema Bos. 


Amsterdam, 19 November 1901. 


HET MOEDERKOREN EW ZIJNE WAARDPLANTEN, 


Wanneer van moederkoren (wolventand, zegt men ook 
hier en daar) wordt gesproken, denkt men gewoonlijk alleen 
aan de roggearen, omdat alleen die aren door den landbouwer 
met meer aandacht bekeken worden. Toch zou het zeer ver- 
keerd zijn te meenen, dat alleen de rogge de eigenaardige 
bruinpaarse, uit de aren uitpuilende lichamen kan dragen, die 
niets anders zijn dan de sclerotium-loestand van een zwam, 


ae PTE = 


Clavicéps purpurea (1). © Tntegendeel, een aantal grassen’ 
dragen deze moederkorenkorrels of kunnen ze dragen. ; 

Zoo bericht STAGER (2) dat het hem gelukte de moeder- 
korenzwam, Claviceps purpurea, van de rogge over te bren- 
gen op.: Anthoxanthum odoratum (Reukgras), Arrhena- 
therum elatius (Langgras of Fransch raygras), Poa 
pratensis (Henneppik) en eenige andere Poa-soorten’: 
P. alpina, P. sudetica, P. hybrida en P. caesia, Hiero- 
-_chioa borealis (Honiggras of Heiliggras); Bromus sterilis 
(eon soort Draverik), Dactylis glomerata (Kropaar ), 
Hordeum murinum, (Muizegerst), gekweekte Gerst, 
Briza media (Trilgras of Beverkens) en Calamagrostis 
arundinacea (een soort Riet). 

Het moederkoren, dat op Lolzwm (Raygras) voorkomt 
schijnt een afzonderlijke, biologische soort of variéteit te zijn, 
d. w. z. een soort, die door hare uitwendige kenmerken niet 
van de gewone soort verschilt, maar die zich als het ware 
wangepast heeft tot parasitisme op Loldwm en daardoor of 
gansch, of althans in zeer hooge mate het vermogen verloren 
heeft andere van de gewone waardplanten te besmetten. aa 

Het moederkoren, dataangetroffen wordt op “Phragmites 
communis (Oeverriet of Dekriet) en op Molinia ceerulea 
(Bentgras of Kwajongens) gaat gemakkelijk op Nardus 
stricta(Borstelgras) over, doch niet op de grassen, waarop 
Claviceps purpurea kan voorkomen. De korrels van dit 
moederkoren zijn veel kleiner dan deze van de echte Claviceps 
purpurea ; terwiji deze 2 en zelfs 3 centimeter lang worden, 


(1) Zie over de ontwikkeling van het moederkoren onze: Inleiding 
tot de studie der woekerswammen. Tijdschr. over Plantenziekten. le 
Jaarg. 1895, bladz. 81-83. — of een en ander handboek over Planten- 
-ziekten. 

(2) Stacer. Vorldufige Mitteilung uber Impfversuche mit Grami- 
neen bewohnenden Claviceps-Arten. Botan. Centralblatt B, LXXXIII, 
N° 5. Mitteilungen aus dem bot. Instit. Bern, 


Vga" 


gaat de lengte der sclerotién van Phragmites en Molinia 
meestal 6 millimeter niet te boven. Men heeft dan ook de 
‘ zwam reeds veel vroeger Claviceps microcephala (woordelijk : 
Claviceps met kleinen. kop) genoemd, doch gewoonlijk de 
meening er bij uitgesproken, dat, buiten de afmetingen, geen 
typisch verschil tusschen de twee Claviceps-soorten bestaat, 
en Ol. microcephala slechts als een variéteit -van. Cl. 
purpurea dient aanzien te worden. De proeven van 
STAGER bewijzen echter wel dat men hier met twee onder- 
scheiden soorten te doen heeft. | 

Ook de moederkorenzwam, die op Glyceria. Autans 
(Mannagras) gevonden wordt, schijnt wel een afzonderlijke 
soort te zijn ; het is aan STaaer niet gelukt ze op rogge over 
te brengen. Tot nog toe hield men ze veenvoudig voor "de 
gewone Claviceps purpurea. 


_Behalve de hier reeds hooger aangehaalde waardplanten 
van Claviceps-soorten, waarvan de meeste reeds als dusdanig 
bekend waren vddr de onderzoekingen van STaGER, kunnen 
nog de volgende genoemd worden, als waardplanten van 
moederkoren : Tarwe, Triticum repens (Kweek), Elymus 
arenarius (Zandhaver), Brachypodium pinnatum en 
B. silvaticum (Kortsteel), Festuca gigantea (een Zwenk- 
gras-soort), Bromus secalinus (Dreps, Draverik), 
B. mollis en B. inermis, Glyceria spectabilis (Piekgras), 
Poa annua (Pluim gras), P. compressa (Plat Beemdgras), 
Avena pratensis (Weidehaver), Phleum pratense (Timo- 
theegras), Alopecurus pratensis (Botkruid) en A. geni- 
culatus (Vossestaart), Panicum miliaceum (Gierst), 
Phalaris arundinacea (Rietgras) en Ph. canariensis (Ka- 
nariegras), Agrostis vulgaris (Struisgras), Andropogon. 
ischaemum (Baardgras) en Oryza sativa (Rijst). 

Van al deze waardplanten meent men dat het Claviceps. 
purpurea is, die bij haar het moederkoren verwekt. Vol- 


| 
j 
t 
[ 
| 
} 
| 


— 179 —. 


strekt zeker is zulks echter niet ; de onderzoekingen van 
SrageR doen veeleer het tegenovergestelde vermoeden : hoogst 
waarschijnlijk zullen de meeste der opgesomde gewassen wel 
door het moederkoren van de rogge besmet worden, maar niet 
minder waarschijnlijk zullen er in die lijst te vinden zijn, die 
door de echte Claviceps purpurea niet aangetast kunnen 
worden, hetzij dat de zwam, die op haar woekert, een biolo- 
gische variéteit van Claviceps purpurea. of zelfs een cowry 
lijke soort is. 


Echter met welke Clavzceps-soort men ook te doen heeft, 
immer dient zij als. schadelijk en, gevaarlijk beschouwd te 
worden. Niet alleen voorbijgaande onpasselijkheid, maar 
ook ziekte met doodelijken afloop kan door het gebruik van 
voedsel, dat met moederkoren sterk verontreinigd is, veroor- 
zaakt worden. Vooral in vroeger eeuwen kwamen dikwijls 
de gevallen zoo veelvuldig in sommige streken voor, dat men met 
een besmettelijke ziekte meende te doen te hebben. Zulke: 
epidemieén, die soms Zeer talrijke slachtoffers maakten, zijn 
0.a. geboekt voor Hessen (1577), Silezié(1588), Saksen (1648), 
Sologne (Frankrijk 1690), Zwitserland (1709), Silezié (1736), 
Sologne (1741), Vlaanderen en omstreken van Rijsel (Noord- 
Frankrijk 1749), Zweden en Denemarken (1767), Westfalen, 
Hannover en Lauenburg (1770-1771), enz; in. dit laatste 
geval was de sterfte soms zoo hoog, dat in sommige plaatsen 
op 120 zieken slechts 5 genazen. In den loop der XIX* eeuw 
zijn dergelijke besmettingen op groote schaal niet voorge- 
komen, maar enkele gevallen zijn wel bekend, b v. in 1831 
te Berlijn, in 1851 in Pommeren, en 1855 in Brunswijk en in 
1855-56 in Nassau, waar de ziekte vrij hevig woedde ; ook in 
Frankrijk zijn nog epidemische verschijnselen sldnmcdiiernasl in 
de omstreken van Lyon. . 

De ziekte begint met een eigenaardig, smartelijk jeukend 
gevoel, vooral in vingers en teenen, van waar het zich over. het 


—- 180) — 


gansche lichaam verbreidt ; de zieken lijden aan hoofdpijn en 
oorgesuis, braken en hebben buikloop; zij worden teneer- 
géslagen, moedeloos, bewegen zich moeilijk en hebben pijn in 
de gewrichten der ledematen ; soms komen daarbij stuiptrek- 
kingen en in er'ge gevallen, heeft men in Silezié, Zwitserland 
en Frankrijk waargenomen, dat: de:uiteinden der ledematen 
door het « vuur » aangetast worden en nog tijdens het leven 
van den zieke afvallen, waarna: dan weldra de dood volgt. — 
Gelukkig worden dergelijke feiten zeer zeldzaam, maar bij. 
dieren worden zij nog wel waargenomen. Zoo heeft D. Sal- 
mon, bestuurder van den zootechnischen dienst van de toe 
eenigde Staten van Noord-Amerika, in 1884 een verhandeling 
laten verschijnen over talrijke gevallen van ergotismus bij vee 
in den staat Kansas, In den beginne leden de aangetaste 
dieren aan sterkeren of geringeren buikloop, aan kreupelgaan 
en aan verstijving van de onderste gewrichten der achterste 
ledematen' vooral’: later werden deze koud en gevoelloos. 
Weldra ontstond een wonde, die het gezonde gedeelte van het 
zieke afzonderde ; de wonde werd steeds dieper, zoodat een 
kloof werd gevormd, die dwars ‘door de huid en de teedere 
gedeelten van het ledemaat tot op de beenderen doordrong ; 
het. droge koudvuur vernietigde langzamerhand het aange- 
taste gedeelte ; de hoef kwam los en in talrijke gevallen ver-' 
loren de dieren verscheidene vingerleden. — In andere geval- 
len werden eenige staartwervels door het koudvuur vernield, 
Kindelijk in de muil ontstonden ook ontstekingen van gelij-- 
ken aard ; het slijmvlies werd bij plaatsen opgeheven en liet 
het gehemelte’ bloot. Bij de meeste aangetaste dieren greep de 
vruchtafdrijving voorbarig plaats of hadden ‘storingen in de’ 
dracht plaats. — Ook bij de merrie wordt door het ergotismus 
een te vroegtijdige vrachtafdrijving teweeegebracht. 

Niet alleen D™ Salmon, maar ook andere onderzoekers 
hebben in de staten ‘Missouri, Illinois, Jowa, Colorado, en 
New-York en in Kanada ‘gevallen van gelijken aard aange~ 


— 181] — 


troffen, die allen toe te schrijven! waren aan het toédienen van 
grashooi, dat vrij veel moederkoren bevatte. 

Salmon raadde daarom aan in de staten, waar moeder- 
koren op gras veel voorkomt, dit af te maaien voor het zaad 
zich heeft gevormd. Aldus kan het moederkoren den toestand 
van selerotium die alleen gevaarlijk is,-niet hereiken; de-slij- 
mige toestand, die voorafgaat wordt voor onschadelijk gehou- 
den.’ — Ook’ om andere redenen is, vroeg maaien aan te 
bevelen, vooral tot verwijdering van’ verschillende onkruid- 
soorten en yan, meestal eenjarige, grassen van geringe voeder- 
waarde. 

Om de akkers zooveel mogelijk van moederkoren vrij 
te houden, zal men zorg dragen uitsluitend zuiver graan, 
zonder moederkorenkorrels, tot bezaaiing te gebruiken. 
Anders zaait men naast het graan ook de kiemen der ziekte, 
die het zullen aantasten. Trouwens de moeite, die men zich 
getroost om het moederkoren uit het graan te verwijderen, 
kan in vele gevallen ruimschoots vergoed worden door den 
verkoop van dit moederkoren in apotheken of drogerijen. 
De gemiddelde prijs wisselt af van 4 a 6 frank per kilogr. 
(2 a 3 guid). — 

Nog een “andere voorzorg dient genomen te worden : 
aangezien zoovele grassoorten door Claviceps purpurea 
kunnen aangetast zijn, welke grassoorten dan de besmetting 
aan de rogge kunnen mededeelen, zal men goed doen in de 
nabijheid der graanakkers het gras kort te houden (afmaaien, 
afweiden) om het te beletten te bloeien en om aldus het ontstaan 


yan uitgangspunten van besmetting te voorkomen. 


Het rechtstréeksche verlies, dat Claviceps purpurea 
te weegbrengt, is voorzeker niet zoo groot als de schade, dic 
brand of roest veroorzaken ; nochtans dient het ook niet te 
gering geschat te worden ; immers men kan gemakkelijk zelf 
waarnemen, datineen aar met verscheiden moederkorenkorrels 
de eigenlijke graankorrels, of gedeeltelijk ontbreken, of gedeel- 


<—. a 


telijk minder goed ontwikkeld zijn; zoodat het verlies zich niet 
beperkt tot het vervangen van een graankorrel door een sclero- 
tium van Claviceps, maar dat ook daarnaast het zijn invloed 
‘doet gelden.  Echter mag men zeggen dat een verlies van 
10 °/, van den graanoogst door moederkoren reeds een zeld- 
zame uitzondering is, terwijl 20 °/, verlies wellicht nooit werd 
overschreden. 

Maar om het gevaar, dat de verontreiniging van brood 
én voedermeel of hooi door moederkoren aanbiedt, is de voor- 
zorg tot het voorkomen van Claviceps dubbel aan te bevelen. 

G STAES. 


VOORBEHOEDENDE WINTERBEHANDELING DER OOFTBOOMEN. 


De ooftboomen hebben gedurende het thans afgeloopen 
jaar 1901 op vele plaatsen erg te lijden gehad van verschil- 
lende cryptogamische ziekten en meer nog van een aantal 
insecten, die groote schade hebben aangericht. | 

Wanneer de bladeren der boomen yroegtijdig afvallen 
door de werking der woekerzwammen, of wanneer zij afge- 
vreten worden door legioenen rupsen en larven, dan kruist 
de mensch in de meeste gevallen de armen bij het beschou- 
wen der yeroorzaakte schade en denkt er niet eens den strijd 
tegen zijne kleine, doch talrijke en daardoor hoogst gevaar- 
lijke vijanden aan te binden. Trouwens er dient gezeid te 
worden, die strijd is over *t algemeen ’s zomers zeer las- 
tig, vooral wanneer men tegenover een zeer groote menigte 
insecten staat; deze zijn immers meestal moeilijk te bereiken 
en daardoor heeft het dikwijls den schijn alsof hun aantal 
immer golijk bleef, niettegenstaande men er velen wegvangt 
of op. eenige andere wijze doodt. Zoo iets is natuurlijk ont- 
moedigend. — Van een anderen kant zal het nog lang duren 
eer men ten onzent er aan denken zal groote toestellen aan 
te koopen, die, zooals in de Vereenigde-Staten van Amerika, 


| 
| 
| 


ah i el a ls cas - fet 


Se Te ne eT 


— 1838 — 


toelaten gansche boomgaarden zonder te groote onkosten en 
nochtans op doeltreffende wijze te behandelen bij een aanval 
van cryptogamische ziekten of van schadelijkediertjes; over 
‘t algemeen zijn de boomgaarden ten onzent niet uitgestrekt 
genoeg om zulke uitgaven te kunnen dragen. Alleen door 


-samenwerking, door gezamenlijken aankoop zou zulks wel- 


*. 


licht mogelijk worden. 

Wat echter ’s zomers ondoenlijk schijnt, kan ’s winters 
grootendeels gedaan worden op een veel gemakkelijker en 
veel doeltreffender wijze. De winterbehandeling heeft 
voor doel de ziekten en beschadigingen voor het volgend 
jaar te voorkomen en evenals bij den mensch moet men er 
steeds op bedacht zijn, dat het oneindig veel beter en wen- 
schelijker is een ziekte te voorkomen, dan ze te moeten 
bestrii}den en te moeten genezen. 

Daarom wenschen wij hier eenige algemeene voorschrif- 
ten te bespreken, die ieder eigenaar van ooftboomen zou 


~ moeten kennen en zou dienen na te leven : 


I. Alle aangetaste organen moeten steeds zorgvuldig ver- 
zameld en, als zulks zonder groot verlies of zonder omslach- 
tige behandeling mogelijk is, verbrand worden; anders die- 
nen zij op eenige andere doeltreffende wijze onschadelijk 
gemaakt te worden. | 

Aangetaste organen laten liggen, daar waar zich 
gewassen bevinden, die door dezelfde ziekte kunnen aange- 
daan worden, is niet alleen zeer onverstandig, maar zeer 
gevaarlijk en kan den nalatige duur te staan komen. — De 
reden ligt voor de hand : de kiemen der ziekte moeten ver- 
wijderd, vernield worden, om hun de gelegenheid niet te 
geven andere gezonde organen te besmetten. 

Il. Pluk alle vruchten en alle bladeren, diena den herfst 
op boomen of struiken blijven hangen, ervan af. In de meeste 


— 184 — 


gevallen zijn het juist door cryptogamische ziekten aange- 
taste vruchten of bladeren, die niet afvallen maar tot in het 
voorjaar blijven vastzitten; eerst wanneer zij hunne sporen 
bij duizenden hebben uitgezaaid en aldus een nieuwe besmet- 
ting hebben verspreid, vallen zij van zelf af. — Ofwel zijn de 
bladeren door insecten bewoond(b.v. de zoogenaamde rupsen- 
nesten),die in het voorjaar den boom zullen kaal vreten. Door 
z00 vroeg mogelijk alle, na den herfst aan de twijgen nog han- 
gende vruchten en bladeren te verwijderen en te verbran- 
den, zal men tevens ¢en belangrijke bron van ziekten en 
een schuilplaats van schadelijke dieren doen verdwijnen. 
Ill, Vroegtijdig afgevallen vruchten, zijn meestal door 
insecten, door rotting, of door een cryptogamische ziekte 
aangetast; zij mogen niet blijven liggen, maar moeten 
opgeraapt of samengeharkt of gevaagd worden. Men kan ze, 
als zij niet eetbaar zijn, dan door het vuur vernielen of ze in 
een groeve met. bijtende kalk bijeenbrengen en met aarde 
dekken. — Dezelfde reden als voor I en II is hier ook geldig: 
IV. In sommige gevallen zal het ook wenschelijk zijn 
aan den voet der ooftboomen den grond 0.10 40:20 m. om te 
werken; talrijke insecten of hunne larven en poppen schui- 
len dikwijls aan den voet der boomen weg en worden door 
een dergelijke bewerking onmiddellijk gedood, of te diep 
ondergebracht om later nog de oppervlakte te kunnen be- 
reiken, of door de koude, die beter kan inwerken op dien 
minder gebonden grond, vernietigd. — In boomgaarden met 
erastapijt is deze bewerking nog om een andere reden aan 
te bevelen. De graszode vormt na korten tijd een dicht be- 
kleedsel aan de oppervlakte, dat het toetreden van lucht 
zoo niet geheel, althans grootendeels verhinderd, en dat de 
toevoer van water’ en van scheikundige stoffen evenzeer 
belemmerd. Door om iederen boom een kleinen kring 
om te werken, .zal..de ondergrond beter verluchten. en 
tevens zal men de noodige meststoffen kunnen toedienen. 


— 185 — 


Zoowel de betere verluchting als de bemesting zullen den 
boom ten goede komen om hem krachtiger te maken en 
aldus hem in staat stellen in voorkomend geval beter aan de 
aanvallen van schimmels en insecten te weerstaan. — Men 
vergete niet dat zwakke, uitgeputte of ziekelijke gewassen 
veel spoediger en veel sterker onder iedere oorzaak van 
schade lijden dan een krachtige gezonde boom. | 

Y. Lijmbanden of zelfs eenvoudig papieren banden of 
vanggordels geven vooral in najaar en voorjaar veelal uit- 
stekende uitslagen ; het is waarlijk de moeite waard eens de 
proef te nemen, zoo omstreeks half October (het geschikte 
tijdstip hangt natuurlijk eenigszins van het weder af); men 
zal verwonderd staan zien, wanneer men b. vy. in begin 
Januari de vangbanden wegneemt, hoe talrijk en hoé ver- 
scheiden de’ insecten zijn, die er een schuilplaats hebben 
gezocht en die aldus gemakkelijk- kunnen vernield worden. 


_-> Men bedenke nu hierbij dat door het dooden van volwas- 


sen insecten en van hunne larven en poppen in den winter, 
men voor het volgende jaar niet alleen de door hen veroor 
zaakte rechtstreeksche schade,maar ook hunne vermenigvul- 
diging, d. w. z. de geboorte van talrijke vijanden voorkomt. 

VI. De stammen, takken en twijgen der boomen dienen 
ook zorgvuldig nagegaan te worden om eierhoopjes en eier- 
ringen, alsook insecten, meestal in ingesponnen toestand, te 
verwijderen. De eierringen van de ringrupsvlinder (Bom- 
bya neustria) die meestal rond dunne takjes zijn gelegd, 
zullen bij een dergelijk onderzoek zonder veel moeite ont- 
dekt worden en daar ieder dier ringen uit 100 4 400 eieren 
bestaat, zal men gemakkelijk begrijpen hoe noodzakelijk 
het is, die ringen te vernietigen.. Doode of door kanker 
aangetaste takken kunnen bij die gelegenheid ook wegge- 
snoeid worden. 

VII. Het afborstelen der stammen en grootste takken is 
evyeneens zeer aan te bevelen. Daartoe kan men gebruik 


— 186 — 


maken van borstels met staaldraad, zoo als men er in 
Duitschland vervaardigt, en bij gebreke daaraan, van een 
harden bezem. Vele oneffenheden van de schors zullen 
daardoor verdwijnen : mossen, korstmossen en losse schors- 
schubben worden verwijderd en ook uitspringende schors- 
deelen gladder gemaakt. Des noods kunnen ook bizonder 
tot doel vervaardigde ijzeren krabbers dienen. 

Door deze bewerking worden vooreerst vele insecten 
(eieren, larven, poppen en volwassen insecten) gedood; 
andere zijn gemakkelijker te bereiken en tevens verdwijnen 
schuilhoeken voor nieuwe individuén. © Ook een«andere 
bewerking, waarover wij aanstonds’ spreken, n. l. het met 
kalk bestrijken der — wordt daardoor veel — 
lijker. 

VIII. Het « kalken » (met kalkmelk bestrij ken) der 
ooftboomen. Deze voorzorgmaatregel wordt reeds in vele 
boomgaarden toegepast, echter nog veel te weinig in ver- 
houding tot zijn nut en in onze streken steeds zeer onvol- 
ledig. Over ’t algemeen beperkt men zich tot het kalken 
der stammen tot op manshoogte; vaak gaat men niet eens tot 
aan de eerste takken der ooftboomen, en slechts in zeldzame, 
uitzonderlijke gevallen worden ook de onderste, dikste tak- 
ken gekalkt, dit echter alleen in de onmiddellijke — 
van den stam. | 

Natuurlijk,een dergelijke behandeling is ieppeahah aan 
te bevelen, doch om al het voordeel op te leveren, dat men 
ervan verwachten mag, zou zij moeten volledig zijn. Niet 
alleen de stam en de dikste einden der onderste takken 
dienen met kalkmelk bestreken- te worden, doch ook de 
dunnere takken en twijgen zouden op dezelfde wijze moeten 
behandeld worden. Met een borstel is zulks niet uit te voe- 
ren, maar op vele buitengemeenten zijn reeds aardappelbe- 
sproeiers ‘pulvérisateurs)te vinden, die tot dat doel uitstekend 
kunnen dienen, — Men zou ’s winters ten minste éénmaal 


a= 84 


zijne ooftboomen en struiken met kalkmelk moeten besproeien; 
prof. Wess, te Weihenstephan bij Freising (Beieren) raadt 
zelfs dringend aan in het voorjaar, onmiddellik na het ver- 
dwijnen van de sneeuw, als zulks mogelijk is, een tweede 
besproeiing met kalkmelk te doen. 

Hindelijk zal men wel doen geen kalkmelk alleen te 
gebruiken; een kleine hoeveelheid zwavelzuur koper is daar- 
aan toe te voegen, zoodat de besproeiing eigenlijk met een 
zwakke Bordeauxsche pap plaats heeft. Een halve kilogr. 
zwavelzuur koper en 2 4 3 kilogr. kalk op 100 liter water 
geven een zeer geschikt mengsel. 

Weiss vat als volgt de voordeclen van het Rather 
samen : | 

1° het helpt mede tot het vormen van een rselace) ge- 
zonde schors; ual Ub ® iF 

Qo vele woekerdieren (in hun verschillende toestanden) 
en vele sporen van zwammen worden er door gedood; 

3° het verhindert het al te vroeg ontwaken van de sap- 
beweging in den boom, belet daardoor het te vroeg ontluiken 
der knoppen en voorkomt aldus dikwijls het vervriezen der 
bloemen; 

4° het verrijkt den grond aan kalk, d. w. z. een Nd 
die vooreerst in vele gronden in onvoldoende hoeveelheden 
aanwezig is en die vervolgens voor de ooftboomen zecr be- 
langrijk is. 

IX. Het gebruik van rupsenfakkels —toestellen op lange 
stokken, waarvan de vlammen de rupsennesten gemakke- 
lijker bereiken en vernielen —is daar, waar de nesten hoog 
zitten, zeer voordeelig. De droge bladeren, die aan de twij- 
gen zijn blijven hangen, kunnen bij dezelfde gelegenheid 
ook door die rupsenfakkels verbrand worden; dit gaat zelfs 
in de meeste gevallen vlugger dan het plukken der droge 
bladeren en gebeurt zonder schade voor de boomen. — Der- 


— 188 — 


gelijke ‘rupsenfakkels kosten niet duur; men heeft er reeds 
van 0,45 frank (22 cent) af. 


* 

* OK 

De hier voorgeschreven maatregelen tot beschermingder 
ooftboomen door voorbehoedende behandeling ’s winters, 
Kunnen op het eerste gezicht talrijk en ingewikkeld schij- 
nen; dit is echter volstrekt niet het geval : allen zijn een- 
voudig, gemakkelijk, eischen niet veel tijd en slechts geringe 
_ onkosten; er zijn voorzeker weinig behandelingen in de 
practijk, die voor dezelfde hoeveelheid arbeid en geld, zulke 
voordeelige uitslagen opleveren. _G. Srazs. ~ 


MIDDELER TOT VERDELGING VAN GRAS EN ONKRUID IN WEGEN. (1). 


__ Zoowel tusschen de steenen van straten, pleinen en voet- 
paden, als op den grond van aardewegen, komen dikwijls 
grassoorten en onkruiden zich nestelen. Natuurlijk kan door 
een steeds herhaald wieden, schoffelen en harken de ontwik- 
keling van die planten wel binnen zekere grenzen gehouden 
worden; lastig echter is dat werk voorzeker en daarenboven 
geeft het meestal weinig reden tot voldoening, omdat vevlal na 
korteren of langeren tijd al dat werk te herbeginnen 1S ic ee, 
Daarom is men vooral in de laatste jaren meer bepaaldelijk. de 
aandacht gaan vestigen op een gemakkelijkere methode van 
bestrijding, n. 1. op besproeiingen met voor die planten gif- 
tige oplossingen. — 

- Zoo weten wij b. v. dat: ple so i van. zwavelzuur 
ijzer met dat doel kunnen aangewend worden; andere 


a) Zie Tijdschrift over Plantenziekten, le Jaarg. bl. 150, Onkruid 
in de tuinpaden; — 3° Jaarg. b]. 69, J. Ritzema Bos, Mo en anderkwaad. 
in grasperken. 


ene te ne ee 


= 189 = 


stoffen werden eveneens reeds aanbevolen ; wij ‘gullen ons 
echter heden beperken tot het mededeelen van enkele for- 
mulen, die in de Reports van de Experiment Farms in 
Canada voor 1900 (n° 16, 1901) worden medegedeeld, bij : 
gelegenheid van de bespreking van een geheimmiddel, dat voor 
de verdelging van onkruid tusschen steenen werd verkocht. 
Dit middel, Harvesta chemical compound, wordt bereid 
te New-Orleans, La. en is een bruinachtig gekleurde vioeistof. , 
De ontleding bewees dat het sodairseniet en gewoon zout be- 
vatte, n. 1. in de verhouding van 4 °/, voor de eerste zelfstan- 
digheid en 1.69 °/, voor de tweede. — ~ Ongetwijfeld, zegt 
het Report, is dit een werkzaam middel om onkruid te verdel- 
gen, want de twee stoffen zijn sinds langen tijd bekend en 
gebruikt om die eigenschap. Daarna laat het verslag echter 
eenige formulen’ volgen van vloeistoffen die goedkoop zijn, 
gemakkelijk kunnen bereid worden en met goed Bevolg ‘reeds 
aangewend zijn geworden : (1) | 
\T, Voeg bij kokend water gewoon keukenzout in de ver- 

houding van 1 deel zout op 10 deelen water. Zoodra het 
zout gesmolten is, wordt de nog warme oplossing door middel 
vain een sproeier op de te verdelgen gewassen gegoten. 

II. Witte arsenik, 1 deel. 

Soda, 2 deelen. 

Water, 30 deelen. 

Doe alles samen koken en leng vervolgens aan met 2 of 
3 maal ‘het volume water. Wend het middel nog warm 
aun. — Deze oplossing is zeer giftig. 

Ill. Zwavelzuur koper (blauwe aluin of blauwe Vitriool), 

‘> Heet water, 30 deelen. 


(1) Wij hebben tot meerder gemak onzer lezers de Amerikaan- 
sche maten en gewichten omgerekend en de verhoudingen i in deelen of 
in °/ uitgedrukt, : 


— _190;—.. 


De oplossing zal best in een houten kuip bereid worden. 
Aanbevolen de oplossing warm te gebruiken. ? 

IV. Zwavelzuur in de verhouding van 1 op 1000 deelen 
water heeft eveneens Zeer goede uitslagen gegeven, wanneer de 
grond zeer weinig of geen koolzure kalk bevat. Indien echter 
bij debesproeiing met deze oplossing een opbruising inden grond 
ontstaat, (wat de tegenwoordigheid van een koolzuurverbin- 
ding verraadt) dan is van deze behandeling niets te verwachten. 

V. Zuur zwavelzuur natrium, een bijproduct van de 
bereiding van chloorwaterstof of zoutzuur, is zeer werkzaam 
in oplossing a 10 %/,. 

4 Hoe jonger de planten zijn, hoe heviger ook de werking 
is. — Men vergete hierbij ook niet dat al deze scheikundige 
samenstellingen een ongunstigen invloed hebben op den grond, 
als hij met vrij groote hoeveelheden ervan wordt gedrenkt. 
Men wende ze dus slechts aan daar, waar men allen planten- 
groei wenscht te dooden. i 

Over de bestrijding van het onkruid op de akkers zullen 
Wij verder een ander opstel afkondigen. 


G.S. 


Gesuikerde Bordeauxsche pap en bijenteelt — 
Men weet dat in sommige formulen van Bordeauxsche pap 
suiker voorkomt; deze bijmenging heeft ten doel het bestrij- 
dingsmiddel beter en langer aan bladeren, takken en vruchten 
ie doen kleven, zoodat zijn. werkzaamheid daardoor kan 
verhoogd worden. 

Volgens sommige bijenkweekers, is het gebruik van der- 
gelijke gesuikerde Bordeauxsche pap een ernstig gevaar voor 
het nijvere bijenvolkje; immers de bijen zouden door de sui- 
ker aangelokt worden en in verbazend aantal aan koperver- 
giftiging bezwijken. | Sie 


ee Ses 


— 191! — 


' Dt Jacky (1) heeft rechtstreeksche proeven ingesteld om 
zich daarvan te vergewissen. Zij werden genomen van Juli 
tot September 1900 en in April 1901. Aan de bevolking 
van een bijenkorf (1900) of van een aantal bijenkorven(1901) 
werd Bordeauxsche pap met verschillend suikergehalte, (van 
& per 1000 tot 2 per 100 suiker) voorgezet en ook boomen 
in de nabijheid van den korf (afstand 3 ot, 50 meter) met der- 
gelijke mengsels besproeid. | 

JACKY nam. hierbij waar, dat de bijen de voorgezette- 
gesuikerde Bordeauxsche pap volstrekt niet aanraakten, en 
dus nog veel. minder opslorpten, terwijl de besproeide boomen 
zorgvuldig vermeden werden. | 

Gevaar voor vergiftiging der bijen door ssceith andl Bor- 
deauxsche pap schijnt dus hoegenaamd niet te vreezen te zijn. 


G.°S; 
* 
* eS 
KaYnietoplossing als bestrijdingsmiddel van 
schadelijke insecten. — Volgens den « Prakt. Ratgeber » 
werden kruis- of stekelbesstruiken, die door bladwesplarven 
(Nematus) erg aangetast waren, van de plaag plotseling en 
volkomen bevrijd door drie dagen achtereenvolgens de struiken 
te besproeien met eene kainietoplossing van 1 op 1000. De 
planten leden niet door deze behandeling. Daar kainiet een 
van de thans algemeen gebruikte meststoffen is, kan de proef 
gemakkelijk door eenieder worden genomen; en daar het middel 


_ (1) Arbeiten der botanischen Abteilung der Versuchsstation der kgl. 
pomologischen: Institutes zu Proskau. I\I. Bericht van Dt Rup. ApER- 
HOLD. Die gezucherte Bordeauabrithe und die Bienenzucht (bewerkt door. 
Dr Jacky) Centralblatt f. Bakteriologie, Parasitenkunde u. Infektions- 
krankheiten. 2¢ Abteilung. Bd. VII (1901), n° 17-18, bldz. 660. Dr Jacky 
Gezuckerte Bordeauabrithe und die Bienenzucht. Zeitschr. f. Pflanzen- 
krankheiten, 4¢ en 5° Heft 1901, bldz. 212. 


— 192)’ — 


zeer goedkoop te staan komt, zou de Jaemnisaes toepassing 
ervan Been bezwaar eplerenen rs | 
| ‘ 
ke  * 
Veezout tegen Coprinus en andere zwammen. 

+ Wanneer broeibakken met mest worden aangelegd, komen 
zeer dik wijls aan de oppervlakte groote zwammen- (wolven- 
brood) te voorschijn, vooral Coprinus- soorten. Deze zijn 
tamelijk gemakkelijk te herkennen : zij zijn gewoonlijk in 
groepjes vereenigd ; in jeugdigen toestand zit de hoed als een 
vrijlange vingerhoed rondom den steel ; later gaat de hoed meer 
open en scheurt aan zijne randen, ‘die gewoonlijk ten laatste 
naar boven omkrullen ; de onderzijde van den hoed (het 
hymentum, waar de sporen gevormd worden) is eerst wit of 
bleek gekleurd, doch wordt eindelijk zwart ; tevens ontstaat 
door het vervloeien der vouwen of « plaatjes » van het hyme- 
nium een vloeistof, die eenigszins aan inkt gelijkt; vandaar 
de Duitsche benaming « Tintenpilze » (Inktzwammen).. Men 
noemt Coprinus ook wel « mesizwam. », omdat, zij. veelal 
voorkomt op mest of op. plaatsen, waar mest.gelegen heeft. 

_ Deze mestzwammen kan men in broeibakken best missen, 
zooveel te meer, dat zij niet alleen op den grond, maar op het 
houtwerk zich ontwikkelen, hetgeen zijne duurzaamheid niet, 
vermeerdert. Volgens Urusius wordt in den Leipziger Pal- 
mengarten, veezout tot bestrijding van mestzwammen gebruikt 
en dit met zeer goed gevolg: 1/4 kil. zout per broeibakraam, 
is voldoende ; vooral langs de wanden is rijkelijk bestrooien 
zeer aan te bevelen, 

Tegen de zoo gevaarlijke. week kasachimmnel is\ het 
-middel wel niet volstrekt afdoende, maar de ontwikkeling 
ervan wordt daardoor nochtans zeer verminderd. 


| 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS en G. STAES 


Directeur Praeparator aan de Hoogeschool te Gent 
van het Phytopathologisch Laboratorium Secretaris 
Willie Commelin Scholten van het Kruidkundig Genootschap 
te \msterdam Dodonaea 


ACHTSTE JAARGANG 
(Met 5 platen). 


GENT 
BOEKHANDEL J. VUYLSTEKE 


1902 


open oa 1 nohourt ant 8 
doog 
piss a 
car tri segue * 


ORT ch ate ae SMe shia eases Jose 


ES TREE US RAID 


INHOUD. 


Dr J. Ritzema Bos. — Phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin 
Scholten. Verslay over onderzoekingen, gedaan in- en over inlichtingen 
gegeven van wege bovengenoemd laboratorium in het jaar 1901 . 

D' H. J. Calkoen. — Verslag der algemeene vergadering van de Neder- 
landsche Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, op 
Zatecdag 29" Maart 1902, des namiddags te 3 uur, in de collegekamer van 
het Phytopathologisch laboratorium « Willie Commelin Scholten » te 
Amsterdam . apie Maree tg eke 

C.-J.-J. Van Hall. — Het aardappelschurft . 

G. Staes. — Een nieuw middel tegen den-echten meeldauw of oidium van 
den wijostok. . . =. . 

G. Staes. — Over het verdelgeu van akkeronkruid door besproeiingen. . . 
Kleine mededeelingen. . ‘ade gn peg Pps ceg tints eg 

G. Staes. — Misvormde hopbellen. . . 2... 1 1 2 ww eee 

G. Staes. — De brand der graangewassen . 

C.-J.-J. Van Hall. — Eene ziekte der seringen, veroorzaakt door Botrytis 
PURER 4 ins SE humic eed macntel dictated Sekes.s 

DD‘ C.-J.-J. Van Hall en M. W. V. Van Bijlevelt. — Het « Spaansch 
groen » (Anagallis arvensis), een onkruid, gevaarlijk voor de teelt van 
gewassen, die aangetast worden door het stengelaaltje (Tylenchus 
weuueasrte) Se BOE ET, OCT Rigs 4 

A. Ide en J. Ritzema Bos. — Pereschurft en hare bestrijding . 

A. Ide en J. Ritzewa Bos. — Eenige woorden over appelschurit . 


D' J. Ritzema Bos. — Het wegblijven en het omvallen der tulpen, veroor- 
zaakt door Botrytis parasitica Cavara, en de bestrijding van deze kwaal 


85 
89 


106 


108 
116 


117 
122 


142 


144 
149 
172 


177 


a 


a 
* 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 


| EN 
_ Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Achtste Jaargang. — 1° en 2° Afleveringen. 15 April 1902. 


PHYTOPATHOLOGISCH LABORATORIUM WILLIE COMMELIN SCHOLTEA. 


Verslag over onderzoekingen, gedaan in- en over inlichtingen 
gegeven van wege bovengenoemd laboratorium in het jaar 1901; 


opgemaakt door den Directeur J. RITZEMA BOS 


In het jaar 1901 bedroeg het aantal ingekomen brieven 
975, het aantal uitgegeven brieven, met de mondeling gege- 
ven inlichtingen daarbij gevoegd, 1156. In het vorige jaar 
bedroegen deze getallen respectievelijk 960 en 1192; zoodat 
ongeveer evenveel gebrvik van het laboratorium werd 
gemaakt alsin 1900. Ey :-nals in vroeger jaren kwamen ook 
nu weer vele vragen tot ons, die niet tot het gebied der 
phytopathologie konden worden gebracht, maar die — 
voorzoover zij tot het terrein der toegepaste natuurlijke 
historie behoorden (betrekking hebbende vooral op schade- 
lijke en lastige dieren en zwammen in huizen en pakhuizen, 
ingrachtenen vijvers, op parasieten van huisdieren en van den 
mensch) — door ons werden beantwoord, terwijl onze corres- 


ae tie 


pondenten voor vele andere vragen naar deskundigen (Direc- 
teuren van Proefstations, Riikslandbouw- en tuinbouwlee- 
raren, enz.) werden verwezen. . 

Ook uit het buitenland kwamen herhaaldelijk vragen om 
inlichtingen tot ons. 

Vooral de Rijkslandbouw- en tuinbouwleeraren, ook 
vele onderwijzers aan wintercursussen, werkten ijverig met 
ons mede, en verschaften ons herhaaldelijk materiaal tot 
onderzoek. Onderscheiden Directeuren van Rijksland- 
bouwproefstations, entomologen en -botanisten verleenden 
ons, wanneer die door ons gevraagd werd, hunne zeer 
gewaardeerde hulp. Ook met onderscheiden buitenlandsche 
phytopathologen stonden wij in correspondentie. 

Het terreintje achter het phytopathologisch laboratorium 
werd voor enkele proefnemingen gebruikt. Daar echter dit 
terrein, omdat het door de omgevende hooge boomen wordt 
overschaduwd, voor vele proefnemingen ongeschikt is, werd 
rondgezien naar een ander terrein. Een lapje grond, in 
gebruik bij de Rijkslandbouwschool te Wageningen, werd 
daarvoor afgezonderd; de heer Ide nam welwillend het gere- 
gelde toezicht op dit terreintje voor zijyne rekening. Daar 
werden besmettingsproeven genomen met Tylenchus deva- 
statrix (stengelaaltje) en met Heterodera Schachtii (bieten- 
of haveraaltje). 

Op terreinen der Rijkslandbouwschool en der Tuinbouw- 
school werden verder proeven genomen ter bestrijding van 
de krulziekte (Hxoascus deformans)in de perzikboomen, van 
schurft (Fusicladium pirinum) en pokziekte (Phytoptus 
Piri) in de pereboomen. De heer Ide te Wageningen was 
zoo goed, die proeven, in overleg met ons, uit te voeren. 
Hieronder, bij de speciale behandeling dezer ziekten, zal 
daaromtrent nader worden bericht. 

De proefnemingen te Noordwijk betreffende « kwade 


ee ee Le Wee er ke hay 


= eee eS oe a - 


a! as 


plekken » in de tulpenvelden aldaar werden met behulp van 
eene subsidie van de « Algemeene Vereeniging voor Bloem- 
bollencultuur », en met medewerking van de afd. Noord- 
wijk dezer Vereeniging, in 1901 voortgezet. Verslag omtrent 
deze proefnemingen is uitgebracht in het « Weekblad voor 
Bloembollencultuur », Jaargang 1901, n° 32 en 34. 

De« Naamlooze Landbouw- en Handelsvereeniging Lan- 
gendijk en Omstreken » nam, volgens onze aanwijzing en 
onder toezicht van den Rijkstuinbouwleeraar voor Noord- 
Holland en van Directie van het phytopathologisch laborato- 
rium, met behulp van eene Rijkssubsidie, proeven aan- 
gaande de bestrijding van de bacteriénziekte der kool, 
waarover in ons vorige verslag een en ander werd meege- 
deeld. (Zie ook het opstel van den heer van Hall, in deel VI 
van dit Tijdschrift, bl. 169.) Omtrent de verkregen resul- 
taten zal hieronder een kort bericht worden gegeven; een 
uitvoeriger bericht wordt door het Hoofdbestuur der boven- 
genoemde Vereeniging bij de Regeering ingediend. 

In het onderstaande brengen wij verslag uit aangaande 
de belangrijkste der inzendingen, die in den loop van het 
jaar 1901 tot ons Kwamen. Een gedeelte der inzendingen 
werd onderzocht door den Heer C. J. J. van Hall, adsistent 
aan het phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten. 

Daar in het voorjaar van 1901, ten gevolge van de weers- 
omstandigheden, de wintergewassen zich eerst zeer laat 
begonnen te ontwikkelen en de zomergewassen zeer laat 
werden. uitgezaaid, waren in ’t begin van het seizoen de 
inzendingen, althans van den kant der landbouwers, zeer 
weinig talrijk; terwijl toen het weer eindelijk omsloeg, de 
ontwikkeling der gewassen in ’t algemeen zeer voorspoedig 
en zeer regelmatig plaatsgreep, zoodat in het voorjaar en 
den vodrzomer betrekkelijk weinig ziekten voorkwamen. 


ee Ee 


In den zomer en nazomer werkten de hooge temperatuur en 
de aanhoudende droogte de ontwikkeling van verscheiden 
insektenplagen in de hand. 


I, — NIET PARASITAIRE ZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN. 


Roode hleur van roggeplanten en van andere gewassen 
in October. In October 1901 zag men in verschillende 
streken van ons land het jonge wintergraan geheel rood 
gekleurd, en tevens zag men van vele gewassen, 0. a. van de 
stoppelknollen, de bladeren geheel of voor een grooter of 
kleiner gedeelte rood. Uit Wageningen werden ons in 
’t begin van October roggeplantjes toegezonden, die geheel 
rood waren en uiterst arm aan bladgroenkorrels. Het 
laatste werd door den inzender toegeschreven aan het feit, 
dat het zaad, waaruit de bedoelde roggeplantjes waren voort- 
gekomen, door zelfbevruchting was gevormd. 

Dat planten en plantendeelen, die in normale omstan- 
digheden groen zijn, of dadelijk als roode lichamen zich 
ontwikkelen Of later rood worden, komt herhaaldelijk voor. 
Gewoonlijk zijn het minder gunstige uitwendige invloeden, 
die de ontwikkeling van het roode celvocht, voornamelijk in 
de opperhuidscellen,in de hand werken. Jonge planijes en 
en plantendeelen van Hrodium, Geranium, Lamium, enz., 
die in den zomer als volkomen groene planten en plantendee- 
len zich ontwikkelen, komen in het zeer vroege voorjaar, 
vooral als het voortdurend koud blijft, rood, soms zelfs zeer 
intensiefrood, voor den dag. Ook bij wintergranen kan men 
dit in koude najaren, bij zomergranen in koude voorjaren 
waarnemen. Is tijdens het eerste opkomen der plantjes de 
temperatuur niet laag, dan komen zij groen voor den dag ; 
maar als dan later koude invalt, nog alvorens de tijd van stil- 
stand in den groei is aangebroken, worden zij rood. Dit 


aor FON ais 
was 't geval met de uit Wageningen ingezonden rogge- 
plantjes, die aanvankelijk groen waren. 

Het roode celsap is voor het leven der planten niet 
zonder hbelang. Stahl toch heeft aangetoond dat rood 
gekleurde plantendeelen, wanneer zij door de zon beschenen 
worden, eene hoogere temperatuur aannemen dan de_ niet 
roode deelen. Het « bladrood » absorbeert nl. warmte; en 
de plant bezit dus in deze kleurstof een middel om de levens- 
processen (assimilatie, ademhaling, transpiratie) tot grooter 
intensiteit te brengen dan anders bij de heerschende tempera- 
tuur der lucht mogelijk zou wezen. Daaruit laat zich 
dus verklaren dat het bladrood bepaaldelijk optreedt én 
wanneer de bouw der plant maakt dat de levensverrichtin- 
gen niet zeer krachtig verloopen, én wanneer de uitwendige 
omstandigheden voor het tot stand komen dier levensverrich- 
tingen niet bijzonder gunstig zijn. — 

De lage temperatuur van de eerste dagen van October 
moest natuurlijk de assimilatie en de verdere levensverrich- 
tingen der roggeplantjes vertragen; en de plantjes verweer- 
den zich tegen dien ongunstigen invloed door de vorming 
van het warmte absorbeerende « bladrood ». Dat nu som- 
mige roggeplanten geheel groen bleven, en andere slechts 
gedeelteliik rood werden, terwijl de ons gezonden Schlan- 
stadter rogge geheel rood werd, is dus volkomen in over- 
eenstemming met het feit dat deze bladgroenarme plantjes, 
die reeds in normale omstandigheden zwak moesten assimi- 
leeren, veel meer behoefte aan « bladrood » hadden dan 
planten met eene normale bladgroenvorming. 

Plantendeelen, die door de inwerking van parasieten in 
abnormalen toestand verkeeren, worden vaak rood. Men 
denke aan hulstbladeren, waarin het vlieglarfje van Phyto- 
myza Ilicis mineert, aan pruimebladeren, in welke het 
rupsje van Lyonetia Clerkella l\eeft : rondom de gangen, 


te ee 


door deze larven in de bladeren uitgegraven, vormen de 
cellen van het bladmoes roode kleurstof. Zoo ontstaat ook 
« bladrood » in boschbes- en Alpenroosbladeren, aangetast 
door eene zwam van ’t geslacht Kxobasidium, en dikwijls in 
perzikbladeren, lijdende aan « krulziekte », welke kwaal 
wordt teweeg gebracht door de zwam Haoascus deformans. 
Het zou niet moeilijk zijn, nog een groot aantal gevallen te 
vermelden, waarin het optreden van « bladrood » regel is of 
althans veelvuldig voorkomt bij het aanwezig zijn van een’ 
parasiet in eenig plantendeel. — In al die gevallen verde- 
dedigt zich de plant a. h. w. door de vorming van. « blad- 
rood » tegen de uitwendige invloeden, die nadeelig op haar 
inwerken. Misschien speelt deze stof nog eene andere rol 
ten nutte van de plant, nl. deze: dat zij het bladgroen voor 
ontleding bewaart. 

Uit onderzoekingen van Overton (« Pringsheim’s Jahr- 
bucher fiir wissenschaftliche Botanik », 1899, Bd. XXXIV, 
bl. 1714 enz.) blijkt dat het optreden van de roode kleurstof 
innauw verband staat metden suikerrijkdom van ’t celvocht; 
deze laatste nu kan van zeer verschillende omstandigheden 
afhangen, 0. a. van de temperatuur. Wanneer in het vroege 
voorjaar de bladeren van vele planten rood zijn, is te zelfder 
tijde het suikergehalte van het celvocht zeer hoog; wanneer 
dan later de temperatuur der lucht blijvend stijgt, daalt de 
concentratie der suiker in ’t celvocht, daar een gedeelte 
ervan in zetmeel wordt omgezet; — te gelijker tijd vermin- 
dert de roode kleur der bladeren en treedt de groene kleur 
meer op den voorgrond. 

Men weet verder dat de aangegeven veranderingen, die 
eene meerdere of mindere concentratie van de suiker 
in ’t celvocht ten gevolge hebben, op fermentwerkingen 
berusten; en zoo berust het ontstaan van het roode celvocht 
ten slotte ook op fermentwerkingen. Evenwel is omtrent 


an) Hoe 


deze kwestie nog het laatste woord niet gesproken. — 
Uit het bovenstaande is evenwel gebleken dat de ferment- 
werking, die onder sommige omstandigheden het optreden 
van roode kleurstof veroorzaakt, veelal nuttig is voor de 
planten. Het optreden van die roode kleur kan dus geens- 
zins als ziekte worden beschouwd. — 

Eixgenaardige pokachtige opzwellingen aan den stam 
en de dikkere takken van een’ wijnstok, waarschijnlijk ten 
gevolge van vorst. In December ontvingen wij uit Hilver- 
sum een stuk van een’ stam van eenen wijnstok, die op 
verschillende plaatsen belangrijke verdikkingen vertoonde, 
allen bestaande uit talrijke, dicht opééngedrongen, kleine 
puistjes. leder afzonderlijk puistje bleek te zijn ontstaan 
op eene plaats, waar oorspronkelijk eene kleine verwonding, 
een spleetje, in den stam aanwezig was. Het knobbeltje of 
puistje bleek gevormd door eene woekering van wondhout 
rondom dat kleine spleetje. Het ontstaan van talrijke der- 
gelijke spleten, welke op dusdanige manier waren over- 
groeid, wordt door velen (o. a. door Sorauer, « Schutz der 
Obstbaume gegen Krankheiten -, bl. 168) aan vorst toege- 
schreven. Het was ons evenwel niet mogeliik, gegevens te 
verzamelen die ons omtrent de oorzaak der misvorming, die 
overigens den wijnstok volstrekt niet schaadde, voldoende 
inlichtten. 


Vorstbeschadiging (?) aan de zwarte bessenstrutken. 
In April ontvingen wij uit Neede eenige struiken zwarte 
bessen, waarvan de inzender ons schreef: « de wortels 
liken ons gaaf, de kroon der struik is vol groeikracht, 
terwijl daarentegen de stam boven den wortel op doodgaand 
hout gelijkt ». Het onderzoek toonde ons, dat aan den stam 
even boven den wortel een deel van de schors was afgestor- 


sinsds We cee 


ven en eene zwarte kleur had aangenomen; overigens sche- 
nen de planten volkomen gezond. Van zwammen of 
andere schadelijke organismen was echter geen spoor te 
ontdekken. — Op ons verzoek deelde onze inzender ons nog 
eenige bijzonderheden mee over de kwaal en voegde erbij dat 
bij hem de vraag was gerezen of het afsterven der schors ook 
veroorzaakt kon zijn door de vorst. « Wanneer men een’ 
winter heeft met afwisselend sneeuwjacht en scherpe kou, 
daarop overdag dooiweer en ’s nachts weer vorst, wat dezen 
winter in sterke mate het geval was, komt het wel. voor, 
dat in boomkweekerijen teere vruchtboomen te gronde 
gaan »... « Juist daar, waar de koude wind het meest kon 
komen, doet zich (aan onze zwarte bessen) het verschijnsel 
voor». Niet onwaarschijnlijk was het dus, dat wij met een 
geval van vorstheschadiging te doen hadden. 


Il. — PLANTENZIEKTEN, ONTSTAAN DOOR DE WERKING VAN 
PARASITISCHE PLANTEN. — ONKRUIDEN. 


Bacteriénziekte in Iris florentina en Iris germanica. 
Gedurende de laatste vijf, zes jaren treedt in de Iris-kulturen 
te Sassenheim eene ziekte op, waarbij de wortelstokken voor 
een deel in rotting overgaan. In het voorjaar ziet men hier 
en daar op het veld sommige der jonge spruiten in groei 
achterblijven bij de anderen en na eenigen tijd afsterven. 
De basis der bladeren en het jeudige deel van den wortel- 
stok, waarop deze zijn gezeten, is dan geheel verrot, zoodat 
de spruit zich gemakkelijk uit den grond en van den wortel- 
stok laat aftrekken. Somtijds strekt zich gedurende den 
zomer de rotting verder over den wortelstok uit, zoodat dan de 
geheele pol afsterft; maar niet zelden blijft de ziekte beperkt 
tot dien éénen spruit. » 

- Reeds vroeger hadden wij de rottende deelen onderzocht 


mere: | bee 


en er geen andere organismen dan bacterién in gevonden ; 
in den loop van het vorige jaar onderzochten wij nader de 
bacteriénflora, die zich in pas aangetaste jonge spruiten 
bevond, en het bleek ons toen dat ééne bepaaldebacterién soort 
hiervan de overgroote meerderheid uitmaakte, somtijds zelfs 
nagenoeg in reincultuur daarin voorkwam_ Ten einde na 
te gaan, of deze microbe de parasiet en de oorzaak van de 
ziekte kan zijn, kweekten wij haar op kunstmatige voedings- 
bodems en namen infectieproeven met reinmateriaal. Deze 
proeven hadden een positief resultaat, en het bleek dat de 
basis der bladeren het meest vatbare gedeelte van de plant 
is; ook de jonge deelen van den wortelstok konden door 
infectie gemakkelijk in rotting worden gebracht, doch de 
andere deelen bezaten een grooter weerstandsvermogen 
tegen de bacterién: de infecties van deze deelen slaagden 
alleen wanneer een betrekkelijk groot quantum bacterién- 
materiaal in eene wond werd gebracht. In de natuur 
schijnt ook gewoonlijk de bladbasis de plaats te zijn waar de 
rotting begint; en dat de ziekte vaak beperkt blijft tot één 
enkelen spruit, laat zich verklaren door het grootere 
-weerstandsvermogen van de andere deelen van den wortel- 
stok. — 

De geisoleerde bacterie, waaraan wij den naam Pseudo- 
monas Iridis gaven, moetdus beschouwd worden als de oor- 
zaak van de ziekte,.en met het oog hierop hebben wij haar 
nader bestudeerd en hopen wij er binnenkort eene beschrijving 
van te geven. — In den loop van den zomer (in Augustus) 
waren wij in de gelegenheid, nogmaals het geinfecteerde veld 
te bezoeken en materiaal van zieke planten te verzamelen, ten 
einde opnieuw de microbe te isoleeren; het bleek ons toen, 
dat de rotting bij sommige planten verder was voortgegaan, 
maar dat het isoleeren van den parasiet in dit geval zeer 
bezwaarlijk was, omdat behalve deze zich thans in de sterk 


i, SD hae 


verrotte wortelstokken een groot aantal saprophytische bac- 
terién bevonden, die het vinden van den parasiet zeer 
bemoeilijkten en zelfs onmogelijk maakten Toch vonden 
wij nog één’ enkelen spruit, die blijkbaar eerst kortgeleden 
was aangetast; en het was in de verwachting onzen Pseudo- 
monas Ividis weer te vinden, dat wij het onderzoek instel- 
den, door welke baterién de rottende plant bewoond werd. 
Tegen onze verwachting bleek ons evenwel, dat deze microbe 
hier niet te vinden was, maar dat eene geheel andere soort 
er zich nagenoeg in reincultuur in bevond. Infectieproeven, 
genomen met reinculturen van deze microbe, toonden dat 
wij hier met een’ parasiet te doen hadden, die niet minder 
virulent was dan de vorige, en die van deze rotting onge- 
. twijfeld de oorzaak was. Ten opzichte van deze bacterie, die 
wij B. omnivorus willen noemen, bleek de _ vathbaar- 
heid der verschillende deelen van de plant volkomen gelijk 
aan de vatbaarheid, welke zij voor Pseudomonas Iridis too- 
nen. Wij hadden hier dus het merkwaardige feit voor ons, 
dat op een zelfde veld twee parasitische bacterién gevonden 
werden, die aaneenezelfde plant dezelfdeziekteverschijnselen 
te weeg brengen. Totnu toe schijnt iets dergelijks nog niet 
waargenomen te zijn, maar na de onderzoekingen van 
Laurent is het toch niet geheel onverklaarbaar. Laurent 
toonde n.1]. aan, dat verschillende bacterién, die gewoonlijk 
een saprophytisch leven leiden, onder bepaalde omstandig- 
heden virulent worden en voor de planten toxische eigen- 
schappen krijgen, zoodat zij dan als echte parasieten kunnen 
_ optreden. Dit kan echter slechts dan plaatsgrijpen, wanneer 
- debacterién enkele zeer vatbare planten als aangrijpingspunt 
tot hare beschikking hebben; van hieruit kan dan de viru- 
lentie zich uitbreiden en toenemen. — Voor de prakti‘k is 
het van het hoogste belang, te weten of eene plantenziekte 
op deze wijze tot stand is gekomen, dan wel of eene bacterie. 


aod Tas 


of zwamsoort, die oorspronkelijk parasiet is, zich op de 
planten gevestigd heeft. In heteerste geval zal de bestrijding 
zich vooral ten doel moeten stellen, de planten minder vat- 
haar te maken; in het tweede geval zal bovendien het zooveel 
mogelijk vernietigen van den parasiet doelmatig kunnen zijn. 
Ons schijnt het voorloopig toe, dat wij bij de Iris-rotting te 
doen hebben met eene ziekte van de eerstgenoemde soort, en 
dat de twee virulente bacteriesoorten, die wij erin aantroffen, 
misschien  oorspronkelijk onschuldige saprophyten zijn 
geweest. Onze toekomstige onderzoekingen zullen echter 
vooral ten doel moeten hebben, na te gaan of wellicht nog 
andere virulente hacteriesoorten uit de rottende Irissen te 
isoleeren zijn. Blijkt dit het geval te zijn, dan moet wel 
aangenomen worden, dat door de groote vatbaarheid der Iris- 
planten verschillende saprophytische bacterién parasieten 
geworden zijn; en de bestrijding zal dan allereerst ten doel 
moeten hebben, die vatbaarheid te verminderen, of minder 
vatbare variéteiten te telen. — 


Zwartbeenigherd of stengelrot in de aardappelen. 
In het begin van Juli werden ons uit Maartensdijk eenige 
aardappelstruiken (Kigenheimers) toegestuurd, die aan deze 
kwaal leden. Aan den voet was de stengel aangegrepen 
door eene rotting, die zich allengs verder naar boven toe uit- 
strekte; de rottende deelen namen daarbij eene pikzwarte 
kleur aan, en verspreiddeneen’ walgelijken stank. Zwammen 
waren in de zieke deelen niet te vinden, maar de stengels 
wemelden van bacterién; de vaten waren ermee volgepropt 
en de intercellulaire ruimten in merg en schors wemelden 
ervan. Niet alleen was dit bet geval met de gedeelten, die 
sterk aan het rotten waren; maar ook hooger op, waar uit- 
wendig nog geene rotting te bespeuren was en de stengel nog 
groen en frisch was, waren de bacterién reeds doorgedron- 
gen in vaten en intercellulaire ruimten. 


= $5 = 


Tot nog toe was ons geen geval van zwartbeenigheid der 
aardappelstruiken in Nederland bekend geworden; in 
Duitschland is de ziekte echter sedert vele jaren bekend, en 
jaarlijks worden in het «Jahresbericht des Sonderausschusses 
fur Pflanzenschutz » een groot aantal gevallen van deze 
ziekte vermeld. De oorzaak is echter niet altijd dezelfde; 
verschillende fungi worden genoemd als de oorzaak van 
soortgelijke ziekten (Fusarium pestis Sorauer, Verticil- 
lium albo-atrum Reinke, Rhizoctonia Solani en Botrytis 
cinerea Pers.); maar Frank was, naar wij meenen, de eerste 
die de meening uitsprak, dat parasitische Bacterién in de 
meeste gevallen de oorzaak der zwartbeenigheid zijn; en hij 
was ook in staat uit de zieke aardappelstengelseen’ Micrococ- 
cus te isoleeren (Micrococcus phytophthorus, Frank) en door 
infectieproeven aan te toonen, dat deze microbe voor onvol- 
wassen aardappelknollen virulentis en ze snel in rotting doet 
overgaan. — Het bacteriologisch onderzoek van de zieke 
stengels, die ons waren toegezonden, toonde aan, dat ééne 
bacteriesoort in de rottende stengels de overhand had en 
andere soorten, indien deze er al in voorkwamen, in aantal 
verre overtrof. Wij cultiveerden deze soort, die wij B. atro- 
septicus willen noemen, en namen infectieproeven op aar- 
dappelknollen en stengels; en al gelukte het ons ook niet, de 
typische verschijnselen der zwartbeenigheid te doen ontstaan, 
toch bleek de microbe eene zeer virulente soort te zijn, die 
_jonge aardappels en onvolwassen stengeldeelen en bladstelen 
snel in rotting deed gaan, zoodat wij haar als oorzaak van de 
ziekte beschouwen. . 

Op welke wijze de planten in de natuur besmet worden, 
is nog niet zeker uitgemaakt. Frank meent echter, dat de 
bacterién met de poters op het veld worden gebracht en dat 
de poters reeds bij het ontkiemen worden aangetast door 
bacterién, waarna de rotting van hieruit op de jonge planten 


—— i 


overgaat. Hij raadt daarom aan, de poters te ontsmetten 
door hen 24 uur lang te leggen in Bordeauxsche pap. — 
De verschillende variéteiten toonen bovendien eene verschil- 
lende vatbaarheid voor de bacterieziekte : de vroege soorten 
b. v. Rose, Magnum bonum, Maikonigin hebben het meest te 
liiden, ook Imperator, Maercker, Athene; terwijl Achilles, 
Lucius, Zwiebel, Hannibal als weinig vatbaar worden opge- 
geven. 


De Bacterieziekte in de kool (veroorzaakt door Pseu- 
domonas campestris Pammel; zie « Tijdschrift over Plan- 
tenziekten », VI,bl. 169) deed in hetvorige jaar niet zooveel 
schade als in 1900 in het kooldistrict aan den Langendijk ; 
toch was ook dit jaar op sommige velden het percentage 
zieke koolen vrij aanzienlijk. — 

Op verzoek van de « Naamlooze Landbouw- en Handels- 
vereeniging Langendijk en Omstreken » namen wij in die 
streek proeven,ten einde na te gaan, of werkelijk de in 1900 
bij vele kooltelers heerschende en ook door ons gedeelde 
meening, dat de ziekte alleen op de banen wordt opgedaan, 
juist. was; en zoo ja, of dan door de bestrijding der aard- 
vlooien op de banen de besmetting geheel of gedeeltelijk kon 
tegengegaan worden. Immers de aardvlooien werden —zie 
het aangehaalde artikel — door ons ervan verdacht, dat, zij de 
ziekte zouden overbrengen. Het bleek ons evenwel nu uit de 
- genomen proeven, dat de besmetting ook na de uitpoting op 
het land kon plaats vinden; en dit bleek op onze proefvelden 
het vorige jaar zelfs uitsluitend het geval te zijn geweest. 
Deze resultaten stemden trouwens overeen met de in 1901 
door de landbouwers zelven opgedane ervaringen; en het 
blijkt dus dat het vorige jarig eerst vrij laat in den zomer 
(althans na de uitpoting, die in het begin of het midden van 
Juni plaats vindt),deomstandigheden gunstig waren voor eene 


= 4) = 


infectie, terwijl het schijnt, dat in 1900 dit reeds v6ér de 
uitpoting het geval was en dat later in het jaar er weinig of 
geen gélegenheid is geweest tot infectie. Welke deze 
besmetting-begunstigende omstandigheden zijn, kunnen wij 
echter nog niet bepalen. — Daar op de banen geene besmet- 
ting plaats vond, had onze aldaar genomen proef met de 
bestrijding der aardvlooien natuurlijk geen resultaat. —Ten 
slotte gingen wij nog na, of de door sommige landbouwers 
uitgesproken meening, dat de ziekte met het zaad (als dit 
gewonnen is van zieke planten) wordt overgebracht, waar- 
heid bevatte. Uit onze proefnemingen volgde echter, dat 
dit waarschijnlijk niet het geval is. — 

In 1900 had de roode kool het meest te lijden, in 1901 
was het vooral de Savoye-kool. — 

Omtrent de onder toezicht van den Rijkstuinbouwlee- 
raar voor Noord-Holland en van den Directeur van het 
phytopathologisch laboratorium genomen proeven zal door 
het Bestuur der « Naamlooze Landbouw- en Handelsver- 
eeniging Langendijk en Omstreken » een uitvoeriger verslag 
worden ingediend bij de Regeering, die de proefnemingen 
met eene subsidie steunde. In 1902 hopen wij de proeven 
voort te zetten. — 


Knolvoeten in kool en koolrapen (oorzaak : Plas- 
modiophora Brassicae Wor.) werden ons wederom door ver- 
schillende personen toegezonden. Deze ziekte schijnt tegen- 
woordig overal in ons land voor te Komen, vooral op de 
laagst gelegen gedeelten der velden, maar steeds het meest 
op zandgrond of althans op lichten bodem. 


Physarum bivalve P. op snijboon. — Dat verschil- 
lende saprophytische sliimzwammen of Myxomyceten 
somtijds aan jonge plantjes in bakken of kassen schade 


auc A cous 


veroorzaken, doordat zij deze overwoekeren en omhullen en 
aldus verstikken, is meermalen waargenomen. (Zie over 
dit onderwerp: « Tijdschrift over Plantenziekten, » VII, 1901, 
bl. 55e. y.). In Juni ontvingen wij uit Lage Vuursche een 
snijboonplantje, waarop zich eene dergelijke saprophytische 
sliimzwam had gevestigd. Prof. Oudemans determineerde 
deze als: Physarum bivalve P. 


Wortelbrand in de jonge bietenplantjes, veroorzaakt 
door Pythtum de Baryanum, Hesse. UitTwello ontvingen 
wij einde Juni eenige vier weken oude bietenplantjes (voe- 
derbiet), die in groei waren achtergebleven, en neiging 
toonden tot verwelken; sommige waren reeds aan het afster- 
ven. Alle vertoonden aan en onder het z. g. hypocotyl 
(d. i. het gedeelte van den stengel, dat zich onder de zaad- 
lobben bevindt, de stengelbasis dus) een ingesnoerd, gerim- 
peld gedeelte, dat zwart gekleurd was en dat er ons op 
wees, dat wij hier met eene van de ziekten te doen hadden,,. 
die met den gemeenschappelijken naam. van « wortelbrand » 
bestempeld worden. Verschillende zwammen veroorzaken 
namenlijk soortgelijke ziekteverschijnselen bij de bieten, en 
alleen het mikroskopisch onderzoek kan uitmaken of Rizoc- 
tonia, Phoma Betae of Pythium de Baryanum de schuldige 
is;inons geval bleek laatstgenoemde zwam de oorzaak van den 
wortelbrand te zijn. In den 2" jaargang van dit Tijdschrift, 
bl. 14, werd over deze zwam reeds het een en ander meege- 
deeld; toen waren het Resedaen Asterkiemplantjes, die van 
den parasiet te lijden hadden gehad; deze tast trouwens 
nog vele andere gewassen in hunne jeugd aan en veroorzaakt 
daarbij ziekteverschijnselen, die bekend zijn onder de namen: 
het « omvallen der kiemplantjes », « wortelbrand » of 
« zwarte beenen ». — 

De besmetting kan plaatsvinden doordat de sporen van 


poe 


de zwam in den grond aanwezig waren of wel doordat deze 
zich op het zaad zelf bevonden In hoever echterin de geval- 
len, waarin « wortelbrand » met zaad bleek te zijn overge- 
bracht, Pythium als de oorzaak dezer kwaal moest worden 
beschouwd, is nog niet uitgemaakt. 

In ieder geval is het zaak, wanneer Pythium de 
Baryanum aan kiemplanten in bakken opgetreden is, deze 
bakken niet weer te gebruiken voéordat ze ontsmet zijn en 
er nieuwe grond in gebrachtis. Bij de teelt op open grond, 
zooals bij die van bieten, is natuurlijk vruchtwisseling zeer 
aan te bevelen; maar bovendien is het voor alle. zekerheid 
wenschelijk het zaad te ontsmetten; het beste geschiedt dit 
door de zaden een dag of drie vochtig te houden en daarna 
gedurende 2 uur in een 2 °/, oplossing van kopervitriool te 
leggen. Hoe krachtiger de kiemplanten zijn, des te minder 
vatbaar zijn zij voor de ziekte; en hoe sterker de groei is, des 
te grooter de weerstand tegen de aanvallen van den parasiet. 
Bij het zaadwinnen zal men er zich dus, ook met het oog 
op den wortelbrand, op toe moeten leggen, alleen van de 
krachtige planten zaad te oogsten; en komen er dan toch nog 
gevallen van de ziekte voor, dan is het toedienen van chili- 
sapeter soms in staat, door bevordering van den groei de 
plant door het kritieke stadium heen te helpen. Onze 
inzender had zelf ook reeds deze ervaring opgedaan. 


Peronospora gangliformis de Bary trad te Berkel op 
in slabakken. (Zie over deze zwam en hare bestrijding, 
« Landbouwkundig Tijdschrift » 1899, bl. 10). In den Sloter- 
polder nabij Amsterdam, waar deze zwam reeds sedert vele 
jaren, reeds aan de zeer jonge slaplantjes in bakken scha- 
delijk optreedt, zullen door ons binnen kort proeven ter 
bestrijding worden genomen. 


Peronospora Schachtii, Fuckel veroorzaakte te Dedems- 


a 


_vaart schade aan zaadbieten. (Zie 0. a. « Landbouwkundig 
‘Tijdschrift », 1896, bl. 404). | 


Inlichtingen werden herhaaldelijk verstrekt aangaande 
den valschen meeldauw der uien (Peronospora Schileideni 
Unger.). In de vorige verslagen werd reeds uitvoerig 
over deze ziekte gesproken. (Zie ook « Tijdschrift over Plan- 
tenziekten » IV, bl. 10.) 


| De valsche meeldauw van de erwten ‘(Peronospora 
Viciae de Bary) kwam in 1904 voor te Westpolder. (Zie 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1896, bl. 102, 1898, bl. 84). 


Peronospora parasitica deBary tastte te Berkhout jonge 
koolplanten aan en trad te Wageningen in muurbloemen op. 
(Zie « Landbouwkundig Tijdschrift » 1899, bl. 14). 


Peronospora sparsa Berk trad op in rozen-zaai- 
lingen te Dedemsvaart. De bladeren kregen paarse vlekken 
en vielen spoedig af, terwijl aan de onderzijde der vlekken 
de conidiéndragers van de zwam als een fijn. dons -voor den 
dag kwamen. Odsporen, die naar het schijnt,.ook door deze 
Peronospora gevormd worden, waren niet te vinden. In 
Engeland is deze rozenparasiet sedert lang bekend; en ook 
uit Duitschland werd zijn optreden reeds jaren geleden (in 
1870) vermeld; in ons land was hij echter — voor zoover 
ons bekend — nog niet waargenomen. 


Bedekte gerstebrand (Ustilago tecta Hordei J.). Door 
den directeur van het Rijkslandbouwproefstation te Hoorn, 
D' K. H. vander Zande, werd ons reeds in den zomer van 
1900 een monster toegezonden van eene stof, die uit een zwart 
poeder bestond en verkocht werd « om over het land te 
strooien », dus blijkbaar als meststof. Het zwarte poeder 


bleek uit afval van meel, en verder grootendeels uit brand- 
2 


Se Ve een 


sporen te bestaan, doch de kiem kracht van deze was zeer gering. 
In den loop van het vorige jaar ontvingen wij nogmaals van 
Dr Van der Zande een monster toegestuurd; doch ditmaal 
bleek de kiemkracht zeer groot en wij waren hierdoor in 
staat uit te maken, dat het sporen waren van Zz. g. « bedekte 
gerstebrand » (Ustilago tecta Hordei J -Ustilago Jensenit 
Rostr.) — Het spreekt van zelf dat kiemkrachtige brand- 
sporen als meststof niet slechts nutteloos zijn; doch wanneer 
zij worden uitgestrooid op land, waar graan gezaaid wordt, 
groote schade kunnen veroorzaken, en dat voor de toepassing 
van deze « nieuwe meststof » dus zeer gewaarschuwd moet 
worden. Bovendien wordt echter deze stof ook gebruikt 
om, met meel gemengd, aan het vee als voedsel te geven. 
Of nu met vele brandsporen verontreinigd meel schadelijk 
voor het vee kan zijn of dat het altijd onschuldig is, is nog 
steeds niet zeker uitgemaakt. Zie een opstel van Prof. 
Ritzema Bos, getiteld« Over het ontstaan van giftstoffen in 
plantendeelen, die door parasitische zwammen zijn aangetast 
of door andere oorzaken zich niet normaal konden ontwik- 
kelen » in « Hygienische bladen », 1901, N° 4, 2en 3). 
Voorloopig schijnt het ons nog raadzaam, het gebruik van 
door brandsporen sterk verontreinigd voedermeel af te 
raden. ~ : 

Uit ’s Heer Arendskerke werden ons gerstearen toege- 
zonden, die insgelijks aan bedekten gerstebrand (Ustilago tecta 
Hordei) \leden. Daar bij deze ziekte de kafjes grootendeels 
bewaard blijven, en alzoo de zwarte brandsporenmassa door 
kafjes omhuld blijft, werd deze gerstebrand beschouwd als 
te zijn « steenbrand » (in de woonplaats van onzen corres- 
pondent « pop » genoemd), welke brandsoort echter alleen 
bij. tarwe voorkomt. (Vgl. Ritzema Bos, « Ziekten en 


Beschadigingen der Landbouwgewassen », 2° druk, bl. 
75-90), : 


ae OED ace 


Urocystis occulta Wallr., de oorzaak van den «stengel- 
brand » der rogge trad te Uithuizermeeden op en, naar onze 
inzender meldde, in vrij hevige mate, zoodat veel schade 
werd aangericht. De ziekte noemt men daar « smeer- 
brand ». In ons land schijnt zij over ’t geheel weinig voor te 
komen ; dit was althans de eerste maal dat zij ons werd toe- 
gestuurd ; ook te Uithuizermeeden schijnt zij eerst kortelings 
te zijn opgetreden ; twee jaar geleden (1900) werd zij aldaar 
het eerst waargenomen, doch reeds dadelijk trad zij met wy 
groote hevigheid op. 

Terwijl van de graanbrandzwammen de twee meest 
bekende geslachten, Ustilago en Tilletia (zie over deze beide: 
Ritzema Bos : « Ziekten en beschadigingen der landbouwge- 
wassen », 2° dr., I bl. 75-90) hunne zwartgekleurde sporen 
vormen in de aar, brengt Urocystis in het weefsel van stengel 
en bladeren zijne sporen voort. Men ziet dan op deze deelen 
grijsgroene strepen ontstaan, die eenigszins opgezwollen zijn ; 
later springen deze opzwellingen open, en deze blijken dan 
gevuld te zijn met een zwart poeder, dat uit de brandsporen 
bestaat. De Urocystis, die eene enkele maal op tarwe voor- 
komt, wordt tegenwoordig met die van de rogge geidenti- 
ficeerd en dus ook tot de soort Urocystis occulta gebracht. 
Uit de Lijmers ontvingen wij door tusschenkomst van den 
Heer Mayer Gmelin, Rijkslandbouwleeraar voor Gelder- 
land, dezen vrij zeldzamen stengelbrand van de tarwe toe- 
gestuurd. De ziekte kwam daar op een bepaald terrein 
zeer veel voor. 

Ter bestrijding kan hetzelfde middel toegepast worden, 
dat tegen de andere brandzwammen wordt aangewend, 
n. 1. ontsmetten van het zaaizaad, hetzij door middel van 
kopervitriool, hetzij door heet water, volgens de Jensensche 
methode. | 


Uit Bussum werden ons einde Juni goudsbloemen toe 


a a s 


gestuurd, die vlekken op de bladeren vertoonden. De oorzaak 
van deze ziekte was eene brandzwam (Entyloma Calendula 
de By), die het bladweefsel op de aangetaste plaatsen door- 
woekerd had. De aanvankelijk bleekgekleurde vlekken 
worden later, door de vorming der donker gekleurde chla- 
mydosporen, bruin van kleur. Ten slotte verdrogen zij.. 


Graphiola Phenicis F'r., op een Phonix-palm, werd 
ons uit Haarlem toegezonden. (Zie « Landbouwkundig Tijd- 
schrift», 1901, bl. 73.) 


Uromyces appendiculatus Link, de boonenroest,' trad 
zooals gewoonlijk, weer hier en daar op. (Zie « Landbouw- 
kundig Tijdschrift», 1900, bl. 126.) 


Puccinia Asparagi. D. C. (aspergeroest) werd uit Til- 
burg toegestuurd (zie over deze zwam « Landbouwkundig 
Tijdschrift », 1901, bl. 76). 


Chrysanthemumbladeren, aangetast door Puccunia 
Chrysanthemi Roze, werden ons uit Lage Vuursche toege- 
stuurd. In het verslag over 1899 (« Landbouwkundig Tijd- 
schrift», 1900, bl. 129) werd uitvoerig over deze roest gespro- 
ken; het was toen echter nog niet uitgemaakt of deze Pucci- 
nia eene zelfstandige soort is, dan wel met eene der andere, 
op Compositen voorkomende roestsoorten geidentificeerd 
moest worden. In den loop van 1900 echter zijn door twee 
fungologen, Roze en Jacky de resultaten gepubliceerd van 
infectieproeven, verricht met deze roestsoort o. a. ook op 
verschillende Saamgesteldbloemigen, waarop Puccinia-soor- 
ten voorkomen, die misschien identiek konden zijn met 
P. Chrysanthemi. Deze resultaten toonden, dat Puccinia 
Chrysanthemt alleen op Chrysanthemum indicum parisi- 


Pee 
es lata ms 


teeren kan, niet op eene der andere onderzochte Chrysan- . 
themumsoorten en evenmin op eenigen anderen Composiet, 
en ‘dus eene zelfstandige soort is; dat de roestzwam zich 
gedurende den geheelen winter door de Uredosporen verder 
kan verbreiden en ontwikkelen, maar dat de Uredosporen ook 
in staat zijn den winter in rusttoestand door te brengen en 
daarna te ontkiemen, m. a. w. de functie van wintersporen 
te vervullen. Ter bestrijding kan worden aanbevolen : de 
aangetaste planten zoo spoedig mogelijk van de overige te 
isoleeren, en de met roest bezette bladeren af te snijden en 
te verbranden. Is eene plant zeer erg aangetast, dan is het 
't best haar geheel te verbranden. En ten slotte neme men 
geen stekken van planten die het vorige jaar door roest 
waren aangetast. 


Inlichtingen werden verstrekt over Aecidiwm Conval- 
lariae Schum, de roest van het leltetje der dalen (zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift» 1901, bl. 74), en over bessenroest 
Aecidium Grossulariae D. C., die te Giethoorn en te Elst 
was opgetreden. Volgens Klebahn komt de hierbij behoo- 
rende Puccinia op Carexsoorten voor. 


Puccinia Malvacearum Mont. tastte te Zwijndrecht de 
stokrozen aan. ; 


Inlichtingen werden verstrekt omtrent Puccinia sua- 
veolens Pers. op distels (Cirsium), Puccinia Adoxae D.C. op 
Adoxa moschatellina , Aecidium Ranunculacearum D. C. op 
de boterbloem (behoorende bij Uromyces Dactylidis Otth, 
die op verschillende grassen parasiteert). 


Phragmidium subcorticium Winter, de rozenroest, werd 


uit Noordwijkerhout toegezonden. (Zie « Landbouwkundig 
Tijdschrift », 1901, bl. 74). 


a 


“Over de perenroest (Roestelia cancellata Rabenh. ) werd 
eenige malen inlichtingen gegeven. (Zie over deze zwam 
« Landbouwkundig Tijdschrift», 1897, bl. 75.) Wanneer de - 
perenroest zich gevestigd heeft op de bladeren of de jonge 
vruchten, dan sterft de roest met de door haar aangetaste 
plantendeelen, wanneer deze afvallen; wanneer zij zich 
echter heeft gevestigd in twijgjes van den pereboom, dan 
kan het gebeuren dat zulke aangetaste twijgjes of gedeelten 
ervan in leven blijven; het mycelium der zwam kan dan in 
zoo’ n twijgje overwinteren ; en de perenroest is daarom niet 
altijd uitgeroeid, wanneer men de Juniperus-soorten, waarop 
de Gymnosporangium-vorm dezer roest leven kan, uit de 
nabijheid verwijdert. Verwijdering der Juniperussen moet 
alsdan gepaard gaan met flink snoeien, waarbij alle twijgjes, 
waarop roest heeft gezeten, worden weggenomen. (Diep 1 in- 
snijden). 

In het vorige verslag (« Landbouwkundig Tijdschrift », 
1901, bl. 77) werden eenige mededeelingen gedaan over Cro- 
nartium ribicola Dietr. op bessenstruiken. Voor het eerst 
werd dit jaar ons een geval bekend, dat deze roestzwam 
sterk optrad. Uit Dedemsvaart werden ons n. 1. eenige 
takken van de zwarte bes (Hibes nigrum) toegestuurd, 
waarvan de bladeren in sterke mate waren aangetast. Men 
weet dat uit deze bessenstruikenroest zich de Weymouthsden- 
roest ontwikkelt. 


“Populierroest (M elampsora populina Lév.) trad o. a. te 
Dedemsvaart op in de Canada-populieren. In de laatste 
jaren is het gebleken, dat onder dezen naam verschillende 
soorten of rassen worden samengevat, die ieder gespeciali- 
seerd zijn op eene of een paar bepaalde populiersoorten. 
Zoo werden onderscheiden : Melampsora Tremulae Tul. op 
Populus tremula, M. aecidioides op P. alba en P. canescens, 


sli MIE 


M. Populina Lév. (Jacq.) (in engeren zin) op P. nigra en 
P. balsamifera. Door den naam Melampsora wordt de vorm 
aangeduid, die zomer- en wintersporen voortbrengt, de bijbe- 
hoorende Aecidium-vorm heet hier Caeoma. Tot nu toe 
konden de volgende verwantschappen waargenomen worden: 

Bij Melampsora Tremulae behoort Caeoma pinitorquum 
A. Br., die de jonge dennen aantast en eene kromming van 
de takken en stammetjes veroorzaakt; bij J/. aecidioides be- 
hoort Caeoma mercurialis op Mercurialis annua, terwijl ein- 
delijk M. populina Lév. (Jacq.) een’ Caeoma-vorm heeft, 
die de Larix aantast. (Caeoma Laricis Hartwig). 


Exoascus detormans Berk, de oorzaak van de krulziekte 
van den perzikboom, werd ons wederom van verschillende 
kanten toegezonden. In het voorjaar 1901 werd door den 
heer Ide, leeraar aan de Rijkslandbouwschool te Wagenin- 
gen, grootendeels volgens onze aanwijzingen, eene proef ge- 
nomen met Bouillie Bordelaise als middel tegen de krul- 
ziekte. Ter bespuiting van de boomen werd gebruik ge- 
maakt van eene Bouillie, op de bekende wijze vervaardigd 
uit 1.33. kilogram kopervitriool, 1.33 kilogram onge- 
bluschte kalk en 100 liter water. De boomen werden 
bespoten de eerste maal op 13 Februari, dus toen zij nog in 
volledige winterrust verkeerden, de tweede maal op 
2 April, dus korten tijd véér het uitbotten, de derde 
maal in het laatst van Mei. De laatste bespuiting geschiedde 
met eene iets slappere Bouillie Bordelaise; er werd in plaats 
van 100 liter water, 125 liter:genomen op 1.33 kilogr. koper- 
vitriool en 1.33 kilogr. kalk. 

Voor de proef dienden forsche perziken in struikvorm, 
op de wijze als in Californié geschiedt, geteeld, afkomstig 
van steenen, uitgezaaid in September 1895 ; deze boomen zijn 
besproken door den heer Ide in de eerste aflevering van den 


ae oe 


~ 


l4en jaargang van Cultura, « Maandblad van de Vereeniging 
van Oud-leerlingen der Rijkslandbouwschool » (Januari 
1902). 3 

Bij vergelijking van de wel bespoten boomen met de niet 
bespotene, zag men in ’t begin van Mei een groot verschil: 
de krulziekte trad wel niet zeer erg, maar toch tamelijk veel, 
op in de niet bespoten boomen, en ontbrak zoo goed als ge- 
heel in de wel bespoten boomen. Dit was naar alle waar- 
schijnlijkheid toe te schrijven aan de bespuiting, die kort vé6r 
‘t uitbotten der knoppen plaats had. Wij zouden in over- 
weging geven, eene volgende maal de eerste bespuiting, on- 
dernomen toen de boom en waarschijnlijk ook de Hxoascus 
nog geheel onwerkzaam was (13 Februari), weg te laten. 
Wat de derde bespuiting (in ’t laaitst van Mei) betreft, zoo 
moet worden erkend, dat deze weinig nut opleverde ; terwijl 
aan den anderen kant de in Mei bespoten bladeren — niet- 
tegenstaande sterkere verdunning van de Bouillie — bruine 
viekken vertoonden en afvielen, wat met de bladeren der 
niet bespoten planten ’t geval niet was. Hchter kon worden 
geconstateerd, dat de bruine vlekken niet juist op die plekken 
ontstonden, waar Bouillie op kleefde; en vaak waren de plek- 
ken van het blad waar dit wél het geval was, volkomen gezond 
gebleven. De bruine plekken op de perziken waren als die, 
welke door de zwam Clasterosporiwm Amygdalearum in ’t le- 
ven worden geroepen (zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 
1899, bl. 90, 91) ; en werkelijk werden de conidién van de be- 
doelde zwam ook op de bruine vlekken gevonden. Evenals 
bij de bruine bladvlekken, door Clasterosporium Amygdalea- 
rum veroorzaakt, veelal ’t geval is, z00 vielen ook hier vaak de 
gestorven plekken uit het overigens gezond gebleven blad 
uit; zoodat de bladeren als met hagelschoten doorboord wa- 
ren. Hoe door bespuiting met Bouillie Bordelaise de per- 
zikbladeren. vatbaarder voor Clasterosporiwm-besmetting 


= & = 


kunnen worden, schijnt tot dusver onverklaarbaar; het feit 
is evenwel in voldoende mate geconstateerd, niet slechts door 
de proeven op de terreinen der Rijkslandbouwschool, maar 
ook bij bespuitingen, die de heer Ide instelde in particuliere 


tuinen. 


Ewxoascus Cerasi Fuck., oorzaak van de heksenbezems 
van den kerseboom. Uit Wageningen ontvingen wij een’ 
dergelijken heksembezem. Somtijds kunnen deze misvor- 
mingen groote afmetingen aanneméen ; zij doen zich voor als 
sterk vertakte struikjes, die op een’ tak van den kerseboom 
gezeten zijn ‘en waarvan de hoofdtak sterk aangezwollen is. 
De bladeren zijn sterk gekroesd en meestal rood getint ; aan 
hunne onderzijde vormen zich de sporenblazen (asci) van 
de zwam. Vooral in den bloeitijd vallen de heksenbezems 
sterk in het oog, doordat zij dan reeds hunne bladeren ontwik- 
keld hebben doch geen bloesems dragen, en dus scherp af- 
steken tegen de rest van den boom, die de witte bloesems 
draagt maar nog bladerloos is. 


Sphaerotheca pannosa Lév., oorzaak van het wit op de 
rozen, trad wederom op verschillende plaatsen op, zoowel op 
rozen als op perziken. 


Erisyphe Martu Lév., als oorzaak van den meeldaww van 
de klaver, trad in de provincie Groningen o. a. te Nieuwolda 
en te Tjuchem op. Het is vooral in den nazomer dat de 
klaverplanten van dezen vijand te lijden hebben; en valt de 
ziakte eenmaal in het veld, dan kan zij zich, bij vochtige 
weersgesteldheid, met groote snelheid uitbreiden en groote 
verwoestingen aanrichten. Daar rechtstreeksche bestrij- 
dingsmiddelen moeilijk aangewend kunnen worden, is het het 
best de klaver af te maaien, zoodra de ziekte zich open- 


baart en aldus te redden wat nog te redden valt.. Erysiphe 
Marti komt op nog vele andere plantensoorten dan klaver 
voor. Zie verder « Landbouwkundig Tijdschrift», 1898, bl. 90. 


Druwenbladeren en vruchten, aangetast door meeldaww 
(Oidium Tuckeri Berk.) werden ons weer van verschillende 
kanten toegezonden. (Zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 
1897 ,bl. 80). : 


Uit Arnhem ontyingen wij, takken van Negundo 
fravinitolia, aangetast door Pleospora Negundinis Oud. 
Kenigen tijd geleden werd door den heer Koning, apo- 
theker te Bussum, deze kwaal onderzocht. De. een-. tot 
driejarige takken krijgen vlekken, aanvankelijk roodbruin, 
later verbleekend en zwart omzoomd; langzamerhand rim- 
pelt de schors, op die plaatsen ‘en laat los yan het hout. De 
kwaal kan zich snel uitbreiden en gaat. gemakkelijk van den 
eenen boom op den anderen over. De aangetaste takken, zoo 
spoedig mogelijk afsnijden en verbranden, is het eenige wat 
voorloopig ter bestrijding kan worden aangeraden. 


Uit. Zevenaar werden ons tarwe- en .roggehalmen toe- 
gestuurd, die aan hunne basis waren afgestorven en omge- 
knikt. De tarwehalmen bleken in hun benedenste lid 
doorwoekerd te zijn door het mycelium van eene zwam, die 
in hare wijze van optreden geheel overeen kwam met den 
tarwehalmdooder (Ophiobolus herpotrichus Sacc.). Reeds 
vroeger («Landbouwkundig Tijdschrift» 1899,b1.84-88) werd 
deze parasiet uitvoerig besproken. Zooals toen werd mee- 
gedeeld, worden de perithecién eerst rijp gedurende den 
winter; of wij in ons geval met Ophiobolus herpotrichus 
dan wel met.O. graminis te doen hadden, was dus nog niet 
uit-te maken, — 


=, 


De roggehalmen bleken op soortgelijke wijze te zijn 
aangetast; ook hier was een zwamweefsel in en tusschen 
de cellen van het benedenste halmlid gedrongen. In de rogge 
nu leeft een parasiet, die verwant is met den tarwehalm- 
breker en de rogge op dezelfde wijze vernielt, n. 1. de rogge- 
halmbreker (Leptosphaeria herpotrichoides de Not.), en het 
is dan ook zeer waarschijnlijk, dat wij met dezen parasiet 
te doen hadden. Met zekerheid kon dit nog niet worden 
uitgemaakt, daar ook deze zwam hare vruchtlichamen eerst 
in het najaar aan den achtergebleven stoppel vormt. 

Ter bestrijding van de beide laatstgenoemde parasieten 
is het noodig, de stoppels diep, of althans zoo diep mogelijk, 
onder te ploegen en dit spoedig na den oogst te doen plaats 
vinden, wanneer de vruchtlichamen nog niet gerijpt zijn. 
Onze inzender deelde ons mee, dat hij de ervaring meende 
opgedaan te hebben, dat eene phosphorbemesting de ziekte 
tegengaat. In Frankrijk was dit ook reeds waargenomen. 
(zie Prilleux « Maladies des plantes »). ; 


De schurftziekte van den pereboom, veroorzaakt door 
Fusicladium pirinum (Venturia pirina Aderhold), was in 
1901 minder algemeen dan in het vorige jaar, hoewel toch 
hier en daar in ons land volstrekt niet zeldzaam. Op ter- 
reinen van de Tuinbouwschool te Wageningen werden door 
den heer Ide, naar onze aanwijzing, proeven ter bestrijding 
van de schurftziekte der pereboomen genomen. Bouillie 
Bordelaise werd hier met zeer goed succés toegepast.. Na- 
dere bespreking van genomen proeven zal geschieden in een 
afzonderlijk opstel in het «Tijdschrift over Plantenziekten ». 


Appels lijdende aan « schurft » of « roestvlekken » 
werden ons weer van verschillende zijden toegezonden. Van 
de zwam,, die deze ziekte veroorzaakt, waren aanvankelijk 


= of = 


slechts conidién als fructifatie-organen bekend (Fusicla- 
dium dendriticum Fuckel).  enigen tijd geleden werd 
echter door Aderhold ontdekt, dat deze zwam ook nog andere 
vruchtlichamen, n. 1. perithecién, voortbrengt; en deze zijn 
van zoodanigen bouw, dat de zwam van de schurftziekte der 
appelen tot het geslacht Venturia moet worden gebracht. 
D* Aderhold noemde haar Venturia inaequalis nov. spec. 


Uit Zevenaar ontvingen wij door tusschenkomst van 
den heer H. Mayer Gmelin, Rijkslandbouwleeraar voor Gel- 
derland, grasplanten (Alopecurus agrestis), aangetast door 
Dilophia graminis Sacc. Reeds vo6r den bloeitijd verschijnt 
deze zwam op bladern en bladscheeden en bewerkt, dat de 
groei van den halm zeer wordt tegengehouden ; vaak blijft 
de aar door de scheede omsloten. De aar kan er niet uit, 
daar de scheede haar vastklemt. Maar het bovengedeelte 
van den halm, dat niet ophoudt te groeien, dringt zich door 


het de aar omsluitende bladgedeelte heen en kronkelt zich ° 


soms in allerlei bochten. Van deze zwam is bekend, dat zij 
op de tarwe en op verschillende grassen kan overgaan.. 
Kerst verschijnen de pykniden van de zwam als zwarte 
puntjes op de bladeren en bladscheeden. Op het stroo vor- 
men zich in het volgende voorjaar de perithecién. 


Gerst, aangetast door het zwart (Cladosporium herba- 
rum), werd ons uit den Westpolder (Gron.) toegezonden. 
(Zie Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der Land- 
bouwgewassen », I, 2° druk., bl. 102.) 


Ziekte in de tomaten, veroorzaakt door Cladosporium 
fulvwm Cooke. Uit Aardenburg werden ons in ’t begin van 
Augustus bladeren van tomaat (Lycopersicum esculentum) 
toegezonden, die aan de onderzijde groote bruine viekken 


ome BO) nn 


vyertoonden. Deze bleken veroorzaakt te worden door de 
aanwezigheid van eene zwam, die het bladweefsel doorwoe- 
kerd had, en aan de onderzijde yan het blad hare bruin 
gekleurde conidiéndragers ontwikkelde. Aan de bovenzijde 
vielen de aangetaste plekken in het oog door het gemis aan 
bladgroen, zoodat de ziieke bladeren een, twee of meer groote 
gele of witte vlekken vertoonden. Deze parasiet (Clado- 
sporium fuluum Cooke) was tot nu toe in ons land niet 
waargenomen. In Amerika echter is zij sedert langen tijd 
_bekend en gevreesd om de groote schade, die zij aan de 
tomatenkulturen kan teweegbrengen. Ook in Frankrijk 
werden groote verwoestingen geconstateerd, veroorzaakt 
vooral aan de onder glas gekweekte tomaten. Ter lestrij- 
ding wordt door Galloway de Bordeauxsche pap aanbevolen ; 
tijdige bspuiting is echter noodzakelijk om van den vijand 
verschoond te blijven. 


Over het « vuur » in de Narcissen (veroorzaakt door 
_ Heterosporium gracile Sacc.) werden wederom aan de ver- 
schillende kweekers inlichtingen verstrekt, terwijl begin 
Mei te Beverwijk eenige velden Narcissen met Bouillie 
Bordelaise bespoten werden, om de kweekers aldaar, op hun 
verzoek, met deze bestrijdingswijze in kennis te stellen. 
Zie over de bestrijding het verslag over 1900, « Landbouw- 
kundig Tijdschrift », 1901, bl. 85) en vooral ook « Tijdschrift 
over Plantenziekten », Jaargang VII, bl. 12. 


« Spikkelziekte » of « vuur » in de komkommers (ver- 
oorzaakt door Scolecotrichum melophthorum Prill. et Del.) 
trad o. a. te Leidschendam sterk op. Het is ons voornemen 
het volgende jaar proeven te nemen met zwavelen en bespui- 
ten met Bordeauxsche pap ter bestrijding van deze ziekte. 
(Zie verder over deze kwaal « Landbouwkundig Tijdschrift », 
1898, bl. 93). 


<n a 


Monalia-ziekte der ooftboomen. De Monilia-zwam deed 
dit jaar minder van zich spreken dan het vorige jaar. Het 
afsterven der jonge twijgen — waardoor het vorige jaar in 
zooveel boomgaarden aanzienlijke schade werd veroorzaakt 
ud kwam dit jaar zeer weinig voor; ook over het beschim- 
melen der vruchten hoorden wij dit jaar weinig klachten. 
In een’ boomgaard. te Nunspeet troffen wij begin Augustus 
de schimmel aan op verschillende vruchten : appels, prui- 
men en perziken. Zie over deze zwam o. a. het verslag 
over 1900 (« Landbouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 87.) 

Volgens miededeelingen van den heer Leendertz, Rijks- 
tuinbouwleeraar voor Friesland en Groningen,, wordt tegen- 
woordig in het Oldambt de morel dikwijls vervangen door 
de « Westerleesche kriek », die veel vruchten oplevert, en . 
die niet vatbaar schijnt voor de Monilia-ziekte. 


Bladvlekziekte in pereboomen (veroorzaakt door Sep- 
torta piricola=S. nigerrima) vertoonde zich o. a. te Wage- 
ningen. | 


« Vlekziekte » in de boonen (veroorzaakt door Gloeo- 
sporium Lindemuthianum Sacc.) trad o. a. te Wildervank 
op.. De boonenplanten, die door deze zwam zijn aangetast, 
krijgen zwarte vlekken op de bladeren, den stam, en vooral 
op de peulen. Het weefsel zinkt op de aangetaste plaatsen 
in; en de inzinkingen worden allengs dieper, naarmate de 
zwam. dieper in het weefsel dringt en dit al verder afsterft. 
Zoo kan de zwam de peul geheel doorboren en de jonge 
boonen aantasten. Tusschen cuticula en opperhuid van het 
aangetaste deel worden de conidién gevormd, in groepjes, 
waar zij dicht opeen staan. Met het bloote oog zijn deze 
conidiéngroepjes als zwarte puntjes in de bruine viekken 
te zien. ! 


iis 


De ziekte kan veel schade veroorzaken doordat’ de aan- 
getaste peulen weinig en slecht ontwikkelde boonen vormen. 
' Worden de boonen; door de peul heen, reeds op zeer 
jeugdigen leeftijd aangetast, dan komt er niet veel van hen 
te recht ; maar geschiedt het eerst later, kort voor de rijpheid, 
dan worden de boonen geheel normaal en ook voor ontkie- 
ming geschikt; hoewel zij altijd kenbaar blijven aan’ de 
bruine of zwartachtige kleur van een gedeelte der zaadhuid. 
Zulke boonen worden evenwel vaak uitgezaaid of uit- 
gepoot, en dan bezitten reeds de daaruit ontstane kiemplan- 
tjes de kiem der ziekte : de zaadlobben vertoonen vlekken, 
waarop alras de sporen der zwam zich vormen, die de verdere 
deelen der grooter wordende plant besmetten: Deze laatste 
vertoont aan de stengels en bladstelen, later: ook aan de 
peulen, bruine vlekken. Soms gaat de jonge plant spoedig 
dood. ; an 

Kene andere wijze van besmetting is die, welke uitgaat 
van oude boonendoppen, welke *t vanes jaar op den grond 
zijn blijven liggen. | 

De peulen, die zich ’t dichtst bij den grond bevinden, 
worden gewoonlijk het eerst aangetast, omdat zij doorgaans 
in vochtiger omgeving zijn. Stamboonen hebben dan ook 
veel meer van de kwaal te lijden dan klimmende boonen. 

Bestrijding. In de eerste plaats zorge men, als poters, 
zoo mogelijk, geene besmette boonen te gebruiken. Men 
herkent evhter de zieke plekken gemakkelijker aan witte 
boonen dan aan bonte, bruine of zwarte. Tijdige verwij- 
dering der aangetaste deelen is natuurlijk evenzeer aan te 
bevelen. 

Daar vochtigheid van den grond en van de atmospheer 
de uitbreiding der ziekte in de hand werkt, zorge men voor 
drooglegging van den grond. Verder pote men de boonen 
in rijen, die evenwijdig loopen met de windrichting ; want 


a ee ae 


als de wind gewoonlijk loodrecht op de rijen staat, drukt 
hij het loof van de verschillende planten tegen elkaar, waar-_ 
door eene frissche doorstraling verhinderd, en de ziekte 
bevorderd wordt. 

Bouillie Bordelaise, mits tijdig toegepast, schijnt 
gunstige resultaten te kunnen opleveren. Worden de boo- 
nen geteeld om de peulen te eten, dan moet natuurlijk de 
bespuiting niet dan betrekkelijk kort na de vruchtzetting 
‘plaats grijpen. 

Of de Gloeosporium-soort (Gloeosporium lagenarium 
Sacc.), welke op komkommerss, augurken en meloenen voor- 
komt, dezelfde is als die van de boonen, is nog onzeker. De 
infectieproeven, genomen met Gloeosporium Lindemuthia- 
num op komkommers en augurken, hadden onzekere resul- 
taten. 


Epichloé typhina Tul. op grassen. Uit Leeuwarden 
ontyingen wij verschillende grassen, die door deze zwam 
waren aangetast. (Zie over deze ziekte : « Landbouwkundig 


Tijdschrift », 1895, bl. 67.) 


Kanker in de beuken (veroorzaakt door Nectria ditis- 
stma Tul.) kwam o. a. zeer hevig voor te Oldenzaal op eene 
buitenplaats. , 

Nectria ditissima, wél bekend als de oorzaak van den 
kanker in appel- en beukenboomen, leerden wij dit jaar 
kennen als parasiet van exken en populteren. 

Van deze zwam is het trouwens bekend, dat zij niet 
alleen, ofschoon wel voornamelijk, op appel- en beukenboo- 
men voorkomt, maar ook soms pereboomen, eiken, hazelaars, 
esschen, haagbeuken, eschdoorns, linden aantast. Op popu- 
lieren schijnt zij zeer zelden voor te komen. 


Tn eene straat in Amsterdam vertoonde zich in sterke 


won Dem 


mate Vectria cimabarina op gewonde plekken der iepen- 
boomen. Daar deze zwam soms als echte parasiet optreedt, 
werden op onze aanwijzing de aangetaste deelen met teer 
besmeerd, ten einde een verder voortwoekeren van de zwam 
te verhinderen. 


Klaver, aangetast door « klaverkanker » (Sclerotinia 
Tritolkorum Eriks.) werd ons in het begin van Mei uit Hei- 
nenoord toegestuurd. De planten, die door deze ziekte 
zijn aangetast, laten hunne bladeren hangen en verwelken, 
terwijl op stengel en bladeren zich bruine vlekken vertoonen, 
die zich bedekken met een schimmeldons. Op sommige 
plaatsen, meest aan de oppervlakte van de stengelbasis, 
vormt deze schimmel witte lichaampjes, die uit niets 
anders bestaan dan dicht ineengeweven schimmeldraden ; 
later worden deze witte lichaampjes pikzwart; — het 
zijn de sklerotién van de zwam. Als de plant gestorven 
is, komen deze lichamen op den grond te liggen en 
kunnen zij na overwintering ontkiemen en de vrucht- 
lichamen, die den vorm van kleine paddestoeltjes hebben, 
doen ontstaan. De ziékte treedt vooral op op de akkers, 
waar eenige jaren achtereen klaver werd geteeld. Het is dus 
zaak, voor eene geregelde vruchtwisseling zorg te dragen en 
op die velden, waar de ziekte zich vertoont, in de eerstvol- 
gende jaren geen klaver te telen. Hene diepe bewerking van 
den grond is na het optreden der ziekte aan te bevsten. De 
sklerotién komen dan zoo diep te liggen, dat het volgend jaar 
de zich daaruit ontwikkelde vruchtlichamen de opper- 
vlakte niet bereiken. Vochtigheid bevordert de ziekte; 
voor eene goede drainage dient gezorgd te worden. (Zie 
verder over deze ziekte : Ritzema Bos, « Ziekten en beschadi- 
gingen der landbouwgewassen, 2° druk, deel I, bl. 171.) — 


cane SE 


De « sklerotiénziekte » (veroorzaakt door Sclerotinia 
Labertiana Fuckel) trad in Juli onder de gemeente Ulrum 
in het koolzaad op (zie Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadi- 
gingen », 2° druk, I, bl. 128, en vertoonde zich te Wehl (Geld) 
als oorzaak van sterfte in jonge erwtenplanten. — Uit Haar- 
lem ontvingen wij cicoreiwortels, die moesten dienen voor 
het verkrijgen van « wit loof », maar die in de opkuilings- 
plaatsen door de zwam Sclerotiana Libertiana waren aan- 
getast en in rotting overgegaan. Op de rottende wortels 
hadden zich talrijke en zeer omvangrijke sklerotién gevormd. 


Botrytis parasitica Cavara deed weer op verscheidene 
plaatsen belangrijke schade aan de tulpen. (Zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 82.) 


Botrytis Paeoniae Oud. veroorzaakte o. a. te Bever- 
wijk schade aan pioenenkulturen. (Zie 0. a. over deze zwam 
« Tijdschrift over Plantenziekten », 3° jaargang, bl. 150 en 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 82). 


Botrytis cinerea Pers. op jonge druiven. — Door bemid- 
deling van den heer G. Van Dijk, onderwijzer aan den Tuin- 
bouwwintercursus te Amsterdam, waren wij in het begin van 
Augustus in de gelegenheid, in het Westland eene ziekte der 
druiven in oogenschouw te nemen, veroorzaakt door de be- 
kende zwam Botrytis cinerea. Reeds vroeger (« Landbouw- 
kundig Tijdschrift », 1897, bl. 91) werd deze zwam vermeld 
als parasiet der rijpe druiven. Ditmaal waren de ziektever- 
schijnselen echter anders : in enkele, nog niet eens half vol- 
wassen trossen, vertoonden enkele der vruchten reeds eene 
paars-roode kleur, waardoor zij sterk afstaken tegen de 
overige, nog geheel groene bessen; deze roode druifjes 
bleken steeds bezet te zijn met een aantal conidiéndragers 


aon: OU see 


van Botrytis cinerea. Vooral de variéteit « Black Alicant » 
had van deze kwaal te lijden. Naar de heer Van Dijk mede- 
deelde, gaat later, bij het rijp worden van de vruchten, de 
zwam. spoedig van de eene vrucht op de andere over, zoodat 
van de geheele tros niets terecht komt. Onrijpe trossen, 
welke enkele van die roode, met Botrytis bezette druifjes 
vertoonen, worden dan ook beschouwd als geconfisqueerd. 

Kinde September ontvingen wij nog uit Lage Vuursche 
en eenigen tijd later uit Valkenberg druiven, die door de- 
zelfde ziekte waren aangetast.. 


Van den heer C. J. G. Sissingh, landbouwkundige, ont- 
vingen wij bericht, dat Trametes radiciperda in de omstreken 
van Diever (Dr.) veel schade doet aan de naaldboomen, 
vooral aan de sparren. 

Deze zwam behoort dan ook tot de gevaarlijkste vijanden 
der naaldbosschen, en kan zoowel onder jong naaldhout als 
in oude bosschen groote verwoestingen aanrichten. Hier 
en daar ziet men de frissche, groene kleur bij een’ of eenige 
boomen overgaan in eene lichtgroene tint, en weldra sterft de 
boom plotseling. Alras gaan dan ook de naburige boomen 
dood, en zoo ontstaat eene open plek, die al grooter wordt. 
Is eenmaal de ziekte in een bosch opgetreden, dan vindt eene 
snelle verspreiding der zwam plaats en vertoont zich de ziekte 
weldra op verschillende punten. Aan de wortels der afge- 
storven boomen zijn gewoonlijk de witte vruchtlichamen, die 
wel wat gelijken op die van Polyporus, maar platter en 
onregelmatiger en met de porién omhoog of naar buiten ge- 
wend, gemakkelijk te vinden; tusschen de schubben van de 
schors is het mycelium zichtbaar als dunne, vloeipapier- 
achtige vliezen, terwijl het hout zelf onder den invloed van 
den parasiet eene roodbruine of lichtbruine kleur aanneemt 
(« Rotfaule » der Duitschers). Van uit den wortel, die 


iin: ieee 


steeds het gedeelte is, waar de parasiet zijn’ aanval begint, 
stijgt het mycelium langs het hout omhoog tot in den stam; 
en hierbij ondergaat het houtgedeelte typische kleursveran- 
deringen; aanvankelijk bruinviolet, wordt de kleur weldra 
meer roodbruin of geelbruin,terwijl bij voortgaande vertering 
de tint weer lichter wordt... De consistentie wordt daarbij 
zachter en zelfs sponsachtig. Ten slotte ontstaan talrijke ga- 
ten, en het weefsel valt in zijne afzonderlijke vezels uiteen. 
De kleur is dan lichtbruingeel geworden. Langen tijd kan de 
parasiet reeds in een deel der wortels aanwezig zijn en zelfs 
een groot gedeelte van het hout verwoest hebben, voordat 
het aan den boom gemerkt wordt: de gezonde wortels voor- 
zien dan nog voldoende inde behoefte. Is echter het myce- 
lium in de schors, waar het eveneens in voortdringt, zoover 
omhoog doorgedrongen, dat het onderste deel van den stam 
bereikt is, dan is het einde nabij. De nog gezond gebleven 
wortels sterven dan immers door gebrek aan voedsel, dat 
door de schors hun moet toegevoerd worden, spoedig allen 
af. Zooals reeds werd meegedeeld, vormen alleen de wortels 
het aangrijpingspunt van den parasiet, en aangezien in een 
bosch gewoonlijk vele plaatsen zijn, waar de wortels der 
_naburige boomen met elkaar in aanraking zijn, gaat het 
mycelium gemakkelijk van den eenen wortel op den anderen 
over. Bovendien kan de ziekte door middel van de in de 
vruchtlichamen voortgebrachte « sporen » worden overge- 
bracht. Het is vaak opgemerkt, dat de in den grond levende 
dieren aan deze verspreiding veel schuld hebben; vooral de 
muizen kunnen aldus veel kwaad stichten. 

. Is in een bosch de ziekte opgetreden, dan is het wensche- 
lijk, de aangetaste plekken door greppels van de omgeving te 
isoleeren. Later kunnen dan, waar dit mogelijk is, de open 
plekken met loofhout weer worden aangevuld. Immers 
alleen naaldboomen schijnen vatbaar te zijn voor dezen para- 


a Ore 


siet : verschillende soorten van Pinus (vooral P. sylvestris en 
P. strobus), Picea excelsa, Abies pectinata, Juniperus com- 
munis en andere coniferen hebben soms zwaar le lijden. 
Toch zou het mogelijk zijn dat nog andere gewassen somtijds 
werden aangevallen. Zoo had onze inzender waargenomen, 
dat soms aan de wortels van het gewone heidekruid (Calluna 
vulgaris) de vruchtlichamen van 7'rametes radiciperda op- 
traden. 


Rhizoctonia violacea Tul., werd te Nunspeet schadelijk 
aan winterwortelen. In het verslag over 1897 (« Landbouw- 
kundig Tijdschrift », 1898, bl. 112) werd deze zwam uitvoe- 
rig besproken. 


Vetmuur (Sagina procumbens L.) is een plantje, dat zeer 
algemeen is in vochtige gazons, op vochtige plaatsen tusschen 
‘straatsteenen, enz. Deze plant werd ingezonden uit Hel- 
mond, met de vraag, hoe haar te verdwijnen wit een gazon, 
dat zeer netjes onderhouden en twee keer per week geschoren 
werd. De raad werd gegeven, de gazons flink te bemesten 
en daarna een tijd lang het gras flink hoog te laten opgroeien, 

dus het gazon: niet vaak te scheren. Daardoor zou o. i. de 
vetmuur tusschen het hoog opgroeiende gras verstikken, 
zooals in dergelijke omstandigheden ook wel met madelief- 
jes, veldkers, enz. geschiedt. Onze correspondent bracht op 
zijne gazons in November en December eene flinke hoeveel- 
heid kalk, vermengd met Maaszand; in Januari en Februari 
mestte hij sterk met beer. Het gevolg was eene enorme 
hoeveelheid gras, dat op 7 Mei voor het eerst gemaaid 
werd; het had eene lengte van 40 & 50 centimeters bereikt. 
Toch bleek bij ’t afmaaien de Sagina procumbens nog niet 
verdwenen te zijn, hoewel dit onkruid aan de randen 
der gazons meer ontwikkeld bleek te zijn dan op de 


plaatsen tusschen het hooge gras. — Het komt ons 
voor dat onze correspondent toch wel degelijk zijn doel had 
kunnen bereiken, als hij de proef maar lang genoeg had 
voortgezet. Maar deze schreef mij: « Herhaal ik nu de 
proef van het laten doorgroeien, dan zit ik dezen zomer met 
een slecht bezorgd gazon, en weet werkelijk niet wat mij het 
onaangenaamst is. » 


Zwarte nachtschade (Solanum nigrum L.)—In Septem- 
ber ontvingen wij door tusschenkomst van den heer E. Snel- 
len, Rijkstuinbouwleeraar voor Limburg, uit Sint-Pieter 
een paar exemplaren van dit onkruid. Het kwam in massa 
voor op eene nieuw aangelegde weide te Sint-Pieter; en de 
inzender was derhalve van meening dat het aangewende 
graszaad met het zaad van dit onkruid was verontreinigd ge- 
weest. | | | 

Dit nu is zeer wel mogelijk, want in graszaad zoowel als 
in klaverzaad komt het zaad van Solanum nigrum wel eens 
als verontreiniging voor. De zaadjes zijn plat, ovaal, aan 
het eene uiteinde eenigszins scheef toegespitst, 1,1—1.4 mill. 
lang, 0,9-—1 mill. breed, vuil geelachtig van kleur, met fijn 
gegroefde oppervlakte. 

Vooral ook met het oog op de ndostasidiabeid dat de 
nachtschade aanleiding kan geven tot vergiftigingsverschijn- 
selen bij de huisdieren,.werd in overweging gegeven, dit 
gewas uit de nieuw aangelegde weide nauwgezet uit te wie- 
den, ook om zaadvorming voor het volgende jaar te voorko- 
men. Verder werd niet verzuimd, bij deze gelegenheid te 
wijzen op het groote belang der zaadcontréle. 

De zwarte nachtschade is, behalve onder dezen naam, 
ook bekend onder dien van dolkruid, dolle beien, walschot 
(Goeree en Overflakkee) en hondsbessen. | 


ee Gee 


I1f. — PLANTENZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN, VEROORZAAKT 
DOOR DIEREN. , 


Waterratten (Arvicola amphibius L.) In vele laag 
gelegen, waterrijke streken van ons land werd, als gewoon- 
lijk, zeer geklaagd over schade, aan de meest verschillende 
gewassen door waterratten toegebracht. In de kooldistrikten 
van den Langendijk werd groote schade aan de kool gedaan, 
en werden geregeld prijzen uitgeloofd voor gedoode water- 
ratten. 


Hazen (Lepus timidus L.) Yen fruitteler in de Betuwe 
verzocht mededeeling van een middel om hazenschade aan 
de stammen der ooftboomen te voorkomen. Door ons werd 
aangegeven: in de eerste plaats het meest algemeen gebrui- 
kelijke middel, nl. het ombinden van de stammen met doren- 
takken (mei- of sleedoren), met jeneverbestakken of met 
graanstroo. Men kan ook twijgen van dennen of sparren 
daarvoor nemen, mits men deze van te voren door verdund 
earbolzuur haalt. 

Vervolgens werd aangegeven het volgende middel : Men 
neemt een stuk spekzwoerd, en wrijft daarmee de stammen 
van den grond af tot op één Meter hoogte goed in, nl. met 
de vette zijde van het zwoerd. Een stuk spekzwoerd van de 
grootte eener hand is voldoende voor 10 tot 30 boompijes, al 
naar de dikte der stammen. Dit middel schijat tegen de 
hazen afdoende te zijn; echter vonden wij één geval ver- 
meld, waarin men het op jonge Acacia’s had toegepast, en 
waarin het tegen de hazen uitstekend hielp, maar de kraaien 
op de vetgemaakte stammen afkwamen, die toen de boom- 
schors met hunne snavelhouwen vernielden. Daarom stel- 
den wij voor, het stuk zwoerd, alvorens het te gebruiken 
om den stam in te wrijven, met den vetten kant te doopen 


——) 


in eene aluinoplossing. Tot dusver ontvingen wij geen 
bericht, of men onzen raad heeft opgevolgd. 


Musschen (Fringilla domestica L. of Hwismusch en Fr. 
montana of Ringmusch). Uit Zonnemaire werd onze mee- 
ning gevraagd aangaande het nut en de schade, door de mus- 
schen teweeggebracht, en dat wel vooral met het oog op het 
al- of niet wenschelijke van ’t bestaan van musschengilden. . 
Wat betreft de nuttige en de schadelijke zijde der musschen, 
verwijzen wij naar Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadi- 
gingen der Kultuurgewassen », II, bl. 11-13. Onze mee- 
ning aangaande de bedoelde vogels is sedert dit boekje 
geschreven werd, niet veranderd ; wij houden dus de mus- 
schen ook nu nog in verreweg de meeste omstandigheden 
voor veel meer schadelijk dan nuttig. 

Althans in zulke graanverbouwende streken, waar nogal 
wat boomen groeien, zal men zich herhaaldelijk genoodzaakt 
zien, tegen de musschen te velde te trekken. O..1. zal 
zulks gewoonlijk het best. geschieden door het uithalen der 
nesten. En wanneer men daarmee geregeld doorgaat, zal 
het weldra gelukken, de vermeerdering der musschen binnen 
zekere grenzen te houden 

Hoezeer wij ook overtuigd zijn van het nadeel, dat de 
musschen doorgaans teweegbrengen, zijn wij toch geen 
voorstanders van het oprichten van musschengilden, en wel : 

1° omdat daardoor allicht aanleiding wordt gegeven, 
dat vele andere vogelsoorten, — waaronder vele nuttige 
insekteneters, die in *t geheel geen kwaad doen, — tevens | 
worden uitgeroeid, wat wij zeer nadeelig achten voor land- 
en tuinbouw; en 

2° omdat wij — hoezeer wij de musschen gewoonlijk voor 
veel meer schadelijk dan nuttig houden — toch niet. graag 
zouden zien, dat deze vogelsoort te vuur en te zwaard werd 


wench | ee 


verdelgd. Naast de schade, die zij te weeg brengt, doet zij 
toch altijd ook goed; en in sommige gevallen — hoewel bij 
uitzondering — kan het nut zelfs de schade overtreffen. 

Naar onze bescheiden meening moet het streven erop 
gericht zijn: niet de musschen wit te roeien, maar wel: 
haar getal binnen bepaalde grenzen te houden. Wij zouden 
dan ook liefst zien : nzet dat iedereen maar zijn best deed om 
zooveel musschen als mogelijk is, te dooden, maar wél dat 
gedurende het gansche gedeelte van het jaar, waarin de 
voortplanting der musschen plaats vindt, aan bepaalde per- 
sonen de opdracht werd versterkt, zooveel mogelijk mus- 
schennesten uit te halen en de eieren of de jongen te 
vernielen. Men kieze daarvoor betrouwbare personen, die 
onder contréle werken. Zulke personen zullen alsdan 
groote handigheid krijgen in het uithalen van nesten, en zij 
zullen alleen nesten van musschen en niet die van andere 
vogels uithalen; terwijl men, als men voor ’t withalen van 
musschennesten premién verstrekt, aanleiding zal geven dat 
allerlei personen aan ’t werk tijgen, die alle denkbare nesten 
uithalen en de boomen daarbij vernielen. 


Over de beteekenis van den vink (Fringilla celebs L.) 
werden wij enkele malen geraadpleegd. Wij hebben daar- 
over onze meening uitvoerig toegelicht in een artikel in het 
Tijdschrift over plantenziekten, VII, bl. 165, waarheen wij 
verwijzen. 


Ritnaalden (larven van Kniptorren of Elateriden) wer- 
den in verschillende streken van Nederland schadelijk aan 
allerlei gewassen, vooral aan granen en aardappelen. 


De « ringworm » der pereboomen (de larve van Agrilus 
sinuatus Ol.). Agrilus sinuatus behoort tot de familie der 


nei ee ie 


Prachtkevers,welke nauw verwant is aan die der Kniptorren : 
even als dezen langwerpig en smal, en ongeveer overal even 
breed, maar zonder springvermogen. 

De volwassen kever, waarvan de zoogenoemde « ring- 
worm. » de larve is, bereikt eene lengte van 7 }/, &8 }/, mill. 
Hij is dof purperrood, eenigszins koperkleurig, vooral op 
het voorborststuk. De benedenkant is bronskleurig grauw. 
Men treft den volwassen kever aan in Juni en Juli, bij 
zonneschijn rondvliegende over de bloemen van. allerlei 
wilde en gekweekte planten, en dikwijls ook zittende op de 
stammen van pereboomen. Daar legt het wijfje hare 
eleren, ieder afzonderlijk, in de reten en achter de schubben 
der schors, en wel het meest aan den Zuid- en den Zuidwest- 
kant der boomen. Weldra komt de larve uit het ei; zi] 
boort zich door de schors heen naar binnen, en maakt daarbij 
een gat ter grootte van een’ speldeknop, waaruit later drop- 
pels vocht uitloopen. Deze larve wordt 10-18 mill. lang; zij 
is pootloos, week en ivoorwit van kleur. Haar lichaam is 
plat, en het voorborststuk is breeder en langer dan de overige 
lichaamsleden, waaruit zij bestaat. De gangen, die de larve 
onder de schors, aan de oppervlakte van het spint, graaft, zijn 
aanvankelijk zeer nauw; zij buigen zich herhaaldelijk zig- 
zagvormig heen en weer. In het volgende jaar, na de over- 
wintering, graaft zij verder; dan zijn de gangen breeder en 
de bochten zijn minder scherp. Waar zich onder de schors 
gangen bevinden, ontstaan — althans bij jonge stammetjes 
en takken, —- uitwendig barsten in de schors. Aan één’ 
enkelen stam of tak vindt men vaak de gangen van eenige, 
soms van verscheiden, larven. 

Tegen het einde van het tweede jaar is de larve vol- 
wassen; dan boort zij haren gang in het hout, tot op eene 
diepte van 3 mill.; deze gang loopt een eindweegs in het 
hout voort, evenwijdig aan de oppervlakte, en buigt zich 


me 4B “2x 


vervolgens naar buiten toe tot vlak onder de schors. Daar . 
verpopt zich de larve; en later boort zich de kever naar 
buiten, waarbij hij eene cirkelvormige opening achterlaat. 

Pereboomen, vooral jonge boomen, die door een aantal 
‘larven bewoond worden, lijden daar erg onder. De bast 
springt open, zooals boven werd gezegd; en hier en daar_ 
sterft zij af en krijgt zi] eene zwarte kleur. In de omgeving 
van de verpoppingsruimte wordt het hout groenachtig grijs. 

De bladeren van de aangetaste boomen, soms alleen die 
van de aangetaste takken, blijven klein en zijn vaak blauw- 
achtig groen van kleur. De takken, die ’t meest zijn aan- . 
getast, sterven ten slotte; en kleine boompjes, welker stam- 
men door den ringworm erg zijn gehavend, gaan op den duur 
geheel dood. 

Deze plaag der pereboomen, die voorheen door ons ner- 
gens werd aangetroffen, bleek ons in het afgeloopen jaar 
voor te komen in Noord-Brabant, op IJselmonde en op 
Overflakkee. 

Daar flink groeiende, gezonde stammen meer weerstand 
bieden aan den aanval van den ringworm dan zwakke, zoo 
is het raadzaam, alle maatregelen te nemen, die den flinken 
groei der pereboomen, vooral der jonge boompjes, bevor- 
deren. 

Verder is het gewenscht, als onderstam altijd de minst 
vatbare soorten te gebruiken; maar omtrent de meerdere of 
mindere vatbaarheid der onderscheiden perevariéteiten is 
men nog niet voldoend op de hoogte. In ’t laatst van Mei 
besmere men de aangetaste stammen met eene dikke laag 
leem, of wel met Leinewebers compositie, en late deze massa 
minstens tot einde Augustus erop zitten, om aldus én het 
zich naar buiten boren der kevers én later het eo van 
deze te voorkomen. 


— 44 —. 


Erwtenkever (Bruchus Pisi L.). Naar aanleiding van 
het voorkomen van erwtenkevers in groene erwten, geleverd 
voor eene gevangenis, werd door Z. Exc. den Minister van 
Justitie het advies van het phytopathologisch laboratorium 
ingewonnen. 

Door een tweetal landbouwers in het Oldambt werden 
monsters van voor den zaai bestemde erwten ingezonden, 
met het verzoek, mee te deelen of het met ’*t oog op de be- 
strijding van den erwtenkever, gewenscht kon zijn, deze 
zaaierwten met zwavelkoolstof te behandelen. Bij nader 
onderzoek bleek evenwel dat de erwten waren aangewreten 
door de rups van een’ erwtenbladroller (Grapholitha nebri- 
tana of Gr. dorsana,) Erwtenkevers waren niet aanwezig ; 
en door behandeling van de zaaierwten met zwavelkoolstof 
zou dus niets kunnen worden bereikt. (Vgl. « Ziekten en 
Beschadigingen der Kultuurgewassen », II, bl. 91-94.) 


Phyllobius oblongus L. Op 22 April ontvingen wij 
van een’ fruitteler te Elst (Betuwe) het volgende bericht : 
« Ken paar weken geleden werden appelhoogstammen geént 
met entrijzen uit den Pomologischen tuin te Tiel. Vrijdag 
19 April kwam mijn chef de culture bij mij met de mede- 
deling dat hij op de entrijzen een kevertje had aangetroffen, 
dat hem, zooals hij zulks uitdrukte, « niet best aanstond. » 
Ik ging kijken en bevond dat dit kevertje Phyllobius oblon- 
gus bleek te ijn. Onmiddellijk zond ik iemand naar Arn- 
hem, ten einde zakjes te halen, welke ik om de enten liet 
bevestigen, na de lastige gasten, die er op zaten, te hebben 
gedood. Ik geloof wel dat door dezen maatregel de enten 
gered zijn, daar er nog niet veel knoppen waren aangevreten, 
Nog minder aangenaam was de verrassing, die ik den vol- 
genden dag had, toen ik bemerkte dat genoemde kever in 
grooten getale mijnen fijnen fruittuin, een stuk van 


se” All ae 


2 1/, hect., dat voor een deel met vormboomen langs spa- 
lieren en verder met pyramiden en enkele vrijstaande snoeren 
is beplant, had overvallen. Ik liet aanstonds op de diertjes 
jacht maken en gisteren morgen om vijf uur den strijd met 
10 man hervatten; ik had daartoe lakens gemaakt, welke ik 
onder de boomen. uitspreidde, waarop het kevertje, dat zich 
gemakkelijk laat vangen, beter zichtbaar is. Gisteren om 
12 wur was de jacht voorbij, en — naar ik geloof — met 
succes, daar er duizenden gedood werden, terwijl heden het 
kevertje slechts sporadisch meer voorkomt... Vermoedelijk 
is. de plaag meegekomen uit Duitschland, waarvandaan ik 
veel goed betrok ». Mijn correspondent veronderstelt nl. 
dat de kevertjes als pop hebben gezeten in de aarde aan de 
wortels van de hem geleverde boompjes. Hij baseert zijne 
meening op het feit, dat juist de boompjes, afkomstig van 
dien éénen Duitschen kweeker, in sterke mate werden aan- 
getast ; terwijl de boomen, welke hij} van een’ anderen Duit- 
schen kweeker, en ook die welke hij uit Nederland betrok, 
geheel vrij bleven. Ons werd gevraagd of het mogelijk was 
dat op die wijze het insekt kon zijn overgebracht. 

Onmogebijk scheen ons zulks volstrekt niet; ofschoon 
Phyllobius oblongus reeds vroeger door ons herhaaldelijk in 
verschillende streken van ons land op ooftboomen werd 
aangetrofien, en ofschoon de bedoelde Duitsche kweeker 
onzen correspondent verzekerde dat hij zelf het vorige jaar 
weinig of geen last van den bewusten kever had gehad. 

Het komt ons voor dat onze correspondent bij de be- 
strijding van het bedoelde insekt den juisten weg heeft in- 
geslagen. 

De Phyllobius-soorten zijn snuittorren met een’ tamelijk 
dikken, korten snuit en knievormig gebogen sprieten; de 
meeste soorten zijn over haar geheele lichaam met goud- 
groenachtig schitterende schubbetjes bedekt. Phyllobsus 


cers le” a 


oblongus echter vormt eene uitzondering: deze soort is met 


vrij lange grijze haren, niet met schubben, bekleed. Zij is. 


6 mill. lang, met bruine dekschilden, zwarten kop en voor- 
borststuk, en gele of geelbruine sprieten en pooten. Door 
het vernielen van de knoppen, het afknagen van de bast der 
entloten en het opvreten der jonge bladeren wordt deze kever 
op allerlei ooftboomen hoogst schadelijk, hoewel hij ook op 
ander houtgewas wordt aangetroffen. De larve heeft in den 
grond. — 


Otiorhynchus-soorten zijn snuittorren, die — vooral bij 
nacht — aan de bovenaardsche deelen van allerlei gewassen 
knagen, terwijl de larven in den grond aan de wortels der- 
zelfde gewassen vreten. 

Otiorhynchus sulcatus F. werd op bl. 91 van den jaar- 
gang 1895 van het « Landbouwkundig Tijdschrift » nader 
besproken. Daarheen zij dus verwezen. 

Over dezelfde soort werd geklaagd in het Westland, 
waar zij onder den naam van « het haantje » bekend is, Zij 
veroorzaakt daar, door *t vernielen van de knoppen, veel 
schade in druive- en perzikkassen. 

In ’t midden van Mei werden ons uit Winschoten kevers 
gestuurd, behoorende tot de soort Otiorhynchus singularis L. 
(O. picipes F.), die groote verwoesting in tweejarig veredelde 
appelen teweeg brachten. Onze correspondent schreef: 
« De boompjes worden van boven af bijna geheel kaalge- 
vreten. Over dag krijgt men nooit een’ kever op de boomen 
te zien, maar de dieren zitten dan bij hoopjes aan of bij den 
stam even in den grond. Zij vreten voornamelijk aan het 
éénjarige hout. Wij vangen dagelijks velen weg, maar 
kunnen ze natuurlijk niet allen vangen. » 

Waarschijnlijk was ook eene Otiorhynchus-soort oor- 
gaak van het afvallen van de knoppen van eene klimroos 


a 0 


(Maréchal Niel) in eene koude serre te Rozendaal (N. B.). 
Otiorhynchus singularis doet soms veel kwaad aan geécu- 
leerde rozen, door korten tijd na het oculeeren de knoppen 
der oculaties uit te vreten. | 

Wat de bestrijding van de Otcorhynchus-soorten betreft, 
het volgende. 

Vooreerst kan men — als men de beschadigingen be- 
- merkt — bij nacht, bij ’+ licht van eene dievenlantaarn de 
misdadigers op heeterdaad betrappen; men kan ze dan ge- 
makkelijk afzoeken en ze dooden. 

Maar ook zonder er zijne nachtrust voor op te offeren, 
kan men deze vijanden bestrijden. De kevers kunnen niet 
vliegen; overdag houden zij zich schuil in den grond, onder 
steenen, enz.; en in den nacht kruipen zij tegen de stamme- 
tjes naar boven. Door dus van af ’t begin van het voorjaar 
wanneer het meer duurzaam mooi weer wordt, tot in Juli, 
een’ flink besmeerden lijmband om de stammetijes te leggen, 
en dezen voortdurend goed kleverig te houden, verhindert 
men den kevers, naar boven te klauteren. Men kan daarvoor 
eene van de vele soorten van rupsenlijm gebruiken, die er in 
den handel zijn. Om te verhinderen dat de lijm op de stam- 
men druppelt en aldus schadelijk op deze werkt, bindt men 
eenst een weinig katoenwatten om het stammetje en daar- 
omheen een stukje dun karton, waarop de lijm wordt aange- 
bracht. Door nu boven en onder den kartonnen band de 
watten een vingerbreedte te laten uitsteken, maakt men dat 
alle lijm, die anders bij ’t besmeren van den kartonband op 
den stam zou kunnen komen, of die er af zou kunnen drup- 
pelen, nu daar niet op komt. 

Alvorens den band aan te leggen, doet men goed, het 
stammetje te schudden. Het kan toch zijn, dat er overdag 
nog enkele kevertjes aan den rozenstruik zitten, die daar bijv. 
onder bladeren eene goede schuilplaats tegen de zon hebben 


i A ee 


gezocht. Deze worden er dan uitgeworpen védr de band 
wordt aangelegd. 


Strophosomus lateralis Payk. (S. limbatus F.) wordt 
meer en meer hier te lande een der meest ernstige vijanden 
van jonge dennen. Wij hopen dit jaar, in vereeniging met 
den heer Van Dissel, adjunct directeur der Ned. Heidemaat- 
schappij, uitvoeriger mededeelingen, van afbeeldingen ver- 
gezeld, omtrent dit insekt te geven. 


Ceutorhynchus sulcicollis Gyll. is een snuittorretje, dat 
knobbelvormige gallen aan kool- en koolzaadplanten ver- 
oorzaakt. Het werd ons een paar malen uit verschillende 
streken van Nederland, zoowel uit Limburg als wit Gronin- 
gen, toegezonden. (Zie Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadi- 
gingen der Kultuurgewassen », II, bl. 95.) 


De ongelijke houtschorskever (Bostrichus of Xyleborus 
dispar F.) werd te Baarn schadelijk in pereboomen. (Zie 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 95-97.). 


De groote wepenspintkever (Eecoptogaster scolytus 
Ratz.) tastte iepenboomen aan, staande aan den Schevening- 
schen weg. Bepaaldelijk de boomen, welke het meest van 
den zeewind te lijden hebben, werden het meest aangetast. 

De heer Kakebeeke, Rijkslandbouwleeraar voor Zee- 
land, berichtte ons, dat de in het plantsoen te Middelburg 
door spintkevers aangetaste iepenboomen met veel succés met 
de door ons aanbevolen « Leinewebersche pap » werden be- 


handeld. 


De gangen van den kleinen ooftboom spintkever (Eccop- 
togaster rugulosus Koch) werden door ons op IJselmonde en 


Seg | oa 


onder Bunnik aangetroffen onder de schors van twijgen resp. 
van pere-en kerseboomen. In beide gevallen echter vertoon- 
de het insekt zich op boomen, die door eene andere oorzaak 
aan het kwijnen waren geraakt; die pereboomen waren kwij- 
nende door den aanval van Agrilus sinuatus (zie boven), de 
kerseboomen leden aan eene kwaal, waarvan het ons niet 
gelukte de oorzaak te ontdekken. 


De kleine populierboktor (Saperda populnea L.) deed 
schade aan populieren onder Kapelle (bij Goes) en onder 
Delden (Twickel). Zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 
1006, bl. 157. 


Callidium variabile L. Deze boktor ontwikkelde zich 
uit larven, aanwezig in gangen in beukenhout, ons een paar 
malen toegezonden. 


Over aspergetorretjes (Crioceris Asparagi L.) werd te 
Awijndrecht geklaagd. Dit torretje is 6 mill. lang en 2 1/, 
mill. breed, slank, glimmend blauwgroen, met rood voor- 
borststuk en roode dekschildranden. De dekschilden ver- 
toonen drie geelwitte langwerpige vlekken. Zoodra de 
bovenaardsche deelen der aspergeplanten zich beginnen te 
ontwikkelen, worden zij door de kevertjes afgevreten. Later 
doen dit de olijfgroene, zespootige larven, welke ontstaan uit 
zwarte eieren, die op rijen aan bladeren, bladstelen en sten- 
gels worden vastgehecht. In den nazomer verschijnen weer © 
de kevers. De bladeren niet alleen, maar ook de stengels 
worden door de kevers en de larven vernield. 


De groene blaasbuik (Gastrophysa Raphani F.) werd 
onder Hattem zeer schadelijk aan zuring. Het kevertje is 
zeer gewelfd aan de rugzijde en goudgroen van kleur, 


¢ 


4 ‘/, mill. lang. Het wijfje 2welt na de bevruchting zeer 
sterk op, zoodat de dekschilden schuins omhoog gaan staan. 
(Van daar de naam « blaasbuik ».) De kevers en de donker 
gekleurde larven komen in twee generaties op de zuring voor 
en vreten beiden de bladeren van dit gewas af. Het is raad- 
zaam, de kevers reeds in ’t begin van ‘t seizoen van de planten 
af te zoeken, om het verschijnen van de larven en van de 
tweede generatie te voorkomen. 


Het groote populverhaantje (Lina Populi L.).. In. Mei 
werden ons door den Heer S. Koenen, Rijkslandbouwleeraar 
voor Overijsel, populierhaantjes gezonden, die onder Olst en 
Diepenveen veel schade deden aan twijgaanplantingen ; ter- 
wijl de Heer Brinkman ons in den zomer exemplaren zond, 
die te Hardegarijp schade deden aan wilgenteenen... 

De zwarte kevers met roode dekschilden overwinteren 
onder afgevallen bladeren, onder riet en allerlei ruigte, en 
komen te voorschijn tegen den tijd. dat de bladeren der 
populieren en wilgen beginnen, zich uit den knop te ontwik- 
kelen. Dan grijpt ook spoedig de paring plaats. De wijfjes 
leggen hare gele eieren in hoopjes op de bladeren, in ’t geheel 
ongeveer 150 stuks. De in volwassen toestand 13 mill. lange, 
in hoofdzaken donker gekleurde larven vreten, evenals. de 
kevers, aan de bladeren. Ook aan de bladeren verpoppen 
aij zich. In Juli komt gewoonlijk de tweede generatie van 
kevers, en in Augustus vindt men weer larven. 

Raadzaam is in de eerste plaats het opruimen van de 
overwinteringsplaatsen, zooals afgevallen bladeren; riet en 
andere ruigte. In twijgaanplantingen zou men eene bespui- 
ting met petroleumemulsie of met Parijsch groen kunnen 
toepassen in den tijd dat de larven er zijn. 


Het wilgenhaantje ( Pheatora vitelline L. ) werd ons 


aw 61 — 


door den Heer Brinkman, Rijkslandbouwleeraar voor Fries- 
land, toegezonden, als schadelijk aan wilgenteenen te Harde- 
garijp. Daar iraden op hetzelfde terrein ook populierhaan- 
tjes op. De Heer De Greeff zond ons wilgenhaantjes uit 
Fredriksoord, waar zij insgelijks veel schade teweegbrachten. 


De etkenaardvloo (Haltica Quercetorum Foudr. = H. 
euruce Oliv.) deed overal in Nederland zeer veel schade aan 
de eiken : zoo zelfs dat in vele streken de eiken midden in den 
zomer absoluut geene groene bladeren meer vertoonden, 
maar niets meer over hadden dan bruine, geheel geskele- 
teerde bladeren. Daar wij over dit insekt in het «77jdschritt 
over Plantenziekten» (zie deel VII, bl. 129) uitvoerig hebben 
gehandeld, kunnen wij hier volstaan met daarnaar te ver- 
wijzen. | 


_ Eene andere aardvloosoort (Psylliodes affinis Payk.) vrat 
in September onder Tilburg het aardappelloof af. De meeste 
jaren komt dit insekt voor op wilde planten wit de familie, 
waartoe de aardappelplant behoort, nl. op bitterzoet (Sola- 
num dulcamara) en op nachtschade (Solanwm nigrum) ; 
slechts in die jaren, waarin het op aardappelen overgaat, kan 
het tot buitengewoon sterke vermeerdering komen. 


De bessenbastaardrups (Nematus ventricosus Klug.) 
deed veel schade in de nabijheid van Goes, van Breda, van 
Dussen, van Lage Vuursche en elders. Op terreinen van den 
heer Van Weel werden nabij Goes op 3 Mei, in eene bessen- 
kweekerij, waar de bastaardrupsen hare verwoestingen be- 
gonnen, van wege het phytopathologisch: laboratorium en 
onder toezicht van den amanuensis A. W. Drost, bestrij- 
dingsproeven genomen en wel 
a) met mechanische émulsies van petroleum en water ; 


cise: HAA eden 


1. één liter petroleum op 25 liter water, 
2. één liter petroleum op 40 liter Water; 
b) -met Bouilie Bordelaise: 
1. 1 }/, kil. kopervitriool en 1 1/, kil. kalk op 1001. water, 
2. 1 kil. kopervitriool en 1 kil. kalk op 100 1. water. 
c) met Parijsch groen : 
1. 0,05 kil. op 100 lit. water, 
| na bijvoeging van kalkwater ; 
2. 0,025 kil. op 100 lit. water ; 
d) met «Amerikaansch insektenpoeder» . 

Dit laatste gaf de beste resultaten ; de rupsen, die daar- 
mee bestoven waren, waren alle direct dood. De bespuiting 
geschiedde met een blaasbalgje. — Parijsch groen (0,05 kil. 
op 100 liter water) gaf beter resultaat dan petroleum-émul- 
sie. Van Bouillie Bordelaise zag men weinig resultaat. 

Ken doelmatig middel tegen de bessenbastaardrups werd 
ons door een’ tuinbaas meegedeeld. Hij bespuit midden over 
den dag, wanneer de bastaardrupsen druk aan ’t vreten zijn, 
de struiken met behulp van den pulverisateur met schoon 
water, dat zoo koud mogelijk is. De rupsen laten zich dan 
onmiddellijk vallen. Heeft men vooraf stukken pakpapier 
onder de bessenstruiken gelegd, dan kan men ze bijna allen 
verzamelen en gemakkelijk vernietigen. 


De sparrenbastaardrups (Nematus abietum Htg.), die 
de naaldjes van fijne spar afvreet, deed te Frederiksoord 
schade-aan Picea nigra. 3 


De bastaardrups van Hylotoma Rose L. werd schadelijk 
aan rozen onder Tilburg. (Zie « Landbouwkundig Tijd- 
schrift », 1898, bl. 96.) 


De bastaardrupsen van Blennocampa cthiops skele- 


Co we on 


teerden de rozen onder Beesd, onder Wageningen, Amster- 
dam en waarschijnlijk ook elders. 

De bastaardrupsen van Blennocampa pusilla Klug. (zie 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1900, bl. 158) deden schade 


aan rozen onder Amsterdam en onder Hilversum. 


De knollenbastaardrups (Athalia spinarum L.), die dik- 
wijls schade doet aan koolrapen, knollen en mosterd, werd 
ons in den zomer van het vorige jaar toegezonden als zeer 
schadelijk op mierikswortel. 


Bij Hattem, zeker ook wel elders, werden de lindebla- 
deren geskeleteerd door bastaardrupsen van Selandria annu- 
lipes Klug. Ook omdat de zoogen, « zilverlinde » minder 
schijnt te worden aangetast, wordt deze tegenwoordig veel 
bij ons langs wegen enz. aangeplant in plaats van de Euro- 
peesche soorten. 


De gele houtrups (Cossus Aesculi L.=Zeuzera pyrina 
F.) Yn 1901 ontvingen wij uit drie plaatsen in ons land vra- 
gen om inlichtingen omtrent de gele houtrups en wel uit 
Rozendaal (N. B.), Zieriksee en Santpoort. De schade, die 
door deze rups wordt veroorzaakt aan de loofboomen, is 
niet onbelangrijk, hoewel zij veel minder voorkomt dan de 
roode houtrups (zie beneden). Bepaaldelijk wordt de 
gele houtrups schadelijk, wanneer zij in den stam van een 
geer jong boompje leeft; dan kan eene enkele houtrups den 
dood van zoo’n boom veroorzaken. Dit was o. a. te Zieriksee 
het geval. Men had daar eene koepellaan aangelegd van 
lindeveeren, en zooals onze correspondent schreef, waren vele 
van «keze jonge boomen door eene rups zoodanig doorvreten 
dat zij afknakten. Te Rosendaal was de rups gevonden in 
. de takken van een’ iep, die daardoor afstierven ; te Santpoort 


se Sh 


kwam zij voor in appelboomen. Behalve in linde, iep en 

appelboom, leeft ze ook nog in verschillende andere loofboo- 

men, zooals esch, eik, beuk, eschdoorn, peer, enz. Ook vreet 

zij de takken van syringen uit en doet op die wijze in syrin- 
genkulturen veel nadeel. De vlinder van Cossus Aesculi. 
vliegt in Juni en Juli, is vrij groot en heeft eene vleugelspan- 

ning van 5-7 em. De vleugels zijn wit, met kleine, ronde,. 
staalblauwe vlekken, zoowel op de voorvleugels als op de 
achtervleugels; op de achtervleugels vallen ze minder 
in ’t oog. De vlinder is traag en zit gewoonlijk overdag 
geheel stil. Met behulp van hare legboor brengt zij 

hare eieren onder de schors van de stammen en takken 

der boomen. Bij voorkeur doet ze dit op die plaatsen 

van den stam, waar takken zijn afgesnieden, of de 

stam eenigszins beschadigd is. Spoedig na het eierleggen 

komt de jonge rups uit; deze vreet eerst onder de schors, 

waarbij door eene kleine opening de uitwerpselen naar buiten 

ontlast worden ; na de overwintering graaft zij dieper in het 
hout een’ opwaarts stijgenden gang van ongeveer 2 decim. 

lengte, waarna zi] nogmaals overwintert, om dan weer naar 
beneden te dalen tot bij de opening, waardoor de uitwerpselen 
ontlast worden, en verpopt dan dicht bij de opening, waar-— 
doorheen naderhand, tegen den tijd dat de vlinder zal uit- 
komen, ook de pop naar buiten schuift. 

De volwassen rups is in volwassen toestand 5 centim. 
lang, wasgeel van kleur met een bruin halsschild en bruine 
stippen op de ringen. . oF 

Bestrijdingsmiddelen zijn: het wegvangen van de vlin- 
ders in Juni en Juli, het dooden van de rupsen in de stammen, 
door in de gaten, waardoor de uitwerpselen verwijderd wor- 
den, een’ ijzerdraad te steken tot het einde van den gang. 
De rups, die zich in den gang bevindt, wordt dan doorstoken 


en gedood. 


me SR 


De roode houtrups (Cossus ligniperda F.) Deze alge- 
meen bekende houtrups, veroorzaakte veel schade in een’ 
boomgaard te Herveld. De vruchtboomen (appel- en pere- 
boomen) waren geheel doorvreten, zoowel de stammen als de 
takken ; overal zag men Ge gaten, en elk jaar stierven eenige 
boomen door de vreteri] van de rupsen. De rupsen van 
C. ligniperda zijn in volwassen toestand bijkans 1 decim. 
lang ; zij leven drie jaar of langer, al naar den aard van den 
boom, en worden soms bij 20 tot 100 stuks tegelijk in één’ 
enkelen boom aangetroffen, de stammen in alle richtingen 
doorvretende. Als de rups volwassen is, verpopt ze; in Juni 
en Juli komt de 4 centim. groote vlinder voor den dag. 

De vlinders hebben eene vleugelspanning van 8-9 cen- 
tim.; de vleugels zijn grauw met donkere strepen ‘en hier en 
daar witachtige plekken. 

Bestrijdingsmiddelen : Het omhakken en verbranden 
van de boomen, die sterk door Cossuslarven bewoond worden. 
Hierdoor vernietigt men een groot aantal rupsen, en de boo- 
men zouden toch doodgaan. In den tijd dat de-vlinders er 
zijn, dus in Juni en Juli, moet men ’s morgens en ’s avonds 
de door de ylinders bezochte boomen nazien; de vliaders 
zitten dan stil tegen de stammen en laten zich gemakkelijk 
vangen. 


De donsvlinder (Liparis auriflua L.) en de rups wit de 
wormstekige appelen (Carpocapsa pomonana L.) werden op’ 
ons aanraden met succes bestreden door aanwending van de 
insektenvanggordels « Einfach » van Otto Hinsberg op Lan- 
genau (Rheinhessen). Zie 0. a. Tijdschrift over Planten- 
ziekten, deel IV, bl. 35. Het eerstgenoemde insekt komt in 
den nazomer uit het ei en overwintert als nog zeer klein 

rupsje, in een grauw coconnetje verscholen, onder de schub- 
ben van de schors der boomen. In ’t volgende voorjaar, na de 


wire, Se ante 


overwintering, vreten de rupsen de knoppen en bladeren aan, 
en doen vooral zeer veel schade aan’ de ooftboomen ; de 
schade, welke de rupsen in den nazomer en ’t begin van het 
najaar teweeg brengen, heeft niet veel te beteekenen. Be- 
halve aan allerlei soort van ooftboomen, vreet deze rups ook 
aan iepen, eiken en ander loofhout. In plaats van onder 
schorsschubben, kruipen de rupsen van den donsvlinder zeer 
gaarne weg onder om de stammen aangebrachte insekten- 
vanggordels. Daaronder kruipen eveneens gaarne ter over- 
wintering weg de rupsen uit de wormstekige appelen 
(Carpocapsa pomonana). Deze rupsen verlaten de door 
hen bewoonde appelen en peren, ’t zij dan terwijl deze nog 
aan den boom zitten of wel korten tijd nadat zij, noodrijp, 
zijn afgevallen. Zij kruipen tegen de boomstammen op en 
spinnen zich onder schubben van de schors, op zooveel mo- 
gelijk beschutte plaatsen, witte cocons, in welke zij als rups 
overwinteren ; in het voorjaar verpoppen zij daar, en later, 
wanneer de appelen ongeveer de grootte van eene hazelnoot 
hebben bereikt, komen de vlindertjes uit, om hare eitjes één 
voor één aan de appelen en peren te leggen. Ook de rupsen 
uit de wormstekige appelen schuilen gaarne weg en spinnen 
gaarne zich in onder de meergemelde insektenvanggordels. 
Verschillende bezitters van boomgaarden en tuinen 
gebruikten in het afgeloopen jaar op ons advies de boven- 
genoemde vanggordels, en wel meestal met succes. W1ij 
hadden nl. iederen proefnemer verzocht, in den winter een 
aantal van de door hem van de stammen afgenomen banden 
te mogen ontvangen, om na te gaan, welke insekten er onder 
zaten. Soms werden een 40 tot 50 stuks donsvlinderrupsjes 
en een ongeveer gelijk getal rupsen van wormstekige appelen 
of peren onder een’ band gevonden. Herhaaldelijk troffen 
wij onder de banden nog aan appelbloesemkevers (Antho- 
nomus pomorum) en ook Magdalinus-soorten (kevers, welker | 


—_— 57 — 


larven onder de schors van twijgen van ooftboomen leven). 
Onder banden, afkomStig van boomen, die dicht bij bouwland 
stonden, vonden wij soms ook voor den akkerbouw schadelijke 
soorten, die hier hare winterkwartieren hadden gevestigd : 
in één geval talrijke boonenkevers (Bruchus rufimanus), 
in een ander weer boonenkevers en bladrandkevers (Sitones | 
lineatus). Verder tal van allerlei voor ooftteelt en landbouw 
geheel onverschillige keversoorten, zooals oorwormen, 
spinnen, enz. Eenmaal ook 13 larven van Clerus formi- 
carius (het mierkevertje), die hoofdzakelijk schorskever- 
larven achtervolgen, en dus tot de nuttige insekten moeten 
worden gebracht. Daar in dit geval verschillende cocons 
van Carpocapsa pomonana bleken te zijn geopend en 
de rups bleek eruit te zijn gehaald, en geene andere roof- 
insekten onder de banden aanwezig waren, komt het ons 
zeer waarschijnlijk voor dat de mierkeverlarven hier onder 
dit schadelijke insekt hadden opgeruimd. 

Een van onze medewerkers zond ons eenige van zijne 
banden eerst in April, en voegde daarbij de opmerking dat 
verreweg de meeste der banden in October en November door 
vogels (welke?) totaal vernield waren. - Blijkbaar zijn toen 
die vogels op de talrijke onder de banden gezeten insekten 
afgekomen, en hebben zij —- om deze machtig te worden — 
de banden vernield. 

De heer Snellen, Rijkstuinbouwleeraar voor Limburg, 
berichtte ons dat hij Geisenheimer banden ter bestrijding 
van Carpocapsa pomonana had aangewend, maar daarmee 
geen succés had gehad, daar het vee ze afbeet of loswreef. 
Alle boomgaarden worden daar beweid, zoodat men daar 
steeds aan een dergelijk gevaar blootstaat. Men zou dit 
natuurlijk kunnen voorkomen door de banden zoo hoog aan 
te brengen dat het vee er niet bij kan; maar zulks eischt na- 
tuurlijk wat meer moeite. 


sO cca, 


Ten slotte zi] nog opgemerkt, dat een afdoend succés van 
het gebruik der vangbanden natuurlijk alleen te verwach- 
ten is, wanneer alle eigenaars in eene zekere streek er gebruik 
van maken. De vlinders toch kunnen van een terrein, waar 
men ze ongestoord tot ontwikkeling heeft laten komen, vlie- 
gen naar een’ boomgaard, waar men banden heeft aangewend. 

Toch zal iemand die een’ vrij grooten boomgaard bezit, 
al raakt hij dan ook niet geheel vrij van de kwaal, reeds tame- 
lijk veel succes kunnen hebben, wanneer alleen op zijn 
eigen herrdin de, banden worden aangewend. 


Bastaardsatijnvlirider (Liparis chrysorrhwa L.). De 
heer Lips, Rijkslandbouwleeraar voor Oost-Noordbrabant, 
zond ons winternesten met rupsen van dezen vlinder. Deze 
winternesten werden in groote menigte gevouden in de twij- 
gen der boomen aan den Stationsweg bij ’s Hertogenbosch en 
langs den Zuid-Willemsvaart. Het is’ zeer gemakkelijk, 
dit insekt te bestrijden, daar de winternesten aan de blader- 
looze boomen zeer gemakkelijk in het oog vallen en kunnen 
worden verwijderd. 


Aardrupsen (Agrotis segetum W. V. en. misschien 
andere soorten van Agrotis; zie « Ziekten en Beschadigingen 
der Kultuurgewassen », van Ritzema Bos, deel II, bl. 40-43) 
werden schadelijk te Rhenen aan allerlei gewassen van den 
eroententuin, en in ’t bijzonder aan andijvieplanten te Aar- 
donburg: 


Rupsen van den krakeling (Dzloba ne 
Ochsh.) werden schadelijk aan ooftboomen te Lage Vuursche. 


De gestreepte dennenrups (Trachea. piniperda Esp.). 
Begin Juli werden ons uit de omgeving van Arnhem rupsen 


= SP = 


van Trachea piniperda toegezonden, terwijl wij midden Sep- 
tember uit Epe en uit Bennekom de poppen ontvingen. Uit 
het begeleidende schrijven in Juli bleek dat de rupsen bij 
Arnhem in vrij groote hoeveelheid voorkwamen. Uit het 
schrijven uit de gemeente Epe bleek dat men daar had 
waargenomen dat in een 20jarig dennenbosch de naalden 
van de dennenboomen op verschillende plaatsen van het: 
bosch op de helft waren doorgebeten, en dat daar toen tal- 
rijke poppen van de dennenrupsen in het mos en onder de 
afgevallen dennennaalden op den grond aanwezig waren. 
Ook in de buurt van Bennekom was de vreterij vrij sterk 
geweest. — | idod 
Trachea piniperda is een der geduchtste vijanden der 
dennenbosschen, en heeft ook in Nederland reeds veel schade 
veroorzaakt, vooral in de jaren 1844 en 1845. 
Uit de overwinterde poppen komen reeds in Maart en 
April de vlinders te voorschijn. | 
~ De uilen zijn bruin met geelachtige teekeningen. Het. 
wijfje legt de eieren in rijen aan de voorjarige naalden, en 
gewoonlijk in den top der boomen. Na 10-12 dagen komen 
de jonge rupsen uit. De vreterij wordt in ’t laatst van Mei 
cf *t begin van Juni duidelijk zichtbaar. De rupsen worden 
vovral schadelijk omdat ze in ’t voorjaar de jonge naalden 
van het lot aantasten, dat zich pas begint te ontwikkelen ; 
en omdat zij ook de gewoonte hebben om de jonge naaiden 
op de helft van hare lengte door te bijten, wat zij soms 266 
erg kunnen doen dat de bodem van het bosch geheel met 
afgebeten stukken dennennaalden als bezaaid is. Het over- 
gebleven gedeelte van de naalden wordt door de rupsen afge- 
vreten, en wel 266 dat de rups zich geheel invreet in de 
scheede, die de twee naalden omsluit, en zoodoende ook den 
daartusschen geplaatsten knop vernielt, wat tot harsverlies 
aanleiding geeft; als dit op groote schaal plaatsgrijpt, begint 


_— 60 — 


de boom te kwijnen. De gestreepte dennenrupsen (zooals ze 
genoemd worden wegens hare groene kleur met overlangsche 
licht gekleurde strepen) tasten, wanneer de jonge naalden 
opgeteerd zijn, ook de oudere naalden aan; en dikwijls komt 
het voor dat de grove dennen geheel van naalden beroofd 
zijn. Zoon’ bosch heeft dan ’t voorkomen alsof het door een’ 
boschbrand geteisterd is geworden. 

Soms reeds in Juni, gewoonlijk echter in Juli, zijn de 
rupsen volwassen ; zij verlaten dan de boomen en verpoppen 
onder de bodemoppervlakte, onder wat mos of ruigte. 

Boomen, die geheel of grootendeels kaalgevreten zijn, 
hebben veel kans om, als de zomer heet en droog is, dood te 
gaan; in een’ vochtigen zomer bestaat er meer kans dat de 
boomen er door komen, maar ook dan raken zij aan ’t kwij- 
nen, en worden in dien toestand veel door dennenscheerders 
en andere schorskevers aangevallen. 

Wanneer in een bepaald jaar, door bijzonder gunstige 
omstandigheden, de vermeerdering van den dennenuil sterk 
is toegenomen, bestaat er natuurlijk veel kans dat in het daar 
op volgende jaar de rupsen nog veel talrijker zullen zijn. De 
dennenrupsen worden echter door verschillende parasieten 
aangetast, nl. door parasitische zwammen (vooral Lnto- 
mophtora Aulice), die soms bij vochtig weer in een paar 
weken tijds een einde kunnen maken aan de rupsenplaag, ver- 
der door sluipwespen en parasietvliegen. De larven van de 
sluipwespen en parasietvliegen leven in het lichaam van de 
rups en vreten het uit. 

Bij de door ons ontvangen poppen van Trachea pipiper- ° 
da bevonden zich ook eenige parasietvliegpoppen, en wel die 
van Tachina (of Nemorea) glabrata. 

Het meest voor de hand liggende bestrijdingsmiddel 
bestaat in het laten wegzoeken van de poppen, in den herfst 
of den winter; en dan is ook aan te bevelen het indrijven 


6 


van varkens in de bosschen. Deze dieren eten bijzonder 
graag de poppen van de dennenrups. 


Wintervlinders (Cheimatobia brumata L.), wijfjes en 
mannetjes, werden ons door den heer Hasselman, Rijks- 
landbouwleeraar voor Utrecht, toegezonden uit Houten, 
waar zij midden November in massa’s op de stammen van 
beuken werden aangetroffen. 


De dennenknoprups (Retinia turionana L.), die eenige 
jaren geleden zoo groote schade in onze jonge dennenbos- 
schen teweeg bracht (zie « Tijdschrift over Plantnziekten », 
deel III, bl. 83), maar op verscheiden plaatsen in de laatste 
jaren door de werking van sluipwespen zeer was verminderd, 
begint — blijkens enkele inzendingen uit Overijsel en Gel- 
derland, — hier en daar weer het hoofd op te steken. 


De rups der wormstekige pruimen (Carpocapsa tune- 
brana T.), die in pruimen ongeveer dezelfde leefwijze leidt 
als Carpocapsa pomonana in de appelen, kan op dezelfde wijze 
als deze door middel van insektenvangbanden worden be- 
streden. Pruimen, door dit insekt aangetast, werden ons 
toegezonden uit Tilburg . 


Roggchalmrupsje (Pyralis secalis L.). De heer Brink- 
man, Rijkslandbouwleeraar voor Friesland, zond begin Juni 
roggeplanten, aangetast door bovengenaamd insekt. Dit 
rupsje leeft in Juni in het bovenste lid der roggehalmen, 
welk lid het van binnen uitvreet. Het gevolg is soms dat 
de aren in de bladscheeden verscholen blijven, en alleen met 
de yunten der naalden te voorschijn komen. Toch gebeurt 
het ook vaak, dat de aren geheel te voorschijn komen; of het 
eene dan wel het andere gebeurt, hangt af van de snelheid van 


a. ee 


den groei der 10gge, en van den tijd, waarep het rupsje be- 
gint te vreten. Ken eindweegs vreet de rups dat bovenste 
halmlid uit, en vervolgens bijt zij dit bovenste gedeelte van 
het lagere gedeelte af. Zoo sterft dan in korten tijd het 
bovenste deel van den halm met de aar; korrels worden niet 
gevormd en de aren worden droog en wit. | 


Het skeleteermotje der ooftboomen(Simethis pariana L.) 
Het vorige jaar (zie Landbouwkundig Tijdschrift, 1901, 
bl. 99.) werd door ons van dit insekt in ons jaarverslag voor 
‘t.eerst melding gemaakt. W1j meenden toen ons over- 
zichtje te mogen eindigen met de woorden: « Toch schijut 
deze schade slechts zelden van beteekenis te zijn. » In het 
jaar 1901 echter was de schade, door Simethis parvana te- 
weeg gebracht, wel degelijk van beteekenis. Met name de 
appelboomen hadden er erg van te lijden. In Augustus | en 
September vernamen wij klachten aangaande dit insekt wit 
 Nunspeet, Wageningen, Soest, Wijk bij Duurstede en 
Utrecht, terwij] begin Juni te Leidschendam over het diertje 
geklaagd werd. In het laatstbedoelde geval had men te 
doen met de eerste generatie; in de eerstbedoelde gevallen 
met de tweede generatie. 


Het kokerrupsje der oottboomen ( Coleophora hemero- 
biella) werd onder Leidschendam schadelijk aan appelboo- 
men. (Zie verder « Landbouwkundig Tijdschrift », 1900, 
bl. 159). 


Ken mineerrupsje van den appelboom (Cemiostoma sci- 
tella Zell.) kwam tamelijk veel te Zwaag (N. H.) voor. Dit 
rupsje graaft zich in het blad in, en vreet dan het bladmoes 
weg; daarbij vreet het zich voort in de richting van. een. spi- 
raal, zoodat zijne uitwerpselen ook in een spiraal komen te lig- — 


— 63 — 


gen,waarvan echter de windingen vlak om elkaar heen gelegen 
zijn ; daardoor vormt de geheele vreterij, oppervlakkig gezien, 
eene cirkelronde plek. De zwarte, korrelvormige uitwerp- 
selen, die de spiraalvormige gangen vullen, toonen duidelijk 
aan, dat zoo’n cirkelvormige holte tusschen de beide opper- 
huiden van het blad eigenlijk uit spiraalvormige gangen 
isontstaan. Hetrupsje overwintert als pop in de spleten van 
de schors. Het volgende voorjaar komt het vlindertje voor 
den dag, dat de eieren weer legt op de bladeren van appel- of 
pereboom. Er zijn twee generaties per jaar : de eerste gene- 
ratie van rupsen ziet men in Juni of Juli, de tweede in 
Augustus en September. 


De peregalmug (Cecidomyia mricola Nérdl.) deed na- 
deel te Lent en onder Schimmert. (Zending van den Heer 
Snellen, Rijkstuinbouwleeraar voor Limburg). Zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 100. 


De tarwegalmug (Cecidomyta Tritict Kirby.). 

In de provincie Groningen veroorzaakte, blijkens inzen- 
dingen van den Heer J. Heidema, directeur van de Rijks- 
winterlandbouwschool te Groningen, Cecidomyia Tritici hier 
en daar aanmerkelijke schade aan de tarwe. Op akkers waar 
het vorige jaar tarwe verbouwd is geworden, komen in de 
eerste helft van den zomer de muggen uit de in den bodem 
overwinterde poppen voor den dag. De mannelijke mug is 
ongeveer 1 mill., de vrouwelijke 1,5 mill. lang en heeft. eene 
legboor, die bijna tweemaal zoo lang is. De tarwegalmug 
is citroengeel van kleur. 

Na de paring trekken de wijfjes naar de tarweakkers, 
bij uitzondering naar roggeakkers, en leggen daar ‘1unne 
eieren aan. de tarwearen, zoodra die uit de bladscheede te 
veorschijn komen, en gaan daarmee voort {otdat d2 tarwe 


in Be we 


in bloei staat. Zijn geen tarweakkers in de omgeving aan- 
wezig, dan zoeken de muggen de roggeakkers op, en de aren 
van Triticum repens. In elke bloem legt het wijfje 3 tot 
10 eieren ; soms wordt eene bloem door meerdere muggen om 
eieren te leggen bezocht, zoodat men dan in ééne bloem wel 
een 30tal maden kan aantrefien. Zijn veel maden in eene 
bloem aanwezig, dan sterft die; zijn er maar weinige, dan 
komt de korrel wel tot ontwikkeling, doch blijft erg klein. 
De aren, die sterk door maden bewoond worden, vertoonen 
gele viekken en blijven door haar gering gewicht recht op 
staan. 

De volwassen maden zijn geel; zij zijn binnen drie 
weken volwassen, laten zich dan op den bodem vallen, krui- 
pen in den grond om den winter daar als larve door te bren- 
gen, en 14 dagen véér het verschijnen van de muggen te 
verpoppen. : 


‘ In ’t hart van jonge koolplanten onder Schagen kwamen 
in massa’s witte larven voor, die bleken, galmuglarven (Ceci- 
demyia) te zijn, maar die niet met voldoende zekerheid kon- 
den worden gedétermineerd. Zij deden het hart der jonge 
plantjes krom groeien en waren vaak oorzaak van totale mis- 


lukking. 


Emelten (larven van langpootmuggen of Tipula-soor- 
ten) werden te Bierum schadelijk door het afvreten van de 
wortels van mosterdzaad, — te Nieuwe Niedorp (waar zi} 
« groetwormen » worden genoemd), aan de wortels van spruit- 
en boerekool en kropsla. | 


Vliegmaden in de knoppen en de toppen van erwten- 
planten (Phytomyza? albiceps Meigen) deden — met name 
in de provincie Groningen — weer veel kwaad. Zij werden 


Bag 


ons gezonden uit Ulrum, Zuurdijk, Grijpskerk, Nieuwolda, 
alsmede uit St-Maartensdijk (Zeeland). Wij kunnen vol- 
staan met te verwijzen naar bl. 161 van « Landbouwkundig 


Tijdschrift », 1900.) 


De tweestippelige weidewants (Lygus bipunctatus F.) 
ging voort, in het Oosten van Groningen, schade te doen 
aan de bloesems van snijboonen; ook werd het insekt door 
ons onder Berkel in grooten getale op snijboonen aangetrof- 
fen, waar het de planten reeds lang védr ’t bloeien aantastte 
en oorzaak was dat de bladeren klein bleven en kroes werden. 
(Zie o. a. « Landbouwkundig Tijdschrift », 1895, bl. 102, 
1900, bl. 162, 1901, bl. 102.) 


Bloedluis (Schizoneura lanigera Hausm.; « zie Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 104.) Dit insekt doet, 
volgens mededeeling van den Heer Snellen, Rijkstuinbouw- 
leeraar, in Limburg buitengewoon veel kwaad. Ons werd 
het insekt uit allerlei streken van het land toegezonden. 


Bladluizen deden gedurende den drogen zomer van 1901 
overal in Nederland veel van zich spreken : Aphis Mali op 
den appelboom, Aphis Piri op den pereboom, Aphis Persice 
op den perzik, Aphis cerasi op den kerseboom, Aphis Tiltae op 
linde, Lachnus Picae F. op sparren (Nieuwe Niedorp), enz. 


De beukenwolschildluis (Coccus Fagi Barens.) deed 
zeer belangrijke schadé aan beuken onder Oosterbeek. Zelfs 
werd meegedeeld dat. een krachtige beukenboom door den 
aanval van dit insekt gestorven was. Ook onder Driebergen 


deed de beukenwolschildluis schade. 


De mosselvormige schildluis (Mytilapsits pomorum 
5 


sine I ate 


Bouché=M. conchaetormis Gmelin) werd op verscheiden — 
plaatsen van Nederland schadelijk aan appel- en pereboomen. 


De perzikdopluis (Lecanium Persicae) werd ons uit ver- 
schillende streken toegezonden; de veel zeldzamere peren- 
dopluis (Lecanium Pui) éénmaal uit Rosendaal (N. B.). 
Verder werd ons gezonden wit Apeldoren eene niet nader 
gedétermineerde Lecanium-soort, levende op Prunus Lau- 
rocerasus; uit Wyckel (Friesland) eene niet nader gedéter- 
mineerde Lecanium-soort op rozen; uit Tilburg eene even- 
min nader onderzochte Lecanium-soort, levende op iepen ;. 
uit Groningen eene Pulvinaria-soort, levende op elzen, en 
niet te onderscheiden van de op berken voorkomende Pulvi- 


naria Betule. 


Beschadigingen door mullioenpooten (Julws-soorten) 
kwamen voor in Limburg, waar uitgepote boonen werden 
uitgevreten en aardappelen aangevreten; aan het Deurne- 
kanaal (N. Br.) aan aardappelen. (Vergel. « Ziekten en 
Beschadigingen der Kultuurgewassen » door Ritzema Bos, 


II, bl. 49). 


Pokziekte der perebladeren, veroorzaakt door de pere- 
galmijt (Phytoptus Piri Sorauer). Tegen deze ziekte, die 
in Nederland meer en meer zich schijnt uit te breiden, wer- 
den door den Heer Ide te Wageningen, in overleg met ons, 
bestrijdingsproeven genomen met Bouillie Bordelaise. Van 
een aantal pereboomen (leidboomen), die het vorige jaar in 
erge mate aan Phytoptus leden, werd de eene helft met 
Bouillie Bordelaise behandeld, de andere helft niet. De 
eerste helft der boompjes werd tweemaal bespoten: éénmaal 
kort voor het uitloopen der knoppen en éénmaal dadelijk na- 
dat de vruchtjes zich hadden gezet. Terwijl in 1901 de niet 


a 


behandelde pereboomen in erge mate leden, waren de wel 
behandelde boomen veel minder aangetast. 


Majten op komkommerplanten (Tetranychus telarius ; 
zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 1898, bl. 105; 1901, 
bl. 108). Deze plaag was in 1901 weer van groote beteekenis 
overal waar komkommers onder glas werden geteeld, 0. a. in 
het Westland, onder Leidschendam en onder Berkel, waar 
wij de gelegenheid hadden, zelven de kwaal in oogenschouw 
te nemen. 

Op laatstgenoemde plaats werd door een’ komkommer- 
teler in overleg met ons, eene proef BrneAen met ’t oog op 
de bestrijding van de mijten. 

_ De proef werd als volet genomen. De ruimte onder drie 
ruiten, die voor de proefneming zouden dienen, werd met 
behulp van eene plank zoo nauwkeurig mogelijk van de 
verdere ruimte van den langen bak afgesloten. Vervolgens 
werd onder ieder van de drie ruiten een schoteltje neergezet, 
en werd 3 HG zwavelkoolstof over deze drie schoteltjes ver- 
deeld. Onmiddellijk daarna werden de bakken gesloten. 
Na twee uren werden ze weer geopend; en daarna liet men 
ze een’ tijd lang open staan, om de zwavelkoolstofdampen 
zooveel mogelijk weer te laten ontsnappen. 

Kene andere proef werd genomen eveneens met 3 HG 
gwavelkoolstof onder drie ruiten; maar in dit geval werd 
de afdeeling van den bak den geheelen nacht gesloten ge- 
houden. 

De hoeveelheid zwavelkoolstof, die bij elke proefneming 
gebruikt werd, was zoodanig berekend, dat de lucht in de 3 
afgezonderde ruimte met zwavelkoolstofdampen juist kon 
worden verzadigd. 

Het resultaat van de eerste proef was, dat noch de mij- 
ten, noch de planten merkbaar leden. Dat van de tweede 


pt 


i GR 


proef was dat wel niet alle mijten, maar toch een zeer groot 
aantal van hen, gedood bleken te zijn; sommige bladeren 
waren verlept, maar groenden weer op. 

De proef kwam, volgens mijn’ proefnemer, op 7 ct. te 
staan; hij nam aan, dat de behandelde plant 3 vruchten 
meer op zou leveren, dan zij anders zou hebben gedaan, en 
dat iedere vrucht ten tijde van de proefneming (Augustus) 
< ct. zou hebben opgeleverd. Dan zou er een tekort zijn van 
van | ct. per drie ruiten. « Dus » — concludeert mijn be- 
richtgever — « vroeg in den zomer zou het middel met succés 
kunnen worden aangewend ». Natuurlijk, want vroeg in 
den zomer leveren, de komkommers heel wat meer op dan 2 ct. 
per stuk. Bovendien is het, wanneer men zwavelkoolstof 
in grootere hoeveelheden tegelijk koopt, mogelijk, deze stof 
goedkooper te krijgen dan onze proefnemer deed. 


Tetranychus telarius was in den drogen zomer van 1901 
in vele streken van Nederland oorzaak van het vroegtijdig 
verdorren van de bladeren van vele boomen, vooral van linden 
en paardenkastanjes. In ’t najaar werden de alsdan rood 
gekleurde mijten in massa’s tegen de stammen onder een 


spinsel gevonden. 


Huisjesslakken (Helix nemoralis L.) werden te Veendam 
in bijzonder grooten getale aangetrofien op Calycanthus flo- 
ridus, veel meer dan op andere heesters en struiken in de 
buurt. De Calycanthus-struiken vertoonden zeer veel dood 
hout, en op de slakken viel de aandacht als de vermoedelijke 
oorzaak van dit verschijnsel. De huisjesslakken vreten vaak 
knoppen van houtgewassen, en kunnen dus zeer zeker tot het 
kwijnen van sommige der takken hebben meegewerkt ; overi- 
gens werd ook op sommige van deze de zwam Nectria cunna- 


barina gevonden. 


Het stengelaaltje (Tylenchus devastatrix Kihn, Ritz. 
Bos; (zie Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der 
Kultuurgewassen or 3 1. DE, 53-60) kwam te Nieuwolda 
(Gron.) voor als oorzaak van ziekte in klaver. 

Uit Andijk (N. H.) ontvingen wij in het laatst van Juni 
aardappelplanten, aangetast door 7'ylenchus devastatria. 
De kwaal kwam voor juist op die plaatsen, waar het vorige 
jaar « bolbroek » in de uien optrad; en geen wonder, want 
« bolbroek » of kroefziekte wordt door denzelfden parasiet 
veroorzaakt. De aangetaste aardappelplanten hadden korte, 
dikke, gedrongen stengels en bladstelen, terwijl de bladeren 
eenigszins kroes en gevlekt waren. De aardappelen zelve 
vertoonden aanvankelijk glazige en brokkelige gedeelten, 
die later bruin werden: daarin vonden wij de aaltjes in 
grooten getale. De aangetaste aardappelplanten behoorden 
tot eene vroege soort; het zijn juist de vroege soorten, die 
onder Andijk worden geteeld. 

Op Flakkee lijden de uien, volgens den Rijkslandbouw- 
leeraar Manholt, veel aan « kroefziekte » (7'ylenchus deva- 
statriz); de beschadiging, door de uienmade (Anthomyia 
antiqua) teweeg gebracht, heet daar « natte kroef. » 

Volgens mededeelingen van den Heer P. van Hoek, des- 
tijds Rijkslandbouwleeraar voor Noord-Brabant, deed het 
stengelaaltje in de rogge veel nadeel onder Helvoirt, Haaren, 
Udenhout, Berkel, Enschot en Tilburg. Hij voegt erbij dat 
op de bedoelde zandgronden zich moeilijk eene vruchtwisse- 
ling laat denken, waarin rogge en boekweit weinig voor- 
komen. ‘Tevens wordt de verbreiding van de in den grond 
aanwezige aaltjes door dieren, menschen en akkergereed- 
schappen, daar op vele plaatsen zeer gemakkelijk gemaakt 
door de versnippering van de akkers in kleine, aan verschil- 
lende gebruikers behoorende, slechts door voren van elkaar 
gescheiden perceelen. — | ) 


ere Ser 


In de laatste dagen van Juni zond ons de Heer Huizenga, 
toen benoemd tot Rijkslandbouwleeraar voor West-Noord- 
brabant, uit Warfum (Gr.) erwtenplanten, die buitenge- 
woon klein waren gebleven, met korte, hier en daar meer 
dan gewoon dikke, soms verwrongen of verdraaid uitziende 
stengels, en ten deele kroeze, in ieder geval onyolledig uit- 
gegroeide bladeren. De planten gingen voor ’t meerendeel 
niet tot bloeien over. Onze correspondent meldde, dat de 
ziekte slechts op éénen enkelen akker voorkwam, dat die 
akker in zeer goeden bemestingstoestand verkeerde, en dat de 
erwtenplanten desniettegenstaande van den beginne af zeer 
weinig groei en abnormalen bouw vertoonden. Tusschen de 
zieke planten werden evenwel hier en daar gezonde aange- 
troffen. Op het zelfde perceel was den winter van te voren 
(1900-1901) tarwe doodgevroren, terwijl als vooryrucht vlas 
was verbouwd en daarvoor haver. Aan geen dezer gewassen 
was iets abnormaals te bemerken. 


Het onderzoek der erwtenplanten leerde dat zij een on- 
noemelijk groot aantal stengelaaltjes bevatten; ook was het 
voorkomen der planten van dien aard als men zulks gewend 
is bij gewassen, die door dit mikroskopische wormpje zijn 
aangetast. Er was dus geen twijfel aan dat wij hier te doen 
hadden met eene « aaltjesziekte »; maar vreemd bleef het in 
ieder geval 1°, dat hier erwten werden aangetast: een gewas, 
waarin men het stengelaaltje —- hoe weinig kieskeurig ook 
— nog nooit had aangetroffen ; 2°, dat deze aaltjesziekte juist 
yoorkwam te Warffum, vanwaar: ons herhaaldelijk zieke 
planten tot onderzoek werden gezonden, maar nooit planten, 
lijdende aan eene door het stengelaaltje teweeg gebrachte 
ziekte ; 3°, dat de ziekte voorkwam op een perceel, waar aan 
de erwten waren voorafgegaan tarwe en vias, die — yoor 
zoover men weet — nooit door het stengelaaltje werden aan- 


was PF} wos 


getast. Haver lijdt wel aan aaltjesziekte (1), maar aan dit 
gewas was, toen het op den bewusten akker werd geteeld, 
niets bijzonders waargenomen. 

Nadere informaties werden door ons gevraagd aangaande 
de gewassen, die op het bedoelde perceel aan de haver waren 
voorafgegaan, omtrent op dit perceel groeiende onkruiden, 
die misschien daar tot dusver de aaltjes zouden hebben kun- 
nen herbergen, omtrent de bemesting, enz. De eigenaar van 
het stuk land gaf ons de vruchtwisseling gedurende de laatste 
10 jaren op. Er werd nl. verbouwd: 

In 1892 en ’93 witte klaver, 

» 1894 waalsche boonen, 

» 1895 wintergerst, 

» 1896 Probsteier haver, 
 » 1897 tarwe, | 

» 1898 roode klaver, 

» 1899 Probsteier haver, 

» 1900 vias, 

» 1901 erwten. 

Onkruiden kwamen juist op het besmette perceel bijkans 
in ’t geheel niet voor. | | 

Hoewel er nu onder de gewassen,die gedurende de laat- 
ste tien jaren op het bemeste perceel werden geteeld, wel 
enkele voorkwamen (nl. haver en roode klaver); waarin het 
stengelaaltje gaarne leeft, z00 was toch de vruchtwisseling 
in haar geheel er niet naar, om op het bewuste perceel dit 
mikroskopisch spoelwormpje tot sterke vermeerdering te 
brengen. Het bijkans geheel ontbreken van onkruiden 


(1) Hier! wordt bedoeld : ziekte, veroorzaakt door het. stengelaaltje ; 
in vele streken van Groningen wordt tegenwoordig de haver zeer geteis- 
terd door een aaltje, dat in en aan de wortels leeft, nl. Heterodera 


Schachtii. 


7a 


maakte ook eene besmetting van het terrein van onkruiden 
uit bijkans tot eene onmogelijkheid, 

Omtrent de bemesting echter deelde de eigenaar het 
volgende mee: « Het land is verleden herfst bemest met stal- 
mest, die in den zomer van 1900 op onze boerderij gewonnen 
werd. Als strooistroo werd toen gebruik gemaakt, van het 
oude dak van onze schuur, die 25 jaar geleden met roggestroo 
is gedekt. » | 

Op ons verzoek ontvingen wij eene hoeveelheid van het 
oude stroodak; wij vermengden een gedeelte daarvan met 
aarde en verdeelden het in drie perceelen: in het eene zaaiden 
wij rogge, in het andere uien, in het derde erwten. Maar in 
geen van de opgekomen planten konden later stengelaaltjes 
worden gevonden ; en zoowel de erwten als de wien en de rogge 
ontwikkelden zich geheel normaal. 

Uit dit negatieve resultaat nu afte leiden, dat in het 
stroo van het bewuste stroodak geen aaltjes aanwezig zijn, 
zulks zou natuurlijk geheel onjuist wezen. Waren zij niet 
aanwezig in het kleine gedeelte stroo, dat wij voor onze proe- 
ven gebruikten, dan zouden:zij toch zeer goed aanwezig kun- 
nen zijn in andere gedeelten van het stroodak. 

Maar wanneer aaltjes leven in roggeplanten, worden deze 
gewoonlijk niet groot: de plantjes gaan Of vroeg dood dof 
zij blijven leven, maar schieten toch niet op... Gewoonljk 
zullen uij geen stroo opleveren, dat voor dakbedekking ge- 
schikt kan zijn. Evenwel kan toch niet worden. ontkend, 
‘lat op weinig besmet land toch door aaltjes bewoonde rogge- 
planten kunnen staan, die behoorlijk stroo krijgen, al is dit 
zeker geen regel. 

Er is echter nog iets. Wanneer de aaltjes hebben ge- 
zeten in het stroo, toen het voor het maken van het dak werd 
gebruikt, dan hebben die aaltjes daar reeds 25 jaren lang 
gezeten. Werd het stroodak vochtig, dan leefden zij op; 


werd het dak weer droog, dan droogden zij weer uit; en 
dit spel moet zich in den loop der jaren vele malen herhaald 
hebben. Nu verbruiken de aaltjes bij iedere herleving eene 
zekere hoeveelheid van het in hun lichaam aanwezige reserve- 
voedsel; een onbeperkt aantal malen hebben de aaltjes 
— gesteld dat zij in het stroo van het dak zaten — daar niet 
kunnen uitdrogen en herleven ; en vrij zeker zouden zij zulks 
zoo vaak hebben moeten doen, dat zij in het dak zouden 
moeten zijn gestorven. 

_ Dat zijn dingen, die er tegen pleiten, het stroodak als 
bron der besmetting aan te zien. Er v6éor schijnt te pleiten : 
a) dat de ziekte zich heeft vertoond alleen op het perceel 
waar gemest was met mest, die stroo van het bewuste dak 
bevatte, 6) dat geen andere bron van besmetting kon worden 
ontdekt. : 

Raadselachtig blijft in ieder geval het zoo plotseling 
optreden van aaltjesziekte in de erwten op het bewuste perceel. » 


In het najaar van 1901 zond ons de Heer D* Osterwald, 
leeraar aan de Tuinbouwschool te Wadensweil (Zwitserland) 
bladeren van Cystopteris en van Anemone japonica, welke 
bladeren eigenaardige, scherp omgrensde vlekken vertoon- 
den. De inzender deelde. mee dat hij in de bladeren van 
beide planten aaltjes vond, maar dat het eene andere soort 
moest zijn die de Anemone, dan die welke de Cystopteris aan- 
tastte; want de eerste was ongeveer dubbel zoo lang als de 
tweede. | 

Nader onderzoek leerde ons weldra dat Cystopteris werd 
bewoond door Aphelenchus olesistus Ritzema Bos. (Lie 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1901, bl. 110.) Het blad 
vertoonde dan ook de scherp omgrensde, door nerven inge- 

sloten, bruine plekken, welke voor de ziekteverschijnselen, 
- door dezen Nematode in ’t leven geroepen, kenmerkend zijn. 


col iat 


De aaltjes echter, welke wij uit de zieke Anemone-bla- 
deren uitprepareerden, bleken alras, tot het geslacht T'ylen- 
chus te behooren; en nauwkeurig onderzoek kon ons geene 
kenmerken doen ontdekken, waardoor zij zich van gewone 
stengelaaltjes (T'ylenchus devastatrizx ) zouden onderscheiden: 
Om echter zeker te zijn, maakten wij een aantal zieke bla- 
deren van Anemone japonica stuk, en mengden de aldus ont- 
stane massa met de aarde van twee bloemenpotten, in eenen 
waarvan wij rogge zaaiden, terwijl in den anderen uien 
werden geteeld. Onder de 25 opgekomen roggeplantjes 
waren er twee, die door een’ eigenaardigen habitus opvielen. 
Het. eerste blad was aan de basis (de scheede) verdikt en de 
schijf was veel korter dan bij de normale roggeplanten, en 
daarbij dikker en heen en weer gedraaid. Kortom : de beide 
roggeplantjes vertoonden het eigenaardige karakter van aan 
« reup » (« Stockkrankheit ») lijdende rogge. Zij bleken 
een groot aantal aaltjes (7'ylenchus devastatria) te bevatten. 
Hoewel onder de opgekomen uienkiemplanten er enkele 
waren, die door haren kromgedraaiden vorm eenigszins op 
door « kroefziekte » aangetaste uienplantjes geleken, zoo 
vonden wij toch in dezen geene Tylenchen. 

In ieder geval mag uit de genomen infectieproef, ge- 
combineerd met het resultaat van het onderzoek van den 
lichaamsbouw der aaltjes, worden afgeleid, dat wij hier te 
doen hadden met 7ylenchus devastatria als oorzaak van de 
bovenvermelde ziekte van Anemone japonica. Dat niet alle 
jonge rogge- en uienplanten bij de genomen infectieproef 
ziek werden, is zeer natuurlijk; immers stengelaaltjes, die 
sedert verscheiden generatién in ééne bepaalde, soort. van 
gewassen hebben geleefd, zich geheel aan die soort van ge- 
wassen hebben geaccomodeerd, gaan niet zoo heel gemak- 
kelijk en dus niet in grooten getale, in eene andere soort van 


gewassen over. 


wis. TT in 


Vreemd is het, dat — terwijl in ’*t algemeen 7ylenchus 
devastatrix eerst hypertrophie (opzwellingen) en misvor- 
mingen doet optreden bij de voedsterplanten, en eerst daarna 
deze in haar geheel of de aangetaste gedeelten ervan doet 
sterven, — bij Anemone japonica bijkans in ’t geheel geene 
misvorming, hoogstens geringe kromming der bloemsten- 
gels, optreedt, maar de bladeren dadelijk doodgaan, en wel 
voor ’t meerendeel nog niet eens in hun geheel, maar 266 dat 
— ongeveer als bij den aanval van Aphelenchus olesistus — 
sommige scherp omgrensde viekken bruin worden en de rest 
van de bladeren groen blijft. 


IV. — PLANTENZIEKTEN, WAARVAN ONS DE OORZAAK 
ONBEKEND BLEEF. 


« Viekkigheid » in appelen. Uit ’s Gravemoer werden 
ons appelen toegestuurd, die bruine vlekken vertoonden onder 
de schil. Sedert lang is deze kwaal bekend; de Duitschers 
noemen haar « Stippigkeit ». Wat de oorzaak is, is tot nog toe 
niet met zekerheid uitgemaakt. Wel schijnt het, dat de 
vroegere opvatting, dat eene zwam (Spilocaea Pomi Fr.) de 
schuldige zou zijn, onjuist is, en dat de kwaal door voedings- 
condities beheerscht wordt. Vooral eene eenzijdige stikstof- 
bemesting schijnt de ziekte te kunnen verergeren of mis- 
schien zelfs’ veroorzaken. Alleen enkele variéteiten zijn 
onderhevig aan deze kwaal. 


« Melkglans » op appel-, pruime-, abrikoze- of perztk- 
bladeren: is cene bij kweekers en phytopathologen wel be- 
kende ziekte, waarvan echter de eigenlijke oorzaak tot nog 
toe geheel in het duister ligt. Van den heer Wiersema, 
waarnemend directeur der Tuinbouwwinterschool te Naald- 
wijk, ontvingen wij perzikbladeren, die aan deze ziekte leden ; 


fee eal 


de frissche groene kleur was vervangen door eene doffe, 
zilverachtige tint. Opmerkelijk was het ook, hoe los het 
bladweefsel was; met een paar praepareernaalden was het 
gemakkelijk, de afzonderlijke cellen van elkaar te isoleeren. 
Dit is dan ook een karakteristiek verschijnsel, dat wel moet 
berusten op de omstandigheid, dat de z. g. primaire lamel van 
den celwand (die ook wel verkeerdelijk de « intercellulaire 
substantie » wordt genoemd) min of meer opgelost of althans 
omgezet wordt. Dit kan 206 ver gaan, dat de opperhuid op 
sommige plaatsen vanzelf loslaat, zoodat zich hier en daar 
blaasjes op het blad vormen. 

Over de oorzaak der ziekte heeft Soraner eene onder- 
stelling gemaakt. Hij meende waar te nemen, dat aan de 
takken, die den zilverglans op hunne bladeren hadden, steeds 
het houtlichaam ook ziekteverschijnselen vertoonde en zag 
nu in het ziek worden der bladeren eene uitng van gebrek 
aan geregelden watertoevoer. 

Gewoonlijk leven zulke takken niet. lang, maar sterven 
één of twee jaar nadat zij het eerst den zilverglans op hunne 
bladeren vertoonden. Het beste is dus maar, ze dadelijk te 
verwijderen. | 


« Schrotschusskrankheiten » (Hagelschotztekten) noe- 
men de Duitschers al die ziekten van den perzikboom, waarbij 
doode plekjes in de bladeren ontstaan, welke deelen dan later 
uit het blad vallen, zoodat dit er uit kan zien alsof er met 
hagel doorheen geschoten was. Het bladweefsel van den per- 
zikboom is nl. veel losser dan dat van de andere vruchtboo- 
men ; als b. v. aan den pereboom doode gedeelten in het blad 
ontstaan, dan verkleuren deze en droogen uit, maar blijven 
vastzitten aan het overige gezonde bladweefsel : wij hebben 
dan eene bladvlekziekte, zooals er bij den pereboom verschil- 
lende zijn. Sterft echter bij den perzikboom een stukje 


ig. TH 


blad af, dan droogt dit uit, maar raakt daarbij tevens los; 
zoo ontstaat dan hier eene « hagelschotziekte ». De oorzaak 
van eene dergelijke ziekte is nu eens deze dan weer gene 
zwam (b. v. Clasterosporitum Amygdalearum,. Cercospora 
circumscripsa, Phyllosticta Persicae, enz.). | 
Uit Hees bij Nijmegen ontvingen wij einde Augustus 
perzikbladeren, die op de bovenbeschreven wijze « doorscho- 
ten » waren. .Geene zwam was echter in de nog niet uiige-. 
vallen, doode deelen te vinden; wel zeer talrijke bacterién ; 
of deze echter de oorzaak waren, kon niet uitgemaakt worden. 


Van eene bladziekte in Liliwm longiflorum, van eene 
ziekte in de Begonza-bladeren, van eene ziekte in Azalea pon- 
tica kon de oorzaak niet gevonden worden. Evenmin van 
eene o. a. in Limburg veel voorkomende ziekte in de abri- 
- kozen, waarbij de jonge twijgen, soms ook oudere takken, ja 
geheele boomen, vrij plotseling afstierven. Het plotseling | 
afsterven van geheele abrikozenboomen. wordt: — volgens den 
heer Snellen, Rijkstuinbouwleeraar van, Limburg — in die 
provincie « het, beslag » (beroerte) genoemd. 


Stertte in de kersenboomen kwam o, a. te Bunnik 
voor, waar wij een’ boomgaard, in gezelschap van den Heer 
Hasselman, Rijkslandbouwleeraar, bezochten. De boomen, 
die de ziekte «onder de leden» hadden, waren. reeds in ’t voor- 
jaar te kennen aan de geelgroene kleur der bladeren. Zulke 
boomen sterven gewoonlijk in den loop van het zelfde jaar of 
in het volgende. 


Van. eene kwaal in de Aspidistra’s, waarvan de bladeren 
groote gele vlekken bekwamen en vervolgens afstierven, kon-. _ 
den wij de oorzaak niet ontdekken, 


Mog: 2 Laren 


De kastanjeboomen vertoonden in *t afgeloopen jaar veel 
het verschijnsel, dat een deel der bladeren zeer vroegtijdig 
afstierf; somtijds verkregen debladeren hierbij eerst talrijke, 
kleine doode plekjes. Wat de oorzaak hiervan was (misschien 
de droogte?) bleef ons onbekend. 


In de maand Juli trad op sommige plaatsen sterfte op in 
de erwten en boonen. De basis van den stengel vertoonde 
eene bruine verkleuring. Da oorzaak bleef ons onbekend. 


W ortelopzwellingen aan appelboomen werden ons ook dit 
jaar weer een paar maal toegezonden. (Zie over deze ziekte 
het verslag over 1900 in « Landbouwkundig Tijdschrift », 
1901, bl. 123.) 


Uit Herveld ontvingen wij begin Juni kruisbessen, die 
bruine vlekken vertoonden. De vruchthuid was op die plaat- 
sen hard en leerachtig. De ziekte had geheel het uiterlijk 
van die, welke veroorzaakt wordt door Phymatotrichum bac- 
carum Oud. (Zie ons vorig verslag, in « Landbouwkundig 
Tijdschrift », 1901, bl. 83). In de zieke plekken vonden wij 
ook een zwamweefsel; doch toen wij de verdere ontwikkeling 
van deze zwam onderzochten, bleek het ons toch, dat wij niet 
met Phymatotrichum baccarum te doen hadden. Geen coni- 
dién werden nl. gevormd in het vruchtvleesch ; maar in eene 
vochtige omgeving brak de zwam spoedig door de vruchthuid 
heen en ontwikkelde buiten op de vrucht een dik, wollig 
mycelium, waarvan echter ook bij voortgezette kultuur geen 
conidién of vruchtlichamen waren waar te nemen. LHene 
klassificatie van de zwam was dus onmogelijk; en daar de 
ziekte eene tot nog toe onbekende was, konden wij onzen 
inzender geen’ anderen raad geven dan de aangetaste vruch- 
ten zooveel mogelijk te verwijderen en te vernietigen. Naar 


—- iVv-— 


onze inzender ons schreef, is deze ziekte een groote last voor 
de bessenkweekers in de Betuwe : « de kwaal neemt in de 
Betuwe zulke verontrustende afmetingen aan, dat zij een 
ware ramp wordt ». « Zij vertoont zich zoo plotseling, dat 
men niet plukken kan zonder veel aangetaste vruchten in 
den mand te krijgen, wat zeer nadeelig voor den handel is ». 


Zickte in de bessenstruiken. In den Bangert, (N. H.) 
doet zich sedert eenige jaren het verschijnsel voor, dat som- 
mige bessenstruiken vrij plotseling geheel goudgeel van loof 
worden en binnen korten tijd afsterven. Somtijds geschiedt 
dit kort na de ontplooiing der bladeren, somtijds midden in 
den zomer, aan struiken die aanyankelijk er goed bij stonden. 
Is de ziekte eenmaal in eene kweekerij opgetreden dan breidt 
zij zich gestadig uit. Toen wij op de kweekerij zelve de aan- 
getaste struiken onderzochten, viel het ons op, dat dikwijls 
het hout eene zwartachtige tint vertoonde; voornamelijk was 
dit het geval met de jongste jaarringen, vlak tegen de schors 
aan, en dit was niet alleen het geval met het doode hout der 
afgestorven takken, maar werd ook gezien bij de stammen 
van; nog levende, eerst kort geleden aangetaste struiken. 

Het mikroskopisch onderzoek van die houtgedeelten 
toonde ons, dat het doorwoekerd was door een zwamweefsel, 
*t welk vooral in de groote vaten duidelijk zichtbaar was; en 
uit het feit dat het zich in het levende hout beyond, moesten 
wij afleiden dat wij hier met eene parasitische zwam te doen 
hadden. Bij gebrek aan vruchtlichamen, konden wij niet uit- 
maken,welke soort van zwam wij voor ons hadden; het maakte 
echter den indruk, dat het een hoogere zwam of Hymenomy- 
ceet was. Den kweekexs werd dus aanbevolen eens nauwlet- 
tend toe te zien of zich aan de aangetaste struiken ook soms 
« paddestoelen » yertoonden. In Duitsche werken toch vin- 
den wij vermeld, dat in de stammen der bessenstruiken Poly- 


= ay 


porus Ribis Fr. parasiteert, en dat deze de oorzaak is van 
het in korten tijd sterven der struiken. : 


De plaag in de aardappelen. Kinde Juni ontvingen wij 
van den heer Brinkman, Rijkslandbouwleeraar voor de pro- 
vincie Friesland, eenige aardappelstruiken, waarvan het loof 
er geel en verschrompeld uitzag, terwijl de stengelbasis en 
ook de onderaardsche stengeldeelen (de stolonen) plekken 
vertoonden, waar de schors geheel weggevreten was, zoodat 
het houtlichaam was blootgelegd; soms ging dit proces nog 
dieper door, zoodat ook het hout gedeeltelijk verdwenen was. 
De aardappelen zelve waren onregelmatig gegroeid en vaak 
zeer knobbelig. De ervaringen van de landbouwers, die de 
heer B. ons meedeelde, wezen er wel op, dat wij hier met eene 
parasitaire ziekte te doen hadden : de kwaal verergert naar- 
mate er langer aardappelen op een’ grond verbouwd worden 
zonder voldoende vruchtwisseling; worden echter eens of 
een paar jaar uien of roode bieten verbouwd, dan hebben 
daarna de aardappelen er minder last van, en waar eene gere- 
gelde afwisseling van aardappelteelt en graanteelt voorkomt, 
komt de kwaal niet of nauwelijks voor. 

Gezonde aardappelen, uitgepoot op besmet land, geven 
steeds een’ zieken oogst. In de omstreken van Berlicum komt 
de kwaal veel voor; zij wordt daar de plaag genoemd en de 
aangetaste aardappelen heeten plagerig. 

Dat de oorzaak zetelde in de stolonen en de basis van 
den stengel, moest wel aangenomen worden. In die gedeelten 
was echter niets te vinden van zwammen of andere parasie- 
ten, maar op de « uitgevreten » plekken kwam geregeld eene 
Rhizoctonia-achtige zwam voor met paarsbruine, forsche 
hyphen. Het is ons nog niet mogelijk, met zekerheid te zeg- 
gen of deze zwam de oorzaak is van deze onbeschreven ziekte, 
‘maar het komt ons wel waarschijnlijk voor. 


Omstreeks denzelfden tijd ontvingen wij ook uit Stads- 
kanaal aardappelen, die blijkbaar aan dezelfde kwaal leden. 

Van den heer Brinkman ontvingen wij eenigen tijd later 
(einde Juli) ook nog aardappelstruiken, die op eene andere 
wijze waren aangetast. In het begin der ziekte krijgen de 
bladeren gele vlekken, vooral op de punten. In vele gevallen 
schrompelen de bladeren later in elkaar. Daarna verschijnt 
op het onderste gedeelte van den stengel een wit laagje, als 
het ware een vliesje, dat men er af kan trekken. Het bleek 
ons, dat de stengels geheel doorwoekerd waren door een 
zwamweetsel, dat met hare hyphen de celwanden doorboord= 
en vooral in de vaten goed zichtbaar was. Na verblijf in 
eene vochtige omgeving verscheen bovengenoemd wit vliesje 
niet alleen op de stengelbasis, zooals-dat op het veld geschiedt, 
maar over de oppervlakte van. den geheelen stengel. Het was 
de zwam, die naar buiten trad en daar hare conidiéndragers 
vormde. Er bleken nu echter twee soorten van conidiéndra- 
gers voor te komen : de eerste soort behoorde tot het geslacht 
V olutella, de andere tot een V erticulliwm-achtige soort. 

_ De meening van Prof. Oudemans, wiens hulp wij hierbij 
hadden ingeroepen, was dat eerstgenoemde zwam bij het 
mycelium in den stengel behoorde, terwijl naar onze meening 
laatstgenoemde de parasiet was. | 


Uit het Westland ontvingen wij van den heer Wiersema 
eenige meloenplanten, waarvan de bladeren gele vlekken kre- 
gen of somtijds geheel geel werden. De stengels en vruchten 
kregen kloven en scheuren. Geene zwam of andere parasiet 
was te vinden, en de gele poedervormige massa, die zich in 
de kloven der gescheurde plantendeelen bevond, bestond ge- 
heel uit verdroogd plantenweefsel. De oorzaak van deze 
kwaal bleef ons onbekend, ook na een bezoek ter plaatse. 

Hetzelfde was het geval met twee ziekten, die in het West- 


land in de boonen veel voorkomen en daar « hardvuur » en 
« por » genoemd worden. Bij de eerste worden de bladeren 
eerst rood van kleur, later dikwijls zwart door de aanwezig- 
heid van saprophytische zwartzwammen, terwijl bij het 
« por » de bladeren kroes worden en bol gaan staan, ten- 
gevolge van een’ zwakkeren groei aan de onderzijde. Mis- 
schien is de oorzaak hiervan de luis, die echter toen wij de 
ziekte onder oogen kregen (begin Augustus) niet meer te 
vinden was.’ i i 

Misschien ook moet hier worden gedacht aan de werking 
van de tweestippelige weidewants. 


Onder Heemstede vertoonde zich op eene buitenplaxts 
in den winter eene ziekte in de boerekool. De randen der 
bladeren gingen in rotting over. Op de rottende deelen werd 
eene Botrytis gevonden, en inwendig wemelden de gestorven, 
bruin geworden deelen van Bacterién. Of deze organismen 
evenwel als oorzaak der ziekte moesten worden beschouwd 
dan wel secundair optraden, kon niet worden uitgemaakt. 

Het scheen ons aanvankelijk toe dat de randen der bla- 
deren, die met sneeuw bedekt geweest waren, door gedurig 
zich herhalende groote temperatuursverschillen hadden ge- 
leden ; maar nader onderzoek leerde dat de stammen ook zie- 
kelijk waren; zij vertoonden op de dwarsdoorsnede bruine 
gedeelten in het houtweefsel; en op de lengtedoorsnede kon 
men van den wortel: af. zwarte of bruine strepen tot boven in 
den top der stengels toe vervolgen. Maar in die ziekelijke 
gedeelten van. den stengel konden geene organismen worden 
gevonden. De oorzaak der ziekte bleef ons onbekend. 


Schijnbare kneltocten bij koolraap. In het laatst van 
October ontvingen wij uit Zijldijk (Gr.) een koolraap met 
allerlei opzwellingen aan zijne oppervlakte, zoo dat men bij 


oppervlakkige beschouwing dadelijk moest denken aan ge- 
wone « knolvoeten » veroorzaakt door Plasmodiophora 
Brassicae (zie Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadigingen der 
Landbouwgewassen », 1, bl. 179). Onze correspondent even- 
wel schreef dat de voorvrucht in 1900 haver, in 1899. 
klaver, in 1898 klaver was geweest, en dat er nooit kool- 
rapen op dien akker waren gekweekt. Uit het onderzoek 
bleek ook 1° dat de knobbels niet bestonden uit het ver- 
gankelijke, gemakkelijk in rotting overgaande weefsel, 
waaruit de ware knolvoeten bestaan, maar uit een krachtig, 
gezond weefsel, 2° dat zich op de knobbels spruiten vormden, 
wat bij ware knolvoeten nooit het geval is, 3° dat in de 
vermeende knolvoeten geen spoor van Plasmodiophora noch 
van eenen anderen parasiet te ontdekken was. Het scheen 
ons dus toe, dat wij hier te doen hadden met geene eigenlijke 
ziekte, maar met eene variatie; en door van zoodanige kool- 
raap zaad te winnen en dit uit te zaaien, willen wij trachten 
na te gaan of deze variatie erfelijk is, wat voor de praktijk 
van belang mag worden geacht, aangezien toch de op boven- 
meegedeelde wijze misvormde koolrapen eene geringere 
verkoopwaarde moeten hebben dan de normale. 


Koolrapen met dikke, halsvormig uitgegroeide stengels. 
Midden November ontvingen wij door tusschenkomst van den 
Heer H. Mayer Gmelin, Rijkslandbouwleeraar voor Gelder- 
land, eenige eigenaardige koolrapen uit Sinderen (gem. 
Varsseveld), met de mededeeling dat een landbouwer daar-, 
van een’ geheelen akker had, terwijl zaad van denzelfden 
oogst elders normale koolrapen had opgeleverd. Dit laatst- 
bedoelde zaad was echter op een ander kweekbed uitgezaaid 
geworden. Op het kweekbed, vanwaar het misvormde gewas 
afkomstig was, hadden de planten zeer dicht gestaan; en 
het begin van de misvorming was reeds bij de planten op 


aoe Qe 


het kweekbed waar te nemen. Nadere inlichtingen, die de 
Heer Mayer voor ons inwon, leerden dat de bedoelde abnor- 
male groei in de buurt van Varsseveld meer voorkomt; en 
wel altijd bij Hngelsche blauwkoppen, zelden bij Engelsche 
roodkoppen. Toch bleef men daar meer blauwkoppen telen, 
omdat die minder vatbaar zijn voor knolvoet. De abnor- 
male groei vertoont zich zoowel bij koolrapen, die dadelijk 
op den akker zijn uitgezaaid als bij dezulken, die eerst op 
kweekbedden worden geteeld; en wel meestal wanneer 6f op 
de kweekbedden of op de akkers 6f wel op beiden, eene zeer 
sterke stikstofbemesting, — ’t zij in den vorm van Chilisal- 
peter of in dien van stalmest, — werd toegediend. Ook 
scheen te blijken dat planten, die eerst aan droogte hebben 
geleden, maar daarna vochtig weer krijgen, het meest 
neiging tot de eigenaardige misvorming hebben. 

Van de ons gezonden koolraapplanten was de « knol » 
zeer klein gebleven; en op die knol verhief zich een dikke, 
groene stengel van 3/4 & 1 voet lengte, die verscheiden lit- 
teekens van afgevallen bladeren vertoonde, en op zijn top . 
een vrij wel normaal bladroset droeg, zooals de gewon2 kool- 
rapen vlak op den grond dragen. Naar wij vernamen, ‘an 
bij zoodanigen abnormalen groei, toch ook de keolraap zelf _ 
normaal gevormd zijn. Men duidt het hier besproken ver- 
schiinsel, waarvoor wij geene verklaring weten te geven, aan 
met den naam « koolrapen met halzen ». 


Verschillende van de piantenziekten, die het vorige jaar 
in rubriek TV werden besproken, kwamen in 1901 weer voor; 
zij werden weer door ons onderzocht, maar omtrent de resul-. 
taten dier onderzoekingen kunnen wij nog niets mecdeelen. 


Amsterdam, 29 J anuari 1902. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Achtste Jaargang. — 3° Aflevering. 1 Juli 1902. 


VERSLAG 


der algemeene vergadering van de Nederlandsche Phyto- 
pathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, op 
Zaterdag 29" Maart 1902, des namiddags te 3 uur, in 
de collegekamer van het Phytopathologisch laborato- 
rium « Willie Commelin Scholten » te Amsterdam. 


Elf jaar geleden, op 11 April 1891, werd de Nederlandsche 
Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging op- 
gericht. In September 1890 was op het Landbouw-congres 
te Weenen een Internationale Phytopathologische Commissie in. 
het leven geroepen, waarin voor ons land Prof. Hugo de 
Vries en D’ J. Ritzema Bos zitting namen. Ruim een half 
jaar later riepen deze beide heeren een aantal beoefenaars van 
land- en tuinbouw, mannen van de wetenschap en mannen van 
de praktijk, in een der zalen van Natura Artis Magistra te 
Amsterdam samen, en onze vereeniging werd geboren. Haar 
eerste voorzitter was de heer J. H. Krelage van Haarlem, die 
tot 1895 die betrekking bleef vervullen en toen werd opgevolgd 


non, See 


door den fegenwoordigen voorzitter Prof. J. Ritzema Bos. 
Geen wonder dai deze, nu in onze vergadering een schrijven 
werd voorgelezen, waarin het overlijden van den eersten voor- 
zitter werd medegedeeld, een woord van eerbiedige hulde bracht 
aan den,man, die zooveel.gedaan had ook voor onze vereeni- 
ging, en door wiens heengaan zij, de Nederlandsche tuinbouw 
en ons geheele vaderland zooveel hebben verloren! 

Onze vereeniging werkt in stilte aan hare taak : de bevorde- 
ring van den bloei van den Nederlandschen’ landbouw, tuin- 
bouw en houtteelt, door het onderzoek en de bestrijding van 
de ziekten en vijanden der eek weekte plantensoorten. Slechts 
hier en daar bemerkt de buitenwereld iets van haar bestaan; in 
onze dagbladen worden geen kolommen druks aan haar en 
hare verrichtingen gewijd, en toch, zij sticht nut zooveel dat 
in haar vermogen is. Vergaderingen worden niet vele ge- 
houden : slechts eens in ’t jaar roept de secretaris allen op tot 
een samenkomst en dan zijn het maar weinigen die aan de 
uitnoodiging gehoor geven en komen ; het bestuur heeft. blijk- 
baar het vertrouwen der leden, en, zich ten volle bewust van 
zijn verplichting, tracht het dan ook zoo goed mogelijk te doen 
wat zijn hand vindt om te doen. Daarbij geniet het den 
onmisbaren steun van de donateurs der vereeniging, die door 
een jaarlijksche geldelijke bijdrage de middelen verschaffen om 
nuttig werkzaam te wezen : 1° door het houden van voor- 
drachten op plantenziektenkundig gebied; 2° door het ver- 
spreiden van wetenschappelijke geschriften. In die richting 
vooral tracht de vereeniging werkzaam te wezen nu, sedert de 
stichting van het phytopathologisch laboratorium « Willie 
Commelin Scholten » te Amsterdam in 1894, onderzoek en 
bestrijding van plantenziekten daar op wetenschappelijke wijze 
worden terhand genomen. Wathet eerste punt betreft:in het 
afgeloopen jaar zijn voordrachten gehouden door onzen voor- 
azitter te Wageningen, Tilburg, Zaandam, Zuidbroek, Lopper- 


—— 


sum en Leiden; door D' H. W. Heinsius, den 1S" secretaris, 
te Naaldwijk en door den Heer C. J. J. van Hall van Amstcr- 
dam te Baarn, Kruiningen, Heinkenszanden Amsterdam. Wat 
het tweede punt betreft : enkcle jaren geleden reeds zijn aan de 
leden gratis toegezonden de beide werkjes over ziekten en be- 
schadigingen der kultuurgewassen, verschenen in de Geillu- 
streerde landbouwbibliotheek van J. B. Wolters te Groningen 
en.geschreven. door. Prof. J. Ritzema Bos. Over niet al te 
langen tijd zullen van de hand van denzelfden schrijver in 
dezelfde bibliotheek twee.deeltjes verschijnen, handelende over 
ziekten en beschadigingen van oofiboomen. Door nu reeds z00 
zuinig mogelijk te wezen met onze geldmiddelen en in den vol- 
genden winter slechts 7 voordrachten te doen houden, hopen 
wij in staat te zijn, ook die beide boekjes in ruime mate te 
kunnen verspreiden, overtuigd als wij zijn dat daardoor een 
zeer nuttig werk wordt verricht. Misschien neemt het aantal 
donateurs, nu 43 bedragende met een jaarlijksche bijdrage van 
f. 287.50, nog toe; want ingevolge besluit der vorige alge- 
meene vergadering worden pogingen daartoe in het werk 
gesteld, die in het afgeloopen jaar reeds niet zonder succes zijn 
gebleven. Misschien ook geeft de lezing van dit verslag aan 
eenige leden den indruk dat hier voor een toch werkelijk goede 
zaak een kleine geldelijke bijdrage gevraagd wordt en doet die 
overweging hen het besluit nemen zich bij den 2°" secretaris- 
penningmeester als donateur aantemelden; immers, wie 5 gulden 
of meer per jaar bijdraagt, ontvangt daarvoor ook het Tijd- 
schrift over Plantenziekten gratis.. Onmogelijk is het ook niet 
dat steun wordt geboden door de Nederlandsche Maatschappij 
voor Tuinbouw en Plantkunde; op onze vergadering ten minste 
sprak de Heer P. Teunissen de wenschelijkheid uit dat die 
Maatschappij van de f. 2,000 die zij van rijkswege ontvangt voor 
het doen houden van voordrachten, een zeker bedrag beschik- 
baar zou stellen voor lezingen op phytopathologisch gebied., 


<a 


Dat onze geldmiddelen niet ruim zijn en getracht moet worden 
met weinig veel te doen, blijkt uit de rekening van den pen- 
ningmeester; het saldo toch op 1 Januari 1901 bedroeg 
f. 342.63; de ontvangsten in 1901 waren f. 298.93; de 
uitgaven f. 415.08; saldo op 1 Januari 1902 f. 226.48. — 
Gelijk men weet betalen de leden ouzer vereeniging geen con- 
tributie; hun aantal bedraagt 380. 

Op voorstel van het bestuur wordt door de vergadering 
besloten : | 

1° f. 200 — te brengen op de begrooting van uitgaven, 
voor het houden van nog 7 voordrachten in den volgenden 
winter (eene is nu reeds gehouden door D* Heinsius te Bussum) ; 

2° f. 50 —, gelijk ook vroegere jaren geschiedde, aante- 
bieden aan het kruidkundig genootschap « Dodonaea » te 
Gent voor de uitgave van het Tijdschrift over Plantenzickten. 

Met algemeene stemmen wordt tot bestuurslid benoemd het 
aftredend lid, de Heer F. B. Lohnis, Inspecteur van den Land- 
bouw te ‘s Gravenhage. Behalve door dezen en den reeds 
genoemden voorzitter en 1%” secretaris, wordt het bestuur 
gevormd door de HH. Prof. F. A. F. C. Went van Utrecht, 
L. Max van ’s Hertogenbosch, D. K. Welt van Uskwerd, 
EK. H. Krelage van Haarlem, A. Koster Mz van Boskoop en 
door den schrijver dezer regelen. 

Verschillende punten worden nog besproken, o. a. ook de 
wijze waarop doel en werking der vereeniging misschien nog 
meer algemeen bekend zouden kunnen worden gemaakt, maar 
deze besprekingen voeren niet tot het nemen van een besluit. 
Na de aanwezigen te hebben dank gezegd voor hunne tegen- 
woordigheid, sluit de voorzitter de vergadering. 


De 2% Secretaris-penningm., 


r > 
Haarlem, D' H, J. CALKOEN, 


Leidsche Vaart, 86. 
3 April 1902. 


= 8 — 


HET AARDAPPELSCHURFT.- 


Welke de oorzaak is van de in Europa en in Amerika 
soms zoo sterk optredende aardappelschurft, is in veel ge- 
vallen onbekend gebleven. En dat ondanks het feit, dat er 
in de laatste jaren in beide werelddeelen een groot aantal 
onderzoekingen, verricht zijn, die veel hebben bijgedragen 
tot onze kennis van deze ziekte. 

In Amerika werd zij het eerst nader bestudeerd door 
Bolley en Thaxter en uit hun onderzoekingen scheen reeds 
dadelijk te volgen dat verschillende parasieten in staat zijn 
de nog onvolwassen aardappel aan te tasten en schurft te 
veroorzaken. Bolley vond n. I. dat een bacteriesoort, Thax- 
ter, dat een zwam (Odspora scabies) de ziekte kon veroor- 
zaken. Doch in Europa werd, zoover ons bekend, alleen de 
Odspora scabies een enkele maal gevonden; gewoonlijk was 
echter geen parasiet te ontdekken. Allerlei verschijnselen 
wijzen er echter op, dat wij ook in deze gevallen met een 
parasitaire ziekte te doen hadden, en zoo komen wij tot het 
besluit, dat door Bolley’s en door Thaxter’s onderzoek de zaak 
nog niet geheel tot klaarheid is gebracht.en dat in veel 
gevallen schurft veroorzaakt wordt door tot nu toe onbe- 
kende parasieten (1). 

Het schurft is een plaatselijke ziekte, die alleen aan de 


(1) Wij laten hier natuurlijk buiten beschouwing de beschadiging, die 
de millioenpooten (Julus terrestris) aan aardappelen teweeg brengen en 
die den aardappel soms een schurftig uiterlijk geeft, en eveneens laten 
wij buiten bespreking de door Brunchorst onder den foutieven naam 
« schurft » beschreven ziekte, welke veroorzaakt wordt door de zwam 
Spongospora solani. Deze ziekte verloopt onder andere symptomen en 
heeft met het eigenlijke schurft niets te maken. De Duitschers geven 
haar tegenwoordig dan ook een anderen naam (niet « Schorf » maar 
« Grind der Kartoffeln ») 


oppervlakte der knollen zetelt. Het inwendige zetmeel- 
houdende parenchym is gezond en niet de geheele huid van 
den aardappel is abnormaal, maar slechts op enkele plekken 
vertoonen zich woekeringen van het weefsel, dat direct onder 
de kurkhuid is gelegen, of ook er bevinden zich in dat weef- 
sel holten. In het eerste geval doen zich de woekeringen 
voor als bultjes, die slechts een paar m.M. doorsnee kunnen 
hebben, gewoonlijk echter grooter zijn (1 c.M. doorsnee), en, 
in grooter of kleiner aantal, onregelmatig over den aardappel 
verspreid liggen. Niet zelden echter is de aardappel zoo 
dicht er mee bedekt, dat er hier en daar eenige samensmelten 
tot vrij groote schurftplekken. Nu eens zijn het echte bult- 
jes, dan weer zijn de woekeringen vlakker en doen zij zich als 
kurkplaatjes voor. De Duitschers hebben dezen beiden vor- 
men Verschillende namen gegeven en noemen den eersten 
vorm Buckelschorf (« knobbelschurft »), de laatste F'lach- 
schorf (« vlak- » of « ondiepschurft »); als de ziekte zich 
voordoet in den vorm van ondiepe holten in den aardappel, 
dan spreken zi] van 7'%efschorf (« diepschurft »). 

Voordat wij trachten te verklaren, hoe dergelijke 
schurftplekken tot stand komen, willen wij eerst eenige op- 
merkingen maken over den gezonden aardappel en over de 
wijze waarop zij haar wonden heelt. 

De bruine schil van den aardappel is een dun kurk- 
huidje, dat door de onmiddellijk daaronder gelegen laag 
naar buiten toe gevormd is. Zij vormt om den aardappel 
heen een gesloten vlies, want de kurkcellen liggen dicht 
tegen elkaar aan. Alleen op bepaalde plaatsen sluiten zij 
slechts los aaneen, zoodat zich hier in de kurkheid fijne 
openingen bevinden, waardoor de luchtruimten in den aard- 
appel met de buitenlucht correspondeeren. De plaatsen, 
waar zich die openingen bevinden, heeten lentzcellen. 

Wanneer nu een aardappel ongestoord blijft groeien, 


— 91 — 


vindt rondom de knol heen de kurkvorming gelijkmatig 
plaats en zoo komt dan de gave schil van een gezonden aard- 
appel tot stand. Is de knol eenmaal volwassen, dan houdt 
de kurkvorming op. Maar zoodra is niet door een of andere 
omstandigheid een wond ontstaan en de schil gedeeltelijk 
beschadigd, of het aardappelweefsel gaat dadelijk haar wond 
heelen door rondom deze een nieuw kurkhuidje te maken. 
Snijden wij b.v. een aardappel middendoor en maken wij 
aldus een zeer groote wondvlakte, dan is er reeds na één dag 
over de geheele sneevlakte een zeer dun nieuw kurkhuidje 
gevormd, dat den aardappel tegen uitdrogen, tegen bederf, 
tegen allerlei indringers beschut. Datzelfde vindt plaats 
als een deel van het weefsel door een schadelijken invloed 
gedood is. Als b.v. zwammen of bacterién in den aardappel 
hebben weten te dringen en door hun vergift een stuk 
weefsel gedood hebben, dan is het daar omheen gelegen, nog 
gezonde weefsel dadelijk gereed zich van dat afgestorven 
gedeelte te bevrijden en daartoe een kurkhuidje te maken, 
dat als een muur het gestorven deel van het gezonde scheidt. 
Wanneer dit nu pleksgewijs plaats vindt, dan ontstaat een 
« schurftige » oppervlakte. Bij de drie vormen: diep- 
schurft, vlak- of ondiepschurft, en knobbelschurft geschiedt 
dat proces van afsterving en wondheeling eenigszins ver- 
schillend. Bij den eersten vorm gaat de sterfte vrij snel 
in de diepte voort en eerst in de diepere lagen ontstaat een 
kurkhuidje; vrij diepe litteekens zijn dan achtergebleven 
en de aardappel is als doorgroefd met holten en gangen. 
Bij ondiepschurft gaat het afsterven niet zoo snel, slechts 
een oppervlakkig schijfje sterft af en de aardappel krijgt 
meer een schilferig voorkomen ; schilfers van kurk liggen er 
op, die gemakkelijk loslaten. Knobbelschurft eindelijk 
ontstaat als het onderliggend, gezonde weefsel tengevolge 
van de wond gaat woekeren en plaatselijk omhoog gaat 


groeien. Bij alle drie de vormen van schurft zijn de lenti- 
cellen de plaatsen, waar de sterfte begint en vaak duiden . 
roode vlekjes om die punten heen het eerste begin der ziekte 
aan. 

Door één omstandigheid wordt echter de zaak iets inge- 
wikkelder. Het afsterven houdt n.l. niet altijd op, wanneer 
er een nieuw kurklaagje gevormd is, want daaronder zet zich 
vaak de sterfte voort en weer ontstaat er dan een nieuw 
kurklaagje onder het pas gedoode weefsel. ; 

Zoo is er als het ware een strijd tusschen den aardappel 
en hare parasieten ; de parasieten — bacterién of schimmels 
— trachten steeds verder te dringen, de aardappel tracht hen 
telkens weer door een nieuw kurklaagje buiten te sluiten ; 
en als het den indringers dan toch gelukt is door het pas 
gevormde « muurtje » heen te breken, dan trachtde aard- 
appel, door verder naar binnen toe weer een nieuw kurk- 
laagje te vormen, tenminste het overgebleven deel voor 
ondergang te behoeden. En zoo vinden we op een doorsnee 
van sterk schurftige plekken soms drie, vier, vijf kurklaagjes, 
die wijzen op even zooveel nederlagen van den aardappel in 
den strijd tegen zijn vijanden. 

In 1890 publiceerde de Amerikaan Bolley de resultaten 
van zijn onderzoek. In de cellen van de schurftige deelen 
en van het daarender gelegen, nog schijnbaar gezonde, weef- 
sel had hij talrijke bacterién ontdekt en door deze op kunst- 
matige voedingsbodems te cultiveeren en met deze culturen 
jonge, nog groeiende, gezonde aardappels te besmetten, was 
het hem gelukt schurft te veroorzaken; ook door de aardap- 
pels te laten groeien in gesterilizeerden grond en deze te 
overgieten met een vloeistof, waarin groote hoeveelheden 
van de bacterién waren gebracht, verkreeg hij schurftige 
aardappelen. Die resultaten kwamen ook wel overeen met 
hetgeen door de landbouwers was. opgemerkt ;..stalmest 


—.93 — 


werkte de ziekte in de hand — die meststof is dan ook rijk 
aan organische bestanddeelen, waardoor de bacterién groeien 
en zich vermenigvuldigen kunnen; kalk- en aschbemesting 
werkten eveneens nadeelig — de meeste bacterién leven 
gaarne in een zwak alcalischen bodem en kalk en asch bevor- 
deren beide de alcalische reactie. Bovendien gaf Bolley 
een middel aan de hand ter bestrijding van de ziekte. Men 
had n.l. opgemerkt, dat de ziekte zich yooral verspreidde 
door middel van de poters. Werden als zoodanig schurf- 
tige exemplaren gebruikt, dan was de kans groot, dat ook 
de geoogste aardappels de ziekte zouden vertoonen; maar 
ook op gezonde poters, die misschien met zieke aardappels 
in aanraking waren geweest, konden de parasieten zich ge- 
vestigd hebben en met hen in den grond komen en later 
op de dochterknollen overgaan. Het ging dus met de 
schurftbacterién als met de brandsporen, die op de graan- 
korrel blijven zitten en met deze op het land komen: 
Evenals nu de brand bestreden wordt door de graankorrel 
te ontsmetten, zoo stelde Bolley voor ook de schurft te be- 
strijden door de poters te desinfecteeren en nooit exem- 
plaren, die schurftig zijn, als zoodanig te gebruiken. De 
beste resultaten verkreeg hij met een oplossing van 1 °/,, su- 
blimaat (= 1 gram sublimaat op 1 L. water). 

Ongeveer gelijktijdig als Bolley had een andere Ame- 
rikaan, Thaxter, een onderzoek naar de oorzaak der. ziekte 
ingesteld. Het was hem opgevallen, dat zich op de aange- 
taste gedeelten vaak een grijsachtige massa bevond, die bij 
nader onderzoek een dicht zwamweefsel bleek te zijn. Op 
kunstmatige voedingsbodems liet de zwam zich wel culti- 
veeren en zoo was het mogelijk infectieproeven te nemen 
met reinculturen van den fungus. De resultaten waren even 
overtuigend als die, welke Bolley met zijn. bacterién had 
verkregen en de gevonden zwam, die den naam Odspora 


ass SAE ep 


scabies ontving, moest dus volgens Thaxter als de oorzaak der 
ziekte beschouwd worden. — | 

Ter bestrijding van de kwaal raadde Thaxter aan: 
1° nooit schurftige aardappels als poters te gebruiken; 2° 
land, waar de ziekte zich vertoonde, in de eerstvolgende 
jaren niet voor aardappelcultuur te gebruiken; 3° schurftige 
aardappels niet of alleen na koking als veevoeder te gebrui- 
ken, want in de meststoffen kunnen zich anders nog sporen 
van de zwam bevinden, die zonder nadeel het darmkanaal: 
der dieren gepasseerd zijn; 4° indien een aardappelveld 
verdacht wordt schurftige aardappelen te bevatten, deze zoo 
spoedig mogelijk te oogsten, ten einde te redden wat nog te 
redden valt, want in den grond zet zich anders de ziekte nog 
verder voort. 

Spreken Thaxter’s en Bolley’s onderzoekingen elkander 
tegen? Moeten wij misschien met Galloway aannemen, dat 
Bolley zich vergist heeft en dat Odspora scabies de eenige 
dorzaak der schurft is en de bacterién niet als schuldig 
moeten beschouwd worden? Het wil ons voorkomen, dat er 
geen reden is om aan de resultaten van een van beide 
Amerikaansche onderzoekers te twijfelen; beider werk 
schijnt met grooten zorg verricht te zijn en voorloopig moe- 
ten wij wel aannemen, dat zoowel een bacteriesoort als een 
zwam (Odspora scabies ) in staat zijn bij de aardappels schurft 
te veroorzaken, die in beide gevallen hetzelfde uiterlijk heeft, 
want of diep-, ondiep- of knobbelschurft ontstaat schijnt 
van andere omstandigheden af te hangen, die echter tot nu 
toe moeielijk zijn aan te wijzen. 

Na dien tijd is de ziekte door de Amerikaansche phyto- 
pathologen niet uit het oog verloren. Jaarlijks verschenen 
er verslagen over proefnemingen omtrent bestrijding of 
voorkoming van de ziekte en veel is er bekend geworden, wat 
den landbouwers te goede kwam, al hebben ook die proef- 


— 95 — 


nemingen niet altijd zekere uitkomsten gehad ; de onder- 
zoekers zijn het n.l. niet op alle punten eens. 

Reeds Bolley had er op gewezen, dat de ziekte door de 
poters kan worden overgebracht en dat een ontsmetting met 
1°/,, sublimaat zeer wenschelijk was. Na hem zijn die 
proeven herhaald en zijn, behalve sublimaat, nog verschil- 
lende andere desinfectica beproefd (zwavel, formaline, lysol, 
Bordeaux’sche pap, kaliumsulfide). Men koos daartoe een 
onbesmet stuk grond, waar de ziekte zich nog nooit vertoond 
had, en bepootte een deel hiervan met schurftige aardap- 
pelen, die met een van bovengenoemde desinfectica behan- 
deld waren, terwijl in het andere gedeelte van den akker de 
schurftige pooters gebracht worden zonder deze behande- 
ling te hebben ondergaan. Door den oogst op beide stukken 
grond te vergelijken, kreeg men een inzicht in hoeverre de 
ontsmetting van nut was geweest. Over de gunstige wer- 
king van sublimaat zijn alle onderzoekers het eens; gedu- 
rende 1 of 1 '/, uur blijven de poters in de oplossing (1 %,,) 
gedompeld en worden daarna afgewasschen ; de jonge sprui- 
ten lijden hier niet van. Op onbesmet land wordt door die 
behandeling een veel gezondere oogst verkregen en het aantal 
der geoogste aardappelen bevat een veel geringer percentage 
schurftige exemplaren (bij één der proeven b.v. 2 % tegen 
96%). Ook zwavel gaf gewoonlijk goede resultaten; men 
rolt dan de pooters eenvoudig in bloem van zwavel. Bouillie 
Bordelaise verminderde de ziekte eveneens aanmerkelijk 
doch in mindere mate dan sublimaat. Over formaline 
(gewoonlijk toegepast gedurende twee uur in de verhouding 
400 g. formaline in 100 I. water) en lysol ‘1/, 8 1% gedu- 
rende | uur) zijn de meeningen verschillend. 

Ken twijfelachtig punt was aanvankelik nog dit, of de 
sporen van den parasiet ongedeerd het darmkanaal van de 
runderen konden passeeren en of dus mest van dieren, die 


| papal 36, anced 


met schurftige aardappels gevoed waren, als een bron van 
de schurftziekte kon beschouwd worden. Halsted bewees 
echter dat dit niet of althans nauwelijks het geval was. 

Het was nu wélbekend, dat de parasiet van het schurft 
(in Amerika werd na Thaxter’s onderzoek vrij algemeen als 
zoodanig de Odspora scabies beschouwd) niet uitsluitend op 
de schurftge aardappelen zat, maar verspreid was door den 
geheelen akker, die zulke aardappels had voortgebracht. 
Zulk land moest beschouwd worden als door en door besmet 
en al bracht men er cok nog zulke gezonde en zuivere po- 
ters in, toch leverde het een schurftigen oogst. Alle proef- 
nemingen hieromtrent hadden dan ook hetzelfde resultaat ; 
ontsmetten van de aardappels is vruchteloos, wanneer men 
hen uitpoot op besmet land. Geheel zonder nut was het wel 
niet, want bracht men er schurftige, niet ontsmette, poters 
op, dan vermeerderde men natuurlijk weer het aantal para- 
sieten, maar toch was het verschil gering en een behandeling 
met sublimaat kon niet loonend genoemd worden, wanneer 
men hierdoor het percentage schurftige knollen van 43 % 
slechts tot 36 % kon terugbrengen (Sturgis). Voorloopig 
kon men dus slechts den raad geven nooit aardappels te telen 
op « schurftig land ». 

Maar hierbij hebben de Amerikanen zich niet neerge- 
legd en zij hebben niet alleen getracht na te gaan, welke 
stoffen in den bodem de ziekte in de hand werken, maar ook 
het ondankbaar vraagstuk der gronddesinfectie ter hand 
genomen. 

De ervaring der landbouwers had al geleerd, dat men 
op kalkhoudende, dus alealische, gronden meer last van de 
ziekte had dan op neutrale of zure, en dat steeds de ziekte 
bevorderd wordt, wanneer men den grond alkalisch maakt 
of de basiciteit vermeerdert, hetzij dan dat dit geschiedt 
door kalk, door houtasch, door soda, door compost of door 


—%— 
stalmest (1) (Wheeler en Tucker). Stalmest heeft boven- 
dien het nadeel, dat het een goede voedingsbodem is voor de 
parasieten en dus hun groei en vermeerdering bevordert. 
Ook natriumoxalaat en natriumacetaat werkten nadeelig. 

Maar moeielijker dan nadeelige stoffen aan te wijzen, 
die de ziekte in de hand werken, was het, geschikte stoffen 
te vinden, die besmet land van den parasiet konden bevrij- 
den; want ook hier stond men voor de groote moeielijkheid, 
die zich bij alle proeven over gronddesinfectie voordoet : 
den parasiet te verdrijven zonder den grond voor de cultuur 
ongeschikt te maken. Sublimaat, lysol, chloorcalcium, gips 
en vele andere stoffen waren zeker in staat den grond van 
schurft te zuiveren, maar tevens werd dan de bodem minder 
geschikt voor de cultuur en leed de oogst er aanmerkelijk 
onder. Zoo’n middel was dus erger dan de kwaal. Slechts 
één stof leverde soms zeer gunstige resultaten : zwavel, ter- 
wijl ook eenige zwavelverbindingen (ammoniumsulfaat 
en kaliumsulfaat) eenigszins aanmoedigende uitkomsten 
gaven. Halsted’s proeven schenen werkelijk aan te toonen, 
dat bloem van zwavel (340 k.g. per H.A.) den grond grooten- 
deels ontsmette en als het ware reinigde van schurft, zonder 
de aardappelplanten te schaden. Zwavel met. kainiet gaf 
soms nog betere resultaten. 

Dit scheen een gelukkige vondst, maar — het zwavelen 
van den grond is vrij kostbaar en bovendien zijn niet alle 
onderzoekers het met Halsted eens; volgens sommige is deze 
bewerking zelfs vrij nutteloos en is na het zwavelen de oogst 
even schurftig als voorheen (Wheeler en Tucker), volgens 
anderen kan het zwavelen den oogst soms schaden, met name 
wanneer dit plaats vindt op een neutralen of zuren oo 
(Wheeler, Hartwell, Moore). 

Ten slotte deed zich nog een andere vraag voor, Het 


(1) Stalmest werkt alkalisch door de ontwikkeling van ammoniak, 


~ 0% — 


was n.l. wélbekend, dat niet alleen aardappelen, maar ook 
nog andere knol- en wortelgewassen, vooral bieten, soms te 
lijden hebben van schurft en de vraag rees nu, of dit dezelfde 
ziekte was als het aardappelschurft, of in al die gevallen 
dezelfde parasiet de schuldige was. Om dit na te gaan wer- 
den verschillende proeven genomen door Sturgis en door 
Halsted waarbij op door aardappelschurft zeer besmet land 
verschillende gewassen geteeld werden, van welke vermoed 
werd, dat zij vatbaar waren voor de ziekte. Bij den oogst 
bleak, dat suikerbieten, voederbieten, turnip, rutabaga 
(= Zweedsche turnip) en radijs door de ziekte waren aan- 
getast, terwijl pastinaak (witte wortel), schorseneer en peen 
niet of zeer weinig schurft vertoonden. 

Hoe lang of een bodem door schurft besmet blijft, wan- 
neer er slechts gewassen op geteeld worden, die niet onder- 
heyig zijn aan de ziekte, is nog onbekend. Halsted nam 
waar, dat een stuk land, dat schurftige aardappelen had 
voortgebracht, zes jaar later nog steeds besmet was. Maar 
in dien tusschentijd waren er ieder jaar turnips verbouwd, 
en daar het waarschijnlijk is, dat dit gewas aan de ziekte 
onderhevig is, is deze proef niet beslissend. 


Ook in Europa had de ziekte zich reeds sedert lan- 
gen tijd vertoond en ieder jaar moesten de Duitsche 
proefstations (1) melding maken van inzendingen van 
schurftige aardappelen. Het onderzoek werd dan ook in 
Duitschland ter hand genomen. Maar ook hier zocht men 
meer naar eene geschikte bestrijdingswijze dan naar de oor- 
zaak van de ziekte (2), evenals dat in de laatste jaren in 


(1) Zie de Jahresberichte des Sonderausschusses fiir Pflanzenschutz 
1893-1900. 

(2) Alleen een onderzoek van Roze, die in een bacterie (Micrococcus 
pellucidus) den parasiet meende gevonden te hebben, zou hier vermeld 
kunnen worden. (C. R. Ac. Se, 96 p. 1012), . 


— 99 — 


Amerika het geval was geweest. Uit alles scheen echter te 
blijken, dat de aardappelschurft in Europa dezelfde was als 
die in Amerika; ook hier was soms de Odspora scabies te 
vinden (Frank), maar niet altijd en de Europeesche phyto- 
pathologen meenen dan ook, dat in de meeste geyallen de 
parasiet wel een andere moet zijn. Doch hoe het ook’ zi), 
wat betreft'de bestrijding en de. omstandigheden, die de 
ziekte tegengaan, konden de ervaringen der Amerikanen 
hier wel bevestigd worden. Aanbrengen van kalk of kalk- 
houdende stoffen (1) bleek ook hier nadeelig en ontsmetten 
van de schurftige poters had op onbesmet land eveneens 
gunstige resultaten. Uit Sorauer’s proeven bleek echter 
wel, dat deze bewerking, zelfs als men sterk schurftige po- 
ters gebruikt; niet eens altijd noodig is, maar hoofdzakelijk 
de aard van den bodem beslist, of de ziekte al dan niet zal 
optreden. Hij pootte n.l. op een geschikten grond, waar 
de ziekte nooit optrad, aardappelen, waaraan stukken van 
zeer schurftige exemplaren bevestigd waren; de oogst was 
ook ditmaal weer geheel schurftvrij. 

Maar ook in Europa was de groote moeielijkheid, het 
besmette land, waar de ziekte zich placht te vertoonen, 
te zuiveren, zoodat het een schurftvrije oogst kon op- 
leveren. De Amerikanen hadden bij al hun proefnemingen 
over deze kwestie alleen met het zwavelen soms gunstige ~ 
resultaten verkregen, maar soms ook twijfelachtige of zelfs 
ongunstige, Willfarth sloeg daarom een andere richting in 
en, uitgaande van de ervaring, dat het alkalisch maken van 
den bodem de schurft bevordert, trachtte hij door den grond 
mur te maken de ziekta tegen te gaan. Hij nam hiertoe 


(1) Bijvoorbeeld thomasslakkenmeel. Moet er een phosphorbemesting 
gegeven worden, dan verdient superphosphaat de voorkeur. 


= He 


kiéseriet-poeder (1), dat hij met 10 of 15 of, sterk zwavelzuut 
aanzuurde en vé6r de bepoting los onderwerkte. De resul- 
taten hiermee verkregen waren zeer aanmoedigend, zooals 


uit onderstaand lijstje blijken kan : 


Centenaars mW Sour kissevles Totale opbrengst 
¥ : UO, 1e F per morgen 
zuur kieseriet seeianv AK: Schurflige knollen. - ‘irezonde eft 
per morgen, schurttige knollen), - 
0 0 80% | 76 centenaar 
7 1365 40 » TS 6 ye 
14 2730 20 » 73 » 
36 7020 5 » 30.5» 


De aardappelplanten zijn dus zelf ook niet geheel onge- 
voelig voor die behandeling en naarmate er meer van het 
aangezuurde kieseriet wordt gegeven, vermindert de totaal- 
opbrengst, maar doordat de qualiteit van het geoogste ver- 
betert, is tot op zekere hoogte de behandeling nuttig geweest 
en Willfarth besluit, dat bij zijn proefneming (de grond be- 
vatte 0,1 % kalk) ongeveer 10 ctr. zuur kieseriet per morgen 
(= 1950 KG per H.A) de gunstigste resultaten geeft. Bij 
neutralen bodem (0 % kalk) kan men met wat minder toe, 
terwijl op zeer kalkhoudenden grond de behandeling nooit 
aan te raden is, omdat het op te brengen quantum dan 266 
groot is, dat de kosten niet door het verkregen voordeel 


worden gedekt. 


Niet onbekend was het, dat de schurftziekte ook in 
Nederland voorkwam, maar eerst onlangs vernamen wij, dat 


(1) Kieseriet is een van de mineralen, die in de Stassfurter zout- 
beddingen tenga worden ; het bestaat grootendeels uit magnesium- 
sulfaat, 


— 101 = 


aij in sommige streken tot de ernstig gevreesde kwalen be- 
hoort en de veroorzaakte schade daar soms aanzienlijk is. 
In November van het vorig jaar schreef ons de heer Mans- 
holt, Rijkslandbouwleeraar in de provincie Groningen, dat 
men daar zeer veel last had van aardappelschurft en 
dat vooral in het afgeloopen jaar de ziekte zeer sterk was 
opgetreden, en wel op allerlei gronden: in de polders, op 
veenkoloniale dalgronden, op bouwland, enz. Nadere inlich- 
tingen werden ons nog verstrekt door den heer Veeman, 
landbouwer te Meeden, naar aanleiding van eenige vragen, 
hem door Prof. Ritzema Bos gesteld. Die meedeelingen zijn 
zoo duidelijk en beknopt, dat wij zijn brief hier grootendeels 
laten volgen : : 

« 1° leveren schurftige aardappels ais poters gebruikt 
» altijd en op alle gronden, als regel weer schurftige aard- 
» appels op? — Neen, ’t kan best gebeuren, dat men van 
» schurftige poters gladde aardappels terugkrijgt. De kleine 
» verbouwer (arbeider) is er dan ook volstrekt niet bang 
» voor, schurftige poters te gebruiken. 

» 2° Op welk soort van gronden komt de schurft het 
meest voor; op kalkrijke? — Ja. Hen. bewijs hiervan zou 
ik u uit eigen ervaring kunnen meedeelen.' Vroeger had- 
den wij nooit last van schurftige aardappels, doch nadat 
wij onze aardappelgronden hadden gekalkt met gebluschte 
kluitkalk is de schurft verschenen, bij enkele landbouwers 
zelfs vrij erg. Ik las onlangs, dat de schurft bij bekalking 
niet vooral het eerste, maar meer het tweede, derde en 
» vierde jaar intrad. Ik kan dit uit eigen ervaring volkomen 
» bevestigen. Ook ik dacht het eerste jaar, geen last van 
» kalk te zullen ondervinden, doch het tweede en derde jaar 
» trad het op. Ook had ik op een stukje pas ontgonnen dal+ 
» grond het eerste jaar volkomen gladde aardappelen, hoewel 
» daarop veel kalk was gebracht, aangezien het een laag, 


se weyvyseyveysewe vw 


7 


sve wee’ ye 


we ee ee ids ee te ot ae 


— 102 — 


mur stukje was; dit jaar echter waren de RATdADBAleR: 


tamelijk schurftig. 

» 3° Gezonde, schurftvrije castacalanmidia op voor 
schurit zeer vatbare gronden uitgepoot — blijven die beter 
vrij van schurft dan schurftige pootaardappels ? — Neen. 
Al poot men op zulke gronden ook nog zulke gezonde poo- 
ters, men zal altijd veel last hebben van schurftige aard- 
appelen. | 7 

» 4° Heeft de schurft ook schadelijken invloed op den 
groei of de kwaliteit der knollen of alleen op het uiterlijk ? 
— Als het niet erg is, zijn de aardappelen alleen wat ruw 
op het uiterlijk, maar als het erg is, zooals dit jaar, dan lijdt 
de knol er wel degelijk onder, vooral het zetmeelgehalte, 
meer nog dan de grootte. Het kwam wel voor, dat er 
schurftige aardappelen werden gewogen van 275 tot 325 
gram, terwijl anders deze aardappelen bepaald 450 gram 
zouden hebben gewogen. 

» 5° Welke soorten zijn naar uwe.ervaring het vatbaarst 
voor schurft ? — Twee zeer vatbare consumptie-aardappe- 
len zijn de « Fransche» en de «Turken». Als fabrieks-aard- 


appel is niet zeer vatbaar de « Richters Imperator », die 


nog altijd veel wordt. verbouwd. Meer vatbaar is de 
« Higenheimer ». bas 

» ‘Ten slotte deel ik u mede, dat wij bij natte zomers 
altijd zeer weinig last hebben van de ziekte; een droge 
zomer, zooals deze, geeft altijd zeer vele schurftige aard- 
appelen. Ik verbeeld mij, dat we tegenwoordig, zoolang 
wij de aardappelen besproeien tegen ziekte, meer last 
hebben van schurft dan vroeger. Zou dit mogelijk zijn? 
Zou ’t b.v. kunnen zijn, dat de schurft zich meest in den 
laatsten tijd der groeiperiode deed gelden en zoo doende 
bij besproeide aardappelen meer. tijd had voort te woe- 
keren dan, bij onbesproeide? »_. | | 


—_108;-—=. 


Wait dit laatste betreft-is de hypothese-van onzen inzen- 
der volkomen juist; reeds Thaxter raadde aan de aardappels 
zoo spoedig mogelijk te rooien, als men vermoedde, dat zij 
schurftig zouden zijn; want hoe langer de aardappels in den 
grond blijven, des te verder vreet de schurft in., Waarom 
in droge jaren de ziekte sterker optreedt dan in vochtige 
jaren, zouden wij niet kunnen zeggen; het. was trouwens 
de eerste maal, dat wij dit vernamen. De oyerige mede- 
deelingen kwamen geheel overeen met hetgeen in andere 
landen was opgemerkt. Wat betreft vraag 1, zoo blijkt 
hieruit wel de juistheid van Sorauer’s opvatting, dat. de 
aard van den bodem van nog meer invloed is dan de aard van 
de poters en dat het onnoodig is deze te ontsmetten, wanneer 
men teelt op grond, die voor schurft onvatbaar is. 

_ Zoo komen dus ook de ervaringen van een Nederlandsch, 
landbouwer overeen met die, welke in Amerika en Duitsch- 
land zijn opgedaan, en wij mogen dan ook zeggen, dat over 
het optreden van de ziekte de verschillende, waarnemingen 
goed overeenstemmen en dat over dit punt en. ook over de be- 
strijding in de laatste j jaren veel is bekend geworden. Anders 
staat het met onze kennis omtrent de oorzaak van de ziekte, en 
het feit, dat lang niet altijd de Odspora scabies of bacterién, 
gevonden worden, bewijst wel, dat er nog andere oorzaken, 
maar blijkbaar steeds parasitaire, zijn, die de aardappel-. 
schurft kunnen doen ontstaan. 

De ons uit Groningen toegezonden Sew ae werden 
nauwkeurig onderzocht, maar tot nu toe waren noch de bac- 
terién ‘van Bolley, noch de Odspora scabies van. Thaxter te 
vinden, zoodat wij wel gedwongen zijn te onderstellen, dat 
wij hier met een geval te doen hadden, waar de ziekte 


door een anderen, tot’ nog toe onbekenden, pavanies was ver- 
oorzaakt. 


== 104 —= 


Resumeerende kunnen wij de hoofdzaken van hetgeen 
over de besproken ziekte bekend is, aldus samenvatten : 

1. De aardappelschurft kan veroorzaakt worden door ver- 
schillende parasieten, 0.a. door bacterién en door een zwam 
(Oéspora scabies ). Vreterij van Julus mag niet als « schurft » 
betiteld worden en evenmin de ziekte door Spongospora 
solani veroorzaakt; beide zijn reeds uitwendig als zoodanig 
te onderscheiden. 

2. De schurftziekte kan ontstaan doordat de parasiet 
reeds in den grond zit of met de'poters in den grond wordt 
gebracht; de kans, dat de parasiet met de mest van dieren, 
die gevoed zijn met schurftige earner op het land 
komt, is uiterst gering. 

3. Schurftige poters leveren alleen een schurftigen oogst 
op land, dat voor het tot stand komen van de ziekte geschikt 
is; is dit niet het geval, dan is ontsmetting der poters dus 
overbodig. Is het land echter vatbaar voor schurft en nog 
niet besmet, dan is ontsmetten der poters zeer gewenscht ; 
maar is de grond reeds besmet, dan geeft die ontsmetting 
slechts een onbelangrijk voordeel. | 

4. De ontsmetting der pooters geschiedt het best door 
ze 1 of 1 '/, uur lang in een oplossing van 1 % sublimaat te 
leggen en daarna af te spoelen. Wellicht is formaline even 
werkzaam. 

5. Alle alkalische stoffen (kalk, soda, asch, compost, stal- 
mest) maken den grond vatbaarder. 

6. Ter ontsmetting van den grond zijn tot nu toe alleen 
met bloem van zwavel en met kieseriet + zwavelzuur aan- 
moedigende resultaten verkregen. Misschien zou ook am- 
moniumsulfaat bruikbaar zijn. 

7. Ook bieten zijn onderhevig aan dezelfde schurftziekte 
als de aardappel; wellicht is dit ook het geval met koolrapen, 
turnips, rutabaga en radijs. 


ae 


_ 8. Niet alle aardappelvarieteiten zijn even vatbaar ; van 
de in de provincie Groningen geteelde zijn de « Turken » 
en « Fransche » zeer vatbaar, ook « Kigenheimers », weinig 
vatbaar is « Richter’s Imperator ». 

_ 9. Geregelde wisselcultuur is wenschelijk; men eee 
hiervoor gewassen, bij welke nog nooit schurft is geconsta- 
teerd. | 


Ten slotte volgen hier eenige titels van de voornaamste 
publicaties over deze ziekte; de litteratuur over dit onder- 
werp is zeer uitgebreid en een volledige opsomming van alle 
artikels, waarin proeven over de schurftziekte beschreven of 
andere bijdragen geleverd zijn tot onze kennis hieromtrent, 
zou de grenzen van dit artikel overschrijden. Wij verge- 
noegen ons dus met alleen de voornaamste publicaties te 


memoreeren : 

Bolley. Potato scab, a bacterial disease. (Agricultural Soience 
1890). . 
Thaxter. Potato scab, (Connect. Agr. Exp. St. 14th Ann. Rep. 1890). 
Bolley. Prevention of potato scab (N. Dakota Agr. Exp. Sta. 
Bull. 9.). 

Wheeler and Towar. Observations on the effect of certain ferti- 
lizers (Rhode Island Agr. Exp Sta. Bull. 29, 1893). 

Wheeler, Towar and Tucker. Further GORE Venice (Rhode 
Island Agr. Exp. Sta. Bull. 30, 1894). 

Wheelerand Tucker. Upon the effect of barnyard manure etc. 
(Rhode Island Agr. Exp. Sta. Bull. 33, 1895). 

Sturgis. (Connecticut Agr. Exp. St. Report 19. 1896). 

Halsted (New Jersey Agr. Exp. St. Report 16. 1896). 

Halsted. Field experiments with potatoes (New Jersey Agr. Exp. 
St. Bull. 120, 1897). 

Arthur. Formaline for prevention of potato scab. (Indiana Agr, 
Exp. St. Bull. 65, 1897). 

Arthur. (Indiana Agr. Exp. St. Report 1897. (1898.)). 

Wheelerand Adams. On the use of sulphur and sulphate of 
ammonia. (Rhode Island Agr. Exp. St. Rep. 1897. (1898.)). 

Halsted. (New Jersey Agr’ Exp. St. Rep, 12, 1890. (1900.)). 


= 106 = 


Willfarth. Versuche zur Bekampfung des Kartoffelschorfes. 
(Deutsche Landwirthschaftliche Presse 1898). 

Sorauer. (Z. d. Landwirthschaftskammer f. d. Proyinz Schlesién, 
1898. 21). 

Jahresbericht des Sonderausschusses fiir pHa oheit 1893- 1900. 

Frank. Kampfbuch gegen die Schadlinge unserer Feldfriichte 
1897. 


December 1901. C.-J.-J. VAN HALL. 


EEN NIEUW MIDDEL TEGEN DEN ECHTEN MEELDAUW OF HET ovum 
VAN DEN WIJNSTOK. 

Ken der ergste ziekten van den wijnstok is, althans in 
- onzestreken, de Echte Meeldau w vanden wijnstok, meestal 
kortweg het O¢diwm genoemd naar zijn Latijnschen weten- 
schappelijken naam Otdium Tuckeri. — Wij achten het 
onnoodig hier nog in bizonderheden over deze zeer ver- 
spreide ziekte te treden, daar wij haar reeds vroeger een 
opstel hebben vewijd (1). Wij hebben er tevens hare ken- 
teekens beschreven en ook op het onderscheid gewezen tus- 
schen deze, de Echte Meeldauw en een andere ziekte, die er 
niet mede verwant is, maar die er mede verward zou kunnen 
worden. . 

_ Als. bestrijdingsmiddelen die met goed gevolg aange- 
wend worden, zijn zwavel in fijn verdeelden poedervor- 
migen toestand en verschillende a He Nt  e in op- 
lossing, sinds lang in zwang. 

Thans deelt SEELIG () mede dat het gewone a 


(1) Zie Tijdschrift over Plantenziekten, 2¢ jaarg. 1896, blz. 10. . 

(2) Sgetieg W. Erfolgreiche Bekampfung des Traubenpilzes, Pros- 
kauer Obstbau- Zeitung Jahrg. V. n° 4. — Naar een referaat van APPEL 
in Centralblatt fir Bakteriologie., Parasitenkunde und Infektions- 
krankheiten. Zweite Abteilung. Band VII (1901), n° 18, bldz. 478. 


— 107 — 


(natriumcarbonaat of koolzuur natrium) ook een uitstekend 
bestrijdingsmiddel is. 

Reeds in 1884, toen het Oidium in zijne streek erg 
woedde, verkreeg SEELIG zeer gunstige uitslagen met een 
behandeling van dubbel koolzure soda of natriumbicarbo- 
naat. Toen in 1899 het Oidium weer hevig optrad, nam hij 
de gelegenheid te baat om het middel verder te beproeven ; 
doch deze maal gebruikte hij een oplossing 4 2 ten honderd 
van het gewone sodazout. De uitslag was volkomen guns- 
tig. Deschimmelgroepjes verdroogden, maar de aangetaste 
scheuten en bladeren groeiden ongestoord verder ; ook de bes- 
sen (druiven) hadden niet geleden, maar werden volkomen 
rijp; de plaats waar zij vroeger aangetast waren geweest, 
kon nog duidelijk herkend worden aan de dunne bleek- 


bruine kurklaag ; doch deze was nergens voldoende geweest 
om het barsten der druiven te veroorzaken. 


Deze behandeling is zoo eenvoudig en zoo goedkoop dat 
wij onze lezers warm aanbevelen bij gelegenheid er een 
proefneming mede te doen, niet alleen in geval van oidium 
bij den wijnstok, maar ook in geval van ziekten, die bij 
andere planten door Erysipheén of Echte Meeldauwzwam- 
men worden veroorzaakt, zooals de rozenmeeldauw (Spae- 
rotheca pannosa) op roos en perzik; de kruis- of stekelbes- 
meeldauw (Microsphaera Grossularia); de meeldauw van 
de hop (Sphaerotheca Castagnei), die ook op komkom- 
mer, erwt, appel, aardbezie en talrijke andere planten voor- 
komt, en een aantal andere meeldauwzwammen (1). 


G. STAES. 


(1) Tot de meeldauwzwammen behooren 0, a. nog, boven de hooger 
genoemde : 
Podosphaera tridactyla, op pruim, kers, abrikoos én lijsterbes ; 


OVER HET VERDELGEN VAN AKKERONKRUID DOOR BESPROEIINGEN. 


Reeds vroeger schreven wij een klein opstel over dit 
onderwerp (1). Wij wenschen er thans nog eens op terug te 
komen om eenige proeven te bespreken, die sinds 1897-98 
gedaan werden. Terwijl in den beginne men vooral of zelfs 
uitsluitend tot doel had den akkermosterd, herik of hederik 
(Sinapis arvensis) te bestrijden, heeft men zich weldra afge- 
vraagd : 1° tot in hoever de voor Sinapis doodelijke besproeiin- 
gen ook op andere onkruiden schadelijk zouden werken, en. 
2° of andere stoffen, b. v. scheikundige meststoffen, in 
groote hoeveelheden toegediend, dezelfde uitslagen niet kon- 
den opleveren. 

FRANK (2) heeft daarover een belangrijk opstel geschre- 
ven, waarover wij hier niet in bijzonderheden zullen treden; 
maar waarvan wij de besluiten wenschen mede te deelen : 

1° Tot bestrijding van onkruid kunnen alleen oplossin- 
gen in water van zwavelzuur ijzer, (groene vitriool, koper- 


Podosphaera Oxyacanthae, op mistel en hagedoorn; 

Erysiphe graminis op graangewassen en grassen ; 

Erysiphe Martii op kool, koolzaad, lupine, lucerne, klaver, rups- 
klaver, erwt, enz ; 

Erysiphe uimbellife ‘arum op pastinak, engelwortel ssi natant en 
talrijke Umbelliferen (schermbloemigen) ; 

Erysiphe communis op tabak en talrijke wilde planten ; 

Erysiphe cichoriaceum op suikerij en schorseneel ; 

Erysiphe Rubi op framboos ; 

Phyllactinia suffulta op pereboom, hazelaar, walnoot, enz. 

(1) G. Stans. De hederik of akkermosterd (Sinapis arvensis) en atjne 
verdelging. Tijdschr. over Plantenziekten, 4° Jaarg. 1898, 2° afl., 
bladz. 31. 

(2) Frank. Bekampfung des Unkrdutes durch Metallsalze. Arbeiten 
aus den biolog. Abtheil. f. Land- und Forstwirthschaft am kaiserl. 
Gesundheitsamte. let Band, Heft 2, 1900, bl. 128. 


— 109 — 


rood) en van zwavelzuur koper (blauwe aluin of blauwe 
vitriool) in aanmerking komen. Deze beide stoffen gedragen 
zich nagenoeg volkomen op dezelfde wijze tegenover de 
onkruidsoorten en tegenover de gekweekte gewassen; ech- 
ter is de daartoe vereischte concentratiegraad van de 
oplossing niet dezelfde. Zwavelzuur ijzer werkt in een 
oplossing 4 15 °/, op zeer voldoende wijze; met oplossingen 
a 20 en zelfs a 30 °/, worden geene in ’toog springend betere 
uitslagen bekomen. Van zwavelzuur koper mag de oplos- 
sing niet meer dan 5 °/, bevatten. Daar zwavelzuur ijzer 
veel goedkooper is dan zwavelzuur koper,is dus het gebruik 
der eerste zelfstandigheid uit het oogpunt der zuinigheid aan 
te bevelen. 

2° Het is beter de metaalzouten in oplossing te gebrui- 
ken, dan ze onder den vorm van poeder aan te wenden, en 
wel om de volgende redenen : 

a. de behandeling met de zoutoplossingen is goed- 
kooper; 

b. zij is vollediger; de planten worden veel gelijkma- 
tiger behandeld ; 


c. de behandeling is veel minder afhankelijk van het 
weder ; 


d. hare werking is krachtiger dan bij het gebruik van 
zouten in poedervorm. 

3° Een algemeen voorschrift betreffende hoeveelheden, 
die men gebruiken moet, is moeilijk te geven. Minder dan 
500 liter per hectare zal het wel nooit zijn, want men mag 
niet te spaarzaam zijn, maar moet daarentegen zorgen dat al 
de planten gansch en heel met de vloeistof zijn bedekt gewor- 
den, Wanneer het onkruid reeds vrij groot is, kan men 
2 en 3 maal, zelfs 4 maal die hoeveelheid per hectare aan- 
wenden. Men zal echter goed doen met 500 liter per hec- 
tare te beginnen, 


— 110 — 


4° De invloed der besproeiing is op alle planten niet 
dezelfde, maar hangt af van een reeks morphologische en 
anatomisch- physiologische eigenschappen, zooals de verbor- 
genligging van het stengelvegetatiepunt en van de jonge bla- 
deren der knoppen; — de grootere of kleinere opperviakte 
der bladeren; — de stand der bladeren; van loodrecht 
geplaatste organen rolt de vloeistof gemakkelijk af, terwijl 
zi) gemakkelijk aan waterpas of slechts weinig schuin ge- 
plaatste plantendeelen blijft hangen; — de haarbekleeding. 
der plantenorganen; in de meeste gevallen spelen de haren 
de rol van beschutmiddel tegen bet natworden door regen of 
dauw; — de bouw van de cuticula der opperhuid, welke 
cuticula dikwijls als met was bedekt is en dus het nat worden: 
verhindert. | 

5°. Ken algemeen middel tegen al de onkruiden, dat 
overal en altijd zou te gebruiken zijn, is in de besproeiing met 
metaalzoutoplossingen niet te vinden. Het krachtigst werken 
zij tot verdelging van Akkermosterd(Sinapis arvensis) en 
Wilde radijs (Raphanus Raphanistrum). Nagenoeg even 
afdoende is hare werking op Zuring (Rumea crispus), 
Duizenknoop of Zwaluwtong (Polygonum convolvulus), 
Paardenbloem /Taraxacum), Melkdistel (Sonchup en 
Kruiskruid (Senecio). 

Bij een aantal andere onkruiden is de werking zwak of zeer 
zwak en eindelijk op nog andere heeft de behandeling geen 
invloed. Tot de planten dezer laatste groep, die dus uitste- 
kend weerstand bieden aan ijzer- of koperzoutoplossingen, 
behooren de volgende soorten: de Akkerklaprozen (Pa- 
paver Rhoeas en Argemone), het Varkens- of Kreupel- 
gras (Polygonum aviculare), de Mel- Melde- of Ganze- 
voetsoorten (Chenopodium), de W o1fsme1ksoorten (Huphor- 
bia), de Stekelvederdistel (Cirsiwm arvense), de Ko- 
renbloem (Centaurea Cyanus),, het Streepzaad (Crepis), - 


= iH = 


de gewone Kamille (Matricaria Chamomille), de Akker-' 
w inde (Convolvulus arvensis), de Akkerbraa mbes (Rubus 
caesius), de Kweek (Triticum repens), de Windhal msoor- 
ten (Agrostis), de Akkerpaa rdestaart do iret ar- 
vense), enz. . 

6°. De gekweekte graangewassen lijden niet of slechts 
zeer weinig door de besproeiingen met koper- of ijzerzout- 
oplossingen ; hunne normale ontwikkeling wordt er niet door 
gehinderd. Ook aan de klaver en de beetwortels is de bij 
besproeiing toegebrachte schade slechts gering; daarentegen 
is zij grooter bij erwten, wordt bedenkelijk bij voederwik- 
ken, terwijl bij ent BT het middel volkomen onbruik- 
baar is. 

7. Het geschiktste tijdstip tot verdelging van akker- 
mosterd en wilde radijs door zoutoplossingen is het oogenblik, 
dat deze onkruidplanten 4 4 7 centimeter hoog zijn en nog 
slechts 3 of 4 bladeren boven de zaadlobben vertoonen, in 
ieder geval nog voér de bloemstengels zich ontwikkeld heb- 
ben; anders sterven de bladeren wel grootendeels af, maar 
de bloeistengel gaat gewoonlijk voort zich te ontwikkelen 
en brengt zelfs meestal kiembare zaden: voort; het doel dat 
men zich bij de besproeiing voorstelde, wordtdus in zulk geval 
niet of slechts zeer onvolkomen bereikt. | 

Daar de zaden van akkermosterd en wilde radijs niet 
gelijkmatig kiemen, is soms een tweede besproeiing, na korte 
tusschenpoos, zeer sterk aan te bevelen om tot een volledige 
verdelging te geraken. De stand van het gewas kan alleen 
daarover voldoende inlichten. 


* 
* 


DuseRRE, te Lausanne, heeft eveneens proeven geno- 


men met verscheiden vlosistoffen tot bestrijding van akker- 
mosterd en ander onkruid (1897-1900). - Zijne uitslagen zijn - 


— 112 — 


verschenen in Journal d’ Agriculture suisse, n"23, 1900. Ook 
hij overtuigde zich van de werkzaamheid van besproeiingen 
met oplossingen van zwavelzuur koper a 4en 5%, en 
gebruikte daarvan, volgens de omstandigheden, 5 4 10 hecto- 
liter per hectare. — 

In 1899 en in het voorjaar 1900 werden ook proeven 
genomen met Chilisalpeter(sodanitraat)en met mengsels van 
zwavelzuur koper en sodanitraat, Daartoe dienden oplos- 
singen van 2 a3 kil. kopersulfaat en 10 4 20 kil. sodanitraat 
op 100 lit. water; 8 a 10 hectol. van dit mengsel werden 
per hectare gebruikt. , 

Tot vernietiging van jonge exemplaren van akkermos- 
terd is de zwakke oplossing van 2 kil. kopersulfaat en 10 kil. 
sodanitraat voldoende. 

De besproeiing moet gedaan worden bij schoon weder, 
vooral wanneer men voorziet dat daarop nog één of twee 
dagen droog weder zullen volgen. — De besproeiing met het 
mengsel van zwavelzuur koper en Chilisalpeter kan vooral 
aangewend worden, wanneer het graangewas nog niet zeer 
ontwikkeld is of niet al te dik staat, in tegenovergesteld geval 
is de kopersulfaat-oplossing aan 4 45 °/, te verkiezen. 

Chilisalpeter, zegt DusERRE, in een oplossing 4 20 °,, 
vernietigt de jonge akkermorsterdplanten in korten tijd en 
dient tevens als bemesting voor het graangewas; dus geen 
nuttelooze onkosten meer, een groot voordeel voorwaar 
tegenover de aanwending van jjzersulfaat en vooral van 
kopersulfaat. a 

Trouwens, DuseRRE heeft met een ijzersulfaatoplossing 
a 15 °/, minder voldoende uitslagen bekomen : de vernieti- 
ging van het onkruid was minder volkomen en het graan- 
gewas scheen door de behandeling sterker te lijden. — Tot 
in hoeverre dit laatste met de werkelijkheid overeenstemt, 
durven wij niet uitmaken; alleen talrijke proeven kunnen 


— 1138 = 


daaromtrent de oplossing brengen Nochtans dient hier 
gezeid te worden dat STENDER nagenoeg tot hetzelfde besluit 
gekomen was als FRANK, n. 1. dat een hoeveelheid van 
400 lit. eener zwavelzuurijzer-oplossing 4 15 °/,, per hectare, 
de beste uitslagen geeft, zoowel uit het oogpunt van de ver- 
delging aan het onkruid, als van het weerstandsvermogen 
der gekweekte gewassen. | | 


* 
* 


Prof. Hernricu, te Rostock (Deutsche Landw. Presse, 
1900, n° 52, blz 666), had waargenomen en heeft verder 
door proeven bewezen, dat buiten de koper- en ijzerzouten, 
ook andere zouten, voornanielijk sodanitraat, ammoniaksul- 
faat, chloorkalium en chloormagnesium tot onkruidverdel- 
ging kunnen dienen. STENDER (1) had reeds bij zijne proe- 
ven gebruik gemaakt van natriumsulfaat en magnesium- 
sulfaat, doch daar hij bevond dat deze zouten onwerkzaam 
waren, had hij van proeven met andere zouten afgezien. 

STEGLICH (2), te Dresden, heeft de proeven van HEINRICH 
herhaald in den loop van den zomer van 1900. Van alde 
oplossingen werd steeds een hoeveelheid gebruikt, die over- 
stemde met 400 Lit. per hectare. De aangewende oplos- 
singen waren: zwalvelzuur ijzer 4 20 °/, ; sodanitraat, ammo- 
niaksulfaat, chloorkalium en chloormagnesium 4 15 en a 
30 °,. | 

STEGLIcH stelde vast dat tarwe, rogve, haver en gerst 


(1) Steywer. Zur Veriilgung der Ackerunkrduter, besonders Hederich, 
Ackersenf und Distel durch Metallsalzlésungen. Mittheil, des Landwirth- . 
schaftlichen Instituts der Universitat Breslau, 3° Heft. 

(2) Ste@iica. Untersuchungen und Beobachtungen itber die Wirkung 
verschiedener Salslisungen auf Kulturpflanzen und Unkriiuter. Zeitschr. f, 
Pflanzenkrankheiten. XI Band, 1901, 1, Heft, bldz. 31. 


aan besproeiingen met om..’t even welke dier oplossingen 
goed wederstonden; de bladeren leden gewoonlijk wel een 
weinig, maar na 5-8 dagen waren zij weder hersteld en van. 
blijvende schade was in geen geval sprake. 

De beetwortel leed groote schade door de besproeiing 
met de ijzerzoutoplossing, weinig door de ammoniaksulfaat- 
oplossing 4 30 °/, en niet door de andere. 

De aardappel en de lupine behooren tot de gevoeligste 
planten; zij lijden zeer sterk door de ijzerzoutoplossing en 
worden door de andere aangewende oplossingen gedood. 

Trouwens ijzersulfaat in sterke oplossing blijkt ook 
schadelijk te zijn voor erwten, wikken, oude klaver en vlas, 
en yooral voor jonge klaver en boonen. De oplossing a. 
30 °/, van sodanitraat, ammoniaksulfaat, chloorkalium en 
chloormagnesium werkt doodelijk voor erwten, boonen, 
wikken en vlas (voor dit gewas is chloormagnesium-oplos- 
sing 4 30 °/, echter minder schadelijk); oude en jonge klaver 
verdragen die concentratie echter goed zonder veel schade. . . 
; De oplossing 4 15°), derzelfde zouten is nog doodelijk 
voor vlas (uitgezonderd. de chloormagnesium-oplossing, die: 
weinig schaadt), en daarentegen niet schadelijk voor oude en 
jonge klaver, erwten, boonen en wikken; uitgezonderd de. 
sodanitraat-oplossing, die een weinig schadelijk is voor jonge 
klaver, en de zwavelzuur-ammoniak-oplossing, die eveneens 
een weinig schadelijk is voor erwten, boonen en wikken. | 

Graangewassen verdragen dus de oplossingen 4 30°, 
zeer goed, beeten eveneens (uitgezonderd die van ammoniak- 
sulfaat) en Klaver, goed. De oplossing 4 15%, is nog doo- 
delijk voor aardappel, eveneens voor lupinen (uitgezonderd, 
die van chloormagnesium) en yoor de andere niet of zeer. 
weinig ‘schadelijk. | ae th | | 

Akkermosterd en wilde radijs worden door al die oplos- 
singen gedood, ook door die & 45 ae 


a 15 


De distels (Cirsiwm-soorten) lijden sterk door de oplos- 
singen van ijzersulfaat 4 20 °/,, sodanitraat en ammoniak- 
sulfaat a 30 en 4 15 °%,, chloorkalium 4 30 °/,, — niet door 
de andere. 3 

De melkdistel (Sonchus arvensis) is alleen vrij gevoe- 
lig voor de. oplossingen 4 30°/, van ammoniaksulfaat en 
chloorkalium, evenals de zuring (Rumex-soorten). 

‘Duizendknoop of perzikkruid (Polygonum Persi- 
caria) wordt door de oplossingen a 30°/, van sodanitraat en 
van chloorkalium gedood, door die van ammoniaksulfaat erg 
beschadigd. 

Varkensgras of kreupelgras (Polygonum avicu- 
lare) weerstaal daarentegen zeer goed aan al die oplossin- 
gen, terwijl de akkerpaardestaart (Hquisetum arvense) 
alleen door de oplossingen 4 30°), eenige geringe schade 
ondergaat. [92 0 | 


* 
* OK 


De proeven van DusERRE, HEINRICH en STEGLICH, Waar- 
van wij hier de uitslagen hebben medegedeeld, dienen voor- 
zeker nog hernomen en volledigd te worden, maar zij duiden 
een nieuwe methode aan tot hbestrijding van het onkruid, een — 
methode, die het groote voordeel oplevert: slechts stoffen 
voor te schrijven, die aan de gekweekte gewassen zelf voor- 
deelig zijn; van daar het verminderen van de onkosten, die 
tot een minimum worden teruggebracht, zonder eenig, als 
zij het ook zeer gering, gevaar voor een schadelijke wijziging 
van den grond door toevoeging van betrekkelijke groote hoe- 
veelheden koper- of ijzerzouten. — Het is in die richting, 
dat naar ons oordeel de proeven nog verder dienen voortgezet 
te worden. 


G. STAES, 


— 116 — 


KLEINE MEDEDEELINCEN. 


Nog iets over de voeding der kraai. — In Le 
Moniteur du Jardinier (1) is een klein artikel verschenen, 
dat wel iets vollediger inlichtingen had kunnen bevatten, maar 
dat niettemin eenige belangwekkende gegevens mededeelt : - 

Volgens een verslag van de Landbouwmaatschappij van 
Schotland werd aldaar een onderzoek ingesteld over den inhoud 
der maag bij de kraaien. In den loop van een jaar werden 336 
magen onderzocht; 81 °/, van den inhoud bestond uit graan 
(tarwe, rogge, enz.); slechts 15 °/, uit insecten en insecten- 
larven, waaronder nog een groot aantal voorkwamen, die 
nuttig en andere, die noch nuttig, noch schadelijk zijn. 

Ook roept het verslag de aandacht op het feit, dat kraaien 
ook nesten van kleine vogelen verstoren, de eieren breken en 
opeten, de jonge dooden en opvreten, zoodat ook in Schotland. 
de kraai over t’algemeen veel schadelijker dan nuttig is. 


(1) Ne van 5 Februari 1902. Mij welwillend medegedeeld door den 
heer Fr. Burvenicu, vader, oud-leeraar aan de tuinbouwschool te 
Gent.. . 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Achtste Jaargang. — 4° en 5¢ Afleveringen. 15 December rgo2. 


MISVORMDE HOPBELLEN. 


Onder denzelfden titel plaatsten wij in den 2” Jaar- 
gang van dit Tijdschrift (1896, bldz. 133) een opstel, waarin 
wij deze monstruositeit beschreven endeoorzakenaanduidden, — 
die wellicht deze ziekte teweeg brengen. 

«In plaats van korte, eivormige, ineengedrongen 
bellen, met papierachtige, dunne, doch betrekkelijk breede 
schubben, worden de hopbellen langer en tevens losser en 
donkerder gekleurd; dikwijls gaat de misvorming nog 
verder: een aantal langer of korter gesteelde blaadjes, die 
denzelfden vorm als de gewone stengelbladen hebben, komen 
tusschen de hopbelschubben voor den dag. — Tevens gaat 
daarmede gepaard een vermindering van het gehalte aan 
harsachtige, bittere en geurige stoffen, waardoor de waarde 
van de hop vooral wordt bepaald. De genoemde stoffen 
komen voor in al de deelen der hopbellen, doch meest in de 
Kleine klieren, die aan den voet der schubben gezeten zijn, 
en gewoonlijk hopmeel of geelstof (lupulinum) genoemd 
worden. 


8 


— 118 — 


« Het is derhalve niet te verwonderen dat dergelijke 
monsterachtige hopbellen slechts een geringe waarde heb- 
ben; in puike waar mogen zulke bellen niet voorkomen en de 
handelaars laten ze gewoonlijk daaruit verwijderen. » 

} Wij verzenden. naar het hooger aangehaald opstel yoor 
de verschillende meeningen, die omtrent de waarschijnlijke 
oorzaak van het ontstaan der misvormde hopbellen werden 
vooruitgezet, —- voor deenkele proeven, die genomen wer- 
den om langs kunstmatigen weg die misvormingen te voor-_ 
schijn te brengen, — voor onze persoonlijke waarnemingen 
en voor de inlichtingen, die ons door vakkundigen en 
belangstellenden werden verstrekt. 


Wij wenschen ‘hier alleen mededeeling te doen van de 
uitslagen van een onderzoek, dat de heer DE JaEGuHER, lee- 
raar aan het College te Poperinge zoo goed is geweest in zijne 
streek over de misvormde hopbellen in te stellen. Sedert 
4896 heeft hij zelf telken jare verscheiden landbouwers 
bezocht en van anderen werden antwoorden op een gezonden 
vragenlijst ontvangen; de voornaamste hoppekweekers 
(hommelboeren zegt men ‘te Poperinge en omstreken) 
van Poperinge-buiten, Reninghelst, Proven en Westoutre (1) 
werden aldus, op de een of andere ‘wijze, geraadpleegd. 
Ziehier nu wat het bondig, doch zaakrijk verslag van den 
heer De st, sie ons daaromtrent mededeelt : 


(1) De hop wordt in Belgie vooral gekweekt in de omstreken van 
Aalst tot in de nabijheid van Brussel en in de omstreken van Pope- 
ringe (een kleine stad ten westen van leperen in West- Vlaanderen) ; 
verder worden nog ten Noorden van Gent (Oost-Vlaanderen) enkele , 
kleine partijtjes aangetroffen (Ertvelde; omstreken Eekloo). — De 
gegevens die hier volgen, zijn uitsluitend verzameld in de omstreken. 
van Poperinge, waartoe al de aangehaalde gemeenten ! Reninghelst, 
Westoutre, Watou, Proven behooren. 


= lid = 


I. Naam der misvormde hopbellen. —Te Poperinge 
en te Reninghelst zegt men: baardknoppen, te Proven : 
doorschoten knoppen, te Watou : doorgeschoten knop- 
pen, terwijl zij te Westoutre den naam dragen van knop- 
pen met bladeren of bladknoppen. 

Il. Zeldzaamheid of veelvuldigheid van dit verschijn- 
sel. — Nagenoeg alle landbouwers zijn het eens om te 
verklaren dat de misvormde hopbellen in alle hoppesoorten 
kunnen voorkomen en ook voorkomen, doch dat vooral de 
Poperingsche witte rank dit abnormaal verschijnsel het 
veelvuldigst vertoont; ook deDuitsche soorten blijven daarvan 
niet verschoond; alleen twee landbouwers hadden nog geen 
misvormde hopbellen aangetroffen in de Duitsche witte 
rank, doch zij voegdenerzelf ommiddellijk bij, dat zij die Duit- 
sche variéteit nog slechts gedurende een paar jaren kweekten, 
zoodat de ondervinding hieromtrent bij hen nog gering was. 

Ill. Oorzaak van het verschijnsel. — 

a. Groote of bovenmatige vochtigheid. — Menis 
het te Poperinge en omstreken, daarover eens dat buitenge- 
wone vochtigheid van het weder een overwegende oorzaak is: 
van de misvorming der hopbellen. « Zooals, zegt de heer De 
Jaegher, ge reeds in het Tijdschrift over Plantenziekten ge- 
schreven hebt : «« het gebeurt meest' als een groote droogte 
door een grooten regen gevoled wordt. »» 

Het is echter niet onverschillig wanneer een regen- 
tiidperk aanbreekt; volgens sommige landbouwers werkt 
de langdurige regen het schadelijkst wanneer hij valt van 
omstreeks half Juli tot Augustus; volgens de meeste land- 
bouwers echter is de ongunstige inwerking van grooten of 
langdurigen regen veel aanzienlijker in Augustus zelf, dan 
in de anderen maanden, hetgeen trouwens al wie met de 
wijze van groei en ontwikkeling der hop en der hopbellen 
bekend is, niet verwonderen zal. 


on UE we 


b. Vochtigheid van den grond. — Natte gronden 
worden voor hoppeakkers gewoonlijk niet gezocht en met 
reden : in dergelijke voorwaarden komen misvormde hop- 
bellen het talrijkst voor. Dit feit, dat elders ook reeds 
waargenomen was, wordt door de mededeeling van den 
heer De Jaegher bevestigd: twee landbouwers hadden 
hop geplant op vochtige akkers met het gevolg dat zij aldaar 
veel meer abnormale bellen hadden dan op goed uitgewaterd 
land. ; 

ce. Sterke stikstofhoudende bemesting. — Er 
blijkt uit de ingewonnen inlichtingen dat salpeterzure kali 
(sodanitraat) of zwavelzure ammoniak geen schadelijke wer- 
king hebben, wanneer zij vroegtijdig worden gestrooid, maar 
dat het strooien van sodanitraat in de maand Juli misschien 
wel een oorzaak van misvorming zou kunnen zijn. Bepaald 
bevestigend zijn de gegeven antwoorden niet, maar toch 
meenen sommigen dergelijke gevolgen te hebben waarge- 
nomen. 

Dit zou trouwens volkomen overeenstemmen met het 
algemeen aangenomen feit, dat alles wat plotseling den groei 
sterk bevordert, na een tijdperk van trage ontwikkeling, een 
oorzaak van misvormde bellen kan worden. 

Wanneer men in Juli noodig acht sodanitraat te 
strooien, dan is het natuurlijk om den tragen groei van de 
plant aan te wakkeren; van een anderen kant is het bekend 
dat stiksto.houdende meststoffen meer de bladvorming dan de 
vruchtvorming begunstigen. 

d. Beschadiging door hagel. — Slechts twee land- 
bouwers hebben beschadiging door hagel als oorzaak van 
misvorming der hopbellen waargenomen; hetgeen dus een 
nieuwe bevestiging zou zijn van de feiten door BEHRENS ver- 
meld. Dat niet meer landbouwers dergelijke waarne- 
mingen hebben gedaan, moet ons niet zoozeer verwonderen. 


— 121 — 


Immers hagelbuien ziin steeds lokale verschijnselen, die in 
onze streken vrij zeldzaam voorkomen, ten minste de gevaar- 
liike hagelbuien, die in staat zijn in korten tijd overgroote 
schade aan te richten, en alleen van dergelijke hagelbuien 
kan hier sprake zijn. , 

e. Beschadiging door cryptogamische ziekten. 
— In ons vorig opstel hadden wij de meening uitgesproken 
dat wellicht ook ecryptogamische ziekten een oorzaak konden 
zijn van misvorming der hopbellen. Die meening werd zeer 
waarschijnlijkk door de opmerking van den heer DELBAERE 
(1896, bldz. 140) dat o. a. de groene blaadjes in de hop- 
bellen te voorschijn komen « ook in jaren » dat de plant 
erootelijks aangetast is door den zwarten (roetdauw, 
Capnodium salicinum) en deze ziekte omstreeks den bloei- 
tiid verdwijnt. Sedertdien, zoo schrijft ons de heer De 
Jaegher, heb ik bevonden, dat vele ontwikkelde landbouwers 
die meening deelen. Hier zou nochtans naar het schijnt, 
dienen onderscheiden te worden; indien de ziekte alleen 
optreedt in de maanden Mei of Juni, meent men dat dit feit 
geen invloed heeft op het aantal misvormde bellen; maar 
wanneer daarentegen de ziekte den groei van de hop verhin- 
dert in Juli of Augustus, dan mag men zich aan een groot 
aantal misvormde bellen verwachten. [en tijdigeengepaste 
behandeling der planten, die door een cryptogamische 
ziekte zijn aangepast, is dus niet alleen dringend aan te beve- 
len tot voorkoming der rechtstreeksche schade, welke de 
ziekte kan teweeg brengen, maar ook tot voorkoming van 
onrechtstreeksche schade, b. v. door het ontstaan te beguns- 
tigen van misvormde hopbellen. 

f. Beschadiging door insecten. — Er werd niet 
waargenomen, dat de aanwezigheid van insecten, b. v. van 
bladluizen, een invloed had op het ontstaan van misvormde 
hopbellen. Het is echter best mogelijk, dat de invloed zich 


— 122 — 


niet op eene in ’t oog springende wijze deed gelden. Wan- 
neer b. v. veel bladluizen voorkomen, zal over ’t algemeen 
ook de roetdauw weldra verschijnen, daar deze zich op de 
kleverige afscheidingsproducten der bladluizen zeer snel ont- 
wikkelt, en rechtstreeks of onrechtstreeks kunnen de insec- 
ten aldus tot de misvorming der hopbellen medewerken. 


Dit jaar is het weder vrij regelmatig geweest, d. w. z. 
de regen is over het gansche jaar verdeeld geweest; perio- 
den van langdurige droogte en van groote regens zijn niet 
voorgekomen. Het is ook niet te warm geweest, ingendeel 
zelf. Ten gevolge van al deze omstandigheden is de groei 
wel niet zeer krachtig, maar steeds regelmatig geweest en 
misvormde hopbellen zijn dit jaar te Poperinge en omstre- 
ken vrij zeldzaam, zeer zeldzaam zelf in vergelijking met 
andere jaren. 


Wij betuigen hierbij aan den heer Dr JAEGHER onzen 
hartelijken dank voor al de inlichtingen, die hij ons heeft 
verstrekt. Mocht zijn voorbeeld ook anderen aanzetten in 
voorkomend geval voor andere ziekten eveneens waarnemin- 


gen te doen en inlichtingen te verzamelen! 
G. STAEs. 


DE BRAND DER GRAANGEWASSEN. 


Wij hebben reeds herhaalde malen over dit onderwerp 
in dit tijdschrift (4) gehandeld en wij zouden er ook niet 
meer op terug keeren, ware het niet dat onlangs een opstel 


(1) G. Stans. De Brand der Graangewassen. Tijdschr. over Planten- 
ziekten le Jaarg. (1895), bldz. 90-99 en 101-112. Zie ook : 2¢ Jaarg. bldz 
43; 4° Jaarg., bldz..72; id. bldz. 78;-id. bldz. 111; 5¢ Jaarg., bldz. 170. 


verschenen is van D' FREIHERR VON TuBEUF (4), dat de leem- 
ten, die nog in de kennis van den brand der graangewassen 


bestonden, gedeeltelijk aanvult. Vooral de 
steenbrand of stinkbrand van de tarwe is: het 
onderwerp geweest van veelvuldige en nauw- 
keurige onderzoekingen. 


Wij verzenden naar onze vroegere op- — 


stellen, wat de beschrijving en de levenswijze 
der verschillende brandzwamsoorten aangaat. 
‘Wij zullen ons hier beperken ; 1° tot een 
hondige uiteenzetting van de tot heden meest 
gevolgde bestrijdingswijzen van den brand bij 
de graangewassen; en 2° tot een samenvatting 
der uitslagen, die v. TuBEur bij zijne talrijke 
proefnemingen bekomen heeft. 
| Prof. Kiinn ‘heeft sinds langen tijd tot 
bestrijding van den korenbrand aanbevolen : 

1° het gebruik van zaaigraan, dat zoo 
brandvrij mogelijk is; : 

2° het gebruik van overjarig maaigraan, 


daar de aan tar- wekorrels klevende brand-— 


Pig. pS ey 
Steen- or Stink- 
brand der tarw. 


sporen reeds na twee jaar hare kiemkracht zouden ver- 
loren hebben. ‘Aangezien echter de kiemkracht der tarwe 
met den ouderdom afneemt, zou deze methode aanleiding 
geven tot het gebruik van een erootere hoeveelheid zaai- 
graan, terwijl alle gevaar voor besmetting niet geweken i is, 
daar het anderzijds bewezen is geworden, dat vrije brand- 


(1) Dt Freinerr y. Tuseur. Studien uber die Brandkrankheiten des 
Getreides und ihre Bekimpfung. Arb. aus der biolug. Abtheil. fiir Land- 
und Forstwirthschaft. 2¢ Band. 2° Aflev. 1901, bldz. 179-349. _ 


me DEE ee 


sporen, en vooral brandsporen uit de brandkorrels (1) ook 
langer dan twee jaar hare kiemkracht kunnen bewaren. 

3° De voorafgaande behandeling van het zaaigraan. 

- Daar noch het wasschen van zaaigraan in water, evenmin 


Fiz. 2. 
Poven: Sporen van den steenbran1. 
Onder: Gekiemde spore met vor- 
ming van promycelium en 
sporidién, 


wijderd worden. 


als het reinigen in een sterken lucht- 
stroom in staat zijn alle brandsporen 


. te verwijderen, heeft Kiihn de behan- 


deling met bijtmiddelen aanbevolen 
en in ’t bizonder de aanwending van 
een sterk verdunde zwavelzuur- 
koperoplossing (1 Kilogr. zwavel- 
zuurkoper op 2. Hectoliter water). 
Deze oplossing wordt in een houten 
kuip gegoten en de tarwe daarin 12 
tot 16 uur geweekt, daarbij zorgdra- 


‘gende dat steeds een laag vloeistof 


van ten minste een tiental centimeters 
boven het zaaigraan aanwezig is. 
Wordt tevens omgeroerd, dan 
komen vele lichte zaden, onrein 
heden, alsook brandsporen en brand- 
korrels aan deoppervlakte zwemmen 
en kunnen aldus gemakkelijk ver- 


Ten einde de ongunstige werking van het zwavelzuur 
koper op de kieming te,voorkomen, wordt na het einde der 
behandeling, de vloeistof weggegoten en vervangen door 
kalkmelk (6 Kil. versch gebrande kalk op 100 Liter water), 
welke nieuwe behandeling slechts een vijftal minuten moet 


(1) Bij den steenbrand blijven de brandsporen opgesloten binnen den 
wand van den graankorrel, waarvan zij den inhoud hebben verwoest ; het 
is hetgeen wij kortheidshalve brandkorrels noemen. 


— TS = 


duren. Vervolgens wordt het zaad uitgespreid om eenigs- 
zins te drogen; na eenige uren kan het met de hand, na 24 uur 
met een machine gezaaid worden. Zoo spoedig mogelijk 
zaaien is aan te bevelen. | , 

Wordt de nabehandeling met kalkmelk achterwege 
gelaten, dan dient men een grootere hoeveelheid zaaigraan 
te gebruiken, vooral als het tarwe geldt, die met de machine 
gedorscht is. - 

Tegen den steenbrand der tarwe is deze methode afdoende, 


Soms wordt de behandeling op een andere wijze uit- 
gevoerd. Het zaaigraan wordt in hoopen samengebracht en 
bevochtigd met een veel sterkere oplossing. MANSHOLT zegt 
dat in Groningen gebruik wordt gemaakt van een oplossing 
met ongeveer 200 Gram zwavelzuur koper op nagenoeg 2 + 
Liter water (dus zoowat 8 °/,) per hectoliter zaad. De vloei- 

-stof wordt op het zaaigraan gegoten, terwijl men het omroert 

om het goed te bevochtigen. Deze bewerking duurt niet 
lang, de kiemkracht der zaden lijdt er niet onder en deze 
kunnen na korten tijd gezaaid worden, maar deze methode 
staat ver achter bij deeigenlijke Kiihne’schemethode. Hetis 
een vereenvoudiging, doch volstrekt geene verbetering, en 
de verkregen uitslagen laten dan ook dikwijls te wenschen 
over. | 


Ken betere methode om zaaitarwe grondig te zuiveren 
is die, welke Prof. Lryuartr sedert 24 jaar in Altenburg 
(Hongarije)aanbeveelt.— Detebehandelen zaaitarwe wordt 
hierbij in eene oplossing a 1°/, zwavelzuur koper gewasschen, 
daarna gedroogd en gvezaaid. Ziehier hoe men hierbij te 
werk gaat : 

Het wasschen wordt gedaan door twee vrouwen. De 
eene dompelt een mand, die van binnen met grof doek is 


— 126 — 


bekleed en 12 tot 15 liter tarwe bevat, in een kuip met 
vloeistof. De andere roert met beide handen de tarwe 
herhaaldemalengoed om. Daardoor komendeonreinheden, 
zooals kafjes, haren, enz., alsook de onvolledig ontwikkelde 
lichte korrels en de meeste met brandsporen gevulde korrels 
aan de oppervlakte drijven, waar zij door middel van een 
zeef afgeschept en verwijderd worden. Nu wordt de 
tarwe met de handen eigenlijk gewasschen, door elkander 
geroerd en weder gewasschen, waarbij de tarwe tusschen de 
handen sterk samengedrukt wordt opdat alle nog overge- 
bleven brandkorrels zouden openbarsten en ieder brandspore 
goed zou bevochtigd zijn. | Daarbij wordenook de luchtblazen 
verdrongen, die zich tusschen de haartjes aan den top der 
graankorrels bevinden, zoodat de sporen, die dikwils juist 
daar aanwezig zijn en door de haartjes worden weerhouden, 
eveneens bevochtigd worden door de zwavelzuur-koperop- 
lossing. 

Ken dergelijke behandeling duurt zoo wat 3-4 minuten.- 
Dan neemt de vrouw, die de mand vasthoudt, deze uit de 
vloeistof en plaatst ze op den rand van de kuip; door de 
mand eenigszins schuin te houden, loopt het grootste 
gedeelte der vloeistof terug in de kuip; is dit gedaan, dan 
komt de mand op een paar stokken of latten te staan, om 
verder uit te zijpen. | 

Intusschen neemt de andere vrouw een tweede mand, 
die nu op dezelfde wijze zal gewasschen worden. Als de 
tweede mand gewasschen is, wordt de inhoud der eerste 
mand geledigd op een uitgespreid doek of zeil om verder te 
drogen. 7 

Zoo wordt de eene na de andere mand gewasschen, te 
verziipen gesteld, geledigd en de inhoud gedroogd. In één 
of in anderhalf uur is de tarwereeds zoover droog geworden, 
dat zij kan gezaaid worden. 


eo OE 


De Linhart’sche methode biedt voorzeker eenige voor- 
deelen aan tegenover de oude Kiihn’sche methode : 

1° De werking geschiedt vlug; alles is:in enkele uren 
afgeloopen. 

2° Zelfs voor groote hoeveelheden zaaigraan is het niet 
noodig veel kuipen te hebben. 

3° Ten gevolge van den korten duur van Saesrhian der 
vloeistof, lijdt de kiemkracht der tarwe minder. © Dit is 
vooral van belang voor graan, dat met de machine gedorscht 
is. } . 
4° Pe volgens de Linhart’sche methode behandelde 
tarwe neemt zeer weinig water op, droogt dientengevolge 
zeer snel en kan desnoods nog een tijd lang in hoopen 
bewaard worden, zonder gevaar voor inwendige verhitting. — 
Is de tarwe echter 14 tot 16 uur geweekt geworden, dan 
treedt veel gemakkelijker in de hoopen verhitting op, hetgeen — 
de kiembaarheid benadeelt. Alleen vlak uitbreiden en dik- 
wijls met een schop omkeeren kan, in voorkomend geval, 
dit nadeel verminderen of voorkomen. 

5° Komt de tarwe, die ten gevolge van het weeken 
gedurende 14-16 uren veel water opgenomen heeft, in een 
drogen grond, dan gaan de korrels aan het kiemen, blijven 
echter bij gebrek aan vochtigheid in hun groei ten achteren 
of verdrogen ten slotte, zoodat de jonge kiem gansch 
afsterft. | 


Proefnemingen- werden door v. TuBEUF gedaan met 
Bordeauxsche pap, waarin het zaaigraan uren lang (tot 
48 uren) geweekt werd. Op de kieming der korrels had die 
behandeling slechts een zeer onbeduidenden, nadeeligen 
invloed, terwijl zij tot voorkoming van brand afdoende 
schijnt te werken. Het aantal proefnemingen is echter voor 
't oogenblik nog te gering om daaruit gevolgtrekkingen te 
mogen afleiden. 


— 128 — 


De warm-water-methode van JENSEN bestaat in het 
dompelen van het zaaigraan in water, waarvan de tempera- 
tuur 54-56° bedraagt (1). De behandeling duurt 5 445 minu- 
ten. Vooral voor haver beveelt HoLLRuUNG de warm-water- 
methode aan. Spijtig genoeg is aan het warmen van groote 
hoeveelheden water, die gedurende eenigen tijd dezelfde tem- 
peratuur moeten behouden, veel bezwaar verbonden. 

Wij zullen hier echter volledigheidshalve de_heet- 
water-methode beschrijven, zooals die door MANSHOLT op 
grond van practische ondervinding, tegen gerstebrand warm 
wordt aanbevolen : 

Men dient te kunnen beschikken over een waterketel 
met een inhoud van 100 4 150 Liter, waarin het water voort- 
durend sterk gewarmd wordt en twee houten kuipen van 
150 4 200 Liter inhoud. Houten kuipen zijn boven ijzeren 
- vaten te verkiezen, omdat de eerste minder spoedig afkoelen. 
De beide kuipen worden tot ongeveer ~~ van hare hoogte 
met water a 54°C. gevuld ; om zich van den warmtegraad 
van het water te kunnen overtuigen, hangt of zwemt in ieder 
kuip een thermometer. Als de waterketel weder met water 
is gevuld en dit tot kookhitte is gebracht, kan met de behan- 
deling begonnen worden. 

Het zaaigraan moet vooraf 4 tot 6 uren geweekt zijn en 
daartoe kan het in niet te groote zakken in water gedompeld 
worden. — Het zaaigraan wordt nu in een mand gegoten, 
die nagenoeg + hectoliter bevat ; een tweede mand wordt 
eveneens gevuld en zoo in gereedheid gehouden. — De 
mand wordt in de eerste kuip eenmaal ondergedompeld, 
z00 wat ongeveer 2 43 minuten, d. w. z. zoo lang tot wan- 
neer het graan de temperatuur van het water bereikt heeft, 
hetgeen het geval is, wanneer dit tot 48 4 50° C. afgekoeld 


(1) Zie daarover ons eerste opstel. 


— 120 — 


is. — Dit aldus reeds vooraf verwarmde graan wordt nu 
3 maal, ieder maal gedurende één minuut, in de tweede kuip 
gedompeld. — Men dient niet al te angstvallig toe te zien 
of het water in de eerste kuip juist tot 54° C. verhit is ; 
het is zelfs verkieslijk dat de temperatuur een paar graden 
hooger zij, als de mand maar ineens goed ondergedompeld 
wordt. Het water is dan ver genoeg afgekoeld, dat het niet 
meer schaden kan en de gerst komt iets warmer in de tweede 
kuip. Ondertusschen heeft de tweede werkman er voor te 
zorgen, dat het water in het eerste vat weer tot op 54° C. 
wordt gebracht door bijvoeging van kokend water uit den 
ketel. — Ook het water in de tweede kuip wordt, nadat 
de mand eruit is genomen, weer op de vereischte tempera- 
tuur gebracht door bijvoeging van kokend water. Wan- 
neer de kuipen te vol worden en de ketel te ledig, wordt 
deze met het water uit de kuipen aangevuld. 

Is het zaaigraan behandeld, zooals hierboven beschreven 
wordt, dan wordt de mand recbtstreeks onder een pomp 
geplaatst en door koud water afgekoeld; vervolgens wordt 
het graan op een steenen of cementenvloer, beter in een 
koe- of paardenstal, uitgespreid. De vloer dient vooraf door 
een sterke zwavelzuur-koperoplossing ontsmet te zijn. — 
Na 10412 uur is het zaaigraan ver genoeg gedroogd om te 
kunnen gezaaid worden. — Wordt het dagelijks eens 
omgeroerd, dan kan het desnoods weken lang bewaard 
worden. 

MansHoLt gebruikt geen zuiver water, maar wel 
een zwavelzuur-koperoplossing a + °, om het bewa- 
ren van het zaaigraan, wanneer het niet onmiddellijk 
gezaaid wordt, te vergemakkelijken. Het aldus behandelde 
zaaigraan zou in den boden sneller kiemen, dan wanneer het 
droog gezaaid werd. 

Formalin of formaldehyde (eigenlijk een waterige 


we Oe 


oplossing, die 40 °/, formaldehyde bevat) is ook tot het ont- 
smetten van zaaigraan aanbevolen geworden en zelfs is de 

Dehne’sche ontsmettingsmachine vervaardigd om met for- 

maldehyde te werken. Bij het toestel wordt een 

vloeistof verkocht, die niets anders is dan de gewone forma- 

line of waarvan deze zelfstandigheid ten minste de basis 

vormt. — Het zaaigraan wordt, wanneer het door de 

machine gaat, bevochtigd door de ontsmettende vloeistof, 

blijft dan 6 tot 8 uur vochtig en met zakken bedekt liggen 

en gaat dan weder door het toestel, waarin men kalkmelk. 
enammoniakwater (1) gebracht heeft. _— D* Fauke acht de. 
nabehandeling met ammoniak (en ook met kalkmelk) over- 

bodig. .— Terloops diene gezeid dat de eigenlijke waarde. 
der vloeistof niet in overeenstemming is met den. prijs, 
waaraan zij wordt verkocht. 


Wat nu het gebruik van zwavellever aangaat, wij kun- 
nen volstaan met te verzenden naar een onzer vroegere 
opstellen. | 


* 


van TuBEUF heeft een aantal proeven genomen met ont- 
smetting door middel van formaldehyde-gas _ Er bestaan 
thans ontsmettings-lampen, waarin waterdamp en gasvor- 
mig formaldehyde ontwikkeld worden, hetgeen de bewer- 
king ten zeerste verlicht. — Tot voorkomen van brand 
bij. graangewassen, heeft deze methode echter geene vol- 


(1) Volgens Dr FaLkg, die het toestel zeer aanbeveelt, is de ont- 
smettende vloeistof niets anders dan formaline. Volgens Marpann bevat 
zij formaline en koperchloride; dit zou verklaren waarom bij de tweede 
bewerking kalkmelk en ammoniakwater worden gebezigd; dit om de 
nog aan de korrels klevende ror gene’ om het si fe need 
énschadelijk te maken. ; 


mt Thee 


doende, of liever zelfs ongunstige uitslagen opgeleverd, zoodat 
het de moeite niet zou loonen nog verdere pogingen in die 
richting te doen. — 


> * 


Over de weerstandskracht van verschillende varieteiten 
van een zelfde gewas tegenover sommige ziekten. 

Ken van de belangrijkste vragen voor den landbouw is 
het bekomen van verscheidenhedenen rassen van de verschil- 
lende gekweekte gewassen, die aan bepaalde ziekten volko- 
men weerstand kunnen bieden. — Dit ware natuurlijk het 
middel bij uitnemendheid om die plantenziekten te bestrijden. 
— In de laatste jaren is in die richting veel gedaan gewor- 
den; immers de ondervinding heeft geleerd welke varié- 
teiten in een bepaalde streek en onder zekere voorwaarden 
tegen een of andere ziekte bestand bleven. Men heeft zich 
zelfs toegelegd om dergelijke rassen te bekomen en te vere- 
delen door gepaste teeltkeus; voor de aardappels b. v. ziin 
thans reeds eenige verscheidenheden bekend, die zeer weer- 
standskrachtig zijn. — Maar van een anderen kant heeftmen 
eveneens ondervonden, dat soorten of variéteiten, die in eene 
streek of in een bepaald jaar, voor besmetting verschoond 
bleven, in een ander gewest of in een volgend jaar, aan de 
ziekte wel leden, terwijl sommige rassen zoo wat overal en 
altijd aangetast worden. Het zou er dus op aankomen de 
reeds eenigszins weerstandskrachtige variéteiten z66 te 
veredelen, dat zij onder verschillende weersgesteldheden 
onbesmet blijven. Dit is echter eene zeer lastige vraag, 
omdat wij tot nog toe niet met eenige zekerheid weten, wat 
de eene soort eenige grootere weerstandskracht boven een 
andere geeft. Voor sommige gewassen kunnen wij het 
echter eenigszins gissen. Zoo b. v. kan voor den brand 
reeds een en ander medegedeeld worden. | 


- 132 — 


Hoogst waarschijnlijk is de oorzaak van het onderscheid 
in weerstandskracht yan verschillende graansoorten tegen- 
over brandzwammen te zoeken in het tijdstip en de snelheid 
der kieming, in het spoedige uitgroeien en harder worden 
van de weefsels, in een woord, in het min of meer vroeg 
bereiken van den toestand, waarin de plant niet meer kan 
besmet worden. | : 

Bij haver ligt de vereischte temperatuur voor de 
kieming van de graankorrels en van die van de haverbrand- 
sporen nog al wat vanelkander. Bij gunstige temperatuur 
kiemt de haverbrand reeds denzelfden dag. De haver zal 
alleen dan de brandbesmetting ontgaan, wanneer de warmte, 
die voor de kieming van de haverkorrels voldoende is, doch 
voor de brandsporen te gering is, verscheiden dagen aan- 
houdt tot de sterk geworden kiemplant den brand niet meer 
te vreezen heeft. : 

Bij de tarwe zijn de omstandigheden eenigszins anders. 
De tarwebrand kiemt, bij gepaste temperatuur, eerst na 
eenige dagen. Het is dus gemakkelijker de tarwe aan de 
besmetting te onttrekken, wanneer zij zeer spoedig kiemt. 
Echter dient gezeid te worden dat wij nog niet nauwkeurig 
weten hoe lang eene tarwekiemplant besmetbaar blijft; dit 
zou door zorgvuldige proefnemingen dienen uitgemaakt te 
worden, maar in ieder geval mag aangenomen worden, dat 
bij een gunstig verloop van de kieming, de tarwe veel kans 
heeft ver en sterk genoeg ontwikkeld te zijn, (op hetoogenblik 
dat de brandsporen gekiemd zijn en dus de besmetting zouden 
kunnen mededeelen) om deze niet meer te moeten vreezen. 

De eene tarwesoort onderscheidt zich van de andere 
door het temperatuurminimum harer kieming of door hare 
groeikracht; zoo zal de eene soort bij een lagere temperatuur 
kiemen dan een andere; aldus kan de groei sneller zijn bij 
een soort en minder snel bij een andere. Soorten die reeds, 


— 133 — 


bij betrekkelijk lage temperatuur kiemen en waarvan de 
eerste groei ras geschiedt, zullen ongetwijfeld van den brand 
weinig te lijden hebben, al zal men ook waarschij nlijk wel niet 
erin gelukken een yolstrekt brandvrije soort (variéteit) te 
winnen, omdat van den eenen kant in dezelfde variéteit alle 
korrels toch niet altijd juist even ras zullen kiemen, — som- 
migen zullen daarentegen wel wat achterlijk blijven, — 
en omdat van een anderen kant de brandsporen eveneens 
onderlinge verschillen vertoonen, in den duur der kieming 
en in den vereischten warmtegraad: dat zelfs in de meest 
brandvrije soorten nu en dan brandzieke planten voorkomen 
is dus geen onverwacht verschijnsel; is dit het geval, dan 
zullen juist die sporen, die het best aangepast zijn voor de 
bepaalde graansoorten, zich in het vervolg met deze. ver- 
_ Menigvuldigen kunnen. Daarom dient de voorbehoedende 
behandeling van het zaaigraan steeds aanbevolen te worden, 
zoolang men niet verzekerd is volstrekt brandvrije variétei- 
ten verkregen te hebben. 

Hoe groot het verschil in vatbaarheid voor brand is bij 
verscheiden tarwesoorten blijkt uit de volgende -— 
neming : 


Ongeveer 4000 korrels van iéeder der hieronder 
genoemde variéteiten werden lichtjes ‘bevochtigd, “met 
4 gram steenbrahdsporen gemengd en vervolgens gezaaid, 
natuurlijk onder zooveel mogelijk gelijke voorwaarden, 
wat ruimte, zaaiwijze, bemesting, enz, SeneEer- Ziehier © 
nu de bekomen uitslagen : | 


Variéteiten *lp brandige °/, brandige 
planten aren, 
Amerikaansche Ohio-tarwe 0.73 0.70 
Ontario-tarwe 0,53 £13 


— 134 — 


Green Mountain-tarwe 25 24 
Gewone witte tarwe (Berlijn) 314 ro} | 
‘Schlanstedter-tarwe | 34 30 
Bordeauxsche-tarwe CO OS 37 
‘Noé-tarwe A 40 
Chinon-tarwe i ae 
Strubes-Grannen-tarwe 58 60 


(Het ten honderd voor de laatste zeven soorten is in afgeronde 
getallen uitgedrukt). 
* 


* *& 

Bij de kieming der steenbrandsporen ontstaan eerst 
vrij korte kiembuizen (promycelium), die weldra kleine 
sporen, conidién of sporidién, vormen (1). BREFELD neemt 
aan, dat de steenbrandsporen in den grond aldus kiemen en 
aan de bodemopperviakte hare sporidién vormen, die dan 
_ door den wind zouden verbreid worden en op die wijze een 
middel tot verspreiding van den brand zouden uitmaken. 
— De proefnemingen van von TUBEUF schijnen echter wel 
te bewijzen dat aan een dergelijke verspreiding van den 
tarwebrand door sporidién niet veel belang dient gehecht te 
worden; hij kon geen besmetting waarnemen van het een 
bed of perceel tot het nevensliggend bed. 

ooq OD. andere yraag, die nog veel belangrijker is, betreft 
het mogelijke gevaar voor brandverspreiding, dat het gebruik 
van, yerschen stalmest zou kunnen opleveren. BREFELD vond 
immers bij zijne kunstmatige culturen van brandzwammen, 
dat deze in voedseloplossingen zoo lang conidién vormen, tot 
al de voedingstoffen verbruikt zijn en dat bij vernieuwing 
van het voedsel de conidién zich zonder ophouden verder 
vermenigvuldigen. Brandzwammen gedijen nu in allerlei 


(1) Zie figuur 2, bladzijde 124, 


— 135 — 


voedseloplossingen en 0. a. ook in gesterisileerden stalmest. 
Brefeld vond op welbemeste plaatsen bijzonder veel brandige 
planten. 

Brefeld neemt aan, dat die brandsporen met het voeder 
in den mest en met den mest op het veld komen. Ziehier 
hoe hij zich de zaak in werkelijkheid voorstelt : 

« De bransporen der zwammen, die brandziekte bij 
onze gekweekte gewassen te voorschijn roepen, worden 
samen met deze, in het voeder, gegeten. De sporen komen 
aldus in het dierlijk lichaam, waar zij met het oog op hare 
kieming een gunstigen invloed ondergaan, en geraken langs 
gansch natuurlijken weg in den mest, dus juist in een 
midden, dat voor hare ontwikkeling uiterst gunstig is. 
Zoodra de mest voldoende vochtig ligt, hetgeen in de meeste 
stallen gewoonlijk het geval is, grijpt om zoo te zeggen de 
kieming der sporen onmiddellijk plaats en wel onder den 
vorm van gistzwamvormige conidién (door afsnoering) 
of onder dien van sporidién op het promycelium van T%lletia 
Caries (steenbrand). De mest wordt, rijk voorzien van 
kiemen der brandzwammen, op het land gebracht en er. is 
niets natuurlijker dan dat de massa’s in den mest voorhanden 
kiemen met het kiemende zaad in aanraking komen, dat de » 
kiemen tot draden uitgroeien en in het zaad dringen en dat 
aldus de brand door den verschen stalmest rijkelijk verspreid 
wordt. En juist is die versche stalmest aan besmettende 
kiemen der brandzwammen buitengewoon rijk, wanneer de 
dieren de brandsporen gegeten hebben of zelfs wanneer 
alleen stroo van brandend graan als leger voor de dieren 
is gebruikt geworden en van dien mest gaat de besmetting 
van het graangewas uit. — Hiermede is het wetenschap- 
pelijik nauwkeurig bewijs geleverd van de_ natuurlijke 
verspreiding der verschillende soorten brand door den 
verschen stalmest, zooals zij steeds door de praktische land- 
bouwers voorzien was geworden.. 


— 136 — 


« En in gansch volkomen overeenstemming met deze 
eerste ervaring, staat ook de tweede regel, die de ervaring 
heeft ingegeven, n. 1. dat men den brand beperkt, wanneer 
men den mest laat oud worden, eer men hem op den akker 
gebruikt. In dit geval sterven in den loop van den tijd de 
rijkelijk vermeerderde sporidién in den mest af, de mest zelf 
is vooraf ontbonden in zijne voedende stoffen door de ontwik- 
keling der brandzwamkiemen en voor deze niet langer 
geschikt gebleven, zoodat de brandsporen die zich reeds op 
het veld zouden bevinden, in den ouden mest geen midden 
meer vinden tot hare ontwikkeling. — 

« In ouden mest is aldus geen gevaar voor de versprei- 
ding der brandziekten en het kan als een voorbehoedmiddel 
tegen deze aanbevolen worden het land slechts met ouden 
stalmest te bemesten. 

_-« Voor een meer bizondere beoordeeling is nu verder 
de ervaring betreffende den duur van het kiemvermogen der 
sporidién en der brandsporen van groot belang. Mijne 
onderzoekingen in deze richting hebben bewezen, dat de 
sporidién reeds na 3 of 4 maanden hare kiemkracht verlie- 
zen. Daarentegen behouden droog bewaarde brandsporen 8° 
tot 10 jaar lang hare kiemkracht. Daar zij echter in de 
natuur niet droog liggen en waarschijnlijk vroeger kiemen, 
zoo zullen zij sterven, zoodra de kieming afgeloopen is en de 
sporidién de waardplanten niet kunnen bereiken. 

« Het is waarschijnlijk dat de brandsporen zich in 
humusrijken bodem op dezelfde wijze ontwikkelen alsin mest 
en dat ook in natte jaren de natuurlijk verspreide brand- 
sporen op humusrijken grond hare kiemen rijk vermenigvul- 
digen. In volle overeenstemming hiermede staat de oud- 
bekendeervaring, dat een vochtig gelegen humusrijke bodem 

en natte jaren de ontwikkeling van brand in de hand wer- 
ken. Deze soort van verspreiding der ziekte zal wel is waar 


— 137 — 


nagenoeg onafhankelijk van de bemesting geschieden, maar 
nochtans onrechtstreeks in verband staan met de bemesting 
en deverspreiding der brandziekten door den mest, daar juist 
die sporen op het land worden gebracht, die ten gevolge 
van de besmetting van het graan door den stalmest gevormd 
zijn. 

« Daarom kan het niet onwaarschijnlijk geacht worden 
dat men bij voorzichtige bemesting met ouden en door den 
ouderdom zwamvrij geworden mest, de verspreiding der 
brandzwammeu kan beperken en dat dan, wanneer op deze 
wijze weinig of geene brandsporen op het land meer gebracht 
worden, ook natte jaren geene grooter schade meer teweeg 
brengen. » 

Hierop doet von TuBEUF opmerken dat dit alles noch- 
thans niet bewijst dat de brand met den mest verspreid 
wordt; zijne sporen konden ook in den grond aanwezig zijn 
of aan de graankorrels kleven. Het zou ook kunnen zijn 
datde bemeste planten voor brandbesmetting en voor verdere 
brandontwikkeling meer voorbeschikt zijn als de onbemeste; 
immers dergelijike waarnemingen werden ook meermalen 
gedaan bij sterke stikstofbemestingen. Van een anderen 
kant is het algemeen bekend, dat deze den duur van het 
eroeitijdperk verlengen, terwijl b. v. sterke phosphorbemes- 
tingdien duur vermindert. Er is dus niets onwaarschijnlijks 
in de onderstelling, dat ook de bemesting de plant meer of 
min ontvankelijk kan maken van bepaalde ziekten. 

Om de nauwkeurigheid van Brefeld’s onderstellingen 
na te gaan en verschillende andere vragen op te lossen, die 
daarmede in verband staan heeft v. Tubeuf een aantal 
proefnemingen gedaan, waarvan wij hier de_uitlagen 
samenvatten : 


Hoe lang blijft de besmettende kracht van den 
steenbrand der tarwe in den grond behouden? 


— 138 — 


Wanneer men in een laboratorium brandsporen droog 
bewaart, vertoonen zij na de overwintering haar hoogste 
kiemkracht. Daarna neemt zij langzamerhand af, maar 
toch blijft zij, voor een gedeelte der sporen althans, nog 
jaren lang voortbestaan. De sporen doen hierhij denken 
aan de zaden van sommige hoogere planten, die vaak na 
vele jaren hare kiemkracht nog geheel of cedeeltelijk 
bewaard hebben. Ook in de vrije natuur ziet men, dat van 
zaden eener plant een aantal vrij spoedig kiemen, terwijl 
andere zaden derzelfde plant jarenlang blijven rusten. Dit 
is niet alleen het geval met hardschalige zaden, zooals bij 
vele vlinderbloemigen en bij vele onkruiden, maar ook bij 
weekere zaden, zooals b. v. van den berk. (1) — Voor 
verschillende brandsoorten had BREFELD trouwens reeds 
vroeger bewezen dat zij eerst na een één- of meerjarige rust 
in den bodem kiemen. 


‘Daarenboven kon men aannemen dat door de vermenig- 
vuldiging der uit de sporen ontstane conidién of door 
myceliumdraden, die saprophytisch zouden leven, de besmet- 
ting jarenlang zou kunnen voortgezet worden. Hierop geeft 
de volgende proefneming antwoord. 


Een bed was het voorgaande jaar met 4000 graankor- 
rels en 1 gram brandsporenpoeder bezaaid geworden. Het 
had 1395 brandzieke planten (1696 brandige aren) gedra- 
gen. — Dit bed was dus uitstekend geschikt tot het nemen 
eener proef. Het werd nu bezaaid met tarwe, die vooraf 
ontsmet was geworden. — Bij den oogst vond men 


(1) Reeds vroeger werd door y. Tupgur bewezen dat bij Ulmus 
(olm of ijp) het grootste gedeelte der zaden kiemt onmiddellijk na het 
rijp worden, terwijl het ander gedeelte blijft rusten tot de volgende 
lente; van zaden van Betula lenta (Berk) kwamen in een bed jaren ach- 
tereen eenige zaden op; enz. 


— 139 — 


2,733 planten met 4,156 gezonde aren, zonder één geval van 
brand. ™ ap 

Twee perceelen tarwe, die lagen naast een bed, dat het 
jaar te voren eveneens besmet was geworden met 1 gram 
brandsporenpoeder en 1,132 brandzieke planten (met 
1,418 brandige aren) had gedragen, bleven eveneens volko- 
men vrij van brand. 

Het schijnt dus wel dat in de natuur de besmetting 
niet voortgezet wordt door overjarige sporen, die in den 
bodem zouden aanwezig zijn, of door conidién of door 
myceliumdraden, die er saprphytisch zcuden woekeren, 
maar wel door de sporen, die met het graan toevallig op 
den akker worden gebracht. 


V oedingsproefnemingen met brandzwam- 
men (4). 

Een duif ontving gedurende 8 dagen niets anders dan 
zuivere tarwe die, eenigszins bevochtigd, in brandsporen- 
poeder was omgeroerd, tot zij heel en al zwart was. De 
duif at het mengsel zondertegenzin en zonder eenig ongemak; 
in.de uitwerpselen waren ontelbare massa’s sporen, maar 
von Tubeuf kon ze niet meer doen kiemen. 

Ken rund ontving ineens 10 gram brandsporenpoeder in 
zijn voeder, zonder nadeel; bij herhaling had het een weinig 
buikloop: de frisch opgevangen uitwerpselen bevatten ontel- 
bare sporen, die echter, in water verdund, niet meer tot kie- 
men kwamen. 

Met 10 pond zuivere uitwerpselen vol brandsporen werd 
nu de volgende practische proefneming gedaan ' 

Ken bed van 5 meter lang op 2 breed, dat yroeger niet 


(1) Zie ook J. Rirzema Bos. Een en ander over de vermeende vergif- 
tigheid van brand-, roest- en zwartsawammen. Tijdschr. o. Planten- 
ziekten, 6¢ Jaarg. 1900, bladz. 159-169, 


— 140 — 


besmet was geweest en nog geene tarwe had gedragen en dus 
als nog volkomen onbesmet kon beschouwd worden, werd 
bezaaid met reine roode Galicische tarwe, die vooraf met 
de runduitwerpselen en met zand vermengd was geweest 
— De yoorwaarden tot besmetting der tarwe waren hier 
dus buitengewoon gunstig : de sporen hadden den darm yan 
een dier doorloopen; zij waren buitengewoon talrijk en zij 
beyonden zich in verschen mest. Welnu, de oogst was 
volkomen brandvrij. 

Deze proefneming werd een yolgend jaar herhaald, 
met denzelfden uitslag. 
| Voor stuifbrand van tarwe en haverbrand it a ook 
gansch overeenstemmende uitkomsten verkregen. 

Wat meer is, de mest schijnt zelfs, althans in verschen 
toestand, nadeelig te werken. Het gelukte aan von Tubeuf 
in bepaalde omstandigheden, enkele sporen (op duizenden) 
tot kiemen te brengen, wanneer eerst de uitwerpselen, waarin 
zi) voorkwamen, zeer zorvuldig verwijderd waren door uit- 
- -wasschen met veel water. 

Trouwens uit nauwkeurige proefnemingen is eveneens 
gebleken, dat de inwendige temperatuur van het dier vol- 
strekt geen gunstige voorwaarde tot. bespoediging der kie- 
ming mag geheeten worden Wanneer de temperatuur 
boven 3o° C stijgt, wordt daarentegen de kieming vertraagd 
of tegengehouden. 

Het gevaar van besmetting door den mest en door de 
erin bevatte sporen, die het darmkanaal van een dier door- 
loopen hebben, is dus in ieder geval uiterst gering, yooral in 
vergelijking met het gevaar dat in ongereinigd zaaigraan 
schuilt. 

von TUBEUF geeft ook een lang, hoewel niet volledig 
overzicht over proefnemingen en waarnemingen betreffende 
het voorkomen van brandsporen in het voeder en het ver- 


— 141 — 


meende daaraan verbonden gevaar yoor de gezondheid van 
huis- en anderen dieren (paarden, runders, geiten, schapen, 
varkens, konijnen, muizen, ganzen, hoenders, duiven, enz.). 
Daaruit blijkt dat in de overgroote meerderheid der gevallen 
niet het minste nadeel daaruit voortvloeide. (Zie hierover 
het hooger aangehaalde opstel van RirzeMa Bos.) 

Tot slot nog deze waarneming : Wanneer brandsporen 
aan dieren worden vervoederd vond men bij het paard de 
eerste sporen in uitwerpselen na 20 uur en bij het rund na 
12 uur; na nog 12 uur werden geen sporen meer aange- 
troffen. 


Over de proefnemingen van von TuBECF betreffende 
het kiemen van brandsporen op verschillende voe- 
dindgsbodems zullen wij hier, om dit opstel niet al te lang 
te maken, niet verder ingaan; wij zullen eveneens zeer bondig 
zijn over den invloed van lage temperaturen op de 
kiemkracht der sporen. Bij eefi warmtegraad, die 
afwisselde van 5 tot 14° C kiemde de tarwe zeer langzaam, 
terwijl de kieming der bransporen een paar dagen na die 
der tarwe aanving. Door temperaturen van 0° C tot — 20° C 
werd het kiemen der sporen wel belet, maar deze werden 
niet gedood; wanneer de temperatuur hooger klom, greep 
de kieming normaal plaats, soms echter met eenige vertra- 
ging, b. v. na 6 tot 10 dagen in plaats van na 4 dagen. 
— Door de winterkoude zullen dus de Recon niet- 
vernietigd worden. 


G. STAEs. 


— 142 — 


FEN ZIENTE DER SERINGEN, VERODRZAAKT DOOR BOTRYTIS | 
Fa VULGARIS: FR. 


(Plaat 1). 


Verschillende zwamsoorten van. het geslacht Botrytis 
zijn gevaarlijke plantenparasieten. De. twee, welke het 
meest voorkomen, zijn. Botrytis vulgaris, Fr. en Botrytis 
cinerea Pers., twee onderling zeer nauw. verwante soorten, 
die zelfs in zoo veel opzichten. overeenkomen en 200 geringe 
onderlinge ver schillen vertoonen, dat het de vraag is, of zij 
niet beide slechts vormen van dezelfde soort zijn. 

Vooral inde kassen -ziet men Botrytis cinerea vaak 
optreden op allerlei, planten,, van, welke -b. v. Primula 
sinensis, Adianthum-soorten, Begonia, Pelargonium vaak 
zeer te lijden hebben, terwijl. ook in de. druivenkassen. niet 
zelden de druiven aangetast worden, somtijds reeds wanneer 
zij nog, geheel onrijp, een andermaal wanneer de vruchten 
bijna rijp zijn. aha | 

Ook bij cultuur. Sihan, de basih vertoont zich ii 
zwam_soms als. een schadelijke: parasiet. Bij voorkeur 
worden verschillende vruchten aangetast. (pruimen, moer- 
beien, druiven), .maar somtijds vestigt zij zich ook op 
jonge takken of op bladeren. (Botrytis. Douglasii, die 
op jonge spruiten van verschillende Coniferen parasiteert(‘), 
is waarschijniijk identiek met Botrytis cinerea.) 

In den loop van dezen zomer waren, wij in de gelegen- 
heid een ziekte der seringen-bladeren waar te nemen, veroor- 
zaakt door een Botrytis-soort, welke Prof. Oudemans voor 
ons determineerde als Botrytis vulgaris Fr. 

Zooals uit nevensgaande photographie Dlijkt, zijn de 


(1) Zie het opstel van Prof. Ritzema Bos in Jaargang III van dit 
Tijdschrift. 


TIJDSCHR : O. PLANTENZ. 19)2. Prd: 


— 143 — 


ziekteverschijnselen zeer karakteristiek. De ziekte begint 
steeds aan den top van het blad en schrijdt van daar naar 
omlaag, zoodat het blad van den top af afsterft en uitdroogt. 
In het oog vallend zijn hierbij de concentrische kringen en 
plooien, die het afgestorven gedeelte vertoont en die er waar- 
schijnlijk op wijzen, dat de doodende werking zich niet vol- 
komen geleidelijk maar min of meer schoksgewijs over het 
blad heeft uitgestrekt. 

Slechts één varieteit scheen door deze ziekte aangetast 
te worden, Madame Lemoine. Op de kweekerij, van welke 
wij de aangetaste bladeren ontvingen, vertoonden zeer vele 
exemplaren van deze variéteit de ziekte, terwijl zij zich bij 
geen enkel exemplaar van eenige andere variéteit voordeed, 
en op de naburige kweekerijen was het evenzoo gesteld. © 
Welke de reden hiervan is, is voorloopig niet te zeggen; 
omtrent de feitelijke oorzaken van het verschil in vatbaar- 
heid voor bepaalde infectieziekten is nog ongeveer niets 
bekend. Maar wel schijnt het, dat de zeer vochtige weers- 
gesteldheid van den nazomer de hier beschreven ziekte in 
dubbelen zin in de hand gewerkt heeft: ten eerste door 
gunstige levenscondities voor de zwam tescheppen, want alle 
zwammen en vooral de Botrytis-soorten houden van voch- 
tigheid, en vervolgens door ongunstig te werken op het 
leven van de seringen en daardoor hun vatbaarheid voor 
deze ziekte te verhoogen ; en aangezien de variéteit Madame 
Lemoine, naar onze inzender ons mededeelde, behoort tot 
diegene, welke zeer slecht groote vochtigheid en donker 
weer verdragen, is het eenigszins te begrijpen, dat deze 
variéteit ook het eerste bezweek voor den aanval van de 
Botrytis. 


Amsterdam, 15 October. C.-J.-J. vaN HALL. 


ot LAE 


HET « SPAANSCH GROEN » (ANAGALLIS ARVENSIS), EEN ONKRUID, 
GEVAARLIJK VOOR DE TEELT VAN GEWASSEN, DIE AANGETAST 
WORDEN DOOR HET STENGELAALTJE (TYLENCHUS DEVASTATRIX) 


DOOR 


D' Cc. J.J. Van Hall, assistent aan het phytopathologisch laboratorium 
« Willie Commelin Scholten » en 


M. W. V. van Bijlevelt, Jandbouwconsulent voor Goedereede en 
: Overflakkee. 


Sedert vele jaren is het stengelaaltje (Tylenehus devas- 
tatrix) (1) bekend als een lastige en moeielijk te verdrijven 
vijand van verschillende cultuurgewassen. In de bloem- 
bollenstreek is het « ringziek » een kwaal, die jaarlijks 
vele hyacinthenplanten te gronde richt, in verschillende 
streken is de « reup » in de klaver, de boekweit, de rogge 
en in den laatsten tijd ook in de haver maar al te goed 
bekend en in alle streken, waar uienteelt gedreven wordt, 
komt de « kroefziekte » voor (in Noord-Holland meestal 
« bolbroek » of « mop » genoemd). Ui, hyacinth, rogge, 
klaver, boekweit en haver zijn in ons land de gewassen, die 
het meest te lijden hebben van het stengelaaltje, maar ook 
andere gewassen worden somtijds aangetast. Aardappelen 
vertoonen niet zelden de « aaltjesziekte » en ook in lucerne, 
in erwten en boonen, in enkele Phlox-, Anjelier-, Scilla- en 
Narcis-soorten werd de ziekte waargenomen. 


(1) Zie over de ziekten, die door dezen parasiet veroorzaakt 
worden, het boekje van Prof. Ritzema Bos « Ziekten en Beschadi- 
gingen der Landbouwgewassen » Deel II. Niet te verwarren met het 
stengelaaltje is het bietenaaltje (Heterodera Schachtii). Waar wij in 
dit opstel over « aaltjesziekte » spreken, is steeds de ziekte veroor- 
zaakt door ’t stengelaaltje bedoeld. 


— 145 — 


Van alle gewassen vertoont de ui de grootste vatbaar- 
heid voor de aaltjesziekte en vooral op de Zeeuwsche en 
Zuid-Hollandsche eilanden, waar de uienteelt op groote 
schaal gedreven wordt, is de kroefziekte eene ware plaag. 
Het is dan ook te begrijpen, dat de landbouwers aldaar 
meer dan elders hun aandacht op deze kwaal gevestigd 
hebben. : 

In den loop van den zomer van dit jaar (einde Juli) 
deelde een landbouwer uit Sommelsdijk, T. Buurveld, 
ons mee, dat hij aan het « Spaansch groen », dat op een 
akker groeide, dadelijk kon zien, of het land wel of niet 
« kroefde », m. a. w. of de uien op dit land al of nist aan 
kroefziekte zouden lijden. Wanneer n. 1. de stengels der 
plantjes kort en aan den voet aangezwollen waren en in 
sterke mate zijscheuten vormden (« de plantjes in het hart 
bossig waren »), dan was dit een bewijs, dat het land 
« kroefde ». Hij bracht ons tevens een paar plantjes mee, 
die deze verschijnselen vertoonden. 

Het onderzoek toonde ons, dat de landbouwer volko- 
men gelijk had. Reeds de uitwendige verschijnselen — de 
sterke opzwelling der stengelvoeten, de abnormale draaiingen 
van sommige stengels, de sterke uitstoeling — wezen op 
aaltjesziekte en uit het microscopisch onderzoek bleek, dat 
dé planten inwendig wemelden van aaltjes. Nevensgaande 
figuur geeft een afbeelding van een van de plantjes. 

Toen wij nader gingen informeeren, of meer landbou- 
wers op Goeree en Overflakkee met dit feit bekend waren, 
kwam het uit, dat dit inderdaad bij sommige het geval was en 
dat zij het als een verdacht teeken beschouwden, wanneer 
het Spaansch groen een voorkomen had als hierboven 
beschreven en in de filguur afgebeeld is. Wel is waar 
houden zij hier weinig rekening mee en wordt het dik- 
wijls maar eens gewaagd om toch uien te zaaien op zulk 


ee 


land. . De nadeelige gevolgen hiervan ondervond echter dit 
jaar bovengenoemde Buurveld, toen zijn uien op zulk ver- 
dacht land geheel « wegkroefden ». 

Het Spaansch groen is namelijk op Goeree en Over- 
flakkee een van de meest voorkomende onkruiden, dat 
nagenoeg op geen akker ontbreekt, al komt het op de- 
lichte gronden ook talrijker voor dan op de zwaardere. 

De groote vrees, die de landbouwer voor deze ziekte 
koestert, is vooral gelegen in de omstandigheid, dat zij zoo 
uiterst moeilijk te verdrijven is. Het gaat n. 1. met de 
aaltjes niet als met veel parasitische zwammen, die het eene 
jaar sterk optreden en het volgend jaar niet of nauwelijks te 
bespeuren zijn, —- waar eenmaal het stengelaaltje op een 
bepaalde plek van den akker is opgetreden, daar kan men 
zeker zijn, dat telkens als op die plaats een gewas geteeld 
wordt, dat vatbaar is voor het stengelaaltje, de ziekte zich 
ook vertoonen zal. Alleen door vele jaren achtereen 
gewassen te telen, die niet door Tylenchus devastatrix wor- 
den aangetast en aldus te zorgen, dat de parasiet geen voedsel 
vinden kan, is het soms mogelijk van de aaltjes verlost te 
worden. : 

Waar echter ook dit middel geen doel treft, daar staan 
wij machteloos tegenover onzen vijand. _ En dit is helaas niet 
zélden het geval, want het is zeer moeilijk te zorgen, dat 
gedurende een aantal jaren op een akker geen plant groeit, 
_ die den aaltjes tot voedsel verstrekken kan; het stengelaaltje 
is n.1l. niet kieskeurig en wanneer hem niet een van zijn 
lievelings-planten ter beschikking staat, vergenoegt hij zich 
met allerlei andere gewassen. . 

Dit bleekt o. a. uit een indertijd door Prof. Ritzema Bos 
ingesteld onderzoek van een aantal verschillende onkrui- 
den, gegroeid op een met aaltjes besmetten bodem. Het 
kwam hierbij uit, dat de parasieten zich in vele van deze 


— 47 — 


onkruiden genesteld hadden, doch wel-is-waar meestal in 
zoo gering aantal, dat de meeste dezer onkruiden, b. v. het 
« madeliefje » (Bellis perennis), het « herderstaschje » (Cap- 
sella Bursa pastoris), de « boterbloem » (Ranunculus acer), 
niet als geschikte voedsterplanten voor den parasiet konden 
beschouwd worden. Slechts enkeleé onkruidsoorten bevatten 
een groot aantal aaltjes en vertoonden overeenkomstig 
hiermee ook duidelijke uitwendige ziekteverschijnselen. Dit 
waren een drietal wilde grassen, n. |. het « eenjarig beemd- 
eras » (Poa annua), het « wollegras » (Holcus lanatus* en 
het « reukgras » (Anthoxanthum odoratum), die alle de 
typische verschijnselen van « reup » vertoonden, en een 
paar wilde uiensoorten, n. |. het « wijngaardlook » of de 
« wilde ui » (Allium vineale) en het « graslook » of « snij- 
look » (Allium Schoenoprasum), die sterk « kroefziek » 
waren. | 

Het is daarom niet onverklaarbaar, dat een bodem, die 
eertijds door aaltjes besmet was, vele jaren later nog steeds 
besmet blijkt, ondanks het feit, dat in al dien tijd gewassen 
geteeld werden, die niet vatbaar voor de ziekte waren. 
Het is immers mogelijk, dat de aaltjes gedurende die 
jaren geleefd hebben in een van genoemde onkruiden en 
zich zoo hebben weten te voeden en voort te planten, al 
hadden zij ook geen geschikte cultuurgewassen ter beschik- 
king. Vooral de drie grassoorten kunnen in vele van der- 
gelijke gevallen den parasieten tot voedsel en woonplaats 
verstrekt hebben, aangezien zij alle drie tot de zeer gewone 
onkruiden behooren; de wilde uiensoorten komen, als 
minder algemeen voorkomend, hiertoe ook minder in aan- 
merking. 

Toch is, zoover bekend, in de vrije natuur nog nooit 
een van deze onkruiden aangetroffen, die aan aaltjesziekte 
leed en nog veel minder ooit geconstateerd, dat op een 


— 148 — 


besmet veld de daar groeiende exemplaren van « reukgras », 
« eenjarig beemdgras », « wollegras » of « wilde ui » vrij 
algemeen door aaltjes waren aangetast. Daarom blijft het 
ook nog steeds de vraag, of werkelijk het voorkomen van 
deze gewassen mag beschouwd worden als de oorzaak van 
het feit, dat een door aaltjes besmette grond jaren lang 
besmet kan blijven ondanks een rationeele wisselcultuur. 

In den loop van dezen zomer waren wij echter in de 
gelegenheid op te merken, dat een ander, eveneens zeer veel 
voorkomend onkruid, n 1. het « Spaansch groen » (Anagal- 
lis arvensis) zonder twijfel wel als zoodanig moet beschouwd 
worden. 

Dat de vatbaarheid van Anagallis arvensis voor aal- 
tjesziekte groot is en de parasieten zich dus niet alleen wan- 
-neer zij door den nood gedrongen worden er zich, bij gebrek 
aan. beter, in vestigen, maar integendeel er welig in tieren, 
mag blijken uit het feit, dat op « kroefzieke » plaatsen de 
daar groeiende Anagallis-plantjes vrij algemeen zijn aange- 
tast. 

Is dus het algemeen voorkomen van het « Spaansch 
groen » op Goeree en Overflakkee de oorzaak, dat aldaar 
een stuk land, dat eenmaal met het stengelaaltje besmet is, 
zoo lastig weer vrij te krijgen is van die vijanden en zelfs 
naar de meening der landbouwers voor uienteelt voortaan 
niet meer te gebruiken is? Waarschijnlijk wel; althans zal 
het feit, dat dit onkruid een geschikte voedsterplant voor 
Tylenchus devastatria is, er zeker toe bijdragen. Wellicht 
echter zijn er nog andere onkruiden, die eveneens groote 
vatbaarheid voor de kroefziekte vertoonen en die dus ook 
meewerken om de aaltjes in het land te houden. 

De practische gevolgtrekking uit onze waarnemingen 
zou natuurlijk deze zijn, dat de landbouwers zorgen moeten 
hun land vrij te houden van Spaansch groen. Wij zijn er 


TIJDSCR. 0. PLANTENY. 1902. 


Pi. ik 


— 149 — 


ons echter wel van bewust, dat het voor de landbouwers niet 
gemakkelijk is, dezen raad op te volgen en dat dit onkruid 
lastig te verdrijven is. Toch moge onze waarneming een 
bewijs zijn, dat het ook met het oog op de aaltjesziekte 
wenschelijk is, het akkerland zooverl! mogelijk vrij te houden 
van onkruid. 


Amsterdam 


_ $< October 1902;°>° - 
Sommelsdijk™ ISG 


Werklaring der Plaat II. 

Een plantje van het « Spaansch groen'» (Anagallis arvensis) dat 
door het stengelaaltje is aangetast en tengevolge hiervan een groot 
aantal zijscheuten gevormd ‘heeft: « bossig in het hart is »). De basis 
der stengels is hier en daar sterk opgezwollen. In de teekening zijn 
de meeste bloeistengels weggelaten. 7 


PERESCHURFT EN HARE BESTRUDIN. 


(Piaat TII en IV. ) 


Schurft kan tegenwoordig welde cevaarlijkste en meest 
algemeene ziekte der pereboomen genoemd worden, althans in 
Nederland. | Zij tast zoowel de bladeren: als de jonge twij- 
gen en de vruchten aan, en vestigt zich evenzeer OD. de 2 jonge 
als op de oudere vruchten. 

De bladeren, welke er door warden aangetast, vertoo- 
nen — ’t meest aan den bovenkant, maar ook wel op de, 
benedenzijde — eigenaardige, fluweelachtig of wollig. 
uitziende zwarte vlekken, die eerst klein zijn (fig. 1) en zich 
langzamerhand .uitbreiden, ook langzamerhand scherper 
omgrensd worden, en dan vaak verschillende uitloopers 
vertoonen, zoodat zij meer of min stervormig van omtrek 
worden. Wanneer de bladeren worden aangetast vd0r 2ij 

10 


— 150 — 


volgroeid. zijn, dan groeien de zieke plekken weinig meer, 
terwijl de andere deelen van ‘t blad nog wel’ groeien; en 
z00 worden dan de bladeren eenigszins 
kroes. Vaak groeien zij niet goed 
uit, en in ieder geval vallen zij te 
vroeg af. : , 
_ De peren worden soms reeds 
aangetast, wanneer zij zich nog maar 
pas hebben gezet; de kleine peertjes 

\ (fig. 2) worden dan met kleine, fluweel- 
zwarte plekjes bedekt, die echter in 
_/ omvang toenemen en met elkaar 
versmelten; en zoo worden de vruch- 
ten over het grootste gedeelte van 
hare oppervilakte zwart en vallen 
spoedig af. — Worden zij eerst 
later aangetast, dan worden zij zelden 
eeheel met zwarte plekken bedekt ; 
die deelen echter, welker oppervlakte 
zwart is, groeien niet meer, terwijl 
de overige deelen doorgaan met 
‘ . groeien. Daardoor worden zulke 

\ | peren abnormaal van vorm, scheef 

Fig. 1. Viekken op een pereblad, of hobbelig; en bepaaldelijk bij soorten 
pirinum (naar Prillieux). met sappig vruchtvleesch ontstaan 
ten gevolge van het verschil in groei tusschen het eene ge- 
deelte van de peer en het andere, barsten; voornamelijk ten 
gevolge van het verschil in groei tusschen een groot gedeelte 
van de schil en het vruchtvleesch (fig. 3; Plaat IV). Deze 
barsten zijn soms zeer diep, en maken de vruchten geheel 
waardeloos. -Wanneer eenmaal ten gvevolge van de ziekte 
kleine barsten ontstaan zijn, neemt bij vochtig weer het suiker- 
houdende vruchtvleesch van buiten af veel water op, waardoor 


— 151 — 


het sterk opzwelt, terwijl de schil der peer niet in gelijke 
mate groeit; daardoor worden de scheuren, vooral in natte 
zomers, steeds dieper. (1) 


6 (5/1) 


Fig. 2. — 2. Jonge peer, met zwarte schurftplekken bedekt. 3. Doorsnede van eene 
schurftige plek aan de oppervlakte van eene peer. Het mycelium M vormt vlak 
onder de oppervlakte een stroma. C. conidién van Fusicladiwm pirinum (200 maal 
vergr.) 4. Conidiéndragers en conidién van de zwam (400 maal vergr.) 5. peretwijg 
met builvormige blazen, veroorzaakt door de woekering van Fusicladium pirinum. 
6. Stuk van een twijg met opengebarsten builen (5 maal vergr.). Deze figuren 
zijn ontleend aan Kirchner en Boltshauser). 


Het kan echter ook voorkomen, bepaaldelijk bij meer 
droge weersgesteldheid, dat de eenmaal gevormde wonde 
zich zeer spoedig sluit, doordat in verloop van zeer korten 
tijd, zich eene kurklaag vormt uit de cellen van het vrucht- 
vleesch der peer (fig. 3). Wanneer op deze wijze de door 
splijting ontstane wonde door eene kurklaag vandeomgeving 


(1) Het is hier de plaats, er. op te wijzen dat de barsten en spleten, 
die men — met name bij late soorten — in den zomer en in ‘t najaar 
in peren kan aantreffen, niet altijd gepaard gaan met een zwart over- 
treksel, m. a. w. niet altijd aan eene parasitische zwam, Fusiclatium 
pirinum, moeten geweten worden. Groote vochtigheidin den zomer 


- 


an A oem 


is afgesloten, dan scheurt de barst bij den verderen groei der 
peer niet opnieuw weer in, maar het litteeken der spleet 
vergroot zich naarmate de 
peer groeit, zooals een in een’ 
boomstam gesneden letter mee 
croeit. 

Is de schurftziekte der 
bladeren, en vooral die der 
vruchten, sommige jaren van 
veel beteekenis, — ernstiger 
nog is de ziekte der twijgen, 
die in ’t bijzonder onder den 
naam van « de schurft der 
peretwijgen » bekend is, en 
die — wegens het « schurf- 
Fig. 3. — Peer met zwarte plekken, tige » uitzien der aangetaste 


veroorzaakt door Fusicladiwm pirinum. 


De peer is gebarsten; maar de barsten twijgen dan ook dien naam 
hebben zich grootendeels weer gesloten. i : 
(Naar Prillieux). verdient (fig. 4). De naam 


«schurftziekte» werd eerst alleen bepaaldelijk aan de ziekte 


- en ’t najaar kan — ook zonder medewerking van die zwam — het ont- 
staan van dergelijke spleten bewerken. Zulke spleten ontstaan altijd op 
plekken, die eene, zij ’t ook zeer kleine, wonde bezitten, 't zij dat deze 
door uitwendige invloeden (insektenbeschadiging bijv.) is tot stand 
gekomen, ofwel daardoor dat de al te sterke wateropneming uit den 
bodem (bij aanhoudend nat weer op vochtige standplaats) de cellen van 
het vruchtvleesch zoodanig doet opzwellen dat de schil niet in staat is, 
zich genoeg uit te zetten, zoodat zij moet barsten. Is eenmaal eene, 
zelfs maar kleine, wonde aanwezig, dan heeft veelvuldige regen, die de 
peren van buiten nat maakt, ten gevolge dat de cellen van het vrucht- 
vleesch nog steeds meer water opnemen, zoodat zij in sterke mate 
opzwellen, waardoor de aanvankelijk kleine wonde steeds verder 
opensplijt en zichin een’ grooten barst verandert. Het is voornamelijk 
de in het vruchtvleesch aanwezige suiker, die zooveel water tot zich 
trekt. Reeds Boussingault (« Annales des sciences naturelles, 5™¢ série, 
T. XVIII ») heeft aangetoond, dat bladeren in den regen geene toene- 
ming in gewicht ondergaan, terwijl rijpe, suikerhoudende vruchten 
dit wél doen. Van daar dat appelen, die veelal minder suiker bevatten, 
in vochtige jaren niet barsten of dit maar bij uitzondering doen, terwijl 
het barsten van peren dan een algemeen voorkomend verschijnsel is. 


— 153 — 


der twijgen gegeven, en werd eerst later ook op die der 
bladeren en vruchten toegepast, sedert bekend was geworden 


dat laatstbedoelde ziekten door 
dezelfde zwam worden veroor- 
zaakt, die ook de twijgen «schurf- 
tig » maakt. 
Gedurendedenzomer, wan- 
neer de jonge twijgen nog niet 
hard zijn geworden, ziet men 
op hare oppervlakte kleine, 


blaasvormige opzwellingen ont- — 


staan, welke later openbarsten 
(fig. 2: 5, 6). Onder die openge- 
barsten blazen ziet men dan de 
oppervlakte van het twijgje 
eerst als eene zwarte wollige 
plek te voorschijn komen, welke 
plek later eene zwarte, harde 
korst vormt. Dikwijls sterven 
de aldus aangetaste twijgen af; 
en een boom, waarvan jaar uit 
jaar in vele twijgen door 
« schurft » te gronde gaan, 
krijgt eene geheel abnormale 
vertakkingen kan weinig knop- 
pen vormen. Komt echterzoo’n 
aangetaste twijg den winter 
door, dan gaat zij weer groeien, 
en de zwarte korsten raken 


Fig. 4. — Schurftige peretakken. 
(Naar Prillieux). 


door dezen groei meer en meer van elkaar verwijderd ; in het 
tweede of derde jaar worden zij geheel afgestooten. — 

De oorzaak der ziekte, waarvan de symptomen aan 
twijg, blad en vrucht boven werden beschreven, is eene 


a fe 


zwam, die in hoofdzaken slechts in den conidién voortbren- 
eenden vorm voorkomt, en die tot vodr kort alleen maar in 
dien vorm bekend was, nl. onder den naam Fusicladium 
pirinum Fuckel (fig. 2:3,4). Later heeft Aderhold de perithe- 
cién ontdekt, welke zich uit dezelfde zwam ontwikkelen; en 
het bleek hem dat de bouw van deze vruchtlichamen aanlei- 
ding geeft, dat dezezwam tot het geslacht Venturia moet wor- 
den gebracht. Aderhold noemde haar Venturia pirina. 
Toch heeft de naam Fusicladium pirinum eenmaal zooda- 
nig het burgerrecht verkregen, dat deze naam en niet de 
naam Venturia pirina Aderhold in de ziektenleer der plan- 
ten de gebruikelijke naam zal blijven. | 

Kene afbeelding van het perithecium van eene andere 
soort van Venturia, nl. van die welke de appelschurft ver- 
oorzaakt, vindt men op pl. V, fig. 5. (Zie hay de verklaring 
dezer plaat op bl. 176). 

De zwam dringt met haar mycelium niet in het hout- 
gedeelte van de twijgen binnen, maar verbreidt zich in het 
_ schorsgedeelte (fig. 5). Door deuitbreiding, welkehet aldaar 
ondergaat, doet het de buitenste lagen van dit schorsge- 
deelte uitwaarts buigen; terwijl het zich in de aldus ont- 
stane blazen, aan de oppervlakte van de meer naar binnen 
gelegen gedeelten van de twijg, tot eene zodeachtige 
massa ontwikkelt, bestaande uit veelcellige, loodrecht op 
de onderlaag staande draden, die aan hunnen top conidién 
afsnoeren. Zoolang deze worden afgezonderd, blijft de 
massa, welke onder de opengebarsten blaas te voorschijn 
komt, wollig; later wordt zij hard. Op deze zwarte plek- 
ken kunnen zich, onder gunstige omstandigheden, ook 
perithecién vormen; dit geschiedt evenwel slechts betrekke- 
lijk zelden, en eerst in den herfst, den winter of het vroege 
voorjaar. | 

De zwarte massa, die zich op de bladeren bevindt, 


sos RB 


bestaat insgelijks uit conidiéndragers; deze vormen aan 
hunnen top conidién; ook perithecién vormen zich op de 
bladeren, maar niet-dan nadat deze zijn afgevallen, eerst in 
den herfst en den winter. 

Ook de zwarte plekken op de peren bestaan uit conidien 
afzonderende conidiendragers (fig. 2: 3). | 

Tot in den winter en zelfs tot in ’t volgende voorjaar 
zijn kiembare conidién op de schurftige plekken der pere-: 
twijgen aanwezig. . 


‘ gi 
~S = Fits £ 
aches 5 eee 
os > bee 59 oS 
Nan Ya Tae 


Sr 


Be) <@ Xap, 
Se, 
. 


rm < 
~ 
iJ 


Fig. 5. — Stroma en conidiénvorming van Wicstévadlenli pirinum in 

eene scheur van de schors van een’ peretak. (Naar Prillieux). 

Zoowel deze conidién, als de ascosporen, welke in de 
perithecién gevormd worden, dragen bij tot de verbreiding 
van de schurftziekte der pereboomen; door conidién kan zich 
deze ziekte bijkans in alle maanden des jaars verbreiden. 
De perithecién zijn rijp in ’t laatst van April of het begin van 
Mei; dan vangen zij aan, hunne sporen uit te spuiten. 

Men ziet dan ook vaak deziekte zich van den eenen pere- 
boom naar den anderen verbreiden; natuurlijk het meest in 
ooftboomkweekerijen, waar de jonge pereboompjes dicht 
bijéén staan, zoodat de takken en twijgen elkaar aanraken. 
De verbreiding van de schurftziekte over geroote afstanden 


— 156 — 


geschiedt echter bovenal doordat uit besmette kweekerijen 
pereboompjes naar elders worden getransporteerd; ook door 
entrijs kan de verbreiding plaats vinden. 


Eene iets nauwkeuriger beschrijving van de « schurftzwam » 
der peren en van‘ hare levensgeschiedenis moge hier eene plaats 
vinden. (1) Wanneer men van een aangetast twijgje eene dwars- 
doorsnede maakt, dan ziet men dat op de aangetaste plek al het 
buitenste schorsparenchym bruin gekleurd is. Het is gedood 
door het mycelium van den parasiet; terwijl natuurlijk overal 
elders in de omgeving het schorsparenchym in zijn geheel levend 
en gezond is gebleven. Er bestaat eene scherpe grens tusschen het 
gezonde en het zieke weefsel; tusschen deze beiden heeft zich eene 
kurklaag gevormd, welke steeds dikker wordt. Het zieke of het 
gestorven weefsel groeit niet meer, terwijl de kurklagen, welke 
zich er om heen vormen, steeds grootere afmetingen aannemen. 
Het splijt en scheurt. Op den bodem van de aldus ontstane spleten 
vindt men het stroma en de conidién van Fusicladium. 

Het mycelium van deze zwam ontwikkelt zich het allereerst in 
de opperhuidscellen, vertakt zich sterk, kronkelt heen en weer, en 
verbreidt zich vervolgens in de daaronder gelegen schorslagen. 
Onder de bovenste lagen schorscellen erlangt het mycelium der zwam 
eene sterke uitbreiding. De myceeldraden kronkelen zich daar in 
sterke mate door elkander heen; zij krijgen een groot aantal tus- 
schenschotten, en vormen aldus een stroma: eene meer of min com- 
pacte zwammassa, bestaande uit een pseudoparenchymachtig weefsel 
(fig: 2,3; fig. 5). Dit is geheel kleurloos of zeer licht geel van kleur; 
maarhet vormtaan zijne oppervlakte de donker bruine conidiéndragers. 
Intusschen hebben zich de buitenste, gestorven lagen schorscellen 
meer of min blaasvormig opgelicht, en is de aldus ontstane blaas 
gebarsten. Op den bodem nu van de op die wijze gevormde spleet 


(1) Hetgeen hier met kleine letter volgt, zal door menig practicus 
niet zoo gemakkelijk worden begrepen, deels ook omdat er voor 
hem onyverstaanbare kunsttermen in voorkomen. Het mag hier 
minder de plaats worden geacht, uitvoeriger en meer algemeen ver- 
staanbaar over de hier behandelde botanische bijzonderheden uit te 
weiden. Ik wil alleen meedeelen dat al wat hier met kleine letter is 
gedrukt, niet noodig is voor het begrijpen van hetgeen hieronder 
volgt en waarin vele zaken worden Gelneons voor den praticus van 
’t hoogste belang. 


— 157 — 


is het zooeven beschreven stroma te vinden; aan de oppervlakte van 
dit laatste — dus in de schorsspleet - ontstaan de donkerbruine 
conidiéndragers. Deze zijn knobbelig van oppervlakte (fig. 6, links), 
en dragen aan hunnen top 
de bruine conidién, die aan- 
vankelijk niet veel meer 
lang dan breed zijn, maar 
langzamerhand naar ver- 
houding langer worden en 
meer spits aan den top. 
Zij bereiken alsdan eene 
lengte van 28 4 30 » Op Fig. 6. — Links: conidiéndragers en conidién- 
eene breedte van 7 49 u. vorming bij Fusicladiwm pirinum. Rechts : Rijpe 


Pari conidién (meer vergroot), kiemende. (Naar Pril- 
— lIeder conidiéndrager lieux). 


draagt te gelijk niet meer dan eene enkele conidie; na het afvallen 
van deze verlengt zich de conidiéndrager eenigzins aan zijnen top, 
en vormt aan den aldus ontstanen nieuwen top weer eene conidie. 
Ieder conidiéndrager brengt aldus 20 a 30 conidién voort. De 
knobbeltjes aan de oppervlakte der conidiéndragers zijn de plaatsen, 
waar vroeger conidién bevestigd waren. 

De conidién ontkiemen, in een’ waterdruppel liggende, reeds na 
enkele uren, en wel meteene kiembuis, die dicht bij de basis der conidie 
te voorschijn komt fig. 6, reechts). Wanneer zich zoo’n kiemende 
conidie bevindt op een blad of op eene vrucht, dan dringt. de kiem- 
buis in eene opperhuidscel binnen. Het ontstaande mycelium blijft 
zich een tijd lang in de opperhuid verbreiden; later verbreidt het 
zich eveneens in de daar onder gelegen lagen. Ook op de vruchten 
en de bladeren vormen zich de bruine conidiéndragers aan de +» 
opperviakte der bewuste organen. 

De perithecién, die op doode, afgevallen bladeren gedurende den 
winter ontstaan, of ook wel op de aangetaste twijgen gevormd 
worden, zijn in de omgevende weefsels weggezonken, en geken- 
merkt door de aanwezigheid van stijve, donker gekleurde borstels 
langs hunnen boven de oppervlakte van het plantendeel uitstekenden 
mond, waaruit in het voorjaar de ascosporen worden uitgespoten. 
De rijpe perithecién bevatten paraphysen en asci ; ieder ascus bevat 
acht tweecellige, gele sporen. | 

Den bouw van een perithecium, van een’ ascus en van de asco 
sporen kan men leeren kennen uit figg. 5 en 6 op pl. V; deze afbeel- 
dingen hebben evenwel betrekking op de zwam der appelschurtt. 


Om de kwaal in boomgaarden en kweekerijen te 


bestrijden, is het goed, de aangetaste afgevallen bladeren en 
het afgevallen ooft geregeld te verwijderen en te vernietigen. 
Ook het afsnijden van de aangetaste twijgen is eene zaak van 
belang. In geen geval neme men entrijs van een’ boom, die 
aan schurftziekte lijdt. 

Verder wordt aangegeven bespuiting van de aangetaste 
— en liefst tevens ook van de niet aangetaste — boomen met 
Bouillie Bordelaise. Kirchner en Boltshauser geven in hun- 
nen « Atlas der Krankheiten und Beschidigungen unserer 
landwirthschaftlichen Kulturpflanzen » (« Serie I, Obst- 
baume ») op, dat men de bespuitingen tegen appelschurft 
moet uitvoeren : de eerste maal voor het uitbotten der blad- 
knoppen, de tweede maal onmiddellijk voor het bloeien, en 
later nog twee maal, nl. wanneer de vruchten zoo groot zijn 
als eeneerwt en alseenehazelnoot. Voorde bestrijding van 
pereschurft geven zij op, evenzoo te handelen; maar — hoe- 
wel de Duitsche schrijvers daar niet de aandacht op vestigen 
— spreekt het van zelf, dat. bij de peer in verband met den 
vroegeren bloei van dezen ooftboom, de eerste en de tweede 
bespuiting moeten samenvallen, ofwel beide aan het opengaan 
der knoppen moet voorafgaan. 

In de laatste jaren zijn, vooral door de ijverige bemoei- 
ingen van verschillende Rijkstuinbouwleeraren in Neder- 
land, de bespuitingen met Bouillie Bordelaiseals middel tegen 
schurft meer in gebruik gekomen, maar nog toch lang niet 
genoeg, daar de ziekte zich in de laatste jaren zeer uitbreidde. 
Daarom achten wij het niet ondienstig eenigzins uitvoerig 
de door ons genomen proeven en de verkregen resultaten te 
beschrijven. ) 

In 1901 en 1902 hebben wij te Wageningen bespuitingen 
met Bouillie Bordelaise ter bestrijding van de pereschurft 
uitgevoerd; in 1901 vier maal, nl. op 5 Maart, op 30 Maart 
(kort v6dr den bloeitijd), op 24 Mei (toen de vruchten goed 


= 358 


waren gezet), en op 14 Juni (toen de vruchten de erootte 
van hazelnoten hadden gekregen). De eerste en de tweede 
bespuiting hadden beiden plaats voor het uitbotten der 
knoppen en den bloei. In zekeren zin was hier ééne enkele 
bespuiting in plaats van die twee voldoende geweest; maar 
het kwam ons voor, dat het niet kwaad was, voor de 
ontluiking der knoppen tweemaal te bespuiten, omdat deze 
vroegtijdige bespuiting als van bijzonder gewicht moet 
worden beschouwd, wijl daardoor de aan twijgen over- 
winterende zwam aan de inwerking der bouillie wordt 
blootgesteld, en wijl het later, wanneer de boomen 
bebladerd zijn, veel moeilijker is, alle twijgen te bereiken. 


De Bouillie Bordelaise werd aldus samengesteld. In 
een houten vat, dat vooraf goed gereinigd was, werd 50 liter 
water gebracht, en daarin werd opgehangen een poreus 
zakje met 2 KG. kopervitriool erin, dat daarin bleef hangen 
tot al het kopervitriool was opgelost. Intusschen werd in 
een ander vat 2 KG. ongebluschte kalk gedaan, welke eerst 
werd gebluscht; daarna werd er nog meer water bij gedaan, 
en alles omgeroerd, tot in *t geheel 3 liter water bij de kalk 
gebruikt was, en er eene dikke kalkbrij was ontstaan. Deze 
werd vervolgens met nog 50 liter water verdund en daarna 
door eene fijne zeef gefiltreerd, om te maken dat er gveene 
harde stukjes en onzuiverheden in de kalkmelk inbleven. 
Daarna werd de kalkmelk onder voortdurend omroeren in 
een groot vat bij de kopervitriooloplossing gedaan, - en de 
Bouillie Bordelaise was gereed. Met lakmoespapier werd 
nagegaan of het mengsel niet zuur reageerde, hoewel dit — 
in aanmerking genomen de hoeveelheid kalk, welke gebruikt 
was — haast niet mogelijk kon zijn. 


Met de Bouillie Bordelaise werden op het terrein der 
Rijkstuinbouwschool te Wageningen vier rijen pereboomen, 


— 160 — 


ieder bestaande uit ongeveer twintig stuks, waarin de 
meest verschillende variéteiten vertegenwoordigd waren, 
bespoten; en wel vier maal, zooals boven werd meegedeeld. 
Vier rijen van evenveel pereboomen, daar onmiddellijk 
naast gelegen, en insgelijks bestaande uit verschillende 
— grootendeels dezelfde — variéteiten, werden onbespoten 
-gelaten. | 


Het verschil tusschen de besproeide en de onbesproeide 
boomen begon zich te vertoonen in ’t begin van Juni, toen bij 
de laatstbedoelde boomen op de bladeren de bekende zwart- 
bruine vlekken zichtbaar werden, en ook vele vruchten 
bleken aangetast te zijn, die voor een gedeelte reeds in jongen 
staat afvielen. 

Nog in Augustus was op de besproeide boomen geen 
spoor van Fusicladium te ontdekken, terwijl de onbesproeide 
boomen én aan de twijgen énaandebladeren én vooral ook 
aan de vruchten, op de meest ernstige wijze bleken te zijn 
aangetast. 


Later vertoonde zich de ziekte ook op de besproeide 
boomen. En geen wonder, want in de onbesproeide vier 
boomrijen, welke onmiddelijk naast de vier besproeide rijen 
stonden, woekerde het Fusicladium zoo welig mogelijk; en 
de conidién moesten dus wel van de niet behandelde op de 
behandelde boomen overgaan (bijv. door den wind), terwijl 
de Bouillie van de sedert 24 Mei niet weer bespoten boomen 
yoor een deel reeds, door regen, verwijderd was. 


Maar hoewel de bladeren van de bespoten boomen niet 
geheel vrij bleven, zij hadden zich toch geheel normaal 
kunnen ontwikkelen en stierven niet voor hunnen tijd af; ja 
zii bleven aan verreweg de meeste boomen zelfs aanmerke- 
lijk langer zitten dan aan gezonde, niet bespoten boomen : 
een verschijnsel, dat na bespuiting met Bouillie Bordelaise, 
ook bij niet zieke planten, algemeen wordt opgemerkt. 


ge 


In verband met het zich normaal ontwikkelen en het 
langer behouden blijven der bladeren aan de besproeide 
boomen, vond men dan ook aan deze laatsten vele, flink uitge- 
eroeide, gave vruchten; terwijl die van de niet besproeide 
boomen klein bleven, ook wanneerzich hetzwartbruine over- 
treksel der zwam niet op de peren zelve vestigde. 

Aan de boomen van de vier rijen, welke niet bespoten 
werden, zaten overigens slechts betrekkelijk zeer weinige 
peren, die niet zelve door Fusicladium aangetast waren; 
terwijl aan de boomen van de vier wél besproeide rijen 
slechts zeer weinige aangetaste vruchten te vinden waren. 

Kortom de wel bespoten boomen leverden een’ ruimen 
oogst op van prachtige, flink uitgegroeide, met zeldzame 
uitzonderingen geheel schurftvrije peren; de niet bespoten 
boomen leverden een’ geringen oogst op van meestal zeer 
kleine, hoogstens middelmatig groote, vaak abnormaal uitge- 
groeide, hier en daar met zwarte zwammassa’s bedekte, en 
veelal gebarsten peren, zonder eenige handelswaarde. 

Niet bij alle boomen was het verschil z66 duidelijk zicht- 
baar als bij twee exemplaren van de zeer vatbare soort Passe 
Crassane: de boom, die besproeid was geworden, droeg 
geene andere dan prachtige, groote, geheel gave vruchten, 
zooals er eene op Pl. III op natuurlijke grootte naar photogra- 
phie is voorgesteld; de boom, welke niet was bespoten 
geworden, droeg een gering getal hoogstens middelmatig 
eroote peren, van welke ook niet ééne enkele onaangetast 
was gebleven, en van welke verreweg de meesten met schurft- 
plekken bedekt en op verschillende plaatsen gebarsten 
waren. Kortom bijkans allen zagen er uit als de peren, 
naar welke de photographie van Plaat IV genomen is. 

Niet minder groot dan wat de bladeren en de vruchten 
betreft, was het verschil tusschen de al- en de niet bespoten 
boomen, wat de twijgen aangaat. Dit onderscheid viel natuur- 


— 162 — 


liikk vooral in ’t oog, toen de bladeren van de boomen waren 
gevallen. De jonge twijgen der besproeide pereboomen. 
waren forsch en geheel gaaf, die der niet besproeide boo- 
men daarentegen waren klein geblevenen met schurftplekken 
bedekt. Dat dit verschil ook op het vruchtdragen der 
boomen van grooten invloed moet zijn, springt in het oog.— 

De bijzonder gunstige resultaten, in ’t jaar 1901 verkre- 
gen, waren aanleiding dat in 1902 bijkans alle pereboomen 
op de terreinen der Rijkstuinbouwschool, en ook yerschil- 
lende pereboomen in tuinen van particulieren te Wagenin- 
gen, op de voormelde wijze bespoten werden, en wel met 
uitstekend resultaat. Men moest bij het plukken van de 
peren er naar zoeken, om ééne enkele vrucht te vinden,.die 
door schurft ook maar eenigszins was aangetast; terwijl 
aan de niet bespoten pereboomen te Wageningen en in 
de omgeving van dat stadje in 1902 gemiddeld = van de 
vruchten door de schurft onbruikbaar waren geworden. — 

Ook op zaailingboompjes van twee jaar oud, die — 
zooals gewoonlijk. — op de bedden dicht bij een stonden, 
werd de bespuiting in het jaar 1902 drie maal toegepast, en 
wel met resultaat dat de bespoten boompjes, hoewel niet 
geheel vrij blijvende, toch veel frisscher uitzagen en veel 
sneller groeiden dan de niet bespoten exemplaren, die ern- 
stig aan schurft leden. —_ 

Hoewel de door ons verkregen resultaten werkelijk 
zeer mooi zijn, willen wij toch niet verzwijgen dat in ’t afge- 
loopen seizoen, naar aanwijzingen vanwege het phytopatho- 
logisch laboratorium, ook te Zwaag en in den Bangert(N. H.) 
bespuitingen tegen schurftziekte in de pereboomen en appel- 
boomen zijn toegepast; en dat daarbij geene z60 afdoende 
resultaten werden verkregen, ofschoon één der proefnemers 
(die in den Bangert) toch met de verkregen resultaten 
zeer tevreden was, en ook de ander (die te Zwaag) toestemde 


dat de bespoten boomen veel beter scheuten hadden gevormd 
dan de niet bespoten boomen. (1) 

Men vergete niet dat allerlei omstandigheden op het 
resultaat van de bespuitingen van invloed kunnen zijn, 
vooral waar men met hoogstammen te doen heeft, als wan- 
neer men aan den pulverisateur eene bepaalde inrichting 
moet verbinden, ten einde ook de kroon op voldoende wijze 
te kunnen bespuiten. Maar dat — ook met behulp van 
de best mogelijke inrichtingen, —- de bespuiting van hoog- 
stammen heel wat moeilijker gaat dan die van piramiden, 
leiboomen enhalfstammen, spreekt wel vanzelf. Het is veel 
moeilijker, bepaaldelijk bij zulke hooge, eenigzins dicht ver- 
takte boomen, terwijl zij in *t blad staan, de Bouillie behoor- 
lijk met alle twijgen, bladeren en vruchten in aanraking te 
brengen. 

Verder is het, vooral bij de bespuiting van hoogstammen, 
maar toch ook in ’t algemeen, hoogst gewenscht dat de 
bespuiting plaatsgrijpe bij windstil weer, daar anders veel 
Bouillie nutteloos verloren gaat, en niet terecht komt waar 
zij moest neerkomen. Toen de boomen te Zwaag voor de 
eerste maal bespoten werden, waaide het vrij sterk; — waar- 
schijnlijk is daaraan het minder voldoende resultaat toe te 
schrijven. 

Bovendien moest te Zwaag de laatste bespuiting weg 
blijiven, omdat de onder de appel- en pereboomen staande 


(1) Bij een bezoek, dat de tweede ondergeteekende in Oct. j. 1. aan 
Zwaag en den Bangert bracht, deelden de beide proefnemers hem mee, 
dat zij — nu de bladeren van de boomen af waren, zoodat de jonge 
twijgen beter zichtbaar waren geworden — verwonderd stonden 
over die flinke, krachtige en volkomen gave twijgen aan de bespoten 
boomen. Aan de niet bespoten boomen kwamen dergelijke twijgen niet 
voor. Voorwaar geen slecht resultaat, te meer daar slechts tweemaal 


gespoten werd! ; 


= 4 


roode bessen, die bij de bespuitingen onvermijdelijk 60k wat 
meekregen, met het oog op de naderende rijpte, geene 
Bouillie Bordelaise meer konden verdragen. | 

Rekenen wij dus dat de eerste bespuiting te Zwaag 
geschiedde bij winderig weer, en dat de derde bespuiting 
moest uitblijven, dan dunkt het ons voor de deugdelijkheid 
der methode te pleiten, dat er toch nog 0 gunstige 
resultaten zichtbaar waren.— 

Op één punt dienen wij den lezer nog te wijzen. Door 
de bespuiting met Bouillie Bordelaise wordt de levensduur 
der bladeren verlengd, en daarmee dus ook de tijd, gedu- 
rende welken zij werkzaam zijn. Daardoor groeien ook de 
twijgen beter, die zich in “t jaar der bespuiting ontwikkeld 
hebben; eveneens wordt van deze de groeitijd verlengd. Nu 
zou het een gevaar met zich meebrengen, wanneer die 
eroeitijd z6ddanig werd verlengd, dat de twijgen in een’ nog 
te teeren staat het koude jaargetijde ingingen; want dan zou- 
den zij minder goed tegen de vorst kunnen. Tot dus ver 
hebben wij daaromtrent wel is waar nog geene ervaring 
opgedaan; integendeel de in 1901. besproeide boomen 
op het terrein der Rijkstuinbouwschool hebben juist den 
winter op uitstekende wijze doorstaan. Maar berichten, 
aangaande bespuitingen van andere gewassen, van den kant 
van enkele landbouwers en kweekers bij het phythopatho- 
logisch laboratorium ingekomen, manen ons in dezen tot 
voorzichtigheid. 

Sedert de tweede ondergeteekende bij de hestiyding van 
het « vuur » der narcissen (veroorzaakt door Heterosporium 
gracile Sacc (1) met.de bespuiting met Bouillie Bordelaise 


(1) Zie Ritzema Bos, « Het vuur der narcissen », in den 7" jaargang 
van het « Tijdschrift over Plantenziekten », bl. 12-24. 


— 165 — 


uitstekende resultaten heeft verkregen, zijn verschillende 
bloembollenkweekers — deels in overleg met den directeur 
van het phytopathologisch laboratorium, deels op eigen gele- 
genheid — begonnen, de besproeiingen 60k toe te passen als 
bestrijdings- of wel als voorbehoedmiddel tegen het « smet- 
vuur » der hyacinthen en het « vuur » der tulpen. (1) En 
nu zijn van enkele kweekers klachten ingekomen dat de 
bollen der besproeide gewassen te laat « rijp » waren geworden; 
dat de geoogste bollen wel is waar zeer gezond en forsch ont- 
wikkeld, en dus uitstekend voor den handel geschikt waren, 
dat zij ook — in den bodem uitgeplant zijnde — een flink 
gewas opleverden, maar voor het forceeren niet deugden. 
Van andere zijde werd dit evenwel tegengesproken. 

Eveneens gewerd ons van eene enkele zijde de mededec- 
ling dat late aardappelen, geoogst van planten, die tegen de 
gewone aardappelziekte waren bespoten, in den winter meer 
last hadden van rotting dan aardappelen, afkomstig van 
niet bespoten planten. Anderen hadden evenwel die erva- 
ring niet opgedaan. 

Het spreekt wel van zelf dat in dezen allerlei omstan- 
digheden van invloed kunnen zijn (zooals de tijd, waarop de 
laatste besproeiing plaatsgreep; ook de variéteit en de 
natuurlijke levensduur van het gewas). lEene plant, die 
van nature een lang leven heeft, kan door de bespuiting 
hare vegetatieperiode zoodanig verlengen, dat ten tijde van 
den oogst de bollen of knollen nog niet haren volledigen was- 
dom bereikt hebben, en dus geoogst worden op een tijdstip, 
waarop zij haren natuurlijken rusttoestand nog niet zijn inge- 
treden: op een tijdstip, waarop het gehalte aan vaste stoffen 


(1) Zie « Landbouwkundig Tijdschrift » jaargang, 1900, bl. 148-153; 
in « Verslag over de inlichtingen, gegeven in 1899 van wege het phy- 
topathologisch laboratorium te Amsterdam ». 

11 


m= 5166.— 


‘relatief nog geringer, dat aan water relatief nog grooter is 
dan gewoonlijk bij den oogst het geval is. Dat zulke knol- 
len en bollen eerder aan bederf kunnen onderhevig zijn, 
bepaaldelijk wanneer zij in ongunstige condities worden 
gebracht (zooals bollen bij ’t forceeren, aardappelen bij 
‘t bewaren in eene niet al te droge ruimte), ligt voor de 
hand. : 

Zooals gezegd, het waren slechts een paar personen, 
die ons in kennis stelden met de bovenvermelde nadeelige 
gevolgen, welke zij van de bespuiting meenden te hebben 
opgemerkt; maar het is zaak, daarop de aandacht gevestigd 
te houden. | | ; 

Daarom ook wijzen wij de belanghebbenden  erop, 
dat het zou kunnen zijn, dat bij sommige boomen en 
onder sommige omstandigheden de gedurende het jaar der 
bespuiting gevormde peretwijgen minder goed aan de winter- 
koude weerstandboden. Aangenaamzal het ons zijn, van hen, 
die deze ervaring mochten hebben opgedaan, en ook van hen, 
die het tegengestelde hebben opgemerkt, mededeelingen te 
ontvangen. 

Zooals boven werd gezegd, hebben wij die ervaring 
niet opgedaan. Integendeel de door ons in 419014 bespoten 
pereboomen, waaronder er waren van zeer verschillende 
variéteiten, Kwamen alle zeer goed den winter door. En 
mochten ook al een enkele maal bij bespoten boomen de 
- eindloten bevriezen, — de twijgen, waarop de vrucht zich 
_vormt, zijn bij *t invallen van de koude reeds lang rijp. 

Aan den anderen kant hebben wij herhaaldelijk gecon- 
stateerd dat juist boomen, die sterk geleden hebben aan 
schurft, ook vatbaarder zijn voor vorst. Dit is dan ook 
zeer goed te begrijpen, daar boomen, die aan schurft lijden, 
minder goed, zwak hout vormen. © Naar onze ervaring lijden 
dus in jaren, waarin de schurft erg optreedt, de boomen, 


— 167 — 


die. besproeid werden, minder van vorst, dan de niet 
besproeide boomen. Maar gaarne zullen ide ook anderer 
ervaring vernemen. 

In *t algemeen aarzelen wij niet te saciiaren dat oe 
bespuiting met Bouillie Bordelaise een uitstekend middel tot 
voorkoming en bestrijding van de schurftziekte is : eene 
ervaring, die trouwens niet nieuw is, want zij is reeds door ver- 
schillende proefnemers in ons land en daar buiten opgedaan. 
Het ware gewenscht dat de bespuitingen met Bouillie Borde- 
laise bij oofthoomtelers en fruitkweekers meer algemeen 
ingang vonden. Zij die geen al te groot aantal boomen te 
bespuiten hebben, kunnen zich voor de aanschaffing van een’ 
pulverisateur en van de ingrediénten voor Bouillie Borde- 
laise met elkaar vereenigen. Reeds zijn door sommige 
afdeelingen der Nederlandsche Maatschappij van Tuinbouw | 
en Plantkunde eenige pulverisateurs aangeschaft, die hetzij 
kosteloos ’t zij tegen eene vergoeding, aan de belanghebbende 
leden ten gebruike worden afgestaan. — 


Er is groot verschil in vatbaarheid voor schurft tus- 
schen de onderscheiden soorten van peren; vooral op de 
terreinen . der Rijkstui nbouwschool, waar zoo velerlei 
soorten van peren worden gekweekt, was men in staat, sedert 
eenige jaren, dienaangaande eenige ervaring op te doen. Of 
nu de vatbaarheid voor schurft niet alleen van de variéteit 
maar ook van de streek afhangt, in dier voege dat misschien 
in de eene streek eene bepaalde soort meer vatbaar is en inde 
andere streek eene andere, — daaromtrent kunnen wij geen 
positief oordeel uitspreken; onze ervaring schijnt er op te 
wijzen, dat de vatbaarheid eener variéteit niet of weinig 
afhangt van de streek. {In sommige gevallen, waarin men 
meent te hebben opgemerkt, dat in de eene streek de eene — 
variéteit meer vatbaar is dan de andere, terwijl in de andere 


11* 


— 168 = 


streek het omgekeerde hetgeval scheen, is bij nader onderzoek 
cvebleken, dat niet het verschil in bodem of klimaat dit ver- 
schil in vatbaarheid van dezelfde variéteit heeft in ’t leven 
geroepen, maar dat de oorzaak moest worden gezocht in den 
verschillenden stand der bedoelde pereboomen. Hoe meer 
toch deze boomen zijn ingesloten, hoe minder lucht en licht 
kunnen toetreden, hoe minder de wind geregeld kan door 
waaien, des te meer heeft de F'usicladium-zwam de gelegen- 
heid voort te woekeren. Vooral is dit ook het geval hoe 
dichter de pereboomen bij elkaar staan. 

Volgens onze ervaring zijn het meest vatbaar de vol- 
gende verscheidenheden : Ananas de Courtnai, Bési von 
Schonauen, Beurré Bachelier, Beurré d’Hardenpont, Beurré 
Diel, Beurré Six, Beurré Sterckmans, Bonne d’Ezée, Doyenné 
d’hiver, Fondante des Bois, Juttepeer, Louise bonne d’Avran- 
ches, Marie Louise, Napoléon, Passe Colman, Passe Cras- 
sane, President Drouand, Vijgenpeer, Nouvelle Fulvie. 

Minder vatbaar bleken ons: Alexandrine Douilland, 
Baronne de Mello, Bergamotte d’Esperen, Bergamotte 
Sermia, Bési de Chaumontel, Beurré d’Amanlis, Beurré Gou- 
bault, Beurré Superfin, Bon Chrétien William, Calebasse de 
Tirlemont, Calebasse Rose, Des deux Sceurs, Dubbele Berga- 
motte, Durondeau, Emile d’Heyst, Fertility, General Tottle- 
ben, Joséphine de Malines. . 

Zeer weinig vatbaar zijn : Beurré Capriaumont, Beurré 
Clairgeau, Beurré de l’Assomption, Beurré de Mérode, Beurré 
Hardy, Conseiller 4 la Cour, Duchesse d’Angouléme, Figue 
d’Alencon, Williams Duchess, Konig Karl von Wiirttem- 
berg, Clapp’s Favorite, Souvenir du Congres, Van 
Marum (1). 


(1) Wij willen niet verzwijgen, dat het mocilijk schijnt, eenigzins 
zekere opgaven te doen omtrent de meerdere of mindere vatbaarheid 


= 


Waar het van afhangt, dat de eene variéteit vatbaarder 
is voor schurft dan de andere, is nog niet met zekerheid te 
zeggen. ; 

In *t algemeen schijnt het ons toe, dat die variéteiten, 
welker organen zich onder ongunstige voorwaarden het 
langzaamst ontwikkelen, onder. overigens gelijke condities, 
meer vatbaar zijn dan die, welker organen snel groeien, 

Uit de onderzoekingen van D* Aderhold (1) is gebleken, 
dat Fusicladium alleen jonge organen, die nog in de periode 
van groei verkeeren, aantast. Van Augustus af breidt 
zich de ziekte op de bladeren danook gewoonlijk bijkans niet 
meer uit. Dat dit feitalleenaan den ontwikkelingstoestand van 
het blad moet worden toegeschreven, en niet bijv. aan de om- 


eener variéteit tegenover Fusicladium. D*.R. Aderhold heeft dezer dagen 
inde « Arbeiten aus der biologischen Abtheilung fiir Land und Forst- 
wirthschaft am Kaiserlichen Gesundheidsamte » (Bd. II, Heft 5, 1902) 
een opstel gepubliceerd, getiteld: « Kin Beitrag zur Frage der Emp- 
finglichkeit der Apfelsorten fur Fusicladium dendriticum und deren 
Beziehungen zum Wetter.» Daarin komt hij tot de conclusie dat de 
graad van ziekworden bij de onderscheiden soorten van appelen 
in dezelfde streek niet ieder jaar dezelfde is. Slechts enkele soorten 
geeft hij aan, die tamelijk wel geregeld veel weerstand bieden, nl. 
Antonowka, Dean’s Codlin, Doppelter Hollander, Fraas’ Sommercalvill, 
Griiner Fiirstenappel, Heinemann’s Schlotterappel, Litticher Ram- 
bour, Parmaine de Pless, Rothgestreifler Simling. In ’t algemeen 
echter is de dispositie van de soort voor de ziekte niet ieder jaar 
dezelfde. Wat Aderhold voor appelschurft constateerde, zal ook yoor 
pereschurft wel opgaan. — Of een appel- of pereboom sterk door 
schurft wordt aangetast, schijnt niet in de eerste plaats van de variéteit 
ep zich zelve af te hangen, maar meer daarvan of de organen van den 
boom in tijden, waarin vooral de besmetting plaats vindt, in voor besmet- 
ting vatbaren toestand verkeeren. Dat daarop het weer van veel 
invloed moet zijn, laat zich hooren. Vooral koude en natte voorjaren 
werken het optreden van Fusicladium in de hand, ook volgens de 
waarnemingen van Aderhold. 

(1) Aderhold, « Ueber die in den letzten Jahren in Schlesién 
besonders hervorgetretenen Schiden und Krankheiten unserer Obst- 
baiume und ihre Bezichnungen zum Wetter -. 


— 170 — 


standigheid dat de weersgesteldheid in ’t midden van den 
zomer minder geschikt voor het leven ende voortplanting der 
zwam zou zijn, bewees Aderhold daardoor : dat hij boomen, 
die in ’t midden van den zomer ontbladerd waren, maar 
later weer hbladeren kregen, met goed succés . kunstmatig 
besmette. Rijpe vruchten -kon Aderhold niet besmetten, 
jonge vruchten wel, en deze in ’t aleemeen des te gemakke- 
lijker, naarmate zij jonger waren. : 

Zoo laat het zich gemakkelijk inzien dat een blad of 
eene vrucht des te minder gevaar loopt om door -fusicla- 
diwm ziek te worden, naarmate dit orgaan sneller het jeugd- 
tijidperk doorloopt; en dat een geheele boom of een geheele 
hboomgaard des te minder wordt aangetast, hoe sneller onder 
overigens gelijke voorwaarden de jonge scheuten tot ontwik- 
keling komen en de ontwikkeling der bladeren geéin- 
digd is. : | 

De uitwendige omstandigheden kunnen het eene 
jaar eenen snelleren, het andere jaar eenen langzameren 
groei der organen ten gevolge hebben. De factoren, waar- 
van die eroei afhangt, nl. de temperatuur van bodem en 
lucht, de hoeveelheid zonnelicht, de. vochtigheidstoestand 
van lucht en grond, — zij verschillen het eene jaar van het 
andere, en niet het minst juist in die maanden van het 
jaar, waarin de ontwikkeling en groei der verschillende 
organen plaatsgrijpt. Dat alzoo bij denzelfden boom het 
eene jaar en het andere de groeider scheuten, der bladeren en 
vruchten, zeer verschillend snel geschiedt, spreekt wel 
van zelf. Koude, natte voorjaren werken vertragend. 
Daardoor reeds alleen laat zich verklaren, dat de Fusicla- 
dium-ziekte het eene jaar eene veel sterkere uitbreiding 
moet verkrijgen dan het andere. . 
__.. Vreterij doorinsekten kan in gelijken zin en om dezelfde 


Saar 
tics 
iy 


TIJDSCHR. 0. PLANTENZ. 1 


Pi. tie 


. I Tet . 
A ‘2061 ‘ZNUINVIG ‘O *aHOSaLly, 


— 171 — 


reden daartoe meewerken: Ontbladering der twijgen brengt 
aan den eenen kant een’ langzameren groei dezer twijgen en 
der vruchten teweeg, waardoor deze organen langeren tijd in 
de gelegenheid gesteld zijn, door de zwam besmet te wor- 
den. — Aan den anderen kant brengt de ontbladering der 
boomen in den voorzomer eene ontwikkeling van vele jonge 
bladeren in het vervolg van den zomer met zich mee; er ont- 
staan aldus een groot aantal jonge organen, die zeer vatbaar 
voor besmetting zijn, terwijl de zwam op oo yet bladeren 
geen vat meer heeft. 

Nemen wij nu nog in aanmerking, dat de weersgesteld- 
heid ook rechtstreeks op het gedijen (kieming der sporen, 
groei, productie van nieuwe sporen) van invloed is, dan’ 
behoeft het ons niet te verwonderen dat Fusicladium piri- 
num het eene jaar zoo groote uitbreiding krijgt, en het 
andere jaar bijkans geen beteekenis erlangt. — 

Aan het slot van ons artikel gekomen, zij het ons ver- 
gund mee te deelen, dat de bespuitingen te Wageningen uit- 
gevoerd, alle zijn in ’t werk gesteld door den Heer Ide, voor 
‘t meerendeel na voorafgaande onderlinge bespreking; de 
opgaven omtrent de vatbaarheid der verschillende variéteiten 
zijn insgelijks van den Heer Ide afkomstig. De bespuitingen 
te Zwaag en in den Bangert zijn uitgevoerd door den tweeden 
ondergeteekende, die het opstel heeft gesteld, en van wien 
ook de mededeelingen betreffende Fusicladium pirinum en 
zijne levensgeschiedenis en alwat daarmee in verband staat, 
afkomstig zijn. 

A. IDE. 
J. RitzEMA Bos. 


Verklaring wan Plaat lil en IV. 


Plaat III. Peer van een’ bespoten boom (Passe crassane.) 
Plaat IV. Twee peren van een’ niet bespoten boom (Passe crassane.) 


— 172 — 
EENIGE WOORDEN OVER APPELSGHURFT. 


(Zie Plaat V.) 


In aansluiting aan het voorgaande opstel over pere- 
schurft, wenschen wij hier eenige beknopte mededeelingen te 
doen over appelschurft, eene ziekte, die — evenals de pere- 
schurft — in de laatste jaren bij ons te lande en ook elders, 
steeds meer en meer van zich doet spreken. 

De appelschurft veroorzaakt op de bladeren der appelen 
(Pl. V, fig. 1)fuweelachtige, zwarte viekken, meestal grooter 
en meer ineenvloeiende dan die, welke de pereschurft 
teweeg brengt; zij is oorzaak van het niet behoorlijk uit- 
groeien en kronkelig worden, alsmede van het te vroeg 
afvallen der bladeren. : 

Op de vruchten veroorzaakt zij de bekende ronde(PI. III, 
fig. 2)zwarte vlekken van 3tot5 mill. middellijn, die gewoon- 
lijkk « roest van de appels» genoemd worden. Soms _ staan 
dezevlekken geheel op zich zelven, soms vloeientweeofmeer 
viekken inéén. Wanneer de appel wordt aangetast, als hij 
reeds behoorlijk is uitgegroeid, dan kan hij, niettegenstaande 
de bedoelde vlekken, toch volkomen rijp en smakelijk wor- 
den; maar daar hij er onooglijk uitziet, kan men er niet den 
prijs voor bedingen, dien men voor gezonde appelen kan 
krijgen. 

Erger is het, wanneer de appel wordt aangetast op een 
tijdstip, waarop hij nog lang niet volgroeid is. Dan is een 
eroot gedeelte van zijne oppervlakte bezet met dicht aaneen- 
grenzende of in elkaar overgaande vlekken, waar de schil 
dood is; de jonge appel groeit slecht en abnormaal : hij krijgt 
soms een’ zeer wonderlijken vorm en is geheel onverkoop- 
baar. Zulke appelen vertoonen soms ook barsten ; hoewel 
in ’t algemeen schurftige appelen veel minder aan barsten 
onderhevig zijn dan schurftige peren. 


— 173 — 


De op de appelen aanwezige viekken vergrooten zich 
den geheelen winter door, zoo lang de vruchten bewaard 
blijven, al is het dan ook dat zij slechts langzaam in omvang 
toenemen. 

Oorzaak van de appelschurft is de zwam, die onder den 
naam Fusicladium dendriticum Fuckel bekend is. Het 
ongeveer kleurlooze mycelium dezer zwam vestigt zich 
het eerst in de opperhuidscellen, en verbreidt zich verder 
ook in de aangrenzende parenchymeellen. Maar bepaalde- 
lijk in de opperhuidscellen vertakken zich de dikke myceel- 
draden zeer sterk, zij winden zich door elkaar heen en 
krijgen een groot aantal tusschenschotten; en z60 verandert 
zich deze geheele zwammassa in eene soort van pseudo- 
parenchym, dat sterk in omvang toenemende, ten slotte den 
bovenwand van de opperhuidscellen opheft. Vaak vindt 
men de zwarte « roestvlekken » der appelen omgeven door 
een wit randje: dit witte randje nu wordt door de losge- 
scheurde opperhuidscellen gevormd. 


Op de bovenbeschreven wijze komt de zwammassa 
(het pseudoparenchymatische stroma) aan de oppervlakte te 
liggen, niet meer overdekt (Pl. V, fig. 3). De 3.of 4 cellagen, 
dieonderdezwammassa gelegen zijn, sterven en worden bruin; 
en onder deze door de werking der zwam gedoode cellagen 
ontstaat kurk, dat aldus de zieke plek van de gezonde 
weefsels afscheidt. 


Wat de zwammassa zelve aangaat, deze is licht- 
bruin; de aan de oppervlakte gelegen cellen  dezer 
_ Zwammassa groeien uit tot rechtop staande, korte, niet — 
als bij Husicladium pirinum — geknobbelde, maar volko- 
men gladde, donkerbruine conidiéndragers, welke aan 
hunnen top eene of hoogstens twee lichtbruine; 0,03 mill. 
lange, omgekeerd knotsvormige conidién afzonderen, die Of 


= Att = 


ééncellig of hoogstens van een enkel tusschenschot voorzien 
zijn (Pl. V, fig. 4). — ate 

Dikwijls echter vormen zich op de. zwammassa van de 
appelvlekken geene bruine conidién; maar de hoekige cellen 
van het pseudoparenschymatische stroma vallen tot eene 
kruimelige massa uitéén. Ieder van de cellen, waaruit de 
bedoelde kruimelachtige massa bestaat, kan kiemen, en zich 
alzoo gedragen als eene chlamydospore. 

Om conidiéndragers te vormen, moet de op de appelen 
verwijlende zwam een tijd lang in eene niet al te droge lucht 
vertoeven. Is de omgeving zeer vochtig, dan groeien de 
conidiéndragers zeer sterk in de lengte uit, zij vertakken 
zich en buigen zich door elkaar heen; zoo vormen ‘zij een 
bruin, schimmelachtig overtreksel op de plekken. Toch 
snoeren de conidiéndragers van dien yorm gewone condi- - 
dién af. 

Op de bruine bladvlekken vormen zich eyeneens coni- 
dién. Nadat de bladeren afgevallen zijn, en wel eerst in 
den winter, ontstaan daar op de perithecién, die door 
Aderhold ontdekt zijn, en door hem met den naam’ Venturia 
inaequalis Aderh. zijn aangeduid (PI. V, fig. 5). 

‘Sorauer heeft er het Sor OP gewezen, dat Fusicladium 
dendriticum de appeltwijgen op gelijksoortige wijze kan aan- 
tasten als F. pirinwm zulks de perentwijgen doet. Toch 
schijnt dit niet zoo vaak te geschieden, zoodat de bedoelde 
zwam voornamelijk schadelijk is als oorzaak van de roest- 
plekken der appelen, en als oorzaak van de bladziekte. — 

Voor de bestrijding van de schurftziekte van den appel- 
boom verwijzen wij naar *t geen in het vorige stukje over © 
de bestrijding van de verwante ziekte bij den pereboom 
gezegd is. Dat Bouillie Bordelaise een uitstekend middel 
is, bleek ons herhaaldelijk bij verschillende proefnemingen, 
én te Wageningen én te Zwaag én in den Bangert in ’t werk 


— 175 — 


gesteld. Het komt ons onnoodig voor, hier over dit onder- 
werp uitvoerig uit te weiden, zooals wij in het opstel over 
pereschurft deden. ) 

Wat de vatbaarheid der verschillende appelsoorten 

betreft, kan het volgende worden gezegd. 

: Zeer vathaar zijn : Zomer Aagt, Keizer Alexander, Cal- 
ville Lesans, Calville roode zomer-, Calville witte winter-, 
Couleur de chair, Barowitski, Cox’s Pomona, Reinette 
monstrueuse, Reinette van Zorgvliet, Jerusalem blanke en 
roode, Ananas Reinette, Zoete Paradijs, Engelsche winter 
gold Pearmain, Adam’s Pearmain, Zomer Pearmain, Cox’s 
Oranje Pippeling, Present van Engeland, Roode Court pendu, 
Peperappel (Reinette van Bristol). 

Minder vatbaar zijn: Enkhuizer Aagt, Roode Astraka- 
ner, Beauty of Kent, Belle de Pontoise, Bismarckappel, 
Roode herfst Calville, Cellini, Godlin Keswick, Dantziger 
Kantappel, Landsberger Reinette, Schutters Reinette, Rei- 
nette van Ekenstein, Lord Grosvenor, lord Suffield, Calville 
St-Laurens, Framboosappel, Glasappel. 

Weinig vatbaar zijn: Reinette rouge étoilée, Reinette 
dubbe grauwe, Reinette Bauman, Rambour Papelen, Pippe- 
ling Linnaeus, Pippeling Blenheim, Peasgood nonsuch, 
The Queen, Notarisappel, Lemoenappel, Kuilenburger 
roode, Brabantsche Bellefleur, Neurer rother Himbeerapfel, 
Gloria mundi, Bloemzoet herfst. 

Wat betreft de vermoedelijke oorzaken van de verschil- 
lende vatbaarheid der onderscheiden variéteiten, zij verwe-- 
zen naar ons vorige opstel. 


A. IpE. 


J. RivtzeMA Bos. 


— 176 — 


-WVerklaring van Plaat WV. 


_1. Appelblad, bezet met Fusicladium dendriticum. 

‘2. “Appel met « roestvlekken ». , IBY 

3. Doorsnede door-eene « roestvlek » van een’ abi: men sie de 
_ pseudoparenchymatische fypmmasse, dec con midiéndragers« en de conidién. 
Serer. 200. pee 

‘4, Doorsnede door een appelblad. rites vormt haar. Siien dilekalae 
strani stroma (M) onder de : cuticula der opperhuid.. C. Conidién. 
_(Wergr. 300.) 
eaedtos: Doorsnede door een overwinterd appelblad met een em es 
van Venturia inaequalis. (Vergr. 200.) 

6. Hen ascus (S) of sporenzak met ascosporen; Sp: pabood ascosporen 
buiten den sporenzak. (Vergr. 900.) 

(Deze plaat is ontleend aan Kirchner en Botta ead « Atlas der 
Krankheiten und Beschaédigungen; V Serie : Obstbdume »). 


Tiypscur. 0. PLAnTENZ. 1902 Pec 


: 
2 
% * 
? P : a 
ate “oe 
Venves Ley. 3 5 ‘ 
aU Nate tiree re, wey tt 
be 


5 (200/12) 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 


EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Achtste Jaargang.— 6° Aflevering. Januari 1903. 


HET WEGBLIJVEN EN HET OMVALLEN DER TULPER, 


VEROORZAAKT DOOR BOTRYTIS PARASITICA CAVARA, EN DE 
BESTRIJDING VAN DEZE KWAAL. 


A. — De ziekte. Haar optreden en hare kenteekenen, 


De hier bedoelde ziekte komt in Nederland in het bloem- 
bollendistrikt reeds sedert meer dan 20 jaren plaatselijk veel 
yoor; maar in het laatste tiental jaren heeft zij zich meer ver- 
breid en is zij — vooral ook doordat er steeds meer grond voor 
de bloembollenkultuur in gebruik wordt genomen, — van meer 
belang geworden. Van de meeste beteekenis is zij, zooals wel 
van zelf spreekt, op de terreinen der bloembollenkweekers ; 
maar ook ver van deze terreinen verwijderd, zelfs in andere 
landen, vertoont zij zich in de tuinen of ook wel in de kassen 
van wederverkoopers van bloembollen of van geforceerde: bol- 
planten; en eveneens wordt zij aangetroffen in de tuinen van 
privaatpersonen, Herhaaldelijk reeds was het optreden van 
de ziekte in tulpen, die door Hollandsche bloembollenkweekers 


12 


— 178 — 


“naar ’t buitenland waren geleverd, oorzaak dat de zaak voor 
’t gerecht werd gebracht, daar de Kooper meende, dat de 
kweeker hem zieke of althans besmette bollen had geleverd. 

De ziekteverschijnselen zijn verschillend, alnaarmate de 
tulpen ocper of later door de zwam, worden. aangetast, 
vooral ook alnaarmate grondinfectie. ‘of luchtinfectie. plats 
greep. 

Op besmette bloembollenvelden ziet men dikwijls in 
’t voorjaar, terwijl de andere tulpen haren. knop boven den 

grond gaan _vertoonen, op verscheiden_plaatsen de tulpen weg . 
blijven. -Neemt men de zich niet ontwikkelende bol ‘uit den 

‘grond, dan blijkt dat deze begonnen is zich normaal te ont- 
wikkelen, want zij heeft volkomen gezonde wortels gevormd. 
Maar daarna is de zwam door eene in den grond levende 
zwam aangetast en wel het eerst aan den top («den neus », 
zeggen de bloembollenkweekers), waar de knop begon zich te 
ontwikkelen. Overal waar het mycelium van de zwam zich 
in de deelen van de bol verbreidt, sterven de aangetaste deelen 
en worden zij bruin. In de eerste plaats wordt de knop, die 
bladeren en de bloem had moeten leveren, aangetast; deze 
wordt dikwijls geheel vernield, en in plaats daarvan  blijft 
inwendig in de bol eene ledige, cylindervormige ruimte over. 
Dikwijls ook ziet men de bolschubben voor het grootste gedeelte 
afgestorven en bruin geworden, en wel altijd van boven af. 
Op deze wijze kan de geheele bol afsterven ; maar vaak behou- 
den de onderste gedeelten der schubben alsook de schijf hun 
gewoon, gezond voorkomen en de natuurlijke kleur. Ook de 
wortels der aangetaste tulpen zijn ten tijde dat de gezonde 
exemplaren bloeien, nog geheel normaal. De jonge bol, die 
zich binnen in de oude gevormd heeft, blijft zeer lang gezond, 
en wordt dikwijls in ’t geheel niet aangetast; maar zij ontwik+ 
kelt zich, zooals van zelf spreekt, niet tot eene leverbare bol 
van ongeveer normale grootte, omdat het grootste gedeelte van 


— 9 — 


de oude bol dood is en de bovenaardsche deelen niet tot ontwik- 
keling zijn gekomen. Ten laatste sterft dan ook deze jonge 
bol, maar ten gevolge van gebrek aan voedsel, niet door. de 
ziekte. De zwam kan evenwel ook in de jouge bol overgaan, 
en doet deze alsdan in korten tijd sterven. 

De bovenbeschreven ziekte vertoont zich altijd op hepaalde 
plekken van de tulpenvelden, welke door de bloembollen- 
kweekers « kwade plekken » genoemd worden, en die zich in 
’t verloop der jaren langzamerhand vergrooten. Deze geinfec- 
teerde plekken vindt men het meest op velden, die sedert lange 
jaren voor de teelt van bloembollen werden gebruikt, en waar, 
zooals dat in de meeste streken van ons bloembollendistrikt 
gebruikelijk is — in drie jaar tijds telkens éénmaal tulpen, 
éénmaal een ander bolgewas (Hyacinthen, Gladiolus, sommige 
Iris-soorten), het derde jaar aardappelen, erwten of een ander 
niet tot de bolplanten behoorend gewas verbouwd worden. 
Hoe vaker in eene zekere tijdruimte op de velden de tulpen 
terugkeeren, in des te erger mate treedt de ziekte op; want al 
grijpt zij ook andere bolgewassen aan, zooals Hyacinthen, Gla- 
diolus, sommige Iris-soorten, de tulp wordt verreweg het meest 
aangetast; Irzs hispanica evenwel is nauwlijks minder vat- 
baar voor de ziekte dan tulpen. : 

Echter vertoonen zich soms ook de « kwade plekken ” 
op velden, die eerst.sedert weinige jaren voor de bloembollen- 
teelt werden gebruikt, en die dus nog voor enkele jaren weide 
waren. 

Wanneer aarde van eene « kwade plek » op een veld 
wordt gebracht, waar de bedoelde ziekte tot dusver nog niet 
voorkwam, dan yertoont zich het wegblijven der tulpen 
in ‘t yoorjaar ook op dit tot dusver gezonde veld. De 
kiemen der ziekte kunnen zelfs met het zand van eene « kwade 
plek « op gezonden grond overwaaien en dezen grond besmet- 
ten; evenzoo als dat i grond, die met bietenaaltjes of rogge- 


— 180 — 


aaltjes besmet is, werd waargenomen. Aangaande het  over- 
waaien van de ziekte » zijn mij zeer belangwekkende gevallen 
bekend geworden. Zoo was een veld met « kwadde plekken + 
door eene heg van een gezond veld afgescheiden ; in de heg was 
echter eene opening; en juist op de plaats, waar de heg afge- 
broken was, waaide de ziekte over. Ag OL 
| Het spreekt van zelf dat telkens bij de bewerking van den 
grond altijd weer aarde van de besmette plekken over den 
omgevenden gezonden bodem verbreid wordt, zoodat de 
« kwade plekken » zich telkens meer moeten uitbreiden. Ook 
met werktuigen, die op « kwade plekken » zijn gebruikt, met 
schoenen, waaraan aarde van « kwade plekken » kleeft, kan 
de besmetting worden overgedragen. 

Naast de bovenbedoelde « grondinfectie « bestaat er eene 
« luchtinfectie». Terwijl de eerstgenoemde grootendeels reeds 
in den herfst, deels ook — bij niet al te koud weer — in den 
winter, gedeeltelijk eerst in ’t vroeger voorjaar plaatsgrijpt, 
vertoont zich de luchtinfectie, zooals wel van zelf spreekt, eerst 
in ’t latere voorjaar, wanneer de bovenaardsche deelen tot 
ontwikkeling zijn gekomen. Deze luchtinfectie veroorzaakt 
het zoogenoemde « omvallen » der tulpen. De knop ontwik- 
kelt zich geheel normaa]l; de bovenaardsche deelen — blade- 
ren, stengel en bloemknop - vormen zich. Maar vroeger of 
later worden deelen van de bovenaardsche organen aangetast ; 
zij worden meestal bruin en slap. Wordt de bloemstengel op 
deze wijze aangetast, dan buigt hij zich naar beneden: hij 
« valtom ». Vooral in vochtige omgeving, 0. a. bij het for- 
ceeren in kassen, worden de aangetaste deelen in korten tijd 
geheel slap, en gaan in rotting over. Op het veld kan het zijn 
dat, — vooral bij droog, winderig weer, — de aangetaste dee- 
len, nadat zij afgestorven zijn, uitdrogen; zij vere dan 
witachtig, dun, zelfs doorschijnend. } 

De aangetaste viekken vertoonen zich soms alleen op de 


— 181 — 


bladeren, waardoor echter natuurlijk ook de bloem in hare 
normale ontwikkeling wordt tegengegaan, of althans iets 
kleiner blijft dan gewoonlijk; of de stervende vlekken ver- 
grooten zich z66 snel, dat de bladeren binnen korten tijd — 
bijkans in hun geheel afsterven, waardoor natuurlijk de ont- 
wikkeling der bloemen geheel wordt tegengegaan. Zeer dik- 
wijls wordt ook de stengel op eene bepaalde plaats aangetast, 
welke spoedig dood gaat : dan valt hij om. Soms ook ver- 
breidt zich de sterfte zeer snel over den geheelen stengel, zelfs 
ook over den bloemknop. In verreweg de. meeste gevallen 
levert de tulp, welker bovenaardsche deelen zijn aangetast, 
geene bloem; en ook wanneer eene bloem tot ontwikkeling 
mocht komen, is deze klein, vaak misvormd. . 

De zwam, die de oorzaak der ziekte is, en die vooral bij 
eenigszins vochtig weer op de aangetaste deelen hare voortplan- 
tingsorganen (conidiéndragers en conidién) tot ontwikkeling 
brengt, zal hieronder nader worden besproken. 

Gladiolus en eenige Jris-soorten worden, zooals reeds 
boven werd vermeld, ook door dezelfde ziekte aangetast; zij 
worden ziek op de plekken, waar in vorige jaren de tulpen 
op de boven beschreven wijze mislukten. _Vooral wordt Ivzs 
hispanica het slachtoffer der ziekte. De kleine bolletjes van 
deze soort worden in het najaar in rijen uitgezaaid. _ In ’t vol-. 
gende voorjaar blijven, even als dat bij tulpen op » kwade. 
plekken » geschiedt, verscheiden plekken, waar deze Irisbol- 
letjes werden uitgezaaid, leeg; of de nauwlijks uit den grond . 
gekomen plantjes sterven af. Evenals bij de tulpen, hebben 
ook bij de Irisbolletjes de wortels zich eerst geheel normaal 
ontwikkeld; maar later wordt de bol met de daaruit ont- 
stane jonge plant in korten tijd gedood. 

Ook hyacinthen worden op de « kwade plekken ». ziek. 
De zwam verbreidt echter hare mycveldraden gewoonlijk alleen 
in de buitenste schubben, zoodat de geheele bol wel nooit door 


— 182 = 


haar gedood wordt. Er komt dan ook in ’t voorjaar bijkans 
altijd uit de hyacinthebol, wanneer zij door de bedoelde ziekte 
is aangetast, wel eene plant te voorschijn, ofschoon bladeren 
en bloemstengel niet normaal uitgroeien. De bladeren ver- 
toonen plaatselijk afstervende deelen, meestal slechts aan de 
ééne zijde, zoodat zij zich krommen én dikwijls scheuren krij- 
gen. Ook de bloemstengel groeit niet normaal wit, blijft 
klein, en is gewoonlijk' meer of min gedraaid en gebogen: 
De hoofdas van de bloeiwijze blijft kort, zoodat de bloemen 
dicht opeen gedrongen zijn. De ziekte ontwikkelt zich bijzon- 
der sterk bij onder glas geforceerde hyacinthen, wanneer men 
daarvoor besmette bollen heeft genomen. 


B. — De oorzaak der ziekte. 


De oorzaak van de ziekte, — zoowel van het « wegblij- 
ven » der tulpen op de « kwade plekken » als van het « di i 
len » van den stengel ‘en het afsterven der bladeren, — is eene 
zwam, nl. Botrytis parasitica Cavara. LDS. 

In het inwendige groene weefsel van het blad (mesophyll) 
treft men een dunwandig, van tusschenschotten voorzien myce- 
lium aan, dat zich herhaaldelijk vertakt, en zich in hoofdzaken 
tusschen de cellen (intercellulair) uitbreidt, zoodat de takken 
dikwijls rondom de groene cellen heen weer met elkaar ver- 
groeien. Er gaan geene zuigorganen (« haustorién ») van de 
myceeldraden ‘uit in de cellen op, welke zij omgeven: De 
inhoud der cellen, die het mycelium ‘samenstellen, is zeer hel- 
der: alleen in de eenigszins aangezwollen, blind eindigende 
toppen der myceeldraden vindt men een HORE E Ersonlereei ) 
soms een kern. eh M2 A ALT SAE 
. In de aangetaste bovenaardsche deelen der tulpenplanten 
trof ik’ altijd alleen dit ééne mycelium ‘aan,’ hetwelk, onder 
gunstige omstandigheden naar buiten tredende, conidiéndragers 
met conidién ging vormen van zoodanigen bouw dat men ze 
moet brengen tot het geslacht Botrytis. — : 


— 183 — 


- Het miskroskopisch onderzoek van de zieke schubben der 
in den bodem ziek geworden bollen toonde de aanwezigheid 
van zeer verschillend uitziende mycelién, die naar alle waar- 
schijnlijkheid tot verschillende zwamsoorten behoorden. En 
wanneer men de stukken van zieke schubben in eene vochtige 
ruimte bracht, vertoonden zich dan ook al spoedig de conidién- 
dragers van verschillende zwammen nl. van Belli Pent- 
cillaum en Mucor. — 

Doordat in de aangetaste bovenaardsche deelen slechts 
ééne zwamsoort aanwezig was, werd het waarschijnlijk dat 
men in deze zwam de oorzaak van de ziekte te zoeken had. 
Over de vermoedelijke oorzaak van het sterven der bollen liet 
zich voorloopig niets zeggen, omdat de schubben door de dra- 
den van verschillende zwamsoorten doorgroeid waren. | Eerst 
werd dus de zwam, die de bladeren aantast, nader onder- 
zocht. 

Wanneer men een ziek blad in eene vochtige nelntd 
bewaart, verschijnen na korter of langer tijd, grootendeels 
maar ‘niet uitsluitend aan de benedenoppervlakte van het blad, 
de conidiéndragers. Deze treden, naar het schijnt, alle door 
de huidmondjes heen naar buiten, en wel niet in bundeltjes 
bij elkaar, maar ieder afzonderlijk of hoogstens twee bijeen. 
Zij worden 1/4-1/2 mill. lang, zijn grijs van kleur, eenigszins 
in het olijfbruine trekkend; zij zijn recht, stijf,; tamelijk dik- 
wandig, dus van stevigen bouw; zij vertoonen 3 tot 4 tus- 
schenschotten, en aan hun boveneinde drie tot vijf zeer korte 
zijtakjes, die aan hunnen eenigszins gezwollen top de conidién 
in hoopjes dragen. Zeer kenmerkend is voor de conidiéndra- 
gers van deze zwamsoort eene eenigszins tonvormige opzwel- 
ling aan hunne basis. De benedenste cel nl., die uit het huid- 
mondje uitsteekt, is naar verhouding kort, en vooral in ’t mid- 
den eenigszins breeder dan de rest van den conidiéndrager. 

De conidién zijn naar verhouding groot, 17-20 p. lang, 


a AON ow 


10-13 @. breed; zij zijn aan de ‘basis een, weinig toegespitst, 
aan het boveneinde afgerond, dus volkomen eivormig. De 
wand is tamelijk dik, glad... De inhoud is eenigszins korrelig; 
maar toch maken de conidién in haar geheel beschouwd, den 
indruk van helder, doorschijnend, kleurloos of» lichigrijs. 
Aan de basis dragen zij cen kort, dun steeltje, waarmee zij aan 
den. top van het conidiéndragertakje verbonden zijn... Daar 
zijn zij a. h. w. schermvormig bijeengevoegd. oe 

Het was dadelijk duidelijk, dat de zwam tot het eich 
Botrytis behoorde; ook scheen zij mij in ieder opzicht. met de 
door Cavara (1) voor ’t eerst beschreven soort Botrytis para- 
sitica overeentestemmen. Maar daar er groote oefening noo- 
dig is om eene Botrytis-soort te détermineeren, en zooveel te 
meer nog omdat het door mij waargenomen ziektebeeld van de 
bovenaardsche deelen der tulp niet geheel overeenstemde met 
de door Cavara daarvan gegeven, trouwens zeer korte, 
beschrijving, — zoo wendde ik mij tot den besten kenner der 
Nederlandsche zwamflora, Prof. D’ CG. A. J. A. Oudemans. te 
Arnhem, die zoo goed was, de zwam der tulpenbladeren en sten- 
gels voor mij te détermineeren, en wel als Botrytis para- 
sitica. 

Nu werden door mij de conidién van B. parasitica op het 
blad van eene gezonde tulpenplant uitgezaaid ; en daarna werd 
deze plant in eene vochtige ruimte gehouden. Na drie dagen 
ontstonden eerst puntvormige, geelachtige vliekken op. het 
overigens groene blad; weldra werden deze vlekjes ook zicht- 
baar aan den anderen kant van het blad, dan die welke gein- 
fecteerd was. Langzamer of sneller zag ik de vlekken grooter 
worden, hoofdzakelijk in de lengterichting van het blad., Na 
onkelle iddgem waren verschitliehde van’ deze vlekjes met, elk- 


a Fridiano bi toads RR! di ee BMRA », in. ‘ae ne 
gaven van « Instituto botanico R. Universita di gp “, (BI. = 11 van 
den separaat-afdruk). | 


— 185 — 


ander versmolten, zoodat spoedig een groot deel van het blad 
afgestorven was, en wel onder dezelfde symptomen als de 
boven aangegevene. 

. Ken nauwkeurig mikroskopisch onderzoek pone dat het 
in 7 blad aanwezige mycelium in het bladmoes, rondom de 
cellen heen, zich verbreidt, en een enkele maal kon ik. de 
infectiehyphe zien, terwijl die uit de conidié zich ontwikke- 
lende, in een huidmondje van het blad was binnen gedrongen 

Hiermee kan dus als bewezen worden beschouwd, dat 
Botrytis parasitica althans stellig de oorzaak der bovenbe- 
schreven bladziekie is. —.. | 

Op de volkomen afgestorven plantendeelen houdt. de 
vorming der conidiéndragers spoedig op : een bewijs voor de 
meer parasitische dan saprophytische natuur der zwam. Maar 
juist wanneer. de bladeren en stengel volledig zijn afgestorven, 
ziet men op bepaalde plaatsen van deze plantendeelen groote 
massa’s zwamdraden aan de oppervlakte treden. Zij zijn dun- 
ner dan die, welke zich in het bladmoes bevinden, en vertoonen 
geene opzwellingen; hunne vertakkingen versmelten nict met 
elkaar, maar zij wikkelen zich tot een kluwen dicht opeen, 
en yvormen aldus witte lichaampjes van hoogstens 2 mill. in 
doorsnede. Deze lichaampjes trekken zich nu weldra samen, 
onder uitscheiding van een. druppeltje vloeistof; en weldra 
nemen. zij eene donkerbruine..of zwartbruine kleur aan. 
Het zijn de sklerotién van Botrytis parasitica, die in hunnen 
yolledig ontwikkelden toestand hoogstens 1.25 mill in 
doorsnede, meten, en, waarvan..de vorm, afgeplat- bolvormig 
of halfbolvormig is. a, 7 

_-Hene snede door. het volkomen ontwikkelde, samenges 
schrompelde, bruin. geworden sklerotium toont, aan dat de 
buitenste bruine wand maar. dun is. , Het. inwendige. is wit; 
dekluwenvormig dooreengewikkelde zwamdr aden hebben eene 
soort. van « pseudoparenchym, » gevormd, waaraan men 


== Jed =e 


gewoonlijk de oorspronkelijke samenstelling uit zwamdraden 
in ’t geheel niet meer herkent. Tusschen de hoekige schijn- 
parenchymcellen, waaruit het inwendige van het sklerotium 
bestaat, blijven hier en daar kleine, met lucht gevulde ruimten 
over. De buitenste pseudoparenchymlaag is bruin, en wordt 
gevormd door cellen, welker naar buiten gekeerde wand ver- 
dikt is. DUTOS SI | 

Bij jongere sklerotién, zelden ook bij oudere, laat zich 
plaatselijk de oorspronkelijke opbouw van het sklerotium uit 
dooreen geslingerde zwamdraden waarnemen; maar als een 
vrij vaste regel zijn althans de oudere sklerotién alleen uit 
pseudoparenchym opgebouwd. 

Tk heb herhaaldelijk beproefd, de sklerotién tot de vor- 
ming van vruchtlichamen te brengen; maar altijd te vergeefs. 
Noch uit de in den bodem uitgeplante, noch uit de op de blade- 
ren achtergebleven sklerotién ontwikkelde zich een ascosporen 
dragend vruchtlichaam. Wel gelukte het mij enkele malen, 
en dan wel altijd steeds in den laten herfst, uit in eenc voch- 
tige omgeving vertoevende sklerotién eene Botrytzs-fructifica- 
tie te kweeken. — 

Aan de op de « kwade plekken » in den grond gestorven 
tulpenbollen vindt men dikwijls 66k sklerotién, en wel 6f uit- 
wendig aan de buitenste schubben, 6f tusschen de afgestorven 
schubben, 6f wel aan den rand van de bolschijf, wanneer ook 
deze is gestorven } ook — én wel het allermeest, in de cylin- 
drische holte, die in ’t inwendige van de bol door het sterven en 
vergaan van den knop is ontstaan. Deze sklerotién hebben 
dezelfde struktuur als diegenen, welke gevormd worden op de 
tulpenbladeren, die door Botrytis parasitica zijn afgestor- 
ven; zij zijn evenwel soms heel wat grooter, en kunnen Zelfs 
eene doorsnede van 3 mill. ‘bereiken. Zij vormen zich op 
dezelfde wijze als de sklerotién, welke op de bladeren ontstaan. 

In de schubben der uit dén bodem genomene, zieke en ten 


a BAZ 


deele in rotting overgegane bollen bevond zich een mycelium, 
dat in ieder opzicht met het boven beschrevene, in de zieke 
biaderen aanwezige Botrytis-mycelium overeenstemde; slechts 
waren gewoonlijk de zwamdraden hier wat dikker, zelfs 
tot 1} maal zoo dik als de hyphen in, de bladerenw Ik 
vond evenwel in de zieke, in rotting overgegane schubben, 
altijd, behalve’ het bovengemelde mycelium, nog de mycelién 
van andere zwammen, zooals van Penicallium en Mucor, die 
in eene vochtige omgeving zeer gemakkelijk tot fructificatie 
overgingen; soms ook onderscheiden zoogenoemde « humus 
aaltjes » uit de geslachten: Penieanetars Cenheloius en 
Rhabditis. . | 

Reeds voor verscheiden jaren debeleha het mij —zooals walle 
boven werd meegedeeld — na herhaalde vergeefsche proefne- 
mingen, uit de sklerotién:op de bladeren in ’t najaar, en wel 
in eene vochtige omgeving, Botrytzs-conidiéndragers en Botry- 
tis-conidién tot ontwikkeling te brengen. | Met de aldus gekre- 
gen conidién besmette ik een doorgesneden bol op de wond- 
vlakte; de weldra uit de conidién te voorschiju gekomen 
draden groeiden in de schubben op, en. brachten deze spoedig 
tot afsterven en tot rotten. Later. gelukte het mij ook. één 
maal, eene gezonde bol, die in de.niet geinfecteerde aarde van 
een bloempot was begonnen zich. te. ontwikkelen, aan den 
neus, juist toen de knop daar begon te werken, met, Botrytis- 
conidién te infecteeren; deze tulpenbol: werd op. volkomen 
dezelfde wijze ziek als de. inlpengalien op de « kwade plegktte ” 
in.’t. bloembollenland | e209nT .19f 

| Op deze wijze werd aldusy aesiaadin. dat ss teat pe 
‘mdpcaholian op: de « kwade plekken » aan. dezelfde,.oorzaak 
moet worden toegeschreven als de bovenvermelde. ziekte der 
bovenaardsche deelen. — bins 

_ De: leefwijze van. Botrytis arin Hom is — nog. zeer 
sont a bekend; en in yerband, daarmee yvertoont ook 
onze kennis van de ziekte zelve nog menige leemte. 


— 188 — 


De ervaring der praktische bloembollentelers leert dat 
de ziekte der bollen aan bepaalde plekken gebonden is, en dat 
de kiemen der ziekte zich met den bodem verbreiden. Het 
laat zich verwachten dat als deze ziektekiemen de zich 
in den bodem bevindende sklerotién optreden. Wanneer 
ergens op een veld de ziekte verschijnt, dan vormen zich 
aan de rottende bollen sklerotién; en vooral wanneer de aan- 
getaste bollen rustig in den bodem blijven tot zij geheel vergain 
zijn, dan blijven de op deze bollen gevormde sklerotién ook in 
den grond Maar zelfs wanneer de rottende bollen uit den 
grond worden genomen, hebben gewoonlijk reeds op het 
oogenblik waarop dit plaats vindt, verscheiden sklerotién 
zich van de buitenoppervlakte der aangetaste bollen losge- 
laten. Op de plaatsen, waar door Botrytis parasitica aan- 
getaste bolgewassen stonden, bevat de bodem dus talrijke 
sklerotién, die — daar zij klein en licht zijn — met het zand 
kunnen wegwaaien; zoodat door het verstuiven van den 
grond der « kwade plekken » ook elders « kwade plekken » 
kunnen optreden. 

Op welke wijze echter de bollen van den grond uit 
besmet worden, moet ik nog in ’t midden laten. De onder- 
vinding der bloembollenkweekers leert dat de besmetting der 
bollen gewoonlijk in den herfst plaatsgrijpt, ofschoon zij ook 
nog in den winter of zelfs in ’t zeer vroege voorjaar kan 
geschieden. Opzettelijk daaromtrent door mij ingestelde proef- 
nemingen hebben deze ervaring der practici bevestigd, zooals 
nader zal worden meegedeeld. Volkomen daarmee in over- 
eenstemming is het boven door mij aangegeven feit, dat de 
sklerotién het gemakkelijkst in den herfst uit hun tijdperk van 
rust tot nieuw leven — nl. tot de vorming van Sani Oe? 
conidién — kunnen worden gewekt. 
| Bij late besmetting kan het voorkomen, dat de zwam 
zich in de tulp vestigt eerst op het oogenblik, waarop de knop 


— 189 — 


op het punt staat, al groeiende de bodemoppervlakte te berei- 
ken. Dan vertoonen de zich daar ontwikkelende, spoedig 
afstervende plantendeelen de ziekte; en er kunnen boven- 
aards niet alleen sklerotién, maar ook conidién zich vormen. 
Deze conidién verwaaien met den wind, en kunnen op geheel 
andere plaatsen aanleiding geven tot het optreden van de 
ziekte in bladeren en bloemstengels. 

De meeste jaren evenwel is in het Nederlandsche bloem- 
bollendistrikt de luchtinfectie, waardoor de bovenaardsche 
deelen zivk worden, van ondergeschikte beteekenis tegenover 
de bodeminfectie, waardoor de bollen zelve in den grond 
sterven en verrotten. — 

Eene tweede vraag, welke hier dient te worden beant- 
woord, is deze: kan de ziekte met de boilen naar elders 
worden getransporteerd? Ik zei reeds aan ’t begin van dit 
opstel dat herhaaldelijk de koopers van eene partij tulpen- 
bollen meenden dat de kiemen der ziekte met de gekochte 
tulpenbollen waren aangevoerd. 

Volgens mijne meening is zulks, zoo niet absoluut 
onmogelijk, dan toch in hooge mate onwaarschijnlijk. 

De tulpenbol is een éénjarige bol. Wanneer de oude 
bol door de ziekte wordt aangetast, komt de jonge bol, — 
wanneer ook zij niet wordt aangetast, hetgeen gewoonlijk niet 
geschiedt, — in ieder geval uit gebrek aan voedsel niet tot 
zoodanige ontwikkeling dat zij wink qaplease zou kunnen 
worden. — | at 

Met de hyacinthenbol is het wat anders; zij is in den 
toestand, waarin zij wordt verkocht, een meerjarige bol. 
Zij kan, wanneer zij op eene « kwade plek » gegroeid is. door 
Botrytis parasitica geinfecteerd geworden zijn zonder gedood 
te worden. Dikwijls worden slechts de buitenste schubben 
meer of min aangetast, zoodat de hyacinthenbol nog verkoop- 
baar blijftenbloeibaaris. Wél worden de hyacinthen veel min- 


— 190 — 


der dan de tulpen door de ziekte aangetast; maar het is in ieder 
geval volstrekt niet onmogelijk, dat met hyacinthenbollen de 
kiemen der ziekte, in den vorm van aan de schubben klevende 
sklerotién, geimporteerd worden. Bij tulpen is  zulks 
onwaarschijnlijk. 7 ) 

Ten slotte wil ik de vraag bespreken : sedert wanneer . 
Botrytis parasitica voor ’t eerst als ernstige ziekteoorzaak 
mag zijn opgetreden. Deze vraag kan met nauwkeurigheid 
niet worden beantwoord, zooals dat trouwens in de meeste 
dergelijke gevallen niet best gaat. Reeds in 1890 werden 
mij uit Noordwijk tulpenbollen, aangetast door de. bedoelde 
ziekte, toeyezonden, en werd ik aangezocht, bestrijdingsmid- 
delen aan te geven of te trachten deze op te sporen. Noch het 
onderzovk naar de oorzaak der kwaal, noch het zoeken naar 
een bestrijdingsmiddel werd toen met goed gevolg bekroond. 
Ik had trouwens toen ter tijde, te Wageningen wonende, in 
’t geheel geen tijd en gelegenheid voor eenigszins omvangrijke 
onderzockingen in de bedoelde richting; en de aangevangen 
proefnemingen werden na verloop van twee jaren. weer ge- 
staakt, om in 1896 na mijne verhuizing naar Amsterdam, weer 
te worden ter hand genomen. 4 

Reeds véér 1890 (nl. 1888) had Cavara  zijne beschrij- 
ving van Botrytis parasitica gepubliceerd; hij spreekt in 
zijne kleine verhandeling echter alleen van de ziekte der boven 
aardsche deelen. van tulpenplanten, en geenzins van eene 
ziekte van bollen, welke ziekte in ieder geval in Neder- 
land de hoofdzaak is, en van welke ziekte in ’t geheel niet ver- 
moed werd dat deze door dezelfde zwam als die, welke de ziekte 
der bladeren en van den bloemstengel veroorzaakt, zou worden 
cat gebracht. TRS We tael 

Het is echter volstrekt. niet. onwaarschijnlijk, dat apts 
Dr. Wakker (1) in 1884 tulpen, welke door B. parasitica 


(1) Dr. J. H. Wakker. « Onderzoek der ‘ziekten van hyacinthen en 
andere bol- en knolgewassen », gedurende het jaar 1884; blz. 22. 


— 191 —. 


waren aangetast, onderzocht heeft; want het. voorkomen van 
de hem toegezonden afgestorven tulpenbollen schijnt hetzelfde 
te zijn als dat van de bollen, welke op « kwade plekken » zijn 
gegroeid; en de bouw der door hem op de zieke bollen aange- 
troffen sklerotién gelijkt zeer veel op dien der door mij beschre- 
ven sklerotién. Wakker noemt de ziekte : «de tulpenziekte »; 
hij spreekt niet van « kwade plekken », zoodat het schijnt 
dat toen ter tijde (1884) dit woord nog niet onder. de bloem- 
bollenkweekers gebruikelijk was. . Uit Wakker’s opstel schijnt 
men te moyen afleiden dat in 1884 de door hem. beschreven. 
ziekte nog tamelijk, weinig bekend was. Praktische. bollen- 
kweekers uit Noordwijk verzekerden mij evenwel, dat de:ziekte 
daar reeds minstens sedert 20 jaren voorkomt. 


C. — Bestrijdingsmiddelen. 


Gelijk ik reeds boven meedeelde, komt de ziekte tegen- 
woordig tamelijk algemeen in Europa voor op de bloembedden 
en bloemperken van tuiniers en tuineigenaren, en heeft het 
« Omvallen » der tulpen reeds meer dan eens aanleiding gege- 
ven tot strijd, die zelfs tot in de gerechtszaal werd voortgezet, 
daar de kooper meende dat de kweeker hem door de ziekte aan- 
getaste of althans geinfecteerde bollen in plaats van gezonde 
tulpenbollen geleverd had. 

Ik heb reeds boven aangegeven, waarom naar mijne 
meening de verbreiding der ziekte met geimporteerde tulpen- 
bollen haast niet mogelijk is. Het zou nog eerder kunnen 
gebeuren, dat de ziekte met tegelijkertijde geimporteerde hya- 
cinthenbollen werd verbreid, en dat van dezen uit later de 
tulpen werden aangetast. toad 3 | 

' Maar daar de conidién zeer gemakkelijk door den wind 
over groote afstanden worden voortgedragen, kan eene zeer 
verre verbreiding der ziekte, ook zonder toedoen van uit Hol- 
land geimporteerde tulpenbollen nauwlijks uitblijven. 


— 192 — 


De oorzaak van ’t afsterven der tulpenbollen in den grond 
en die van ’t«omvallen » der tulpen, isgewoonlijk nzet gelegen 
bij den Kweeker, die de bloembollen leverde, maar bij den 
bezitter zelven van den tuin. ae 

Wanneer eenmaal de grond van een zeker vtacllars 
met de sklerotién van de zwam geinfecteerd is, dan moet de 
eigenaar van den tuin ophouden, ieder jaar op hetzelfde bed 
weer tulpen te planten. Hyacinthen en Irissen (althans Iris 
hispanica) mogen daar even min eene plaats vinden. Wanneer 
men nu eenmaal toch bolplanten op het bedoelde bed wil telen, 
dan kieze men Narcissen ofCrocus. Het is zelfs zeer twijfelach- 
tig of de Narcissen wel geheel vrij blijven van de zickte; maar 
wanneer zij ook al daarvoor niet geheel onvatbaar zijn, dan 
- zijn zij er in elk geval toch zeer weinig vatbaar voor. In elk 
geval pote men dus op bedden, waarop in de laatste jaren de 
tulpen « wegbleven » of « omvielen » liever Crocussen of Nar- 
cissen dan tulpen of hyacinthen. Het liefst echter late men 
er een paar jaar lang in ’t geheel geen bolgewassen groeien, 
maar andere voorjaarbloemen, zooals Primula, Arabis, Si- 
lene, Myosotis, Saaxifraga of Viola-soorten. 

Wie echter in zijn’ tuin op een bepaald bed toch jaar op 
jaar tulpen wenscht te hebben, die moet in den zomer of den. 
herfst, volgende op het voorjaar, waarin hij daar de ziekte 
voor ’t eerst waarnam, den grond op dat bed vernieuwen. 
Kén tot twee voet diep moet de aarde worden weggenomen en 
door nieuwe vervangen. 2 ie 

In Holland, met name in Amsterdam en PPR sient 
voor de vernieuwing der aarde van de bloembedden zeer dik- 
wijls van grond, uit het bloembollendistrikt afkomstig, gebruik 
gemaakt. De bloembollenkweekers graven op de « kwade 
plekken » de aarde tamelijk diep uit, omdat zij daarin een zeer 
goed middel tot bestrijding van het kwaad zien.  Zij weten 
echter vaak niet, waar zij met den « kwaden grond » moeten 


— 193 — 


blijven;'zij geven hem gaarne geheel of bijkans géheel om niet 
weg, wanneer de kooper hem maar zorgvuldig verwijdert. 
Menig stadstuinman nu, die aan den bezitter van een 
tuintje nieuwe aarde voor zijne bloembedden: moet. leveren, 
krijgt aldus\ op) eene zeer goedkoope manier dezen « kwaden. 
grond’», die voor tulpen en’ enkele andere bolgewassen niet 
deugt, maar overigens uitstekende tuinaarde is; en hij kan er. 
_ weer een’ tamelijk hoogen prijs voor in rekening brengen. Op’: 
deze wijze wordt, althans te Amsterdam en inde naaste omge- 
ving dier stad, zeer dikwijls grond in de tuinen gebracht, die. 
besmet is met Botrytzs-sklerotién.' Het spreekt evenwel van 
zelf dat dit niet voorkomt in plaatsen, die veel verder van het 
bey criteria 9 See verwijderd liggen. | 
Diep omwerken van het geinfecteerde bloemperk kan 66k” 
dienen om het weer optreden van de ziekte tegen te gaan; 
want op deze wijze worden de sklerotién z66. diep begraven, » 
dat zij niet meer kunnen « ontkiemen ». Maar vernieuwing 
van de aarde, mits daarbij van niet besmetten grond worde. 
gebruik gemaakt, is toch een meer zeker werkend bestrijdings- . 
middel: os | | 
Van veel grooter beteekenis dan voor den bezitter van éen’ 
tuin, is de bestrijding der ziekte voor den bloembollenkweeker. : 
- Diep omwerken, alsmede afgraven van de besmette aarde 
en opbrengen van nieuwen grond, zijn ook voor den bloembol- 
lenkweeker de belangrijkste bestrijdingsmiddelen. Verder moet 
hem ook worden aangeraden, in het voorjaar alle bollen uit 
den grond te nemen en te verbranden, welke dan blijken te zijn 
« weggebleven ». , 9 fr 
_ Verder ware het goed, op een’ besmetten iavions in ver- 
scheiden jaren geene tulpen, hyacinthen, Iris hispanica te 
telen; het best ware het, verscheiden jaar lang den grond 
alleen voor de teelt van aardappelen, knollen, mangelworte- 
len, erwten of boonen, aardbeien of spiraea’s te gebruiken, of 


13 


— 194 — 


zelfs tijdelijk den bloembollenbodem in weigrond te verande-_ 
ren. Maar de bodem is in de bloembollenstreek veel te duur, 

om de winstgevende bloembollenteelt eenige jaren achtereen 
achterwege te laten. Diep omwerken kost zeer veel geld en. 
geeft geene zekerheid dat niet na eenige jaren de zwam weer 

aan de opperviakte komt. Afgraven van den geinfecteerden 

bodem en weer opbrengen van nieuwen grond, is nog duurder.. 
Het is dus geen wonder, dat verschillende bloembollentelers - 
uit de meest bedreigde streek (Noordwijk) mij verzochten, | 
proeven. te nemen, om te trachten, eene niet te dure, afdoende~ 
bestrijdingsmethode te vinden. 

Nadat ik reeds in vroeger jaren bestrijdingsproeven op 
kleinere schaal had genomen, werden door mij in 1896 te 
Noordwijk op nieuw proefvelden aangelegd. Daartoe werden 
terreinen uitgekozen, die bekend waren als in bijzonder sterke 
mate door de ziekte besmet te zijn; deze werden evenwel nog 
eens opzettelijk met aarde, van sterk besmette terreinen 
afkomstig, bestrooid. Toch blijft het altijd een leelijk gebrek 
van ieder proefveld ter bestrijding van « kwade plekken », dat 
ook bij de grootst mogelijke voorzorg, eene gelijkmatige ver- 
breiding der ziektekiemen over het proefveld niet kan worden 
verkregen. Daardoor wordt veroorzaakt, dat resultaten, die 
na behandeling van den grond op een bepaald gedeelte van het 
proefveld verkregen worden, niet z66 maar met een gerust 
geweten als vaststaande resultaten kunnen worden geaccep- 
teerd. Men kan er eerst op aan, wanneer eenige jaren ach- 
tereen op verschillende bedden van het proefveld, bij dezelfde 
behandeling, hetzelfde resultaat wordt verkregen. | 

Het proefveld dan werd in 1896 aangelegd ; en de bestrij- 
dingsproeven werden geregeld tot nu toe voortgezet; zij zijn 
ook nu nog in gang. Daar ik evenwel reeds nu een praktisch 
bruikbaar middel kan aangeven, zoo geloof ik, niet al te voor- 
barig te zijn, wanneer ik nu, na 6jarige proefneming, overga 


a Te 


— 195 — 


ot het publiceeren van het verkregen resultaat. Trouwens elk 
jaar is reeds omtrent de genomen proeven een verslag versche- 
nen in het « Weekblad voor Bloembollencultuur ». Ik geef 
hier geen volledig overzicht van alle door. mij genomen proe- 
ven, omdat — zooals wel. van zelf spreekt — vele. dezer 
proeven geen resultaat opleverden, en eene uztvoerige bespre- 
king van de mislukte proeven geen doel treft. Een kort over- 
zicht van de verkregen resultaten, ook voorzoover ze. ne gatief 
waren, moge voldoende zijn. 

De eerste twee jaren geschiedde de PADI ha der proeven 
op kosten van de afdeeling Noordwijk der « Algemeene Ver- 
eeniging voor Bloembollencultuur »; later werden de kosten 
ten deele gedragen door de genoemde Vereeniging, die aan de 
afdeeling Noordwijk tot het beoogde doel eene subsidie schonk ; 
en van af het jaar 1903 zal de commissie voor de proefnemin- 
gen zich: ook mogen verheugen in het genot van eene Rijks- 
subsidie. 

Het proefveld werd ieder jaar volgens een door mij opge- 
steld plan, onder toezicht van den Heer C.P. Alkemade, Bloem- 
bollenkweeker te Noordwijk en van mijnen amanuensis den 
Heer A. W. Drost, bewerkt en beplant.. Gaarne bied ik 
mijnen dank aan allen, die op welke wijze dan ook, tot het 
welslagen van de op het proefveld genomen werkzaamheden 
hebben bijgedragen. ¥ 

De proeven werden genomen met tulpen en met Jrzs hi- 
spanica, die ik gedurende opvolgende jaren op een bepaald 
terrein met elkaar liet afwisselen. — 

Vooreerst werden proeven in ’t werk. gesteld omtrent 
laat uitpoten; daar zoowel uit de mededeelingen der practici 
als uit mijne laboratoriumproeven gebleken was, dat de tijd, 
waarin voornamelijk de besmetting van, den bodem uit. plaats 
vindt, de herfst is. Het resultaat van verschillende, zoo in 
het laatste als het voorlaatste jaar genomen proeven, was dit.: 


= $98 = 


dat door uitpoten van de tulpenbollen in ‘t laatst van Decem- 
ber’ — de gewone tijd van planten der tulpen is te Noordwijk 
midden October, — het optreden der ziekte wel niet geheel en 
al kan worden voorkomen, maar dat toch van de laat uitge- 
plante tulpen een véél geringer aantal ziek wordt en sterft. dan 
van de vroeg in den herfst uitgeplante exemplaren. — + Op 
twee zeer sterke besmette bedden werd de eene helft der tul- 
penbollen den 24 October 1901, de andere helft den 24 Decem- 
ber 1901 gepoot. Op het eene bed bleken in ’t’volgende yvoor- 
jaar van de in October geplante 370 tulpenbollen 38  stuks, 
dus meer dan‘10 °/,, in den grond verrot, van de 370 in 
December uitgepote tulpen slechts 3 stuks, alz00'0.8 °/5.. Op 
het tweede bed waren toen van een even groot aantal in Octo- 
ber uitgepote tulpen 31 stuks’ verrot (8,4°/,), vande in Decem- 
ber uitgepote exemplaren 7 stuks (nog geen 2 °/,).. — De 
proeven met vroeg of laat uitzaaien van bollen van Iris hispa- 
nica hadden een gelijksoortig resultaat. — Ik kan nog ver- 
melden dat de op 24 December uitgeplante tulpen nog flink 
uitgegroeide, leverbare bollen opleverden; in Januari echter 
kan men niet meer planten, daar de tulpenbollen, welke men 
van de in deze maand of later uitgepote exemplaren wint, 
gewoonlijk niet meer verkoopbaar zijn. —  Evenwel dient 
hierbij nog te worden opgemerkt, dat het in ’t algemeen moei- 
lijk is, tot einde December met het uitplanten der tulpenbollen 
te wachten, omdat alsdan dikwijls de bodem stijf bevroren is, 
én daardoor het uitplanten onmogelijk wordt. Daarom ‘kan 
dus —- jammer genoeg — laat uitplanten van de tulpenbollen 
op « kwaden pee » niet Mpa. als wen behommadel wor- 
toegepast. ° oy WOOS 36 (9300) 

_ Eene tweede proevenrceks was: dabei gericht, te trach- 
ten, tulpenbollen te krijgen, die onvatbaar zijn voor de 
ztekte.. Er blijven op eene « kwade plek », al is die ook nog 
zoo Sterk besmet, toch altijd nog tusschen de gestorven bollen 


— 197 — 


andere over, die zich tot normale planten ontwikkelen. Het 
zou kunnen zijn, dat deze tulpenbollen voor de ziekte onvat- 
baar waren; het zou evenwel 66k kunnen zijn, dat de verbrei- 
ding der zwam in dier voege door den grond heen had plaats 
gehad, dat de bedoelde bollen voor besmetting bewaard bleven. 
Waren deze bollen werkelijk.immuun, dan zou het bij de 
ongeslachtelijke voortplanting der bollen, waardoor de eigen- 
schappen van het moederlijke individu bijkans onveranderd 
overerven — voor de hand liggen, dat de daarvan geteelde 
bollen 00k weer onvatbaar waren ;en zoo zou Men rassenvan 
onvatbaren kunnen telen. Ik liet de van schijnbaar immune 
tulpen. afkomstige bollen oogsten en ze het volgende jaar weer 
op besmetten grond uitplanten. Deze proef werd twee jaren 
herhaald, telkens. op verschillende bedden. Maar zij leverde 
mij slechts de zekerheid, dat van de op sterk besmetten bodem 
-gezond gebleven tulpen geene werkelijk onvatbare individu’s 


geoogst., waren ; trouwens heel veel. verwachting had ik reeds 
a priori niet yan de resultaten der bedoelde proefneming. waar 


het eene zoo weinig kieskeurige zwam geldt als Botrytis 
parasitica..—- .... | 

| Vervolgens werd een tamelijk pale aantal chemische 
middelen beproefd. 

Vooreerst. alh,..en wel gebluschte , en ongebluschte, in 
zeer..yerschillende quantiteiten, tot 350 KG. per are. Met 
gebluschte. kalk werden proeven genomen, omdat verschil- 
lende bloembollentelers mij verzekerden, dat zij van de aan - 
wending dezer stof op « kwade plekken » goede resultaten 
hadden yerkregen. . Meerjarige proefnemingen evenwel lever- 
den mij nooit een gunstig resultaat op; en het schijnt mij dat 
de door,de praktische bloembollenkweekers verkregen resulta- 
ten niet, moeten worden. toegeschreven aan den ivloed van de 
kalk, op de.zwam, maar eenvoudig aan de yerbetering van den 
(veenhoudenden) grond door kalk, 


— 198 — 


Ongebluschte kalk werd bij verschillende proeven, tot 
eene quantiteit van 350 KG. per are op de proefbedden 
gebracht, en ondiep ondergewerkt; vervolgens werd er water 
op gegoten, en de kalk in den grond gebluscht. Het was 
mijne bedoeling, na te gaan of misschien de door de blussching 
in den grond in ’t aanzijn geroepen hitte de daar aanwezige 
zwam zou dooden. Het resultaat was evenwel niet anders dan 
negatief. — | 

Een andere proevenreeks : de bollen werden, nadat zij 
uiitgeplant waren, met Bouwzllze Bordelaise = tae nag Resul- 
taat > man. 

Kopervitriool en tjzervitriool hadden, wanneermen deze 
stoffen in hoeveelheden gebruikte, die den tulpen niet schaadden, 
geen succes ; wanneer men ze in z00 groote quantiteiten aan- 
wendde, dat de wortels der bollen stierven, werd de zwam 
evenmin gedood, want het volgende jaar konden er weer tulpen 
groeien, maar zij bleven niet van de ziekte verschoond. — 

Alleen zwavel, creoline en carbolineum leverden een 
merkbaar resultaat op. 

Bloem van zwavel. De bollen werden voor het uitplan- 
ten met den « neus » in bloem van zwavel gedompeld. Daar 
bij het indompelen van droge bollen het zwavel niet aan den 
neus bleeft kleven, werden bij verschillende proeven de bollen 
voor het uitplanten bevochtigd gedeeltelijk met water, gedeel- 
telijk met water, waarbij 10 °/, glycerine: daarna werden 2ij 
met den neus in bloem van zwavel gedompeld. Dit poeder 
kleefde het best aan de met de verdunde glycerine bevoch- 
ligde bollen; daarom werd deze vioeistof bij ’t verdere 
verloop der proefnemingen gebruikt. In *t algemeen kan 
men zeggen, dat van de op bovenbeschreven wijze op 
hunne bovenste helft met eene zwavellaag bedekte bollen 
minder exemplaren door de ziekte werden aangetast dan 
van de overige uitgeplante bollen, maar het resultaat was toch 


— 199 — 


geenszins schitierend. Ik bracht de uit te planten bollen alleen 
maar met den neus in de bloem van zwavel, omdat de besmet- 
ting in den grond altijd aan den neus plaaisgrijpt. Beter 
resultaat kreeg ik, wanneer ik niet alleen den neus der bollen 
met eene laag bloem van zwavel overdekte, maar ook de poot- 
gaten gedeeltelijk met deze stof vulde. Op deze wijze gelukte 
het mij, de sterfte tot iets minder dan 5 °/, terug te brengen, 
terwijl op de andere bedden 8 tot 30 °/, der uitgepote tulpen | 
stierven. Jammer maar, dat de zwavelmethode, op de boven- 
vermelde wijze toegepast, te kostbaar is. — 

Creoline werd in het najaar 1900 op een bed gebracht, 
en wel naar rato van 50 liter per are. Het werd vooraf met 
vijfmaal de hoeveelheid water gemengd, en — nadat de 
bodemoppervlakte daarmee begoten was, — ondiep onderge- 
spit. In den herfst 1901 werd op dit bed Iris hispanica 
gezaaid; dit gewas werd in sterke mate door het creoline 
beschadigd. . " 

Maar het volgende jaar (1901-1902) groeiden de tulpen 
op het bedoelde bed zeer goed. Van de 688 tulpen waren 35 
weggebleven of door de ziekte aangetast, alzoo iets meer dan — 
5 °/,. Daarbij moet nog de opmerking worden gemaakt, dat 
het creoline ongelukkigerwijze niet gelijkmatig over het bed 
werd verbreid ; en men meende waar te nemen dat waar de 
grootste hoeveelheid creoline was gebracht, de ziekte zich het 
minst vertoonde. Misschien zou uit met meer nauwkeurigheid 
voortgezette proeven blijken dat creoline met voordeel tegen de 
« kwade plekken » kan worden aangewend; maar aangezien 
het carbolineum een zeer gunstig resultaat opleverde en deze 
stof goedkooper is. dan creoline, zoo had het geen praktisch 
doel, verdere proeven met de laatstgenoemde stof te nemen. — 

De proeven met Carbolineum werden aanvankelijk in 
dier voege uitgevoerd, dat de noodige hoeveelheid van deze stof 
met eene vijfmalige hoeveelheid water zoo goed mogelijk 


— 200 — 


mechanisch vermengd werd; vervolgens werd dit mengsel over - 
de te behandelen bedjes zoo gclijkmatig mogelijk verdeeld, ‘en 
daarna werd het met de spade ondiep ondergewerkt. Maar — 
daar carbolineum en water zich niet dan uiterst- moeilijk ‘en 

dan nog maar voor zeer korten tijd laten mengen, greep op die » 
wijze de verbreiding van het carbolineum over de bedjes zeer . 
ongelijkmatig plaats. Bij latere proeven werd dan ook de. 
vermenging met water opgegeven; het carbolineum werd 


gemengd met de vijfvoudige hoeveelheid zand, en dit mengsel '« - 


werd over de te behandelen veldjes gelijkmatig uitgezaaid; en 
vervolgens ondiep met de spade ondergewerkt. 
Op de in ‘t najaar 1898 met 50 liter carbolineum: per are: 
behandelde bedjes groeide in denzelfden herfst en ook nog in 
’'t volgende voorjaar zelfs geen onkruid. In den herfst 
1899-1900 werden daar ris hispanica gezaaid, welk gewas’ 
zeer goed gedijde en bijkans geen ziekte vertoonde. In den” 
herfst 1900 werden op hetzelfde bed tulpen geplant; en in~ 
’t voorjaar bleken van 688 stuks slechts 18 tulpen weg te 
blijven, dus nog geen 2 °/,, terwijl op de soe angie te — 
van het proefveld 8 tot 15 °/, ziek waren. 7 Ae DEES 
Op een ander in ’t najaar 1898 met eene gelijke hoeveel- 
heid (50 liter per are) carbolineum behandeld bedje werden in’ 
’tnajaar 1899 tulpen gepoot, van welke geen enkele ziek werd, 
en in ’t volgende jaar (1900-1901) werden er Tris hispanica 
geteeld, die ook zoo goed als vrij van de ziekte bleven. Dit 
mag des te opmerkelijker heeten, omdat juist de aan weers- 
kanten van het bedoelde bedje sete at seeped in zeer sterke’ 
mate te lijden hadden. Baas SSO TOG 
Eene behandeling van den besmetten bodem met 50 liter 
carbolineum per are in den nazomer of herfst maakt dus de . 
kultuur van bolgewassen op dezen bodem in het jaar der behan- 
deling zelf onmogelijk; de bodem is echter in ’t volgende jaar 
voor de bloembollenteelt weer zeer goed bruikbaar, en is dan 
ook zoo goed als volkomen ontsmet. 


— 201 — 


-Verschillende vragen blijven nog ter oplossing over. ‘Ten 
eerste of niet ook kleinere hoeveelheden carbolineum voldoende 
zijn om hetzelfde resultaat te krijgen, Mijne proefnemingen 
dienaangaande zijn nog niet tot .een einde gekomen; echter 
schijnt te blijken, dat reeds 40 liter per are carbolineum, met 
zand gemengd; en in het najaar op het bed gebracht, de ziekte 
tamelijk wel doet verdwijnen ; terwijl deze hoeveelheid aan de 
reeds korten tijd later uitgeplante tulpenbollen geen kwaad 
schijnt tedoen. Geringere hoeveelheden carbolineum hadden 
niet geheel het gewenschte gevolg. 

Ten tweededoet zich de vraag voor : of er geen beterentijd 
voor de aanwending van carbolineum te kiezen is dan die 
onmiddellijk vé6r het uitplanten der bollen. Misschien ware 
het beter, in ’t begin van den zomer, dadelijk na het opnemen 
van de uitgebloeide bollen, den grond met de gewenschte hoe- 
veelhvid carbolineum te behandelen; de grond zal dan waar- 
schijnlijk reeds in den herfst van hetzelfde jaar weer voor plan- 
tengroei geschikt zijn. 

Nog meer proeven dienen er met carbolineum te worden 
genomen, om na te gaan, in hoe groote quantiteit en in welken 
tijd des jaars deze stof het geschiktst, bij de bestrijding van de 
Botrytis-ziekte der tulpen, voor de desinfectie van den grond 
wordt gebruikt. Maar dit kan reeds als vaststaand worden 
beschouwd, dat wij in elk geval in het carbolineum een prak- 
tisch aanwendbaar middel ter bestrijding van de « kwade 
plekken » hebben gevonden. De prijs van deze stof is niet te 
hoog, met ’t oog op de groote schade, welke de Botrytis-ziekte 
in sommige streken elk jaar veroorzaakt, en met het oog op 
de hooge geldelijke waarde van den oogst op de bloembollen- 
velden. 

Nog met de volgende proef ben ik bezig. Ik heb in Mei 
van dit jaar (1902) op verschillende met carbolineum behan- 
delde bedjes, de weinige tulpen, welke daar nog ziek werden, 


x (202 — 


met de hand Jaten opnemen, en heb in ieder aldus ontstaan gat 
zand, gemengd met 1/5 gedeelte carbolineum, laten brengen. 
In ’t najaar werden op den aldus behandelden bodem geene 
nieuwe middelen toegepast, maar er werden eenvoudig op de 
gewone wijze tulpen uitgeplant. In ’t volgende voorjaar zul- 
len wij zien. of deze methode, — zooals. gehoopt wordt, — 
eene volledige desinfectie van den grond kan veroorzaken. 

Alvorens te eindigen, wil ik nog meedeelen dat de tulpen 
en Irissen op met carbolineum behandelde bedjes sneller 
groeien en meer intensief groene bladeren krijgen dan op 
andere bedjes. Ik waag het voorloopig niet, te trachten, 
eene verklaring van dit overigens voldoend geconstateerde feit 
te geven. | 


Nov. 1902. J. RITZEMA BOs. 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 


Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent 


TIJDSCHRIFT 


OVER 


PLANTENZIEKTEN 


ONDER REDACTIE VAN 


Prof. Dr. J. RITZEMA BOS en G. STAES 
Directeur Praeparator aan de Hoogeschool te Gent 
van het Phytopathologisch Laboratorium Secretaris 
Willie Commelin Scholten van het Kruidkundig Genootschap 
te Amsterdam Dodonaea 


NEGENDE JAARGANG 
(Met 3 platen). 


GENT 
BOEKHANDEL J. VUYLSTEKE 


1903 


eseslan rh Satedirs Saiirsean nbeptimertney 9 el petty ewer eee Sh, 


hea 


eye le th 


abdere. bedjes 


/  epe -veraring -vendit 
SUED 


INHOUD. 


Dr J. Ritzema Bos. — Phytopathologisch laboratorium Willie Commelin 
Scholten. — Verslag over onderzoekingen gedaan in en over inlichtingen 
gegeven van wege bovengenoemd laboratorium in het jaar 1902. . . 1 

Julius Burvenich. — Nog het Oidium van den wijnstok . . .... 6i1 

DH. J. Calkoen. — Verslag der algemeene vergadering van de Nederlandsche 
(Plantenziektenkundige) Vereeniging, te Amsterdam gehoudenin de college- 
kamer van het phytopathologisch laboratorium “ Willie Commelin Schol- 


ten ,, op Zaterdag 11 April 1903, desmiddagste3 uur. . ... . 65 
Dr J. Ritzema Bos. — Schadelijkheid van hetkorhoen + .... . 69 


D'C.J.J. van Hall. — Wat leeren ons de waarnemingen der landbouwers over 
het optreden van den tarwehalmdooder (Ophiobolus Harpotrichus) ? 77-97 


Dr J. Ritzema Bos. — De Culturabeits . . . . .-... es. Ail 
G. Staes. — Invloed van zwavelkoolstof op de kieming dererwt . . . 119 
D‘ J. Ritzema Bos. — Monilia-ziekten bij onze ooftboomen. . . . . 125 
D*' J. Ritzema Bos. — Belangrijke problemen der phytopathologie. . . 147 


I, Over de voorbeschiktheid der planteu voor parasitaire ziekten, door 
er FAM BME 6 Oe ce ee ioe 1B 


asygaitdotiai wv0 9 i oe hve yslereY — .aailodo® ce 
_ 2081 rani tod sk musiioterodal bmeoaegaavod syow gay aRe7 
— oh at a AA 


eee ae ee er avoiiod tod sa¥ binditlotinde® — eo aneeadilt GE. 
sevo mowyodbaal 1b reyaimeawaw of ante aszeol JoW — tat aay L007 
Te-TF arcana ant aslodoinqO) sehoa | ota 
te er a Patan aregqu 
eit 
$Me 
1o0b ‘nethite wlesieason 1007 untuale 12h: bisledidoendrooy ob 1000 1 
» HORROR AWA 1 wont - : 


ne Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
Krnidkonig pera DODONABA te Gent. 


Ti jdsehrift over Plantenziekten 


"ONDER REDACTIE VAN 


a J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Negende Jaargang. — 12 en 2° Aflevering. " 1€0Maart 1903. 


PHYTOPATHOLOGISCH LABORATORIUM WILLIE COMMELIN. SCHOLTEN, 


Verslag over onderzoekingen, gedaan in- en over inlichtingen 
gegeven van wege hovengenoemd laboratorium in het jaar 1902; 


opgemaakt door den Directeur J. RITZEMA BOS. 


re 


In het jaar 1902 bedroeg het aantal ingekomen brieven 
1169, het aantal witeegane brieven 1355, tegen respectie- 
velijk 975 en.4156 in het, vorige jaar; dit duidt op eene niet 
onbelangrijke toename der werkzaamheid van het phyto- 
pathologisch laboratorium. Ook nu kwamen weer. vele’ 
vragen, tot. ons, die niet op eigenlijk phytopathologisch 
gebied thuis behoorden, maar die —. voorzoover zij zich 
bewogen op het gebied der toegepaste botanie. of zodlogie — 
toch door ons werden beantwoord. 

Ook nu hebben wij weer onzen dank te betuigen voor de 
ondervonden medewerking van praktische landbouwers en 
kweekers, maar ook voor die van directeuren van Rijksland- 
bouwproefstations, Rijkslandbouw-. en tuinbouwleeraren, 
onderwijzers aan. wintercursussen, — niet minder voor de 
hulp, ondervonden van den kant van binnen- en buitenland- 
sche entomologen en botanisten. Ook met. onderscheiden 

1 


nae 


buitenlandsche PPG RPL stonden ech in correspon- 
dentie. | 

Het terreintje achter het sievtisdiiwindee laborato- 
rium werd ‘voor enkele ‘proefnemingen gebruikt, _maarvis 
wegens gebrek aan goede verlichting, daartoe al zeer onge- 
schikt. Op een lapje grond, in gebruik bij de Rijksland- 
bouwschool te -Wageningen, werden de ten vorigen jare 
begonnen besmettingsproeven met Tylenchus devastatria 
(stengelaaltje) en Heterodera Schachtii (bieten- of haver- — 
aaltje) voortgezet. Ook werden daar nu proeven genomen 
omtrent de schurftziekte der aardappelen. De Heeren A. 
Ide en A. Schuttevaer te Wageningen hadden de vriende- 
liikkheid, bij het toezicht op de te verrichten .werkzaam- 
heden op het’ proefveldje te Wageningen hunne hulp te ~ 
verleenen. 

De proefnemingen te Noordwijk fistbations « kwade 
plekken » in de tulpenvelden aldaar werden met behulp van 
eene subsidie van de « Algemeene Vereeniging voor Bloem- 
bollencultuur » en met medewerking van de afd. Noord- 
wijk dezer Vereeniging, ook in 1902 voortgezet. Verslag 
omtrent deze proefnemingen is uitgebracht in het « Week- 
blad voor Bloembollencultuur », van 13 en 19 Dec. 1902. 
Verwijzende naar dat verslag, kunnen wij hier volstaan met 
te zeggen, dat wij thans in het carbolineum eene stof heb- 
ben gevonden, geschikt om den besmetten bodem te desinfec- 
teeren; zoodat verdere proefnemingen er nu hoofdzakelijk op 
zullen gericht moeten zijn, de voor bedoelde desinfectie 
meest geschikte quantiteit en den daarvoor het meest 
geschikten tijd te leeren kennen. Voor 1903 is ten behoeve 
van het proefveld te Noordwijk eeneRijkssubsidie toegezegd. 

De proefnemingen aangaande de bacterieziekte der 
kool werden door de« Naamlooze Landbouw- en Handelsver- 
eeniging Langendijk en omstreken » volgens aanwijzing en 


on ee 


onder toezicht van den Rijkstuinbonwleeraar voor Noord- 
Holland en van den directeur van het phytopathologisch 
laboratorium, met behulp van eene Rijkssubsidie voortgezet. 
Ken verslag aangaande de genomen proeven zal door het 
Hoofdbestuur der Sa terre vereeniging bij de paeees 
ring worden ingediend. | 

- Te Zwaag en in den Bangerd iN. - -H.) werden naar onze 
aanwijzing en onder ons toezicht proeven genomen omtrent 
de bestrijding van appel- en perenschurit (Fusicladium. 
dendriticum en F. pirinum) met Bouillie Bordelaise, welke 
gunstige resultaten opleverden; te Baambrugge werden 
proeven genomen met zuivere petroleum en met petroleum- 
emulsie, als betrijding vam de roode ooftboomschildluis: 
(Diaspis fallax); te Leidschendam en. in. den Sloterpolder 
werden proeven genomen omtrent de bestrijding resp. van 
het « vuur » (Scolecotrichum meélophthorum) in de komkom- 
merbakken en « de schimmel » (Peronospora gangliformis) 
in de slabakken; te Haarlem werden. bestrijdingsproeven 
tegen het « geelziek » der hyacinthen ingesteld. . Over de 
resultaten dezer proefnemingen zal hieronder te gelegener 
ag worden gesproken. | {- erehare 

In het onderstaande brengen wij verslag uit  omeunaie 
de belangrijkste der inzendingen, die in den loop van het 
jaar 1902 tot. ons kwamen.., Een gedeelte der inzendingen 
werd onderzocht door den directeur, een ander gedeelte door 
den adsistent, D® Van Hall. Meer uitvoerige door ons in 
‘twerk gestelde onderzoekingen. worden elders gepubliceerd. 


I, — NIET PARASITAIRE ZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN. 


Opzwellingen aan takjes van wilden wingerd. Van 
een’ tuinmansknecht te Amsterdam ontvingen wij takjes van 
den « wilden wingerd » (Ampelopsis hederacea), die sterke» 


te 


woekeringen vertoonden van het hout, dat op bepaalde plaat- 
sen knobbelige uitwassen was gaan vormen en door de 
schors en de bast heengebroken was, zoodat de schors 
geheel gescheurd was, terwijl de sterkere baststrengen als 
afzonderlijke verbindingen tusschen de knobbels doorliepen. 
Bij den wijnstok zijn dergelijke vormingen wél bekend. De 
Duitschers noemen ze « Krebs » d. i. « kanker » van den 
wijnstok. Sorauer schrijft de ziekte toe aan vorstbescha- 
diging en verklaart de woekeringen van het hout als een 
soort van wondhout-vorming, in den omtrek der vorstspleten 
ontstaan. (Zie het verslag over 1901 in « Landbouwkundig 
Tijdschrift 1902, bl. 163 » en in « Tijdschrift over Plantenziek- — 
ten, deel VIII, bl. 7.) Ook de woekeringen van den wilden 
wingerd zullen waarschijnlijk als vorstbeschadiging moeten 
beschouwd worden. 


Haver, waarvan de wortels tengevolge van te groote 
vochtigheid van den grond, dus aan z.g. « wortelrot », gestor- 
ven waren, ontvingen wij uit Bellingwolde; terwijl uit Hil- 
versum eene Rhabarber-plant werd toegestuurd, waarvan de 
onderaardsche deelen, wortelstokken en wortels, geheel 
afgestorven en gedeeltelijk verrot waren. Ook hier meen- 
den wij te doen te hebben met « wortelrot», d. i. afsterving 
tengevolge van de te groote vochtigheid van den ene en 
het daardoor veroorzaakte a ' 


I]. — PLANTENZIEKTEN, ONTSTAAN DOOR DE WERKING VAN 
PARASITISCHE PLANTEN. 


Bacterieziekte in Iris florentina en Iris germanica. 
In ons vorig verslag werd eenigszins uitvoerig melding 
gemaakt van deze ziekte en van de resultaten van ons 
onderzoek naar de parasitische bacterién, die haar veroor- 


oean. Shi cee 


zaken. In 41902werd dit onderzoek voortgezet, voornamelijk 
met het doel om na te gaan, of nog andere dan de twee reeds 
gevonden soorten, Pseudomonas Iridis en Bacilius omni- 
vorus, als parasiten bij deze ziekte optraden en welke van de 
gevonden soorten als de voornaamste ziekteverwekker moest 
beschouwd worden. Daartoe werden in het voorjaar een 
14-tal jonge spruiten verzameld, die alle door de ziekte waren 
aangetast, en uit 10 van deze gelukte het de bacterie te iso- 
leeren, die blijkens de infectieproeven als de oorzaak der 
rotting beschouwd moest worden. In acht van deze 10 geval- 
len was weer Bacillus omnivorus de parasiet, doch in de twee 
overige gevallen was eene voor ons geheel nieuwe bacterie 
opgetreden als ziekteoorzaak. Dit was een fluoresceerende, 
de gelatine sterk vervloeiende soort, die, naar het ons voor- 
kwam, groote overeenkomst vertoonde met Pseudomonas 
fluorescens Mig. (Bacilius fluorescens liquefaciens Fliugge). 
Wij willen» dezen parasiet gemakshalve noemen Pseu- 
domonas fluorescens parasiticus. Pseudomonas Iridis 
vertoonde zich ditmaal niet. Het resultaat van dit onder- 
zoek is dus het feit, dat op het zelfde terrein meer dan ééne 
bacteriesoort als oorzaak der rottingen optrad, van welke 
Bacillus omnivorus waarschijnlijk als de meest voorko- 
mende beschouwd moet worden, terwijl Pseudomonas 
Tridis, Ps. laquefaciens parasiticus en misschien nog 
andere soorten een minder belangrijke rol vervullen.: 
Reeds vroeger (Landbouwkundig Tijdschrift, 1902, 
bl. 165; « Tijdschrift over Plantenziekten »; VIII, bl. 9), 
wezen wij er op, dat deze feiten in overeenstemming zijn 
met de resultaten van eenige onderzoekingen, in den laatsten 
tijd verricht en van welke die van Laurent de belangrijkste 
zijn. (« Annales de l'Institut Pasteur, décembre 1898. Zie 
verder Lepoutre (Annales Pasteur, 1902); van Hall (Central- 
blatt fir Bakeriologie, 2° Abth., 1902). » Deze onderzoe- 


— § — 


kingen bewezen, dat verschillende saprophytische bacterién 
in staat zijn, onder voor hen gunstige condities planten- 
parasieten te worden, levende planten te dooden en -in 
rotting te doen overgaan. Uit het feit, dat minstens drie 
verschillende bacteriesoorten op het Irisveld als parasieten 
opgetreden waren, meenen wij te mogen besluiten, dat ons 
reeds vroeger geuit vermoeden juist was en dat de drie door 
ons geisoleerde parasieten slechts als « gelegenheidspara- 
sieten » moeten beschouwd worden; ook het spoedige 
verdwijnen der’ virulente eigenschappen ‘bij kultuur op 
‘Kunstmatigen voedingsbodem wijst hierop.'. Wat -hieruit 
volgt met het oog op: de. Sera ii, hae wij 
reeds in ons eer or — | fiigag 


Bacterieztekte der Seringen. Deze ziekte (Zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 4900; bl. 70), die in 1904: geheel 
uitbleef, vertoonde zich in 1902 weerhier‘en daar. | Zij was 
voor ons onderwerp van een onderzoek, zoowel naar de 
eigenschappen van den parasiet (Pseudomonas Suringae) 
als naar de condities, waaronder de ziekte bij kunstmatige 
infectie tot stand komt. De resultaten van deze» onder- 
of Ser Se ara wij later te cameos —~ 

Bacterieziekte in de na De vatewiddiolts aah kool 
was dit jaar in het kooldistrikt van Noord-Holland (Broek 
op-Langendijk en omstreken) van betrekkelijk -weinig be- 
teekenis, hoewel ‘zij er wel: degelijk voorkwam. Over de 
‘proefvelden’ ter bestudeering en ter bestrijding van» deze 
ziekte zal nanan tsi worden ynameeareag 

Tegen het iin teat in de po el Pah gn door 
Pseudomonas Hyacinthi Smith) werden bespuitingsproeven 
met Bouillie Bordelaise genomen op een veld nabij Haarlem. 


nes SE 


Daar de ziekte echter zoowel op de proef-, als op de 
contréle-velden in slechts zeer geringe mate optrad, waren 
de resultaten twijfelachtig. Wij stellen ons voor, deze 
proeven een volgend jaar te herhalen. — 


Knolwoeten in de kool (Plasmodiophora Brassicae 
Wor.) werden ons eenige malen toegezonden. — 


Van den heer Lips, Rijkslandbouwleeraar te ’s Her- 
togenbosch, ontvingen wij einde November spurrieplanten 
toegezonden, die leden aan eene ziekte, in N.-Brabant « het 
rot » genoemd. De planten sterven daarbij af en gaan tot 
rotting over, terwijl zich aan de opperviakte eene witte 
schimmel vertoont. Vooral bij een geil gewas en een’ 
dichten stand kan deze ziekte groote schade aanrichten in de 
spurrievelden. Zij vertoont zich vooral bij vochtig weer. 
Het bleek ons, dat de schimmel, die zich op de oppervlakte 
vertoonde, het mycelium van Pythium de Baryanum was, 
en het komt ons voor, dat deze zwam, overigens als parasiet 
alleen bekend bij kiemplantjes (van spurrie, bieten, enz.), 
ook hier wel degelijk als parasiet was opgetreden en als de 
oorzaak van « het rot » beschouwd moest worden. Dezwam 
woekerde ook inwendig in de spurrieplanten; en op de 
hoogte der stengelknoopen bevonden zich hier en daar 
groote ophoopingen van mycelium vlak onder de opperhuid, 
die daardoor naar buiten gebogen werd, en ten slotte als een 
dun vliesje de zwammassa overdekte — Odgonién en anthe- 
ridién alsmede odsporen waren aanwezig. Op onze vraag, 
of op de terreinen, waar « het rot » optrad, ook in de kiem- 
planten ziekteverschijnselen, zooals die door Pythium de 
Baryanum vyeroorzaakt worden, bespeurd waren, werd 
ontkennend geantwoord. De planten worden eerst aange- 
tast als ze flink opgewassen zijn en vooral op velden, waar 


caine OE sins 
het gewas welig en malsch staat, vooral bij mistig weer. 
Dat door deze omstandigheden de voortplanting en verbrei- 


ding der zwam wordt in de hand amigas spreekt wel van 
zelf. — migities f oy 


_ Peronospora parasitica de Bary trad. op de in 
hbakken gekweekte, vroege kool op in de Amsterdamsche 
« Slatuintjes » (Sloterpolder), echter zonder noemenswaarde 
schade te veroorzaken; de kweekers aldaar kennen deze 
schimmel zeer goed, want jaarlijks verschijnt zij, op. de 
eerste bladeren der jonge BARE He doch zelden is, de schade 
Srodtss..ao Ts r 

Door den heer M. W. y. van. rabies gyn i ik 
‘sulent voor Goeree en Overflakkee, werden ons radijsplanten 
_toegezonden, afkomstig uit Ooltgensplaat... De planten, die 
voor zaadwinning, geteeld waren, waren sterk aangetast 
door Peronospora, parasitica .en Cystopus. candidus. 
Zooals vroeger werd meegedeeld (« Landbouwkundig  Tijd- 
schrift », 1899, bl..58) treden deze beide zwammen niet 
zelden te zamen op. De heer Bylevelt schreef :« Te Qolt- 
gensplaat wordt sinds eenige jaren zeer druk gedaan aan 
het. telen van radijszaad... Reeds. voor. eenige jaren werd 
de ziekte waargenomen en zij neemt van jaar, tot jaar, toe, 
ofschoon de aangebrachte schade betrekkelijk gering is.» — 


‘Van den heer Leendertz,  Rijkstuinbouwleeraar voor de 
prov. Friesland; ontvingen wi) plantjes_ « Lievevrouwen- 
bedstroo » (Asperula odorata), aangetast door, Peronospora 
callotheca de Bary. Dit was de eerste ‘maal_ dat ons deze 
parasiet, die ook op andere ‘Rubiacesn parasiteert, werd 
toegestuurd, — 


> 
‘ rw y ; - ze ar , . y x + + > 
iPM eo Pepto © JHBEN IO IS SELES ESS 


Uit eene rozenkweekerij te Hoogeveen ontvingen wij 
einde Mei takken met bloemen en bloemknoppen toegestuurd, 


ont 2 


die donkere vilekken vertoonden op de bloemstelen. De 
oorzaak was Peronospora sparsa Berk., die wij in het 
vorig verslag (« Landbouwkundig Tijdschrift » 1901 bl. 170, 
« Tijdschrift over Plantenziekten, » VIII, bl. 17) vermeldden 
als oorzaak van ziekte in rozenzaailingen. Ditmaal echter 
trad de zwam op op rozen, die in de kas in bloei getrokken 
waren. Alleen de var. «La France» scheen aangetast te wor- 
den; de overige variéteiten (« Kaiserin Augusta- Victoria », 
« Mad. Caroline Testeret »), hadden niet te liiden. Wij gaven 
den ‘kweeker den raad, krachtig tegen dezen gevaarlijken 
parasiet op te treden door : 1° de aangetaste deelen zooveel 
mogeclijk af te snijden en te vernietigen, b.v. door ze in den 
grond te: begraven met wat kalk erbij; 2° de temperatuur in 
de kas zooveel te verlagen als mogelijk was en de kas zoo 
luchtig en zoo droog mogelijk te houden, 3° na het snijden 
der rozen eene bespuiting met Bouillie Bordelaise toe te 
passen en deze behandeling na drie weken te herhalen. — 


Inlichtingen werden verstrekt over den valschen meel- 
dauw der uien (Peronospora Schleideni Unger), die bij ver- 
schillende landbouwers op de Zeeuwsche en Zuid-Hollandsche 
eilanden schade had veroorzaakt. (Zievo. a: « Tijdschrift 
over Plantenziekten », IV, bl. 40.) — IO 


Peronospora gangliformis Berk. oorzaak van « de 
schimmel » in de sla, is in de laatste jaren een zeer ernstige 
vijand geworden voor de tuinders in den Sloterpolder nabij 
Amsterdam, voor wie de slateelt in de bakken de hoofd- 
kultuur is. Vooral bij de sla, die in het najaar gezaaid en 
’s winters gesneden wordt, is de ziekte dikwijls zeer ernstig. 
In dezen tijd immers worden de bakken nooit gelucht, 
‘zoodat er eene voortdurend zeer vochtige lucht in de bakken 
heerscht en de condities voor yvoortwoekering van de 


= i 


zwam al zeer gunstig zijn. Eerst in het laatst van Februari 
werd onze hulp hierbij ingeroepen, toen de grootste. ver- 
woestingen reeds hadden plaats gevonden. 

De ziekte tast vooral de jonge planten aan en vernietigt 
deze dikwijls geheel voordat zij nog halfvolwassen.. zijn; 
somtijds echter groeien de planten erdoorheen. De meening 
der kweekers is n. 1., dat eene plant, die eenmaal een’ 
bepaalden leeftijd bereikt heeft (ongeveer half volwassen. is 
geworden) zonder door de zwam te zijn aangetast, ook 
verder steeds gespaard blijft, dus in de laatste periode van 
de « kropvorming » niet of nauwelijks meer vatbaar is voor 
de ziekte. Daarom scheen het ons, dat Bordeauxsche pap 
wel in aanmerking kwam als bestrijdingsmiddel; natuurlijk 
kunnen bespuitingen hiermee niet meer plaats vinden tijdens 
de vorming van de « krop », daar de sla dan ongeschikt zou 
worden voor de consumptie; maar blijkens het bovenstaande 
zal het ter wering der ziekte ook waarschijnlijk voldoende zijn, 
als men in de jeugd van de planten het optreden der ziekte 
beletten kan. Daarom hebben wij proeven genomen met 
bespuiting der jonge planten van af het oogenblik dat de 
zaadlobben pas ontplooid waren, totdat de planten ongeveer 
halfvolwassen: waren. Van deze bespuitingen, die in het 
vroege voorjaar plaatsvonden, konden wij echter geene 
gunstige resultaten zien, omdat zoowel de bespoten als de 
onbespoten (contréle) bakken vrij bleven van de ziekte. 

Wij zijn daarom de proeven in het najaar gaan her- 
halen, toen de met het oog op « de schimmel » ongunstigste 
tijd aanbrak. Deze proeven zijn'nog in gang. Binnen kort 
hopen wij de resultaten hiervan te kunnen meedeelen. — 


Peronospora Trifoliorium de By trad op in lucerne 
in den Wilhelmina-Polder bij Goes. Deze zwam is nauw 
verwant met Peronospora Viciae, over welke in vorige 


verslagen reeds meedeelingen gedaan zijn (zie « Landbouw- 
kundig Tijdschrift », 1899, bl. 61, 1898 bl. 85). Terwijl 
laatstgenoemde Peronospora op wikke, erwt en linze leeft, 
woekert Pevonospora Trifoliorum op lucerne, roode en 
inkarnaatklaver en honingklaver (Melzlotus). Is de ziekte 
eenmaal opgetreden, dan valt weinig anders te doen dan 
spoedig afmaaien om zoodoende te redden wat nog te redden 
valt.. Niet zelden blijft de nieuwe snede dan van de ziekte 


verschoond. — 


Gerst, aangetast door « bedekte gerstebrand »(Ustilago 
tecta. Horde) ontvingen wij uit ’sHeer Arendskerke. 


Haver, aangetast door brand (Ustilago Avenae) werd 
ons uit Velp toegestuurd. 


Door den heer Lips, Rijkslandbouwleeraar te ’s Her- 
togenbosch, werden ons voggeplanien toegestuurd, lijdende 
aan stengelbrand (Urocystis occulta). Zie over deze ziekte 
« Landbouwkundig Tijdschrift », 1902 bl. 171; « Tijdschrift 
over Plantenziekten », VIII, bl. 19.). — 


Over. de methoden,. volgens welke de. graanzaden ter 
bestrijding der verschillende. « brand- » soorten (Ustzlago, 
Tilletia, Urocystis) ontsmet worden, werden aan verschil- 
lende personen inlichtingen verschaft.. —. 


Uit, Dedemsvaart werd ons. een exemplaar van de 
Weymouthsden (Pinus strobus) toegestuurd, aangetast door 
« blaasroest » (Peridermium strobi Klebahn.).._ De wissel- 
generatie, die zomer- en wintersporen voortbrengt, leeft op 
Ribessoorten. (Cronartium ribicolum Dietr.). Aalbes- 
bladeren, die door deze roestsoort aangetast waren, ontvin- 


gen wij uit Vliimen. (Zie over dezen epee « bnempesn rite 
ee », 1901, bl. shes ek 


Te Frederiksoord vertoonde zich de eon van de 
grove den (Peridermium Pini). — 


Rozen, aangetast door « rozenroest » (Phragmidium 
subcorticium Schrank) werden ons uit Niewwenhoorn toege- 
stuurd (Zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 4901, bl. 74.).— 


Gekweekte korenbloemen (Centaurea cyanus) uit 
Watergraafsmeer werden aangetast door eene roestsoort, 
die zich als Uredo- en Puccinia-hoopjes vertoonde. De 
onderlinge verwantschap of identiteit der roestsoorten, die op 
verschillende soorten van Compositen leven) is nog niet vol- 
ledig bekend; doch uit een onderzoek van Jacky (Zeitschrift 
f, Pflanzenkrankh., IX, 1899) schijnt wel'te volgen,’ dat de 
roest op de korenbloem eene afzonderlijke soort is (Puccinia 
cyant), die nauw verwant doch niet identiek is met de roest, 
welke de akkerdistel (Cirsium pon gt vertoont a ee 
suaveolens) — M lial 


De bekerroest der kruisbessen (Aecitdium msiheaneetee4 
riae) vertoonds zich te ess 8 ati 


Van verschillende’ inzenders ontvingen wij perzik- 
takken, aangetast door krulziekte (Hwoascus deformans 
Berk.). Zie over de bestrijding het verslag over 1904 
« Landbouwkundig Tijdschr. », 1902, ‘bl. 1755" « —— 
over jibpistnccsieamses >, ei ad gp? SSSA) 

~ ‘Ook dé herse- en RrieheDowinen ‘vertoonen eantenidls 
ziekte, die groote overeenkomst heeft in hare uitwendige 


symptomen met de krulziekte van den perzik. De parasiet, 
die haar veroorzaakt (Haoascus minor), is ook nauw ver- 
want aan Laoascus deformans. — 

_ Eigenaardig is de aromatische geur (cumarine-geur), 
die de aangetaste takken verspreiden Uit Lage Vuursche 
ontvingen wij takken van een’ kriekeboom, die aan deze 
ziekte leden. Tot dus ver werden ons krieketwijgen, door 
de krulziekte aangetast, wél uit Belgié maar nog niet. uit 
Nederland toegezonden. — 


Exoascus aureus (= Taphrina aurea) vertoonde zich 
0. a. te Frederiksoord op Populus canadensis. Deze zwam 
veroorzaakt een’ sterkeren groei van de bovenzijde van het 
blad en tengevolge daarvan bolvormige verhevenheden; aan 
de holle (onder-) zijde vormen zich de asci (sporenblazen), 
waardoor die plaats eene goudgele kleur aanneemt. — 


Verschillende soorten van meeldauwzwammen (&7ysz- 
phéen) kwamen voor : 


Sphaerotheca pannosa Lév., oorzaak yan « het wit » 
in de rozen, trad in den vochtigen zomer 1902 overal. vrij. 
sterk op. 


Erysiphe Martii Lév. trad op te ’s Heer-Arendskerke 
in de erwten en te Arnhem. in lupinen. (Zie « Landb. Tijd- 
schrift », 4902, bl. 176.). 


_. Podosphaera titi slaas D. C., oorzaak van,.« meel- 
dauw» op den appelboom, werd uit Monster, toegezonden. 


Oidium Tuckeri Berk., de meeldauw van de druif, 
werd wederom van verschillende kanten. toegezonden. — 


De tarwehalmdooder (Ophiobolus herpotrichus Sacc.) 
trad dit jaar met buitengewone hevigheid op: Naar aanlei- 
ding van dit feit hebben wij aan verschillende practici, aan 
Rijkslandbouwleeraren en onderwijzers aan wintercursussen, 
een rondschrijven gericht, waarin een 20-tal vragen waren 
gesteld, met het verzoek deze beantwoord terug te zenden. 
Wij ontvingen reeds ongeveer 80 van onze _ vraaglijsten 
terug. Daar wij echter nog steeds vraaglijsten toegezonden 
krijgen en ook nog antwoorden, die ons toegezegd zijn, ver- 
wachten, willen wij wachten met het meedeelen der resul- 
taten dezer enquéte. 

In de gerst deed zich eene ziekte voor, die groote over- 
eenkomst vertoonde met deze tarwe-ziekte. Wij vermoedsn 
dan ook, dat ook hierbij Ophiobolus herpotrichus de schul- 
dige is; doch aangezien deze zwam ‘eerst in het volgende 
voorjaar hare perithecién tot rijpheid brengt, was het nog 
niet mogelijk dit met zekerheid uit te maken  -— 


Van het optreden van den roggehalmbreker. (Lepto- 
sphaeria herpotrichoides de Not.) vernamen wij slechts twee 
berichten, n. 1. uit den Westpolder en uit Sappemeer. — 


« Het zwart » (Lladosporium herbarum Link) kwam 
dit jaar als oorzaak van ziekte in de have buitengewoon veel 
voor in Groningen en Drente, vooral in de Veenkolonién en 
in die gedeelten van het Oldambt, waar de bodem of de 
ondergrond veenachtig is. Haver, die aan deze ziekte leed, 
werd ons’ toegestuurd uit Westerdijkshorn (gem. Bedum), 
Schildwolde (gem. Slochteren), Meeden, Wildervank, Wil- 
dervanksterdallen, Nieuwe Pekela, Eeksterveen, Valther- 
mond, Kloosterveen (gem. Assen). De ziekte openbaarde 
zich: voornamelijk in de eerste dagen van Juni; de bladeren 


om Bie 


kregen gele en paarse viekken en verslapten; en waar de 
bladeren in jeudigen toestand werden aangetast, bleven ze 
klein. Door vorming van nieuwe uitstoelingen trachtten de 
planten gewoonlijk nog in leven te blijven. 

Welke de omstandigheden geweest zijn, die het optreden 
van deze zeer schadelijke ziekte in de hand gewerkt hebben, 
_durven wij niet met zekerheid uitmaken. Door de onder- 
zoekingen van D" Giltay te Wageningen is gebleken, 
dat Cladosporium herbarum, evenals de brand-soorten 
(Ustilago, enz:) met het zaaizaad kan overgebracht worden; 
het zou dus mogelijk zijn, dat deze zwam zich reeds hetvorige 
jaar, b. v. tengevolge van vochtige weergesteldheid bij het 
oogsten, op de korrels gevestigd had. Door ons ingewonnen 
informatién leidden evenwel niet tot bevestiging van dit 
vermoeden. Meer waarschijnlijk is het, dat ongunstige 
weersinvloeden in het voorjaar het optreden dezer. zwam als 
parasiet in de hand gewerkt hebben. Dit neemt niet weg, 
dat het toch, ook met het oog op deze ziekte, van belang 
blijft, het zaaizaad te ontsmetten. — 


Uit Aalsmeer ontvingen wij bladeren van Convallaria 
majalis, die viekken vertoonden, veroorzaakt door NEE ee 
brunneola Cooke. — 


Fusicladium pirinum Fuckel, oorzaak van de schurft- 
stiekle in. den pereboom, trad weer op verschillende plaatsen 
sterk op. . Zie over de bestrijding van deze zwam ons vorig 
verslag (Landbouwkundig Tijdschrift 1902; « Tijdschrift over 
Plantenziekten », VIII, bl. 27 en vooral bl. 149), — 


Fusicladium dendriticum Fuckel, oorzaak der schurft- 
ztekte van appelboomen, trad. eveneens: op. verschillende. 
plaatsen in sterke mate op. Appels, lijdende aan deze ziekte, 
werden o. a. uit Deventer toegestuurd. 


ek AO ee 


Bestrijdingsproeven, met Bouillie Bordelaise genomen 
het vorige jaar te Wageningen, dit jaar te Zwaag en in den 
Bangert, hebben zoowel tegen appelschurft. als tegen peren- 
schurft zeer goede resultaten gehad... Zie daarover « Tie 
schrift over Plantenziekten », VIII, bl. 449. — . 


vit Pet Pa naan ons ieeinaiinial sedeieiel : 
waarvan de wortel en het benedenste gedeelte van den 
stengel afgestorven en week en rottig waren; die deelen 
hadden daarbij eene zwarte kleur aangenomen. Naar de 
inzender. meldde, was het in de laatste jaren al een keer of 
drie yvoorgevallen dat, de boonen die ziekte vertoonden, en 
was het steeds op dezelfde plekken gronds dat de fate zich 
voordeed. sent 

De planten bleken ieeemeaiienl te zijn ined een. 
Saat dat bleek te behooren tot Fusarzwm roseum Link. 

. Later werden ons uit Dordrecht boonen siinaiteansies 

die aan dezelfde kwaal bleken te liiden. — . 


Wij maakten dit jaar voor het eerst kennis met een 
ztekte in de erwten, « St-Jansziekte » genaamd, welke 
oorzaak is dat, gewoonlijk tegen St-Jan, opbepaalde plekken 
nagenoeg alle erwtenplanten geel worden en afsterven. . De’ 
plek, waar eenmaal deze ziekte zich vertoond heeft, blijft 
jaren lang besmet, al worden er ook gewassen geteeld, die 
niet vatbaar zijn voor de kwaal. Het gelukte ons, uit de 
zieke deelen eene zwam te isoleeren en in kultuur te brengen, 
die als de: oorzaak van deze ziekte beschouwd moet. worden. 
Uit de publicaties van het Department of Agriculture der 
Vereenigde Staten van Amerika bleek ons, dat dezelfde 
zwam, eene Fusariumsoort (Fusarium vasinfectum Atk.) 
ook in Amerika reeds is waargenomen en wel als oorzaak. 
van zeer ernstige ziekten in de meloen, de katoen en de: 


=iiT— 


« Cow pea» (Vigna Catiang). Erwin Smith, die deze ziekten 
nader bestudeerde, kon aantoonen, dat de, parasieten, die 
ze te weeg brachten, wel morphologisch identiek waren 
maar ieder toch als parasiet gespecialiseerd op zijne bepaalde 
vyoedsterplant; aldus onderscheidde hij drie rassen : Fusa- 
rium vasinfectum. Atk. (= Neocosmospora vasinfecta 
(Atk.) Smith) op katoen, en de variéteiten.« tracherphilla 
op « Cowpea », en 6 nivea op meloen.. Waarschijnlijk zal 
de door, ons gevonden zwam ook wel een afzonderlijk ras 
vormen, — onze voorloopige infectieproeven. schijnen 
hierop te wijzen —, en wij willen dus den parasiel van de 
St-Jansziekte voorloopig noemen: Fusarium vasinfectum 
var. ~~ — 

» Bato rey aiid ons morallans en appeltakjes 
saliadaaiiasials die aangetast waren door Monilia cinerea Bon. 
In het voorjaar trad deze ziekte weer vrij algemeen op, doch 
niet zoo sterk als in 1900-0" cane! 


»| Eene Gloeosporium-soort, woekerde op de bladeren van 
Calla aethiopica. op. een: buiten te Lage-Vuursche. Prof, 
- Oudemans beschouwde. deze soort als nog onbeschreven, en 
noemde haar Gloeosporium Callae. — 


_.EBenige. malen . verschaften wij. inlichtingen omtrent 
sable Rosae Lib.. op. rozen (Zie over, deze. ziekte 
« PO tie Tijdschrift », 1, bl. eB lsch 


2 < 
: Bt CS aN ; i) 


aie « vuur » of 1 « pes ea » in ve Si omens 

Pi a aps melophthorum) trad dit jaar weer vrij sterk 

op. Hene proef, die op onze aanwijzing door een’ kweeker 

te Leidschendam werd genomen met.Bordeaux’sche, pap, 

had, naar hij ons meedeelde, geen yoldoende resultaten gehad. 
2 


—- 18 —. 


Zie verder over deze kwaal « re ey: seca Tijd- 
schrift », 1898, bl. 93. — ! 


Uit Utrecht ontvingen wij van den Rijkslandbouw- 
leeraar Hasselman aardappelstruiken, die dezelfde ziekte 
vertoonden, welke wij het vorige jaar vermeldden van 
planten, ontvangen van den heer Brinkman, Rijkslandbouw- 
leeraar te Leeuwarden. Het bleek ons thans, dat de toen 
reeds vermelde Vertzczlliumsoort als oorzaak der ziekte 
beschouwd moet worden. (Zie « Landbouwkundig  Tijd- 
schrift, 1902 », bl. 216; zie ook « Tijdschrift over rcpt 
ziekten », VIII, bl. 84.). — 

Een denneboompje, dat ons uit Nunspeet werd toege- 
zonden en waarvan de naalden eene gele kleur hadden aan- 
genomen, bleek aangetast te zijn door Lophodermium 
Pinastri Schrad. (= Hysterium Pinastri), welke zwam 
« het schot » in de dennen veroorzaakt. — 9 


Wederom ontvingen wij van verschillende zijden 
vragen om inlichtingen aangaande kanker in de appel- 
boomen (veroorzaakt door Nectria ditissima Tul.).— 


In het voorjaar (begin April) waren wij in de gelegen- 
heid, zeer fraai de fructificatie te zien van de zwam van het 
« zwart snot » (Sclerotinia bulborum Wakker). Op een 
terrein bij Haarlem waren een groot aantal planten in een 
bed met Scilla en Muscari-soorten niet opgekomen. Daar 
in deze partijen een vorig jaar het zwart snot sterk gewoed 
had, vermoedde de eigenaar reeds dat dezelfde zwam ook 
thans oorzaak van de ziekte was. Op de open plaatsen ver- 
toonden zich paddestoeltjes in groot aantal boven den grond; 
de steeltjes, die slechts eenige m.M. boven de bodemopper- 


su a 


viakte uitstaken, droegen laradingsiile urde Peziza-achtige 
apothecién. » | ‘43 

Door de steeltjes voorzichtig uit te graven, aiein wij 
tot de overtuiging, dat die de vruchtlichamen waren van de 
zwam van het zwart snot; zij zaten n. 1. alle op groote skle- 
rotién, die zich ongeveer 5c.M. onder den grond bevonden; 
gewoonlijk waren een stuk of 3.a.6.apothecién uit een skle- 
rotium opgekomen. Kigenaardig waren dikwijs de kronke- 
lingen, die de stelen vertoonden voor dat. zij.de opper- 
vlakte bereikten. : 

-Toen wij 6 dagen later hetzelfde veld bezochten, was 
van de vruchtlichamen geen spoor meer te zien; zij waren 
in dien tijd geheel vergaan, en zelfs geen enkel overblij{sel 
was, meer aanwezig. 

»apreze yruchtlichamen | zijn. dus wel zeer vergankelijk, 
en hun korte leven. is... wellicht de oorzaak, dat zij velen 
kweekers, die overigens het zwart snot maar al te goed 
kennen, nog onbekend zijn. — 


Op hetzelfde terrein vertoonde zich eene dergelijke 
ziekte i in de Anemonen; en ook hier vonden wij de sklerotién 
en de vruchlichamen, die er zich uit ontwikkeld hadden. 
Naar het schijnt is echter deze zwam door kleine verschillen 
van de bovengenoemde Sclerotinia-soort te onderscheiden, 
en wordt daarom als eene afzonderlijke soort beschouwd 
(Sclerotinia tuberosa Fuck.). — 


Sclerotinia Libertiana Fuckel veroorzaakte bij ver- 
schillende géwassen de sklerotién-ziekte. “Zij trad 0. a. ‘op te 
Tilburg in eene partij cichoreiwortels, die bewaard werden’ 
met het doel om er in het voorjaar witlof van te telen. 
Waarschijnlijk was de te hooge temperatuur (25 4 30° C) op 
de bewaarplaats wel een van de oorzaken gveweest, die de 
ziekte in de hand gewerkt hebben. 


Voorts veroorzaakte dezelfde zwam verwoestingen in 
een bak Petunzazaailingen te Wildervank, en werden jonge 
planten van witte boonen te lerseke door deze zwam te 
gronde gericht, — | 


- Zonnebloemen, lijdende aan « sklerotién-ziekte » 
(veroorzaakt door Sclerotinia Libertiana) ontvingen wij 
uit Amsterdam. (Zie Ritzema Bos, « Ziekten en Beschadi- 
gingen I, 2% druk, bl. 123.) . 


Botrytis parasitica Cavara, de oorzaak van de 
« kwade plekken » in de tulpenvelden en ook van het 
« omvallen » der tulpen, als zij boven den grond zijn 
gekomen, deed weer veel kwaad in de bloembollenstreek, 
met name te Noordwijk, Sassenheim en Hillegom, maar 
begint zich ook meer en meer te vertoonen op tulpenbedden 
in tuinen van particulieren en op buitenplaatsen, met name 
daar, waar men jaar uit jaar in op hetzelfde bed tulpen 
teelt. Onze proefnemingen te Noordwijk leerden ons dat 
het carbolineum een uitstekend middel is, om den grond te 
ontsmetten. Hen uitvoerig opstel over Boirylis parast- 
tica, de door haar veroorzaakte schade en de middelen ter 
bestrijding, is verschenen in deel VIII van het « Tijdschrift 
over Plantenziekten ». — 


Te Boskoop vertoonde zich in den nazomer (Septem- 
ber) eene ziekte in een var. seringen (Madame Lemoine), 
waarbij de bladeren aan hunnen top gingen afsterven.. De 
oorzaak was eene Botrytis-soort, die Prof. Oudemans als 
Botrytis vulgaris Fr. determineerde (Zie over deze ziekte 
« Tijdschrift over Plantenziekten » VIII.). — , 

Sclerotinia Trifoliorum Eriks, veroorzaakte « kla- 


cae ee ee 


verkanker » bij Appingedam (zie over deze ziekte het 
vorige verslag, « Landbouwkundig Tijdschrift 1902, bl. 182; 
« Tijdschrift over Plantenziekten », VIII, bl. 33). — 


Te Utrecht werden in een’ tuin de sneeuwklokjes aange 
tast door Bolrytis galanthina Ludw.. (Zie. Landbouwk. 
Searle 1898, bl. 144). 


- Het « vuur » in de tulpen en hyacinthen, welke ziekte 
in den vochtigen zomer 1902 vooral in de tulpen sterk 
woedde, wordt veroorzaakt door eene Botrytis-soort, die 
morphologisch geheel overeenkomt met Botrytis galan- 
thina en er daarom mee geidentificeerd is; of de beide 
parasieten ook in hunne infectieuse eigenschappen volkomen 
overeenkomen, kan slechts door infectieproeven worden 
uitgemaakt. — 


Uit Hamburg werden ons door D* Reh, ambtenaar aan 
het « Station fiir Pflanzenschutz-», planten van lelietjes-der- 
dalen (Convallaria majalis) toegezonden, die door Botry- 
tis Paeoniae Oud. waren aangetast (Zie over deze zwam 
« Tijdschrift over Plantenziekten », 3% jaarg.. bl. 150) en 
« Landbouwkundig Tijdschrift » 1901, bl. 82). — 


In het Mastbosch te Ginneken veroorzaakt Botrytis 
Douglasit Tub. schade aan vijf tot zes jarige Douglas-dennen 
(Pseudotsuga Douglasz), waarvan de toppen plotseling 
afstierven. (Zie « Tijdschrift over Plantenziekten », III, 1897, 
bl. 6). i : 


Druiven, aangetast door Botrytis cinerea, Pers. werden 
uit Texel toegestuurd. — 


= 2S oe 


Sclerotinia op sering. — Uit den Haag ontvingen wij 
seringetakken, van welke enkele leden, gewoonlijk telkens 
met slechts één bladpaar, waren afgestorven. Het ziekte- 
beeld van de aan den top en aan het benedeneinde nog groene 
en gezonde takken met in het midden een dood en bruinge- 
kleurd lid, waarvan gewoonlijk één paar bladeren was afge- 
vallen, was zeer karakteristiek. Onze inzender vermoedde, 
dat hij met de bacterieziekte te doen had, doch reeds de kleur 
der afgestorven deelen, die bruin,; soms lichtbruin was, 
terwijl deze bij de bacterieziekte zeer donker, soms pikzwart 
is, wees er op, dat wij hier met eene andere ziekte te doen 
hadden. Het mikroskopisch onderzoek toonde, dat de zieke 
en doode deelen inwendig doorwoekerd waren door een 
intercellulair mycelium ; en toen de takken eenige dagen in 
eene vochtige ruimte gelegen hadden, trad uit de bladkussens 
der afgevallen bladeren een dik mycelium te voorschijn, dat 
op die plaatsen helderwitte propjes vormde, welke spoedig 
vochtdruppels gingen afscheiden, eene donkere kleur gingen 
aannemen en weldra in vrij aanzienlijke zwarte sklerotién 
veranderd waren. Ook op kunstmatige voedingsbodems, 
waarop een stukje van het inwendige der zieke deelen 
gelegd was, liet zich de zwam NENG: kweeken en 
vormde zij rijkelijk sklerotién. | (haus 1 | 

Dergelijke ziekten, die met bovengenoemde groote over- 
eenkomst vertoonen, zijn door Woronin beschreven bij Pru- 
nus Padus (trosvogelkers),bij Sorbus Aucuparia (lijsterbes) 
en bij verschillende Vaccinzum-soorten (boschbessen, enz.), 
In alle deze gevallen was het mogelijk, van de parasiteerende 
zwam apothecién te kweeken uit de sklerotién; en het bleek, 
dat de bedoelde parasiteerende zwammen behoorden ieder tot 
eene verschillende soort van het geslacht Sc/erotinza. 

Al hebben wij uit de sklerotién der seringen-ziekte nog 
geen vruchtlichamen kunnen kweeken, zoo verwachten wij 


a 


toch, dat dit mogelijk zal bliiken en beschouwen wij dus de 
zwam van deze nog onbekende seringenziekte yvoorloopig 
als eene Sclerotinia-soort.. — 


Reeds in het vorige verslag maakten wij melding van 
mededeelingen, die de heer C.J.G.Sissingh, landbouwkun- 
dige te Diever, ons had gedaan omtrent het voorkomen van 
Trametes radictperda aldaar (Zie « Landbouwkundig Tijd- 
schrift », 1902, bl. 488 en « Tijdschrift over Plantenziekten >, 
VILI, bl. 35). Wij deelden toen mee, dat door onzen inzen- 
der was waargenomen, dat deze zwam ook op heidekruid 
woekerde, althans hare vruchtlichamen daarop vormde. In 
het begin van Januari 1902 stuurde hij ons bovendien groote 
vruchtlichamen van Trametes radiciperda, die zich een- 
voudig boven op eene graszode hadden gevormd, welke 
ongeveer 2 M. van de meest naastbijstaande dennen ver- 
wijderd was : wél een bewijs, dat deze zwam als saprophyt 
krachtig kan leven van geringe hoeveelheden voedings- 
stoffen; immers de laag dennennaalden op de graszode zal in 
dit geval wel de materie geweest zijn, waarop het mycelium 
hoofdzakelijk geleefd heeft. De heer Sissingh schreef ons 
nog : vlak onder den vruchtdrager loopt een muizenpaadje; 
opmerkelijk was het, dat in de muizenpaadjes op meerdere 
plaatsen vruchtdragers voorkwamen». Dit is trouwens 
een reeds meer opgemerkt feit ; en het aandeel, dat de muizen 
hebben aan de verspreiding van den parasiet, schijnt belang- 
rijk te zijn. — 


Polyporus Ribis Fr. vertoont zich in vele bessenkwee- 
kerijen op de boomen. Door de kweekers wordt deze zwam 
echter als volkomen onschadelijk beschouwd; zij deelden ons 
mede, dat de boomen, waarop zich de vruchtlichamen ver- 
toonen, er niets van lijden, niet eerder afsterven of minder 


vrucht dragen dan dé overige. Wij onderzochten een’ boom, 
waarop zich eenige vrij groote Polyporus-hoeden vertoonden; 
en inderdaad konden wij niet constateeren, dat-zich in’ hout 
of schors een mycelium beyond; de vruchtlichamen zitten 
trouwens geheel los om de intacte kurkhuid ‘heen, zoodat . 
- men hen verwijderen kan zonder dat deze beschadigd wordt; 
men krijgt dan werkelijk’ den indruk, dat ‘het verband 
tusschen den bessenboom ‘en de paddestoel in het geheel niet 
innig is en de boom door de zwam eenvoudig als’ eene 
geschikte steunplaats wordt’ beschouwd om. de. vrucht- 
lichamen te dragen. ‘Of deze indruk ‘werkelijk’juist is‘en of 
Poloporus Ribis toch niet op eene of andere’ wijze’ zijne 
voedingsstoffen uit den bessenboom trekt}* is *echter iets 
dat nog nauwkeuriger dient nagegaan te’ wordens!) —'0 0" 


Uit Chaam (N. Br.) werd ons door den heer Hesselink, 
landbouwkundige, meegedeeld, dat de boschbouw aldaar 
zeer te lijden had van Agavicus melieus. Er bestaat tegen 
dezen vijand voorloopig geen ander middel dan het graven 
van isoleergreppels om de besmette gedeelten.. .- Wij ach- 
ten het echter niet’ onmogelijk, dat in het klein, bij zeer 
plaatselijk optreden yan de-kwaal, ook van éene grondont- 
smetting (b. v. met carbolineum) heil te verwachten zou zijn: 

 [II.!-+ PLANTENZIEKTEN EN BESCHADIGINGEN,®O! (00 

Pa TAT VEROORZAAKT DOOR DIEREN. dd 


Veldmuizen (Arvicola arvalis L). Ken kweeker 
te Dedemwaart, had last, dat. van in ’t najaar geplante bolge- 
wassen, zooals, lelies, Fritillarias, Muscari’s, gedurende. de 
wintermaanden, wanneer het voedsel schaarsch. is, door 
muizen de jonge zich ontwikkelende scheut werd afgevre- 
ten. De, muizen maakten, een gaatje. van boven in den 
erond en vraten dan de scheut tot in de bol toe af. 


_ Eveneens richtten de muizen (waarschijnlijk ¢wen- of 
sch uldes 2) bij) dien kweeker schade aan aan het uitge- 
zaaide zaad van appel, peer en hulst. — 


.. Waterratten a tee eapiperesoRon L.).... Door, bemid- 
deling.van den. Directeur Generaal, Chef der afdeeling 
Landbouw ontvingen wij eenige.typische beschadigingen, 
door waterratten aan verschillende boomen en heesterstoege- 
brachtin het, Haagsche bosch. , Door de waterratten waren 
wortels van aanzienlijke dikte doorgeknaagd, zelfs een pere- 
boomstam van meer.dan, een arm. dikte was. bijna geheel 
doorgev.reten....— Uit Nunspeet..ontvingen wij een’ stam 
van Taxodiunr distichum, door waterratten geheel doorge- 
knaagd. (Zie verder over beschadiging van houtgewassen 
door, waterratten: « Landbouwkundig Tijdschrift, » 1895, 
bl. indorsilh _ 

% a Hazen. _(Lepus limidus ae a aansluiting. aan 
onze mededeeling in het vorige yerslag (zie « Land- 
bouwkundig , Tijdschrift >, 1902, bl. 186; « Tijdschrift over 
Plantenziekten._ », deel VIII, bl. 39) kunnen wij thans mede- 
deelen, _dat het inwrijven van de stammen van ooftboomen 
met spekzyoerd een uitstekend middel is gebleken te zijn, 
om. hazenschade te yoorkomen., Onze berichtgever te Elst 
gebruikte zoowel _ongeprepareerd spekzwoerd als spek- 
zwoerd, dat vooraf met den vetten kant in eene aluinoplos- 
sing was gedoopt ; het laatste om eventueele _beschadiging 
door kraaien tegen te gaan. De. hazen leven van de op 
beide wijzen behandelde boomen af; en. yan kraaien-bescha- 
diging had onze berichtgever 60k geen. last, dij de boomen, 
die met onpeprepareerd spekzwoerd waren ingesmeerd 
geworden. Ken mengsel van koemest en kalk, op de 
stammen gesmeerd, bleek eveneens een goed middel tegen ~ 
hazenschade te zijn. — 


a Sk 


De zwarie aaskever (Silpha atrata L.). Van een’ 
landbouwer uit de gemeente Radewijk (Ov ) kregen wij toe- 
gezonden larven van een’ aaskever (Silpha atrata L.), die 
groote schade aanrichtte aan spurrie. 

Onze correspondent schreef daarover het volgende. 
« In deze buurtschap hebben deze diertjes in den tijd van een 
paar dagen een’ akker, groot ongeveer 20 Aren, bezet met 
prachtige jonge spurrie, geheel kaal gevreten, z06 kaal dat 
op het geheele veld geen enkel spiertje meer te vinden is; 
alleen enkele boekweitplantjes die tusschen de spurrie 
in stonden, zijn blijven staan. Op eenigen afstand van dezen 
akker, door een’ weg en een’ drogen sloot er*van geschei- 
den, bevindt zich ook een akker met so ide die nu even- 
eens wordt aangetast. | 

De diertjes staan nu voor dit veld, en hebben over de 
geheele lengte, een strook van een Meter reeds kaal gevre- 
ten. Ze zijn zeer vlug en klimmen in de spurrieplanten, 
beginnen van boven af aan te vreten, tot dat niets meer over- 
blijft. De wortels laten ze onaangeroerd. » — 

- Silpha atrata is een platte, zwarte, 9-10 mM. lange 
kever, met eveneens platte, zwarte larven. De Silpha’s 
leven van doode dieren, ook wel van levende slakken, rup- 
sen, enz., en kunnen dus meest als nuttige insekten 
beschouwd worden. Inenkele gevallen worden ze echter 
schadelijk, nl. wanner zij zich sterk vermeerderen en er geen 
voldoend voedsel aan'w ezig is; dan beginnen ze aan “er 
wassen te vreten. 

‘In Duitschland, Frankrijk en ook in Nederland werd 
meer dan eens schade door de Silpha’ aan suikerbieten 
veroorzaakt, maar dit geschiedt nooit eenige jaren achter 
elkaar. — 3 2 


Ritnaalden (larven van kniptorren of Elateriden) 


== 28 


werden ons uit eenige plaatsen uit ons land toegezonden, 
waar zij schade aan granen en aardappelen veroorzaakten.— 


De ringworm der pereboomen (de larven van Agvilus 
sinuatus Ol.)blijkt zich meer en meer te verspreiden, vooral 
in onze Zuidelijke provincién en op de Zuid-Hollandsche 
eilanden; en de sterfte onder de jonge pereboomen neemt 
hier en daar vrij groote afmetingen aan; ja zelfs boomen van 
4 dM. dikte worden door het insekt in 1 a 2 jaren tijds gedood. 
In de meer noordelijke streken van ons land komt de kever, 
naar het schijnt, minder veelvuldig voor, en doet hij dan ook 
minder schade. Evenwel konden wij nu ook eene zeer aan- 
zienlijke beschadiging van perehoomen door Agrilus 
constateeren onder Enkhuizen. 

In het Landbouwkundig Tijdschrift (4901, bl. 488) 
vindt men eene uitvoerige beschrijving, waarheen wij ver- 
wijzen. 

Op ééne zaak willen wij echter nog wijzen, nl. op de 
groote gelijkenis van de werking vanzonnebrand bij de peren 
met de. beschadiging door de larve van Agrilus sinuatus, 
althans zoo lang de hbeide beschadigingen nog niet te ver 
gevorderd zijn. 

De zigzagvormige gangen, die de larve maakt deg 
schen bast en hout, zijn dicht bij elkaar gelegen, zoodat niet 
aangevreten bastgedeelten aan alle kanten door gangen 
worden ingesloten, en dien tengevolge ook gedood wordt; er 
vormen zich dan heele plekken op de bast, die weldra 
uitdrogen en inzinken. | 

De typische overlangsche spleten, die inde bast ontstaan 
als de larven grooter zijn, en waaraan men hare aanwezig- 
heid kan herkennen, zijn dan nog niet aanwezig. 

Of men met zonnebrand of met den ringworm te doen 
heeft, is gemakkelijk uit te maken, door met een mes een 
gedeelte van de schors weg te snijden. 


~ Heeft men met den ringworm te doen, dan ontwaart 
men natuurlijk dadelijk de door de larve gemaakte gangen. — 


Otiorhynchus-soorten. De \arven van een’ * Otio- 
rhynchus, waarschijnlijk O. sulcatus, werden bij een*bloemist 
schadelijk aan Cyclamen. Zij hadden de wortels totaal 
vernield, zoodat de knollen los in de pot stonden en de 
planten er door stierven. , | 7 


Otiorhynchus sulcatus F. trad ook dit jaar weer op te 
Boskoop als een gevaarlijke vijand van Rhododendrons, 
Hydrangeas en Taxus. De kevers brachten aan de stam- 
men en bladeren groote schade toe en de larven deknaagdén | 
de wortels. 

~ Eene uitvoerige beschrijving van O. sulcatus en hare 
bestrijdingswijze vindt men in het « Landb. Be ate > 
iif bl. 91. 


‘Otiorhyiichus singularis L. (= O. picipes r) kwam 
dit jaar voor in eene boomkweekerij in Zeeland, waar 
hij groote schade aanrichtte aan de enten van appel, peer, 
pruim enz., van welke enten de snuitkevertjes de schors 
afvraten, aldus hunnen dood veroorzakende. | 

Weegzoeken der kevers is aan te bevelen, en verder 
het aanbrengen van lijmbanden om de onderstammen, omdat 
de kever niet vliegt en dus alleen door tegen d den stam op te 
klimmen bij de ent komt. — = 

De groote dennensnutttor (Hylobius abietis: a Fp ) ver- 
toonde zich dit jaar zeer veel. in jonge ‘dennenaanplan- 
tingen nabij Hoogeveen. De schade bestaat in het afvreten 
van stukjes schors van “de jonge “dennenboompjes door de 
volwassen kevers, nadat die eieren gelegd hebben. _Uit de 


— 29 — 


hierdoor ontstane wondjes vloeit hars, de boompjes. gaan 
kwijnen; en vooral één- en tweejarige dennen kunnen, als de 
beschadiging sterk is, die niet doorstaan en sterven (Zie 0. a. 
Ritzema Bos, « Landbouwdierkunde », deel I, bl. 449).— 


De kleine dennensnuittor (Pissodes notatus F.) 
kwam eveneens veel voor in een dennenbosch nabij Hooge- 
veen, en deed nog al schade aan de dennen, die met een 
paar jaar geschikt zouden zijn, om gekapt te worden als 
mijnhout. De larven nl. graven onder de. schors. der 
stammen gangen, waardoor de boomen afsterven. (Zie 0. a. 
Ritzema Bos, « Landbouwdierkunde », deel II, bl. 125,).. - 


_ Bladrandkevers (Sitones lineatus L.} werden .ons 
weer enkele malen toegezonden; het. koude, gure voorjaar 
was oorzaak dat de schade, door de kevers veroorzaakt, meer 
van beteekenis was dan in andere jaren. (Zie Ritzema Bos, 
« Ziekten en Beschadigingen der Jandhomwgewassen », 
4A0.b1, bl. 93)... - | 


, a tT inein tieiah siakaeia (liediedierdn INCANUS L.) 
werd in het najaar 1902 in bosschen bij Zeist. schadelijk aan 
grove den, Pinus austriaca en andere uitheemsche Pinus- 
soorten. Doorgaans doen deze kevers meer kwaad in ’t voor- 
jaar; maar toch kwamen ons ook reeds gevallen van vreterij 
in ’t najaar voor. (Zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 4895, 
bl..87; 1899, bl. 404)... De kever nl. overwintert in den toe- 
stand van yolwassen insekt,en is dus in dien toestand zoowel 
voor als na den winter aanwezig. Gewoonlijk eet hij in 
‘t najaar niet veel; maar mooi weer in dit seizoen brengt 
hem tot meerdere activiteit. Hij vreet de naalden aan van 
de scheuten, vooral van. de topscheuten, en wel eerst de ’t 
hoogst geplaatste naalden, later de lager aan den scheut 


Se co 


geplaatsten. De naalden worden aan den eenen kant zaag- 
vormig uitgevreten, verliezen daardoor hars en worden 
bruin. — Eene poging, te Zeist gedaan, om de kevers 
met behulp van kippen te bestrijden, moest worden 
opgegeven, omdat er RRoevele kippen Beare NEON, 0. a. nneer 
wezels. — 


De kleine populierboktor (Saperda populnea L.) 
Uit Lunteren ontvingen wij populiertakjes in met beschadi- 
gingen, veroorzaakt door de larven van de kleine populier- 
boktor. De vrouwelijke kever legt in Mei en Juni hare 
eieren zoo wel aan jonge 26 jarige populierstammetjes, 
als aan de 1/2 — 2c M. dikke takken van oudere boomen. 
Deze eieren worden gelegd ieder afzonderlijk tusschen bast 
en hout, liefst’ aan eventueel aanwezige verwondingen, 
maar ook wel in reten in de schors of wel in gaatjes, die de 
kever daartoe met hare legboor maakt. De larve, die uit 
het ei te voorschijn komt, vreet het eerste jaar in het spint, 
en wel 206 dat de buitenste spintlaag en het merg gespaard 
blijven. In het tweede jaar vreet zij dieper en graaft een 
gang van 2-5 c. M., keert dan om en graaft dan door tot 
dicht bij de schors, waar zij in het voorjaar van ’t derde jaar 
verpopt. In Mei of Juni van dat jaar komen ook de 1 cM. 
lange, grijserauwé, geel gevlekte, met de lange sprieten 
naar ‘achteren gebogen kevers voor den dag. De larve is 

langwerpig, pootloos, ivoorkleurig wit. prin st: 

Op de plaatsen, waar de larve in het hout vreet, 
ontstaan knobbelvormige opzwellingen.' Hierdoor valt de 
aanwezigheid van de kleine Popeberboktor dadelijk in 
"t oog. | 

Men kent geen ander bestrijdingsmiddel dan het 
afsnijden en verbranden van Ding met zulke Kundbpels ree 
populiertak ken. — | , For | 


ey a 


Het aspergekevertje (Crioceris Asparag I.) richtte 
te Eindhoven veel schade aan de asperge aan. Reeds eenige 
jaren achtereen had onze correspondent van dit insekt veel 
last gehad. Tegelijk met de ontwikkeling van het loof ver- 
toonden zich in groote getale de kevers, die van het loof 
vraten, terwijl daarna de larven het nog overgeblevene 
verorberden. Het gevolg van deze herhaalde vernieling 
van het aspergeloof was dat de planten zoozeer verzwakt 
waren dat de bedden geen steekbare asperges meer ople- 
verden. | 

De Crioceris Asparagi is een slank, maar plat, ongeveer 
6mm, lang kevertje; het geheele lichaam is glimmend don- 
kerblauwgroen, bijkans zwart; het halsschild en de rand der 
dekschilden zijn rood, terwijl ieder dekschild drie geelachtig 
witte vlekken vertoont. 

De eieren zijn langwerpig, zwart van kleur, en worden 
op rijen aan het loof vastgekleefd. : 

De larven zijn donkergroen, zwartachtig; deze vindt 
men van Juli tot September op de aspergeplanten. 

 Zoodra de larve volwassen is, verpopt zij zich in den 
grond, en de daaruit voortgekomen kever blijft den winter 
over,om ’t volgende voorjaar met de ontwikkeling der asper- 
geplanten weer voor den dag te komen. | 

Soms kunnen twee generaties in een jaar voorkomen. 
Bestrijden kan men de kevers door ze te vangen; de kevers 
laten zich, wanneer men tegen de aspergeplanten klopt, 
gemakkelijk vallen, en kunnen dan verzameld worden. 
De larven bestrijdt men door de planten te bespuiten met 
Wellings insektencider. — 


Pruimen, hbeschadigd door Selandria fulvicornis 
Klug (de pruimenbladwesp) ontvingen wij uit Zwaag. De 
in zeer jeudigen toestand afgevallen pruimen vertoonen van 


soni MO lace 


buiten een heel klein gaatje, maar zijn van binnen geheel 
hol en zwart, wat men dadelijk bemerkt als men de jonge 
vruchten in de hand neemt; bij de minste sa hae ono 
drukt men ze plat. rue | 

Oorzaak der ~ cen ie is de Noma van de hierbo- 
ven genoemde bladwesp. De vrouwelijke wesp is 5 mM. 
lang, en heeft ongeveer 44:mM. vleugelspanning ; de kop, het 
borststuk en het achterlijf zijn dofzwart, terwijl de sprieten, 
' die uit negen leden bestaan, roestkleurig rood zijn, aan den 
voet zwart en zoo lang als de kop en het borstuk te zamen. 
De pooten zijn geel... De mannelijke wesp is nog onvol- ' 
doende beschreven; hij schijnt uiterst) zeldzaam te zijn. 
(Men weet dat’ bij vele bladwespen voortplanting zonder 
voorafgaande bevruchting of zoogen. parthenogenese voor- 
komt). De pruimenbladwesp vliegt in den tijd dat de prui- 
meboomen in bloei staan, nl. van het janie van April tot 
half Mei. HeglAg B& HOH AO 

Na de paring ‘legt het: ie ‘Saab sbaiaataiabi groene 
eieren aan de kelk: der pruimebloem:  Daartoe graaft zij met 
hare legboor eene holtein een kelkblad, en legt op den bodem 
daarvan slechts één ei. De larve, die daaruit na een dag 
of acht te voorschijn komt, vreet zich in de jonge pruim in 
tot aan de nog weeke kern, waar zij haar gansche leven 
blijft. De uitwerpselen van de bastaardrups mengen zich 
met het uit de wond vloeiende hars; en zoo ziet men vaak 
een’ zwarten harsdroppel aan eene door Selandria fulvi- 
cornis bewoonde pruim hangen.’ De geheele ontwikkeling 
van de bastaardrups duurt zoowat. 4 .weken; de pruim’valt 
dan op den grond; en de daarin zittende larve kruipt in den 
bodem, spint zich daar eene cocon, en blijft daarbinnen den 
winter als bastaardrups over, om eerst.in ‘t.voorjaar te 
verpoppen; spoedig daarna komt de wesp te voorschijn. _ De 
schade, door dit insekt aan de pruimen. veroorzaakt; kan 


—- 3— 


vrij aanzienlijk zijn, vooral wanneer het gedurende den bloei- 
tiid der pruimeboomen mooi zonnig weer is; want bij regen 
vliegen de wespen niet. — Men moet in het begin van 
den bloeitijd,. der. pruimeboomen op gure dagen of anders 
s’morgens vroeg tegen de boomen kloppen; de trage .wes- 
pen vallen dan op den grond, en kunnen gemakkelijk gedood 
worden... Ook is het goed, na een jaar, waarin men veel 
last. van de pruimenbladwesp gehad heeft, den grond. onder 
de boomen. vier centimeter op. te graven en te verwijderen, 
om hem door nieuwen grond te vervangen; men verwijdert 
dan tevens de binnen de cocons besloten insekten, — , 


Als bladwespen, waarvan de larven schade deden can 
rozen, hebben wij te melden; 1° Hyloloma Rosae_L. (te Am- 
sterdam, Abkoude, Bennekom, Wageningen (Zie « Landbouw- 
kundig Tijdschrift », 1895, bl.96.); 2° Blennocampa aethiops 
F, (te Amsterdam) en 3° en de in ons land zeldzaam, yoor- 
komende Lyda, inanita. (te Apeldoorn)... De bastaardrups 
yan deze, laatstgenoemde bladwesp vervaardigt zich van 
rozenbladeren een ongeveer 10 cM, lang kokertje, waarin 
ze woont, en waarin zij zich terugtrekt dadelijk wanneer 
ze verontrust wordt, Bij het gebruik van. yvoedsel, hecht Ze 
dit kokertje door middel van eenige spinseldraden. aan het 
rozeblad, waarvan zij eet, vast,,en komt dan een heel eind, 
echter nooit geheel, uit het okertie om het yoedsel te 
bemachtigen, — 


R 6: slakvormige bastaardrups der Oofthoomen (Selan- 
dria adumbrata Klug) werd door den heer C. van Lennep 
te Elst met goed succés bestreden door bepoedering met 
bloem van zwavel. De goed geraakte laryen verdroogden. 
Toch kwam het den Heer v. L. voor dat het meer afdoend 
en meer praktisch i is, z@ van leidboomen en pyramiden te 


3 


= 39 


laten afzoeken. Over de slakvormige ‘bastaardrups leze 
men 0. a. « Landbouwkundig Tijdschrift », 1896, bl. 108.— 


Door de sparrenbastaardsrups (Nematus abietum 
Hartig) werd aan sk ash bi Sega gp nie oe? — 


De roode Houtrups™ Cossus ligniperda F.) werd in de 
omgeving van ’s- -Hertogenbosch schadelijk aan kerseboomen, 
onder Bergen-op-Zoom aan iepen: ‘bij Leiden vernielde zij 
populieren, wilgen, iepen en eiken; bij Ede berken. (Zie 0. a. 
« Landbouwkundig Tijdschrift, » 1902, bl. 497.); — 


De bastaardsatijnvlinder (Liparis chrysorrhoea L.) 
trad dit voorjaar ‘in grooten ‘getale op in verschillende streken 
van ons land, vooral in de provincién Noord-Brabant en 
Zeeland, niet minder in de omgeving van en in de stad 
Deventer. Vooral in de stad Deventer was in den winter 
1901-1902 het aantal nesten in de plantsoenen en boomen 
langs de wegen 266 groot, dat het gemeentebestuur de 
boomen en struiken van de nesten heeft doen zuiveren, en 
manden vol daarvan heeft doen verzamelen en vernietigen. 
~ De pastaardsatijnvlinder is een 20 m.M. lange, ‘satijn- 
Kleurig helderwitte vlinder met 34 m. M. vlucht. 

‘Het wijfje legt in Juli hare 300 eieren op een blad in 
een langwerpig hoopje, dat het met de ‘donsachtige haren 
van haar achterlijf bedekt. Na een paar weken komen de 
jonge rupjes voor den dag, die allen bij elkaar blijven. Tegen 
het najaar spinnen de rupsjes. eenige bladeren tot een nest 
bijeen, en omkleeden dit met eene stevige Jag spinsel om 
daarin te overwinteren. _ 

‘Begin April komen ze weer ‘uit de nesten te voor- 
schijn en beginnen dan aan de knoppen le vreten. Le leven 
op allerlei soorten van loofhout, als eik, beuk, pberken, elzen, 


iepen, en ook op ooftboomen. In het voorjaar kunnen ze door 
het vreten aan de knoppen veel schade veroorzaken. 

De bestrijding is zeer gemakkelijk, n.1. door het 
afknippen en verbranden-der nesten, die’doordat zij géedu 
rende den winter aan de boomen zitten, gemakkelijk genoeg 
in het 00g vallen. (Zie« Landbouwkundig Tijdschrift », 
{o0e," pl: 200) 024 jarrogeed ob ni ass ebedoe jooy biijie go: 

iT Peeeeb odin Sg PR neustria L.) auanah 2 wij 
dit jaar weer enkele malen toegezonden van boomgaard- 
bezitters in verschillende streken onzes lands, waar 2Zij 
schade veroorzaakten aan dev vr REARS — : 
“o< De Meelis. latgowlal ‘(dvelchen alnipdedi 
Esper) kwam ook'dit jaar weer voor, en deed in sommige 
streken van Gelderland en Overijsel schade aan de dennen- 
bosschen. ae « poaguegaor agai cig » 1902, 
bl. sue He Biss eb ox..aoiti 

\* Kleine winterclinder dincsmurn-d the on L. ‘4 werd 
schadelijk aan vruchtboomen, vooral. in de omstreken’ van 
Hoorn (Zwaag, Bangert). 
{Slat a i¥ cf ° 


De dennenknoprups (Retinia turionana L.),' en de 
dennenlotrups (Retinia Buoliana F.)kwamen dit jaar weer 
menigvuldiger voor'dan in de. laatste jaren het’ geval was! 
Uit ‘Noord-Brabant, Gelderland, Drente ‘en het Gooiland 
kregen wij’ vragen om ‘inlichtingen’ omtrent deze dennen- 
vijanden. » (Zie verder,*« Tijdschrift over Plantenziekten », 3 
If, vf. 89). ebedoe 1903 yom 16) 


‘Omtrent: ion voorkomen van wormstekige appelen. en 
peren,' die  ontstaan door ‘de® larve’ van Carpocapsa 


— 36 — 


pomonana L, werden wij weer eenige malen geraadpleegd. 
Het gebruik. van. insektenvanggordels, als. hestrijdings- 
middel. kan niet genoeg worden aanbevolen:; (Zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 1902, bl. 198). 


De bessenspruitureter (Incurvaria capitella, Cl.) richt 
nog altijd veel schade aan in de bessenstruiken boven Hoorn 
en in ’t Westland, door de knoppen der aalbessenstruiken 
uit: de vreten.  (Zie « Tijdschrift over Plantenziekten.», III, 
bh aABAd. codticuiar taiaievddeal did wtisahel : 


Het ethenmineermotie (Elachista complanella Hbn.) 
kwam tamelijk veel op het eikenhakhout voor in sommige - 
streken.van ons land. De rupsjes vreten in Juni en Juli 
het palissadeweefsel van de bladeren weg, en. laten de 
bovenste en onderste opperhuid zoowel als het sponsweefsel 
onaangetast, waardoor de bovenste opperhuid los komt.te 
zitten, zoodat op zoodanige wijze de aangevreten bladeren 
met witte blazen bedekt worden. Slechts bij uitzondering 
wordt de schade, door het. sisenshisienrweniin veroorzaakt, 
yan eenige beteekenis. —.. se tes 


Het appelspinselmotje(Hyponomeuta malinella Zell.) 
deed in Zeeland nog al schade aan de appelboomen, 

In den zomer. verschijnt het zilverwitte, op de voor- 
vleugels, zwart gevlekte, 7m. M. lange motje, en legt aan de 
appelbladeren zijne eieren. De rupjes komen in den, herfst 
voor den dag, en overwinteren aan de boomen.., Ze, zijn 
echter z60 klein, dat ze zelden worden cia tiie en doen 
dan nog geen schade. 2 Id IT] 

In het voorjaar wordt dit echter anders, dan initiitzitien 
de grooter geworden rupsen geheele bebladerde, takken tot 
een nest en vreten de bladeren daar binnen Op. _ Is nieuwe 


voorraad noodig, dan wordt het nest over een’ naastbijzijnden 
tak uitgebreid; en zoo ziet men vaak boompjes en struiken 
tot een uit spinsel bestaand rupsennest vervormd, waar 
binnen alle bladeren zijn verdwenen. 

De rupsen zijn ongeveer 14 mM. lang, grocighet met 
donkere vlekjes. Ze verpoppen in de nesten in witte 
cocons. 

De bestrijding geschiedt het best, door zoodra men in 
’t voorjaar de nesten bespeurt, de zich daarin bevindende 
rupsen, met behulp van een’ rupsenfakkel, te dooden. — 


Het skeleteermotje der ooftboomen (Simaethis pa- 
riana L.) werd ons in 1902 weer eenige malen uit onder- 
scheiden streken des lands toegezonden, nu ook uit de buurt 
van Tilburg, uit Zeeuwsch Vlaanderen (Koewacht-St- 
Andries), uit Bunde (Limburg). (Zie « LenaoaW KURI 
bi nay ani 1901, bl. 95; 1092, bli 202.). — ¥ 


De- shen bnigetebley (Cecidomyia piricola Noérdl.), die 
uitvoerig behandeld is in het « Landbouwkundig Tijdschrift » 
1900, bl. 159, deed onder Schimmert, Berg-en-Dal (bij 
Nijmegen) en Rockanje, veel schade aan de jonge, pas 
gezette peren. Zorgvuldig verzamelen en vernietigen der 
afgevallen jonge vruchten, die de maden der Cecido- 
myia bevatten, zijn de meest doeltreffende _ bestrijdings- 
anoint “ ) 


Riyyepanten beschadigd door de larven van de 
smalle graanvlieg (Anthomyia coarctata Fallen) kregen 
Wij toegezonden door den Heer U. J. Mansholt, Rijksland- 
bouwleeraar voor Groningen. Te Sappemeer nl. had een 
akker roggé zeer veel van dit insekt te lijden. (Zie « Land- 
bouwkundig Tijdschrift », 1895, bl. 113.). — Te 


— 38 — 


De larve van de, koolvlieg .(Anthomyiu.. Brassicae 
Bouché) deed op. verschillende plaatsen  schade,, aan 
Kool. en. koolrapen. (Zie Ritzema Bos, « Ziekten, en 
Beschadigingen der Landbouwgewassen », 2° druk; 
bl. 104.). .— | 


Vliegmaden in de toppen van erwtenplanten (Phyto- 
myza albiceps Meigen), waarvan men in de laatste jaren 
zooveel last had, bleken ook weer dit jaar,op verscheidene 
plaatsen in ons land voor te komen. Wij.ontvingen uit 
Groningen, Friesland en Zeeland van verschillende plaatsen 
erwten, die door dit insekt waren beschadigd... (Voor eene 
uitvoerige beschrijving, zie « Landbouwkundig Tijdschrift », 
4900, bl. 63;,Ritzema Bos, « Ziekten en FeSEDAC EI EDR, der 
Mariner ih fe », 2° druk; bl. Be — i 


‘De hulstelieg RAG aes Ticis Kall. a" waar van de 
larve de bladeren van hulst mineert, deed nog al schade in 
de boomkweekerijen te Aalsmeer. . Daar. de larve haar 
geheele leven in het blad blijft, erin verpopt, en als pop 
daarin overwintert, terwijl de aangetaste bladeren niet, in 
dien tijd afvallen, is bestrijding zeer moeilijk; zij moet zich 
bepalen tot het afsnijden en vernietigen van de aaneainse 
bladeren. — 


De beukenwolschildluis (Coccus Fagi Bérensp.), die 
verleden jaar zooveel nadeel deed aan de beukenboomen te 
Velp en te Oosterbeek, zoodat zelfs boomen er.door stierven, 
bleek dit voorjaar ook zich sterk te hebben. vermeerderd te 
Groenloo. Zoowel; op de beuken in. de, stadsplantsoenen 
als in ‘de tuinen van particulieren had,, dit .insekt..zich 
verbreid.  (Zie ook « Landbouwkundig. Tijdschrift, », 1902, 
bl. 205). — re Pere Rieko Ain doo" sha 


— 22 — 


_ De perzikdopluis (Lecanium. Persicae L.)en de appel- 
dopluis (Lecanium Mali) werden schadelijk in boomgaar- 
den en tuinen in verschillende streken van. ons a ge 


De woldopluis van den wijnstok (Pulvinaria. Vitis L. ) 
deed veel schade aan den wijnstok te Wildervank, te Weert 
en te Roermond; de zepenschildluis (Gossyparia Ulmi 
Geoff.) kwam_ in grooten getale voor op iepen te Amsterdam, 
Hilversum, Aalten en Tilburg... | 


De mosselvormige schildluis der ooftboomen (Myti- 
laspis pomorum, Bouché = M. conchaeformis Gmelin). 
Omtrent. de sterke vermeerdering van deze schildluis, en de 
groote schade die zij daardoor aan de vruchtboomen yeroor- 
zaakt, kregen wij berichten uit, Baambrugge, Waarde (Zee- 
land), Jselmonde,en Mil.. Niet alleen de twijgen waren met 
dit insekt, bezet, maar in sommige gevallen ook de yruchten, 
die zich daardoor abnormaal ontwikkelden. . , Vooral som- 
mige variéteiten yan,peren bleken op de.met schildluizen 
hezette, plaatsen_ niet of weinig gegroeid: te zijn, zoodat. de 
schildluizen in eene gleuf kwamen.te zitten. — a 

De roode ooftboomschildluis (Diaspis fallax Horwath), 
eene tot nog toe in ons land onbekende schildluis, werd ons 
toegezonden, door een’ yruchtenkweeker, op wiens terrein 
zij zich in sterke mate vertoonde op eenige. appelboomen 
(Winter Calville), door hem v66r een paar jaar van een’ 
boomkweeker betrokken; ook had, zich deze schildluis van 
bedoelde Winter Calville uit, over eenige in de buurt staande 
appel- en pereboomen verbreid. Op de takken had de 
schildluis zich reeds zoo sterk vermeerderd, dat de diertjes 
elkaar. als ’t ware verdrongen... Ook op de vruchten. trof 
men ze dit najaar aan; op.de plaats waar eene luis zich had 


vastgezogen, waren de schil en het vruchtvleesch rood en 
was de huid ingedrukt. Diaspis fallax komt in uiter- 
lijk, vooral door hare geringe grootte en door het aantal, 
waarin zij optreedt, zeer veel overeen met de-in Amerika 
zoo berucht geworden San José schildluis. Evenals 
deze vormt zij schurftachtige overtreksels op de taKken en 
twijgen. pl 
Door den fruitkweeker zijn op onze aanwijzing krach- 
tige bestrijdingsmaatregelen genomen; sommige boomen zijn 
in November behandeld met onvermengd petroleum; andere 
met petroleumémulsie. Met de émulsie werden de boomen 
bespoten met behulp van een’ pulverisateur van Platz te 
Ludwigshafen, voorzien van een « Petrolwassermischap- 
parat ». Het zuivere petroleum werd op de stammen en dé 
grooteré takken met een kwast gestreken; om de kleinere 
twijgjes en de achterzijde der stammen en takken bij de leid- 
boomen te bereiken, werd van den pulverisateur gebruik 
gemaakt. Aangaande de verkregen resultaten zal nader 
mededeeling worden gedaan; die zullen eerst in een volgend 
seizoen blijken. In Amerika gebruikt men onvermengd 
petroleum veel als bestrijdingsmiddel tegen allerlei schild- 
luizen; en ook wij hebben deze stof herhaaldelijk met goed 
gevolg gebruikt. Voor de boomen is de behandeling met 
onvermengd petroleum onschadelijk, mits men ze er alleen 
mee bhehandele in bladerloozen toestand (Zie over Diaspis 
oto verder « Tijdschrift over araTivonciea on » “e bl. beet 


‘Verschillende klachten over blaatutzen oo wij “met 
stilzwijgen spose _ 


Aphorura ambulans L. In eene groentekweekerij aan 
den Sloterweg kwamen deze kleine insekten bij duizenden in 
de bakken voor, waar zij kiemplantjes van verschillende 


ant EP 


soort afvraten. ‘Dit insekt werd in ons verslag over 1900 
(Zie « Landbouwkundig eda », 1904, bl. oi nader 
besproken . 

Daar de Aphorura’s des te meer op hun dreef zijn en 
zich des te meer vermeerderen, naarmate de omgevende lucht 
vochtiger is, is zooveel mogelijk luchten aan te raden. 
Verder zou het goed kunnen zijn, een laagje zand over de 
gewone aarde der bakken te strooien, omdat de Aphorura’s 
zich bij voorkeur in de aan doode pire stof —_ aardé 
der bakken ophouden. 7 


~ Eene andere soort van de groep der Springstaarten, waar- 
tue ook de vorige soort behoort, nl. een Smynthurus, deed 
in September te Nieuwolda ‘schade aan wikken. De wik- 
ken waren midden Juli gezaaid in een karwijstoppel en toen 
ondergeploegd, bemest met 400 KG superphosphaat 18 °/,, 
Van het geheele perceel, 18 HA. groot, was vooral een ge- 
deelte groot 1 HA. erg aangetast, zoodanig dat de eigenaar 
besloten had, het maar onder te ploegen. Op het andere 
gedeelte vertoonde zich de vreterij slechts pleksgewijze. —~ 
Reeds vroeger werden den ondergeteekende gevallen bekend 
van beschadiging van Smynthurus-soorten aan kiemplanten 
van dennen én aan Portulacca’s. Deze beschadiging komt, 
zooals in “*t algemeen beschadiging door Springstaarten aan 
planten, steeds voor op terreinen, die veel organische stoffen 
in den grond bervatten. ‘Dit is zeer goed te begrijpen, want 
het gewone voedsel der Springstaarten bestaat uit doode orga- 
nische stof. — Ook in het hier bedoelde geval’ ‘waren vele 
organische stoffen in den bodem aanwezig, nl. de onderge- 
ploegde karwijstoppels. De vreterij was het ergst toen de 
wikkeplanten jong waren; later herstelden zij zich eenigs- 
zins, hoewel toch de vr = midden inst oie aw zeer in 
*t oog viel. | : 


Toen de diertjes in onze handen kwamen, waren -zij 
reeds dood, en moeilijk meer nauwkeurig te détermineeren: 
Volgens Dr. J. Th. Oudemans schenen zij tot de soort 
Smynthurus viridis L. te behooren. . 

Een doelmatig bestrijdingsmiddel kon niet worden aan- 
gegeven; trouwens daar beschadiging door Springstaarten 
niet dan betrekkelijk zeldzaam en slechts onder. bepaalde 
omstandigheden (nl. als de grond zeer rijk is aan doode orga- 
nische stoffen) voorkomt, behoefde voor penhellee der none 
weinig vrees te bestaan. — 


Millioenpooten (Julus terrestris. L. en Julus guttu- 
latus F.) kwamen in het voorjaar. 41902 in zeldzaam grooten 
getale in een’ tuin te Amsterdam voor, waar zij de uitgepote 
tulpenbollen in allerlei richtingen doorvraten en geheel en al 
vernielden, zoodat van bloeien geen speaketh kon zijn. — 

er : 

Pokziehte der perebladeren. comsiaaiinhs dooe Phy- 
toptus Pirc Sorauer) blijkt nog altijd veel voor te komen. 
Wij ontvingen, dezen zomer zeer veel vragen om inlichtingen 
omtrent dit verschijnsel.. Verleden jaar nam, zooals reeds in 
het vorige verslag vermeld werd, de Heer Ide te Wagenin- 
gen in overleg met ons bestrijdingsproeven, door de boomen 
te bespuiten met Bouillie Bordelaise, en wel naar de aan- 
vankelijke uitkomst deed vermoeden, met succés; dit jaar 
werden de proeven herhaald, maar het succés bleef uit. — 


De rondknoppen (veroorzaakt door de bessengalmijt, 
Phytophus Ribis Westw.) blijven overal, waar zwarte bessen 
geteeld worden, eene belangrijke plaag, waartegen nog geen 
kruid gewassen is. Herhaaldelijk werd door ons de raad 
gegeven, bij den aanleg van nieuwe bessentelerijen, telkens 
_eene rij zwarte bessen met een of twee rijen roode bessen te 


— 


laten, afwisselen. Daar de roode bes niet aan rondknop te 
lijden. heeft, zoo dachten wij dat door zoodanigen aanleg van 
den.bessentuin de hier of daar in de zwarte bessen optredende 
ziekte zich niet zoo spoedig zou kunnen vyerbreiden als het 
geval zou zijn, als overal zwarte bessen naast zwarte bessen 
stonden.. Hoewel sommigen van hen, die onzen raad opvolg- 
den, inderdaad minder last hadden van de uitbreiding der 
rondknoppenplaag dan ander en, die tuinen hadden, welke 
alleen uit zwarte bessen bestonden, zoo bleek toch het door 
ons voorgeslagen middel volstrekt niet afdoende te zijn om de 
snelle verbreiding van de galmijten te beletten. . Het schijnt, 
dat, de galmijten door den wind van de eene struik naar de 
andere kunnen worden bewogen. : 


Rondknoppen in de. hazelnoten (veroorzaakt door de 
galmijt Phytoptus Corylz).. In den Bangerd (bij Hoorn), 
waar de hazelnoten als opgaande boomen geteeld worden, lijdt 
de teelt van dit gewas énorm aan rondknoppen. Blad- en 
bloemyorming lijden daaronder in sterke mate; en de jaar op 
jaar aangetaste hazelnootboomen vertoonen eene geheel abnor- 
male vertakking. 

De galmijten kunnen natuurlijk, ZOO lang zij in de knop- 
pen verscholen zijn, door geenerlei bespuiting worden gedood. 
Van, belang was het dus, na te gaan, in welken tijd des jaars 
de verhuizing dezer mikroskopische diertjes uit de oude rond- 
knoppen naar de jonge knoppen plaatsgreep. Het bleek ons, 
dat deze verhuizing reeds in Juniaanvangt en tot in September 
kan voortgaan. De galmijten schijnen in *t algemeen den 
door hen bewoonden lhudbooiie te verlaten, wanneer deze 
begint te sterven. Nias 

Gedurende den geheelen zomer verhuigen dus galmijten 
over de iwijgen heen van de stervende rondknoppen naar de 
jonge knoppen, die zij gaan betrekken. Bespuitingen zouden 


=a 382 oe 


dus alleen in dezen tijd des jaars effect kunnen hebben; maar 
_ in dien tijd is het bladerendak veel te dicht, dan dat men de 
hoop zou mogen voeden, door eenige ong: de verhuizende 
onan uit te roeien. — 


Vermeende (?) mijtenbeschadiging van narcissenbollen. 
Hierover werd ons oordeel gevraagd door een’ Hollandschen 
bloembollenkweeker. Een paar van zijne buitenlandsche 
afnemers nl. beweerden dat narcissenbollen, die zij uit Hol- 
land hadden ontvangen, bij hunne aankomst door mijten bes a 
z0glyphus \ besmet waren. 

Het eerste jaar, dus toen de bollen pas uit Holland waren 
ontvangen, zouden de mijten geen merkbare schade hebben 
aangericht ; het tweede jaar, dus toen de bollen éénmaal door 
den kweeker waren gerooid, bloeiden de bollen te laat; en 
volgens de mededeeling van den buitenlandschen afnemer, 
hadden zich de mijten wen tusschen de a Apwictind sane 
ben gevestigd. ) | 

Het derde jaar bloeiden de bollen niet meer, maar zij 
gingen geheel te gronde, doordat de mijten door hare vreterij 
de schubben van de schijf hadden i apavanerr de DOr ging toen 
in rotting over. . 

Ondanks herhaald nauwkeurig onderzoek der ons ge- 
zonden narcissenbollen, die door mijten zouden zijn aangetast, 
kon het ons niet geltkken, ini ar is th ri deze bollen 
te ontdekken. 

Nu leven er wel mijien van het geslaiei whtvogty paws 
in bollen van Hya¢inthen en andere bolgewassen, doch slechts 
wanneer die door andere oorzaken in rotting overgaan. Vriij 
zeker hebben de bedoelde buitenlandsche kweekers gezonde 
bollen uit Holland ontvangen; dit schijnt ook daaruit te blijken 
dat de narcissen het eerste jaar na het uitpoten goed groeiden 
en bloeiden. Maar waarschijnlijk heeft men de bollen te 


— 45 — 


vroeg geoogst en vochtig gelegd, waardoor, de. yoorwaarden 
van het optreden en vermenigyuldigen der mijten in. sterke 
mate aanwezig waren. — 


| Pissebedden in posteleenbakken (Haplophihatmeus 
danicus H. L. = H. Menzi, M. Weber). 

_Uit de « Slatuinen » bij Amsterdam ontvingen. wij sinie 
October. deze kleine pissebedden, die in de. posteleinbakken, 
yoornamelijk in de hoeken der bakken, in massa’s bijeenzaten 
en de postelein opvraten, waarbij de aangevreten deelen dezer 
plantjes in rotting overgingen. . De pissebedden werden. voor 
ons gedétermineerd door A. Dollfus te Parijs als, Haplo- 
phihalmus danicus H, L., eene kleine soort, die in planten- 
kassen en bakken in een groot gedeelte van Europa voorkomt. 

Het is bekend dat pissebedden soms rottende, maar soms 
ook volkomen gave, plantendeelen, eten, zooals ooft,.van leid- 
boomen, dat dicht bij den muur of de schutting hangt,.— 
Primula’s en, andere bloemplanten, welker bladeren dicht bij 
den grond. liggen, — kiemplanten, die in potten of bakken 
gezaaid ziin, — bloemen van Brenidaeins enz.. Zij, yreten 
vooral. bij nacht, : 

In bakken en kassen sarees handel sigh gaar ne. op, 
omdat daar de lucht zeer.rijk aan, waterdamp is... Van droogte 
houden zij niet. -Inzonderheid, Haplophthalmus danicus 
komt in bakken en kassen veel. voor. , 

_.. Datdeposteleinplanten, die nog al yleezigzijn,. wanneer xij 
aangevreten worden, gemakkelijk in rotting overgaan, vooral 
wanneer de omgevende lucht vochtig is, laat zich gemakke- 
lijk i inzien. i . 

_ Als middelen tom, bosintiding wenden: 2 aangegeven ; 

1° meer luchten, opdat de lucht in de bakken_ niet, te 
vochtig zij, en dus minder geschikt worde voor het opont- 
houd der pissebedden ; 


i ee de 


2° het brengen’ van een of meer padden in de balken, 

daar deze Amphibién de pissebedden eten. | 

3° Ten slotte werd aanbevolen het volgende eens te 
probeeren. Men legge in de posteleinbakken een paar 
zachte peren ‘neer; ‘waarvoor men natuurlijk gebarsten of ten 
deele rottende exemplaren kan nemen. Het zou kunnen’ zijn, 
dat de pissebedden°op die peren afkwamen en de’ postelein- 
plantjes in den steek lieten. Af en toe zou men z00’n peer, 
waarin en waarop dan allicht een groot aantal  pissebedden 
zit, kunnen wegiemen en door eéne andere vervangen. Op 
die wijze zou men persipecinttain p zeer vale oneia = de 
bakken wegvangen. ae ee 

‘Het is ons niet ter oore gekomen, of een of meer der voor 
Sais nniadetenr ijn pnonchierversion’ ER At BO AR SERRE 


rol 


wAtey 


Het hg dlitbie cerincusnnlée devastatria Kithn, ‘Ritz 
Bos; zie Ritzema Bos, « Ziekten' en Beschadigingen der Land- 
bouwgewassen », 2° druk, II, bl: 54-63), kwam dit jaar weer 
voor als oorzaak van ziekte in de klaver te Nieuwolda, 
Scheemda en hier en daar in Limburg; te Oostwold en ‘te 
Kantens van ziekte in de haver. Te Loppersum werd het 
stengelaaltje waargenomen in’ ‘erwtenplanten, die daardoor 
dikke,sterk vertakte, klein blijvende stengels en kroeze, kleine 
bladeren krijgen. (Zie « icsatrang ce poet ”, 1902, ’ 
bl. 208.) ti feo 

~’ Uit Tersche en Hendrik Ido Anibatit it i wij we aan 
“ EG dta IONS 2 jasHHe! 4 AUloddsoisy .. sobr0 ye MiyloT76R NSS 
‘Van den heer J. rita: Directeur der Rijkslandbouw- 
winterschool te Groningen, en Van den heer Mansholt, Rijks- 
landbouwleeraar te Groningen, ontvingen wij vlasplanten, 
afkomstig uit Middelstum en Kantens, insgelijks door het 
stengelaaltje aangetast. Nooit was tot dusver dit wine rt oe 
oorzaak van ziekte in ’t vlas ontdekt. 


as £4 = 


De zieke vlasplanten vertoonden even boven den grond 
eigenaardige krommingen van den stengel. De zaadlobben 
waren soms ‘abnormaal groot en vleezig; de stengel was op 
die gekromde plaatsen verdikt en van zijscheuten voorzien, 
terwijl de daaraan bevestigde bladeren breed, verdraaid, en 
soms opgezwollen waren. De planten, die op deze wijze 
misvormd waren, kwijnden eenigen tijd, doch later groeiden 
velen er door heen. Boven het verdikte en gekromde gedeelte 
van den stengel groeide deze op normale wijze recht omhoog. 
Voor eenige jaren hadden wij ook reeds zulke misvormde 
vlasplanten gekregen, doch van ouderen leeftijd. Die planten 
hadden zich echter, toen wij ze ontvingen, reeds weer her- 
steld; en wij konden toen -niets meer aan de planten 
bespeuren, dat de oorzaak van die kronkeling in den stengel 
zou kunnen? zijn. (Zie’ « ~Landbouwkundig Tijdschrift », 
1899, bl. 117). ° ODIO? a gd 

» Zooals\ reeds gezegd werd, kregen wij in ’t voorjaar 
1902 zieke -vlasplanten in’ vrij jongen toestand, van 1 tot 
10 ©: M.~ lengte ongeveer. Na onderzoek bleek ons dat de 
zeer jonge viasplantjes Tylenchus devastatria bevatten. 
Nooit gelukte het ons echter, meer dan één of twee exemplaren 
in een plantjé te vinden, wat bij andere plantensoorten, die door 
aaltjes ziek worden, doorgaans wél het geval is. Zoodra de 
planten iets langer waren dan een paar cM., was van de 
aanwezigheid van aaltjes niets meer te ontdekken. Of dit 
nu kwam door dat de aaltjes, als de vlasplanten grooter zijn 
geworden, eruit trekken, of dat zij in de grooter geworden 
planten moeilijker te vinden waren, — zooveel is zeker dat de 
in de zeer jonge vlasplanten binnendringende aaltjes, die eerst 
hypertrophie en daardoor krommingen en opzwellingen van 
stengel en bladerenin ’t leven roepen, op den duur in de 
vlasplanten niet kunnen aarden, en zoo de kleine parasieten 
ook al niet de door hen betrokken vlasplanten spoedig gaan 


— 48 — 


verlaten, zij komen. in dit gewas in ieder geval. niet tot ver- 
meerdering. nota aaj 
Verleden jaar had. op één a der per ni waar dit jaar noes 
vlas ziek werd, haver gestaan. .Of die haver ook van de 
Tylenchus devastatrix te lijden heeft gehad, konden wij niet 
meer. te weten komen. . Waarschijnlijk wél, en is. zoodoende 
het aalije in het ylas overgegaan. Het meest wordt in al-de 
streken. van.Groningen, waar het stengelaaltje in. den: bodem 
voorkomt, de klaver door dit diertje aangetast.. 5 
_...D' L. Reh, verbonden, aan het Station fiir, Phiesizemsobiitt 
te Hamburg, zondons, Phlox, decussata, aangetast. door het 
stengelaaltje....(Zie hierover 0. a..« Rid sqhaiMo over Planten- 
ziekten», V° jaargang, bl..29.). —. 


Het. or ar dateesionie ‘aelbiationas Greeff ) 
werd door ons beyonden te zijn de oorzaak van opzwellingen 
aan wortels yan jonge. koffieboompjes, .ons toegezonden door 
D'.G. Delacroix, Directeur van het « Station, de Pathologie. 
végétale, » te Parijs. Deze koffieplantjes waren afkomstig 
uit Guadeloupe,. waar de aaltjesziekte den. mieeieehiiincihs zeer 
veel kKwaad doet, » 3 

..,, Te Zuidbroek (Gr.) “int het: -eanaaaiiat voor aan te 
wortelen van aardappelplanten, trouwens, zonder schade: te 
doen;. want de. planten, groeiden, antiiaibiate re en 
leverden een’ grooten POR _ 


4 Het yeah of apatpaiiie ascocediion ‘Sohachtis 
Schmidt). yeroorzaakte.in verschillende streken: van. Gronin-, 
gen weer veel schade in de |haver (Zie Ritzema Bos, « Ziekten 
en. Beschadigingen,.. der , Landbouwgewassen»,,, 2°, druk,: 
U, bl. 70)... Van schade, door dit aaltje aan. andere gewassen- 
aangericht, .vernamen, wij, weinig..— Toch bleek ons ook dit 
jaar weer, dat dit, aalije op verschillende plaatsen in Neder- 


a oe 


land voorkomt, waar tot dusver van zijn voorkomen niecls 
bekend was. Te Noordwijk hadden wij, op een. tweetal 
bedjes van het proefveld ter bestrijding van « kwade plekken » 
in de tulpenvelden mangelwortels gezaaid . Deze bleken zeer, 
slecht gegroeid te zijn; en waren «stokkerig », zooals’ men: 
dat noemde; d. i. de wortels waren. hard; niet vleezig, en 
vertoonden een « baard » (eene sterke ontwikkeling van de 
hijwortels; zie « Ziekten en Beschadigingen», boven aange- 
haald, 2° deel, bl.-66, fig. 33)... De kleine: worteltjes waren 
in massa’ bezet met bietenaaltjes. Trouwens reeds vroeger 
hadden wij in het naburige Sassenheim eene door H. Schachizt 
aan de erwiten teweeggebrachte ziekte ontdekt. (Zie bovenaan- 
gehaald werkje, bl. 72); en bij nader onderzoek bleken ons. 
ook op andere terreinen nabij Noordwijk de mangelwortels in 
sterke mate te lijden aan de aaltjesziekte. 

Het is mogelijk, dat de groote hoéveelheid a, die 
in de bloembollenstreken wordt gebruikt,, en waarin soms 
compost, afkomstig van bietensuikerfabrieken aanwezig is, 
niet vreemd is aan de verbreiding van het. bietenaaltje in. 
deze streken. 

Aan. een’ landbouwer te Wittewierum (Gr:), die ons raad 
vraagde, welke gewassen, hij, in de eerste jaren zou zaaien op 
een’ grond, waarop het haveraaltje veel ae had the 
gebracht, werd het volgende geantwoord::. b tebo 

« « Tk: zow U. raden, den grond, waarop, de si adtdbde 
voorkomt, goed diep om te werken, em dan het volgende jaar 
boonen te zaaien. Daarop kan dan vlas volgen, vervolgens 
rogge en daarna wikken... Op die wijze teelt,U vier jaar ach- 
tereen gewassen, waaraan het aaltje niet, of althans slechis, 
bij uitzondering,, voorkomt.. Daarna zou'U dan wel eens 
weer tarwe of gerst. kunnen, telen, misschien vervolgens nog 
eens weer boonen, en. daarna misschien eens weer, haver.. 


Mogelijk moet deze vruchtwisseling, welke ik U aanraad, om 
| 4 


ao OE oe 


de eene of andere reden wat gewijzigd worden. | Hoe het zij, 
ik wil vooral op het volgende wijzen : aw biased 

1° dat het raadzaam is, dezen nazomer zeer diep te 
ploegen, zoodat de parasieten met den haverstoppel zoo diep 
mogelijk in den grond worden weggestopt, en daardoor zoo 
min mogelijk kans krijgen, weer naar boven te komen; 

2° dat de teelt van vlas op dergelijk terrein bijzonder 
aanbeveling verdient, én omdat het vlas niet door Heterodera 
Schachtii wordt aangetast, én omdat vlasland veel gewied 
wordt, en dus ook onkruiden, waarin de aaltjes zouden kunnen 
leven, telkens worden verwijderd. (Jammer dat vias, met 
’t oog op den « vlasbrand », niet te spoedig op den zelfden. 
grond mag terugkomen ; anders zou ik graag juist op gronden, 
die door haveraaltjes zijn besmet, een keer vaker vlas laten 
terug keeren); 

3° Ik zou op den bewusten grond steeds vermijden, WYSE 
op haver te laten volgen; maar daar gerst en tarwe, hoewel 
in mindere mate, ook worden aangetast, zou ik er 66k re 
graag tarwe of gerst op haver laten volgen. » — ‘1 


IV. — PLANTENZIRKTEN, WAARVAN DE OORZAAK 
ONBEKEND BLEEF. 


Onder de ziekten, die den landbouwers en den phyto- 
pathologen wél bekend is, doch waarvan de ooraak nog steeds 
in het duister ligt, moet de aardappelschurft gerekend 
worden. Wij namen dit jaar op een veldje te Wageningen, 
dat door den heer Ide voor deze proef was afgestaan, eenige 
proeven, ten einde na te gaan, of de ziekte besmettelijk is en 
welke omstandigheden de ziekte in de hand werken ; terwijl te 
Meeden (Gr.) op een veld van den heer Veeman et diens ver-. 
zoek eene bestrijdingsproef werd genomen. | 

Tot nog hebben de pogingen, van verschillende zijden 


aangewend om de schurftziekte te bestrijden, zeer .weinig- 
gueces gehad (zie « Tijdschrift over Plantenziekten », VIII, 
bl: 89). Slechts de» proef van Willfarth, die den grond 
met kieseriet (d. i. ruw magnesiumsulfaat),; aangezuurd met 
zwavelzuur, behandelde, had, naar het scheen, zeer aan- 
moedigende resultaten. | Wij hebben deze proeven herhaald, 
doch’ de resultaten waren niet zooals wij gehoopt hadden, en de 
gunstige werking van het zure aero ae was nauwe- 
lijks te bespeuren. ‘ 2h QIINTS2IO MSETO 
Wij zetten, in samenwerking met den heer U. J. Mans- 
holt, Rijkslandbouwleeraar in de provincie Groningen, deze 
proeven voort, en’ stellen ons voor, later meer uitvoerig daarop 
terug te komen. Omitrent de te Wageningen verkregen resul- 
bese’ met nader eas worden titer SOneet ee —_ | 


Het semabaen van bessenstruiken.' Tot de ziekten, 
waarvan ‘ons de oorzaak nog slechts zeer onvolledig bekend 
is; moet ook nog steeds gerekend worden de bessenziekte, die 
in den Bangert en in de overige omstreken van Hoorn zoovele 
bessenboomen' doet afsterven. In ons yorig  verslag (zie 
« Tijdschrift over Plantenziekten », 1902, bl. 79) beschreven 
Wij deze ziekte, en deelden wij reeds mee, dat eene zwam door 
ons in de zieke stammen en wortels gevonden is. ' Het onder- 
zoek werd dit jaar voortgezet, en uit een achttal bessenstammen, 
die alle eerst sedert kort waren aangetast, isoléerden wij de 
zwam, die-zich in het inwendige bevond, en brachten haar in 
kultuur ‘op’ kunstmatigen voedingsbodem. Al brachten de 
mycelién ook geen sporen voort, toch was het uit de wijze van 
groeien duidelijk, dat uit alle acht stammen dezelfde zwam 
geisoleerd was: ‘Wij hebben deze’ zwam verder gekweekt en: 
wel op verschillende voedingsbodems en onder verschillende ' 
omstandigheden. Tot nog toe gelukte het echter niet, haar aan 
het fructificeeren te krijgen. Wij zijn dus nog niet in staat te 


ge 


zeggen, tot welke soort de zwam behoort, of zelfs maar eenigs- 
zins de systematische verwantschap aan te geven.. Het komt 
ons echter het meest waarschijnlijk. voor, dat. wij met. een’ 
Hymenomyceet te doen. hebben... Paddestoelen verschijnen. 
echter nooit op de doode of zieke boomen; de eenige Hyme- 
nomyceet, die zich vrij algemeen, in de bessenkweekerijen 
vertoont, is Polyporus Ribis. De.kweekers zijn. echter 
overtuigd, dat deze, met, de ziekte niets te maken. heeft. en 
volkomen onschuldig is. Zooals wij vroeger reeds. meedeel- 
den, zijn wij wel. geneigd hunne opvatting als juist te 
beschouwen | unfelitt 2) 

Maar al is de systematische verwantschap en de wijze van 
fructificeeren van de zwam.ons nog onbekend, het, staat voor 
ons vast, dat zij. de oorzaak der, ziekte is en als een, gevaarlijke 
parasiet beschouwd moet worden. De zwam bilijft, als de 
doode boomen. verwijderd. zijn,.in den grond achter, zooals 
blijkt, uit. het feit, dat de jonge boomen, die er, weer geplant 
worden, na één of een, paar jaar, weer alle of, bijna alle de 
ziekte vertoonen; gewoonlijk. heeft zich, in. dien tijd, de: ziekte 
ook eenigszins. uitgebreid en is zij.ook op naburige,boomen 
overgegaan. De meeste kweekers zijn daarom zoo: voorzichtig 
om, met. de. zieke of. doode boomen tevens de aarde yan die 
plekken, te verwijderen, en nieuwen, onbesmetten,grond er in 
te brengen . Maar ondanks, dezen. maatregel. blijft, de plek. 
dikwijls. besmet en. vertoonen, sommige der nieuwgeplante 
boomen toch, weer de, ziekte.. Daarom. wordt, deze, ziekte,. 
die men. « kwade plekken in de bessenboomgaarden » zou 
kunnen noemen, zeer, gevreesd. ' 

Wij hebben afgaande op de goede resultaten, met carbo- 
lineum op de «kwade plekken » in de tulpenvelden. verkregen, 
eene proef. genomen, om. den grond in de bessentuinen op die 
plekken, te trachten te ontsmetten,. met carbolineum,; de resul- 
taten,zullen wij moeten afwachten. — litep 


si GRE ci 


« Draatharten'» inde kool. Reeds het vorige jaar 
maakten wij kennis met eene ziekte in de kool, die aan den 
Langendijk veel schade aanricht en « draatharten » genoemd 
wordt. Dit jaar was deze ziekte, waarvan de oorzaak ons 
nog onbekend bleef, weer zeer ernstig. Omtrent het voor- 
komen van deze kwaal schreef een onzer inzenders ongeveer 
het volgende: «We hebben deze kwaal nu voor het derde jaar; 
uit de prak tijk zijn dus wel eenige gegevens te putten. In de 
eerste plaats is het in ‘toog loopend, dat zij alle jaren op 
precies denzelfden tijd zichtbaar wordt, en wel in ’t laatst van 
Juni of ’t begin van Juli. Te St. Pancras, waar zij zich het 
sterkst vertoont, was ze op een paar stukken land te vinden in 
de laatste dagen van Juni, maar de groote massa werd eerst 
in de eerste week van Juli zichtbaar. Het schijnt mij dus toe, 
dat de ziekte overal op een bepaald moment intreedt. 

» Komt zij voor in bloemkool, die nagenoeg klaar is en 
waarvyan de bloem in het hart al voor het bloote oog zichtbaar 
is, dan gaat die bloem scheef en wordt rottig; wordt het erg, 
dan valt zij van de stronk, maar is het wat minder, dan krijgt 
zij nog zoowat de normale grootte. De vorige week was ik 
op een’ akker, die zoodanig aangetast was, dat de stank ‘de 
gansche omgeving vervulde. Komt de ziekte echter voor in 
kleinere planten, dan gaat er één blad uit het hart eerst wat 
omhoog en krult dan over het hart heen, en hoewel dit dan 
niet in rotting overgaat, is toch alle hoop voor zulke exem- 
plaren vervlogen, daar het hart dan onder dat blad wegkan- 
kert. De ziekte komt wel in alle: soorten van kool voor, doch 

’t meest in de bloemkool. 

» Voorts komt het mij voor, dat de riekte in wale mate 
besmettelijk is. Stukken land, waar verleden jaar een enkele 
zieke plant op te vinden was, zijn nu voor een derde gedeelte er 
mee behebt; en die, welke het vorige jaar al tamelijk erg 
waren, daar is nu bijna niets meer van goed. Op een stuk 


ee 


land van. mij, begrensd door een stuk -land van mijn’ zwager 
b. v.. had ik het vorige jaar ‘niet ééne zieke plant, hij 
‘slechts enkele 5. nu, dit jaar; is zijn kool er wel voor de 
helft aan weg,-en de mijne is» “pag de egagy vee ese) ook» vrij 
erg, aangetast: | ay id bi if | 
Van dezen lic ethedt ld lnddn wij tevens een groot 
aantal planten toegestuurd, die meer of minder van de ziekte te 
lijden hadden: © Een’: parasiet konden wij in de misyormde 
harten niet vinden, maar toch kregen wij den indruk, dat in 
al de zieke planten vreterij had plaats gehad. Het mislukken 
van :de:koolvorming of de misvorming, die het hart der planten 
vertoonde, scheen n. 1. te zijn ontstaan doordat sommige der 
jonge bladeren in ‘het-hart geheel of gedeeltelijk waren weg- 
gevreten’ of aangevreten. Dit laatste was vooral het geval 
met de basis der jonge: bladstelen,; die groeven en: holten 
vertoonden, »welke den indruk maakten van door de vreterij 
van een dier ontstaan te zijn, en tengevolge waarvan de groei 
der bladeren ongelijk en scheef was gegaan. Soms was de 
eindknop  geheel verdwenen —. slechts ‘een stompje van den 
stam was:dan nog over — en door de vorming van nieuwe 
scheuten uit de’ okselknoppen der bovenste ‘bladeren, had de 
plant dan een’ nieuwen kop getracht te vormen; doch het: is 
te begrijpen dat een dergelijke kool geheel misvormd was. 

' ‘Het maakte op ons den indruk, dat hier vreterij had 
plaats gevonden; doch toen deze plaats greep, in het hart van 
de jonge kool, zal het van buiten af nog niet zichtbaar yeweest 
zijn. .Kerstlater,:toen de aangevreten bladeren grooter wer- 
den of de weggevreten eindknop niet tot-ontwikkeling bleek te 
komen, werd de — tore ta vennoee de mage arth was 
toen verdwenen. — basil asad 

In den loop van de asi witht zullen wij. na bib caleis 
toezien, of in het hart der koolplanten, die op een’ akker 
staan, waar de ziekte zich placht te vertoonen, ook insekten 


wine OE sue 


of insektenlarven aan het vreten zijn, welke oorzaak kunnen 
zijn van de « draaiharten ». — 


Wedcrom ontvingen wij een toezending van zieke Keniza- 
bladeren, welke de eigenaardige vlekken vertoonden, die wij 
reedsin een vorig verslag bespraken & « Landbouwk. Tijdschr. » , 
1901, bl 115).— | 86 D690 


Van wege de Nederlandsche Heidemaaischappij, werden 
ons jonge, tweejarige acacia-plantjes toegestuurd (Robinia 
Pseudacacia), die zieke plekken aan de stammetjes vertoon- 
den. Ofde vorst hieraan schuld droeg of dat de zwam, die er 
op woekerde (Fusarium lateritium) de sietanineoen wae, konden 
wij niet zeker uitmaken. — | 7 


De oorzaak eener ztekie in knolbegonia’s te Arnhem, 
die .vlekken vertoonden aan de bladeren, konden wij niet 
ontdekken. — Het zelfde was het geval met eene zzekte in 
geforceerde aardbeien te Alkmaar. De. wortels: van deze 
planten’stierven af, doch aan vreterij konden wij de ziekte niet 
toeschrijven; er zijn omstandigheden, die er op wijzen, dat de 
concentratie der spedingenOne in den pesmi wat te ti is 


geweest. — 


Te Deventer deed zich in, het voorjaar eene ztekte in de 
‘onge Geranium-stekken (Pelargontum-stekken) voor, 
waarbij deze zieke, als het ware ingevreten plekken op den 
stam vertoonden. Vooral aan de basis van den stam was op 
eene bepaalde’ plek het weefsel soms tot op eene vrij groote 
diepte afgestorven en als het ware vermolmd. ene derge- 
lijkke ziekte der Geraniums is door Prillieux en Delacroix 
beschreven als « gangréne de la tige » en toegeschreven aan 
parasitische bacterieén.. Inderdaad bevonden» wij, dat dit. de 


— . 56 —— 


eenige organismen waren, die zich in de zieke plekken be- 
vonden; van zwammen was geen spoor ‘te zien: © ‘Loch 
gelooven wij niet, dat de door ons waargenomen ziekte aan 
bacterién moet toegeschreven worden; en! mrt yd ligt de 
oor maak voor ons nog in duister. — ALOW CONSE 

Door den heer Nobel, pet rae: Rijketuihbbuwicoradie to 
Breda, werden ons tepentwigen toegestuurd, dze etgen- 
aardige. vlekken op de bladeren vertoonden.  Parasieten 
waren in die'zieke deelen niet te reset zoodat de: its Gears 
ons eS hea oe — Aw9} D HON 


is 


“Door tusschenkomst van den heer Lips, Rijkslandbouw- 
leeraar te ’s Hertogenbosch, ontvingen wij roggeplanten, die 
waren afgestorven. « Te midden van de gezonde staan ze 
op het ‘veld ‘alsof ze plotseling uitgedroogd zijn »schreef de 
heer Lips.» Het kwam ons voor dat de ziekte zetelde in de 
stengelbasis; en aanvankelijk meenden wij; dat- eene zwam 
(eene ‘soort van Fusarium). de oorzaak was; doch bij nader 
onderzoek bleek deze zwam toch: neg niet in alle’ stervende 
plahten gti te mare So HO AUS ia ;Goeviridoes 

Van eene mr in ile beac te cet van 
welke de bladeren eene gele kleur en zwarte stippen vertoon- 
den; bléef de oorzaak ons onbekend. — vali 9} 

‘Hetzelfde was het geval met eene zzekte in de pere- 
boomen; waarbij de twijgen afstierven, alsof zij aan: de 
Monizlia-ziekte leden (toegestuurd door den. emengiecr ny 
loge Snellen pigs —oii ele a9 19% is Siqeib 

voyetae] rity »4 Ain iIBISN) "1 TAO if] 
In eene + Ailivat te Elst deed zich eene z1ekte in de 
morellenboomen voor, waarbij de takken afstierven en de 


bladeren eene goudgele kleur aannamen. Het hout van derge- 
lijke takken vertoonde donkere gedeelten en in deze ‘waren 
steeds zeer teere en dunne zwamdraden te vinden. Deze ziekte 
toonde in meer dan één opzicht overeenkomst’ ‘met de ziekte 
der bessenboomen in den Bangert (zie boven). In elk geval 
hadden wij hicr ook met eene parasitaire ziekte 1e'doen. Den 
DAUR nader te leeren kennen is eene zaak voor later. — 


| dllarsideninlentjes, die in apeeeee mate van pitt te 
ange hadden gehad, werden ons uit Appingedam toegezonden. 
De misdadigers waren echter niet meer aanwezig; ‘en uit de 
vreterij zelve viel ook niet af te Avion; welke ana de schuld 
hiervan ii — LS 


» . Uit Monster werden druzvenbladeren en -vruchten toe- 
gestuurd, die vlekken vertoonden. Dekwaalkwamvooralin 
de nabijheid der verwarmingsbuizen voor en moest waarschijn- 
lijk toegeschreven worden aan te _— polars van den 
ee ) NY | sh oxjivrisgil 


‘Een poe esgiites te Amsterdam als obilenttiiuer 
gli werd ziek, waarschijnlijk door te groote losheid 
van den caeasi en gebrek aan ae uit de: peerenient 


Vit Utrecht werden ons: asters iouaiaed: die aan hun’ 
voet ziekelijke verschijnselen vertoonden: De stengel begon 
hier nl. eene donkere kleur aan te nemen en allengs af te 
sterven, > In deze gedeelten was het mycelium van eene zwam 
te vinden, die waarschijnlijk als de oorzaak der ziekte :be- 
schouwd moest worden. Vruchtlichamen of sporendragers 
‘waren echter aan dit mycelium niet te bespeuren..—_ 


Cineraria’s, waarvan sommige der bladeren afstierven, 


—-— Se a 


werden uit Apeldoorn toegestuurd.. Vermoedelijk was ook 
hier eene zwam de oorzaak _-In de zieke deelen. was althans 
steeds een mycelium te vinden ;;fructificaties ontbraken even- 
wel aan dit mycelium. —. 7 


Kene merkwaardige ziekte deed zich te Apeldoorn bij 
aardappelen voor. De inzender schreef ons hieromtrent : 
« U ontvangt hierbij een partijtje aardappelen van de soort 
« Magnum Bonum », die ik al jaren voor huisgebruik ver- 
bouw....Ook dit jaar pootte ik ze weer, doch deed zich in den 
zomer het; feit voor, dat enkele, ja vele struiken verdorden en 
bleven Kkwijnen ; het. blad verschrompelde) en de; ‘plant. ver- 
dween. Nu, bij het rooien der aardappelen,.ontdekte ik, dat 
al deze planten iets zeer merkwaardigs vertoonen. Bij gewoon 
verloop wordt, zooals uw bekend is, de pootkno] geheel hol, en 
vindt..men»bij het rooien alleen. het omhulsel en eene partij 
(jonge) aardappelen. Van de te vroeg afgestorven planten 
vind ik alle-oude knollen nog inden grond terug, maar merk- 
waardigerwijze dubbel z00 groot geworden-als ze oorspron- 
kelijk waren, terwijl er maar één uitlooper met één nieuw 
aardappeltje of bij: een enkele twee oak elk met één 
nieuw individu gevonden werden: '». ) | | 

De toegezonden exemplaren waren inderdaad Seiadititie 
groot geworden, waarschijnlijk tengevolge van water-opname ; 
het weefsel van die poters ..was althans zeer waterrijk. 
Inwendig bevatten ze somtijds eene holte. 19 

. Wat de oorzaak was van deze <badriaat vedic AGU aih 
en van het te ia afsterven van de act konden wij 
niet uitmaken —: | DEALY 


Uit -Geervliet (Z. H.) werden erwten toegestuurd, ‘die 
bruine vlekken vertoonden. De oorzaak bleef ons onbekend. — 


= ia =. 


. Adianthum-planten, waarvan de bladeren bruin werden 
en afstierven, ontvingen wij uit eene bloemisterij te Amsterdam. 
Waarschijnlijk hadden de planten van ongunstige yy anne 
en atmosfeersinvloeden te lijden gehad. — . 


_ Uit Noordwijk ontvingen wij hyacinthenbollen, die 
rotting vertoonden aan de schijf. Op eene bepaalde plek 
was de schijf gaan rotten, en de sterfte had» zich van hieruit 
naar binnen toe voortgezet; van buiten was er aan de ‘bol 
nauwelijks iets abnormaals te bespeuren, maar bij dwars- 
doorsnijding was de rotting duidelijk zichtbaar. Dit: ver- 
schijnsel (« rotkonten:» noemen de kweekers dergelijke bollen) 
komt. in natte jaren meer voor; reeds bij het:;opnemen der 
bollen is de ziekte ingetreden.en op de stelling woekert zij 
voort. De kweekers zijn van oordeel, dat vochtigheid ge- 
paard met koude de oorzaak der kwaal is, en, zij trachtén op de 
stelling de yvoortwoekering te voorkomen door de bollen. te 
eal metde schijf omhoog. —. 


Van eenige landbouwers ontvingen wij phe die 
rottige of alihans doode plekken vertoonden, welke zich van 
de opperviakite tot op geringe diepte in het weefsel.uitstrek ten. 
Zij deelden ons daarbij mee, dat dit verschijnsel| meer optrad, 
wanneer de struiken in sterke, mate van « de ziekte » (Phyto- 
phthora infestans) te lijden hadden gehad. Dat echter deze 
zwam niet rechtstreeks de oorzaak van deze ziekte der knollen 
was, toonde ons het mikroskopisch' onderzoek.. De. land- 
bouwers deelden ons mee, dat de ziekte in de knollen zich 
yvooral openbaarde na hevigen regen. Het. zou dus mogelijk 
zijn, dat.nadeelige stoffen, die tengevolge van den aanval. der 
Phytophthora in de zieke of gestorven bovenaardsche deelen 
gevormd waren, met deni regen door den grond heen,. de aard- 
appelen bereikt en, deze beschadigd hadden. — 


aa OF an 


Wortelopswellingen aan appel- en pereboomen werden 
ons toegestuurd: uit Rosendaal (N. Br.) en Wageningen 
(Zie over deze kwaal «: eS Tijdschrift », 1901, 
bl. 123). — | 7 


Door den boschwachter bij het Staatsboschbeheer, den heer 
Rusch te Bergen, werd ons een stam van Pinus maritimus 
toegestuurd, gestorven door eene hem onbekende oorzaak. 
Het onderzoek toonde ons, dat zich in den stam een zwam- 
weefsel bevond, dat aan de oppervlakte een groot aantal 
zwarte vruchtlichaampjes gevormd had. Daar deze echter 
nog onrijp waren, was het niet te zien of wij met ea 
perithecién dan wel met jonge pykniden te doen hadden,'en 
was er dus ook van determineeren ston cies _ | 


Bepaveckiiits iijdetiae aan eene ziekte, waarbij de onder- 
aardsche deelen dicht bij de grondoppervlakte zieke plekken 
verkregen, werden uit Boskoop toegestuurd. Waarschijnlijk 
werd deze pariah door te groote vochtigheid van den 
bodem. _ , | 

Bojinvaenonek , die gedeeltelijk tot rotting overgingen, 
werden uit Hillegom toegezonden. Ook hier hadden wij zeer 
prin crsee9 niet met eene se ziekte'te‘doen. — 


Omtrent de oorzaak van het afsterven van entloten bi ; 
ener te Boskoop bleven tide in het onzekere. _— 


Uit Valthermond werd ons wnigabiincd een tak van eene 
fijne spar (Picea eacelsa), die een’ zoogenaamden « heksen- 
bezem » droeg (Zie over deze misvormingen « Tijdschrift over 
Plantenziekten », VI, bl. 65). ° Welke de oorzaak was van de 
vorming van dezen « heksenbezem », kon niet uitgemaakt 


we fe 


worden. Reeds vroeger werd een enkele maal. melding 
gemaakt van het voorkomen van heksenbezems op de « fijne 
spar » (Picea excelsa), maar omtrent de oorzaak van deze 
misvormingen verkeert men nog inhetduister. Andersishet. 
gesteld met de heksenbezems, die zich niet zeldem bij de 
zilverspar (Abzes pectinata) vertoonen; hier is de zwam 
bekend, welke er de oorzaak van is, nl. Aectdium elatinum 
= Melampsorella Caryophyllacearum. 


WOG HET OIDIUM VAN DEN: WIJNSTOK. 


In_ het n* III, 1902 van het « Tijdschrift. over Planten- 
ziekten », komt een opstel vOdr van G. STAEs, waarin hij de 
aandacht roept op een nieuw middel, dat door SEELIG tegen 
bovengemelde druivenplaag werd uitgevonden... 

. Het bestaat in het. bespuiten. der aangetaste wijnstokken 
met eene oplossing in water van 2 °/, natriumcarbonaat. (ge- 
woon sodazout uit den handel); in korten tijd ziet men de 
schimmelgroepjes, zoowel, op de bladeren als op de vruchten, 
verdrogen..en. deze laatste, worden zonder. eenige nadeelige 
werking te vertoonen, op normale wijze rijp.. 

Wij verhaastten ons, in den loop van het voorgaande 
jaar, dit nieuw middel aan de toehoorders van onze openbare 
voordrachten over ooftboomteelt bekend te maken, en wij 
verzochten tevens eenige ernstige tuinbouwliefhebbers het op 
hunne wijnstokken te beproeven. 


Daar’ wij nu juist in 1902 een zeer vochtigen zomer 
beleefden, ontbrak het niet aan gelegenheid proefnemingen te 


Per ee 


doen, want bijna overal; althans in open lucht, konden de 
sporen zich in geen beter voorwaarden bevinden om te kiemen; 
zich spoedig te big en de ziekte snel “error te 
verspreiden. on | IS9A19% 

Ziehier nu de uitslagen, die door: eenige proefnemers 
werden bekomen : La 


Een onder hen besproeide door middel van een aard- 
appelbesproeier driemaal zijne wijnstokken met hooger aan- 
geduide oplossing, onmiddellijk na den bloei. Hij werd geen 
Oidium gewaar, alhoewel het voorgaande jaar zijne planten er 
erg door leden en alhoewel ook dit jaar de wijnstokken der 
geburen aangetast waren. Natuurlijk had de man _ beter 
gedaan eenige zijner wijnstokkeny niet te, behandelen met de 
heelende oplossing, om ze als getuigen te kunnen doen dienen, 
maar dit had hij zuinigheidshalve maar achterwege gelaten. 

Een ander besproeide in een tijdverloop. van eéne week 
driemaal, eveneens met het hooger aangewezen vocht, als de 
ziekte zich reeds had vertoond, en wel als de bessen reeds 
de grootte eener jonge erwt hadden bereikt; hier ook beant= 
woordde de uitslag volkomen aan de Jara’ Smmuic ene 
deelde uitslagen. : 

Ken derde besproeide tweemaal Pont eene week, 
aangetaste en niet besmette wijnstokken met eene oplossing 
van 3 °/, natriumcarbonaat; de uitslag was even ‘prachtig: als 
de hooger vermelde, doch de jonge bladeren leden zeer veel, het- 
geen scheen te bewijzen’ ane de opioam ue hier te gecdheen- 
treerd bsp | 

Hotzij ons’ toegelaten hieruit ne govlyokkingen 
af te leiden : 

1° Men mag hei nieuw, door SEELIG beschreven middel 
ali zeer doelmatig beschouwen. | 


= 69 = 


2° Daar het middel weinig kost en het eene stof geldt 
die in eenieders bereik is zal het algemeen kunnen toegepast 
worden. | e 

3° Het zal echter voorzichtig wezen het procent der con- 
centratie (2 °/,) niet te overschrijden, om de bladeren niet te 
schaden, hetgeen anderszins natuurlijk een vermindering van 
werkzaamheid voor gevolg zou hebben, welke vermindering 
bij den wijnstok evenals bij alle andere gewassen, gepaard 
gaat met een vermindering van vruchtopbrengst in het loopend 
of in het volgend jaar. 

4° Aangezien het bekend is dat in den handel het gewone 
sodazout, niet alleen natriumcarbonaat, maar in de meeste 
gevallen ook en zelfs in belangrijke hoeveelheid natrium- 
sulfaat bevat, meenen wij te mogen zeggen dat die beide 
zouten voordeelig werken tot bestrijding van Oidium, zonder 
de plant in eenige wijze te schaden. . 
5° Dit nieuw middel ter-bestrijding van deze gevaarlijke 
ziekte, zal zeer welkom wezen in ’t bizonder voor buiten 
geteelde wijnstokken. 

In de broeikassen slaagt men er inderdaad vrij wel in 
het Oidium te vOdrkomen of zelfs te genezen. In voorkomend 
geval is de voornaamste factor het zwaveligzuur-anhydried, 
dat men voortbrengt door de langzame verbranding van zwavel; 
daartoe is het voldoende, links en rechts wat zwavelbloem te 
plaatsen of bladeren en vruchten er mede te bestuiven. Dit 
middel, dat uitstekend werkt onder glas, is gewoonlijk nage- 
noeg werkeloos buiten; het is er niet altijd warm genoeg om 
voldoende hoeveelheden gas voort te brengen; trouwens gaat 
het in weinig tijd in den dampkring verloren, terwijl de 
zwavelbloem zelf door den wind wordt weggedreven. Men 
heeft in de buitenlucht ook wel goede uitslagen bekomen door 
besproeiingen met Bordeauxsche pap, doch een aantal lief- 
hebbers deinzen voor de bereiding van dit mengsel terug, 


seGiasguidploaingdtiedtighen ac ceanaaheaae 
Kooper. Daarom. aarzelen wij niet. ze. tot, yerdere ‘proef- 
heightened AesiciitePaene PP ey SAF. 
He gc SBIHFSY ase ee Sau ae neogion ,nabaddse 
ee cashes Horta S 4007 _ Dik dara ay 


BOW og Sac Ob a vanaupae' hy 
“des ob at eal SR ods. sweboe 
Cmurisd “Bisdfboved od "Sungasot''h Pane! as. > gaan i iy 
‘Shas bso nea Waban SW chai ae atl 
“aebi HDI iY lb eS Ht stags os ‘Mt sabi ibis 
OOF Ep b ai Rinne - op oe if yas 
satifinavog ‘shea ‘winjasea pik woota td go < 
“np iiud cd “rebposid Be Pa ew ES aa? se tis * 
givate Fieh Peek hie PE ok i “wel ‘ia loae iW’ ob 
“Ge ‘levy tiny *ihwsbat | 4a “jot h a Ray “B6 naa 
‘pituio #609 a “qosouey. a alfox To Safa Sit UibiO' Yau 
“Therib dig ujuegiloraws, ied totosl poor ob ai jayes 
jlovews. 18¥ guibast 9 oe sSuil $b so es OF a i 
oF ‘medidiovew ‘ay “ie. “loon es eda hnstbtoy Yod ef as 


5 jn PBEETUIOS soy? SAie SE 5 
TRL” -hrevigxeod ‘oS sbomt 19 105! 

re PROD, Ce ee brani ire 
~ogsit Aulaoowss 3 i “teba 

ee E : oe rath 
“0 yoo aris w Kite it 19 ef 


‘jesg enewuon jaya — H00¥ 28g een sbadobloy 


a 


ob TWA: «B99 (ibd i vad titer py wo Ne HP At a 

OM. povenbowasw nooldie 
1006 i oad. fd ile i ofa nies me? 
“gore! lseyiioat “hb. ‘18 gaibie. 


rapes ‘ PS 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
Kruidkundig Genootschap DODONABA te Gent. ig 


Ti ijdschrift over Plantenziekten 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Negende Jaargang. — 3° Aflevering. vial 7 1 Juli 1903. 


VERSLAG 


der algemeene vergadering van de Nederlandsche Phytopa- 
thologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging, te 
Amsterdam gehouden in de collegekamer van het phyto- 
pathologisch laboratorium « Willie Commelin Scholten », 
op Zaterdag 11 April 1903, des middags te 3 uur. 


Voorzitter is Prof. J: Ritzema Bos, secretaris de onder- 
geteekende; beiden zijn dus tegenwoordig en met hen vier 
leden. Afwezig zijn 7 bestuursleden en 374 leden.'° Maar 
neen — volkomen waar is het wat ik schrijf, maar ik wil 
mijn verslag niet z00 aanvangen, want dan zoo de lezer den 
indruk kunnen krijgen dat onze vereeniging, een treurig” 
bestaan voortslepende, zich-zelf een weldaad zou bewijzen 
door een einde aan haar bestaan te maken en die indruk zou, 
mijns inziens, een verkeerde’ wezen:  Zoolang toch nuttig 
gewerkt kan worden, zij het ook in bescheiden kring, — en 
nuttig werken doet onze vereeniging zeker — zoolang is er 
ook geen reden om onze taak neer te es en den aris als 
afgedaan te beschouwen. . | 


GG hs 

Laat me mijn verslag nog eens beginnen, nu aldus : 
Onder voorzitterschap van Prof. J. Ritzema Bos hield onze 
vereeniging heden haar jaarlijksche bijeenkomst; het aantal 
leden, ter vergadering gek asl was niet groot, een gev: 
or Een pan gman wera Be ves 
stoornis DARL b A in den Ad Re, loop van de ver- 
keersmiddelen, een gevolg voor een deel ook van een groot 
vertrouwen van leden, donateurs en bestuursleden in hunnen 
voorzitter en den 2" secretaris-penningmeester; en nu zijn 
de voorzitter en ondergeteekende daarvoor zeer dankbaar.en 
- zullen met zoo groot mogelijken ijver ook voor de toekomst 
trachten dat vertrouwen waard te blijven, maar toch zou het 
hun aangenaam wezen indien: zij ten minste eenmaal per 
jaar met een groot aantal hunner medeleden konden samen- 
zijn, om het werkplan voor het volgende dienstjaar op te maken. 

Mag ik mij bepalen tot de vermelding van de voor- 
naamste bijzonderheden, dan moet in de eerste. plaats mede- 
gedeeld worden dat de heer F, B. Léhnis te’ s Gravenhage, 
Inspecteur van den landbouw, op de vorige bijeenkomst tot 
bestuurslid gekozen, zich die verkiezing heeft laten welgeval- 
len, terwijl nu het bestuurslid aan de beurt van aftreding, 
de heer D. K, Welt te Uskwerd, lid van de 1%” —_— met. 
algemeene stemmen werd herkozen. vif abel 

Het aantal leden bedraagt 375, het aantal idiietiies 52, 
met eene jaarlijksche bijdrage van 340 gld., terwijl in een vorig: 
verslag die laatste twee cijfers. waren 43 en f. 287,50.) 
Onze pogingen om, door.een opwekkend woord hier en 
daar, de geldmiddelen der vereeniging wat beter te maken, 
zijn dus, niet vruchteloos geweest, en wij hopen hartelijk 
dat meerdere pogingen in die richting ook met gunstig gevolg” 
worden bekroond. En dit schrijvende, gevoel ik: mij ver-. 
plicht mij te verantwoorden voor de straks gedane mede- 
deeling dat onze vereeniging nuttig werk doet, en daarom: 


as OP = 


niet mag worden opgeheven maar juist verdient nog meer 
gestetind te worden, en tot dit punt gekomen kan ik tevens 
antwoorden op dé vraag, die wellicht bij den lezer opkomt : 
wat wordt er met dit geld gedaan? Welnu, in de’ eerste 
plaats wordt elk jaar aan het kruidkundig ‘genootschap 
« Dodonaea » te Gent een som van 50 gid. aangeboden, voor’ 
dé titgave van het tijdschrift over plantenziekten. Goed 
besteed, vind U niet? Voorts zijn in het afgeloopen jaar 
op plantenziektenkundig gebied voordrachten gehouden : 
door D" H. W. Heinsius te Bussum, door Prof. Ritzema Bos 
te Apeldoorn, Brummen, den Bangert en Amsterdam, door 
den heer A. W. Drost te Bussum en te Baarn en’ door 
D° C, J.J. van Hall te Tilburg. De 200 gld. die voor die 
lezingen zijn uitgegeven, zijn op uitnemende wijze besteed, 
want in een voor den man van de praktijk geschikten 
vorm wordt hem door de sprekers in die voordrachten 
gegeven wat hij in zijn bedrijf zoo noodig heeft : voorlichting, 
praktische raad en wordt hem den weg gewezen in de 
gewenschte richting. Al ware hetaltleen maar om die voor- 
drachten, waarin men vernemen kan hoe de uitkomsten van 
wetenschappelijk' onderzoek en de ervaringen der praktijk’ 
samengevoegd, nieuwe wegen leeren kennen die voeren 
kunnen tot verheffing van land- en tuinbouw — alleen reeds 
om die ‘voordrachten” _en onze pte ne abil van 
a | ¢ 
Maar zij deed meer en hoopt ook in dit jaar nog meer te 
doen. Onze voorzitter heeft een werkje samengesteld over’ 
ziekten en beschadigingen van ooftboomen, dat in 3 deeltjes 
verschijnen zal in de Geillustreerde land- en tuinbouw- 
bibliotheek, uitgave van J. B. Wolters te Groningen. 
Het bestuur stelde voor dat boekje gratis aan de leden 
aan te bieden, gelijk vroeger jaren met twee andere werkjes 
eveneens is geschied. Maar : het ledental is talrijk, onze 


— 63 — 


ontyangsten zijn betrekkelijk niet groot en wat misschien dit 
jaar eens zou gedaan, kunnen worden, zou dan toch; moeilijk. 
vallen voor een volgend en een daaropvolgend jaar, wanneer. 
het 2% en 3% deeltje van de pers. komen zullen. Een der 
aanwezigen maakte de juiste opmerking dat onze leden geen. 
contributie, betalen en nu toch waarlijk wel, door b,.v. 
f. 0,25 bij te dragen voor een boekje dat f., 0,75 kost, eenige 
tegemoetkoming konden geven aan onze kas, indien, zij 
gratis toezending wenschen van het boekje. . Besloten werd 
per circulaire dit aan de leden te berichten. Op de begroo- 
ting werd voor dit goede doel 250 gid. uitgetrokken en. YP08 
het houden van voordrachten 100. gld.. i? | 

Deze besluiten, getuigen van. neste moed en cal ver= 
trouwen op de toekomst, want uit de goedgekeurde rekening 
van den penningmeester blijkt dat het saldoop 1 Januari 1902 
bedroeg f. 226,40; de ontvangsten in 1902 f. 334,24; de uit- 
gaven. in, 1902 f, 354,74, dus saldo op 4 Januari. 1903 
f. 205,90... Hulp is dus noodig om ons in onzen arheid Je, 
steunen! j 

Niets meer aan 1 de orde ‘apes sloot ai siete de 
vergadering onder, dankzegging aan de aanwezigen voor de. 
aangenamesamenwerking; niets meer te vermelden hebbende, 
sluit ik dit verslag met het uitspreken van den wensch dat, 
veel leden, na lezing. van bovenstaande. regelen, tot het 
besluit zullen komen dat zij eene goede daad verrichten. 
indien zij zich als donateur tegen eene jaarlijksche biidrage 
van. d &iés of pangets aanmelden bij. 


“den ae Secretaris-penningm., 


ae ae CALKOEN.- 


Haarlem, it gel 
_ Leidsche Vaart, 86, he 
AS April 1903. 


= 69 = 


rv4 poet i t +4 bit ito te ¢ " greg : " ; 
bis - : >: AS sP PAF : 
t Pa? ; , ‘ 
fe aes ai ' ; 
. ; e 
. 3 put . 3) bee ; it $4 Ly 


© Het Rorhoen (Tetrao tetrix L.) behoort tot het geslacht 
der Ruigpoolhoenders (Tetrao L.) : hoenderachtige vogels 
met een gedrongen lichaam, — een’ stevigen, korten, aan 
de basis dikken snavel, — en eene maanvormige, roode, onbe- 
vederde plek boven de oogen. De vieugels zijn niet meer 
dan middelmatig lang, eenigszins gewelfd. » Het loopbeen 
is kort en stevig, zonder spoor, bevederd. — De Ruigpoot- 
hoenders behooren tot de middelmatig groote en vrij groote 
soorten van hoendervogels. « Zij leven in bosschen en ‘in 
heistreken. De meeste soorten leven in polygamie, en dan 
is de haan doorgaans grooter en anders van kleurdan de hen. 
Zij vliegen met veel gedruisch en voeden zich met knoppen 
van boomen en struiken, met jonge scheuten van sexawbaihs 
met zaden en bessen, ook met insekten en wormen. 
In Europa komen drie soorten' van Ruigpoothoenders 
voor, en verder nog een bastaard tusschen twee dier soorten 
onderling: De drie bedoelde soorten zijn het auerhoen 
(Tetrao urogallus I, ), het korhoen (Tetrao tetrix L.) en het: 
hazelhoen (Tetrao bonasia L.); de bastaard is het « rakel- 
wild » of « rakelhoen », soms met den id ierabaie, 
naam Jetrao medius Meyer aangeduid. | id 
Het auerhoen komt in uitgebreide oude bosschen voor 

met veel struiken en onderhout en met open plekken; vooral 
in heuvelachtige en bergachtige streken. (Niet zeer talrijk: 
in den Harz, Thiiringer Wald, Saksen, Silezié, Bohemen, de) 
Karpathen, de Alpen, de Jura, de Pyreneén,; Griekenland; 
veel algemeener in de bosschen van Skandinavié, Rusland 
en Azié). — Het hazelhoen komt van de Alpen tot de Pool- 
streek toe in Europa en verder in de Noordelijke helft van 


— 70 — 


Azié voor, maar slechts plaatselijk. Het auerhoen en het 
hazelhoen ontbreken beiden in Nederland)geheel. (1) 

Dit is natuurlijk eveneens het geval met het rakelhoen, 
dat een bastaardvorm is tusschen auerhoen en korhoen, en 
dus alleen daar. kan worden aangetroffen, waar de beide 
soorten naast elkander leven... In de meeste streken van 
Midden-EKuropa komt het. rakelhoen slechts zeer zelden voor, 
wijl daar slechts weinige plaatsen zijn, waar de beide stam- 
ouders in aanmerkelijk aantal. worden. aangetroffen...In 
Skandinavié echter vindt men hier en. shay het rakelhoen 
tamelijk veelvuldig. .. bo TEOUe «4 ‘adttod 

Het korhoen heeft een’ naar achteren. sscieieaiabias in 
’t midden ingesneden staart, een’ zwarten snavel, over de 
vleugels een’. witten dwarsband. Overigens is er veel ver- 
schil tusschen de beide sexen.. — De haan is veel grooter 
dan de hen; hij bereikt eene lengte.. van, 58, cm..en een. 
gewicht van bijna 2 kgr., terwijl het wijfje niet langer 
wordt dan 45,4 46.cm. en nauwelijks 4,5 ker. weegt:, 
De staart is bij 't mannetje veel. grooter dan. bij het wijfje, 
bijkans 17 cm, lang; hij is liervormig,; d..i..z66 dat, de, beide 
helften, aan haar uiteinde halvemaanvormig naar voren zijn 
gekromd. Bij het wijfje is slechts eene aanduiding van zooda- 
nige kromming aanwezig. Ook de kleur.is bij de beide 
sexen geheel verschillend : het. volwassen mannetje is geheel 
blauwzwart met metaalglans; het wijfje is, evenalsde jongen, 
roestkleurig met zwarte, halyvemaanvormige plekken. Bij 
den haan zijn de onderste staartdekveeren helder wit; zij: 
steken een weinig voorbij de middelste, zeer korte stuur- 
pennen uit. Boven de oogen heeft het mannetje.een’ kalen, 
helderrooden, met wratjes bedekten kam. , Bij het éénjarige’ 


() Een maal (in 1895) werd nabij onze Oosterlijke grenzen (Winters. , 
wijk) een vrouwelijk hazelhoen gevangen. 


= ae 


mannetje is zoowel deze kam als de metaalglans der veeren 
nog weinig opvallend: Het wijfje heeft ook een’ kam, 
maar die is veel bleeker en kleiner dan bij den haan. 

Het korhoen bewoont in vrij erooten getale het hooge 
Noorden, met name Skandinavié, maar komt eveneens voor 
in verschillende streken van Midden-Europa tot aan de Alpen 
en in Rusland en Siberié tot het Amurgebied. Het is even- 
wel een vogel, die niet het dichtste woud bewoont, maar 
zich bij voorkeur ophoudt in heidestreken, die aan venen 
grenzen, en behalve met heide, begroeid zijn met boschbessen, 
jeneverbéssen, braamstruiken of ander struikgewas, vooral 
ook met berken. In Nederland wordt het verreweg het 
meest aangetroffen op dergelijke terreinen in Groningen, 
Drenthe en Overijsel. Ook op de heivelden in Gelderland 
komt het voor, en in den laatsten tijd heeft het zich ook in de 
provincie Utrecht vertoond. (1) 

De korhoenders houden zich daar op meestal op den 
grond, maar ook in de boomen; slapen doen zij altijd in de 
boomen; het meest vindt men ze zittende op een’ tak van een’ 
berkenboom, van daar de Duitsche naam « Birkhuhn ». 
Het korhoen is schuw van aard, loopt zeer snel en vliegt 
beter en minder zwaar dan de meeste hoendervogels. Het 
is een standvogel, dat wil zeggen : het bliift het geheele jaar, 
winter en zomer, in de streek, waar het geboren en getogen 
is, zonder zich over zeer groote afstanden te verplaatsen. 
Toch is het korhoen geen typische standvogel, daar het in 
den herfst en den winter eene neiging vertoont om rond te 
zwerven. De hanen en de hennen vereenigen zich ieder 
afzonderlijk tot troepjes, die nu hier, dan daar heen trekken. 
Vooral de hanen vormen dan dikwijls groote zwermen. 

- De paartijd valt in *t midden van Maart. V6dr tot de 


(1) Zie o. a. Dt P. G. Buekers, « Onze Vogels », bl. 320. 


— “Fe 7 


paring zelye wordt overgegaan, grijpt gewoonlijk ’s morgens 
vroeg, zelfs voor zonsopgang — eene eigenaardige hofmakerij 
aan de wijfjes plaats, door de Duitschers « Balzen » genoemd. 
Het is niet noodig, hier ter plaatse daaroyer, nader uit te 
weiden. Wie daarover iets meer wil vernemen, dien verwijs 
ik o. a. naar D'.. P. G. Buekers, « Onze vogels », bl. 321. 
In Mei krabt de hen een gaatje in den grond, een ondiep 
kuiltje, tusschen heide-.of boschbessenstruiken ; zij bedekt 
den bodem met dorre bladeren, gras of andere ruigte.  Zij 
legt daarin, vervolgens hare eieren,; minstens een half dozijn, 
maar ook wel een dozijn of zelfs meer. ., Deze eieren zijn iets 
kleiner dan een kippenei, lichtgeel met bruinachtige vlekjes.. 
Hei korhoen broedt 27 dagen. .De moeder houdt de kuikens 
aanvankelijk onder hare vleugels; maar reeds, na enkele 
dagen kunnen deze zooveel vliegen, dat zij de ave takken 
van een’ boom kunnen bereiken. | Lika pthnd 
Dat het. korhoen. een, zeer geschat. wild. 485; tiie ans 
bekene worden, verondersteld._ iy ys 
Het voedsel van dezen vogel . hostent ‘ait pideei van 
allerlei planten, uit, knoppen van verschillende loof-: en 
naaldboomen, uit topjes van heidekruid en van. boschbes- 
schenstruiken, uit bottels van rozen, uit, boschbessen, jene- 
verbessen en bramen, en verder uit allerlei bladeren. Ook 
insekten en. wormen eet hij gaarne, vooral de poppen uit 
mierenesten (zoogenaamde «. miereneieren »), waarmee de 
moeder gaarne hare jongen yoedt.. Wel eet, het: korhoen 
soms zaden van boekweit en korrels van graangewassen } 
maar de schade, hierdoor, teweeggebracht, is niet zoo groot. 
dat zij in aanmerking mag komen. In mijne « Land= 
bouwdierkunde» (4879; I, bl. 412) eindigde ik dan ook mijne 
bespreking ‘van ‘het ‘korhoen met deze woorden :: «Schadelijk 

is *t korhoen niet ». 
Ik vind in geen der mij toegankelijke boeken iets ver- 


as SE 


meld ener — door dezen cs aan be houtieelt toe- 
somes Blivieisdsdteeb 29) | ob 38D. ADR BGs 
_ Geheel anders is de ervaring der Duritsend houtvesters 
snegutielle het auerhoen. Altum zegt aangaande dezen 
yogel (« Forst-Zoologie '», Ij) 2° druk, bl. 450): « Al naar — 
het jaargetijde verandert hij zijne plaats van oponthoud, 
en) welin  verband met zijn voedsel. In *t algemeen 
houdt hij van warme, zonnige hellingen, waar hij in den 
zomer veel in ‘kreupelboschjes “en in het onderhout rond- 
trekt, terwijl hij zich gedurende den winter bijkans uitsluitend 
op boomen ophoudt, voornamelijk op naaldboomen.  Bepaal- 
delijk de haan voedt zich in dien tijd bijkans uitsluitend met 
naalden; ja ook nog in den tijd van het « Balzen » vindt men 
zelden iets anders dan naalden in zijnen krop en zijne maag, 
vergezeld van kleine steentjes. Overigens voedt hij zich in 
‘t voorjaar met boomknoppen, jonge scheuten en kiemplan- 
n. Het auerwild, in ’t bijzonder de haan, is dus bij de 
houtvesters algemeen als schadelijke vogel bekend. ‘En 
daar hij lang op dezelfde plaats verwijlt, kan de schade dik- 
wijls:plaatselijk zeer in ’t oog vallen. Hij bijt de jonge 
sparren na het verplanten sterk aan, zoodat zich tengevolge 
van deze beschadiging dubbele toppen vormen. «QOberforst- 
rath » Judeich meldde dat vooral de kweekbedden veel van 
het auerwild te liiden hebben. | Op onze groote academische 
herfstexcursie in 1876 werd ons zulk een kamp met vijfjarige 
verplante boompjes in het district Torfhaus, dat drie jaren’ 
lang door het auerwild erg te lijden had, getoond. Tusschen 
de boompjes lag nog eene groote massa van de zeer karak- 
teristieke uitwerpselen. De maag vond ik herhaaldelijk 
met’ beukenknoppen gevuld... « Oberforstrath » Konig te 
EHisenach schoot, om, nauwkeurig de auerwildschade te 
bepalen, een’ haan na zijn ontbijt, en vond bij de opening in 
diens maag 41500. sparrentoppen. Het. bestuur van de 


we ee a. 


Waldsteinsche heerlijkheid in. den,omtrekevan Weisswasser — 
Klaagde dat de jonge boompjes door het auerwild zeer ernstig 
leden. In het Altenburger district was een kamp jonge 
boompjes door, deze vogels als met. eene schaar volkomen 
afgesneden. De haan. bijt namielijk de jonge-scheuten zoo 
scherp af alsofzij met eene schaar afgeknipt waren. 

.« Van minder belang is zeker wel dat hij in den winter 
naalden eet; maar wijl hij dan duizenden knoppen mee opeet, 
is ook dat geenszins onverschillig.  Daarbij komt dat. het 
naalden afbijten slechts plaatselijk geschiedt, maar dan ook 
op eene ongehoorde manier. Zoo. zegt: Naumann, nadat hij 
heeft medegedeeld dat niet alleen in den paartijd; maar ook 
in den winter naalden yan dennen, sparren en zilversparren 
met Knoppen van naald- en loofboomen bijkans zijn eenig 
voedsel zijn :.« Hij is dan zoo zeer op zijn gemak gesteld; dat 
hij, een’, boom. gewoonlijk niet eerder verlaat, v6d6r hij 
hem geheel van naalden beroofd heeft ».. Ook in den zomer, 
aldus gaat Naumann yvoort, zijn groene naalden; en met 
name de jonge scheuten der. naaldboomen; zijn hoofd- 
voedsel.... | Hij zoekt zijn voedsel meer op de boomen dan op 
den. grond, » .Na deze en vele andere mededeelingen en 
klachten moet men den auerhaan als een’ voor de houtteelt 
zeer schadelijken vogel beschouwen. De hen, die met de 
jongen meer over den grond rondsluipt, schaadt minder. 
Zij eet weliswaar ook boomknoppen en jonge’ scheuten, 
maar niet zooveel, en meestal van allerlei loofhout; boven-' 
dien eet zij ook veel andere voorwerpen : zij eet bessen, 
pikt bladeren van allerlei» kruidachtige planten, eet ook) 
zaden van naaldboomen en graankorrels, en verder insekten, 
larven en wormen. De jongen leven meest van insekten- 
voedsel; de hen krabt voor hen de mierennesten uiteen, om 
hen de poppen (« miereneieren ») te laten oppikken. » 

Van al de euveldaden; aan jong naaldhout door den 


ci nen 


auerhaan verricht, werd tot ‘dusver’het korhoen noodit 
beschuldigd. 1k zei reeds boven : deze vogel werd altijd als 
onschadelijk voor, de houtteelt beschouwds 95) 
De» Heer. Frank, van, Vioten op den Huize Groeneveld 
onder Nunspeet zond- ons in Mei van dit jaar-een paar jonge 
denneboompjes, die Klein warem gebleven en er treurig uit- 
zagen. Alle.topjes waren a. h. w» afgesneden, en de 
vertakking was dus geheel abnormaal:geworden.»; Als oor- 
zaak.:van deze beschadiging kon zeer positief het korhoen 
worden aangewezen.:. Men had het meermalen met de vre- 
terij bezig gezien.. De Heer van Vloten schreef, dat vooral 
ook de éénjarige dennen door de korhoenders worden ‘aan- 
gevallen ; zij komen er gewoonlijk wel door, maar groeien 
struikvormig, met meer koppen. © Ook in het tweede en het 
derde jaar worden weer toppen uitgevreten; zoodat de be- 
schadigde dennetjes in hunne eerste levensjaren er zeer 
slecht uit zien: De Heer van Vloten schreef mij, dat van 
de 200.000 dennetjes, die hij per jaar poot, er wel pre 
door de korhoenders worden toegetakeld. Oi'10, 

»/Qp mijn verzoek om nadere mededeelingen betreffende 
de ie Reb a AR ng, waarbij ik omtrent bepaalde zaken 
nadere inlichtingen vraagde, ontving ik een schrijven zoowel 
van den Heer Van Vloten zelven als van diens ten de 
Ik ontleen daaraan het volgende. | 

Jiorlk had gevraagd of alleen of hoofdzakelijk de hanen de 
schuldigen zijn aan de euveldaden, zooals dit bij het: auerwild 
geconstateerd. is. Noch de Heer van Vloten noch zijn 
opzichter kon mij daaromtrent met zekerheid inlichten; maar 
beiden vermoeden dat ook de hennen zich schuldig maken 
aan de vreterij. De Heer van Vloten voegt er aan toe, dat 
de korhoenders niet uit baldadigheid of speelschheid de knop- 
pen afbreken, maar dat zij het zeer bepaald doen voor hunne 
voeding. Men ziet geene afgebeten knoppen op den 


— 2654. 


grond liggen; deze sSinieaachnign alle in» sineal nea ge 
korhoenders.. : OT OY Ad Ll opi 

Op mijne vraag; in welken sia des jaars vilibohadonge 
de beschadiging der dennen door de korhoenders plaatsgrijpt, 
outving ik tot antwoord dat deze beschadiging vooral plaats- 
grijpt in den tijd, wanneer er weinig groen is, bepaaldelijk 
tusschen Februari en half April. De korhoenders vreten 
de knoppen af, maar houden daarmee op, zoodra deze 
knoppen tot scheuten beginnen uit te groeien. Zij tasten 
bij voorkeur dennetjes van 4 tot 3 jaar oud aan. Dennen, 
die uitgezaaid zijn op onbewerkte heide, worden ‘meestal 
gespaard, waarschijnlijk omdat inde onmiddellijke omgeving 
ander groen aanwezig is, dat zij kunnen eten. Het zijn 
bepaaldelijk de dennen op kalen, bewerkten winapi die te 
lijden hebben. 

Of de ernstig. béccliadigde denben rich nog Jeter kunnen 
herstellen, en zich tot behoorlijke boomen kunnen ontwik- 
kelen, valt nog niet te zeggen, omdat de beschadiging door 
korhoenders pas voor vijf jaar voor ’t eerst werd waarge- 
nomen. In ieder geval worden de dennen, volgens de mee- 
ning van den Heer van Vloten, minstens 4 jaar terug 
gehouden, en worden zij vatbaar voor insektenbeschadiging 
en verschillende parasitische zwammen. En dikwijls zal 
het voorkomen, dat van de talrijke koppen, door de bescha- 
digde dennen gevormd, er meer dan één doorschiet, in welk 
ges geen behoorlijke boom meer ontstaat. 

- De geleden geldelijke schade laat zich moeilijk i 
ten, en wel hoogstens voor ieder geval en voor ieder terrein 
afzonderlijk; maar dat zij span niet P-sgespien sai inseam 
wel van zelf. 

Bij de vrij sterke Siociatiniatasitia van de sahaaleatiaal 
op de Veluwe in de laatste jaren zal men wel spoedig van 
meer kanten van schade heoren, door dit wild veroorzaakt. 


aa OR 


Ik achtte het van belang, de aandacht van belanghebbenden op 
de korhoenbeschadiging te vestigen, en zal gaarne van ieder- 
een, die daaromtrent ervaring heeft opgedaan, nadere mede- 
deelingen ontvangen. 


Amsterdam, 15 October 1902. J, Rirzema. Bos. 


WAT LEEREN ONS DE WAARNEMINGEN DER LANDBOUWERS OVER 
HET OPTREOEN VAN DEN TARWEHALMDOODER (OPHIOBOLUS 
HERPOTRICHUS)? pI 


~ Het was in den’ zomer van 1898 — in de eerste dagen 
van Juli —‘dat door verschillende landbouwers in Neder- 
land een vreemd verschijnsel in hun tarweakkers werd 
waargenomen, een verschijnsel, waarvan zij de oorzaak niet 
konden nagaan en dat wel in staat was, hen aan een goede 
oogst te doen wanhopen. «’t Was in’t begin van den bloei- 
tijd; bij windstilte had het een weinig geregend en... de tarwe 
was gaan legeren! Het veld had echter niet dat aanzien, 
gelijk we dat bij legerend graan gewoon zijn. Hier stond 
een handvol halmenen daar /ag een handvol vlak aan den 
grond. Het was alsof een troep paarden het verwoest had. 
Verwoest 200 scheeti het en zoo schijnt het nog. » Zoo 
schreef indertijd een landbouwer uit Stadspolder aan het 
Phytopathologisch Laboratorium, en uit andere gemeenten 
van de provincie Groningen werden toen dezelfde veront- 
rustende berichten gestuurd (1) over deze onbekende kwaal, 


— 


(1) Zie de mededeelingen van Prof. Ritzema Bos in de verslagen over 
de inlichtingen, gegeven in 1598 en 1899 vanwege het Phytopathologisch 
Laboratorium « Willie Commelin Scholten » (Landbouwkundig Tijd- 
schrift 1899, bl. 94, en 1900, bl. 39). 


— 7 — 


die de tarwe overviel, ‘plotseling en geheel onverwacht, 
want eenige dagen te voren stond het gewaser nog uitstekend 
bij en. scheen het veel te beloven. .« Van alle gewassen, die 
in deze streek dit jaar groeien, beloofde tot: voor eenigedagen 
de tarwe het meest. In den loop dezer week echter schijnt 
het voor vele stukken tarwe, dat de kans op een goed beschot 
verdwenen is » werd uit Oude Schans gemeld en uit Usquert 
schreef een landbouwer; « .. hier en daar begonnen de 
halmen, op,den grond te vallen;stusschen :de andere: halmen 
door, in) alle richtingen, waardoor het gewas' al spoédig’ een 
wild en verwaaid aanzien kreeg. Het maakte den indruk, 
door dieren doorloopen en vertrapt te zijn ». 

_ hegelijkertijd werden ook uit enkele andere streken aan 
het. edit gaaa Laboxatorsnn derapliilce ioe 


houwschool) en uit Sittard,, waar, ‘op een sareaalkale van, 
25, H, _A,,.10 H. A, _dermate aangetast waren, dat. de moeite, 
van het. atadtiin gespaard kon worden... In al die gevallen. 
waren de landbouwers getroffen zoowel door, het plotselinge 
in het optreden der ziekte als door de groote verwoestingen,,, 
die waren aangericht (men sprak van, 20 °/,, BY i en. 
soms van meer). nn, at 
 Uit de onderzoekingen van. Prof, Ritzema Bos en Prof, 

Oudemans bleek toen, dat wij hier inderdaad te doen hadden 
met een nieuwen. vijand, en wel met een zwam, die den voet.. 
van den halm. doorwoekert, den, tarwehalmdooder (Ophio- 
bolus herpotrichus).. ye Eccawr Bact inet) Braal , 

In andere landen echter was de, Tat ARNG ONGeR kis. 
sedert verscheidene jaren geen onbekende meer. Sedert 
1894 was hij in Duitschland bekend; aanvankelijk alleen in 
‘toosten ( Silezié) waargenomen, breidde hij ‘zich mse ? uit. 
In'1896° KWwamen ook uit West-Falen berichten} tw 6 jaar. 


later bleek de ziekte door geheel Duitschland verspreid ‘tee 


TERI (44 


pom ye 


zijn en was de aangerichte schade zeer belangrijk, zoodat 
Frank(4) hem» een « Weizenschadiger ersten Ranges » 
noemen moest. Ook in Frankrijk en Italie was een shoe in 
bolus-soort reeds vroeger waargenomen. 8 | 

Na 1898 volgden eenige jaren. waarin men ‘bij ons te 
lande weinig over den tarwehalmdooder hoorde spreken. 
Wel vertoonde de parasiet zich in 1899 en 1900 hier en daar, 
maar nergens was de schade belangrijk en in 19041 was er 
zelfs niets van de ziekte te bespeuren en scheen zij oe, te 
ontbreken.» BOO ) | ata 

Hipbdodnde waren de tarweverbouwers wellicht pezig 
hun vijand en de schade, die hij hun in 4898 had berokkend, 
weer eenigszins te vergeten; maar het jaar 1902 toonde, dat 
die vijand toch allerminst voor goed verdwenen was. 

Den 2™ Juli van het vorig jaar werden aan het Phyto-' 
pathologisch Laboratorium de eerste berichten over zijn 
optreden gestuurd door den heer Mansholt, Rijkslandbouw- 
leeraar te Groningen, en kort daarop ontvingen wij uit ver- 
schillende streken des lands vragen’ om inlichtingen en 
werden monsters: tarwe toegestuurd, die toonden, dat de 
tarwehalmdooder weer be eet was en wel met ratewer 
ay ei Az. , 

Dit was voor ons een aanleiding om te trachten over dit 
optreden eenige gegevens te verzamelen, die misschien zouden 
kunnen strekken om ons eenigszins’ beter op de hoogte te 
stellen van het doen en laten van den parasiet. Want 
ondanks de aandacht, die van verscbillende zijden aan den 
tarwehalmdooder geschonken is, zijn wij nog zeer onvolledig 
bekend met zijn levenswijze en met de bestrijdingsmiddelen. 
Meerder kennis te verzamelen over deze punten is hierbij ook | 


+i Me baie oy ; iy bf) 3 ; 5 ’ : 
\) Jahresbericht des Sonderausschusses fir Pflanzenschutz 1898, 
bl. 186.0 mi sails wie 


Pig ts 


lastiger dan bij-andere ziekten omdat: Ophiobolus herpotri- 
chus z00 uiterst wispelturig is in zijn optreden — of, beter 
gezegd, omdat er blijkbaar speciale voorwaarden vervuld 
moeten zijn, wil de infectie. tot stand. komen: Immers: de’ 
onregelmatige wijze van optreden — plotseling in :hevige 
mate nadat gedurende twee of drie jaar bijna niets yan den 
parasiet bespeurd is — -wijst op een groote afhankelijkheid 
van uitwendige condities, zonder dat het voorloopig echter 
mogelijk is nader aan. te geven, welke invloeden hierbij in 
‘t spel zijn en welke condities noodig zijn voor het tot stand 
komen der infectie. 9) 940 raw abneoboak 
Dit maakt, dat men bij het nemen van loctad met den 
tareeualendoaien op grooter bezwaren zal stuiten dan bij’ 
proefnemingen met, andere parasieten en daarom scheen ‘het. 
ons,in de, eerste plaats aangewezen,) na te gaan, wat'men 
omtrent den tarwehalmdooder' waargenomen had op: het. 
veld en welke ervaringen de practische landbouwers: site 
het optreden der ziekte hadden opgedaan. 99! 
» Wij stelden daarom een lijst op met een 49etab vragen, 
die alle betrekking hadden op het optreden van den tarwe-— 
halmdooder en verzonden er ongeveer 200 naar verschillende 
streken des lands, waar tarwe geteeld wordt, aan personen; 
van wie wij vermoedden, dat zij ons over de ziekte in kwestie 
inlichtingen zouden kunnen verschaffen.. Van ongeveer 90 
personen ontyingen wij de vraaglijsten, geheel of gedeeltelijk 
ingevuld, terug.— over gebrek aan belangstelling in ons 
onderzoek hebben wij dus zeker, niet te klagen:en wij willen 
dan ook niet nalaten onzen dank betuigen aan allen, land-. 
bouwleeraren en practische landbouwers; die ons hun erva-. 
ringen hebben meegedeeld .of op. andere, wijze. hettrintenel f 
geweest zijn. ‘ 
Voordat wij echter overgaan tot een bespreking van de 
feiten, die de enquéte aan het licht heeft gebracht, willen. 


— sl — 


wij in *t kort nagaan, ‘hoe de ziekte zich op het veld vertoont 
en wat vroegere onderzoekingen omtrent haar aan "t licht 
hebben gebracht. 

Tn de eerste groeiperiode is niets kwaads aan de tarwe 
te bespeuren; het gewas groeit flink op en komt in bloei 
zonder iets abnormaals te vertoonen. In den bloeitijd of 
kort daarop beginnen echter de eerste halmen om te vallen, 
maar ‘eerst Wanneer de tarwe vrucht begint te zetten en de 
aren zich vormen, gaat de ziekte zich duidelijk vertoonen. 
Is de ziekte sterk opgetreden, dan ligt het koren bij heele 
plekken tegen den grond en men krijgt volkomen den indruk, 
dat er een troep vee doorheen geloopen heeft. Somtijds is 
échter het verschijnsel zoo algemeen, dat het er meer op lijkt 
« alsof de rol erover is gegaan », zooals een Groningsch 
landbouwer ons schreef; men krijgt ook soms den indruk, 
dat de tarwe eenvoudig is gaan legeren, zooals dat bij een te 
geil gegroeid gewas wel voorkomt (b.v. na te sterke stikstof- 
bemesting). Toch is het ook dan opvallend, dat er schijnbaar 
niet de minste uitwendige omstandigheid hiertoe aanleiding 
gegeven heeft — er is geen sterke wind of regen geweest, die 
toch meestal bij het gewone legeren de onmiddelijke aanlei- 
ding is, en bovendien is het nog zoo vroeg in het jaar wanneer 
de eerste halmen gaan omvallen — midden of einde Juni —, 
dat” ook in dit opzicht een legeren wel bevreemdend 
zou | ain. 

- Een nadere beschouwing van de halmen kan trouwens 
het hewijs leveren, dat men met een bijzondere ziekte te doen 
heeft. Al de omgevallen halmen blijken n. 1., wanneer 
men de afgestorven bladscheeden verwijdert, aan hun voet 
bruine viekken te vertoonen en overdekt te zijn met kleine, 
zwarte stipjes, somtijds ook met zwarte korstjés, die zich met 
den nagel gemakkelijk laten afkrabbeén. De bruine ver- 
kleuring zet zich vaak op de wortels voort, doch niet zelden 

| 6 


~~ S84..< 


zijn deze op het oogenblik van het omvallen yan den halm, 
vooral als de _weersgesteldheid yochtig is. “geweest,, reeds 
grootendeels weggerot, zoodat de plant zich gemakkelijk 
uit den grond laat trekken, Ook het inwendige weefsel 
van de halmbasis is bruin geworden, z00als blijkt als men 
deze. met een scherp mes dwars doorsnijdt; de harde con- 
sistentie is daar bij verdwenen, het weefsel is slap geworden. 

Een microscopisch, onderzoek toont al spoedig,. dat. een 
zwam zich in die. zieke gedeelten genesteld. heeft. Het 
geheele weefsel is doorwoekerd door zwamdraden, die. hier 
en daar door de opperhuid naar buiten treden; daar nemen 
zij een donkere.kleur aan en vormen yaak, door Korte ver- 
takking en ineenstrengeling, dichte kluwentjes — dat zijn. de 
zwarte puntjes, die wij reeds met het bloote oog konden zien 
zitten op de zieke halmbasis. 

Het spreekt vanzelf, dat een door den tarwehalmdooder 
aangetaste halm, tenminste als de voortwoekering yan het 
zwamweefsel reeds vrij ver. is voortgeschreden, _ weinig 
yoedsel meer uit den grond, kan putten, Is dus de ziekte 
vroeg opgetreden, en heeft zij_ snel yoortgang gemaakt, 
— zoodat het omvallen der halmen reeds half. Juni Plaats 
vindt — dan komt er van de korrelvorming niet yeel terecht 
en kan de. schade zeer aanzienlijk zijn. Treedt de zieKte 
echter laat op of maakt zij slechts langzaam vorderingen, 
dan kan het gebeuren, dat de halm reeds al de noodige 
voedingstoffen uit den grond verzameld heeft en het rijpings- 
proces aan. de omgeyallen halmen vrij normaal verloopt. 
In dergelijke gevallen valt de oogst nog zeer mee. Z00 was 
het. ook in 1902, hoewel op sommige plaatsen de eerste 
verschijnselen reeds vrij vroeg, einde Juni, optraden. Een 
bekend, landbouwkundige uit Groningen schreef ons. hier- 
over :_ «:Zeer yele halmen zijn. dij nauwkeurig onderzoek 
duidelijk ;min of meer aangetast zonder. echter zeer, yeel 


schade. te lijden bij de korrelvorming. Het schijnt, dat de 
ziekte. ondanks haar vroege: verschijning, zich toch in de 
eerste: weken maar langzaam ontwikkeld heeft. Ik had 
de nadeelige gevolgen dit jaar daarom nog erger Morwnokt 
dan zij zijn ». | 

De omgevallen halmen vertoonen sownaauin een ver- 
schijnsel, dat wel secundair is, maar toch zoo regelmatig 
optreedt, dat het bijna een normaal symptoom van de ziekte 
genoemd kan worden, n.|. het aannemen van een vuilgrijze 
of grauwe tint tengevolge van de vele zwartzwammen, die 
zich regelmatig op de zieke halmen vestigen. Vaak worden 
de knoopen geheel door die zwartzwammen doorwoekerd ; 
zij nemen daarbij een pikzwarte of donkerbruine kleur aan 
en een dergelijke halm vertoont een zoo karakteristiek 
ziektebeeld, dat men aanvankelijk geneigd is te meenen, dat 
hier een andere ziekte is opgetreden en dat de halm afge- 
storven is tengevolge van den aanval van zwartzwammen. 
Maar de aanwezigheid van het karakteristieke mycelium 
van; den Ophiobolus in den: halmvoet zegt, dat de zwart-. 
zwammen hier siechts secundair zijn opgetreden; en dat in 
de halmbasis inderdaad de halmdooder en geen andere zwam 
aanwezig is, dat kan het volgend voorjaar met zekerheid 
uitgemaakt worden. 

Blijven n.l. de stoppels der zieke planten op het veld 
staan tot het volgend voorjaar, en onderzoekt men hen dan 
opnieuw — b.v. inde maand Januari of Februari — dan 
blijkt het, dat zich een groot aantal pikzwarte, harde 
lichaampjes, niet grooter dan ongeveer ; m.M. in doorsnee 
gevormd hebben, welke niet zelden in rijen op den 
halm gerangschikt zitten. Deze lichaampjes, perithecién 
geheeten, zijn de vruchtlichamen van den parasiet en inwen- 
dig zijn zii gevuld met sporenblazen, welke ieder 8 sporen 
bevatten. De vruchtlichamen zijn de organen, waaraan 


a ce 


men de zwammen herkent en van elkaar onderscheidt en 
zoo bleek het bij de beschouwing van de perithecién van 
den tarwehalmdooder, dat er twee zwammen: zijn, die 
op dezelfde wijze de tarwe aanvallen, twee tarwehalm- 
dooders, die de namen Ophiobolus herpotrichus en Ophio- 
bolus graminis, ontvingen en door kleine: verschillen in 
den bouw hunner perithecién van elkaar te onderscheiden 
zijn. In Duitschland en in Nederland schijnt tot nu toe 
alleen de eerstgenoemde voor te komen, terwijl in — 
de laatstgenoemde optrad. vat r 

Naar het schijnt is niet alleen de tarwe nels sie de 
gerst vatbaar voor deze ziekte. .Toch is van het voorkomen 
van den tarwebalmdooder op gerst nog nooit uitvoerig 
melding gemaakt (1), terwijl het ons bleek, dat de gerste- 
planten, die ons het vorige jaar uit Groningen werden 
toegestuurd en door een halmdooder waren aangetast, niet 
door Ophiobolus herpotrichus maar door den aanverwanten 
roggehalmbreker (Leptosphewria ‘herpotrichoides) ‘waren 
aangevallen. Of Ophiobolus ook op gerst — 8 
dus nog een twijfelachtig punt. 

In Duitschland en Frankrijk zijn shale spaltuierhas 
eenige jaren door phytopathologen zoowel als door practici 
waarnemingen gedaan over het optreden der ziekte’en enkele 
aanwijzingen werden verzameld; die van. mene zouden 
kunnen zijn voor de ‘bestrijding. bOQid 

4° Uit het feit, dat de vruchtlichamen eerst in het 
voorjaar tot rijpheid komen en er dus eerst dan verspreiding 
der sporen plaats vindt, heeft Hollrung (2) de conclusie 


(1) Ik vind dit n. 1. alleen vermeld io het bijschrift van de plaat 
over den tarwehalmdooder, die door Frank eenige jaren geleden 
vanwege het « Kaiserliches Gesundheitsamt + is uitgegeven. 

(2) Deutsche Landw. Presse XXV, 1898, bl. 740. gftBy 


=e = 


getrokken, dat het wenschelijk is, na den oogst den sioppel 
200 spoedig mogelijk en 200 diep mogelijk onder te ploegen; 
immers zoodoende zou de zwam verhinderd worden hare 
perithecién tot rijpheid te brengen of althans haar sporen:te 
; verspreiden. — Dit middelzou ook werkelijk doeltreffend zijn, 
_ als de sporen de hoefdbron van infectie vormden. Maar 
dit is zeker niet het geval; niet de sporen, maar het 
zwamweefsel (mycelium) moet beschouwd worden als den te 
bestrijden vijand, het mycelium, dat in de zieke stengels en 
wortels. en ook er buiten op ontwikkeld is; of wij haar 
hierbij in de gelegenheid laten om sporen voort te brengen 
is van meer of minder ondergeschikt belang. Het bleek 
dan ook, dat een spoedig onderploegen van den stoppel, zelfs 
wanneer dit op vrij groote diepte plaats vond, geen afdoend, 
bestrijdingsmiddel was en de bekende landbouwkundige 
Kiihn (4) maakt er opmerkzaam op, dat dit onderploegen op. 
zeer grondige wijze moest plaats vinden, wilde men van deze 
bewerking succes hebben. Men moest immers niet alleen 
bereiken, dat de zwam zoover onder den grond kwam, 
dat zij geen vruchtlichamen vormen kon, maar zij moest 
zooveel mogelijk geheel vernietigd worden en overigens zoover 
ondergeploegd worden, dat de tarweplanten buiten haar 
bereik kwamen. Kuhn, raadde daarom aan onmiddellijk na 
den oogst het land tot op een diepte van 5 4a6.c.M. met den 
extirpator te bewerken, zoodat alle stoppels uit den grond 
losgemaakt worden, en vervolgens in verschillende richting 
grondig te eggen om de stoppels en wortels zooveel mogelijk 
vrij te maken van aarde; zij, kunnen dan gemakkelijk bijeen- 
geharkt worden tot hoopjes, die, na voldoende uitdroging, op, 
de plaats zelf verbrand kunnen worden. Toch is de grond 


- (1) Mlustr. Landw, Zeitung, 20. Jahrg. 1900,,b1. 712, 


— 22. = 


dan nog niet geheel gereinigd van de zwammen; kleine 
stukjes wortel zijn b.v. nog achtergebleven. © Daarom moet 
later te gelegener tijd de bovenste laag van den akkerbodem, 
waarin zich die overblijfsels bevinden, nog diep onderge- 
werkt worden. Kuhn raadt aan bij lichtere gronden dit te 
bewerkstelligen onder gebruikmaking van een voorschaar of , 
schilkouter, die op 6 4 7 c.M. gesteld wordt, terwijl bij 
zwaardere grond. getweevoord dient te worden, waarbij de 
eerste ploeg tot 648 c.M. gaat en hierop onmiddellijk de 
tweede volgt, die dezelfde voor verdiept en wel zoo diep 
mogelijk; tot hoe groote diepte men hierbij oat kan, wey 
natuurlijk van lokale omstandigheden af. 5} 

Het is zeker ‘te verwachten, dat deze bidbicindaidn den 
parasiet grootendeels onschadelijk maakt, doch het is de 
vraag, of de landbouwers licht zullen overgaan tot een 
dergelijke omslachtige bewerking. Bovendien is het niet 
altijd uitvoerbaar. © Op plaatsen, zooals zij in de provincie 
Groningen niet zelden voorkomen, waar de kleilaag zeer 
ondiep is, kan men niet diep ploegen ‘zonder het onvrucht- 
bare zand boven te brengen. 609 is i 

2° Vruchtwisseling. Het is een vrijwel a 
regel, dat een ziekte des te heviger in een gewas optreedt 
naarmate dit met korter tusschenpoozen op een veld geteeld 
wordt en dat een te vaak telen van een bepaald gewas op 
hetzelfde veld na korter of langer tijd altijd het optreden 
van ziekten tengevolge heeft. Het zou dus, te verwachten 
zijn, dat ook de tarwehalmdooder sterker optrad op de 
velden, waar sedert kort tarwe verbouwd werd of waar men 
een stelsel van vruchtwisseling toepast, waarbij de tarwe 
vaak weerkeert. In deze richting zijn echter, zoover 
mij bekend, nooit onderzoekingen gedaan, doch wel heeft 
men bespeurd, dat de aard van de voorvrucht van invloed is 
op de intensiteit, waarmee de ziekte optreedt. Het was 


— "RY sill 


vooral Frank (1), die hierop de aandacht vestigde.  Vele 
landbouwers beweren n.1., dat aardappelen en sommige 
peulgewassen in dit opzicht een slechte voorvrucht voor 
tarwe vormen, terwijl bieten als voorvrucht het optreden van 
den tarwehalmdooder zouden ‘tegenwerken. Maar zutke 
opgaven moeten met voorzichtigheid beoordeeld ‘worden en 
dikwijls hoort men dan ook, dat van de voorvrucht geen 
merkbaren invloed op de ziekte te bespeuren Sati 

3° Bemesting. De invloed, die de voeding van de 
planten ‘kan hebben op haar vatbaarheid voor infectieziekten, 
wordt allengs meer en meer erkend. Bij den tarwehalm- 
dooder zijn hieromtrent nog geen zekere feiten bekend 
geworden, maar toch zou het niet onwaarschijnlijk zijn, dat 
er ook hier een dergelijke invloed aanwezig was. Immers 
bij den roggehalmbreker, die in zijn levenswijze zoo veel 
overeenkomst vertoont met den tarwehalmdooder, is iets 
dergelijks in Frankrijk waargenomen (2). Daar bleek het 
n. I. dat een sterke phosphorbemesting de ziekte tegenging. 
Bovendien werd herhaaldelijk geconstateerd, dat tarwe, 
die geil gegroeid was, het sterkst van den tarwehalm- 
dooder te lijden had; vandaar dan ook, dat op zware 
klei- of stikstofrijke veengronden de ziekte meestal sterker 
optrad dan op schralere grondsoorten en hetzelfde was soms 
het geval na een zeer rijke stikstofbemesting. Evenwel 
scheen Frank (3) uit eenige proeven tot de slotsom te moeten 
komen, dat een bemesting met Ghitisei pesee ay merkbaar 
nadeeligen invloed had. 2 mee 


£ 


, 


(1) Jahresbericht des Sonderausschusses. fiir Pflanzenschutz. 1899, 
bl. 247. 

(2) Zie Frank, Kampfbuch 1897, bl. 68. 

(8) Beeinflussung von Weizenschadlinge.. durch Bestellzeit und 
Chilisalpeterdiingung, (Arb. aus der Biol. Abt. am Kais. Gesundh. 
Amt, I, 1, 1900), | | 


— 88 — 


4° De tijd, waarop de wintertarwe gezaaid, wordt, 
scheen soms van invloed te zijn. _ Bij een proef, die Frank 
een paar jaar geleden nam (4, scheen de vroeg gezaaide 
wintertarwe sterker aangetast dan de laat gezaaide, doch. uit 
opgaven, die in het « J ahresbericht des Sonderausschusses 
fur Pflanzenschutz 1899, » verzameld zijn, meende dezelfde 
onderzoeker de conclusie te moeten trekken, dat de tijd yan 
zaaien geen merkbaren invloed had. | 

5° Sorauer (2) heeft gemeend, dat de vorst een n groote 
rol speelt. bij het_optreden der zieKte ; vorstbeschadiging met — 
daarop volgende vochtigheid zouden n. 1. de planten vatbaar 
maken voor den aanval yan den tarwehalmdooder. . Hij 
haseert deze opvatting op het feit, dat dikwijls daar, waar de 
vorstbeschadigingen in de tarwe het, ernstigst waren, ook de 
tarwehalmdooder de grootste verwoestingen aanrichtte, 

6° De vochtigheiastoestand van den grond zou van 
invloed kunnen zijn. Men vernam dan ook wel eens, dat. 
op de vochtigste deelen van den akker de ziekte het eerst en 
bet _sterkst optrad — en het ZOU zeker niet te verwonderen 
zijn, dat een zwam op de vochtigste plaatsen van een akker 
het weligst tierde., Maar — men hoorde ook wel. eens, het 
tegenovergestelde,. dat n. 1. de droogste plaatsen, van den 
akker het meest te lijden hadden (3)... , 

Omtrent de vathaarheid, die. verschillende tarwe- 
variéteiten voor de ziekte vertoonen, vond. ik hergens iets 
opgegeven. | 

Zooals uit deze opgaven te zien is, is er nog z zeer rweinig 
zekers bekend omtrent de omstandigheden, die de ziekte in 
de hand werken of tegengaan, en men kan hierover bijna 


(1) L. c. p. 119. 

(2) « Uehbersichtliche Zusammenfassung » in « Jahresbericht des 
Sonderausschusses fir Pflanzenschutz 1900 +, bl. 293. 

(3) Zie b. Vv. Frank ‘in « Uebersichtliche Zusammenfassung » in 
« Jahresbericht des Sonderausschusses fiir Pfhlanzenschutz, 1899 », bl. 246. 


— 39 — 


geen. enkele opgaaf vinden, die, niet door een andere weer 
wordt, tegengesproken... De meeste..opgaven zijn dan.ook 
vaag en de beweringen der verschillende  phytopathologen 
omtirent ,gunstige of ongunstige omstandigheden kunnen 
slechts vermoedens genoemd worden, die op te weinig en te 
weinig zekere gegevens gegrond zijn, dan dat,zij veel. waarde 
zouden hebben. 

Meerdere gegevens te verzamelen was dan ook het doel 
van onze enquéte. 

....Wij.zonden daarom in, Augustus van bal: vorig jaar, 
toen het gebleken was, dat de tarwehalmdooder zoo sterk in 
ons land opgetreden. was, aan ongeveer 200. personen, land- 
bouwers,en landbouwleeraren, een vraaglijst van den vol- 
genden inhoud : 

« Gedurende de lastata “vile jaren is in campehiiionas 
» deelen van ons land een ziekte. in de tarwe opgetreden, 
» waarbij de tarwehalm aan zijn voet. week wordt en gemak- 
» keliikomknikt. Bij nadere beschouwing blijkt dit onderste 
» halmlid een, donkere kleur te hebben aangenomen. Deze 
» ziekte wordt veroorzaakt door een zwam, den tarwehalm- 
» dooder (Ophiobolus herpotrichus), die zich in het. onderste 
_ » halmlid genesteld heeft. ..Gewoonlijk wordtdeze ziekte der 
» tarwehalmeneerst waargenomen in het, begin van,de maand 
» Juli en blijftgedurende het verdere verloop van deze maand 
» in uitbreiding toenemen,. Vooral:in 1898 deed de ziekte veel 
» van zich spreken ; ook in,1899 en 1900 kwam zij voor, doch 
» in, mindere mate; in 1901 scheen zij te ontbreken, doch in 
» 1902 treedt zij weer sterk op.en. veroorzaakt op verschillende 
» plaatsen aanzienlijke schade. 

» Teneinde nader bekend te worden met het optreden der 
» ziekte en zoo. mogelijk doeltreffende bestrijdingsmiddelen te 
» vinden, zouden wij gaarne,omtrent de volgende punten, door 
» U ingelicht worden. : 


= So = 


'» 4° Is de ziekte dit jaar bij U opgetreden? “En Z00 ja, 
» heeft zij groote V Gear onternper! set ei oh anoaps cig 
» verwoestingen ? — / 
» 2° Hebt gij haar ook in —— ie wis bai 
» genomen ? aga 
» 3° Treedt de ziekte in uw streek in het aigomeen sterk 
» op of slechts in geringe mate? en 
~» 4° Welke soort (variéteit) tarwe wordt bi u het 
» meest verbouwd ? Pw ee eee 
» 5° In welken tijd (zoo mogelijk ‘op welken. datum) 
» werd de ziekte het eerst bij U waargenomen ? ah Ni: 
» 6° Hoe was toen de weersgesteldheid? ” 
» 7° Wanneer was de tarwe gezaaid op de sive die 
» thans van de ziekte te lijden hebben? bes 
-» 8° Hoe ver was deze tarwe in ontwikkeling gevor- 
» derd toen de ziekte er in optrad ? Sn 
» 9° Wanneer was de tarwe gezaaid op de velden, Sarg 
» thans vrij zijn gebleven van de ziekte? ‘OH! « 
~-» 10° Was op deze velden de ontwikkeling der isnihe 
» verder of minder ver gevorderd dan _ de velden, waar de 
» ziekte zich wel vertoonde? © OSOFNEY ) : 
> 11° Welke gewassen werden in ‘de laatste vijf a tien 
» jaren geteeld op ‘het vont (op os bare waar de ziekte 
» zich thans vertoont? | — il gan aa 
>» 12° Welke bemesting ontvingen deze velden? — 
» 13° Welke gewassen werden in de laatste vijf a tien 
» jaren geteeld op ‘het veld (op de velden), Waat'de tarwe 
» thans vrij. is gebleven van de ziekte? °° 
» 14° Welke bemesting ontvingen deze velden?” 
'» 45° Hoe heeft men gehandeld met den stoppel van de 
» tarwe de laatste keer, dat deze verbouwd was op het veld 
» (op de velden), waar zich dit jaar de ziekte vertoont? ‘Heeft 
> men den tarwestoppel reeds in den herfst ondergeploegd of 


a OY = 


» eerst in het volgend aa Hoe 7 werd _ onder 
» geploegd ?- 

» 16° Hoe héeft men gehandeld met den debit van de 
» tarwe de laatste keer dat deze verbouwd was op het veld 
» (op de velden), waar thans de tarwe vrij is gebleven van de 
¥ ziekte? Heeft men den tarwestoppel toen reeds in den herfst 
» ondergeploegd Of eerst in ‘t volgend voorjaar? Hoe diep 
> werd de stoppel toen ondergeploegd ? 2 | 

oe ive Treedt de ziekte, naar uwe meening, op vochtig 
>» gelegen land sterker op dan op droog land? en op de voch- 
» tige gedeelten van het veld meer dan op droge gedeelten? 
"3° 48° Hebt U ook kunnen bespeuren, dat de eene variéteit 
» tarwé meer van dé ziekte te lijden had dan de andere? — 
'y 49 Hebt U ook kunnen waarnemen, dat een dichte 
» stand van het gewas de ziekte in de hand werkt? 
 » Met de beantwoording van deze vragen zult U ons ten 
» zeerste verplichten, enindien het U niet mogelijk mocht zijn 
» al de vragen te beantwoorden, dan zullen wij toch gaarne 
» uw antwoorden op een deel dervragen vernemen. Indien 
» U ons nog inlichtingen kunt verstrekken omtrent andere 
» zaken dan de in bovenstaande vragen genoemde, dan zullen 
> wi ook deze inlichtingen omtrent de ziekte gaarne ver- 
> nemen. 

» Gelieve deze vragenlijst beantwoord terug te zenden 
> in nevensgaand couvert aan den Directeur van het Phyto- 
> Pathologisch Laboratorium. » 
~~ Omtrent de bedoeling, die wij met het stellen dezer 
verschillende vragen hadden, behoeven wij niet lang uit te 
wijden. “Vraag 1, 2 en 3 zijn gesteld met het doel de ver- 
spreiding en de intensiteit der ziekte door ons land heen 
na te gaan; vraag 7 en 9 hebben ten doel den invloed van den 
tijd. van zaaiing na te gaan ; vraag 11 en 13 hebben betrek- 
king op den invloed der vruchtwisseling; vraag 12 en 14 


— 92 — 


op. den invloed der bemesting. | Spelt 
Wij willen de verschillende punten, op wall sania 
ORK hadden, achtereenvolgens stinneteasi 


1. De cardareiatag en intensiteit den siehte in. Neseviawl. 

Allereerst moest nagegaan worden, of in al de gevallen, 
waarin vraag 1 of vraag 2 bevestigend beantwoord werd, 
inderdaad de tarwehalmdooder oorzaak was yan, het om- 
vallen der halmen. Waar bij de rogge door Sorauer (4) 
geconstateerd werd, dat somtijds. het. omvallen_ der halmen 
ook zonder de inwerking van den roggehalmbreker. (Lepto- 
sphaeria herpotrichoides) plaats vond, daar was. ook de 
mogelijkheid niet uitgesloten, dat niet overal, waar men met 
den tarwehal mdooder (Ophiobolus) meende te doen te hebben, 
deze werkelijk de oorzaak was. 

_ Daarom achtten wij het noodzakelijk, wanneer, ons een 
opgave omtrent het voorkomen .yan den tarwehalmdooder 
gestuurd werd, waaraan wij om de een of andere reden 
meenden te moeten twijfelen, aan den inzender te vragen. 
ons materiaal van de zieke tarweplanten te willen toesturen. 
Aan, dit verzoek is steeds door, de betrokken landbouwers 
met de meeste hereidwilligheid voldaan en eenige malen 
scheen het ons ook werkelijk toe, dat wij met een andere 
ziekte te maken hadden. Uit Roozenburg, Sommelsdijk, 
Eethen en Westdorpe werden Die le tarwehalmen toegestuurd, 
die op z0o karakteristieke wijze door zwartzwammen, waren 
aangetast, dat wij aanvankelijk deze voor de schuldige 
parasieten hielden. Wel was de. toezending eerst vrij laat 
geschied (in de eerste helft van Augustus), maar daar stond 
tegenover, dat de geheele. halm en vooral de pikzwart ge- 


pind Jahresbericht des Sous Etantabaliwaecs Far Pflanzensohute, 1000. 


== FO = 


Kleurde knoopen geheel met de draden ‘der zwartzwammen 
doorwoekerd waren. ‘Toch hebben wij thans de overtuiging, 
dat de tarwehalmdooder ook hier de oorzaak van het om- 
vallen was, en wel ten eerste omdat op sommige dier halmen 
in het vroege voorjaar van 1903 de perithecién van Ophio- 
bolus herpotrichus verschenen zijn ‘en ten tweede omdat wij 
vaneenzeerervaren tarweverbouwer uit de prov. Groningen, 
die welbekend met den halmdooder was, bericht ontvingen, 
dat ook bij hem de zwartzwammen zich soms op de be- 
schreven wijze vestigden op de halmen, die’ pict erie 
door Ophiobolus waren aangetast. 

In alle door ons onderzochte gevallen was dus de tarwe- 
halmdooder wel degelijk de oorzaak van de ziekte. 

Uit de ingekomen antwoorden blijkt nu, dat nagenoeg in 
alle sstreken van Nederland, waar de tarweverbouw met 
eenige intensiteit gedreven wordt (b.v. 20 of meer H.A. tarwe 
op 100 H. A. grondopperviakte), de tarwehalmdooder in de 
laatste jaren in meerdere of mindere mate is opgetreden. 
Slechts in sommige streken in het westen des lands schijnt 
de ziekte nog geheel te ontbreken. Dit is n. 1. het geval 
mét die streken in N.-Holland, waar tarwe geteeld wordt 
(Ypolder, Haarlemmermeer), terwijl op de Zeeuwsche 
eilanden: Walcheren, N.-en Z.-Beveland, Schouwen, Duive- 
land; Tholen et St.-Philipsland de ziekte in zoo geringe mate 
voorkomt, dat men practisch gesproken kan zeggen, dat deze 
eilanden van de ziekte niet te lijden hebben gehad. 

In streken, waar wel tarwe verbouwd wordt, doch 
slechts op zeer geringe schaal (ongeveer 0.1 tot 10 H. A. 
tarwe per 100 H. A. grondoppervlakte), ontbreekt de ziekte- 
evenéens ; b. v. langs de kuststreek van Friesland (uitge- 
zonderd in de streek tusschen Harlingen en ’t Bildt, waar 
meer tarwe geteeld wordt en de tarwehalmdooder dan ook 
opgetreden is), de Achterhoek van Gelderland (uitgezonderd 


— 94 — 


het..Z.- Westelijk deel, waar de tarweteelt intenser is en.de 
ziekte dan ook voorkomt), langs de oevers. van de Maas. in 
Limburg (alleen in, het Z. op de Limburgsche klei wordt 
meer tarwe geteeld; hier kwam de ziekte ook voor), de 
Bommelerwaard, het land van Altena, sommige streken in 
Noord-Brabant, enzoovoorts. pat Sy 
Zeer ernstig waren daarentegen de nenlaidalend in aide 
provincie Groningen, in de Betuwe (Over- en Neder-Betuwe) 
en, benoorden den Rhijn, in het Zuiden van de provincie 
Utrecht, op. de proefvelden der Rijkslandbouwschool | te 
Wageningen en in Zeeuwsch-Vlaanderen,, Op vele plaatsen 
is de ziekte zoo bekend, dat.zij een populairen naam gekregen 
heeft. Inde Betuwe zegt men « de tarwe wordt kreupel » 
of « de kruip zit in de tarwe », en dergelijke uitdrukkingen 
worden in andere streken eveneens gebruikt, 0. a.-« het 
kreupelvallen van de tarwe », « de tarwe gaat kreupelen » 
(Zeeuwsch- Vlaanderen en Noord-Brabant). Te Kapelle (bij 
Zierikzee) spreekt men van het « doordruipen van het graan.» 
Minder ernstig was de schade in het Westelijk deel 
van Noord-Brabant, waar de schade somtijds « nogal 
groot » of « vrij aanzienlijk », somtijds « zeer gering» wordt 
genoemd.  Hetzelfde is het geval op de Zuid-Hollandsche 
eilanden en in het zuidelijk. deel van den Gelderschen 
Achterhoek. In. Friesland is het optreden| van den tarwe- 
halmdooder. slechts zeer. sporadisch. geweest en beperkt 
gebleven tot de streek ten n. van Harlingen en ten n. van 
Leeuwarden, doch slechts uit enkele plaatsen wordt meege- 
deeld, dat het verschijnsel zich in. geringe mate heeft 
voorgedaan. Ook de heer Brinkman, Rijkslandbouwleeraar 
voor de provincie Friesland, meldde ons, dat de ziekte er 
onbeduidend was... 3 iz 4 : 
... Eindelijk moet nog sapere siadnass dat eit in Z.-Lim- 
burg de tarwehalmdooder sedert eenige jaren geen onbekende 


— 9 — 


meer.is. . Toch was de schade in 1902 hier uiterst gering; in 
sommige streken ontbrak zij geheel (b.v. in de buurt van 
Sittard,..zooals de Rijkslandbouwleeraar Corten, ons mee- 
deelde), in andere streken, b.v. om Schimmert heen, trad de 
ziekte wel op, doch in geringe mate. | 

_ Wanneer men deze resultaten overziet, dan aacistin 
men. in het algemeen den indruk, dat in, het oosten yan, het 
land de ziekte in. ‘t. algemeen. het. sterkst..is opgetreden, 
terwijl zij — ook alweer in het algemeen — naar het westen 
toe in intensiteit afnam. , Men zou licht geneigd zijn dit toe 
te schriyven aan het, feit, dat de. ziekte uit Duitschland tot 
ons gekomen is en zich allengs bezig is naar het Westen toe 
uit te breiden. Maar afgezien van, het feit, dat.er op boven- 
genoemden regel verschillende uitzonderingen zijn (waarvan 
wel de meest frappante zijn het geringe voorkomen der ziekte 
in Limburg ‘er het sterk optreden in Zeeuwsch Vlaanderen), 
is het toch ook wel onwaarschijnlijk, dat de tarwehalm- 
dooder, die zeker reeds gedurende vijf jaren in ons land 
voorkomt, in dien tijd zich slechts zoo langzaam verspreid 
zou hebben, vooral als men aanneemt, dat zij in zulk een 
algemeen verbouwd gewas als tarwe optreedt. 

Bovendien — in 1898 werden wel de eerste gevallen 
van de ziekte met zekerheid geconstateerd door Prof. Ritzema 
Bos, doch het is zeer waarschijnlijk, dat reeds vo6r dien tijd 
de kwaal op verschillende plaatsen is opgetreden; dit moge 
meestal in zoo geringe mate hebben plaats genomen, dat de 
landbouwers het nauwelijks bemerkten, somtijds echter 
schijnt reeds jaren geleden de aandacht van sommige land- 
bouwers er op gevestigd te zijn. Zoo kregen wij uitZeeuwsch 
Vlaanderen het bericht, dat de ziekte daar reeds sedert vele 
— zeker meer dan tien — jaren bekend is onder den naam 
« het kreupelvallen » en ook uit Groningen werd ons door 
een landbouwer, die zeer veel werk maakt van de tarwe- 


= % = 


teelt, gemeld, dat hij de esi ™ wel voor "twhitig Jaren tat 
Weargenomen: 

Ter verklaring van de wijze, waaropde ziekte zich thans 
door ons land heen vertoont, moge dus het feit, dat zij wit 
Duitschland tot ons kwam, misschien iets kunnen bijdragen, 
in hoofdzaak zijn er toch andere factoren, die bepalen, dat de 
ziektein deeene streek buitengewoon verwoestend optreedten 
in de andere slechts in geringe mate of zelfs ternauwernood. 
Ofin een streek veel of weinig tarwe verbouwd wordt is 
in deze van den allergrootsten invloed, want, zooals wij 
hieronder nog nader zullen uiteenzetten, het snel achter 
elkaar telen van tarwe op eenzelfden akker is een van de 
belangrijkste omstandigheden, iinet de ziekte in” de Hand 


werken. 
(Slot weigh 


C. J. J.-van Hawu 


 Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
EN 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Negende Jaargang. — 4° Aflevering. 25°" September 1903. 


WAT LEEREN ONS DE WAARNEMINGEN DER LANDBOUWERS OVER 
HET OPTREOEN VAN DEN TARWEHALMDOODER (OPHIOBOLUS 
HERPOTRICHUS) ? 


(Vervolg en slot). 
2. Invloed der vruchtwisseling. 

Ken van de conclusies, die wij met groote zekerheid 
uit de ontvangen antwoorden op vraag 11 en 13 kunnen 
afleiden, is deze : hoe vaker tarwe op een zelfden akker 
verbouwd wordt, des te grooter de kans, dat 2%} van den 
tarwehalmdooder te lijden zal hebben. 

In veel gevallen hebben de landbouwers zelf dit feit 
reeds geconstateerd. Zoo wordt ons uit Finsterwolde ge- 
meld : « De ziekte komt bijna zonder uitzondering voor’ op 
de perceelen, waar voor twee jaar ook tarwe is verbouwd ». 
In het Oldamt komt dit nog al eens voor, want de oude 
Kent’sche vruchtopvolging : tarwe, erwten of boonen, tarwe 
erwten of boonen, enz , wordt door vele landbouwers nog 
vrij geregeld toegepast. « Waar de ziekte zich het ergst 
vertoont, werd in 1900 ook tarwe verbouwd en in 1901 peul- 
vruchten » werd uit Nieuw-beerta gemeld en een ander 
inzender uit dezelfde plaats deelde mee, dat op zijn. eene 
akker, waar men in 1900 tarwe, in 1904 boonen en in 1902 


ae eases 


tarwe verbouwde, de ziekte was opgetreden, terwijl het veld, 
waar in 1899 gerst, 1900 erwten, 1901 haver en 1902 tarwe 
geteeld was, niets van den tarwehalmdooder te lijden had 
gehad: } , Ken Gergelijk bericht kwam ook uit Noe: de 
tarwe canal werd, was siiipetbe: terwijl een andere eee 
waar in 1899 klaver, 1900 haver, 1901 gele mosterd en 
1902 tarwe werd verbouwd, vrij was gebleven van de ziekte._ 
Dergelijke gevallen worden ook uit andere streken gemeld, 
b.v. uit Zoelen in de Betuwe, waar bij een landbouwer twee 
akkers, die in 1899 met boonen, in 1900 met tarwe, in 1904 
met boonenen in 1902 met tarwe bebouwd waren, zeer geleden 
hadden, terwijl een derde akker, waar in 1899 tarwe, 1900 
bieten, 1901 haver en 1902 tarwe verbouwd was, niet van 
den halmdooder te lijden had gehad. Ook uit Zuidzande 
kwam een soortgelijk bericht. 

« Ik denk, dat de ziekte een gevolg is van te dikwijls 
verbouwen van tarwe en te snel op elkaar» schreef een 
berichtgever uit Zuidhorn en uit Zoelen kwam de meedee- 
ling: « In deze streek is men van oordeel, dat de oorzaak 
gelegen is in het te dikwijls zaaien van tarwe en dat tarwe 
gezaaid op land, waarin 4 of 5 jaar geen tarwe verbouwd is, 
veel minder van de ziekte te lijden heeft.» Een land- 
bouwer uit Maurik bericht: « de oorzaak der ziekte moet 
gezocht worden, 1° dat men te dikwijls tarwe verbouwt; 
doet men dit eens in de'S of 4 jaar, dan heeft men geen last 
van « kruip», 2° enz. » 

Het meest treffende geval werd uit Loppersum bericht : 
« Het perceel, waarin de ziekte optrad, was groot 1,86 H.A. 
Het werd voor 1900 bebouwd met tarwe; in den winter 1899- 
1900 werd het evenwel zoodanig door de vorst geteisterd, dat 
men genoodzaakt was het voor de helft om te ploegen: Op 
dit laatste gedeelte werd in ’t voorjaar 1900 Probsteier haver 


sae ON 


gezaaid,) Men vond dus op bovengenoemd perceel in 1900 
volgend op tweejarige klaver voor de helft tarwe (roode 
dikkop witkaf) en op het andere gedeelte probsteier haver. 
In 1901 werd op het geheele perceel (zoowel op tarwe- 
als haverstoppel) vias verbouwd. In 41902 werd op het 
geheel perceel weer tarwe verbouwd.. Thans doet zich het 
volgende verschijnsel voor. Op dat gedeelte, waar in 1900 
ook tarwe verbouwd is, heerscht de ziekte, terwijl het 
gvedeelte, waar in 1900 Probsteier haver werd verbouwd, 
thans vrij van de ziekte is gebleven ». Bi 

Uit verschillende andere plaatsen kwamen nog mee- 
deelingen, die alle er op wijzen, dat het met het oog op deze 
ziekte zeer ongewenschi is, vaker dan éénmaal in de drie 
jaar tarwe te verbouwen op denzelfden akker; liever 
nog tele men slechts éénmaal in de vier of vif jaar tarwe. 

De ervaringen der landbouwers stemmen dus in dit 
opzicht goed overeen, en het door hen opgemerkte is dan 
ook een zeer natuurlijk verschijnsel, dat bij verschillende 
andere ziekten eveneens herhaaldelijk geconstateerd is en dat 
zich ook zeer goed verklaren laat. Immers wanneer aan een 
parasiet bij kortere tusschenpoozen een gewas wordt aange- 
boden, waarop hij parasiteeren kan, dan is de kans ook des 
te grooter, dat hij zich staande kan houden en in -uitbreiding 
toenemen, terwijl daarentegen de kans groot is, dat een 
parasiet te gronde gaat, wanneer hij verscheidene jaren 
achtereen niet in gelegenheid is een geschikte voedsterplant 
te vinden. | 


3. Invioed der voorvrucht. 

De antwoorden, die wi) over deze kwestie kregen, heb- 
ben ons niet veel nieuws geleerd, maar zij hebben wel. op 
vrij duidelijke wijze de waarnemingen, die men in Duitsch- 
land hieromtrent gedaan had, bevestigd. 


— 100 — 


« Bi voorkeur worden de velden aangetast na teelt van 
een viinderbloemig gewas » werd uit Finsterwolde geschre- 
ven. « De velden, waar verleden jaar paardeboonen geteeld 
waren, zijn verreweg hetergste aangetast»(Lienden). « Veel 
treedt de ziekte op in tarwe, gezaaid op gerstestoppels » 
(Loppersum). | « Sedert jaren herinner ik mij dit verschijn- 
sel en wel op tarwe gezaaid na gerst; tarwe na boonen leed 
hier en daar ook » (Nieuwvliet). « Het ergst is de kruip- 
ziekte na erwtenstoppel » (Maurik). | 
| Dit zijn eenige van de duidelijkste uitspraken over den 
invloed van de yoorvrucht; ook uit de opgaven omtrent de 
gewassen, die in de laatste jaren geteeld waren op de vel- 
den, die wél resp. niet van de ziekte te lijden hadden, valt 
wel iets af te leiden. In hoofdzaak schijnen dus vlinder- 
bloemige gewassen en gerst als voorvrucht een ongunstigen 
invioed uit te oefenen. Ken verklaring hiervan te geven 
zou ons echter moeilijk vallen. Zooals reeds werd opge- 
merkt, moeten wij aannemen, dat de tarwehalmdooder als 
een zwamweefsel (mycelium) in den grond Teeft en dat dit 
zwamweeftsel, en niet de sporen, de hoofdbron van infectie 
voor de tarwe zijn. Wij zagen ook reeds, dat twee jaar 
nadat tarwe geteeld was op een akker, de tarwehalmdooder 
daar nog aanwezig is. Hoe heeft de zwam zich in dien 
tusschentijd weten te voeden ? In allen geval niet als para- 
siet (want geen andere gewassen dan tarwe en misschien 
gerst worden door hem aangevallen) maar wel als « sapro- 
phyt », d. w. z. levende van de doode overblijfsels, die zij 
in den grond weet te vinden. Nuis het denkbaar, dat de 
eene stoppel een beter voedsel aan den tarwehalmdooder 
verschaft dan de andere en er aldus meer toe bijdraagt om 
de zwam in leven te houden.  Misschien zou dit de reden 
kunnen zijn, waarom na den eenen stoppel de ziekte erger 
optreedt dan na den anderen. Het zou echter ook mogelijk 


— 101 — 


kunnen zijn, dat de grootere stikstofrijkdom yan den bodem 
na de teelt van een vlinderbloemig gewas, de oorzaak was 
van een geileren groei der tarween aldus de ziekte inde hand 
werkte, (Zie hieronder punt 4 « Invloed van de bemesting: »). 
Wat de gerst betreft, hier zou de mogelijkheid bestaan, 
dat de tarwehalmdooder niet slechts als saprophyt op den 
stoppel, maar zooals Frank met een enkel woord aangaf 
als echte parasiet in de levende plant leefde; doch eensdeels 
is dit al niet waarschijnlijk, omdat dan de nadeelige invloed 
van gerstals voorvrucht zeker nog veel heftiger en duidelijker 
zou geweest zijn en anderdeels hebben ook onze onderzoe- 
kingen — zij ‘t ook op bescheiden schaal — aan ’t licht 
gebracht, dat het omvallen der gerstehalmen in eenige 
gevallen moest toegeschreven worden niet aan Ophiobolus 
herpotrichus maar aan Leptospheria herpotrichoides. 


4, Invloed van den zaaitijd. 

Een van de duidelijkste uitkomsten, die onze enquéte 
aan het licht heeft gebracht is deze, dat de tijd van zaaiing 
van zeer grooten invloed is op het optreden der ziekte en 
dat vroeggezaaide wintertarwe meer kans heefi aan de 
ziekte te lijden dan laatgezaaide. 

_In sommige gevalien hebben de landbouwers zelve zich 
hier niet over uitgesproken doch volgt het uit de objectief 
weergegeven feiten. Wij laten hier eenige van die gevallen 
volgen : | 

_..« Ongeveer primo October (was de tarwe gezaaid op de 
velden, die van de ziekte te lijden hadden), tarwe, gezaaid 
in November, bleef gevrijwaard » (Hamdijk); « de later in 
October gezaaide velden zijn meer vrijgebleven » (Nieuw 
Beerta); « de in de eerste helft van October gezaaide (hadden 
yan de ziekte te lijden), die begin November gezaaid waren 
(bleven gespaard) » (Westdorpe); « meestentijds vindt men 


— 102 — 


de ziekte in laat gezaaide tarwe niet » (Moerdijk); « half 
October (was de tarwe gezaaid op de velden, die van de 
ziekte te lijden hadden), tarwe, gezaaid einde October en 
November, (bleef gespaard) » (IJzendijke); « Een veld gezaaid 
in de laatste week van September (werd door de ziekte 
geteisterd), een veld gezaaid pl. m half October bleef niet 
geheel vrij, maar was toch beslist minder aangetast» (Ulrum). 
« 20 September (was de tarwe gezaaid op de aangetaste 
velden), 21 October (op de niet-aangetaste) » (Ulrum). 

Niet zelden echter is het den landbouwers zelve ook 
opgevallen en hebben zij ons gemeld, dat de zaaitijd naar 
hun meening veel invloed had. Zoo schreef een inzender 
uit Finsterwolde : « Bijna altijd worden, voor zoover ik heb 
kunnen waarnemen, uitsluitend de vroegst gezaaide velden 
met een dichten stand aangetast ». Ken landbouwer uit 
Stadspolder deelde wat uitvoeriger zijne bevindingen mee ; 
op vraag 7 (« wanneer was de tarwe gezaaid op de velden, 
die thans van de ziekte te lijden hebben ? ») antwoordde hij : 
« Dit schijnt mij eene zeer belangrijke vraag. In 1897 was 
de zaaitijd vroeg, de grond zeer geschikt en de weersgesteld- 
heid gunstig. De tarwe schoot bijzonder weelderig op. 
De winter was zacht, zelfs warm. Aan deze beide factoren 
is het m. i. toe te schrijven, dat de verwoestingen in [898 zoo 
verschrikkelijk waren. Ook dit jaar had de vroegst gvezaaide 
tarwe, die ook nu zeer weelderig en vroeg was opgeschoten, 
het meest te lijden. En evenals in 1898 bleef ook nu de 
tarwe, die einde November of in December gezaaid was, 
geheel ongedeerd. Ookde tarwe, die in ’t laatst van October 
gezaaid was, bleef zoover ik kon nagaan, ongedeerd. Hoe 
later gezaaid zooveel te beter ». Nog sterker drukt zich een 
Groningsch landbouwer uit : « Vroeg zaaien is er bepaald 
nadeelig voor, Z00 niet de eenige oorzaak van de ziekte » en 
aan het oordeel van dezen inzender mag zeker wel waarde 


worden gehecht, aangezien door hem in de laatste jaren 
bijzonder veel zorg is gewijd aan de teelt van tarwe. | 
_ Zomertarwe Dlijft echter niet altijd geheel vrij van de 
ziekte. Wel schijnt zij er minder van te lijden te hebben en 
het vorig jaar bleef zij op verschillende plaatsen, waar de 
wintertarwe sterk werd aangetast, geheel gespaard. | Zoo 
meldde men ons b. v. uit Hamdijk, uit Finsterwolde en uit 
Nieuw Beerta, dat de Schlandstadter zomertarwe niets van 
den tarwehalmdooder te lijden had gehad, terwijl op deze 
plaatsen in de wintertarwe, groote verwoestingen waren 
aangericht. , 
Doch nu de verklaring van het feit, dat vroeg moranide 
tarwe meer te lijden heeft! . Hen van onze inzenders heeft 
zelf getracht die verklaring te vinden en, omdat hij naar 
onze meening niet ver van de waarheid is, willen wij zijn 
woorden hier meedeelen: « Vroeg gezaaide tarwe heeft zich 
natuurlijk veel eerder en veel verder ontwikkeld dan laat 
gezaaide.. Juist aan die vroegtijdige ontwikkeling schrijf 
ik het toe, dat zij erger door den halmdooder worden aange- 
tast. Het schijnt dat de meeste sporen van den halmdooder 
een woonplaats zoeken, wanneer de laatgezaaide zich nog 
niet of niet voldoende heeft ontwikkeld ».._Wanneer of het 
wintergraan door den tarwehalmdooder besmet wordt, is 
nog niet uitgemaakt, maar het komt ons. waarschijnlijk 
yoor, dat de besmetting reeds voor den winter moet plaats 
vinden. Wij weten immers, dat in zeer talrijke gevallen 
de planten in jeugdigen leeftijd vatbaarder zijn voor den 
aanval van parasieten en dat zelfs vaak uitsluitend zeer 
jonge planten voor infectie (besmetting) vatbaar zijn. Dit is 
ook te begrijpen; een jong tarwehalmpje heeft een veel 
teerdere opperhuid dan een volwassen tarwehalm en een 
zwam zal dus gemakkelijker met zijn draden in een jong 
tarweplantje indringen. Het onderste halmlid (waarin de 


=. Tk: Se 


halmdooder woekert) is het eerst volwassen en dus alleen 
kort na de ontkieming zou de halmdooder in dat halmlid 
kunnen indringen. Nu komt hierbij, dat de temperatuur 
van grooten invloed is op de groeikracht en de infectie- 
kracht van zwammen ; bij een lage temperatuur staat hun 
eroei bijna geheel stil en zullen zij niet in staat zijn een 
plant met succes aan te vallen. Daarom zal een zwam in den 
winter maar hoogst zelden gelegenheid hebben planten aan 
te tasten — hoe hooger echter de temperatuur in den winter, 
des te grooter de kans. Zoo kunnen wij begrijpen, dat in 
den herfst, als het weer nog zacht is, de halmdooder in de 
gelegenheid is het jonge tarweplantje aan te vallen, terwijl 
hij hiertoe ’s winters niet meer in staat is, en evenmin in 
’t volgend voorjaar, Wanneer de temperatuur wel zachter 
wordt en de zwam weer begint te groeien in den grond, 
maar de tarweplant dan al te oud is en het onderste halmlid 
stevig genoeg is geworden om den aanval te kunnen weer- 
staan In de hierboven aangehaalde woorden van onzen 
inzender is natuurlijk de wuitdrukking « sporen van de 
zwam » verkeerd gebruikt, omdat de halmdooder, zooals 
reeds uiteengezet werd, eerst in ’t vroege voorjaar zijn 
sporen vormt; maar het is het zwamweefsel, het pahiatncsr 
dat in den herfst nog groeit en besmet. 

Wij moeten er echter op wijzen, dat onze verklaring 
slechts berust op de onderstelling, de hypothese, dat de 
besmetting reeds in den herfst plaats vindt, bewezen is dit nog 
niet. Misschien komt het sommigen der lezers onwaar- 
schijnlijk voor, dat de besmetting zoo vroeg zou plaats vinden, 
omdat de ziekte zich eerst zoo laat uit (einde Juni van ’t vol- 
gende jaar), maar dit heeft toch niets onwaarschijnlijks, 
want met tal van ziekten is het evenzoo gesteld (ik noem 
slechts den brand der graangewassen). — ! 


— 105 — 


5. Invloed der bemesting. 

Omtrent dezen invloed heeft de enquéte ons niet veel 
geleerd; bijna altijd vond de bemesting, zoowel op de aan- 
getaste velden als op de niet aangetaste op dezelfde wijze 
plaats. Wel blijkt het, dat de voeding der planten niet 
zonder invloed is uit het telkens weer vermelde feit, dat een 
welig en geil gewas meer onderhevig is aan de ziekte of dat 
de velden, die in Juni in ontwikkeling het verst gevorderd 
waren eenigen tijd later de ergst aangetaste bleken te zijn. 
Bovendien werd eenige malen bericht, dat de zwaardere 
kleigronden meer schenen te lijden van de ziekte dan de 
lichtere klei- en de zavelgronden. Het uitvoerigste bericht 
hieromtrent kregen wij uit Hamdijk : « Het wil me voor- 
komen, dat die velden, welke de noodige kracht zonder meer 
hebben tot het welslagen van een vrij goed gewas tarwe, 
het beste verschoond blijven van deze ziekte. Indien de 
landbouwer er zich op toelegde om in plaats van te verkrijgen 
een hoeveelheid stroo van circa 5000 ke. per H. A. bij een 
hoeveelheid tarwe van 40H. L. per H A. dit te laten op 
b.v. 2/3 van deze hoeveelheden en althans voor deze streken 
zich niet zoo toelegde op het verbouwen van vlinderbloemige 
planten, dit een zeer gewenscht hulpmiddel ter voorkoming 
der ziekte zou zijn. Immers, waar de eene landbouwer 
steeds « zijn land voedert », d. w.z. tracht vooruit te brengen 
in meerdere opbrengst, is het eigenaardig, dat juist deze het 
meest van de zwam heeft te verduren in zijn gewas, terwijl 
de ander, die het land meer aan zich zelve gelijk laat en zich 
te vreden stelt met 1/2 en 3/4 gewassen, minder met deze 
ziekte keninis maakt ». Wij gelooven, dan ook wel te mogen 
zeggen : zorgl voor een niet le geil gewas, wanneer ge vreest 
voor den halmdooder. | 

Zooals reeds werd meegedeeld, meende men in Frank- 
rijk gunstig effect gezien te hebben van cen ruime phosphor- 


bemesting. Slechts één van onze inzenders heeft dit ook 
opgemerkt; zijn uitkomsten zijn echter vrij overtuigend. Uit 
Cadzand werd n. 1. gemeld : « De schoonste proef heb ik dit 
jaar gehad. met twee perceelen tarwe, beide ongeveer 
1H. A., bij of naast elkander, dezelfde voorvrucht (witte 
boonen), dezelfde bewerking, maar het eene bemest met 
superphosphaat (700 kg. per H. A.) en het andere ten deele 
(un. 1. 100 kg. op een kant 4 M. breed en 200 M. lang) en 
juist op dit stuk was de tarwe veel stijver blijven staan dan 
op het overige gedeelte, dat onbemest bleef. Het onbemeste 
had een waarde van ongeveer f. 150 per H. A. en het 
bemeste van ongeveer f: 250 per H. A. ». 

Ken sterke phosphorbemesting schijnt dus soms gunstig 
resultaat. te hebben. 


6. Invloed van het diep ploegen. 

Het is wel gebleken uit de ingekomen antwoorden, dat 
een eenvoudige diepe bewerking van den grond in den herfst 
in het geheel geen waarborgen geeft voor het uitblijven der 
ziekte. In de meeste streken van Groningen wordt steeds in 
den herfst tot een diepte van 25 a 28 c. M. omgeploegd, en het 
is dan ook moeielijk aan te nemen. dat in het daarop volgend 
voorjaar vruchtlichamen (perithecién) door de zwam zouden 
zijn voortgebracht; maar eenige jaren later, toen weer tarwe 
verbouwd werd, richtte de halmdooder op deze velden groote 
schade aan. i ght 


7. Invloed van den vochtigheidstoestand van den bodem.. 
_ Het schijnt niet, dat deze invloed groot is. Gewoonlijk 
wordt meegedeeld, dat de vochtige plaatsen iets. meer van 
de ziekte lijden, een enkele maal meent de inzender dat. dit 
zeer duidelijk zichtbaar was, maar een andermaal luidt het 
bericht, dat op de droge plaatsen de ziekte hefliger scheen. 


— 107 — 


7. Invloed van een dichten stand van het gewas. 
Een te dichte stand schijnt niet voordeelig te zijn en 
sommige van de inzenders berichten, dat zij er den voorkeur 
aan geven niet.al te dicht te zaaien. Toch schijnt de invloed 
hiervan niet groot te zijn en gewoonlijk kwam dan ook de 
meedeeling, dat de dichtheid of ijlheid geen invloed had. 


8. Weerstandsvermogen der verschillende variéteiten. en 

invloed van het zaaizaad. | 
; Zooals men weet is het verschil in vatbaarheid voor 
sommige infectieziekten (b. v. voor. roest) bij de: diverse 
tarwevariéteiten vrij opvallend. Met den tarwehalmdooder 
is dat, naar het schijnt, niet. zoozeer het geval; groote ver- 
schillen althans zijn door de Nederlandsche landbouwers niet 
waargenomen, evenmin als door de Duitschers en het 
schijnt, wel dat alle tarwesoorten in ongeveer gelijke mate 
vatbaar zijn voor deve ziekte; geen enkele variéteit wordt 
gespaard. 

Wel meenen sommige landbouwers hier en daar eenig 
verschil bespeurd te hebben, maar het is de vraag of dit niet 
meer aan bijomstandigheden dan aan den aard van de varié- 
teiten moet toegeschreven worden, 

Zoo werd b. v. bericht uit Elst, dat Geldersche gladkaf 
taaie, Spijk-en Duivendaal- tarwe erger aangetast waren dan 
Roode Poolsche; uit Kapelle, dat Essex, Duivendaal en 
Bordeaux vatbaarder waren dan z. g. Vertueux-tarwe. Zoo 
zijn er nog meer opgaven, die echter niet met veel beslistheid 
de mindere vathaarheid van deze of gene soort aangeven en 
ook ‘niet altijd met elkaar in overeenstemming zijn. 

Van belang schijnt alleen het volgende : 

1° Vrij algemeen wordt bericht, dat Roode Dikkop 
tarwe beter bestand is gebleken dan veel andere variéteiten 
(b. v. Duivendaal, Fletumer, Essex). 


— 108 — 


2° Verschillende inzenders berichten (wij vermeldden 
het hierboven reeds), dat Schlandstadter zomertarwe. ages 
gespaard bleef. Poway} t 

3° Van sommige inzenders vernamen wij, dat het in-het- 
oog-vallend was, dat landbouwers, welke gewoon waren 
steeds hun eigen zaaizaad te gebruiken, het meest van de 
ziekte te lijden hadden. Dit is ook niet te verwonderen. 
Het is immers bekend, dat de tarwe bij deze methode spoedig 
achteruitgaat en degenereert en het is zeer begrijpelijk, dat 
daarbij de weerstand tegen infectieziekten verminderen moet. 

Ten slotte nog een enkele woord over den 


9. Invloed van de vorst. 

Zooals reeds uiteengezet werd, zijn er sommige onder- 
zoekers, die aan de vorst een groote beteekenis toekennen 
en meenen, dat de halmdooder alleen de tarwe aantast, 
wanneer deze van de vorst geleden heeft. Ofschoon in onze 
vraaglijst geen vraag was opgenomen, die hierop speciaal 
betrekking had, meenen wij toch wel te mogen vermelden, 
dat er door geen der inzenders eenige inlichting is gegeven, 
die erop wijst, dat de vermelde opvatting juist is. Vele 
van onze berichtgevers toch hebben zich niet streng gehouden 
aan de gestelde vragen maar hebben nog bovendien meege- 
deeld, wat zij over andere invloeden meenden opgemerkt te 
hebben. Geen enkele maal werd echter iets’ ee 
over invloed van voorafgaande vorst. 


Govseheities poy evi Byes 

Wanneer wij deze uitkomsten overzien, desde meen ik, 

dat wij met het oog op de bestrijding der ziekte de nelgents 
punten mogen vaststellen : 

14° Van. het allereerste dutnen is het, niet te snel ight 

elkaar tarwe te telen op een zelfde stuk land; hoogstens mag 


— 109 — 


dit é6énmaal in de drie jaar, liever echter.éénmaal in de vier 
of vijf jaar plaats vinden. Hton 

2° Men zaaie de tarwe niet te vroeg, het liefst eerst in 
November, desnoods echter in de laatste helft van October, 
maar niet eerder. Voor sommige variéteiten, die niet zeer 
bestand zijn tegen vorst, kan dit misschien bezwaren ople- 
veren, maar daar staat tegenover, dat het late zaaien niet 
alleen met het oog op den halmdooder gewenscht is, want 
ook ter bestrijding van verschilende andere vijanden (n. 1. de 
fritvlieg, Oscinis frit, de gele halmvlieg, Chlorops taeniopus, 
volgens Frank (1) ook de meeldauw, Hrysiphe graminis, de 
roest, Puccinia striaeformis en eenige andere bladzwammen) 
is deze maatregel aan te bevelen. 

3° Zoo mogelijk tele men geen tarwe na gerst of na een 
vlinderbloemig gewas (boonen, erwten, wikken, enz.). 

4° Roode Dikkoptarwe schijnt iets minder vatbaar te 
zijn dan de andere variéteiten; of dit verschil echter zoo 
croot is, dat de teelt van deze tarwevariéteit merkbare voor- 
deelen oplevert boven die der overige, valt te betwijfelen (Ik 
heb hierbij natuurlijk alleen het oog op de vatbaarheid voor 
den halmdooder; de voor- of nadeelen der variéteit in andere 
opzichten wil ik geheel buiten beschouwing laten). | 

5° Ook met het oog op dén halmdooder is het van tijd 
tot tijd verwisselen van zaaigraan aan te bevelen. ) 

- 6 Voor een te geil gewas moet men op zijn hoede zijn; 
te sterke stikstofbemesting is in meer dan één opzicht af te 
raden. Het zou mogelijk zijn, dat een sterke phosphorbe- 
mesting het gewas minder vatbaar maakte voor den tarwe- 
halmdooder; een proeve met een dergelijke bemesting 


(1) Beeinflussung von Weizenschadlingen durch Bestellzeit und 
Chilisalpeterdiingung (Arbeiten Biolog. Abt. Kaiserl. Gesundheitsamt 
au, At 


— 110 — 


(b.v. 700.4 1000. kg. superphosphaat. per H. A 4 zou allicht 
eens genomen kunnen worden. | | 

7° Ken eenvoudige diepe bewerking van den grond 
heeft geen den minsten gunstigen invloed op de. ziekte; 
velden, waar de tarwestoppel diep omgewerkt is, hebben 
een paar jaren later niet minder te lijden dan de andere. 
Past men echter de beschreven methode van Kiihn toe, dan 
zouden waarschijnlijk gunstige resultaten verkregen kunnen 
worden. Doch die methode is omslachtig en een landbouwer. 
zal hier niet licht toe overgaan Alleen in die gevallen, 
waarin de teelt plaats moet vinden onder omstandigheden, die 
het optreden der ziekte zeer in de hand werken, zal: Kuhn’s 
methode aanbeveling verdienen; is er b.v..reden, waarom 
de in het,Oldamt nog vaak toegepaste vruchtwisseling (tarwe, 
erwten of boonen, tarwe, enz.) werkelijk belangrijke voor- 
deelen heeft, dan zou het aan te raden zijn, telkens de tarwe- 
stoppel onder te werken op de door Kithn aangegeven wijze:. 


Hiermee wenschen wij te eindigen. | Er, blijft zeker 
nog veel te onderzoeken omtrent de levenswijze van den 
tarwehalmdooder. ._Wanneer of de infectie plaats vindt, 
hoe de zwam.in den grond leeft, wat het lot is van de in het 
voorjaar geproduceerde sporen, dat alles zijn nog open 
kwesties. Wij hopen echter door onze enquéte iets bijge- 
dragen te hebben tot de kennis der practische bestrijding. 


April 1903. GJ vay Hane. 


— lll — 


DE CULTURABEITS. 


Vanwege het Bureau Cultura, Singel, 390, te Amster- 
dam (Vertegenwoordiger voor Nederland : M. Sachs), werden 
in ’t laatst van April en in ’t begin van Mei j.l. een aantal 
circulaires verbreid, namens de « Naamlooze Vennootschap 
Deensche Korenbeitstabriek, volgens de methode van den 
Heer Flycht, candidaat in de landhuishoudkunde ». 

In deze circulaire wordt vooreerst een levendig tafereel 
opgehangen van de verschrikkelijke vernielingen, die de 
brandzwammen aan onze graangewassen kunnen teweeg- 
brengen. De kiemen dezer brandzwammen « nestelen zich », 
aldus wordt beweerd, « bij voorkeur op het gezondste koren »; 
en als de brandschimmel een maal in de aarde is gedrongen, 
« zal zij daar haren buit niet loslaten ». 

Vervolgens wordt vermeld, dat men « vroeger » in het 
kopervitriool een middel meende gevonden te hebben, dat op 
de brandschimmel vernietigend zou inwerken, ..., « maar 
hoe dikwijls het beproefd werd, moest het steeds worden 
opgegeven... Het op deze wijze behandelde zaad kwam laat 
en met eene zeer krachtelooze plant op ». 

‘Ik behoef hier nauwlijks te vermelden, dat het behan- 
delen van de zaaitarwe met kopervitriool in vele streken van 
Nederland een zeer gebruikelijk voorbehoedmiddel tegen 
brand is, en dat de practici over dit middel zeer goed tevreden 
zijn. Van Jensen’s « heetwatermethode » als voorbehoed- 
middel tegen brand bij verschillende granen wordt in de 
bedoelde circulaire in ’t geheel geen gewag gemaakt. 

Vervolgens wordt aldus voortgegaan : 


om. }52-— 


« Tegenover dit (d.i. tegenover het mislukken van het 
kopervitriool als bestrijdingsmiddel ‘van den graanbrand) 
staat nu het uit verschillende chemicalién en plantenuittrek- 
sels samengestelde 


WERELDBEROEMDE CULTURABEITS 


centg en ononertr offen, welker ae Uy 
krachtdadige eee esiie Y ) ince 
zelfs niet van wit de verte, door welk middel ook, van den 
tegenwoordigen tijd wordt. bereikt.., | 
. » Ons wereldberoemd Culturabeits, waarmee tarwe, 
rogge, haver, gerst, gewone beetwortel- en sulla ble tease 
eebeitst wordt, is . 
het onovertrofien en ahboldesh zeker pci ia ride 
tegen vedere soort brand (stuif-, stink-, stengelbrand,.:enz.) ; 
zwart koren, dat, gebeitst en dan uitgezaaid werd, toonde niet 
het geringste spoor van. brand. | | 
» In tegenstelling met andere osmentidloes iaieah <a 
niet de kiemkracht yan, het zaadkoren, maar daar het, als 
voor-cultuur werkt, versterkt het integendeel de kiemkracht 
beduidend. Het zaad schiet weliger op, geeft krachtiger 
wortels. en planten, alsof zich in den bodem hedinadtonst stREAER 
mestkracht, bevindt..._, r 
.,, », Door het sneller pica van het Bit: Pa ee 
alle jonge woekerplantjes verstikt. . r 
» Gebeitst graan had 20 tot 2 5x, onkruid minder ! 1 
. » Het met, onze Culturabeits behandelde graan gaf in 
koren zoowel als in stroo cen verbazend hooge opbrengst. Bij 
wintertarwe,.werd een hoogere. opbrengst, vastgesteld van 
525-650 pond koren op 0500 M?, Zomertarwe een hoogere 
opbrengst van 420 pond koren op 5500M? TREES van een 
evenredig hoogere opbrengst aan stroo. sig! — 
» Overal werd geconstateerd, dat het, gobeitste graan e een 


—- 113 — 


beduidend betere kwalitect koren geeft, dus een veel grootere 
handelswaarde vertegenwoordigt. 

» Daarbij is onze Culturabeits zoo goedkoop, dat ieder, 
ook de weinig bemiddelde landbouwer, een proef kan nemen. 
Wij willen slechts een proefneming met 1-3 flesschen aan- 
bevelen ; de daarmee te verkrijgen resultaten zijn bij juiste 
aanwending 200 ontwijfelbaar overtuigend en doeltreffend, 
geheel in overeenstemming met onze opgaven, dat een ieder 
het steeds blijft betrekken, en nooit anders dan door ons 
beitsmiddel behandeld zaadkoren of suikerbiet uitzaait. 

.. » Door ééne flesch, die circa 1 KG. poeder bevat, kan 
nr (de landbouwer) 700 pond zaadkoren beitsen. 4 flesch 
kost 2,50 franco naar ieder postkantoor, en levert, juist 
aangewend, 


een hoogere opbrengst van ¢/ 58 


aan koren en stroo op ». 

Bij de circulaire is gevoegd eene bestelkaart voor te 
leveren flesschen, Culturabeits voor tarwe en rogge, id. id 
voor gerst, id. id. voor haver, id. id. voor gewone beetwortel 
en id. id. voor swikerbiet. | 


Door den Heer J. Heidema, Directeur v. d. Rijkslands- 
bouwwwinterschool te Greningen, en den Heer S. Koenen, 
Rijkslandbouwleeraar voor Overijsel, werd ik het eerst op de 
cireulaires betrefiende « Culturabeits »opmerkzaam gemaakt. 
Ik zond iemand naar het Bureau Cultura, Singel 390, om 
te halen eene flesch met Culturabeits voor eene der graan- 
soorten, alsmede een flesch met Culturabeits ’t zij voor ge- 
wone bieten of voor suikerbieten. Die persoon kwam onver- 
richter zake terug; er was z66veel aanvraag naar het middel 
dat de Heer Sachs niets meer voorradig had. Eenige dagen 
later zou hij wel niewwe voorraad hebben. En inderdaad 
kon ik eenige dagen later eene flesch van het middel krijgen : 

8 


— 114 — 


het scheen evenwel dat geene aparte soorten van beits voor 
tarwe of rogge, voor gerst, voor haver, voor gewone bietwortel 
en voor suikerbiet in den handel waren : op de flesch die ik 
voor f 2,50 kon krijgen, stond : « Cultura, poeder voor haver, 
gerst, rapen en beetwortelen »; waarschijnlijk is er dus ook 
nog een Culturabeits apart voor tarwe en rogge in den handel. 

Het poeder scheen mij, te oordeelen naar het voorkomen 
en naar den reuk, niet veel anders te zijn dan zwavellever, 
dat in hoofdzaken uit zwavelkalium (K? S*) bestaat. Maar 
ik zond het naar den Heer J. H. Aberson, leeraar in de 
scheikunde aan de Hoogere Land- en Boschbouwschool te 
Wageningen, met het verzoek, voor mij een chemisch onder- 
zoek in te stellen. Genoemde Heer, wien ik hierbij mijnen 
vriendelijken dank betuig voor de verleende hulp, meldde 
mij « Het poeder Kornbeize bestaat hoofdzakelijk uit zwavel- 
lever. LEerst dacht ik dat er nog iets anders aan toegeyoegd 
was, want ik zag tusschen de stukken zwavelkalium nog geel- 
witte kristalletjes. Doch het onderzoek maakte uit dat deze 
uit onderzwaveligzure kali bestonden, welke stof bij samen- 
smelting van koolzure kali en zwavel gevormd wordt naast 
zwavelkalium (K’ §°). 

Het zwavellever wordt door de chemische fabriek van 
Merck te Darmstadt verkocht voor 70 Pfennige per KG., 
voor 57 Mark per 100 KG. Rekent men de Mark op 70 cts, 
dan zijn de onkosten als vracht en emballage van eene parti} 
van bijv. 10 KG. daaronder begrepen. 1 KG. zwavellever 
kost dus vrij aan’ huis nog geen 50 cts; en 1 KG. Cultura- 
beits kost f 2,50, ReTTO 
Overigens werd aan wederverkoopers 20% paisa be- 
loofd. | 


Het middel most, blijkens ’t prospectus, vooral werken 
tegen brand in granen. Nu hebben inderdaad Kellermann 


— 115 — 


en Swingle aangetoond, dat zwavyellever een werkzaam mid- 
del is tegen haverbrand (Ustilago Avenae); en, wie, weet, 
dat de sporen van stuifbrand en van steenbrand der tarwe 
(Ustilago Triticc en Tilletia Caries), evenals die yan den 
hayerbrand, uitwendig, aan. de korrels vastkleven, ziet ge- 
makkelijk in, dat de beide soorten van tarwebrand op gelijke 
wijze als haverbrand zullen kunnen worden, bestreden, nl. 
door het zaaizaad te behandelen op.eene wijze, zoodat, de 
buiten aan de korrels kleyende brandsporen wel, gedood wor- 
den, maar de kiem der korrels geene. schade lijdt. Even 
goed als kopervitriool, even zeer tegen brand in, haver als 
tegen de beide brandsoorten in tarwe met succés kan worden 
gebruikt, zoo zal dit ook met zwavellever zeker het geval zijn. 

. Maar de« Korenbeits » wordt ook aanbevolen als middel 
tegen gerstebrand (U stulago nuda Horde: en U. tecta Horder). 
Nu blijven de geoogste gerstkorrels door de kafjes omgeven ; 
en de brandsporen zitten vaak voor een gedeelte verscholen 
tusschen de kafjes en de korrel. Op de daar. aanwezige 
brandsporen kan men niet met kopervitriool, maar evenmin 
met zwavellever inwerken. Bij de bestrijding van gerste- 
brand kan men wél van de heetwatermethode van Jensen 
gebruik maken, mits deze behandeling worde voorafgegaan 
door weeking in koud water, waardoor de korrels opzwel- 
len, en overal zoo vast tegen de kafjes komen aan te liggen, 
zonder lucht.er tusschen, dat de hitte van het water goed 
kan doordringen. Behandeling van de zaaigerst met zwa- 
vellever geeft tegen den gerstebrand niets, evenmin als eene 
behandeling met kopervitriool wat geeft. 

De rogge lijdt noch aan stuifbrand, noch aan steenbrand, 
wel aan stengelbrand (Urocystes occulta); en het is; twij- 
felachtig of behandeling van het zaaizaad met welke stoffen 
dan ook, van invloed kan zijn op het optreden van, deze ziekte. 

.. Wat. de bieten betreft : swikerbieten en voederbieten 


R* 


— 116 — 


of mangelwortels behooren tot dezelfde plantensoort, en 
worden door dezelfde ziekten aangetast. ’t Lijkt dus al 
heel vreemd dat voor de behandeling van het zaad dezer 
twee vormen van dezelfde plantensoort, twee verschillende 
flesschen met « Kornbeits » worden aanbevolen. En tegen 
welke ziekte zou nu dit middel de bietenplanten moeten 
bewaren ? Ziekten, door brandzwammen veroorzaakt, komen 
bij de bietenplanten niet voor. Wel kent men bij de jonge 
bietenplanten eene ziekte, die 66k « brand » heet, maar die 
met brandzwammen niets te maken heeft. Misschien moet 
de behandeling van het bietenzaad dienen om het optreden 
van deze brandziekte te bestrijden. Mogelijk zou het kunnen 
zijn, dat men van de aanwending van « Kornbeits » in dezen 
een gunstig resultaat zag; watit van den wortelbrand der 
jonge bietenplanten schijnen inderdaad de kiemen aan het 
zaad te kunnen overblijven, zoodat men door de behandeling 
daarvan met eene éenprocentige carboloplossing het optre- 
den van wortelbrand eenigszins schijnt te kunnen beteugelen. 

Welke ziekten van rapen men door de behandeling van 
het zaad met '« Korenbeits » zou meni figure ames is pps 
onmogelijk in te zien. - 

-Mijne conclusie is dus: behandeling van zaditarwe en 
zaaihaver met « Korenbeits » zal, daar het geheel of althans 
bijkans geheel uit zwavellever bestaat, gunstig werken om 
het optreden van stuifbrand bij haver, van stuif- en steen- 
brand bij tarwe te voorkomen. te ALB} 

De behandeling van zaaigerst met korenbeits kan niet 
afdoende zijn, om het saabpae van stuifbrand in de _— 
te verhinderen. 

De behandeling van zaairogge met dit middel zal waar- 
schijnlijk geen sec ae op sy se 5g van rogEe 


stengelbrand. 
‘De behandeling van bietenzaad met korenbeits kan 


= 4li = 


misschien yan eenigen inyloed zijn op het optreden van den 
wortelbrand der jonge bietenplanten ; maar in de behandeling 
van ‘t zaad der rapen met het meergenoemde middel zie ik 
yoorloopig geen heil voor de bestrijding van eenige ziekte 
van dit gewas. 

De « Korenbeits » nile dus alleen tegen sommege. th 
in het prospectus aangegeven plantenziekten te gebruiken ; 
en het middel is veel te duur. | 


Ik wil hier — naar aanleiding van wat Hollrung in 
zijn « Handbuch der chemischen Mittel gegen Pflanzen- 
krankheite » meedeelt — aangeven, tegen welke planten- 
ziékten men het zwavellever of het onzuivere zwavelkalium 
met goed | of met minder goed gevolg heeft toegepast. ‘Ge- 
w oonlijk wordt het aangewend 1 in den \ vorm van eene waterige 
oplossing, | 

EKene bladziekte der boonen, veroorzaakt ‘GR 
thora, Phaseolt, kon niet door zwavellever worden bestreden. 
(Sturgis, Connecticut.) 

,. Graanroest kon noch door bespuiting der graanplanten 

noch. door, behandeling yan het zaaizaad met zwavellever 
afdoend worden tegengegaan. (Hitchcock & Carleton, Kan- 
sas; -- Galloway, Washington.) Koperpreparaten werkten 
VeOL Deke oe. who. 4 

| Graanbrand. Tk, p Bos mesa mee dat Bat en 
Saints goede resultaten kregen van de behandeling yan 
zaaihaver, met zwavellever. Jensen heeft later onder den 
naam « Cerespoeder » een geheim middel tegen graanbrand 
in den paneel gebracht, dat in hoofdzaak uit zwavellever 
bestaat: | | ia 19H 
tees het Biiterrat oy LP Hien (veroorzaakt door 
Gleosporium: fructigenum ) gebruikte Galloway (Washing- 
ton) eene oplossing van zwavellever (400 gram in 100 Liter 
water) met goed gevolg. 


= 118 = 


Goff en andere Amerikanen gebruikten eene oplossing 
van zwavellever met mooie resultaten tegen’ den meeldauw 
der kruisbessen ( Sphaerotheca mors Uvae); Goff: kreeg ook 
matig goede resultaten met dit middel bij de bestrijding van 
appelschurft (Fusicladium dendriticum), hoewel het mij 
toeschijnt dat deze ziekte toch beter door a, Oren 
wordt bestreden. | ” 

Mohr (Duitschland) gebruikte zwavellever met goed 
gevolg tegen den roetdauw der tomaten ( Cladosporium ful- 
vum), en Galloway (Washington) kreeg eenig | resultaat met 
zwavellever als bestrijdingsmidde] van het zwartrot van den 
wijnstok, hoewel met koperpreeparaten meer succés werd 
behaald. — 

B, ETet enkele gevallen scheen men een’ meer krachtigen 
groei van de met zwavellever behandelde planten te kunnen 
constateeren. 


Als eindresultaat van bovenstaande beschouwingen kan 
dus worden vermeld dat zwavellever inderdaad tegen som- 
mige plantenziekten met voordeel kan worden aangewend, 
hoewel het gebruik van koperpreeparaten in *t’ ‘algemeen de 
voorkeur schijnt te verdienen ; dat evenwel de « Kornbeits » 
cf « Culturabeits » tegen veel te hoogen prijs wordt in den 
handel gebracht en ook aanbevolen wordt als middel tegen 
ziekten, waartegen deze ini ess pig. we" 
helpen (1}57 us 

J. RrrzeMa’ Bos. 
Amsterdam, 9 Suit ROD SU AEA, 19862 NNT 98d Md 0 AR 


(1) Het zij mij vergund, bij 4 dit artikel te verwijzen naar de greatest 
opstellen van den Heer Staes in het « Tijdschrift over plantenziekten ” 
deel I, bl. 90, 10], deel II, bl. 43 (Cerespoeder), deel IV, bl. 78, deel V, 
bl. 170, deel VIII, bl, 122; alsmede naar het door mij ‘zelven geschreven 
werk: Ziekten en, Beschadigingen der Landbouwgewassen >, », 2¢ druk» 
deel I, bl. 75-91. | 


— 119 = 


-INVLOED VAN ZWAVELKOOLSTOF OP DE KIEMING DER ERWT. 


Het zal wel niet meer noodig zijn hier te herinneren, dat 
de erwten dikwijls door een kleinen kever, den erwtenke- 
ver, (Bruchus Pisi) aangetast worden, die vrij aanzienlijke 
schade kan aanrichten. 

Zijne levenswijze zal wel aan de meeste lezers voldoende 
bekend zijn, zoodat wij meenen daarover niets te moeten 
zeggen; trouwens wie meer inlichtingen verlangt, leze ons 
opstel over : De erwtenkever en zijne bestrijding in den 6 
jaargang van het Tijdschrift over Plantenziekten (1900, 
blad. 405-124); daarin meenen wij den stand onzer kennis 
betreffende dit diertje vrij volledig te hebben geschetst. 

~ Wij kunnen dus volstaan met hier te herinneren dat van 
af September tot in de lente de erwtenkever als volwassen 
insect binnen in de droge erwten wordt aangetroffen, waar 
hij zine aanwezigheid verraadt door een cirkelronde, duide- 
liik afgeteekende vlek aan de opperviakte van het zaad ; 
onder die’ vlek bevindt zich een bolronde holte, waarin de 
erwtenkever met tegen het lichaam opgetrokken beenen 
onbeweeglijk het warme weder afwacht; de vlek zelf is niets 
anders dan de zaadhuid, die over de holte ongeschonden uit- 
gespannen is gebleven en deze tot dekseltje dient; juist door 
het. feit dat de zaadhuid zich aldaar boven een holte bevindt 
(in stede van boven de harde zaadmassa) is de kleur Semen 
zins grauwachtig. | 

Zoodra de omringende temperatuur aiison scnehae in 
de natuur gebeurt zulks omtrent het tijdstip dat de erwten 
zullen gezaaid worden — verlaat het insect het zaad door het 
dekseltje ringswijze los te knagen. Men begrijpt gemakkelijk 


om 120 per 


dat zulks dient voorkomen te worden om de verdere versprei- 
ding van den kever tegen te gaan; daartoe is het poods hem 
in de erwt zelf te Hada,’ zonder ‘lochtans’ Hate. kiemkracht 
te verminderen of te vernietigen. 

Twee middelen worden vooral met dat doel aanbevolen, 
n. l.. de inwerking van warmte en de lheselnieten van 
zwavelkoolstof op.de erwten. 

Het eerste middel — dat bestaat in ie verwarmen. ne 
zaden op eene temperatuur van 50 a 60° (. gedurende 
een paar uren — is schijnbaar zeer eenvoudig; nochtans 
levert het in, werkelijkheid wel eenige moeilijkheden op.: 
de verwarming dient. gelijkmatig te wezen, de temperatuur 
mag niet te hoog klimmen,.niet te laag dalen, anders loopt 
men geyaar hetzij de kiemkracht der zaden geheel. of. gedeel-- 
telijk te dooden, hetzij de kevers niet te doen sterven. 
Zonder bijzonder ingerichte toestellen, is het voorzeker. niet 
gemakkelijk gedurende een paar uren, binnen de) boven 
aangeduide temperatuurgrenzen te bliiven; = = 

Hettweede middelis deaanwending van orig koniasole 
Men brengt de te behandelen erwten in.een vat, dat zoo 
mogelijk hermetisch kan gesloten worden, giet er een zekere 
hoeveelheid zwavelkoolstof in en sluit het spoedig. De 
zwavelkoolstof vervluchtigt zeer snel en de kevers. worden 
door de teweeggebrachte dampen verstikt.. Deze bewerking 
is dus zeer eenvoudig, alleen dient men zorg te dragen de 
zwavelstof buiten het bereik van vuur te. ees: oe uit vrees 
VOR eet Riise rod tsehle dois bindbess ef ish ter tan 

Waaeees- men nu een selial “werken. “over. phy- 
topathologie TRAD CB hy dan, _vindt, men slechts zelden 
veelheid.. De duidelijkste zijn nog die yan Fa RANK in : zine 
verhandeling: Der Erbsenkdfer, seine wirthscha/uiche Bedeu- 


ma 


tung und seine Bekdmpfung (1). Hij zeet : 50 kubiek cen- 
timeter zwavelkoolstof zijn voldoende voor de behandeling 
van 1 hectoliter erwten. De inwerking moet ten minste 
10 minuten duren; zelfs kan men ze zonder veel, gevaar 
gedurende een half uur voortzetten. 

Dit heeft natuurlijk den schijn, alsof Frank nadeel vreesde 
van een langeren duur van de inwerking der dampen, en 
alsof, over “t geheel genomen, de behandeling met zwavel- 
koolstof met veel omzichtigheid moest gebeuren uit vrees 
voor schade. ie te 

In de laatste jaren zijn ons vrij wat vragen hetreffendeden 
erwtenkever toegekomen; onze persoonlijke waarnemingen 
bewijzen eveneens dat dit insect in Belgié hoegenaamd niet 
zeldzaam maar integendeel zeer verspreid is en hoe langer 
hoe meer schade aanricht. - De aanwending van zwayelkool- 
stof, vooral bij zaaierwten, zou dus meer en meer dienen 
bekend en aanbevolen te worden; althans als geen gevaar 
bestaat dat kleine afwijkingen in het getrouw opvolgen van 
het voorschrift nadeelig werken; b. vy. dat het gebruik van 
een, in verhouding iet wat grootere hoeveelheid zwavelkool- 
stof of een eenigszins langeren duur der inwerking al te 
schadelijke gevolgen hebben. Immers, men mag _ niet 
vergeten dat het de landbouwers zijn, die de behandeling 
moeten uitvoeren en in de overgroote meerderheid der 
gevallen kan op de verregaande nauwgezetheid niet gerekend 
worden : z00 zal de landbouwer b. v. den inhoud van het vat, 
dat daarbij moet dienen, slechts bij benadering kennen; de 
berekening der vereischte hoeveelheid vloeistof zal dus ook 
slechts bij ‘benadering gebeuren; zelfs als de landbouwer 


_ (1) In de « Arbeiten aus der biologischen Abteilung fiir Land- und 
Forstwirthschaft am Kaiserlichen Gesundheitsamte. le" Band, Heft 1, 
blaz. 86 met 1 plaat. — Berlijn 1900. 


-~ ir 


over de noodige maten beschikt, hetgeen niet altijd het geval 
is, zal het een zeldzaam feit. mogen genoemd worden, als hij 
het meten met zorg verricht; en wat de duur der bewerking 
aangaat, ook daar mag niet te veel geéischt worden dat het 
voorschrift letterlijk uitgevoerd zZij. 


Daarom hebben wij willen nagaan of de methode met 
de zwavelkoolstof inderdaad practisch is, d. w. 2, of zij 
geen gevaar oplevert bij geringe afwijkingen, zooals b. v. bij 
een hoogere dosis zwavelkoolstof en bij een langeren duur 
van inwerking. 

De eerste reeks proeven vestond uit 6 groepen, ieder van 
700 erwten; ééne groep diende als getuige, de andere werden 

wederzijds behandeld met een hoeveelheid zwavelkoolstof, 
die overeenstemde met 50, 100, 150, 200 en 250 kub. centim. 
per hectoliter, dus tot het vijfvoudige van de voorgeschreven 
hoeveelheid. De erwten werden daartoe in goed sluitende 
bokalen gebracht en 10a 11 minuten in den damp van de 
vervluchtigde zwavelkoolstof gehouden. Daarna werden de 
bokalen geopend, de erwten open gespreid en vervolgens 
gezaaid. : | 

Ten gevolge van het hierbij gebruikte kiemtoestel, wasde 
gang der kieming vrij onregelmatig zoodat wij het onnoodig 
achten. de verkregen cijfers mede te deelen, maar het was 
volkomen duidelijk, dat er volstrekt geen onderscheid viel 
waar te nemen tusschen de verschillende groepen, wat de 
kiemkracht en den gang der kieming betrof. 

Een tweede reeks proeven bestond uit 5 groepen yan600 
erwten ieder : groep G diende tot getuige; groep A werd 
gedurende 1 uur en groep B gedurende 2 uur behandeld met 
een dosis zwavelkoolstof, die overeenstemde met 50 kub. 
centim. per hectoliter; groep C gedurende 1 uur en groep D 
gedurende 2 uur met een dosis 4 100 kub. centim. per hectol. 


— ee es 


“In dit laatste geval was dus de dosis dubbel en de duur 
der_inwerking het viervoudige van den aangegeven maxi- 
malen duur. | 

Er was ook. volstrekt geen onderscheid tusschen de kie-_ 
ming der verschillende groepen. 

Om de erwten dezer tweede reeks tot kiemente brengen 
hebben wij zaaipannen met zand gebruikt. De zaden 
werden elk afzonderlijk op het vooraf goed bevochtigde 
zand geplaatst, op zulke wijze dat steeds een afstand tusschen 
de zaden bleef bestaan; daarna werden zij allen gelijkelijk in 
het zand gedrukt, z66 dat zij juist aan de opperviakte 
zaten; vervolgens werd water gegeven, met een gieter met 
fiin doorboorden sproeier, waardoor de oppervlakte niet 
oneffen werd, en desnoods werd hier of daar een erwt op 
dezelfde hoogte als de andere gedrukt. De zaaipannen 
stonden in eene koude broeikas, waarin geen vuur werd 
gemaakt, zij werden dagelijks, desnoods twee maal per dag 
met zorg besproeid. De aldus verkregen uitslagen zijn wel- 
sprekend, zoowel om de gevaarloosheid van zwavelkoolstof 
voor droge erwten, als om de doeltreffendheid dezer kieming 
op zand te bewijzen : 

(Zie tabel op de volgende bladzijde). 


wm PA me 


“GEKIEMD ~~ GEKIEMD 
Behandeld Duurder |. 
Groep a 
met behandel. ersten 
na uren erwten na uren totaal 
G - ae 53 Sie ee: 376 
A 50. kub. ctm. ; l uur 52 540 71 577 
; hoe 9 ify 
B 50 ” pe 48 512 67 577 
©. 4100 ” : l » sf, 2 , . 538 rel 575 
D };100 , Ziel ig 48 $13. 4 67 574 


Wij hebben het onnoodig geacht die proeven voort te 
zetten; zij hebben voldoende bewezen dat de behandeling der 
erwten met zwavelkoolstof tot het dooden van de daarin 
bevatte erwtenkevers gerust aan landbouwer en tuinman 
kan aanbevolen worden, zonder dat men zich moet bekom- 
meren of de gebruikte hoeveelheid wel wat grooter en de 
duurder bewerking wat langer is dan het gewone voorschrift 
luidt. | 

| G. STaks, 


Phytopathologisch Laboratorium WILLIE COMMELIN SCHOLTEN te Amsterdam 
Kruidkundig Genootschap DODONAEA te Gent. 


Tijdschrift over Plantenziekten 


ONDER REDACTIE VAN 


D’ J. RITZEMA BOS en G. STAES. 


Negende Jaargang. — 5° en 6° Afleveringen. Januari 1904. 


MONILIA-ZIEKTEW BIJ ONZE OOFTBOOMEN (1). 


Onder Monilia verstaat men eene groep conidién voort- 
brengende zwammen, die door de volgende kenmerken zijn 
gekarakteriseerd. Het mycelium leeft inwendig in planten- 
deelen, ‘t zij doode of wel levende : er zijn nl. zoowel sapro- 
phytische als parasitische Monilia-vormen bekend. Uil de 
opperhuid nu van het door de Monilia bewoonde plantendeel 
komen bolvormige of halfbolvormige zwamkussentjes of 
zwamzoden te voorschijn, die doorgaans lichtgrijs van kleur 
zijn, en die uit rechtopstaande, herhaaldelijk zich vertak- 
kende draden bestaan, welke aan hunnen top de ééncellige, 
ovale conidién in lange, samenhangende ketens afsnoeren ; 


(1) Men vergelijke Ritzema Bos, « Ziekte in de morellenboomen, 
veroorzaakt door Monilia fructigena», - Tijdschrift voor Plantenziek- 
ten », IT, bl. 126; alsmede Ritzema Bos, « Ziekte der vruchten en twij- 
gen van den perzikboom, veroorzaakt door Monilia fructigena », in het 
zelfde tijdschrift, IV, bl.196. Bij vergelijking tot het tegenwoordige 
opstelmet de hier aangehaalde opstellen in jaargang II en IV, zal men 
zien, dat onze kennis aangaande de Monilia-ziekten in de laatste jaren 
zeer is vooruitgegaan. 


— 126 — 


en wel 200 dat telkens boven op eene conidie weer eeuo 
jongere conidie gevormd wordt; terwijl ook de lager gezeten, 
oudere conidién door mipornenene knopvorming nieuwe 

‘3 wives 


ie 
iHMmsws. eon oviediisd “to SE LEO 
Fig. 1, — Hoopje.conidién van, Monilia fructigena, uit de schil, van | 
een’ appel te yoors hija cane de, pialiies then gt yan de appelschil. Bij cc is de 
opperhuid van den a og. geheven, en nauwelijks meer herkenbaar. Bij p . 


ziet men éenige resten of ore euchtvicesen? daartusschen het zwamweefsel, dat. 
si ae buiten, toe tot een hoopje conidiéndragers met eivormige sporen uit- _ 
breidt (0). 

De conidién zelye ontkiemen, nadat zij yan hare conidiéndragers losgeraakt. 
zijn, buiten op de wondvlakte der yrucht. Zij kunnen ook, terwijl zij blijven zitten, 
zelyen draadvormig uitgroeien (7). Nadat het zwamhoopje uit den appel te voor- 
schijn is gekomen, vergroo. het zich ook zijdelings; bij. v breiden zich zwam- 
draden zijdelings uit; en ook deze zwamdraden kunnen nieuwe ketens yan coni- 
dién voorshren eee, (7). “(Naar Sorguer), , ' P 


. to Ss 


conidién kunnen opleveren, die alweer aan haren_ ‘top. ketens . 


van conidién voortbrengen. ie ase ees 
De Monilia’s. kunnen ook. sklevotién yormen ; 3 deze . 
onderscheiden zich evenwel van. de sklerotién van Selero-.. 


tinta. en van Claviceps (de ‘moederkorenzwam). slLaatst2s 


Ley Pfot) Lay 


— 127 — 


bedoelde sklerotién toch zijn harde lichamen, die uit niets 
anders zijn gevormd dan uit dicht inééngewonden mycelium- 
draden, te zamen vormende een pseudoparenchymatisch 
weefsel. De buitenste lagen van zoodanig echt sklerotium 
zijn donker gekleurd ; inwendig is het sklerotium wit. De 
sklerotién echter, welke zich uit de Monilia’s kunnen vor- 
men,bestaan uit myceliumdraden die een gedeelte van de 
weefsels der voedsterplant in zich hebben ingesloten ; terwijl 
het geheel overdekt blijft door den wand van het orgaan, 
waarin de zwam leefde. . Is nl. eene vrucht.. door Monilia 
aangetast,, dan schrompelt de, geheele wrucht ineen tot 
eene vaste, met zwamdraden doorwoekerde massa, die in 


Fig. 2. — Gemummificeerde perzik, omgeven door — 
apothecién; natuurlijke grootte. (Naar Norton). 


haar geheel als eene soort van sklerotium kan worden 
beschouwd. 

Tot voor kort kenden wij wél van Monilia’s, die op ver- 
schillende soorten van boschbessen parasiteeren, alsmede van ; 
eene soort van Monilia, die op de kwee parasiteert (Monilza 
Linhartiana Woronin de vruchtlichamen (apothecién), welke 
ascosporen opleveren ; maar van de Monilia’s, welke in de 
laatste jaren onze morellenboomen teisteren, alsmede yan die, 


— 128 - 


welke sedert lang bekend zijn doordat zij ons ooft doen rot- 
ten(Monilia cinerea en M. fructigena), schijnt het nog maar 
alleen aan den Amerikaan Norton gelukt te zijn, dezen 
't hoogst ontwikkelden vorm der zwam op te kweeken. Ik 
geef hierbij eene der afbeeldingen van Norton weer. Ik 
zal dezen vorm van zwam, dien laatstgenoemde onderzoeker 
uit Monilia fructigena opkweekte, wegens den bovenbe- 
schreven bouw van het sklerotium, waaruit zij onstaat, met 
den naam Stromatinia fructigena aanduiden, hoewel de 
ontdekker haar Sclerotinia fructigena noemt. 

Zooveel schijnt zeker, dat de ascosporen voortbrengende 
vorm bij de Monilia’s, die oorzaak zijn van ziekten onzer 
ooftboomen en van rotting van het fruit, slechts betrekkelijk 
zeer zelden worden gevormd ; en dat de zwam gewoonlijk in 
den conidién voortbrenge gend iden vorm (als Monilia) over- 
wintert, of wel in den vorm van zwamkussentjes, die na 
de overwintering conidién voortbrengen. wet 

Intusschen wil ik hier niet verder » over den bouw 
en de ontwikkeling der Moniliazwammen uitweiden ; want 
mijn doel is meer, nae ziekten te behandelen, door Monitia aan 


_hierbo werd -desproken, door onvol- 
doende bekendheid- aoe a zwammen in ’t algemeen, niet 
geheel kon volgen, dien verwijs ik naar de reeks van opstellen 
van mijnen mederedacteur, den Heer G. Staes, voorkomende 
in deel I van het « Tijdschrift over Plantenziekten » (bl. 25, 
55, 76), getiteld: « Inleiding tot de Studie der Woeker- 
zwammen », alsmede naar bl. 56-72 van den 2 druk van 


Ritzema Bos: « Ziekten en Beschadigingen der Landbouw- — 


gewassen. » 


"‘Sedert lang kent men het <« Monilia-rot », waardoor 
appel, peer en kwee, maar ook kers, pruim, abrikoos en 


2 Ss 


— 129 — 


perzik, soms ook hazelnoot, kruis- en aalbes worden aange- 
tast. Bij de hardschalige hazelnoot zijn natuurlijk de ziekte- 
verschijnselen van de aangetaste vrucht eenigszins anders 
dan bij de bovengenoemde steen-, pit- en besvruchten. Deze 
kunnen op zeer verschillenden leeftijd worden aangetast, 
zoowel wanneer zij nog heel klein zijn, als wanneer zij reeds 


Fig. 3. — Pruim met zwamboopjes van Monilia, 
die meer of min in concentrische ringen gerang- 
schikt zijn. (Naar Sorauer). 


zoo goed als volwassen zijn geworden. De aangetaste 
vruchten gaan rotten en worden bruin of zwart ; zij worden 
echter’ niet week, zooals ander rottend ooft, maar blijven 
stevig vam consistentie, en schrompelen langzamerhand 
steeds meer en meer ineen, zoodat zij steenhard worden, 
diepe rimpels krijgen, en eindelijk soms niet meer dan één 


— 130 — 


derde van ’t oorspronkelijke volumen der vrucht behouden. 
Op de oppervlakte der vrucht vertoonen zich weldra zwam- 
kussentjes, bestaande uit dicht opeengehoopte zwamdraden, 
die aan hunne oppervlakte massa’s conidiénreeksen vormen, 
waaraan men ziet dat de zwam tot het geslacht Monilia 
behoort. Vaak zijn dergelijke kussentjes op de vruchtschaal 
meer of min regelmatig, in kringen geplaatst, terwijl van 
dergelijke kringen verscheiden om hetzelfde middelpunt zich 
uitstrekken. Deze regelmatige plaatsing der zwamkussent- 
jes in concentrische kringen treft men meer bij appels en 
andere pitvruchten aan dan bij de steenyruchten en bij 
bessen. Soms vallen de aangetaste vruchten lang voor 
de rijpte van de gezonde vruchten af; maar vaak blijven zij 
zitten, en dan niet slechts tot in den nazomer of den herfst, 
_maar zelfs gedurende den ganschen winter. 

Nog moet ik even in ’tbijzonder spreken over de Monilia- 
ziekte van dehazelnoot. Worden hazelnoten aangestast, dan 
ziet men hare oppervlakte met bruine strepen of banden 
bedekt, en wel meestal van de basis der noot af te beginnen. 
De bruine plekken der schaal worden eenigszins week, en 
laten zich met den vinger gemakkelijk indrukken. De aldus 
aangetaste hazelnoten vallen af voor de gezonde hazelnoten 
rijp zijn, maar. toch gewoonlik niet voor zij hare normale 
grootte hebben hereikt.— - Wanneer zij een’ tijdlang op den 
grond hebben gelegen, “ziet men de grijswitte zwamhoopjes 
van Monilia op de schaal verschijnen. — 


Hebben wij in ’t bovenstaande in ruwe trekken de 
verschijuselen van het, Monilia-rot der vruchten beschreven, 
wij komen daarop nog nader terug, wanneer de zwam, welke 
deze ziekte veroorzaakt, nader — ook in hare leefwijze — 
behandeld is. Eerst willen wij ook de Moniliaziekte der 
oofthoomtwijgen in ruwe trekken schetsen. Deze ziekte tast 


— 131 — 


het meest en het ergst de morellenboomen aan, hoewel ver- 
schillende andere variéteiten van kersen nietgespaard blijven; 
verder worden, hoewel in veel geringere mate, de toppen 
van de twijgen van appel-, pere- en pruimeboom, alsmede de 
-twijgen van den perzik er door aangetast. 

Daar de Moniliaziekte het ergst’en het meest bij de 
morellen voorkomt, wil ik het eerst en het uitvoerigst over 
deze spreken. Zij wordt reeds sedert lang in ons land aange- 
troffen, maar is in de laatste 8 440 jaar hier erg toegenomen 


Fig. 4. — Bloemgroep van morel, aangetast door Selerotinia |. 
cinerea (eenigszins. gewijzigd, naar Woronin). De benedenste ._, 
bloem is volledig gezond gebleven; de. vrucht begint zich 
reeds te zetten, en. de steel is gaaf en in, *t.geheel niet 
samengeschrompeld. De middelste bloem is aangetast, en de 
steel is bruin geworden en samengeschrompeld tot dicht aan. 
hare basis toe. De derde bloem is geheel, met steel en al, afge- 
storyen : de steel tot aan hare basis toe. et eg 
en ‘hak meer, algemeen. verbreid, Seohee zij in. geene onzer 
provincién meer ontbreekt.. De verschijnselen der, Monilia- 


ziekte bij de morellen zijn de volgende (fig. 4). De boomen 


— 1382 — 


beginnen in ’t voorjaar op de gewone. wijze te bloeien; maar 
plotseling sterven sommige bloemen af, zoodat, deze geen 
vrucht zetten; en zeer spoedig gaat ook de bloemsteel dood. 
Van de basis. der gestorven bloemstelen uit breidt zich de 


Fig. 5. — Een scheut van een’ morelleboom, waarvan alle Jbladeren, 
zij het ook in verschillende mate, ziek zijn. De ziekte is ‘t eerst in de 
bloernen opgetreden; en van deze uit is de zwam door de bloemstelen 
heen den twijg binnengetreden, ook in descheut, die de bladeren draagt. 
Op de bloemstelen, niet ver van de plaats, waar zich de verschrompelde 
bloem bevindt, zitten (bij p) de conidiénhoopjes van Sclerotinia cinerea. 
(Naar Woronin). 


ziekte alras in de basis van de bloemstelen der tot dusver 
nog niet aangetaste bloemen van dezelfde bloemgroep uit, | 
welke bloemen dan natuurlijk eveneens doodgaan; en verder 


Si 8th 


ae 


ins BY een 


verbreidt zij zich ook metsnelheid over den bebladerden twijg, 
waaraan de aangetaste bloemgroep gezeten is... Al de jonge 
bladeren aan dien twijg gaan spoedig dood, krullen ineen en 


verschrompelen (fig. 5)... Weldra zijn geheele twijgen afge- 
storven. Als de ziekte optreedt, wordt een morelleboom, 


Fig. 6. — Een door Sclerotinia cinerea gedoode, voorjarige morellen- 
twijg.. Aan de verdorde bloemstelen, stengels en bladstelen zitten de 
grijze conidiénhoopjes van de zwam (p). (Naar Woronin). 


die aanvankelijk prachtig in bloei stond, en dus als met een 
wit laken bedekt scheen, in weinig dagen tijds geheel van 
zijn sieraad beroofd, en vertoont slechts neerhangende, ver- 
schrompelde bloemresten, doode verschrompelde bladeren en 
doode twijgen (fig. 6). Dat onder zulke omstandigheden 


* 


~ 


— 134 — 


noch de oogst noch de groei der boomen iets te beteekenen 
heeft, ligt voor de hand. 

Te Aalsmeer zag ik deze ziekte voor ’t eerst een jaar 
of tien geleden. Naar ik aldaar vernam, vertoonde zich de 
kwaal daar telken jare weer; en om:haar te bestrijden, 
zaagden de kweekers de kroon af. Zoo kregen de boomen 
natuurlijk eene nieuwe kroon, en twee of drie jaar lang had 
men dan weer goede oogsten; maar weldra nam de ziekte 
weer zoodanig toe dat men het afzagen van de kroon 
moest herhalen. Men zag dan ook te Aalsmeer vele oude 
boomen, die om de 4 of 5 jaar van de kroon beroofd moesten 
worden. Ongeveer 50 jaar geleden, toen de kwaal nog niet 
voorkwam, moest men te Aalsmeer flinke ladders gebruiken 
om de vruchten van de halfstammen te plukken; thans kan 
men deze, op den grond staande, bereiken. 

Oorzaak van de boven beschreven ziekte is gebleken te 
zijn eene zwam, die tot het geslacht Monilia behoort. Hoe 
de sporen van deze zwam overwinteren, zal straks nader 
worden aangegeven; voorloopig wil ik slechts meedeelen 
dat deze sporen in ‘t voorjaar aanwezig zijn overal waar 
morellenboomen, die ’t vorige jaar de ziekte vertoonden, in 
de buurt staan. De wind brengt die sporen op de takken, 
twijgen en bladeren; maar het schijnt dat deze niet of niet 
dan bij uitzondering worden besmet door de kiemdraden, 
welke zich daar, bij aanwezigheid van vocht, uit de sporen 
ontwikkelen. . Maar komen zulke sporen door den wind op 
de stempels der bloemen, of worden zij daar door insekten 
heengebracht, dan kan besmetting plaatsgrijpen. Door het 
vocht, dat de stempel afscheidt, worden de. sporen vastge- 
kleefd; en ook levert dit vocht eene geschikte middenstof 
voor deze sporen om te ontkiemen. De zich daaruit ontwik 
Kelende.zwam groeit snel door den stijl heen in “t vrucht- 
beginsel, en zoo wordt al spoedig de bloem gedood. Maar 


=o. Ne 


weldra groeit de zwam ook door den bloemsteel heen, en 
bereikt aldus de basis van de bloemgroep, dus het vrucht- 
takje, waarop deze gezeten is. Mochten er eene of meer 
bloemen van deze bloemgroep gezond zijn gebleven en tot 
vruchtzetting zijn overgegaan, dan kunnen deze gespaard 
blijven; maar dikwijls groeit van de basis der bloemgroep 
uit’ de zwam door de nog gezonde vruchtstelen naar boven 
en doet deze vruchtstelen ook afsterven, en daarmee natuur- 
lijkk de daarop gezeten vruchtjes. De blaadjes, welke aan 
de basis van de bloemgroep zitten, worden eveneens door 
de zwam doorwoekerd, en gaan weldra dood. De zwam 
gaat in het vruchttwijgje over en van daar uit in de jonge 
bebladerde twijg. Van uit deze strekt zich de Moniliazwam 
door de bladstelen in de bladeren uit, hoofdzakelijk langs 
de nerven; en alle door haar doorwoekerde deelen worden 
bruin en gaan dood. Zijn er soms bladeren, waar de zwam 
niet in opgroeit, dan blijven deze langer groen; maar toch 
moeten zij sterven, wijl de twijg, waarop zij gezeten zijn, 
dood gaat. Aanvankelijk schijnt alleen de teeltweefsellaag 
(het cambium) door de zwam te worden bewoond, maar 
weldra groeien van deze uit hare draden naar buiten toe 
in *t bastgedeelte, en naar binnen toe in ’t houtgedeelte op, 
en zelfs wordt ook het merg ten slotte door de Monilia- 
draden doorwoekerd. De zieke twijgen vertoonen —r 
weldra eene vrij sterke uitvloeiing van gom — 

Zeer spoedig na het uitbreken der ziekte treedt de zwam 
op de aangetaste plaatsen aan de opperviakte, in den vorm 
van kleine zwamkussentjes of schimmelzoden, die ongeveer 
aschkleurig grijs zijn (fig 5 en 6, p); deze bestaan uit door- 
ééngeviochten draden, waarop de conidiénsnoeren zich vor- 
men. Men vindt deze zwamkussentjes eerst aan den stempel 
en de meeldraden van de gestorven bloemen, maar weldra 
ook aan de dooile, neerwaarts gebogen bloemstelen (fig. 5 


— 136 — 


en 6, p). De op de, zwam-kKussentjes gevormde conidién 
kunnen, als zij door den wind of door insekten. op de steim- 
pels van tot dusver gezonde bloemen worden overgebracht, 
daar kiemen en aldus ook deze besmetten. 

Later, in ‘t begin van den zomer, vindt men dergelijke 
conidiénvormende zwamkussentjesook op de bladeren. Maar 
weldra begint de Moniliazwam den eersten aanleg van skle- 
rotién te vormen. Aan de bloem- en bladstelen en aan de 
oppervlakte der aangetaste twijgen hoopen zich. vlak onder 
de gestorven opperhuid myceeldraden op, die zich ineen win- 
den en een steeds grooter wordend lichaam vormen, dat de 
opperhuid van het plantendeel naar buiten doet uitpuilen, 
tot dat deze ten slotte tengevolge van de aldus op haar uitge- 
oefende drukking uiteenscheurt, waardoor de zwammassa, 


die zich weldra tot. een uitwendig zwart, inwendig. wit, 


sklerotium,. vervormt, naar buiten treedt. | ) 
In dezen toestand overwintert de zwam, om in het vol- 
gende jaar uit haren rusttoestand weer te ontwaken. | Nau-. 


welijks begint het voorjaar in ‘tland te komen of desklerotién. 


beginnen. ook werkzaamheid te vertoonen. Er groeien 


zwamdraden uit op, die weldra conidién gaan, afzonderen ;, 
en alras is ieder sklerotium met een Monilia-conidiénhoopje 
bedekt. Deze conidién zijn het, die de stempels.der bloe-, 


sems in ’t voorjaar. besmetten. 


De besmetting kan,evenwel ook nog van eene andere 


bron uitgaan. Vaak worden ook de morellen zelve, de 


vruchten, ’t zij in jongen, ‘t zij in. volgroeiden en zelfs in. 


reeds rijpenden toestand, door de zwam besmet., Dergelijke 


morellen schrompelen inéén en worden steenhard. Wel-. 


dra vormen er zich sklerotiumachtige lichamen op als 
die, welke op de bloem- en bladstelen en twijgen ontstaan, 


maar wat grooter. De verschrompelde, door zwamdraden. 
doorwoekerde, gemummificeerde morellen nu blijven den. 


: Ss ms 
2 ia ll al 


— 137 — 


geheelen winter over aan den boom zitten; en in ’t vol- 
gende voorjaar ontstaan er conidién hoopjes op, waaryan 
mede de besmetting der stempels van de bloemen Kan 
uitgaan. iota 
Uit het meegedeelde volet van zelf, hoe de rationeele 
bestrijding van de Moniliaziekte der morellen moet ge- | 
schieden. Vooreerst verwijdere men dadelijk in *t voor- 
jaar de gestorven twijgen en vernieledeze met al de daaraan 
zittende bloemresten en bladeren door het vuur. Aldus 
vernieligt men de daaraan bevestigde conidién voortbren-— 
gende zwamhoopjes, alsmede de sklerotién. Het is goed, 
later in den zomer te zien, of er nog dood hout is blijven 
zitten, “*t welk ook moet worden afgesneden en verbrand. 
Op den grond liggende doode bladeren en bloemresten 
moeten in ’t voorjaar en den zomer zoo goed mogelijk wor-— 
den bijeengezocht en verbrand Bij den pluk oogste men 
niet slechts de gezonde morellen, maar ook de verschrom- 
pelde, gemummificeerde exemplaren, die men apart in een’ 
zak verzamelt en later verbrandt. In den winter kijke men 
nog eens nauwkeurig na, of er zich nog verschrompelde 
vruchten aan den boom bevinden; ook deze vernietige men — 
door verbranding. Door trouw al de voorgeschreven maat- 
regelen te nemen. gelukt het, de plaag zeer te beperken, — 
al blijft de mogelijkheid altijd bestaan, dat men zijne boomen 
weer besmet krijgt van die van een’ nalatigen buurman uit. 
Daar echter, hoe nauwkeurig men ook de gegeven voor- 
schriften opvolgt, er toch nog altijd doode deelen kunnen 
blijven zitten, waarop zich zwamkussentjes bevinden, 700 is 
eene bespruiting met Bonollie Bordelaise eenigen tijd voor 
het opengaan der bloemknoppen aan te bevelen. | 
‘Hoe het komt dat de morelien zooveel meer dan andere | 
kersen van de’ Moliniaziekte te lijden hebben, is nog niet 
verklaard. Voorheen meende men dat de meikers’ 


— 138 — 


geheel vrij bleef, maar in de laatste jaren is. herhaaldelijk 
gebleken, dat dit niet altijd het geval is. .Toch blijven soms 
meikersen, die tusschen door en door zieke morellenin staan, 
gespaard. Geen enkele soort van kersen schijnt geheel 
onyatbaar. te zijn. Zeer weinig vatbaar is de Westerleesche 


kriek, die men, daarom in de laatste jaren in het Oldambt 


heeft aangekweekt om de morel te. vervangen, waarvan. de 
oogst telken jare mislukte. 


Op zware kleigronden lijden de concn en dpe ns 


kersen;meer aan de Moniliaziekte dan op meer mullen, goed 


doorlatenden grond; op plaatsen, waar de wind goed door de. 
kronen kan waaien, minder dan waarde boomen zeer beschut., 


zijn. Sorauer brengt dit in verband met de omstandigheid, 
dat op dergelijke beschutte plaatsen de. boomen meer van 
vorst lijden; hij houdt het ervoor, dat boomen, die den yori- 
gen winter door vorst werden beschadigd, meer yan de Moni- 
liaziekte te lijden hebben. 


_ Thans gaan wij over tot de bespreking van de Monilia- 


siekle der pruimen, Ook op de vruchten, van den pruime-. 
boom vertoonen zich degrijzezwamkussentjes van de Monilia | 


(fig. 3), en de aangetaste vruchten schrompelen, later ineen; 


vooral de roode eierpruimen worden op deze, wijze erg. 


aangetast.. Bij sommige soorten yan pruimen evenwel, met 


name bij Reine Claudes en bij Mirabellen, tast de zwam wel, 


de vrucht aan, maar vormt zij geene zwamhoopjes aan de 
oppervlakte. De aangetaste Reine Claudes worden blauw- 


grijs, de Mirabellen bruin.. — De ziekte vertoont zich het. 


meest in vochtige jaren. 
De aan Moniliarot indies pruimen linen pati crear 
niet lang aan de boomen. zitten, maar vallen_vroeg 


af. Daarom is het, om yerdere besmetting te voorko- . 
men, goed de boomen na regen te schudden en de daarbij__ 


cr 
a ale 


— 138% — 


afgevallen zieke pruimen te vernietigen. | Van veel belang 
is het ook, te zorgen dat de kronen niet te dicht worden, op- 
dat de wind goed kunne doorwaaien. Verder verwijs ik 
naar wat boven aangaande de bestrijding van de Monilia~ 
ziekte der morellen en kersen is gezegd. 

Een enkele maal werd door ons geconstateerd, dat dae 
de toppen van jonge twijgen in ‘t voorjaar doorde inwerking 
van Monilia afsterven. — (Al 9i 


Hel Monilia-rot van de abrikozen komt in hoofdzaken’ 
met dat der pruimen overeen. Het plotseling afsterven van- 
jonge scheuten in Juni moet in sommige gevallen waarschijn- 
liik 66k op rekening van Monilia worden gesteld, hoewel in 
andere gevallen de gomziekte, in de vooraf door vorst bescha — 
digde takken opgetreden, de oorzaak van de sterfte — te 
zijn. — so 


| De Moniliaziekte van den perzikbooin. De vruchten 
van den perzikboom worden soms reeds in zeer jeugdigen 
toestand, als ze nog maar zoo groot zijn als eene erwt of eene — 
hazelnoot, door Monilia aangetast, en dan gewoonlijk eerst © 
op bepaalde plekken, die geelachtig worden; maar weldra— 
schompelt het geheele vruchtje ineen. Soms worden ook de. 
bijkans of geheel volwassen perziken aangetast; deze schrom- 
pelen dan in elkaar tot lichamen van de grootte eener okker- | 
noot. - pol | 

. Gewoonlijk zijn deze, die men nog gedurende den win= 
ter aan den boom vindt, zwart gevlekt, daar zich op de’ 
Moniliasklerotién eene zwartzwam (Cladosporium, spec.) 
gevestigd geeft. Monilia tast ook de jonge twijgjes van den 
perzik aan en doet ze afsterven. Waarschijnlijk gaat ook 
hier de besmetting van den stempel uit, ee dit — niet — 
is aangetoond. | , 


— 140 — 


Appelen \ijden veel aan Monilia-rot.  Zij kunnen op 
iederen leeftijd worden aangetast, worden bruin en vertoonen 
dan eene menigte grijze zwamhoopjes, meestal meer of minder 
duidelijk in concentrische kringen gerangschikt. (Plaat I.) 
Wanneer men appelen kunstmatig besmet, door met eene 
naald onder de schil conidién van Monilia te brengen, ver- 
toonen zich de concentrische kringen duidelijker dan bij 
appelen, die in de natuur zijn besmet geworden. Waar- 
schijnlijk ligt de oorzaak daarvan hierin : dat in de natuur 
zoo'n appel vaak op verschillende plaatsen te gelijk besmet 
wordt. Woronin beweert, dat door de volledig ongeschon- 
den opperhuid van den appel de Monilia-draden niet kunnen 
binnendringen, zoodat alleen appelen, die kleine wondjes 
bezitten, kunnen worden geinfecteerd. — 

Soms vallen de door Monilia aangetaste appelen op den 
grond; maar vaak ook blijven zij aan den boom zitten, waar 
zij dan tot lichamen ineenschrompelen, die nog geen derde 
gedeelte van den oorspronkelijken omvang hebben. (Plaat I1.) 

Naast den bovenvermelden, gewonen vorm van Monilia- 
rot, waarbij de ziekeappel bruin en geheel metlichtgekleurde — 
zwamhoopjes bezet wordt, komt nog een andere vorm van 
Moniliarot bij de appelen voor, die zich geheel anders voor- 
doet. De aangetaste appel is koolzwart, een’ tijd lang 
climmend, stijf en glad van wand; eerst later schrompelt 
hij ineen; en uitwendig is van de zwam — althans in den — 
aanvang — niets te zien. Eerst het mikroskopisch onder. 
zoek leert, dat: de appel inwendig door het mycelium van de 
Monilia doorweven is: Soms gebeurt het evenwel dat toch’ 
later, op gewonde plekken der schil, zwamhoopjes te voor-- 
schijn komen: Vooral Reinetten worden, in de laatste jaren 
door. dezen yorm der. ziekte, diem men het « zwart) rot.» 
noemt, aangetast.. Volgens Woronin hangt het bepaaldelijk — 
van de dikte der cuticula van de opperhuid der appels'af, — 


— 141 — 


welke de vorm van rot is, die zich bij de Moniliaziekte ver- 
toont. Is de cuticula betrekkelijk dun, dan wordt de appel 
bruin en komen de conidién-kusseptjes in concentrische 
kringen naar buiten. Is de cuticula dikker, dan ‘kan de 
zwam er niet door heen naar buiten komen; en dan vormt zij 
onder die cuticula eenezwarte, pantserachtige laag van skle- 
rotiumachtige geaardheid, terwijl niet dan. bij 12 eile 
conidiénkussentjes worden gevormd. — Wise < ou 
- In de laatste jaren zijn mij eenige malen Pa ll onder 
de oogen gekomen van ’t afsterven der toppen van bebladerde 
appeltwijgen door de inwerking van Monilia. (Plaat Ill.) 
Sorauer meldt dat het vooral bij zachthoutige, weelderig 
groeiende appelboomen — zooals Kaiser Wilhelm — voor- 
komt dat de zwam door den vruchtsteel heen in ‘t hout 
dringt en de toppen der twijgen tot afsterven brengt. . 
Wat de bestrijdingsmiddelen tegen de Moniliaziekte der 
appelboomen betreft, zij verwezen naar bl. 433; het zij mij 
evenwel vergund, er hier met nadruk op te wijzen, dat’ men. 
vooral niet de rotte, afgevallen of afgeplukte, appelen op den 
komposthoop moet brengen, maar dat men ze door vuur 
moet vernietigen. ey 3 


_ Bij peren treedt het Moniliarot onder gelijke verschijn- 
selen op als bij appelen; en wel kan men ook hier het gewone 
Moniliarot onderscheiden, waarbij zich eene menigte zwam- 
kussentjes aan de oppervlakte van de bruine peer vertoonen, 
tegenover het « zwarirot », waarbij de peren geheel zwart 
worden met leerachtig, glimmende schil. Vooral in natte 
jaren treedt het Moniliarot veel bij peren op. Deels zit hem. 
dat in de omstandigheid, dat vochtig weer de ontkieming: 
en in ’t algemeen het gedijen van de Monilia in de hand 
werkt ; maar deels ook in het feit dat in natte jaren de peren 
vele kleinere of grootere barsten bezitten, waardoor de 

10 


— 142 — 


zwam gemakkelijk kan binnendringen. Al wordt ook in 
regenachtige zomers .de uitgespoten Bouillie bordelaise 
spoedig weer van de boomen gewasschen, men late toch de 
bespuitingen én met ‘toog op Fusicladium, én met. ’t oog 
op de Moniliaziekte niet na, vooral niet op de pereboo- 
men. Zoodra het: weer een poosje droog is, zoodat de 
bladeren en’ vruchten droog zijn geworden, dan. spuite 
men ; eene korteperiode van zonneschijn is voldoende om de 
Bordeauxsche pap op de plantendeelen te doen opdrogen ; en 
is dat eenmaal geschied, dan wordt zij niet dan langzaam 
weer afgewasschen. | 

Enkele malen namik in ons land het afetentdns van twiig- 
spitsen met de daaraan bevestigde bladeren en bloesems door 
de werking van Monilia, ook bij pereboomen waar. | Waar- 
schijnlijk gaat hier ook de besmetting uit van den stempel. 


Bij Rwee en mispel komt het Moniliarot 66k voor. | Ik 
acht het evenwel onnoodig, daarover hier verder uit te wei- 
den. Alleen wil ik doen opmerken dat in Frankrijk en 
Zuid Duitschland de kwee veel te. lijden heeft van eene andere 
soort van Monilia, nl. M. Linhartiana, waarvan men ook 
de bekervrucht uit de sklerotién heeft kunnen opkweeken, 
die door Prillieux: en Delacroix Stromatinia Linhartiana 
genoemd is. Ik zelf trof deze mioltone in Rtarhontetee aan ; 
hier te lande nooit. | pals pebierlseishte teneili 


Over de Moniliaziekte van de hazelnoot werd reeds 
*t een en andere meegedeeld (blz 128); over die van aal- 
bessen en kruisbessen wil ik niet bijzonder uitweiden, wijl 
zij in ons land weinig voorkomt, en detwijgen der arueont 
niet schijnt aan te tasten. — 


‘Wij spraken tot dusver van « Moniliaziekten. » zonder 


— 143 — 


meer; maar wij moeten nu nog de vraag bespreken, in hoe- 
ver wij in de beschreven ziektegevallen met ééne of met meer 
soorten van Monilia te doen hebben, Sommige.schrijvers 


Fig. 7. — Eene door Monilia Fig. . 8...:-+ Sicua dont. Monilia 


cinerea kunstmatig geinfecteerde fructigena kunstmatig - geinfec - 

kers, bedekt. met een groot aantal, teerde kers, bedekt met een kleiner . 
zeer dicht opeengezeten, niet zeer getal, meer geisoleerde, vrij wel 
hoog uitstekende, grauwe zwam- bolvormige, okergeie zwamboopies. . 


hoopjes. (Naar Woronin). 


(Naar Woronin). 


noemen Monilia cinerea, andere M. fructigena als de oor- 
zaak der bovenvermelde ziekteverschijnsclen: Deze beide 
soorten onderscheiden zich door eenig verschil in den 


Fig. 9. -— Appel, kunst- 
matig geinfeeteerd met 
Monilia cinerea, 8 tot 9 
dagen na de infectie. De 


appel is bruin met kleine, 


grijzezwamhoopjes bedekt. 
(Naar Woronin). 


vorm en de grootte der conidién. — Bij 
de beide zwammen zijn deze citroen- 
vormig, maar bij fructigena meer lang- 
werpig ellipsoidisch, bij cinerea meer 
afgerond ; bijfructigena zijn Zij erooter 
dan bij cinerea. (Gemiddelde lengte 
hij cinerea : 0,021; gemidd. breedte 
0,012 mill.; gemidd. lengte bij fruc- 
tigena 0,210, gemidd. breedte 0,009 
mill ). Nu zijn echter de sporen van 
de heide Monilia-vormen zeer variabel 
én in afmetigen én in vorm; er bestaan 
op hetzelfde conidiénkussentje allerlei 
overgangsvormen, zoodat menigeen — 


ook ik zelf — er zeer aan begon te twijfelen of men wel 
inderdaad met twee Monilia-soorten te maken hebben zou. 


— 144 — 


Maar nu heeft Woronin vrij stellig aangetoond, dat zulks 
wel degelijk het geval is. | Hij komt door zijne onderzoekin- 
gen tot de volgende resultaten : ) 

De beide soorten van Monilia laten zich knngtstie 
op alle soorten van ooft enten; maar in de vrije natuur 
komt M. cinerea bijkans uitsluitend op steenvruchten (morel 
en andere kersen, pruim, abrikoos, perzik) voor; M.fruc- 
tigena bijkans uitsluitend op pitvruchten (appel, peer, kwee) 
Terwijl men met de conidién van M. fructigena de appelen 
op elken leeftijd hem infecteeren, kan men heel jonge appelen 
niet met de conidién yan M. cinerea 
besmetten : om dat te kunnen doen 
moeten de appelen minstens 3c. M. 
in doorsnee groot zijn. ,.M. fructi- 
gena doorwoekert veel _sneller den 
geheelen appel, en vormt spoedig 
aan de opperviakte. veel conidién- 
dragende zwamhoopjes, in concen- 
trische ringen; M. cinerea doetden pig 19. — Appel. Op den 

kant, die met Monilia fructi- 


aangetasten appel. spoedig. donker- Gen gsinshntselll ia: is de ap! 


: 7 pel bruin en bezet met in con- 
der worden, glimmend Zwart, Cn  contrische kringen geplaatste. 


conidién dragende zwamhoopjes bol gapsehanaels syeiiosiies: 


komen gewoonlijk niet te voor- ie ea eriont hi}, geone 
schijn. Fig.10 stelt een’ appel voor, 7V*™boopies._ a 
die aan den eenen kant met M. fructigena, aan den anderen 
kant met M. cinerea geinfeeteerd werd. Wat men het 
« zwart rot» der appelen noemt (blz. 136) wordt dus zeker 
gewoonlijk door M. cinerea in ’t aanziju geroepen. 
Wanneer bloeiende kersetakken met. conidién van M. ci- 
nerea worden besmet, dan komen deze op den stempel der 
bloemen tot kieming;en de zwam doodt niet alleen de bloem, 
maar dringt door den. bloemsteel heen tot in den twijg, dien 
zij ook in korten tijd doodt, Wanneer men echter deze 


— 145 — 


besmetting met conidién van M. fructigena verricht, dringt 
de zwam niet verder door dan tot in den bloemsteel. 
Jonge bloeiende appeltwijgen daarentegen worden gemak- 
kelijk met deconidién van M. fructigena ceinfecteerd en wel 
206 dat de top van den twijg afsterft; terwijl bij besmetting 
met conidién van M. cinerea wél de bloesem afsterft, maar 
de twig niet doodgaat. ) 

iM. cinerea vormt grijze ewatuhasiiias op ae: door hind 
bewoonde vruchten en andere plantendeelen; de zwam- 
hoopjes van M. fructigena zijn licht bruingeel ofokerkleurig. 

- Het. komt mij. voor, dat. de conidién dragende: zwam- 
hoopjes, die Monzlia cinerea op de vruchten doet ontstaan, 
gewoonlijk kleiner, platter, vaak onderling eenigszins niet 
samenhangend zijn. dan de zwamhoopjes van M. /ructigena, 
die grooter meer bolvormig zijn en meer ieder apart zitten. 
Woronin maakt in zijn werk « Ueber Sclerotinia cinerea 
und Sclerotinia fuctigena » (in de verslagen van de Keizerl. 
Academie. van -Wetenschappen. te St- Petersburg, 1900) van 
dit verschil geen melding; maar toch. is het. ook in zijne ¢ igen 
afbeeldingen te zien. (Vgl. o. a. fig. 7 met fig. 8, en fig. 9 
met de linker helft van fig. 10.) 

Uit het bovenstaande schijnt te blijken dat M. /fructi- 
gena en M. cinerea toch wel degelijk als twee verschillende 
soorten, of — wil men liever — rassen, moeten worden 
beschouwd. 

J. RitzEMA Bos. 
Amsterdam, September 1903. 


— 146 — 


Figuren en Platen. 


De in den tekst opgenomen figuren zijn van eene OEP ver- 
klaring voorzien Fig. 1 en 3 zijn ontleend aan Sorauer’s werk « Schutz 
der Obstbiumen gegen Krankheiten. — Fig. 2 is ontleend aan Norton’ S 
studie over « Sclerotinia fructigena (« Transactions of the Academy of 
Science of St-Louis »). Fig. 4,5, 6, 7,8, 9en 10 zijn vervaardigd naar tee- 
keningen, voorkomendein Woronin’s boven vermelde verhandeling.. 

De afzondertijke platen zijn vervaardigd naar photographién, geno- 
men door den Heer A. W. Drost alhier. 

Plaat I vertoont twee appelen, in rotting overgegaan ten gevolge van 
aantasting door Monilia fructogena, waarvan de gele conidiénhoopjes 
zich aan de opperviakte vertoonen, gerangschikt in concentrische rin- 
gen, die echter niet overal even duidelijk uitkomen. 
~ Plaat IT vertocnt resin van dezelfde partij, ee zij ¢ erin don win- 
-ter uitzien. tA? 4 bs 

Plaat II] is genomen naar een paar appeltwijgen, die in oe top 
zijn afgestorven door de werking van Monilia. De bladeren zijn aan 
den top der twijgen verschrompeld, en ook het boveneinde der twijgen 

zelf is afgestorven. Zoowel op de bladeren als op de doode twijgjes vs vindt 
men (p) eee die conidién vormen. 


‘l LYVIg 


“DAVIE 06 (NULMGIZADLINVIG °O ‘HOSALL], 


oor : ; 
: 
Ds 43 
¢ et 
Tie So 


“TT LVVId _— 


TIJDSCH. 0. PLANTENZIEKTEN. PLAAT III, 


— 147 — 


BELANGRIJKE PROBLEMEN DER PHYTOPATHOLOGIE. 
3 _ door J. Rirzema Bos, 


“In verreweg de meeste opstellen, welke tot dusver in 
de onderscheiden jaargangen van het « Tijdschrift over 
Plantenziekten » werden gepubliceerd, werd telkens overééne 
bepaalde soort van ziekte of beschadiging gehandeld, of wel 
over de ziekten, die eene bepaalde groep van parasieten bij 
verschillende gewassen teweeg brengt. 

Onder den titel « belangrijke problemen der phytopa- 
thologie » stel ik mij voor, achtereenvolgens een aantal 
opstellen, deels van mijne, deels van anderer hand, het licbt 
te doen zien, waarin meer algemeene vraagstukkefi van phy- 
topathologischen aard worden besproken : vraagstukken die 
van groote beteekenis zijn voor onze opvatting omtrent de 
ziektenleer der planten in ’t algemeen, en dus ook voor de 
bestrijding en voorkoming van de ziekten onzer kultuurge- 
wassen. 7 

Het eerste opstel, dat ik onder deze rubriek den lezers 
van het « Tijdschrift over Plantenziekten » aanbied, is van 
de hand van Prof. D' Paul Sorauer te Berlijn, een’ der vete- 
ranen op het gebied van de ziektenleer der planten, die - 
even als de stichter van de wetenschappelijke phytopatho- 
logie, Prof. D™ Julius Kihn te Halle, — voor hij zich op 
*t gebied van de ziekenleer der planten een’ grooten naam 
verwierf, een tijd lang in de praktijk der plantenteelt werk- 
zaam was. (Kuhn beoefende den praktischen landbouw, 
Sorauer den praktischen tuinbouw). Dit feit is zeker de 
reden, waarom. hij op vele kwesties in de phytopathologie 
een’ anderen, een’ eenigszins ruimeren en vyooral. meer 
praktischen blik heeft dan velen zijner collega’s, die voor 
*t meerendee} oorspronkelijk plantkundigen zijn, en daardoor 


— 148 — 


a 


misschien vaak, eenigszins eenziidig, wat te veel gewicht 
hechten alleen aan: de ontwikkelingsgeschiedenis, de leef- 
wiize en de rechtstreeksche bestrijding der plantenparasieten, 
die als oorzaak van plantenziekten kunnen optreden. 

De verhandeling van Sorauer, welke hier volgt, is eene 
rede, door, dezen geleerde op 9 Juli 1902 gehouden in. de 
groote gehoorzaal der Universiteit te Berlijn .. Men vindt 
haar afgedrukt in den « 12” Jahresbericht des Sonderaus- 
schusses fiir Pflanzenschutz », uitgegeven in de « Arbeiten 
der deutschen Landwirtschaftsgesellschaft ». Het stuk.is 
onder mijn toezicht vertaald door den heer A, Schuttevaer, 
oud-leerling van de afdeeling Tuinbouwschool der Rijksland 
bouwschoolte Wageningen In het algemeen kan ik met de 
denkbeeldep van den Duitschen geleerde volkomen meegaan ; 
wat enkele bijzonderhedenaangaat,ben ikeen andere meening 
toegedaan. In een volgend opstel hoop. ik. eenige opmer-. 
kingen over dit opstel ten beste te geven; maar ik acht het. 
van groot belang, de lezers van. dit Tijdschrift met den, 
geheelen gedachtengang van den veteraan onder de phyto-. 
pathologen bekend te maken. 


.. 


Over de <eouhmeeibiliinill der obisinns voor sinesialili 4 
ziekten, 


door Prof, Dr Paul SoRAUER:, 


Dat de behandeling der vraag omtrent de v d6ehdaienes 
heid der planten voor parasitairé ziekten wederom op het’ 
tapijt wordt gebracht, is ten deele te danken aan de inden’ 
laatsten tijd geopperde meening, dat een parasiet in eenen tot 
nu toe onbekend gebleven kiemvorm in de voedsterplant zou’ 
kunnen aanwezig zijn. Deze embryonale ziektekiem  blijft 
in het voedingsorganisme z66 lang latent, tot dat bijzonder 
gunstige ontwikkelingsvoorwaarden: ‘voor den parasiet 


— 149 — 


intreden; dan ontwikkelt hij zich verder en doorloopt de 
bekendé ontwikkelingsvormen.)) 00 60 O95 008 & > nee 
yo) Dit standpunt neemt Eriksson met zijne: Mycoplasma- 
theorie in ten opzichte van de graanroest. | Het optreden van 
roestziekte in'graan, dat opgegroeid is uit zorgvuldig onder- 
zocht en roestvrij bevonden zaad, "t welk daarbij geteeld 
is op plaatsen, waar infectie van buiten af absoluut: onmo- 
geli)kk was, verklaart) Eriksson 266 dat de roestazwammen, 
reeds" in © eenen plasmatischen. embryonaaltoestand* ‘in de 
zaadkorrelaanwezig zijnenhierin van uit de moederplant zijn 
overgegaan, zoodat de korrel de ziektekiem van de moeder- 
plant-zou' hebben geérfd. In zijne nieuwste’ verhandeling, 
die dit jaar werd uitgegeven, geeft hij afbeeldingen van der- 
gelijke*embryonaaltoestanden (Mycoplasma’, en ‘hij is de 
overtuiging toegedaan, dat deze bij gunstige weers- en kul+ 
tuursomstandigheden in het ‘duidelijk zichtbare° mycelium 
overgaan, om‘later in Uredovorm voor den dag te: komen. 
De ‘afgebeelde vormen zijn van zulke plaatsen uit de omge- 
ving der Uredohoopjes afkomstig, in welke een werkelijk 
mycelium niet meer te herkennen was. 8) 00 68650 9) om 
o> Klebahn, die de proeven van’ Eriksson herhaald:heeft, — 
vond eveneens de bedoelde Mycoplasmalichaampjes, maar 
houdt ze’ voor haustorién (zuigorganen), dus voorvbepaalde 
organen der roetszwammen, en zij-zouden derhalve als een 
— vorm: van sees beschouwd mogen 
worden: rob: vam ii nenepge . rabedgib 

a0b Het is nog niet smog ‘om, Waar! nog: 200" weinig 
vast staat, een bepaald standpunt ten opzichte van/deze vraag 
in tenemen. De mogelijkheid van eene dergelijke overbren- 
ging ‘van parasitaire kiemen van de eene generatieop de 
andere, is niet te ontkennen, en dat het zoo was, zow nog niet 
eens 200 heel vreemd zijn. | Want we moetenons de immers 
geregeld *voorkomende’ overerving van‘ konstitutioneele 


11 


— to 


gebreken toch ook aan bepaalde stofgroepen gebonden den- 
ken, die zdédlang onzichtbaar door de erfelijkswet in het 
individu vastgelegd blijven, tot er andere chemische en phy- 
sische invioeden optreden, die aan het organisme den ‘stoot 
tot eenen nieuwen ontwikkelingsvorm geven. Er zouden 
ook wel stofgroepen van een vreemd organisme tegelijk met 
die. van het voedingsorganisme in onzichtbaren vorm by de 
voortplanting kunnen worden overgeérfd. Hite: 

De overerving van konstitutioneele teats is eigenlijk 
ook slechts te beschouwen als eene zich onder onze oogen 
afspelende variéteitenvorming, maar als eene variéteiten- 
vorming, bij welke variéteiten ontstaan, die men als zie- 
kelijk moet aanduiden, daar ze bet bestaan van het individu 
bedreigen of wel het individu te vroeg zijnen oe te 
gemoet voeren. 

Bij de geringe mate onzer hedtika in dit aipeeneny moeten 
we voorloopig maar nadere besprekingen van de wijze van 
voortplanting eener ziekteoorzaak van generatie tot gene- 
ratie achterwege laten. Wij zullen ons onledig» houden 
met de behandeling van:de vraag: of het bij de voortplanting 
van parasitaire ziekten en hunne epidemische verbreiding 
reeds voldoende is, dat de parasiet tot eene ongewoon krach- 
tige ontwikkeling en eene bijzonder rijke vermenigvuldiging 
komt als gevolg van buitengewoon gunstige uiterlijke groei- 
factoren, of wel dat de ten gevolge van uitwendige omstan- 
digheden opgetreden vermenigvuldiging der _ parasitaire 
organismen alléén niet toereikend is.om de ziekte te doen 
ontstaan, wijl daartoe ook nog noodig. zijn eene zekere 
voorbeschiktherd (praedispositze) van het voedingsorganisme 
of althans bijomstandigheden, die van invloed zijn op ontwik- 
keling en de vormingswijze der voedsterplant. 

. In ’t eerste geval zou de tegenwoordig.’t meest gebrui- 
kelijke wijze van bestrijding de meest aangewezene zijn, 


n. 1. deze: dat men alles doet om te voorkomen dat het 
voedingsorganisme met. den parasiet in contact komt, en dat 
men waar reeds besmetting plaatselijk aanwezig is, deze 
door middel van parasietendoodende middelen bestrijdt. 

. Maar met zoodanige plaatselijke bestrijding kunnen 
zich niet vereenigen zij die het bestaan van zekere omstan- 
digheden erkennen, waarop de plant bijzonder voor besmet- 
ting ontvankelijk is, en die er verder van overtuigd zijn, dat 
men den parasiet wel vandie planten weg kanhouden, welke 
in ’t laboratorium en elders in strenge isoleering worden 
opgekweekt, maar dat dit in groote ruimten niet mogelijk is. 
Zij zullen hun onderzoek meer in die richting moeten leiden, 
dat zij nagaan hoe het optreden der parasitaire ziekten van 
den bouw der voedsterplant afhangt; zij zullen trachten nader 
vast te stellen, welke geaardheid der plant het is, die het 
mogelijk maakt dat de parasiet zich gemakkelijk op de plant 
kan vestigen en er zich op kan uitbreiden; en zij zullen 
trachten, door het aanbrengen van andere groeivoorwaarden 
te maken, dat de plant, ’t zij door het verkrijgen van een’ 
eenigszins anderen bouw. ’t zij door het verkrijgen van eene 
andere scheikundige samenstelling, minder vatbaar worde, 
om het slachtoffer te worden van de vermeerdering van-den 
parasiet. i Wy bee 

‘Men ziet gemakkelijk in, van hoeveel gewicht een der- 
gelijk meeningsverschil aangaande het ontstaan van de para- 
sitaire ziekte is voor de ontwikkeling van land- en bosch- 
bouw. | 
-» Wanneer de tweede beschouwing de juiste is, nl. 
dat de toestand van het voedingsorganisme den grootsten 
invloed heeft op het al- of niet optreden: van) parasitaire 
ziekten, dan is de tegenwoordig heerschende bestrijdings- 
methode zeer onvolkomen, want zij houdt zich vooral bezig 
met het plaatselijk optreden van ziekten en beperkt hare 


— 1b — 


bestrijdingsmaatregelen tot een bespuiten en bepoederen ‘met 
zwamdoodende middelen. Het resultaat zou echter veel 
zekerder zijn, wanneer we meer gebruik maakten van voor- 
behoedmiddelen; want: bij de betrekkeliyk :zwak' werkende 
en niet altijd afdoende middelen, die ‘ons ‘ten dienste staan, 
om een ziek geworden orgaan: weer ‘gezond: te ‘maken; 
zouden we hierin hoofdzakelijk ons heil moeten” zoeken; 
dat we deze planten geene gelegenheid gaven, ‘om’ 'ziek te 
worden; dat wij beproefden ze in zoo ’n toestand te bréngen; 
dat ze’aan de ziekte weerstand konden ‘bieden’ door hare 
krachtige constitutie. : Onder dergelijke omstandigheden zou 
het mogelijk zijn, ten minste‘in‘vele gevallen, van éene lokale 
parasietenbestrijding ‘geheel af te zien. Want wanneer éen 
‘voedingsorganisme ‘door zijnen bouw den parasieten voor 
hunne ontwikkeling geen’ goeden voedingsbodem aanbiedt, 
zal zelfs een aanval van groote massa’s parasieten onscha- 
delijk zijn :voor het voedingsorganisme, of ‘ten’ minste geen 
overheerschenden invloed daarop uitoefenen 9) 80) 
> ‘hls vertegenwoordiger van de meening, dat dedirekte 
bestrijidingsmethode der: parasieten alléén geen voldoende 
resultaten’ geeft, maar dat het hoofddoel van ons streven 
moet: zijn eene -indirekte bestrijding, die bestaat in ’t doen 
verdwijnen van die eigenschappen, welke de plant geschikt 
maken, 0m door ziekten aangetast te worden, dien ik bewij- 
zen aan te voeren, die aantoonen dat het optreden der para- 
sitaire ziekten afhankelijk is» van de geaardheid van het 
voedingsorganisme. over Lien 
Hierbij wil ik er evenwel dadelijk den nadruk opleggen 
dat de voorbeschiktheid van het voedingsorganisme om door 
parasieten te worden aangetast, juist niet behoeft te berusten 
op eene reeds aanwezig zijnde storing in de levensfunctie’s; 
dus in eene‘afwijking in de voor het leven doelmatige verrich- 
tingen (abnormale voorbeschihktheid), maar veelal bij vol- 


— 153 — 


komen:normalén bouw en géeaardheid der planten voorkomt;, 
zoo bijv. zijn planten of plantendeelen in bepaalde ontwikke- 
lingstoestanden hijzonder vatbaar om te worden — 
(normalé.-coorbeschihktheid): « 
2 »onOtnn aan te:toonen’ dat... het» parasitisch sam van 
zwammen afhankelijk kan zijn van den toestand van de weef- 


. sels eener plant, herinner ik aan de zoogenaamde « wondpa-. 
rdsieten ».: Bijzonder geschikt zijn voor dat doeél-de bastver- 


wondingen, die daardoor ontstaan, dat «men ten tijde van» 
eenen, sterken: cambiumgroei (tijd) van oculeeren) de bast in) 
groote'stukken van ’t hout opheft. Het gelukt bij wonden, 
die» ontstaan’ zijn, doordat de bast:soms ter lengte van: 
1/2atleter van-den geheelen stamomvang is afgehaald, eene~ 
nieuwe -vvorming» van bast. te doen ontstaan, waardoor: het 
verder groéien van den stam verkregen wordt. | Evenzoo. 
kan ‘men, wanneer men’ een stuk: bast’ van: den boom aflicht, » 
maar dit met het bovenste eind aan den stam bevestigd laat, 
oprdeze lap bast een nieuw houtlichaam tot ontwikkKeling 
brengen (zie Sorauer, « Handbuch der shclanaeagieastieis > 
2*.druk,. deél I, blz, 556). - . 

no Reeds 24uren na de verwonding kan men heonndeelen. 
of.er eeneniewwe vorming van bast optreden zal, daar de op. 
hetisblootliggende  houtlichaam achtergebleven  spintlaag 
ing haresbuitenste cellaag inéén zinkt’ en als beschutting 


voor het;ddaronder liggénde spinthout dient, waarin nieuwe 


celvermeerdering intreedt. Voert men deze bewerking op 
onydorzichtige wijze uit, door by. de versche’ wondvlakte.. 
stevig met de/hand aan te raken, dan ontstaan op. die betaste 
plaatsen geene nieuwvormingen yan weefsels, maar, binnen . 
enkele dagen hoopen van-zwartzwammen, die eene ontbin-. 
ding van het. houtlichaam bevorderen...'Op dezelfde stam-. . 
oppervlakte; onder dezelfde weersomstandigheden, vinden we 
dan eilandjes van gezonde en gezond blijvende nieuwvor-. 


— 154 — 


mingen, midden tusschen weefsels, die met zwammassa’s 
overtrokken zijn, welke hen doen sterven. 

De beste praeparaten verkreeg ik bij blaseiianetiians 
Opeenen kerseboom werd nog eene andere proef gedaan 
met betrekking tot de gomziekte. Het nieuwste onderzoek 
van Aderhold (« Ueber Clasterosporium carpophilum {Lév.| 
Aderh , und Beziehungen desselben zum Gummifilusse des: 
Steinobstes » in : « Arbeiten a./d. Biolog. Abt. am Kaiser], 
Gesundheidsamte, » Band II, Heft 5: 4902) constateert 
door talrijke entingsproeven het feit, dat door eene zwam, 
die in kunstmatige tot op het cambium reikende wonden in 
reinkulturen geént is, een overgang van de weefsels in gom- 
substantie (gummificatie) kan worden verkregen. Deze’ 
zwam (cesterosporium carpophilum Lév.) is volgens Ader- 
hold identiek met de Coryneum Beyerinckii, die door Beye- 
rinck als oorzaak van de gomziekte der si sinh sletianabsdandsanas 
wordt beschouwd. 

Het zou nu, ondanks deze waarnemingen en proeven, 
zeer onjuist zijn, het gommen als eene parasitaire ziekte te 
beschouwen; want men vindt zeer dikwijls plekken, waar 
gomvorming optreedt, zonder dat de zwam te vinden is; en 
ook zwamhoopjes, vooral op bladeren, zonder gomming. 
Ook Aderhold noemt het gedrag der zwam nog zeer raad- 
selachtig, en is geneigd aan te nemen, dat door haar een — 
ferment wordt afgescheiden, ’t welk zich in hetcambium ver- 
breidt en eene abnormale werking dezer laag in ’t leven 
roept. Watde gomziekte betreft, kan men de zwam hoog- 
stens als éene der véle oorzaken beschouwen, die het ver- 
mogen bezitten, het normale overgroeien (« overwallen ») | 
eener wonde te verhinderen. Hoe verschillend deze oor- 
zaken kunnen zijn, toont de volgende proef aan. Ik koos 
twee naast elkander staande twijgen, die even oud waren — 
aan eenen gezonden kersebooom uit, en maakte bij beiden de 


<4 we ae pie eae 


— 155 — 


schors door middel van eene T-snede, zooals die bij het ocu- 
leeren gebruikt wordt, los. In de wonde van elken twijg 
werd een zoo fijn mogelijk uitgetrokken glasbuisje gezet, 
dat met eene flesch in verbinding stond, die ongeveer 
100 gram vloeistof bevatte. In de eene flescb bevond zich 
water, waarin een stuk twijg, dat vrij van gom was, maar 
waarop kersenkanker zat, meerdere dagen gelegen had; het 
andere fleschje bevatte eene 5°/,, oxaalzuuroplossing. Twee 
dagen na ’t inbrengen der buisjes in de wonde, begon aan het. 
onder de inwerking van oxaalzuur staande takje een dicht 
beneden de wonde staand twijgje te verwelken; en twee 
dagen later volgde een uittreden van gom uit de verwonde 
plaats. Ongeveer 3 weken later ontstond eene uittreding 
van gom 15 cm. boven de entingsplaats. De twijg met het 
andere glasbuisje bleef zonder gomvorming. ene latere 
herhaling van de proef, waarbij een maand lang (April) de 
oxaalzuuroplossing gedurig vernieuwd werd, had eene rijke 
uittreding van gom uit den hoofdstam ten gevolge. 
Dergelijke invloeden als bij gomming neem ik aan bij 
het ontstaan van kanker als gevolg van vorst, waarbij de— 
primaire door vorst ontstane verwonding door verschillende 
omstandigheden als, b. v. parasieten, langen tijd wordt open — 
gehouden, waardoor aan den boom de tijd wordt gelaten 
om de voor kanker karakteristieke, concentrisch geringde 
wondranden van woekerweefsel te vormen. 
Hadden wij bij de bovengenoemde ecobites van 
zwammen te doen met dezulke, welke om een plantendeel 
aan te tasten, eene wonduvlakte noodig hebben, het is even 
gemakkelijk, bij absolute parasieten aan te toonen, dat de 
voedsterplant op de intensiteit der ziekteverschijnselen van 
gcrooten invloed is, natuurlijk wanneer de uitwendige invloe- — 


_ den overigens de zelfden zijn. Dit blijkt wel het allerbest: 


uit het feit, dat bij eene zelfde kultuurwijze en bij dezelfde « 


— 156 — 


weersomstandigheden van vele: naast elkaar verbouwde 
variéteiten eener. plantensoort enkele veel sterker  ziek . 
worden, dan andere. | Wanneer alleen van de hoeveelheid 
van het zwammateriaal afhing, hoe sterk de besmetting zou 
zijn, dan moesten op één en hetzelfde veld: alle dicht 
naast elkander staande variéteiten in dezelfde mantel ziek- 
worden. 4) ! ) Lorna 
Wat. de soorten. van. i a ae chetaes héeubils 
tae ik slechts aan de laatste vergelijkende proeven van 
Tubeuf (Zie «Weitere Beitrage zur Kenntnis der Brand-. 
krankheiten, des. Getreides und ihrer Bekampnung» in: 
« Arbeiten a: ds Biol. Abt. am Kaiserl..Gesundheidsamte» 
B' 11, Heft 3,,1902), waaruit,men zien kan, hoe bij proeven,; 
int) vorige jaar genomen; de, Amerikaansche Ohiotarwe 
procentsgewijs de geringste en Strubes Grannenweizen de. 
grootste hoeveelheid stuifbrand vertoonde. . Afgezienvanden. 
invloed. van het karakter der soort, waarvan. hier:sprake. 
was, worden ook bij dezelfde hoeveelheid van: infectiema- 
teriaal. verschil in} intensiteit van « brand » door de 
kultuurwijze in leven geroepen. Zoo vermeldt; Frank o. | 
a. voorbeelden van koren, dat vroeg gezaaid, zeer erg door. 
brand werd aangetast, terwijl laat gezaaid graan vandezelfde . 
soort, een’ geheel brandvrijen oogst opleverde: . De, verkla- 
ring hiervan is te vinden in het proefondervindelijk bewezen 
feit, dat de brandsporen bij 10° C. flink kiemen en -zeer: 
gemakkelijk besmetting te voorschijn roepen, terwijl dit reeds 
bij 15°C. in veel mindere mate het geval is... Wanneer: wij. 
van de ervaringen, die de praktijk ons op dit gebied aan'de — 
hand doet, nota. nemen, welke ervaringen, ofschoon zij nog . 
door experimenteele proevennog nader moeten worden beves- — 
tigd, toch onze aandacht waard zijn, omdat ze zoo telken jare ~ 
van verschillende kanten en geheel onafhankelijk van elkaar 
worden verkregen; dan lezen, wij in den laatstverschenen : 


— £2: = 


« Jahresbericht des Sonderausschusses. fiir -Pflanzenschutz » 
het volgende: «Soorten,, die in eene streek inheemsch 
geworden, zijn, bleven brandyrij, terwijl, eene, nieuw, inge-. 
voerde .soort (Bordeaux. Tarwe) van steenbrand te, lijden 
had.. ,Op., verschillende. plaatsen werd opgemerkt,. dat, op 
akkers , met; eenen kiezelachtigen ondergrond, meer. steen-. 
brand. ;te. vinden...was, dan op  plaatsen, waar. zich,een. 
vruchtbare grond inde diepte juitstrekte., Wat,den gerst-) 
brand hetreft, vermelden eenige landbouwers uit den,Elsasz,_ 
dat de 4-rijige. gerst meer te lijden had dan de twee-rijige. —. 
_» Aangaande de Roestziekten van het graankennen we eene. 
waarneming yan Eriksson, die aantoont hoe. bij een zelfden 
rijkdom aan roestzwammen de sterkte van infectie verandert, 
al. naar, de _plaatsen, : waar de roestzwam; hare rustperiode 
heeft gehad, 6f in schuren 6f op het.yveld... Het is.gebleken, 
dat de roestsporen beter kiemen, ‘naarmate ze. meer aan: 
winterkoude ,en ,vocht, zijn. blootgesteld geweest,._ ‘De 
nieuwste | onder zoekingen, leiden; verder. tot slotsom a 2}, 56ne, 
enkele , gtaanroestsoort zich in verschillende biologische. yor 
men, heeft gesplitst, welke slechts enkele zeer bepaalde 
graansoorten kunnen infecteeren.. .. 
. Met..betrekking tot kultuursomstandigheden,, die telken 
jare op. vorm en stoffelijke samenstelling der voedsterplant. 
inwerken, zoo heeft men in de, praktijk waargenomen, dat 
rijke stikstofbemesting, vooral met Chilisalpeter, de vatbaar- 
heid.. der, planten voor roest. vermeerdert, terwijl deze door 
superphosphaat vermindert; op andere plaatsen is bij vroeg 
zaaien meer roestschade waargenomen dan bij eene late 
zaaiing.' Vochte, laag gelegen erosion: vertoonen meer 
roesiziekte dan hoogere. | . 
_ | Interessant zijn de vé6r korten tijd: seuthliaiiiade waar- 
nemingen van Cinmbai, die honderden oude en nieuwe 
soorten kweekt, om goede rassen te verkrijgen en daardoor — 


— 158 — 


een vergelijkingsmateriaal van eenen meer dan gewonen 
omvang tot zijne beschikking heeft. Deze kweeker ver- 
deelt de tarwesoorten in 2 groepen n. 1. in ééne groep, 
die in een zeeklimaat thuis behoort en eene groep voor 
’t steppenklimaat. De laatstgenoemde soorten, waartoe de 
zandtarwe en Chicagotarwe behooren, hebben klein blad, 
en zijn bijna onbeschadigd den winter doorgekomen; terwijl 
de tarwesoorten van °t zeeklimaat met grootere, breede 
bladeren, zooals de Probsteier en Zeeuwsche tarwe, door de 
winterkoude zwaar beschadigd waren. Bewijst nu deze 
ondervinding ook al niets voor de vatbaarheid der lang- 
zamerhand door de kultuur ontstane rassen tegenover de 
roestzwammen, zoo is ze toch hiervoor een bewijs dat de 
weersomstandigheden, even als de parasieten, in de werking, 
die ze op de voedsterplanten uitoefenen, afhankelijk zijn van 
de individueele geaardheid der plant. | 
Maar ook in ’t bijzonder met betrekking tot de roest heeft 
deze kweeker interessante dingen aan *t licht gebracht. Hij 
kweekte een aantal Amerikaansche soorten naast de in- 
heemschen, en zag hoe deeersten door roest werden aangetast 
in zoo sterke mate, als hij het bij de inheemsche soorten nog 
niet had waargenomen. Wat de oorzaak is van ‘t geringe 
weerstandsvermogen dezer soorten, weten we nog niet; doch © 
de verhandelingen van de III* Internationale Roestconferentie 
te Adelaide geven ons dienaangaande eene vingerwij- 
zing. Men kwam tot de conclusie, dat de dikke cuticula 
der bladeren het ’t. meest in ’t oogvallende anatomische 
kenmerk is, van de in sterke mate weerstandbiedende © 
variéteiten. Bij kweekproeven met tarwe uit verschillende — 
streken in het proefstation te Campinas, verkreeg men, 
volgens mededeelingen van d’Utra (« Microparasitas do 
trigo » in « Bol. Inst. Agr. S. Paulo » 1899) het resultaat dat 
drie soorten eene sterke roestziekte kregen (volgens Noack — 


— 159 — 


door Puccinia triticina Er). Slechts eene enkele soort, die 
tusschen de andere soorten stond, bleef bijna geheel roestvrij 
n.l. «de Fransche baardlooze tarwe »; deze heeft zeer 
stevige, met eenedikke waslaagoverdekte halmenen bladeren, 
en rijpt het langzaamst. 

‘Bij de sparrennaaldroest (Chrisomyxa Albietis) geeft 
Hartig eene verklaring van de dikwijls waargenomen 
schommelingen in de intensiteit de ziekte binnen eenige op 
elkaar volgende jaren. | Hij wees er op, dat de besmettings- 
vatbaarbeid der sparren afhankelijk is van den graad van 
ontwikkeling, dien de knoppen bezitten juist in den tijd als 
de sporidién der zwam zich verspreiden. Men ziet n. 1. in 
ieder sparrenbestand boomen, die reeds hunne jonge 
scheuten ontwikkeld hebben, naast zulke, bij welke eerst 
midden Mei de knoppen beginnen te zwellen. Wanneer nu 
de zwam reeds begin Mei hare sporen verbreidt, zullen 
slechts die exemplaren van sparren aangetast worden, welke 
door plaatselijke omstandigheden of wel door dat ze de 
individueele eigenschap hebben, minder warinte voor hunne 
ontwikkeling te behoeven, reeds jong lot gekregen hebben, 
terwijl laat ontwikkelende boomen immuun blijven. 

Bij de draairoest van de grove den (Caeoma piniior- 
quum) bevond Hartig, dat in natte jaren, wanneer het 
weefsel waterrijk is, de nieuwe denneloten door de zwam 
meest gedood worden; terwijl in droge jaren het mycelium ~ 
in het binnenste van het lot slechts zwak tot ontwikkeling 
komt en de loten dus meestal geheel gezond blijven. 

Interessant zijn de waarnemingen van P. Hennings over: 
de Cronartiumroest der Ribes soorten. Hij vond in den 
nieuwen botanischen Tuin te Dahlem bij Berlijn in het Jaatst 
van Juni Cronarlium ribicicola Dietr. slechts op enkele — 
stammetjes der zwarte aalbes, in Augustus daarentegen 
epidemisch op de meest verschillende Ribessoorten. On-— 


— 160 — 


dertusschen was -deze jaanval der ziekte al van den“ bouw 
der bladeren der verschillende Ribessoorten .z66' verschil-' 
lend: wat betreft,den vormem grdotterder bladvlékken, wat 
betreft de grootte der. sporenhoopjes:en-de ontwikkeling der: 
teleutosporenzuiltjes, dat iemand, die» met:aard ‘en | yoort-: 
planting dezer zwam onbekend was, | meenen zou, verschil- 
lende zwamsoorten vd6dr zich te hebben. . Het weelderigst 
groeide deze roestawam op Ribes nigrum, R. bracteatum 
en Rk. rubrum, waarbij ten slotte de geheele onderkant der: 
bladeren met in elkaar loopende sporenhoopjes | bedekt. was. 
en de teleutosporenzuiltjes dikwijls. tot 1,5 m.m. Jang: 
waren. De bladsubstantie- der genoemde-bessoorten. is’, 
week en, sterk ontwikkeld, terwijl bij R. americanwim: het 
blad dun is en de zwam daarop slechts in meestal verstrooid. 
staande, dikwijls zeer Kleine, ronde hoopjes optrad, terwijl. 
de. teleutosporenzuiltjes slechts 0,5-1,0, m.m. lang. waren.) 
Zoo bleek dus dat hier de aantasting der bladeren bij de - 
ongeyeer 25 soorten en variéteiten zich naar ites dikte nb 
zachtheid der bladeren regelde. ext soubivrabri 
Ook elders. heeft. de zelfde sieht ‘siete dat. i 
quiwikining niet alleen van de zwam zelve, maar ook die— 
van de door. haar veroorzaakte bladviekken, alleen van de 
chemischeen physische geaardheid van het substraatafhangt. | 
_ Geheel. daarmede overeenstemmend luidt een bericht. 
van, den-« Sonderausschuss fiir Pflanzenschutz », volgens het 
welk in dezelfde planting R. nigrum en R. aureum sterk 
door Cronartiumroest waren bezocht, terwijl daarentegen 
R: rubrum (onze aalbes), wat de witte varieteit betreft, 
weinig en wat de roodeaangaat, in ‘t geheel niet door de | 
zwam bleken te worden aangetast. ‘Den invloed van het. 
enten nam KAlebahn waar bij roest der Kruis- en aalbessen; 
hij vond dat veredelde planten gemakkelijker door de zwam — 
worden aangetast-dan wortelechte, 006) 6) G0 bo shite | 


— 161 — 


_. Dat de roestziekte in hare intensiteit afhankelijk kan zijn 
van den zaaitijd, werd bij erwten meermalen vastgesteld ; 
men bevond, dat de laat gezaaiden van roest en meeldauw 
veel meer te lijden hadden gehad, dan die erwten, welke in 
‘t vroege voorjaar gezaaid waren. Het is waarschijnlijk, 
dat’ deze omstandigheid samenhangt met het gewoonlijk 
late optreden der zwam. Bij het vroege zaaien der erwten 
vinden de zwamsporen dus uitgegroeide planten met harde 
bladeren; terwijl die planten, welke van een later zaaisel 
afkomstig zijn, nog vele jonge bladeren met zachte scheuten 
bezitten, welke een gemakkelijker seBieagi ore ie 28 der kiem- 
— mogelijk maken. | ; te ak 

-Om uit andere familién der absolute parasieten eenige 
voorbeelden van verschillende ziekten ten gevolge van den 
aard der voedsterplant aan te halen, zij men er aan herinnerd, 
dat de ziekte van het loof der aardappelplant, welke veroor- 
zaakt wordt door Phytophthora infestans (dus onze géwone 
aardappelziekte) op den zelfden akker de verschillende 
soorten op den zelfden tijd in» geheel verschillende mate 
aantast. In ’t algemeen hebben, volgens vroegere onder- 
zoekingen van den schrijver (Soratier), de witte, gladschil! 
lige, vroege soorten met een dunne kurkhuid, met geringer 
zetmeelgehalte en grooteren rijkdom aan eiwitkristallen meer 
van de ziekte te verduren dan de late, ruwschillige; ‘meestal 
roode soorten. Eveneens bleek dat eene versche -bemesting 
het rijpen der planten vertraagt, en daardoor het ‘tijdperk, 
waarin jonge, sappige scheuten voorhanden zijn, inde hand 
werkt, waardoor de intensiteit der ziekte grooter wordt. 
Tevens kwam ondergeteekende tot de conclusie, en deze 
conclusie werd door nieuwe: waarnemingen in de praktijk 
bevestigd, dat het weerstandsvermogen der afzonderlijke 
‘soorten zich al naar de wijze van kultuur verandert: 
Soorten als Magnum Bonum, die als zeer weerstandbiedend 


— 162 — 


aan de ziekte worden beschouwd, zijn dit slechts zoolang, 
als zij in een’ voor hen passenden lichten bodem verbouwd 
worden; kweekt men ze in zwaren bodem, dan en ze 
zeer vatbaar voor ziekte. ih aiasend 4 

- Men kent ook de mededeeling van Prillieux: ne de 
valsche meeldauw van den wijnstok (Peronospora viticola) 
bij intrede. van droog weer ophoudt zich uit te breiden. 
Deze onderzoeker bevond, dat terwijl de zwam zich in het 
voorjaar sterk vertoond had, de uitbreiding der ziekte 
plotseling. ophield, toen droogte was ingetreden. | Dit 
hangt niet. slechts daarmede samen, dat bij gebrek aan 
vochtigheid geen zwamsporen meer naar buiten treden, en 
dat ook het protoplasma in het zodsporangium zich zelfs in 
’t geheel niet meer in zodsporen verdeelt; maar <dk daarmee 
dat bij warmte en droogte het hout van den wijnstok snel rijp 
wordt; want alleen wanneer dit nog zacht en niet verhout 
is, wordt het door den parasiet aangetast.. Ook -wordt mee- 
gedeeld, dat de door de werking van de zwam optredende 
zoo genoemde leerdruiven (« Lederbeeren ») slechts in laag 
gelegen streken voorkomen, terwijl hooge — verschoond 
blijven. 

De valsche meeldauw der slaplanten (« le mennier » der 
Franschen), die volgens Cornu zoo gevaarlijk voor de 
Parijsche marktkweekers begon te worden, dat deze eenen 
prijs van 10.000 frances voor een afdoend bestrijdingsmiddel 
uitloofden, grijpt slechts de jonge, in bakken gekweekte, 
zachtbladerige planten aan.  Harde tuinsoorten, buiten 
gekweekt, hebben van deze ziekte niet te vreezen. — 

.. Bij Peronospora Schieideniana heeft men bemerkt, dat 
de jonge, uit zaad gekweekte uienplanten veel sterker 
worden eangotedt dan de plantjes, die zich uit pootuien 
ontwikkelden. » ; i 

Kene der meest pexenetiis zwammen uit a familie der 


Oe 


— 163 — 


Hymenomyceten is de honigpaddestoel(A garicus[ Armilaria| 
melieus). Hartig meldt hiervan, dat b.v. eikenhakhout, 
waarvan hij wortels had afgesneden, slechts dan aangetast 
werd, wanneer nog geene nieuwe uitspruikels gevormd 
waren. Greep de besmetting door eene wortelwonde 
slechts aan den eenen kant plaats, dan hield de verdere 
verbreiding van den parasiet spoedig op, wanneer hij. een 
deel van het weefsel van den stam bereikte, dat onder den 
invloed van eenen zich intusschen gevormd hebbenden 
uitlooper stond. | Deze waarneming is zeer belangrijk en 
kan voor andere boomparasieten door den schrijver bevestigd 
worden. Dergelijke resultaten kregen Cieslar en Wagner 
bij hunne entingsproeven met den honigpaddestoel. Van 
eenen anderen wortelprasiet, Dematophora necatria, die als 
ernstige beschadiger van den wijnstok beschreven is, vinden 
we talrijke waarnemingen over het feit, dat het optreden 
dezer wortelschimmel gebonden is aan lage plaatsen en 
plekken met natten ondergrond, waar de wortels aan te veel 
water lijden.. Hier is dus ook weer het aanwezig zijn van 
eene toestand van zwakte hij de voedsterplant de voorwaar- 
de, waarvan afhangt of de parasiet in staat zal zijn, met 
goed gevole deze voedsterplant aan te tasten. Als dergelijke 
factoren van verzwakking van het plantenlichaam treden 
op vooral overvloed van water (waaruit zuurstof gebrek 
volgt), ’t verliezen der naalden en rookbeschadigingen. 
Evenzoo gedragen zich, volgens de nieuwste onderzoe- 
kingen, de bekende Nectria soorten: N. cinnabarina en 
N. ditissima, die men op grond van besmettingsproeven voor 
absolute parasieten houdt, en wel de laatstgenoemde soort 
als van de oorzaak der appelkanker.. Als men deze proeven 
nadoet, kan men wél eene uitbreiding der zwam van de 
wonde uit constateeren; maar nooit kan men constateeren 
dat de aantasting van een niet gewond, gezond weefsel, dat 


= 14 = 


onder normale groeiomstandigheden ” verkeert. Ook wordt 
N° dilissima lang niet’ op alle kankerplekken’ aangetroffen; 
met name niet bij alle gesloten kankerknobbels; en aan den 
anderen kant is dezwam dikwijls op ~-wondplekken te vinden, 
welke geen “‘karakteristieke kankerwoekéringen’ vertoonen: 
Maar zelfgs wanneer men wilde aannemen, dat. ‘de boom- 
kanker een parasitair verschijnsél ‘was, zoo zou mén toch de 
bestrijding van uit het gezichtspunt der voorbeschiktheid 
moeten regelen ; want het is een vaststaand feit dat men deze 
ziekte als epidemische ziekte slechts bij bepaalde soorten ziet 
optreden, en aan déze Soorten kan men a a 
door vorst opmerken. td Serie 73a 
‘Gaan we nu over tot de echte- pred atuseeaiteils 
waarvan het -buiten twijfel is, dat ze streng ‘parasitair 
optreden, dan moge reeds dadelijk eene proef vermeld 
worden, die schrijver voor tal van jaren deed. Van eene 
partij appelboompjes in potten werd een gedeelté gedurende’ 
den zomerin eene kas opgekweekt, terwijl een ander gedeelte 
achter de kas in halfschaduw stond. De scheuten’ van dé 
kasplanten werdén bij de groote hitte zeer zwak, en op hen’ 
ontwikkelden zich Sphaerotheca Mali Burr mét vele peri- 
thecién, tot ten slotte de ‘scheuten’ stierven. “De  ‘buiten 
staande boompjes, die even als de anderen den meeldauw 
van ’t vorige jaar mee hadden gebracht, vertoonden wel is 
waar op de eerstgegroeide ‘bladeren ook de zwam, maar niet 
anders ‘dan ‘in’ conidiénvorm, ‘en’ de later’ ontwikkelde 
bladeren bleven geheel” gezond.’ “Over de ‘bijzonder  sterke- 
verbreiding van den’ meeldauw in ae* eroten’ By late ‘uit- 
zaating is reeds vroeger gesproken. — a 
“Van den in den herfst sterk optredenden meeldauw der 
Lupinen merkte men op dat bij verscheiden naast elkaar 
gekweekte lupinenvariéteiten “enkele’ eer ziek werden, 
terwijl andere weinig of in ’t geheel niet door Erysiphe 


ee oe ie 


-, 


Marti aangetast schenen. Zoo vermeldt b. vy. de « Jahres-. 
bericht. des Sonderausschusses fiir Pflanzenschutz » ‘een. 
geval, waarbij gele lupinen van meeldauw te lijden hadden, 
terwijl de daarnaast: staande blauwen vrij van zwammen. 
bleven. In een ander geval leed een veld met klayer, uit: 
Amerikaansch zaad geteeld, meer dan dat wat van inheemsch 
zaad afkemstig was. Bij inkarnaatklaver werd de witte 
variéteit in het bijzonder aangetast. ray 

In het zelfde bericht vinden we over den meeldauw van 
den wijnstok (Otdium Tiicheri Berk; Uncinula’ necator 
Burr) de mededeeling dat de beschadiging, door deze zwam. 
veroorzaakt op beschaduwde plaatsen, grooter is, dan op de 
aan de zon blootgestelde, en dat bemeste stukken meer van 
ziekte te lijden hadden dan onbemeste. Wat de soorten 
aangaat, hieromtrent merkte men in den Rheingau op, dat de. 
« Portugieser » sterker werd aangetast dan de « Riesling ». 

Interessante mededeelingen biedt ons het in ‘t vorige jaar 
verschenen werk van Saimon over den meeldauw der aard- 
beién’ (Sphaerolheca Humuli Burr) en over den meeldauw 
der kruisbessen(Sphaerothecamors-uvae Berk-et Curt). Bij 
het uitbreken der eerstgenoemde ziekte bemerkte de 
schrijver dikwijls, dat de vruchfen der variéteiten Laxton en. 
en British Queen spoedig door de zwam werden aangetast, 
terwijl Noble en Royal Sovereign verschoond bleven. De 
praktische tuinlui verzekerden, dat de meeldauw na 
plotselinge temperatuurswisseling optreedt. Daarom deed 
Salmon proeven met ’t uitzaaien der conidién van de zwam, 
en bevond; dat deze bij gewone temperatuur slechts eene 
geringe kieming en ontwikkeling toonde, terwijlde conidién, 
die 12 uren langer aan eene temperatuur van 0° waren 
blootgesteld geweest, eene veel grootere kiemkracht bleeken 
te hebben. Met de conidién van den meeldauw ging het 
dus precies als met de Uredosporen van de graanroest,- 

12 


~ 166 — 


volgens de waarnemingen van Eriksson. De kruisbessen- 
meeldauw, die in Amerika op wilde Ribessoorten en op de 
kultuurvormen zeer verbreid is, vormt volgens Salmon een 
ernstige hindernis voor de invoering van Europeesche kul- 
tuursoorten, daar deze bijzonder sterk worden aangetast en 
bijna zonder uitzondering aan de zwam ten offer vallen. — 
Met betrekking tot den zoogenaamden « Schwarzbrenner» van 
den wijnstok (Spaceloma ampelinum de By) vinden we 
vermeld dat de verschillende soorten verschillende vatbaar- 
heid vertoonen, met name zijn Trollinger en Muscateller 
gebleken, bijzonder vatbaar te zijn. 
Zeer in ’t oog springende vyoorbeelden van de verschil- 
lende verhouding der onderscheiden ooftsoorten tegenover 
parasieten levert ons de bekende schurftzwam der pit- 
vruchten (Fusicladium), die volgens Aderhold zich op blade- 
ren vestigt alleen zoolang deze nog in den jeugdtoestand 
verkeeren. Komen er nu bijzondere weersomstandigheden, 
die de ontwikkeling der bladeren verlangzamen, dan wordt 
de tijd van infectie buitengewoon sterk verlengd. Als. een 
factor, die de uitbreiding van het Fusicladiumzeerbegunstigt, 
moet ik de lichte voorjaarsvorsten vermelden, die van buiten 
het blad niet waarneembaar veranderen, maar de vaatbundels 
beschadigen, zooals ik door proeven met koudmakende 
mengsels kon aantoonen. Ook talrijke onderzoekingen 
van aan schurftliidende bladeren uit de verschillendste 
streken hebben aangetoond, dat bijna altijd de vaatbundels 
in den bladsteel of in de hoofdnerf bruin waren. Een 
andere factor, die de woekering van de schurftzwam zeer 
begunstigt, ja misschien de meest belangrijke factor, ligt; 
volgens Aderhold in het rijke watergehalte der organen. 
Deze merkte: op, «dat ruimschoots, ik zou zelfs zeggen : 
overmatig gieten voor het welslagen der infectie noodzakelijk 
is. Over *t geheel schijnt het mij regel, dat hoe waterrijker, 


— 167 — 


een orgaan opgroeit, des te gemakkelijker het te infecteeren 
is ». Zeer interessant is het feit, dat in boomkweekerijen, 
waarin de verschillendste soorten op rijen naast elkaar 
geplaatst zijn, meestal slechts enkele soorten ziek worden 
en de daartusschen staande rijen van andere soorten gezond 
blijven. Het meest overtuigend zijn echter de dikwijls, ook 
door schrijver, opgemerkte feiten, dat bij oudere boomen, bij 
welke op de verschillende takken verschillende soorten geént 
zijn, enkele hiervan sterk door de zwam werden aangetast, 
terwijl andere, die met hunne takken tusschen de takken 
der zieke soorten doorgroeiden, geheel zwamvrij bleven. 
Tot de ergste ooftbeschadigers behoort de Monilia, die 
in natte jaren sterk optreedt, zoo op pit-als op steenvruchten; 
ze doet de vruchten echter niet in rotting overgaan, maar 
doet ze inéénschrompelen, mummificeeren. Eenen’ bijzon- 
deren ziektevorm heb ik als «’t Zwarltrot der appels » 
beschreven, welke ziekte vooral bij Reinetten pleegt op te 
treden en de vrucht leerachtig en glimmend zwart maakt. 
Dikwijls ziet men daarbij uitwendig geen enkel teeken van 
eene ziekte, door zwammen veroorzaakt, maar men vindt 
alleen maar het mycelium inwendig in de vrucht; daaren- 
tegen is bij andere appelsoorten, en bijna zonder uitzondering 
bij steenvruchten, de aanwezigheid van de zwam door het 
meestal in kringen optreden van grijze, halfbolvormige 
zwamhoopjes gekenmerkt, welke de vruchten doen uitzien 
alsof zij gesuikerd waren. Het is bewezen, dat deze zwam,; 
die van eene zieke vrucht op onaangetaste vruchten en 
bladeren kan worden overgebracht, met voorliefde bepaalde 
soorten aantast en daarnaast staande boomen van andere 
soorten verschoont. Zoo is b. v. in het vorige jaar waarge- 
nomen, dat Eierpruimen, Victoriapruimen en de groote 
groene Reine Claude zeer geleden hebben, daarentegen onze 
gewone boerenpruimen veel minder en de vastvleezige soort 


—. 168 -— 


Anna Spath in ’t geheel niet. . Het meest opvallend is het: 
onderscheid, wanneer de vastvleezige Mirabellen naast. de’ 
zachtvleezige Kierpruimen staan. . Terwijl menigmaal alle 
vruchten van de laatstbedoelde nneane ts ziek wrapien: biijven 
de Mirabellen gezond. ber | 

De Monilia-ziekte is voor Weinige jaren als een gevaar 
voorgesteld, dat het bestaan van onze kersenkultuur in gevaar. 
zou brengen; en de bladen gaven lange artikelen over. 
_het afsterven der twijgen als gevolg van de meer en meer de” 
overhand nemende ziekte. Die overdreven vrees is natuurlijk 
niet bewaarheid geworden ; want het bleek, dat men niet had: 
gedacht aan een voorbijg gaand tijdperk, dat gunstig was voor de 
ontwikkeling der ziekte; en volgens de tot dusver heerschende: 
meening had men geloofd, dat de vijand na sterke voort-. 
planting in een bepaald jaar, op gelijke wijze in het —— 
jaar optreden moest. 

Op de volgende wijze moet de zaak aclion beschouwd. 
Het is niet te ontkennen, dat bij voortdurend nat weer eene 
Monilia-ziekte der twijgen kan optreden, voornamelijk bij de 
morel; en schrijver is zelf de eerste geweest, die deze ziekte 
beschreven heeft. | Intusschen komt dit twijg-afsterven bij de 
kersen alléén ten gevolge van de inwerking der zwam niet 
algemeen verbreid voor; maar wel zijn de gevallen zeer 
algemeen, waarin de Monzilza secundair op reeds beschadigde 
twijgen verschijnt. De hoofdvijand van onze kersenkultuur 
is de vorst; en in jaren, waarin vorst de boomen sterk bescha- 
digt, zien we bij daaropvolgende, aanhoudend yochtige weers- 
gesteldheid de zwam dikwijls in grijze kussentjes op de. 
afstervende twijgen. Wanneer de inwerking van de vorst niet. 
onmiddellijk den dood der twijgen veroorzaakt, houden zij het 
tot midden in den zomer uit en geven nog jonge scheuten; en 
eerst wanneer de reservestoffen uitgeput zijn, volgt de dood. 
Uit de omstandigheid nu, dat de door vorst beschadigde | 


— 169 — 


twijgen in den zomer onder gomuitstorting langzamerhand te 
gronde gingen en de Monzlia zich op deze twijgen sterk 
gevestigd had, werd de zoogenaamde Monilia-ziekte gee 
struéerd, die nu gelukkig overwonnen is. ? 

Een geheel hiermee overeenkomend geval was voor 2 jaren 
in de Rijnprovincie waar te nemen, waar men ook gemeend 
heeft, het in groote hoeveelheid afsterven der kersen aau het 
parasiteeren van bacterién en van eeneals Cytzspora gedetermi- 
neerdezwam te moeten toeschrijven, waarom men bestrijdings- 
middelen tegen deze parasieten aanbeval. Natuurlijk bleek deze 
toepassing doelloos te zijn, daar najaarsvorsten oorzaak van de 
beschadiging waren: eerst op de plaatsen, die door vorst 
beschadigd waren, kon Cytispora indringen en zich uitbreiden. 
Deze zwamvorm en de nauwverwante Valsacceén en dergelijke 
zwammen kan men tot parasieten rekenen, daar ze werkelijk in 
staat ziin de plantendeelen te dooden. Dit kunnen zij evenwel 
niet, als ze zich in gezonde weefsels vestigen, die in ’t bezit zijn 
van hunne gewone, onbeschadigde was-, cuticula- of kurklaag. 
Zulke zwammen moeten dus als wondparasieten worden 
beschouwd, welke niet alleen op plaatsen, die door vorst geleden 
hebben, zich kunnen vestigen, maar ook op allerlei willekeu- 
rige verwondingen, zooalsuitinfectieproeven gebleken is. Ook 
in de vrije natuur zijn zulke infectie’s zeker niet altijd gebondeni 
aan vorstwonden, maar zij kunnen ook uitgaan van hagelgaten, 
insektenbeschadiging enz., wanneer slechts de weersgesteld- 
heid de verschijning der zwam begunstigt. Maar zoover mijne 
ervaringen reiken, zijn vorstwonden in de meeste gevallen de 
oorzaak. Dit meen ik ook voor de vestiging der Neolrta: $ op 
houtachtige plantendeelen te mogen beweren : 

Wanneer eenmaal eene infectie met goed gevolg heeft 
plaatsgehad, dan kunnen eroote gedeelten van het planten- 
lichaam aan de verwoesting worden prijsgegeven, wanneer de 
zwam voortdurend in voor haar gunstige omstandigheden 


— 170 — 


verkeert. Maar zoodra dit niet meer het geval is, komt er 
ook een stilstand in den groei van de zwam. Doorden invloed 
van gezonde, groeikrachtige scheuten wordt de uitbreiding 
van het mycelium geheel gestuit. Daardoor komt het, dat 
we scherpe grenzen opmerken tusschen door de zwam gedoode 
en gezonde twijgen, en zien wij vlak in de buurt van door de 
zwam aangetaste takken, gezonde, krachtige twijgen te voor- 
schijn komen en duurzaam en ongehinderd doorgroeien. 
Daarop hoofdzakelijk berust de genezing die, van zelf bij boo- 
men intreedt na het optreden van door eene zwam veroorzaakte 
epidemién. 

Bij de beoordeeling van den samenhang tusschen vorst- 
beschadiging en parasitaire ziekteverschijnselen dient men 
ook nog in t’ bijzonder acht te geven op het geval, waar 
men met inwendige beschadiging door vorst te doen heeft. En 
zulke gevallen zijn, komen bijzonder veel voor. Zooals mijne 
proeven met kunstmatig voortgebrachte koude bewijzen, 
bestaat de werking der vorst niet altijd in uitwendig zichtbare 
schade, maar in innerlijke beschadiging der vaatbundels en in 
het splijten van de weefsels. De vaatbundels kunnen in 
dergelijke gevallen gapend vanéén splijten of van het hen 
omgevende parenchym loslaten. Er kunnen zich spleten in 
*t parenchym der schors of in het centraallichaam van den 
boom vertoonen; door verschil in spanning kan de schors zich 
van het houtgedeelte, de opperhuid zich van het daaronder- 
liggende parenchym, van de kurk en sklerenchymlagen enz. 
opheffen, waarbij afstervende weefselmassa’s ont-staan, in 
welker omgeving dan het gezonde weefsel door het zich 
strekken en door vermeerdering der cellen in velerlei wijze 
daarop reageert. Al deze omstandigheden kunnen dienstig 
zijn om een punt van aangrijping te vormen voor eene parasi- 
taire zickte. En daarom ben ik de meening toegedaan, dat 
wij vO6r alles eene nauwgezette studie van de vorstbescha- 
digingen moeten maken. 


— 171 — 


Ook in de larixkanker, die tot dusver altijd wordt 
aangezien voor eene specifieke ziekte, ontstaan door eene 
zwam, zie ik niets anders dan eene secundaire uitbreiding van 
zwammen op door andere oorzaken verzwakte organen. Als 
oorzaak van deze ziekte geldt tot dusver steeds Dasyscypha 
Willkommit.  Mijne opvatting, dat bij de larixkanker deze 
zwam slechts secundair optreedt, berust op de waarneming, 
dat op plaatsen, waar de zwam de Larix in massa’s aantast, 
de twijgen dikwijls met onrijpe jaarringen den winter ingaan. 
Deze onrijpe, d. w. z. niet met normaal dikwandige cellen 
afsluitende, jaarring is bijzonder gevoelig voor vorst, en eerst 
wanneer z0o’n beschadiging door vorst heeft plaats gehad, 
ontstaat voor de zwam de bodem, die voor hare uitbreiding 
noodig is. Alle factoren, die den groei der Larix blijvend 
tegengaan, werken dus indirekt gunstig op de zwamontwik- 
keling; en terwijl men steeds weinig acht geeft op de natuur- 
lijkke eischen, die de Larix aan hare standplaats stelt, is 
het te verklaren, waarom deze boom bij ons achteruit gaat: een 
achteruitgang, dien men op rekening stelt van de zwam, terwijl 
deze slechts een secundair verschijnsel is. 

Laten we nu de verschillende vormen van rotting van het 
ooft beschouwen, van welke het wegrotten der pitvruchten in 
den winter op de bewaarplaatsen praktisch van het meeste 
belang is. 1n de meeste gevallen wordt dit rotten in ’t leven 
geroepen door allergewoonste schimmels, zooals Penicillium, 
Botrytis of, maar minder, door Mucor. Het is zeker, dat 
rottende vruchten de daarnaast liggende gezonde kunnen aan- 
steken, en even zeker is het dat de groei dezer schimmels door 
vochtigheid begunstigd wordt. Naar aanleiding van deze 
waarneming heeft men middelen aangeraden, om ’t kwaad 
tegen te gaan. Men moet n. 1. om het materiaal, dat de rot- 
ting verder kan verbreiden, te verminderen, al het rotte ooft 
dadelijk uit de bewaarplaatsen verwijderen, en er om de lucht 


— 172 —. 


droger te maken schalen, met chloorcalcium en —— water- 
aantrekkende middelen neerzetten. 

Zelf gedane proeven toonden mij het nuttelooze van 
dergelijke maatregelen aan. Ten eerste kan men grooie 
ruimten niet sporenvri' krijgen ; ten tweede ziet men dicht bij 
zalke chloorcalciumschalen de schimmel zich sterk uitbreiden; 
en eindelijk overtuigt men zich gemakkelijk, dat des chimmels 
in groote massa’s voorhanden kunnen zijn, zonder dat de 
vruchten ziek worden. Niet slechts appels en peren, maar 
ook pruimen, kersen en druiven werden dagen lang met de 
schimmels in vochtige lucht in aanraking gelaten, zonder dat 
besmetting volgde. De ziekte trad eerst in, wanneer of ten 
gevolge van: groote rijpheid openingen in het weefsel om den 
steel gevormd werden, of door overmatig watergehalte scheu- 
ren in de opperhuid ontstonden. Als de beste wijze van bewa- 
ring der vruchten mag worden aangeraden, dat men ze door zand 
of droge turf omgeeft, zoodat de sporen niet door deze lagen, 
die als een filter werken, kunnen heendringen ; en verder moet 
men de vruchten voorzichtig oogsten, opdat de wasbedekking, 
die het indringen der sporen belet, niet beschadigd worde. 
Iets anders is het bij sappige vruchten, die snel van zelf week 
worden en geen sterke wasbedekking bezitten, b. v. bij aard- 
bezién. Deze worden in menig jaar z66 door Botrytis aan- 
getast, dat een aantal vruchten reeds aan de plant door de 
schimmel aan elkaar kleven en wegrotten. Hier heeft het 
ferment, dat zoowel door de zwam, als door de sporen wordt 
afgescheiden, een gemakkelijk arbeidsveld. En toch iszelfs bij 
voor ene infectie 266 gunstige omstandigheden een onderscheid 
in het optreden der ziekte, al naar de verschillende soort, en 
bij dezelfde soort al naar de standplaats, waargenomen. 

Evenals bij het door de zelfde zwam veroorzaakte zuurrot 
(« Sauerfaule ») der druiven, hebben we hier ook weer te doen 
deels- met eene normale, deels met eene abnormale voorbe- 


— 173 — 


schiktheid der aangetaste vruchten. Normale pracdispositie 
voor de Botrytis ziekte wordt veroorzaakt door alle invloeden, 
die de opperhuid der organen week maken. Zoo heeft men 
bij de pasgenoemde ziekte van den wijnstok (de « Sauerfaule ») 
opgemerkt, dat bij jonge planten, waaraan het loof weelderig 
groeit en dicht opeen zit, dus waar aan de struiken veel 
schaduw is, het rot sterker optreedt, dan — oude pene: met 
veel minder loof. 

Een voorbeeld van abnormale voorbeschiktheid nam ik waar 
bij aardbezién, in een geval, waar bij dezelfde variéteit, in 
denzelfden tuin, een bed met sterk rottende vruchten en een 
ander met gezondblijvende te zien was. Op het eerste bed 
konden in de vruchtstelen de kenteekenen van lichte vorstbe- 
schadiging aangetoond worden, terwijl deze bij de pt 
vruchten ontbraken. 

Ook bij andere Ledtsnet lant wordt nu en dan over 
ernstige Botrytis-aantastingengeklaagd. Zooverikdituitmijne 
ervaringen mag opmaken, komen Botryizs-epidemién slechts 
dan tot stand, wanneer bijzonder gunstige uitwendig ontwik- 
kelingsvoorwaarden (veel vocht bij koel weer) samengaan 
met eenen dichten stand der gewassen, waardoor een zwakte- 
toestand intreedt. Voor de bestriiding der Botrytis-ziekten 
zullen zwamdoodende middelen nooit een voldoend resultaat 
geven, maar wel eene verandering in de levensvoorwaarden 
der voedsterplant, die zoo spoedig mogelijk door toevoer van 
licht en lucht versterkt moet worden. Bij Bolrytis en 
Peronospora-epidemién is de wind het meest welkome _ 
middel. 

- Uit de groote groep der bladvlekziekten zal eene waarne- 
ming interesseeren, die schrijver de gelegenheid had, bij 
Gleosporium curvatum op aalbessen te doen. — In een groot 
bedrijf, waar massa’s bessenstruiken werden gekweekt met 
het oog op wijnbereiding, werden de aalbessen 260 door de 


— 174 — 


genoemde zwam aangetast, dat reeds in.den zomer de struiken 
geheel van hun loof beroofd waren. | Maar zeer merk waardig 
was het, dat zich tusschen die geheel ontbladerde struiken 
anderen bevonden, die geheel ongedeerd waren en flink 
bebladerd waren gebleven. : | eta 

De zwam was niet op deze planten overgegaan, taliheee 
op sommige plaatsen de twijgen der gezonde door die der zieke 
planten heengroeiden. Het bleek, dat de gezonde struiken tot 
de « Roode Hollandsche Aalbes » behoorden en de aangetaste 
tot de « Roode Kersaalbes », welke laatste reeds veel vroeger 
in ’t voorjaar uitloopt. De latere uitbottingstijd der eerstge- 
noemde soort was dus in dit geval een voorbehoedmiddel tegen 
den ziekte-aanval. | 

Bij de bladvlekziekte der suikerbeten, welker ontstaan 
te wijten is aan Cercospora beticola, werd opgemerkt, dat 
slikstofbemesting de uitbreiding der ziekte in de hand werkt; 
evenals men bij de knolvoeten der koolgewassen (Plasmodio- 
phora Brassicae) waargenomen heeft, dat eene bemesting 
met gier de ziekte in de hand werkt. | 

Over den invloed der bemesting vinden we nelenaptiied 
opmerkingen van Laurent (« Recherches expérimentales sur 
les maladies des plantes », Ext. .« Annales de 1’Institut 
Pasteur » 1898). Hij mestie aardappels en gele wortelen met 
verschillende zouten en gebruikte de produkten van dezen. oogst 
voor infectieproeven met Bacillus fluorescens putidus en 
Bac. coli communis, alsook met Sclerotinia Libertiana. 
In ’t volgende jaar werden de knollen van de verschillende 
proefakkers nog eens aan. dezelfde bemesting onderworpen. 
Daarbij bevond Laurent, dat Bacillus coli communis, die 
oorspronkelijk geen plantenparasiet is, in een’ plantenparasiet 
veranderd kan worden; wanneer men deze bacterie kweekt 
op aardappelen, waarvan het weerstandsvermogen door eene 
indooping in eene alkalische oplossing verzwakt werd en 


wanneer men haar dan op dezelfde aardappelsoort overbrengt. 
Deze bacterie verliest wederom hare virulentie, wanneer men 
haar overbrengt van aardappelen op koolrapen of op gekookte 
aardappels, en verkrijgt dan weer de vroegere virulentie terug, 
wanneer men haar kweekt op kunstmatig in hun weerstands- 
vermogen verzwakte aardappelknollen. Na sterke kalkbe- 
mesting werden aardappels en gele wortelen door de beide 
bovengenoemde Bacillen aangetast, maar ze weerstonden dien 
aanval na bemesting met kalizouten, en voornamelijk met 
phosphaten. Rijke stikstofhemesting (met nitraten, ammo- 
niakzouten of stalmest) verminderde het weerstandsvermogen 
der aardappelen tegen Phytophthora. — Voor ’t indringen 
der parasieten is de medewerking van diastasen noodig, die de 
intercellulaire stof oplossen; en een gemakkelijker infectie 
komt dan tot stand, wanneer deze diastaren den voor hare 
ontwikkeling noodigen, (nu zuren, dan weer alkalischen) voe- 
dingsbodem in de plantensappen aantreffen. Op deze wijze 
(verklaart Laurent) worden uit saprophyten parasieten; en de 
veranderingin het plantensap door eene ongeschikte bemesting 
vergroot het gevaar voor infectie. : 

Op eene verandering van de plantensappen door kunst- 
matige middelen, om daardoor eene plant tegenover verschillende 
parasieten immuun te maken, berust een kortgeleden geopperd 
denkbeeld: het inspuiten met giftstoffen voor dieren, om 
daardoor schadelijke insekten te verdrijven. We zien hicruit 
hoe dicht we de serumtherapie nabij komen, A. Berlese 
(Osservazioni circa proposte per allontanare i parassiti. delle 
piante mercé iniezioni introrganiche » in: « Bollodi Entomolog. 
agrar. veg. » VI, 1899) vermeldt een bepaald geval, waarbij 
Perosino inspuilingen met cyankalium aanbeval tegen druifluis 
en schildluizen. De proeven van Berlese echter hebben: de 
nutteloosheid van dit werk en de onhoudbaarheid van Peaameee 
idee aangetoond. Bint 


a 20 cn 


Veel deden de graanbladzwammen van zich spreken en 
eveneens het « zwart » in het koren, veroorzaakt door Clados- 
porium herbarum. .Nadat reeds door Janezewski met 
betrekking tot de laatste ziekte door proeven aangetoond was, 
dat de zwam gezonde bladeren niet kan aantasten, heb ik door 
talrijke waarnemingen in den winter 1900-01 dit resultaat 
kunnen bevestigen. De zwam was op de door vorst bescha- 
digde planten sterk vertegenwoordigd, en men kon gemakkelijk 
zieke bladeren met eene rijke conidiénvorming om gezonde 
planten heenleggen, zonder dat ondanks de vochtige weersge- 
steldheid eene besmetting waar te nemen was. Op bladeren, 
welke voor een gedeelte door vorst gedood waren, zag men 
het mycelium in het weefsel z66 ver uitgebreid, als de vorst- 
beschadiging was aan te toonen. Op de gezonde plaatsen 
waren wel is waar rijkelijk conidién te vinden, die ook niet 
zelden kiembuizen vormden, maar een indringen van deze 
kiembuizen in’ het blad kon niet waargenomen worden. Van 
gezonde roggeplantjes, die in potien stonden, werden de 
bladeren met eene gloeiende glasstaaf streepsgewijze gedood en 
tusschen planten gezet, die door « het zwart » aangetast 
waren. Na ongeveer 12 dagen blekvn de doode plaatsen in 
’t blad met zwarte puntjes voorzien, te zijn en daar ook bleken 
de bladeren met het mycelium doorweven te zijn; de gezonde 
deelen der verbrande bladeren bleven gezond. 

Wanneer van Ascochyta, Septoria en andere bladzwam- 
men vermeld wordt, dat men deze door infectic enting heeft- 
overgebracht, dan dit niet wil ik bestrijden; maar als men de 
bladeren der potplanten, waarmee de proeven worden genomen 
onderzoek voor men de besmettingsproeven instelt, zal men 
vinden, dat doorde ten behoeve van de infectie in ’t leven geroe- 
pen omstandigheden de chlorophyllichaampjes van het blad 
reeds ziekelijke veranderingen toonen, vodr de parasiet naar 
binnen dringt. In ’t algemeen betwijfel ik in ‘t geheel: niet,. 


dat de mogelijkheid bestaat, dat cen orgaan ziek kan worden,. 


door kustmatige overbrenging eener zwam. Maar men 
bedenke, dat de omstandigheden, waaronder de infectie gelukt, 


meestal 206 zijn, als bij een normaal verloop van groei slechts: 
bij uitzondering zullen voorkomen. Onder dergelijke omstan- : 


digheden treden ook in de vrije natuur zwam epidemién op. 
Dat zijn echter uitzonderingen; onze fout ligt daarin, dat we.te 


vaak meenen dat deze combinatie van groeifactoren, zooals we: 


in het laboratorium of bij kunstmatige hesmettingsproeven 


aanbrenyen, steeds in de natuur aanwezig zijn. Hierop berus-- 
ten naar mijne gedacliten, de theorién der muizenbestrijding 
door Bacillus typht murium, van de bestrijding der enger-~ 
lingen door Botrytis tenella, de theorie der. passadatertin: 


door Bakterién, enz. Oo eanaiiscd 


De laatsitgenoemde cbidediiiidieensa ena nu reeds wits 


een aantal jaren gedaan, zoodat we mogen vragen, wat hebben 
die middelen gegeven? Voor hunne_ verbreiding is door de 


pers zorg genoeg gedragen, zoodat zij overal in gebruik’ 
konden zijn. We hebben echter nog even als altijd onze: 
meikever-, sprinkhanen- en muizenjaren. Waarom? — 
Volgens de ondervinding, die ik met de entingensproeven. bij - 
engerlingen opgedaan heb, kom ik tot de overtuiging, dat 
zulke insekten doodende zwammen werkelijk hunnen plicht 


doen, wanneer men de insekten in omstandigheden brengt, die 
voor hunne levensprocessen ongunstig wets en ter aeiteoy tijde 
zeer gunstig zijn voor de zwam. . OB 

Onder zulke omstandigheden hebben we in de vrije natuur 


evenwel in ’t geheel geene kunstmatige infectie noodig; dan’. 
komen de parasieten wel van zelf en vermeerderen zich.: 


Maar bij ’t begin van de rupsen-, sprinkhanenplaag enz., zijn 


» 


de omstandigheden omgekeerd. De hulp wordt dan in den. 
regel door aanhoudenden regen gebracht. In regenperioden, 


bij voldoend warm weer, zien we de meeste zwamaziekten zich 


i 


uitbreiden, en daarom trachten: we bij onze infectieproeven 
meestal met groote vochtigheid te werken: Voor menige 
zwam werkt naast de vochtigheid eene bepaalde temperatuurs- 
verlaging gunstig, daar zij bij geringere warmte beter gedijt 
dan bij grootere warmte. In andere gevallen behoort, buiten 
de vochtigheid, eene verhooging der temperatuur boven het. 
gemiddelde, tot de factoren, die de epidemische verbreiding van. 
den parasiet begunstigen. | 

Ook zijn er parasitaire ziektegroepen, die in tegenstelling 
met de vorige, aan hooge warmte en droogte gebonden zijn, 
enz, Maar al deze omstandigheden, die in ’t voordeel der 
zwam zijn, zijn nadeelig voor de assimilatie der plant en 
scheppen zwaktetoestanden, welke wij echter tot dusver nog 
niet kunnen opheffen, daar onze kennis daarvoor nog niet ver 
genoeg gevorderd is. 

Daarom is: het voor alles noodig voor de pathologie, 
proefondervindelijk de veranderingen van het plantenlichaam 
te onderzoeken, welke door de verschillende weers- en kul- 
tuursomstandigheden te voorschijn worden geroepen. Hoe 
zeer en hoe voortdurend het organisme den invloed van. de 
afwisselende groeifactoren ondervindt, leeren we uit de 
ziekelijke veranderingen, die vorst, waterovervloed en andere 
buitengewone factoren kunnen veroorzaken. 

Nadat we proefondervindelijk de inwerking van de vorst 
bi) eenige kultuurplanten bestudeerd hebben, komen we tot 
de overtuiging, dat beschadigingen door koude veel meer voor- 
komen, dan men tot nu toe dacht.. En in de door mij onder 
den naam van « intumescencies = samengevatte opzwellingen | 
herkennen we de gevolgen van te groote hoeveelheid water bij 
eenen onvoldoenden staat van assimilatie. Dat juist een 
overmatige waterrijkdom van het weefsel bevordelijk voor 
het tot stand komen van zekere infecties is, wordt ook door 
Aderhold beaamd. , Doz: (ic 


— 179 — 


Ten slotte wijzen wij op het voorkomen van «honigdauw «, 
ten gevolge van een overmaat van licht en warmte, alsook op 
het zwakteverschijnsel, dat onder den naam albinisme bekend 
is. Halsted heeft de groote vatbaarheid der witte bladdeelen 
voor zwaminfeciies door voorbeelden aangetoond. Trouwens 
iedereen kan er zich van Overtuigen, hoeveel vatbaarder de 
witbonte organen zijn tegen hitte en koude, toms de inate 
vormen van dezelfde soort. | Mf 

De verschijnselen der albicatie zijn in den laatsten tijd het 
voorwerp van veelzijdige studies geworden en hebben tot 
béelangrijke discussies aanleiding gegeven, die voor de kwestie 
der voorbeschiktheid zeer vruchtbaar beloven te worden. 

In een GOttinger Proefschrift vermeldt Tzmpe (« Beitrage 
Zur Kenntnis der Panachienung » 1900) een aantal kenteekens 
van witbonte bladeren. Deze bleken vooreerst op de witte plek- 
ken veel dunner te zijn dan in ’t bladgroenhoudende gedeelte. 
Zijn in ’t blad slijmcellen voorhanden (Alnus, Crataegus), dan 
zijn die in het witte bladdeel veel spaarzamer aanwezig; bij 
looistofhoudende planten toonden: de witte bladdeelen het 
hoogst looistofgehalte, maar in de meeste gevallen minder 
zetmeel. Andere chemische onderzoekingen van Church 
(« Variegated leaves » in « Gard. Chron. ». 1877) hebben reeds 
(bij Acer, Hedera en Ilex) aangetoond, dat de groene bladeren 
meer droge substantie bezitten bij eene in verhouding gerin- 
gere aschhoeveelheid, dan de witte bladeren.’ De asch zelf 
toont bij de laatsten aanmerkelijk meer kali en phosphorzuur, - 
daarentegen minder kalk dan bij groene bladeren. Men kan 
deze verschijnselen als zwaktetoestanden beschouwen, waarbij 
de witblijvende weefsels in een jonger stadium der ontwikkeling 
van den celinhoud staan blijven; de weefsels, die arm zijn aan 
de noodige inhoudsbestanddeelen, sterven lichter tengevolge 
van atmospherische weersinvloeden, (zooals hitte en: ay 
dan de groene deelen. | 


mtn 


Een zeer belangrijke vooruitgang in de kennis der albicatic, 
waaryan de oyvererfclijkheid door praktische veredelingsproe-_ 
van Lindemuth reeds sedert langen tijd is bewezen, verkrijgen. 
we; door de nieuwere onderzoekingen van Woods (* The 
Destruction of Chlorophyll bij Oxydizing. Enzymes» in: 
« Zentralblatt fur, Bakteriologie » I11, 8998S. 745), die de. 
witbonte bladeren van eschdoorn, kastanje, klimop, -Buxus, 
soorten van Abutilon, Hibiscus en ook van Tabak onderzocht. » 
Hij.vond in de witte bladdeelen eene sterkere blauwkleuring 
met Guajaklinktuur of Guajak met Waterstofsuperoxyd, dus 
met veel meer enzymen, dan in de groene bladdeelen.  Uit 
zijne onderzoekingen leidt de auteur af, dat het bladgroen snel. 
door oxydeerende enzymen, oxydaseni en peroxydasen, verwoest 
wordt. . Deze enzymen komen (bij vele hoogere planten 
normaal voor; maar onder bepaalde, nog niet vastgestelde 
voorwaarden vermeerdert zich de hoeveelheid of intensiteit der 
werkzaamheid van deze enzymen op abnormale wijze, en deze 
veroorzaken dan bontbladerigheid, welke eene onschadelijk 
of wel een schadelijk (dat wil zeggen een tot een spoedig en 
veel te vroeg afsterven voerend) verschijnsel kan zijn.’ 

Met betrekking tot den onschadelijken vorm der albikate- 
panacheering, waarbij dus de planiendeelen even lang leven als 
de gewone, ik zou willen aannemen dat de door Woods aange- 
toonde enzymen de vorming van het chlorophyl reeds van 
‘t begin af verhinderen, en niet het aanvankelijk voorhanden 
chlorophyll oplossen; want reeds van de eerste jeugd af pevend 
ik deze witte deelen zonder chlorophyll te zijn. yieth 

Het meest belangwekkende voorbeeld yan een nebeidelisleg 
bontkleuring, welke door sommige onderzoeken voor identiek, | 
door anderen voor verwant met de echte « albicatio » wordt. 
gehouden, is de op ’t oogenblik veel besproken wordende en 
praktisch zeer belangrijke « mozaiekziekte + (Fleckenkrank-- 
heit, calico, mottled top, etc.) van de tabak:» . Bij deze ziekte’ 


— 181 — 


lerijgt de tabak, nadat ze uit de kweekbak op ’t land is overge- 
plant, dus nadat ze eene sterke wortelverwonding heeft onder- 
gaan, in plaats van normale groene, mozaikachtig, donker- 
groen en lichtgroen tot geel gevlekte bladeren. Dikwijls merkt 
men}; dat de donkergroene kleur uitsluitend langs de aderen 
gaat, terwijl de plekken daartuschen geel-groen zijn. Evenals. 
bij. de echte albicatio zijn de gele plaatsen.in ’t blad dunner en 
hebben zij minder groeikracht, dan de door vergrooting van. 
het. palissadenweefsel (Koning) meer of min blaasvormig aan 
de-oppervlakte komende groene deelen, en zij kunnen dikwijls 
geheel verdwijnen, zoodat de bladercn geheel misvormd en voor, 
de tabaksindustrie niet te gebruiken zijn. . De ziekte breidt zich | 
volgens. Koning (« Die. Flecken- oder Mosaikkrankheit des. 
hollandischen Tabaks » in: « Zeitschr. f. Pflanzenkrankh. ». 
1899 S. 65) steeds meer en meer uit in Hongarije, Bessarabié, 
Qost-Indié, enz. Volgens Jwanowski (« Zeitschr. f, Pflan- 
zenkrankh,’ »' 1892 S. 202)moeten twee yormen der ziekte uit 
elkaar worden gehouden : de schadelijke, door het optreden: 
van bruine, zelden. witte vlekken, gekarakteriseerd, heeft 
Iwanowski reeds vroeger als « Pokziekte » van de Saat 
« Mozaikziekte +» afgescheiden. | | 
. Op dit onderscheid behoeven we niet nader in te gaan en 
wails brengen hier uit de vele gepubliceerde meeningen over 
de oorzaak der ziekte slechts de twee meestverschillende- 
richtingen en de waarnemingen, waarop. zij steunen, ter 
sprake. Steunende op het eerst door Jwanowski ontdekte 
feit, dat de bacteriénfilters het besmettingsvermogen: yan. het 
sap. van -zieke planten niet verminderen, werden Beyerinck 
en. Woods tot de conclusie gebracht, dat het. ziektever- 
wekkende agens eene stof moet zijn, die in het plantensap is 
opgelost; terwijl voornamelijk Koning beweert, dat de 
ziekteverwekker, hoewel hij door een’ Chamberlandfilter heen- 
gaat, toch een mikrodrganisme zijn moet. De mozaiekziekte 


= ie 


van den mangelwortel, die welke als identiek’ met die van de 
tabak beschouwt, bleek volgens Prilliewx en Delacroia op’ 
't eerste gezicht eene bakteriénziekte te zijn. Voor de eigen-: 
lijke mozaiekziekte heeft Iwanowski in een in de Duitsche taal 
nog niet uilgegeven uiterst zorgvuldige’ onderzoeking, door’ 
kleur- en kultuurproeven, er op gewezen dat hier evenecns een. 
microbe de oorzaak zou ‘zijn; zoodat de meening van Woods 
met betrekking tot de mozaiekziekte niet juist zijn zou.’ 
~ Toch behouden de waarnemingen van Woods, met betrek- 
king tot het optreden van oxydasen en peroxydasen in den 
omtrek van insektensteken’ en bij de verschijning van echte 
albi¢atio hunne waarde, en ik moet’er persoonlijk nog zooveel 
te grootere waarde aan hechten, omdat ik dezelfde waarne-’ 
ming bij intumescenzen- gemaakt heb. Se ETE 
Volgens mijné opinie is door de onderzoekers te . weinig 
acht geslagen op het optreden van enzymen. Ik geloof, dat 
bij ziekten dikwijls het chemisme van veel meer belang is dan’ 
het parasitisme ; verder dat, bij de vorming van stoffen in de 
cel, die toch gedurende elk oogenblik van’ uitwendige groei-’ 
factoren’ afhankelijk is, zeer gemakkelijk stoffen kunnen 
onststaan, die storend op den normalen celgroei werken.  “Der- 
gelijke stoffen kunnen enzymen zijn; die normaal in zekere 
hoeveelheid noodig zijn, maar in grootere dosis aanwezig, 
schadelijk kunnen werken; aan den anderen kant kunnen het: 
ook enzymen zijn, die bij een normaal voedingsproces in’ 
’t geheel niet gevormd worden, en eerst bij eene éénzijdige 
versterking ofwel bij eene groote verzwakking van een’ voe-- 
dingsfactor ontstaan, en dan een contagium vivum fluidum 
vormen, zooals Beijerinck dit bij de mozaiekziekte aanneemt. 


Netherlands journal of | | 
plant pathology _ Or o3 


PLEASE DO NOT REMOVE 
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET | 


UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY 


Panes 
2° 


: k Sty 


*, 


ae 
so ae 


ee 
Ss.