Kan 


ed 


it as SW 


EEn rn Dee 
BER 


Er 
j , 


4, 
je Y 


AN 
ï 


dn 


os 


VERHANDELINGEN * 
EERE eN DOOR HET 
ZB: EU WSC H 
GENOOTSCHAP 
| j 4 mi DER A nT 
WETENSCHAPPEN 
rr 


VLISSINGEN: ' 


UITLEGGING 


SN ETELPLAAT 


D. WYSHEID, fier gezeten op haar Throon, 
Befchouwt mem in MINERVE’s Wapenrusting 3 
Doch, warsch van fabeldicht en valfche Goôn, 
Schept ze in cops BOEK haar grootfte zielsverlustinge 
Twee Zuilen, die *gewelffel van haar Kerk 
Aan d'’eenen kant bouwkunftig onderfchraagen , : 
Vertoonen * ZEEUWSCH en vLISSINGS wapenmerk , 
En wiLLems beeld, wien t werk wordt opgedragen, 
Doorluchtig Hoofd van onze Maatfchappy, 
Die, fchoon noch in heur zwakke en kindfthe jaaren, 
Hem dEerfteling heur’s arbeids, vlug en bly , 
Voor de oogen brengt, met lust om voort te vaarene 
De Tafel met den Voorgrond, ryk bedekt 
Met Tekenfchets van Kunst en Wetenfchappen, 
_ En % Vergezicht ; dat ginder d'aandacht wekt 
‘Ter Zyde van Gordyn en tempeltrappen ; 
Getuigen , dat de weetzucht, vlyt en lust, 
Door de Eer gefpoord, aan Zeelands verfte paalen 
In onze Vest noch niet zyn uitgebluscht: 
Men tracht door zut er mede een? Prys te haalen. 
Handhaving-van den Godsdfensr enhet Recht , 
Geneesbebulp , tot fteun van ’t menschlyk leven , 
% Natuurboek „door Gods hand-ons voorgelegd 
% Natuurboek ; door zyne Almacht zelf befchreven , 
De Meetkunst , in haar takken ruim verfpreid , 


De Schilderkunst, zoo fix in kleur en trekken , N 
De Puikmuzyk , die harten. opwaarts leidt „ ge 
Haar Zuster, die de dofheid-zelf kan wekken, tend 
0 d 


* Vermogen om door % helder Spiegelglas f 
Het Starrenheir aan ’t menschlyk oog te klemmen, 
OF door behulp van Graadboog en Kompas , nare 
Op verren toehteen dolle zee te temmen; 
Hiftoriekanst, die °t oude in * nieuw herfchept, 
Die munt en ffeen van vroeger eeuw doet tuigen, 
Die honing zelfs uit bittren alzem lept, 
En uit vergift weet artzeny te zuigen, 
‚En wart zich meer liet {cherzen op de print, 
Zyn beeldfpraak van het doel, waar heen wy trachten, 
Is * werk gering? wie deugd en wysheid mint, 
Heeft eindelyk op zyn’ arbeid vrucht te wachten, 
Dus huwt min ’ ryk van onzen Waterleeuw 
„De Scheepvaardy met de oefening der verftanden. 
Der braaven gunst zal by den noesten Zeeuw 
Den yvergloed noch fterker doen ontbranden, d 


Jk BRAUER 


ASL Jacobsz foulps. 


AG Niewe paer inr, Ca fen ED 


VERHANDELINGEN 
ZEEUWS Ca 
GENOOTSCHAP 
ORN en atd 


VLISSINGEN: 


ELFDE BEES 


E PE MIDDELBURG, 
_ BY PERTE:R GILLISSEN, 


Drukker van het Zeeuwsch Genootfchap 
der Wetenfchappen, MDCCLXXXVL 


Het Genootfchap erkent geene exern- 
plaaren woor echt, dan die door 
eenen der Secretarisfen eigenhandig 


onderteekend zyn. 7 MA 
j y AZ djbab 


| 


HISTORIE 


VAN HET 

ZEEUWSCH GENOOTSCHAP À 

DER WETENSCHAPPEN 
TE 


VLISSINGEN. 


\ 


DD ewyl het Berigt, raakende de 
Fars Gefchiedenisdeezes Genoor- 
fchaps, geplaatst, voor het Tiende 
Peel, vandeszelfs uitgegeevene Ver- 
handelingen, voortloopw tot weinig 
tyds, voor het houden, der algemeene 
Vergadering, in het jaar MDCCLxxxIv, 
moeten wy, om den draad, daar van, 
onäfgebrokente vervolgen, den Lee- 
zer al aanftonds verflag doen, van de 
drs onp ve aa 


[vr] 


toen bekroonde Antwoorden, en de, 

by herhaaling, of voor de eerfte 
maal, voorgeftelde Prysvraagen; en 
daar men dit alles vindt, in het Pro- 
gramma ‚ toen vastgefteld ‚ en nader- 
hand, in het licht gegeeven, zullen 
wy dar, hier terftond laaten volgen. 


et ZEEUWSCHE GENOOTSCHAP; DER 
WETENSCHAPPEN TE VLISSIN- 
GEN, heeft, in zyne jaarlykfche Algemeene Ver: 
gadering, den zevenden van Herfstmaand des 
jaars 1784s den gouden eerprys toegewezen aan 
den Heere JAN PETERSEN MICHELLs Med, 
Doet. Lid van het Utrechts Provinciaal Genoot= 
fchap, te Amflerdams, na dat, by het openen 
van ’t verzegelde billet, gebleken was, dat Hy; 
onder de zinfpreuke: Haec desa fant ‚ quaerp- 
fe de hoe morbo fentio, quae non wibi fubgesfit 
pbantafiae imagimatricts temeritas, fed pbhaeno- 
mena practica docuere ; SYDENHAM: de Schry- 
ver van % beste en meest voldoende antwoord 
ware, op de vsaag: 
__ Watis’er tot nog toe in de Nederlandíche 
> Taal, over de Febres Catarrhales, welke fe- 
» dert eenige jaaren zich meer dan voorheen in 
ss deze Landen vertoond hebben, gefchreven, 
‚» en wat ontbreekt ‘er aan? Welke zynhaarege:. _ 
s, woone kenteekens, loop, fymptomatu en com- 
s Plicatien? Zyn ’er eenige redenen te ontdek. 
» ken, waar uit blyken kan, waarom deze ziek - 
, Ô „ (€ 


— 


{ vu ] 


s» te meer dan voorheen plaats heeft? Welke 
» is haare veilige en zekere genezing in alle haas 
„> Te onderfcheidene foorten ?” 


‚Geene antwoorden ingekomen zynde op de 
voorftellen , betreffende een beknopt famenftel 
van het Staats-Recht der Zeven Vereenigde Nes 
derlandfche Gewesten, en de ftichting van een 
Hospitaal of Manhuis voor onvermogende en ou- 
de Zeelieden, is goedgevonden, uit aanmerkinge 
van ’t groot gewigt en de uitgebreide nuttigheid 
van die beide voorftellen, dezelve hier wedera 
om optegeeven , doch zonder bepaalingen vantyds 
en met belofte van den gouden eerpenning aan 
den genen, die op het eene of andere eene vol- 
doende beantwoordinge, wanneer het ook wezen 
zal, aan dit genootfchap zullen toegezonden heb- 
ben. Zy zyn van dezen volgenden ‘inhoud: 

A. Het Genootfchap in aanmerkinge neemende, 
dat, hoewel het Staats-Recht van dit Gemeene: 
best (Zus Publicum Belgicum) door veele voors 
_ naame Mannen behandeld, en in fommige ftuke 
ken naauwkeuriglyk verklaard is, men echter tot 

dezen tyd toe gebrek hebbe aan eene volledi 
en welgefchikte handleidinge tot recht verftand 
van die voortreffelyke en zoo nuttige Wetenfchap 
_in’t gemeen, en waar door de Nederlandfche jeugd 
tot een geregeld en onderfcheiden denkbeeld van 
% Zelve zou konnen opgeleid worden; noodigt 
de Geletterden uit tot het fchryven van eez wollee 
dig enn beknopt famenflel van het Staats-Rechg 
der zeven Vereenigde Nederlanden, met aanwy- 
Hag der bronnen, waar uit wen nadere en uit= 


5 4 Wolfe 


[ vm J] ek 


wóeriger kundigheden: belangende de byzondere 
Punten wan dit recht haalen kan. Rise 
_ De fchryvers moeten zich, in hun opftel, «niet 
alleenlyk bepaalen by het Staats-Recht, ’t gene 
de zeven Vereenigde Gewesten onderling gemeen 
hebben, ‘en uit de mededeelinge van (ommige rech: 
tea der Opperheerfchappye voortvlosit ; doch men 
vordert ook van hun eene beknopteen naauw. 
keurige befchryvinge van her StaatssRecht van 
tedere Nederlandfche- Provincie afzonderlyk; als 
mede, ‘dat zy, zoo veel mogelyk, by elk artiket 
de voornaamfte fchryvers aaawyzen, die hetzelve 
miet opzet behandeld en cpgehelderd hebben. 


B, De ondervinding leert, dat luiden , die als 
Matroozen ter Zee vaarens “zy op de Ooste of 
West-Indiën , of in den dienst van andere Maat- 
fchappyen, als mede ten Oorlog, niet alleen in 
den ftryd, ‘maar ook door verlcheiden ongeluk- 
ken, ats mede door ziekten en zwakheden , voor- 
al door den ouderdom, - buiten ftaat gêraken:, 
hünnen dienst: te konnen vervullen, en dus-voor 
zieh zelven het noodige onderhoud te verzorgen; 
waar door zy’ openliggen voor diepe armoede en 
gebrek, en om zelfs tot den bedelzakte vervallen 
ge Derhalven zoude liet voor braave Zeelieden 
totreene zonderlinge vertroostinges en voor al- 
len, die tot den Zeedienstin de Provincie van Zee= 
Jand genegenheid hadden, tot eene gepaste aan- 
moediginge konnen ftrekken, indien ’er eenig 
iniddel was’, -om zoodanige ofivermogende of bes 
jäarde “Zeelieden een beitendig. en welgeregeld 
onderhoud én: verzorginge te konnen verichaffens 
in eenig Gefticht binnen deze Provincie, ne 
il er 


Kara Ti 


Arn 
hak dà 


| ON EE 


Tet bereikinge van dat oogwit wordt gevraagd 
het best gefchikte en- minst kostbaare ontwerp, 
tot het [lichten van een bekwaam gebouw , onder 
“den naam wan Hospitaal of Manhuts woor one 
vermogende en oude Zeelieden. 

“Hier toe diende men-in de antwoorden opte- 
geeven eene befchryving en teekening van zulk 
een gebouw, voorzien van de noodige zaalen en 
vertrekken, voor zieken, en voor reeds gezon- 
den, met aanwyzing van de plaats, waar het. 
zelve best kon gefticht worden; als mede eene be- 
pâaling: van Opzienderen en Beftuurderen, zoo 
wel „als van noodige Bedienden ; insgelyks: de 
toerusting van ’t vereischte huisraad, kleeding en 


„beddegoed; boven dien het Levens onderhoud, 


beneveris «de verzorging van Genees- en Heel. 
middelen ; alsook het geeven van Godsdien(tig 
onderwys en {tichting. ORR ed 
Inzonderheid diende. men bedacht te zyn, op 
‚de noodige onkosten ter begrootinge van defom= 
men, welke zouden vereischt worden, zoo ter 
eertte oprichtinge van zulk een gefticht, als ter 


„ gaandehoudinge van deze inftellinge in ’t vervolg 


van tyd, ten aanzien der onderhoudinge van 
het Gebouw, Loonen derBedienden, en verzor= 
ging der Zeelieden in alle hunne behoêften. 
_ Tot eene Proeve kon men het plan vormen voor 
een getal van honderd menfchen. 
+ Doch men diende ook onder het oog te houden; 
welke evenredigheid ’er zoude plaats hebben in 
de vermeerdering van-Gebouw en onderhoud ia 
alles, indien het getal tot twee , drie , vier of meer 
honderd menfchen mogte opklimmen. 
Daar by zoude men. moeten denken, op de 
RON ve ee 4 be- 


“ 


Ce). 


bekwaame Fondf(en, tot de oprichting en het on- 
derhoud. En men konde overleggen : 

… Of daar toe een zekere toeleg, uit de hand of 
maandgelden en winften der Zeelieden zouden kon- 
nen worden ingehouden, door de Boekhouders 
der Reeders, of de betaalers in de andere Depar- 
tementen? 

Dan of daar toe alleenlyk, of benevens het 
voorige, de milddadige Menschlievendheid van 
Vaderland{che Harten zoude moeten worden uit- 
genoodigd ? 

Of welke andere betere middelen men konde 
opgeeven, ter bereikinge van de Heilzaame be: 
goeling > 


Het Genootfchap herhaalt by dezen de voor- 
ftelien en vraagen, om, onder toezegginge van 
den gewoonen gouden eerpenning, beantwoord _ 
te worden voor den eerften van louwmaand des 
jaars 1785. 


> Ae Tydrekenkundig en naanwkeurig berigt van 


alle inlandfche en uitheem/che Schryveren en 
Schriften , die ter ophelderinge der Nederlandfche 


 Gefchiedenisfen en Oudheden firekken, federt het 


begin der Graaflyke Regeringe tot op dezentyd; 


doch onder voorwaarde, dat men zich houde 


aan-deze bepaalingen : 

1, Men bepaale zich by de zeven Vereenigde Ge- 
westen van Nederland, en de landen daar 
onder behoorende, de 

2. Het tydrekenkundige moet betrekkelyk gemaakt 

“worden, niet alleen totden leeftyd der Schrye 
veren, maar ook tot het tydvak, welks gee 
beurtenisfen zy behandelen. 

È Je Men 


K 


pan 


3e Men maake ook; zoo veel mogelyk is, mele 
dinge van de Handfchriften en onuirgegee- 
vene ftukken, die onder de Liefhebbers der 
_Nederlandfche Hiftorien bewaard worden ;— 
van de befchryvingen der Steden en Dor= 
pen;— en van de fchriften der genen. dies 
met verzwyginge van hunne naamens’s Lands 
Hiftorien en Sraatsbeftier eenig licht bygezet 
hebben. 
4e Nog vordert men eene aanwyzinge , waar men 
nader berigt, betreffende de opgegeeven 
_Schryvers, kan vinden. 


B. Zyz 'er geene algemeene en byzondere ge- 
breken in de inrichtinge en leerwyze onzer Va- 
derland{che Hooge Schoolen? Welke zyn de voor- 
naamfle? En wat kan tot verbeteringe daar van 
ân het werk gefteld wordens tot fpoedigér voort- 
zeitinge van allerleie Wetenfchappen, en ter 
„meerder befchavinge onzer Natie ? 

Door algemeene gebreken verftaat men zulke, 
die betrekkelyk zyn op de Akademifche leerwy- 
Ze, voor zoo verre zy het gantíche lichaam der 
ftudeerenden berrefts en door byzondere, zulke, 
die opzicht hebben op de byzondere takken van 
ftadien, 


Ce Dewyl de fchadelykheid der begravenisfen 
binken de Steden en Kerken ten vollen bewezen 
en vry algemeen erkend ts: welke zyn de ver- 
Jchillende redenen, dat die nadeelige gewoonte in 
deze Republyk blyft (land grypen; en welke zyi 
de beste middelen, om dezelve te doem ophouden ? 


[ xr 1 


‚ D. Elk wordt, onder de gemelde toezeggin 
ge van den gouden eerprys, uitgenoodigd , op 
bet edelmoedige verzoek , en ten kosten van. Zyne 
Excellentie den Hoogëdelen Welgeboren Heere 
We Ca He Baron VAN LYNDEN #of Blitterse 
woyk, Reprelenteerende den Heere Prinfe Erf= 
Stadhouder als Eerfien Edele van Zeeland, enz. 
enz, om Optegeeven het different der fchadelyke 
Wisfelcours, welke in ieder der zes Vercenigde 
Provincien met relatie tot de Provincie van Hol- 
dand in ordinaire tyden gemtenlyk plaats beeft ; 
voorts aantewyzen de fundamemeele oorzaaken, 
door weike deze Wisfelfchade sn de Provincie van 
„Zeeland grocter zou zyn, dan in de vyf andere 
Provincien: gefteld zyndes dat de zilveren Du- 
kaat in Zeeland tot geen hoogeren prys gangbaar 
ware, dan in de overige Provincien ; verders te 
Betcogen, of en welke redenen de Provincte van 
Zeeland heeft, om bedugt te zyn, dat aldaar eer- 
der en meerder gebrek aan flandpenningen en anr 
dere gangbaare fpecien zouden exfteeren, dan in , 
de vyf andere Provincien, en hoe zulk defeat best 
zou konnen voorgekomen warden. 


Om beantwoord te worden voor den eerften 
van louwmaand des jaars 1786, worden.nu voor 
de eerftemaal , de volgende Vraagen voorgefteid : 
de twee eerite voor rekeninge van het Zeeuw- 
fche, ende twee laattte op kosten van het Genoot- 
fchap te Batavia: 

A. Waneer is de Provincie wan Zeeland, fee 
dert de af}chuddinge van het Graaflyk juk, op 
den haegfien top van eer en voorfpoed, zoon des 
Kosphaadel, Zeevaart en Laudbouws als an de 

14 > Wee 


Ph 


„Tj va | 


Wetenfchappen , geweest ? Hoe en door welke mid: 
delen is zy daar toe gekomen? Is dezelve tot hez 
den toe' op dat toppunt gebleven? Of hoe eù in 
hoe werre is dezelve daarin aan bet daalen zee 
raakt? Waar door tszulks voorgevallen? En wel- 
ke zy de beste middelen , onz dezelve wederom 
tot dat toppunt te brengen? uus 8 


„Be Welke fchikkingen kunnen’er, door de ge- 
zamenlyke geleerde Maatfchappyen inn ons Vader: 
land, gemaakt worden, oms zonder elkanderen 
eenigen hinder toe ste brengen, faam te werken 
Zot bereikinge van haar gemeen doel, de bevor. 
geringe, van den bloey en uttbreidinge , der Kog- 


flen en Wetenfchappen ? 


„CG. Naardien goede Krankbezsekers, in dienst 
der Oostindifche Compagnte dezer Landen, van 
weel nut kunnen zyn, en zulken op de meeste 
Oostindsfche Comptotren ontbreken: welke zouden 


‚de beste en minst kostbaare middelen zyn, om 


het gebrek van goedete verminderen en geheel Wege 
teneemen, en de Compagnie van den last der 
kwaade Krankbezoekers te bevryden ? 


Nt „D. Welke is-de' beste en eërrvoudig fte wyze, op 


welke de zendelingen in Afia en Afrika de Mus 
bamedaanen van de walschheid bunnes Godsdiensts, 
en van de waarbeid var den Christelyken, ovêre 


_ Zuigen kunnen ? 
DS P Î 4 wd De 


De antwoorden, op alle de gemelde Vraagen 
en voorflen „moeten leesbaar gefchreven„— 
de Nederduisfche, Latyníche, of Franfche 


. taal 


[ xv ] 


taal opgefteld,— met een dubbel; of affchrift, - 
voorzien „— voor den bepaalden tyd „—= en vracht- 
Vry„— toegezonden worden aan den Heere y. 
W. TE WATER, Hiftoriefchryver van Zeeland, 
Hoogleeraar in de Wysbegeerte en Vaderland- 
fche Hiftorie te Middelburg, Secretaris van het 
Zeewwfche Genootfchap te Vlisfingen. 


De Schryvers moeten hunne naamen nief by 
de Verhandelingen voegen; doch dezelve met 
_ eene zinfpreuke voorzien, en laaten verzeld gaan 
‚met een verzegeld briefje „, dezelfde zinfpreuke tot 
opfchrift hebbende, en waar in de naam en woon* 
plaats der Schryveren gemeld ftaan. 


Het zal aan een ieder, zonder eenige uitzonde- 
finges vry{taan, om ‘naar den prys op alle de 
voorgeftelde vraagen te dingen, ook aan de Di- 
recteuren en Leden van dit Genootfchap; doch, 
ten aanzien der beide laatstgemelden , onder deze 
voorwaarden: dat zy niets op hunne verhande- 
lingen en billetten zullen plaatfen, waar uit bly= 
ken kans dat zy; in de eene of andere betrekkin- 
ge, tot dit Genootfchap behooren; en dat zy, 
om des te onbekender te konnen blyven, hunne 
verhandelinge door eene andere hand moeten 
laaten aflchryvene 


Niemand, wiens verhandeling bekroond wordt 4 
«zal vryheid hebben, om dezelve, ’ zy geheel; « 
% zy ten deele, in het Nederduitsch, afzondere 
Iyk te doen drukken; of in eenig ander werkuit= 
tegeeven, zonder voorafgaande kennisf®en medee 
bewilliginge dezer Maatíchappyee 


Fet 


WT 


À in xv } 


Het Gênoötfchap behoudt aan zich het recht, 
om „ naar goedvinden, tot nut van het Algemeen, 
gebruik van alle de toegezondene antwoorden te 
maakens en dezelven, fchoon ’er de prys niet aarì 
toegewezen Wordts geheel often deele onder zyne 
Verhandelingen te doen drukken: ’ zy met by= 


_voeginge der zinfpreuken, door de fchryveis ges 


bruikt; ’t zy met uitdrukkinge van hunne naa- 
mén, indien zy, daar toe verzocht wordende, 
dezelven gelieven te openbaarerie 


Het was ook „op deeze Vergadering , 


dat tot Directeur werdt aangefteld : 
de Heer, | 

Mr. F. R- RADERMACHER, Raad der Stad Vlicfingen, 
En tot Leden werden verkooren, de 


Heeren: 


“B. BROES, Hoogleeraar, in de H. Godgeleerdheid , 


te Leiden. 
L. PORTE, Predikant der Walfche Gemeente; te 
_ Vhisfingen. 
Mr. K. x. REITZ, Griffier van den Raad van Vlaane 
‘deren; te Middelburg. 


H‚ SCHORTINGHUIS, Predikant, te Koudekerke. 


G.W. CALLENFELS, Med. Do6, Schepen det 

ch Stad Sluis in Vlaanderen. 4 

JÁ. MURRAY, Hoogleeraar, in de Geneeskunde, 
veste Gottingen.. _ - 


5. X BURTIN, Med, Dof. te Brusfel. 


Wy hebben het genoe gen; te moo» 


EL tu ] 


&en melden, dat na dien tyd, de yvér 
der Beitierderen en Leden, van hee 
Genoorfchap, niet is af: maar veel. 
neer toegenomen ; zo ûit deszelfs Per- 
petuêel Commiué te F'lisfingen, als 
uit het Departement, te Middelburg, 
gelyk mede van elders, zyn aan het 
zelve, een aantal Verhandelingen ter 
hand gefteld, welke men vertrouwt, 
dat door de Geleerde Weereld , met 
goedkeuring, zullen ontfangen wor= 
den, fommíige derzelve, vindt men 
reeds; in dit Deel; het welk fpoedig „ 
door een ander, zal gevoled worden.’ 
‚Niet minder reden hebben wy, 
om ons te verblyden,- over de-ver- 
meerdering onzer Boekery, en Ver- 
zameling van Natuurlyke en andere 
zeldzaamheden. “Tor de eerfte heeft; 
behalven den aankoop , ten kosten 
des Genoorfchaps, de milddadigheid, : 
“der Heeren, Aeitz, Zerne, Nuys, 
wan Klinkenberg, de St. Simon , Meers 
man, Martinet, Aenee, Putman, 

| | Schor= 


í xvm È 


Schortinghuis, Ghesquiere, de Rue: 
wer, Hofftede, Bonn, Bloch „’s Gra- 
wvezande, Bonnet, en der Beftierde- 
ren, van Zeylers tweede Genootfchap, 
en anderen, niet weinig toegebragt. 
En de laatfte is veel verfchuldigd , aan 
die der Heeren, Huysman, Hout- 
tuyn, G. wan Bell, ’s Graauwen, 
en M. Bekker; deeze liet, by uiter- 
ften wil, aan het Genootfchap na 
eenen fteen, van welken hy, in zy- 
ne jeugd, door de kundige hand, 
van den Heer S. de Wind gefneeden 
was; en die, in zeldzaamheid, hiet be- 
hoeft te wyken voor eenen, van zoort- 
gelyke Steenen, waar van men de 
Afbeeldingen by ruyscu en elders 
vindt. Ook moeten wy hier den naam, 
van den Heer Moens, niet vergee- 
ten, van wien wy nietlang geleeden, 
eene nieuwe blyk, zyner genegen: 
heid, voor het Genootfchap ontfin= 
gen: beftaande in eenen Beeker, ge: 
draaid uit den Hoorn, van eenen Ah 

| nx nat 


Ft eres | 


noceros, die om deszelfs buîitenge- 
woone grootte , als hebbende zes duim 
Diameter, zelf in Zndièn was bewon- 
derd. Wy wenfchten wel, hier by 
te mogen voegen, dat de leevende 
Orang-Outang, van Borneo, die ons 
door hert Bataviaasch Genootfchap, 
ten gefchenke is gezonden, gelukkig 
ware overgekoomen,, doch de hoop 
hier op, fchynt verydeld; welke ver- 
ydeling, echrer niets. onmmeemt-aan 
de gevoelens van Dankbaarheid, dier: 
Maatchappy verfchuldigd, en-welke 
wy thans openlyk, aan haar, gelyk 
mede, aan onze overige Begunftigers, 
betuigen; vooräl ook aan dien, ons 
onbekenden Voorftander van Kon- 
ften en Werenfchappen, die onlangs 
ons eene, aanzienlyke fom Gelds lier 
aanbieden, welke moet worden be- 
fteed, tot-iet, het-geen den Ger 
nootfchappe , tot nut, fieraad, of ge= 
noegen, zou kuanen zyn. | 
De Heer Jona Willem te Water „ 
de 


IE] 


de waardigheid van Hoogleeraar ; 
in de Godgeleerdheid en Kerkelyke 
Gefchiedenis, te Leiden, verkreegen 
en aanvaard hebbende, zag zich ver- 
pligt zyn-onflag te verzoeken van den 
Post; van Eerften Secretaris, vanhet 
Genoorfchap, aan het welke Hy, van 
deszelfs eerfte oprigting af; in on- 
derfcheidene betrekkingen, veele 
nuttige dienften hadt bewezen, waar 
van, onderanderen, ten bewyze firckr, 
de beredeneerde Catalogus, welke 
hy, ter dier geleegenheid overlag , 
van de Medailles, Munten, Gefteen- 
ten, en Penningen, den Genoot- 
fchappe, van tyd tot tyd, aangekoo- 
men; Heeren Drirelieuren verleen- 


den Hem dar verzogt ondflagook, op 


de vereerendfte wys, en befchonken 
Hem, ten blyke, hunner goedkeu- 
ring ch erkentenis, met eene Goude 
Medaille, op den ftempel, van dit 
Genootfchap geflaagen , met her By. 
fchrift: JONE-WILHELMO TE WATER 


5 3 ; 
Ho nl. PRO 


[ xx ] 


PROFESSORI LEIDENSI, DIRECTO* 
RES SOCIETATIS, OFFICIT MEMO- 
RES, D. D. CIOIOCCLXXXVv. Welke 
aan Hem, door den Heer Preefidee- 
renden Direêteur Wanckelman, met 
eene treffende Aanfpraak, werdtover- 
gegeeven. In plaats van zyn Hoog- 
Kerwaarde, werdt tot Eerften Se- 
cretaris aangefteld, G. Kuipers, Pre- 
dikant der Nederduitiche Hervorm- 
de Gemeente, indeeze Stad; en ver- 
volgens, in plaats van deezen, tot 
Tweeden Secretaris, de Heer A. 
Dryfhout, A. LM. S.S. Th. et Phil. 
Dr., Predikant der Nederduidfche 
Hervormde Gemeente, te Middel- 
burg, die beiden, deeze posten , ge- 
willig hebben aanvaard. 


Door den dood, werden aan het 
Genoorfchap ontrukt, de Heeren Di- 
reêteuren, Mr. C. W/. Ellents, Raad en 
Secretaris, van het Landfchap Dren- 
the; en Mr.J. Steengracht, Raad 


en - 


\ 


L XXI ] 


en Advocaat Fiscaal, ter Admirali- 
teit van Zeeland, alsmede Kiezer der 
Stad Middelburg. En de Heeren Le- 
den, A. Werbeyk, Reêtor der La- 
tynfche Schoolen;en 7. Ploos van Ám- 
Jiel , Med. Dr.,beiden te Am/fteldam. 


Daar en tegen, zyn tor Direêtcu- 
ren, van dit Genootfchap, zedert de 
Algemeene Vergadering, des jaars 
1783, aangefteld, de Heeren: 


Mr. w. J. HUIJSSEN , Heer van Kattendyke ,Sche- 
pen en Raad der Stad Middelburg. 

P, H. REIJNST , Vice-Admiraal by het Ed. Mog, 
Collegie ter Admiraliteit, te Amfteldam. 
Mr. A. J. DE RUEVER, Secretaris der Provinciaale 

Rekenkamer van Zeeland, te Middelburg. 
Mr. 3. MEERMAN, Vryheer van Dalem enz, in 

-_ «2 Hage, 

Mr. w. A. DE BEVEREN, Penfionaris der Stad 

Middelburg. 

Mr. J. 5. MACQUET, Schepen en Raad der Stad 
Middelburg. 

‚_JPRUIJST, Capitein by het Ed Mog. Col 
legie ter Admiraliteit in Zeeland, en Equi- 
Pagiemeester van dezelve Admiraliteit, te 
V lisfingen. 

J. SCHREUDER HARINGMAN, Capitein by 

het Ed Mog. Collegie ter Admiraliteit in 
Zeeland, te Viisfingen. 


Bg Mr. }- 


É bis ] 


Mr. j w- SCHORER, Schepen en Raad der Stad ' 
Miinefbarg, «2e id 


Mr. j. H°‘SCHORER, Penfionaris der Stad Mij- 
delburg. 

A. H‚ VAN ECK, Ontfanger van den 80 en 40 
Penning, over het Quartier van Nymegen, 
te Thich / en 

J GREEVE, Eerfte Secretaris der Hooge 


Indiäafche Regeering , te Batavia. 
J TEELLINK LE GRAND, Penfionaris 
Honorair der Stad Wiisfingen. id 
En in de Algemeene Vergadering, 
deezes jaars, zn tor Leden verkoo- 
ren, de Heeren: 


J R. DEIMAN, Med. Doct. te Amfleldam. 
JH. GALLANDAT, Med. Doct te Hulst. 
C. P. THUNBERG, Hoogleeraar op de Ko- 
ningì. Zweedfche Akademie van Upfal. 
GEORGERT, Ingenieur des Ponts ec Chaus- 
t_ fées, de l'Academie des Sciences Belles 
Letwres et Arts, de Lion, te Havre de Grace, 


De Heer Winckelman , Preefidee- 
rende Directeur, opende die Verga- 
dering, meteen Geichiedkundig Be- 
rigt, in zich behelzende , eene weinig 
bekende Anecdote, raakende hetover- … 
gaan, der Stad ’s Hertogenbosch, in 
den jaare 1629. Wy twytüelen nier, 


Evan} 


of het zal den Lief hebberen der Ne- 
derlandfche Gefchiedenisfen aange- 
naam Zyn, dat men het ter hunner 
kennisfe brenge, waarom wy her hier 
laaten volgen. 7 


MYNE HEEREN! 

nde Gefchiedepisfen var onsVaderland vindtte 
recht eene plaats de merkwaardige Belegering 

en verovering van ’s Hertogenbosch, door Frederik 
Henrik Prins van Orange, die’er den zo April 1629 
het Beleg voorfloeg; het zelve, niet tegenftaane 
de de zwarigheden „die 'er zich telkensinopdees 
den, en onoverkomelyk fcheenen, voortzette tot 
den 14 September daaraan volgende , wanneer de 
Stad zich by Capitulatie overgaf; volgens welke 
het Spaanífche Guarnifoen, *t geen een zeer dape 
peren tegenftand geboden had , ’er drie dagen daar 
na, of den 17 Sept. uittrok, en die Stad aan den 
Overwinnaar ontruimde Ze was, naar de 
Krygskunde van dien tyd, uitermaaten verfterkt, 
met allerlei foort van Vestingwerken; bevatte 
een talryk Guarnizoen , voorzien van de bekwaam. 
fte Bevelhebbers; en van allerlei foort van Kryg= 
behoeften, en een ruimen voorraad van leeftocht; 
haare ligging in het midden wan moerasfen , die 
Yer thans door Verandering en Verhooging, zoo 
veel fterkte niet meer aan zouden geeven , maakte 
den toegang allermoeilykst, en ten uîterften ge: 
vaarlyke De Spanjaarden rekenden de Stad one 


LE xxiv ] 


winbaar, zonder tusfchenkomst van een Godlyk 
wonderwerk , en het was onder hen een fpreeke 
woord, indien dez Bosch overgaat, is Gudt Geus. 
Het Bygeloof bracht het zyne toe, om de Vere 
dedigers in dien waan te fterken. : 

Al wat de Krygskunde wist, al wat de omftan- 
digheden leerden en deeden uitvinden, werd van de 
zyde der Belegeraars in het werk gefteld; die van 
Land Water, van Water Land maakten; terwyl 
Zy door de uitvallen der Belegeraars dikwy!s in 
hunnen arbeid geftoord, en genoodzaakt werden 
hunne vorderingen, ten koste van het bloed van 
veele dappere Krygsbenden, te verdedigen en in 
te houden —. De langduurigheid van het Beleg 
maakte het tot eene leerfchool vande Krygskunde, 
daar de eerfte Grooten ten dien einde van alle 
kanten dagelyks naar toe vloeiden, 

Frederik. Henrik, die te recht, onder de groot» 
fte Veldoverften van zyne eeuw, geteld wordt, 
had zich het overwinnen dier Stad zoo zeer voors 
gefteld, dat hy, hoe zeer de toeltand van hee 
Land, daar door aan andere zyden, aan meer ge= 
vaaren werd bloot gefteld, en ’er dikwyis ges 
raadpleegd werd: of het niet raadzaamer wares 
daar van af tezien , echter nimmer befluiten konde , 
om het Beleg op te breeken; terwyl hy ondertus- 
{chen bedagt was op maatregelen, om den Vyand 

ook elders werk te geeven, en daar doors een af- 
wending maakende, te beletten het Beleg op te 

flaans t geen hem, en zeker niet zonder degun- 
ftige beftelling der hooge Voorzieoigheid , gelukte 

door de verrasfing van Wezel, weike niet weinig 

toebracht tot de verovering van den Bosche — 
‚ Het is zeker, dat geduurende dat zoo merkwaar 

| dig 


\ 


| Ì xxv } 


dig Beleg, ook veele merkwaardigheden, byzon- 
dere perfoonen betreffende, zullen zyn voorge- 
vallen, die wel waardig waren, als Anecdota aan= 
geteekend geweest te zyn , en voor de vergetelheid 
beveiligd gebleeven, Van dien aart is my eene 
byzonderheid voorgekoomen, die ik niet ondiene 
fig oordeelen zoude, datze in het geheugen her- 
roepen wierde. En daar die eenen Vlisfinger 
betreft, en maar weinig tyds zal wegneemen, 


“hoop ik, dat de mededeeling daar van, U Eds niet 


geheel onaangenaam, fchoon voor veelen Uwer; 
dezelve geen nieuwigheid zal zyn; veelen Uwer 
doch, Myne Heeren , hebben gezien den Zalveren 
Toren, die thans berustende is onder de bewaae 
ring van Mejuffre de Wed. van Monír. Samuel 
Bonnecrot, die in Zyn leeven een goed Burger 
deezer Stad, en een ftichtelyk voorbeeld van on- 
geveinsde Godsvrucht, en onbefprooken wandel 
was. Van dien Toren, heeft de Heer 7e Water , 
in Zyne befchryving der Inhuldiging van den te- 
gesswoordigen Heer van Vlisfingen ‚(een werk vry 
meer bevattende dan eene drooge befchryving 
dier plechugheid) melding gemaakt; de daar op 


te leezene Versjes, medegedeeld; en eene korte 


_ aanteekening,waar in echter eene misftelling (chynt 


ingefloopen te zyn, daar by gevoegd. Van dien 
Toren heb ik eene afteekening doen vervaardigen, 
even zoo groot als die wezentlyk in het Zilver 
is, ten opzicht namentlyk der grootte, en wel van 


de voorfte, en de twee zyden die in deteekening 


wallen konden, als zeven zyden hebbende; de. 
voorfte zyde draagt de Wapenen van deeze Stad, 
en van Frederik Henrik, op de zes anderen zyn 
gefneden de Versjes, by den Heer Ze Water te 
Kg lee- 


eer} 


deezen; en in die order als-die zich hier vertoonen, 
Het is bekend, dat deeze Toren een gefchenk 
is, door Frederik Henrik gedaan, aân Pieter 
 Fansfens ter gedachtenis van den gewichtigen 
dienst, die hy , door kloekmoedigheid en/list „ uit- 
oeffende, en waar door hy het middel was, datde 
Stad Capituleerde, «Van deezen Pieter Fansfen, 
zyn my,door Gabriel Deyers ‚Borger deezer Stad, 
die zydlings aan de Vrouw van Pieter Fansfen 
vermaagfchapt is, eenige byzonderheden, dit ge- 
val betreffende, medegedeeld ; welke hem ter kennis 
zyn gekomen, door zyne oud Moei Diza Taal- 
man , die zoo als zyne Grootmoeder Elizabeth, 
eene Dochter was van Pieter Taalman en Eliza- 
beth Laevan; welke Elizabeth Laevan nog had 
de twee Zusters, de eene Pieternella, gehuwd 
geweest aan eenen Jalfaar, waar van nog Dee 
fcendenten in leeven konnen zyn; de andere Zuse 
ter Cornelia Laevan, trouwde Pieter Fansfens 
aan wien. Frederik Henrik deezen Toren vereerde, 

Bevorens had hy als Sergeant onder de Spans 
jaarden gediend, en van dezelven een eerlyk pass 
poort en affcheid bekoomen,. 

In deeze Stad , daar na getrouwd zynde, geneer- 
de hy zich met voor Kleermakers knecht te wers 
‘ken. 

De langduurigheid van het Beleg van ’s Bosch 
kostte den Staaten veel Volk; om dat gebrek aan 
te vullen, werden by tromflag uitgenoodigd alle 
die zich vrywillig daar toe witden begeeven— 


ë, 


Dit had een goed gevolg in een tyd daar ieder _ 


Borger een Krygsman was, en de opluikende 
Vryheid een ieder met drift voor dezelve beziel- 
de. Verfcheide #idsfingers trokken derwaartss 

be) en 


[ XXVII ] 


en onder die, deeze P. Fansfen—— Deeze, in het 
Leger gekoomen, werden door Zyn Hoogheid 
ondervraagd of bevorens ook gediend hadden: 
waar op hy, zyn Paspoort vertoond hebbende, 
door hoogstdenzelven werd gangefteld tot Vaans 
drig onder die Vrywilligers, en diende in die qua« 
liteit zoo lang tut ‘er Bres gefehoten was ; waar op 
die van binnen, veele dooden bekoomen hebben= 
de, een Trompetter uitzonden om met den Prins 
over eenen (älftand van Wapenen te handelen. 
Dit oogenbliknam Pieter Fansfen waar „om eenen 
gewigugen dienst te waagen, hy rukt zyn Vaan- 
del van den ftok af, wind het zich om het lyf, 
klimt door de Bres in de Stad, begeeft zich naar 
de Kerk, en de deur naar den Toren open vin= 
dende, klimt hy dien op, totaan het kruis ‚maakt 
zyn Vaandel daar aan vast, klom toen weder af, 
en keerde gelukkig weder tot de zynee 


… De Belegerden dit ontwaar geworden verbeelds 


_ denzicb,dat de Stad reeds'overgegeeven was; en de 


Belegeraars door dit gezicht aangevuurd, dron» 
gen-door de Bres in de Stad, daar zy geenen 
tegenftand ontmoetten, wyl de Bezerting de Wa. 
penea nederlei, waar op de Overgaaf zelve {poedig - 
volgde, « 
„De Prinss verwittigd van deeze daad van Pe 
Hansfen ‚ ontbood hem voor zich ‚ ondervraagde 
hem naauwkeurig, en bood hem, zoo hy lust had 
te blyven dienen, eenen aanzienelyker trap van 
bevordering, Dan hy antwoordde , maar gekoo- 
men te zyn om den Bosch te helpen. winnen, en 
dit nu gefchied zynde, verzocht by zyn ontílag, 


‘ ten einde weder tot zyne Huisvrouw te keeren. 


Frederik. Henrsk {tand hem zyn verzoek toe, 
| gat 


\ 


[ xxvin J 


„gaf hem zyn affcheid, en een allerlofiykst getuig 


fchrift, nevens een beurs met soo ducaaten, en 
deezen Zilveren Toren. 
Sints met 'er Woon in deeze Stad gebleeven, 
heeft hy in de St. Facobflraat een huis gebouwd, 
en daar voor in den gevel, eene afbeelding van 
deezen Toren, met dit byfchrift , noch heden daar 


„Onder te leezeng 


Den Bosfchen Torenbouw , die heb ik hier 
doen ftellen, 
__ Ter eeren van Nasfauw, ten fpyt van zyn 
Rebellen. 


Het is waarfchynlyk , dat uit dien zelven dichte 
ader ook zyn voortgevloeid, de loffpraaken in 
rym, nu noch op den Zilveren Toren te leezens 
en die meer kenmerken draagen van zyne gene 
genheid voor den Vorst, dan van ervarenheid 
in de Dichtkunde. 

Uit zyn huwlyk met de genoemde Cornelia 
Laevan, heeft hy twee Dochters nagelaaten, 
die kort na hunne Ouderen zyn overleedens 
hebbende tot Voogd gehad hunnen Oom A4a/= 
faar, hun Moeders Zusters Man , die deezen Tor 
ren in de nalaatenfchap van deezen zya Vrouws 
Broeder gevonden hebbende, dezelve in zyn Fa- 
milie heeft behouden, waar door die gekoomen 
is aan eene Pieternella Malfaar, wiens Man in 
dienst van den Staat, als Soldaat ten jaare 1747 
in de Belegering van Hulst gefneuveld is. Zy 
was kort bevorens, of is kort daar na ook over- 
leden ; en hun nagelaaten Kind, of Kinderen zyn 


m de Weesfchool deezer Stad overgebracht. ed 
| ä 


Eene k 


der de Goederen dier Kinderen, toen door Dia- 
konen aanvaard, werd ook gevonden een Lom- 
baardbrief je, waar uit bleek „ deez Zilveren Toren 
daar in was verzet, waar op die door Diakonen 
is gelost, vervolgens in de Weesfchool opgeveild, 
en door Koop overgegaan aan Monfr. Lambrecht 
wan der Woordt , die des tyds binnen deeze Stad, 
een der voornaamfte Zilverfmeeden was, voor 


de fomma van fó63. Het zoude niet onmogelyk 


geweest zyn, dat zy toen zeer ria aan de verdwy= 
ning in den fmeltkroes gekoomen was, Doch ge= 
lukkig is zy die ontweeken, en by Koop weder 
overgegaan aan Monfr. S. Bonneeroi, die by 
uiteríten wille bépaald heeft; dat dezelve na overe 
lyden Zyner nagelaatene Weduwe zal koomen aan 
de Regeering deezer Stad, om voorts door Hun 
Ed, Achtbe teri allen tyde bewaard en bezeeten te 


worden.(*) H 
£ Ct 


G*) Op dit voorgeleezene van den Prafiderenden 
Direêteur, befloot de Vergadering het zelve aan den 
Hr van Heurne mede te deelen, en werd daar op 
door eene vriendelyke refcriptie van Zyn Wel-Ed. 
Geftr. geïnformeerd, dat van het gefehenk van dec- 
zen Toren bevorens nooit had gehoord, of ergens 
lets daar van had gevonden: dat wel by Bor, op 
bladzyde 359. en by Pelgrom, in zyn Oirfprong van 
's Hertogenbosch, fol. 22. melding word gemaakt van 
eene Orangevlag, die op den 18 Sept. van den To- 
ren van de St. Janskerk, waar in de Hervormde 
Godsdienst voor de eerfternaal op den 19 dier maand 
geoeffend werd, waayde, doch zonder andere by- 


_ #onderheid, dan dat die door een Bootsgezel daar op 
zoude geplant zyn; en geeft woorts in bedenking of 


deeze Toren niet wel een afbeelding zyn zoude van 
dien; 


KME 


Het geen wyders, in die Alge: 
meene Vergadering is voorgevallen; 
kan men vinden, in het toen voorge: 
fteld en daar na uitgegeeven Pro- 
gramma, zynde van deezen inhoud: 


HL ZEEUWSCHE GENOOTSCHAP DER 
WETENSCHÁPPENs TE VLISSIN® 
GEN, heeft, in zyne jaarlyk{che Algemeene Ver- 
gadering, den eenen derugften van Oogstmaand,; 
des jaars 1785 , eenen gouden eerprys toegewee- 
zen, aan den Heere Mr. j. Ds VAN LEEUWENs 
Ozifanger Generaal van ’s Lands Gemeene Mid: 
delen, over het Thielfche Comptoir; Advocaat 
Fiscaal te Threl, Lid van bet Zeeuwsch en Ut- 
vechtsch Prowinctáal Genootfchap ; nadat, by het 
openen van het verzegelde billet, gebleken was, 
dat hy; onder de zinfpreuke; Salus publica fas 
prema Lex esto, Schryver ware van het meest 
voldoende Antwoord, op de vraag : 

Dewy! de fchadelykheid der begravenisfen biz- 
nen de Steden en Kerken ten wollen bewezen ei 
try algemeen erkend is: welke zyn de verfchil- 
lende redenen; dat die nadeelige gewoonte in deeze 
Republyk blyft fland grypen , en welke zyn de bes 
ze middelen, om dezelve te doen ophouden £ E 

en. 


dien , welke în den nacht van den 25 Juli 1524. door 
den blixem in brand geraakte en geheel af brande ,- 
juist na dat de Canùnniken op dien dag het Te Deúm 
Laudamus gezongen hadden, over den Moord van 
Prins Willem den [fem 


í zkr ij 


Een tweede Antwoord, op dezelve Vraag in- 
gekoomen , onder de Zinfpreuk 


Een wyz’ heeft zig ’t gefnap van't graan 
niet aan te trekken, 
Wyl-Onfchuld en Verdienst bene. eenen. muur 


werftrekken. 
HORATIUS. 


wil het Genootfchap gaarn, met eenen zilveren 
Eerpenning bekroonen ‚ ten welken einde, de 
Schryver verzogt wordt, zyn naam, binnen zes 
weeken, door eenen Brief te willen. openbaaren, 
indien hy verkiest, dit bewys der hoogachting 
van de Maatfchappyes, voor zynen nuttigen arbeid 
_ te ontfangen. Dewyl men; gelyk in anderen, 
ook inzonderheid; veel goeds gevonden heeft, 
in een derde Antwoord, ten zinfpreuk hebbende: 
Concordia res parve creicunt s zou het den Ge- 
nootfchappe aangenaam zyn, indien de Schryver 
daar van zig insgelyks wilde bekend maaken ; 
wanneer hy verkoor , dat mens met meldinge van 
zynen naam, daar vans dat gcbruik maakte, het 
geen men zal nuitig oordeelen. 


Het Genootfchaps op het edelmoedig verzoek, 
en ten kosten van zyne EBxcelientie, „den Hoog- 
Edelen Welgeboren Heere we. c. zi. Baron vaN 
LIJNDEN tot Blstterswyks Reprafenteerende den 
Heere. Prinfe Erf-Stadbouder, als Eerften Edeie 
van Zeeland, enz.enz, ondertoezegginge, van 
den gouden Berprys, elk uitgenoodigd hepbendes: 
om optegeeven het different der fchadelyke Wisfel. 
coúrs, welke tm zeder-der zes Vereenigde Provin- 

ciens 


f xxx ] 


tiens met relatie tot de Provincie van Holland; 
În ordinatre tyden gemeenlyk plaats heeft ; voorts 
_aantewyzen de fundamenteele oorzaaken, door 
welke deeze Wisfelfchade in de Provincie van 
Zeeland grooter zou zyns dan in de vyf andere 
Provincien, gefteld zynde, dat de Zilveren Du- 
caat in Zeeland tot geen hoogeren prysgangbaar 
ware, dan in de overige Provincien; verders te 
betoogen , of en welke redenen de Provincie van 
Zeeland heeft, om bedugt te zyns dat aldaar 
eerder en meerder gebrek aan flandpenningen en: 
andere gangbaare fpecien zoude exfteeren , dan in 
de vyf andere Provincien, en hoe zulk defect best 
zon konnen voorgekoomen worden. Is bevonden, 
dat onder de toegezondene Verhandelingen; al- 
lermeest uitmuntte, die, onder de Zinfpreuk: Fe- 
lix qui potuit rerum cognosfere causfas; en waar 
van Schryver is, de Heer j. Pe MULLER, Lid 
van het Provinctáal Utrechtsch Genootfchaps te 
Amfteldam, aan wien ook die prys is toegewezene 


Insgelyks heeft het Gonootfchap het genoegen 
gehad, het zelfde te kunnen doen, aan den Heer 
C. KÄäYZERs 's Lands Fabriek te Middelburg, 
als zynde de Schryver van een voldoend Antwoord, 
onder de Zinfpreuk : Nulla major est poena ‚quam 
milerum esfe et non videri, op de Vraag, raa- 
kende, het best gefchikte en mist kostbaare ont- 
werps tot het flichten wan een bekwaam gebouw, 
onder den naam van Hospitaal of Manhiusts voor — 
onvermogende en oude Zeeliedene Welke zonder 
tydsbepaaling was voorgefteld, 


Op de voorftellen betreffende een beknopt fa- 
| men- 


{ xxxm } 


menftel van het Staats-Rechts der zeven verëenigde 
Nederlandfche Gewesten ; en een tydrekenkundig 
bericht der Schryveren, over de Nederlandfche 
Gefchiedenisfen en Oudheid: in ’t geheel geene; 
en op de Vraags raakende de Verbetering der 
Hooge Schoolen, geene voldoende Antwoorden 
ingekoomen zyndes is goedgevonden; uit aan- 
merkinge van ’ groot gewigt en de uitgebreide 
nuttigheid van die drie voorftellen, dezelve hier 


‘ wederom optegeeven, doch zonder bepaaling van 


tyd, en met belofte van den gouden eerpenning _ 
aan den genen, die op het eene of andere eene 
voldoende beantwoordinge, wanneer het ook wee 
zen zal, aan dit Genootfchap zullen toegezonden 
hebben. Zy zyn van deezen volgenden inhoud: 

A. Het Genootfchap in aanmerking neemende , 
dat, hoewel het Staats-Recht van dit Gemeenes - 
best (lus Publicum Belgicum) door veele voorna- 
me Mannen behandeld , en in fommige ftukken 
naauwkeurigiyk verklaard iss men echter tot dee= 
zen tyd toe gebrek hebbe aan eene volledige en 
welgetchikte handleidinge tot recht verftand van 
die voortreffelyke en zoo nuttige Wetenfchap in 
‘t gemeen, en waar door de Nederlandfche jeugd 
tot een geregeld en onderfcheiden denkbeeld van 
het zelve zoude konnen opgeleid worden: noo- 
digt de Gelerterden uit tot het fchryven van een 
volledig en beknopt famenftel van het Staats- 
Recht der zewen Vertenigde Nederlanden, met 
aanwyzinge der bronnen, waaruit men nadere en 
uitvoeriger kundigbeden belangende de byzondere 
Punten van dit Recht haalen kan. | 

De fchryvers moeten zich, in hun opftel „ niet 
alleenlyk bepaaten by het Staats-Recht , *t geene de 
ral zeven 


[ Beattv …} 


Zeven Verëenigde Gewesten onderling gemeen 
hebben , en uit de mededeelinge van fommige 
… rechten der Opperheerfchappye voortvloeit; maar 
mien vordert ook van hun eene beknopte en 
naauwkeurige befchryvinge wan het Staats-Recht 
van iedere Nederlandfche Provincie afzonderlyk; 
als mede, dat zy, zoo veel mogelyk, by elk ar- 
tikel de voornaamfte Schryvers aanwyzen, die 
EE met opzet behaudeld en opgehelderd heb- 
Ce 


B. Zydrekenkundig en naauwkenrig bericht van 
alle inlandfcheen uitheemfcheSchryverenen Schrif- 
ten, die ter opheldering der Nederland/che Ge- 
Jchiedenisfen en Oudheden ffrekken, federt hetbe- _ 
gin der Graaflyke Regeeringe tot op deezen tyd, 
Doch onder voorwaarde ; dat men zich houde aan 
deeze bepaalingen: 

1. Men bepaale zich by de zeven Verëenigde 

_ Gewesten van Nederlands; en de Landen daar 

onder beltoorende, 

2e Het tydrekenkundige moet betrekkelyk ge: 

maakt worden, niet alleen tot den leeftyd der 
_ Schryveren , maar ooktothettydvak, welks 
gebeurtenisfen zy behandelen. Ms lk 

3e Men maake ook, zoo veel mogelyk is, mel. 

dinge van de Handfchriften en onuitgegeeve- 
ne ftukken, die onder de Lief hebbers der Nee 
derlandfche Hiftorien bewaard worden s— 
van de befchryvingen der Steden en Dor« 
pen;—— en van de Schriften der genen, 
_ die, met verzwyginge van hunne naamen, 
’s Lands Hiftorien en Staats- beftier eenig licht 


bygezer hebbene 
4. Nog 


[ sax 1 


4è Nog vordert men eene aanwyzinge, waar 
men nader bericht, betreffende de opgegee- 
ven Schryvers, kan vinden. 


Cé Zyn 'er geene algemeene en byzondere gee 
breken in de inrichtinge en leerwyze onzer Vaacr- 
dandfche Hooge Schoolen? Welke zyn de vooraan: 
fle? En wat kan tot werbeteringe daar van ts 
het werk gefleld worden, tot fpoediger woortzete 
ting van allerlei Wetenfchappen, eu ter meerdg- 
ve befchaving onzer Natte? 

„Door algemeene gebreken verstaat men zulke, 
die betrekkelyk zyn op de Akademifche leerwyze, 
voor zoo ver zy het gantfche lichaam der ftude- 
renden betreft; en door byzondere, zulke, die ope 
zicht hebben op de byzondere takken van ftudie, 
Het Genootfchap herhaalt by deezen de voors 
ftellen en vraagen, om, onder toezegginge van 
den gewoonen gouden eerpenning, beäntwoord 

te worden voor den eerften van louwmaand des 
jaars 1786: de twee eerfte, voor rekening van 

het Zeeuwfche; en de twee laatfte, op kosten 
„van het Genootfchaps te Batavia. | , 

A. Wanneer ts de Provincie van Zeeland, fe. 
dert de aflchuddinge van het Graaflyk juk, op den 
boog flen top van eer envaorfpoed , zooin den Koop- 
handels Zeevaart en Landbouwsy als iaide We- 


‚ tenfchappens geweest4 Hoe en door welke Alid. 


delen is zy daar tue gekoomen? Is dezêlve tot hee 
den toe op dat toppuut gebleven? Of hoe en in hoe 
verre is dezelve daar in aan het daalen geraakt? 


Waar doon is zulks voorgevallen? Bu weke zyn 


[e Kxtvr | 


de beste middelen s om dezelve wederom tet dat 
toppunt te brengen? | 


B, Welke fchikkingen kunnen ‘er, door de ge- 
zamenlyke geleerde Maatfchappyen tn ons Vader- 
land , gemaakt worden, om zonder elkanderen 
eenigen hinder toetebrengen, faam te werken tot 
bBeretkinge van haar gemeen doel: de bevorderin= 
ge van den bloei en uitbreidunge der Konflen en 
Wetenfchappen ? 


C. Naardien goede Krankbezoekers, in dienst 
der Oostindifche Compagnie deezer Landen, van 
veel nút kunnen zyn, en zuiken op de meeste 
Oostindifche Comptorren ontbreken: welke zouden 
de beste en minstkostbaare middelen zyn, om het 
gebrek van goede te verminderen en geheel weg 
zeneemen , en de Compagnte van den last der kwaa- 
de Krankbezoekers te beuryden ? 


D. welke is de beste en eenvoudig fte wyze , op 
welke de zendelingen sn Afia en Afrika de Mu- 
hamedaanen van de valsheid hunner Gedsdrenst, 
en van de waarheid van dez Christelykens over: 
tuigen kuanen ? 


Om. beäntwoord te worden, voor den eerften 
van louw;naand des jaars 1787, worden nu, voor 
de eerftemaal, de twee volgende Vragen voor- 
gefteld: de eerite voor rekening van het Zeeuw- 
fche; en de tweede op kosten vaa het Geaoot- 
fchap te Batavia, | 

À. Hoedanig 15 de ffaat der Zeden onzer Natie 
geweest, zedert de opregting van ons ies, vl 

' Csts 


[ xxxvn |] 


Best, tot op deezen tyd? Welke waren de oorzaa- 
ken hunner verbetering of verergering ?. En welke 
zyn de beste middelen ter meer algemeene Verbe- 
tering onzer Nattonaale Zeden? 


B. De Wis-, Natuur- en Teekenkunde , van 
eenen bykans algemeenen invloed op alle Konfien 
en Handwerken zynde , wordt gevraagd optegee- 
wen: welk het besce middel ts, om aie kuudig- 
beden algemeener in trein te brengenen derzeiver 
aanleering voor min vermoogende , gemakijker te 
maaken ? 


_De antwoorden op alle de gemelde Vraagenen 
Voorftellen moeten leesbaar gefchreven „—— ia 
de Nederduitfche, Latyofche, of Fran{che taal 
opgefteld ;—— N.Be met een dubbel, of affchrift, 
voorzien ;—— voor den bepaalden tyd;—= €a 
vracht vry ;—— toegezonden worden aan den Hee= 
fe G. KUIPERS, Predikant en Secretaris van 
het Zeeuw/chie Genoutfchap der Wetenfchappen, te 
Vlisfingen. Jar 


De Schryvers moeten hunne naamen niet by 
de Verhandelingen voegen; doch dezelve met 
eene zinfpreuk voorzien, en laaten verzeld gaan 
met een verzegeld briefje, dezelfde zinfpreuketot 
opfchrift hebbende, en waar in de naam en woon- 
plaats der Schryveren gemeld ttaane 


_ Het zal aan een ieders zonder eenige uitzonde 
ringe , vryftaan, om naar den prys op alle de 
voorgeftelde Vraagen te dingen, ook aan de Di- 
recteuren en Leden van dit Genootfchap ; doch, 

5 etl ten 


[ xktvin j 


ten aanzien der beide laatstgemelden, onder deêze 
voorwaatden: dat zy niets op hunne verhande- 
limigeh en billetteri zullen pldatfen , waar uit blyken 
kan, dat zy, in de eérie of ändere betrekkinge, 
tot dit Genootíchap behooren; en dat zy, om des 
te onbekender te konnen biyven, hunne verkan- 
delingen doot eene andere händ nioeten haten 
aäîlchryvens 


_ Niemand, wiens Verhandeling bekroond wordt, 

zal vryheid hebben; om dezelves *t zy geheel, 
*t zy ten deele, in het Nederduitsche afzondêrlyk 
te doen drukken, of in eenig ander werk uittegee- 
ven, zonder voorafgaande kennisfe en medeber 
williginge deezer Maat{chappyze 


“ Het Genoetfchiap behoudt aân zich het recht, 
om, far goedvinden, tot nut van het algemeen, 
gebruik van alle de toegezondene antwoorden te 
maaken; en dezelven, fchoon 'ér de prys niet 
aan toegewtezen wördt, geheel of ten deele on- 
der zyne Verhandelingen te doen drukken: % zy 
met byvoeginge der zinfpreuken, door de Schry- 
vers gebruikt; ‘t zy mer uitdrükkiage van hunhe 
raämen, indien Zy, ddártoe verzocht wordende, 
denzelven gelieven te openbâaren. | 


Eenigen tyd, na de Uitgadf, van 
dit Programma, isvaan het Genoot- 
fchap, nä ontfangen Verlof, en het 
openen der verzegelde Billetten ge 
a | blee- 


Ee 


' 
ha 


HL MRE ] 


bleeken „ dat de Schryver der ver 
handeling, over de fchadelykheid van 
het Begraaven, binnen de Steden eri 
Kerken, die ten zinfpreuk hadt: Zen 
wyz heeft zich ’t gefnap van enz. 
HORAT., was de Heer Cc. TErRNe, 
Med. Dr, Prelector in de Vroed- 
kunde, en Stads-Vroedmeester, te 
Leyden : aan wien derhalven,, volgens 
gedaane belofte , de zilveren eerpen- 


hing, isgefchonken; alsmede dat de 


LEL J. MARTINET KUYPERS, thans 
Proponent, te Zutphen, de Opftel- 
ler geweest zy derverhandeling, over 
dezelve ftof , onder de Zinípreuk:: 
Concordia res parve crescunt ‚ in ge- 
koomen; van welke het Genootfchap 
dus , met vermelding , van zynen 
naam, het gebruik dat men nood’g zal 


oordeelen, voorneemens is te maaken, 


_ War eindelyk den inhoud, van die 
Elfde Deel betreft, men vind:, in 
het zelve, twee bekroonde Anrwoor- 

| Rae , den, 


[ox 1 

den, welke wy ons, op het getuige- 
nis, het geen aan dezelve, door de 
kundige her vin die het Genoot- 
fchap , in derzelver beoordeeling , 
wel wilden voorlichten, gegeeven is, 
vleyen durven, metalgemeen genoe- 
gen, zo door ervaren Scheepsbou- 
wers, als door de Beöeffenaars der 
_ Geneeskunde te zullen ontfangen 
worden : dat voor de Febres Catar- 
rhales, is over eenigen tyd, afzon- 
derlyk uitgegeeven, om her uit hoof? 
de, van deszelfs uitgebreide nutig- 
heid, zo veel te verkryglyker te maa- 
pense | | 
… Op deeze volgen, de verhande- 
ling van den Heer Hofflede, over 
de waare kleur, vanden Sorek-W yn; 
het onderzoek van den Heer Nieuw: 
land: of alle Middelen, ter inwinning 
der Jooden, reeds zyn aangewend; 
dan, of Zer nog niet één mogelyk 
Middel ,overblytt? De verhandeling 
van den Secrctaris Kuipers, over her 
j geen 


kmo] 


geen men heeft te betragten en te 
vermyden,. in her ophelderen der, 
H.S, uit Reisbefchryvingen ; de 
befchryving van de Malakfe “Tin- 
Erts, en derzelver My nen, door den 
Heer Houttuyn; W aarneemingen over 
de voorr-teeling van. de Zoetwarer Ra- 
derdiertjes, „door den Wysgeerigen 
Watervliet; de verhandeling vanden 
Heer Martinet, over het Grondsys; 


eene nieuwe handleiding, om den 


Logarithmus vooreenig gegeeven ge- 
tal naauwkeurig te vinden tot veer- 
tien letteren boven den Index: be- 
nevens eene tafel der kunst-tallen voor 
Toooooo—Ioorooo, berekend door 
den Heer Mr. Reitz; en eindelykeen 
vervolg, op de verhandeling over den 


Polypus of Slymprop ; benevens eene 


afbeelding van een daar aan nog ont- 
breekend Werktuig, ter af bindinge 


vandezelve, door den Heer de Vind. 


Wy wenfchen, dat dit Deel, om 
p NR, 5 het 


… 
P) 


Ees 


het gewigt en de verfcheidenheid, 
der daar in behandelde Onderwerpen; 
zoo gutiftig als de vorige, zal ontfan- 
gen worden. Zoo door deezen ar- 
beid, nuttige kundigheden verbreid 
en het welzyn onzer Mede-menfchen, 
vooräl onzer Landsgenooten, wordt 
bevorderd, zal het Genoorfchap:des- 
zelfs poogingen, aangenaam beloond 
teekenen. KO LE 
GERRARDUS, KUIPERS. 
ik | Secretaris. … 
_ VLISSINGEN - 
den 25 van Wynmaand 
Sedes jaars i785. 


d Î zm} 
„NAAM LW ST 


DIRECTE UREN £ EN LEDEN 


VAN AR 5 


ZEEUWSCH 


erNoorscuar 


LÄN 


we TENSCHAPPEN. 
en ergens 


PROTE 0 Ts Oord 


Pf. 
t4 


fn Doorluchtigfte anke WILL E M de 
© Vifde; PRINS VAN ORANJE-EN NASSAU, 

a krhadhorider », Kapitein. Generaal: en Admiragl 
Mr der. veréenigde Nederlanden, Ee enz. Enz, 


DE, HEEREN DIRECTEUREN. 


Mr. AAS WINCKELMAN, Commis Heeel 


Ce, 


Mr, 


 dwmry 11 


‚ PAUL CHANGUION, Secretaris der ftad-Mid= 


defburg, Vice - Prefident van het Genoötfchap. 
Den 25. January , 1769. 


STEVEN MATTHYS SNOUCK HURGRONJE» 


Schepen en Raad der-Stad Middelburg „ Bewind= 
hebber der Oost-Indifche Compagnie ter Kamer 
Zeeland. Den 25 January, 1769. 

JOHAN ADRIAAN VAN DE PERRE, Heer 
van Nieuwerve, Welfingen ,; Evertswaard en 
Westhoven ‚ Extraördinair Gedeputeerde ter Ver- 
gaderinge van de Heeren Staaten GSiErdäh 


“Den-25 January » 1769. 
KORNELIS VAN DEN HELM BODDAERT, 


Burgemeester en Raad te Middelburg , Bewind- 


„hebber. van ‚de West-Indifche.— Compagnie „ter 
‘Kamer Zeelánd. Den 7'Fêbrúary, 1769. 
‚ DANIEL RADERMACHER, Heer van Nieu- 


werkerkes „Oud-raad: te“ Middelburg , Bewind- 
hebber der’ Oosc-Indifehie Cömpägnie ter Kamct 
Zeeland. Den 28 February, 1769 


Mr. ANTHONÌ PIETER LAMBRECHTSEN, Heer 


van Rüthem, Burgemeester en Raad te Vlisfin= 


> gen , Bewindhebber der West-Indifche Compag- 


‚Ur 


nie ter Kamer Zeeland, Den 25 Maart, 1769. 


Mr “LEONARD CONSTANTYN VAN SONSBEECK, 


“Raad te-Wlisfingen, Provinciaal Rekenmeester 
_ van Zeeland, Bewindhebber der West-Indifche 
s) Compagnie ter Kamer Zeeland. Den 21 Nad 


1769, Ì 4 . 


_MARTINUS JOHAN VETH, VAN DE PERRE; 


Vryheer van Westkappelle , Her van bei Nieuw- 
| land, 


[ xv] 


„dand, Schepen en Raad te Middelburg. Den 
21 Maart, 1169. 


„Mr. CORNELIS CHRISTIAAN BERTLING, Re= 


‚ geerend «Burgemeester en Raad der ftad V his 
„ingen. Den er Maart, 1769. 

Mr. DANIEL TULLEKEN, Heer van Melise en 
Maric-kerke , Burgemeester en Raad te Middel 
burg. Den 21 Maart, 1769. 

Mr. DANIEL! PIETER DE MAUREGNAULT , Raad 
en Penfionaris te Veere, Advocaat Fiscaal Mi- 
litair wegens de Generaliteit in Zeeland. Den 
at Maart, 1769. 


WILLEM KAREL HENDRIK Baron vAN LYNDEN 


tot Blitterswyk, Reprefenteerende den Heere 
__Prinfe Erf- Stadhouder, als Eerften Edele van 
Zeeland, enz. enz. Den er Maart, 1769. 
Mr. WILLEM VAN CITTERS, Oud-Raad-Pen- 
fionaris van Zeeland, Extraördinair Gedepu- 
teerde ter Vergadering van de Heeren Staaten 
Generaal. Den 28 Maart, 1769. 
Mr JOHAN MARINUS CHALMERS, Oud-Raad-_ 
‚ Penfionaris van Zeeland. Den 25. April , 1769. 
Mr. BONIFACIUS MATTHIAS POUS, Schepen 
… en Raad te Middelburg, Bewindhebber van de 


de Len Indifche Compagnie ter Kamer Zeeland. 


Den 25 April, 1769. 
Met. MEINARD VAN VISVLIET, Oud-Penfionge 
“(is der ftad Middelburg. Den 25 April, 1769. 
Mr. EVERT CLYVER, Oud-Burgemeester en Raad 
ste Vlisfingen, Gecommitteerde Raad, en Raad 
ter Admiraliteit van Zeeland. Den go Mey , 1769, 


[ xv |J 


/ 


_ Mr. JOHANNES MAURITS , Burgemeester en 
Raad te W'lisfingen. Den 3o Mey, 1769. 
CORNELIS PLOOS VAN AMSTEL; Jacob. Cot 

nelisz,, te Amfleldam. Den 29 Augustus, 1769. 

MI. PAUL HURGRONJE, Gecommitteerde Raad 
ter Admiraliteit te Amfleldam wegens de Pro- 
vincie Zeeland, Penfionaris Honorair der ftad 
Middelburg.’ Den 1o Oétober, 1769. 

Mr. AARNOUT VAN ZUYLEN VAN NYEVELT 
Secretaris der Heeren Weesmeesters te. Rotter= 
dam. Den io July, 1770. 

Mr. WILLEM VAN HOGENDORP, Raad in de 
Vroedfchap te Rotterdam, enz. «Den 29. Janu=- 
ary ppd 

(HENDRIK VINK, 4. L. M. Med. et Pbilof. Do&., 
Anatomie et Chirurgie Profesfor Honorarius, 
-Oud-Schepen te Rotterdam, Den 20 Septem- 
ber, 177%. 

PIETER VAN DAMME, te Amflerdam. -Den zo 
September, 1771. 

Mr. ADRIAEN ‘HAGOORT, Schepen en Raad te 
Gorinchem. Den 20 September , 1771. 

‚Mr. CORNELIS CAEN, Burgemeester en. Raad te 
V lisfingen , Bewindhebber van de West -Indi- 

„fehe Compagnie, ter Kamer Zeeland. Den 26 
November, 177f. 

“Mt. DANIEL VAN ALPHEN, Heer van Mobtiene= 
boven en den Bosch, Oud-Griffier der fiad Lei 

“den, Den gr December , 1771. ARES 

Mr PIETER PAUL VAN GELRE, Raad der ftad 
Zierickzee, en wegens dezelve Gecommitteerde 

Raad ; 


Dd 


Ù XLVIL d 


Raad, en Raad dn Admiraliteit van Zeeland, 
‚Den zo juny, 1772. 


Mr HENRICUS CALKOEN, Advocaat voor de 


Hoven van Juftitie in Holland, en de Vierfchaar 
te Amfteldam, Den 2g October, 1772. 


Mf. JOHAN PIETER VAN DEN BRANDE ,Rid= 


der Baronet, Heer van Gapinge; Crabbendyke, 
Couwerve ehz., Gecommitteerde Raad, en Raad 
ter Admiraliteit in Zeeland , Bewindhebber der. 
West -Indifche Compagnie ter Kamer Zeeland, 
te Middelburg. Den 6 April, 1773. 


Mr: wILLEM THIBAUT, Heer van Aagtekerke , 


“Secretaris ter Admiraliteit in Zeeland, Kiezer 


der Stad Middelburg. Den 6 April, 1773 ' 


Mr. RUTGERUS PALUDANUS, Burgemeesteren 


Raad te Alkmaar. Den 28 Juny, 1774. 


Mr. RENEKE BUSCH GOCKINGA, Secretaris der 


Heeren Gedeputeerde Staaten van Groningenen — 
Ommelanden. Den 29 November, 1774 


Mr. DAVID THOMASSEN à THEUSSINK, Bure 


gemeester der {tad Zwolle Den 29 November » 
1774 


gren JACOB renderen ftads "Medic. 


„Dr, Penfionaris Honorair tc Zieriokzee. Den 
480 July, 1776. 


Mr. CORNELIS VAN LENNEP, te Amfleldam. 


_ Den go July, 1776. 
dn WILLEM VAN DER BEEKE, Penfionaris 


WE: 


Honorair ’s Lands van den Vrye van: Sluys, 
Opper-Koopman en Refident op Cheribon, Den 


30 July, 1776. 
Mr. 


: 


L XLVIIE ] 


Mr. JAN VAN DER WOLFF, Burgemeester en Raad 
te Zierickzee. Den 1 OCtober, 1776. 

J C. MAUGIN, Lieutenant Kolonel en Kapitein ten 
dienfte deezer Landen. Den 1 Otober, 1776. 

ADRIAAN MOENS, Eerlte Raad en Direéteur Ge- 
neraal van Neêrlandsch Indiën, te Batavia 
Den 29 October, 1776. 

JOAN' COENRAAD BRANDT, Koopman te Am. 
fleldam. Den 24 January, 1777: 

Mr. FRANCOIS ADRIAAN VAN ROSEVELD CA- 
TEAU, Schepen en Raad te Vlisfingen , Thefau= 
rier van dit Genootfchap. Den 24 January, 1777- 

DANIEL STEVEN SCHORER, Schepen en Raad 
te Middelburg , Bewindhebber der Oost-Indifche 
Compagnie ter Kamer Zeeland. Den a July, 

\ 1779. 

Mr. PETRUS GUILIELMUS SC HORER, Raad 
en Secretaris te Vlisfingen. Den g Augustus, 
1780. 

Mr. WILLEM ARNOLD ALTING, Gouverneur 
Generaal van Neêrlandsch Indiën, te Batavia. 
Den 27 Augustus, 1782. 

Mr. NICOLAAS CORNELIS LAMBRECHTSENs 
Raad en Penfionaris te Wlisfingen. Den 28 Ja- 
nuary, 1783. 

Mr. JAN CORNELIS VAN HOORN, Heer van 
Burght, Raad en Oad - Burgemeester te Vlis= 
fingen, Bewindhebber der Oost-Indifche Com- 
pagnie ter Kamer Zeeland. Den 28 January , 

1783. 


PIEs 


| Mix] | 

PiEPEr JAcoB cLYver, Raad en Burgemte= 

efter, te Wlisfingen. Den 28 January, 1783. 

Mr. ANTHONI EWOUT VAN DISHOEK, Heer 
van Domburg, Raad te WViisfingen. Den 28 
January, 1783. 

Mr. JACOB VAN DISHOEK, schepén en Räkä , te 

___Vlisfingen. Der 28 January, 1783. 

Mr. JacoB WOUTER BOUWENS, Raad te V lis- 
fingen. Den 28 January, 1783. 

Mr. ABRAHAM VAN DOORN, Raad en Adjunct 
Penfionaris, te Vlisfingen. Den 28 January, 1783. 

Mr. WILLEM VAN ROSENTHAL, Schepen te 
Vlisfingen; Rentmeester der Domeinen van 
den Heere Prinfe Erf- Stadhouder. Den 28 
January; 1733. 

JOHANNES DE FREMERY, Predikant in de Ne- 
derduitfche Gemeente, te DE: Der 28 

October; 1783. 

Mr A: SANDRA, Scheper en Raad, te 7 lisfingen. 
den 31r Maart, 1784. 

Mt. F: A: RADERMACHER, Raad te Vlisfingen, 
Den 7 September, 1784. 

ME. WILLEM JACOB HUYSSEN, Heer van Kat- 
tendyke ‚ Schepen en Raad, te Middelburg. Den 

_28 September, 1784. 

Pp: H: REYNST, Vioe= Admiraal by het Ed: Moe? 
Collegie ter Adrtiraliteit, te Amfieldam. Den 
28 September, 1784. 

Mr. ADRIAAN JAN DE RUEVER, de brerakissad 
Provinciäale Rekenkamer van Zeeldnd , te Mid= 
deiburg. Den 26 October, 1784. 

Hd ak Mr. 


(ne 3 


_Mr. Jonan Baron MEERMAN , Vryheer van Das 
lem; Bewindhebber der Oost-Indifche Compag- 
nie, ter Kamer Amfteldam; in ’s Hage. Dei 
26 October , 1784. 


ed 


Mr. WILHEM AARNOUT DE BEVEREN, Pen- 


fionaris te Middelburg. Den 26 October, 1784. 

Mr. JAN JACOBUS MACQUET , Schepen en 
Raad, te Middelburg. Den 26 October, 1784 

JOHANNES PRUYST, Capitein by het Ed: Mog: 
Collegie ter Admiraliteit in Zeeland, en Equi- 
pagie-meester van dezelve Admiraliteit, te Vlise 
fingen. Den 3o November, 1784. 

JAN SCHREUDER HARINGMAN, Capitein by 
het Ed: Mog: Collegie ter Admiraliteit in Zee= 
land, te Vlisfingen. Den 3o November, 1784. 


Mr. JOHAN WILLEM, SCHORER, Schepen en 


Raad, te Middelburg. Den 12 April, 1785. 

Mr. JACOB HENDRIK SCHORER, Penfionaris 
te Middelburg. Den ra April, 1785. 

Á: Hi VAN ECK, Ontfanger van den 80 en 4e Pen- 

ning, over het Quartier van Nimwegen, te 
Thiel. Den zr Augustus, 1785. 

JAN GREEVE, Eerfte Secretaris der Hooge In- 
diäafche Regeering, te Batavia. Den zr Au- 
gustus, 1785. 

JOHANNES TEELLINK LE GRAND, Penflons 
ris Honorair, te Vlisfingen. Den 31 Augustus 


1785: 


DE 


zak 


Liu 
DE HEEREN LEDEN. 
ABRAHAM MULLER, Stads Med. Do&., Schepen 
en Raad, te WV lisfingen. 
JaNA WILLEM TE WATER, Historie-fchryver van 


Zeeland, S. S. Th. Dost. Ejusdemgue et Hist Bak 
…_Profesfor , te Leiden. 


hg ESCHAUZIER, Predikant in de Wale 


fche Gemeente, in ’s Gravenhage. (*%) 


. GYSBERT DE WITT, Med. Doct, Chirurgyn Mae 


jer onder het Regiment Mariniers ten dienfte 
deezer Landen. Den 30 Maart, 1768. 
MARTINUS SLABBER, Bailliu en Secretaris, te 
„Baarland. Den 31 Mey, 1768. 


PETRUS NIEUWLAND, Predikant in de Neder- 


duitfeche Gemeente, in ’s Gravenhage. Den 28 
Juny , 1768. 

Mr. LAURENS PIETER VAN DE SPIEGEL, 
Raad-Penfionaris van Zeeland. Den 28 Juny, 
1768. 


Mr. PIETER BODDAERT, Med. Do&., Oud-Raad 


der ftad Vlisfingen,, te Utrecht, Den 23 Jay » 
1768. 
LEENDERT BOMME Jansz, Directeur van de 
‚ Commercie Compagnie, te Middelburg. Den 
26 July, 1768. 
JOHANNES PETSCH, te Tyfelflein. Den26 July, 
1768. / 


Kekke a Jos 


(*) Deeze drie eerfte Heeren waren Leden wan het 
Genootfsbap feders deszeifs cerfie oprichtinge. 


ES CO 


JOHANNES BATELBAND, SS. Theol. Dot: 63 
Profesfor , alsmede Academie-Prediker , te Fras 
_neker. Den go Augustus, 1768. 

JACOB JOHAN ANDRIESSEN , Med. Do6t., Bur- 
gemeester en Raad, te Veere. Den nd Septems 
ber, 1768. 

JACOBUS ERMERINS, Secretaris det ftad Veere. 
Den 27 September, 1768. 

NICOLAUS BARKEY, SS. Theol. Dot. €5 Pro- 

__fesfor ; Emeritus Predikant inde Hoogduitfche 
Gemeente , in % Gravenhage. Den 29 Novem- 
ber, 1768. 

PETRUS HOFSTEDE, S. S, Theol. Dot. Ejusdem- 
que, Hiftorie et Antiguitarum Sacrarum Profes- 
for Honorarius , Oud - Predikant te ne 
Den 29 November, 1768. 

JOHANNES JACOBUS VAN DRUNEN ; Profis 

‘for Ling. O. O0. en Predikant in de Nederduit- 
fche Gemeente, te“s Hertogenbosch. Den 29 No- 
vember , 1768. 

JOHAN JACOB DE FREYTAG, Kapitein Lieute- 

“part Ingenieur ten dienfte deezer Landen. Den 
29 November, 1768. 

ANDREAS BONN, Med. Dof. Anatomie 6 Chi= 
rurgie Profesfor, te Amfteldam. Den 28 De- 
cember, 1768. | ° : 

y: DU PONT, Med. Dof. en Vroedmeester, te Rot= 
terdam. Den 28 December, 1768. 
EORNÉLIS CLEYN, Emeritus- Predikant in de 
Nederduitfche Gemeentes in den Briel, Den 28 

… Degember , 1768, 
Jo 


turn | 


JOHANNES OOSTERDYK SCHACHT, ALM 

„Med. Dol. & Profesfor te wipri Den 7 
February, 1769. 

NICOLAUS GEORGIUS OOSTERDYK Joauss, 

voe, Med. Doct. €$ Profesfor, te Leiden. Den Fer 

„_bruary, 1769. 

gcorhus LAURENTIUS BURMAN, Med. De: 
‚€ Profesfor, te ideen dr ar Maart, 

ì: 1769. 
AARNOUD VOSMAER, Directeur van het Natuur- 
‚Kabinet. van Z: D: H: den Prinfe. van Oranje , 
in ’s Gravenhage. Den 28 Maart, 1769. 

LOUIS DE BEAUFORT, te Maaflricht. Den 25 
April, 1769. 6, 

EDUART SANDIFORT, Med. Do&t.,& Profesfar:, 
‘te Leiden. Den 25 April, 1769: 

Mr. BAVIUS VOORDA, Profesfor, Juris , te Leiden. 
Den 25 April, 1769. 

SEBALDUS RAVIUSs S. S, Theol, Dob. Ejusdem- 
gue „ Linguarum Orientalium (5 _Antiguitatum 
Hebraicarum Profesfor-;te: Uvrecht. Den 30 Mey, 
1769 

GERARDUS NICOLAUS de mik ends 1é1Gro- 

vr mingen. „Den 29. Augustus , 1769. 

Marguis- DE ST. SIMON, Ridder. der. ordre yvan 

… Maltha. Den 29 Augustus, 1769. 

ROCHUS VAN SUCHTELEN, Lieutenant Kolo- 

nel Ingenieur ten dienfte deezer Landen ;-Groot 
„Major te Sluis. Den 29 Augustus,176g. 

DAVID VAN GESSCHER „ Heelmeester.te Amfle/ 

dam. Den 29 Augustus, 1769 
De ne de 3 FRAN= 


pin [ mv } 


FRANCISCUS HENRICUS GRAM, Heel- en 
Vroedmeester, te Rotterdam. Den 29 Augus- 
tus, 1769. RE tr 

ADRIAAN VAN GHERT, ’s Lands Medic. Dogtor 
der Baronnye van Breda. Den 1o October , 1769. 

PHILIPPE FERMIN, Medic. Dobtor, gezwooren 
Raad , te Maaftricht. Den gr Ottober, 1769. 

PIETER JONAS BERGIUS, Medic. Doêtor €$ Pro- 
fesfor , te Stokbolm. Den 26 December, 1769. 

ALEXANDER MONRO, Medic. Anatom. & Chirur= 
gie Profesfor ‚te Edinburg. Den 26 December, 

1769. | 

Mr. HERMANNUS CANNEGIETER, Profesfor 
Juris, te Franeker. Den 26 December, 1769. 

FREDRIK CHRISTIAAN MEUSCHEN, Com. 
Pal. Caes. Legations Raad van verfcheiden Ho= 
ven, in ’s Hage. Den 26 January, 1770. 

JEAN SAMUEL ROBERT, Predikant in de Wal- 
fche Gemeente, te Leiden. Den 27 February, 
1770. 

SAMUEL HENDRIK MANGER, SS. Theol, Dof. 
éS Profesfor; als mede Academie - Prediker >te 
Franeker. Den 27 Maart, 1770. ‘ 

EVERHARD PIETER SWAGERMAN, Heelmee- 

. fter,te Amfleldam. Den 27 Maart, 1770. 

FREDERICUS HENRICUS CHRISTIANUS HOEF) 

Med. Doétor, te Arnhem. Den 25 September, 
“1770. | 

ADRIANUS 'SGRAVEZANDE, Predikant in de 

Nederduitfche Gemeente, te Middelburg. Den 
25 September, 1770. 
IG= 


Ent 1 


iGNATIÚS VAN ZELDER, Med. Dot te Gouda, 
Den 25 September, 1770. 
Mr HENDRIK VAN WYN, Raad - Penfionaris, te 
Gouda. Den 27 November, 1770. 
DIONYSLIUS VAN DE WYNPERSE, A LM 
Pbhilof. Doâ, @ Profesfor, te Leidens Den 20. 
‚September, 1771. 
JOHANNES FREDERICUS HENNERT, 4. IL, 
M, Philof. Doët. €” Profesfor, te Uvrecht. Den 
20 September, 1771. fi 
JAN BERNARD SANDIFORT, Stads’ Medicine 
Doktor, in ’s Gravenhage. Den 20 September s 
RAE te 
JEREMIAS NICOLAUS EYRING,; Phil Doktor, 
Reétor van het Koninglyk en Keurvorftelyk Semi= 
narium, te Gottingen, Den 29 October, 1772 
HERMANNUS GERARDUS OOSTERDYyYK, Med. 
Doktor by het Ea. Mog Collegie ter Admira< 
liteit, te Amfleldam. Den 29: October, 1772 
BENJAMIN BOSMA, 4. L, M. Philof. Doftor, te 
Amfleldam, Den 29 October, 1772, 
_HENRICUS AENzAE, 4. L-M Philof. Dobtor 
te Amfleldam, Den ag October , 1772, » 
JOHANNES LE FRANCQ VAN BERKHEY, Med, 
Dodor, Lector in de Nat. Hiftorie, te Leiden. 
Den 29 Oftober, 1772. 
ÁRCHIBALD MACLAINE, S. S. Theol. Do&t., Pre= 
dikant in de Engelfche Gemeente, in’ Gras 
venhage. Den 29 Oober, 1772. 
PETRUS CAMPER, 4. LM. Philof. Do&tor €” Pro 
Fesfor Honorarius, te Groningen; Raad in de 
Vroeda 


{ wi 1 


Vroedfchap der Stad Workum enz, in ’s Graz 

__wenhage. Den 29 October, 1772, 

Mr. MeiNARDUS TYDEMAN , Profesfor Juris, 
te Utrecht. Den 29 Otober, 1772. 

JACOBUS DE RHOER, Hifloriaruim Profesfor, te 
Groningen. Den 29 October, 1772. | 

PETRUS CURTENIUS, S. S. Theol. Profesfor „en 

__Predikant in de Nederduitfche Gemeente, te Am- 
fleldam Den 29 Oober ; 1772. 

LAMBERTUS BICKER, Med, Doftor , te Rotter= 
dam. Den 29 October, 1772. 

Mr. PETRUS BONDAM , Profesfor Furis; te Uvrecht; 
Hiftorie-Schryver van Gelderland. TEN 7 Sep- 
tember; 1773. 

G. J GERARD, Auditeur ter dettekanner te Biu: 
fel. Den 7 September, 1773. 

GERARD DE GE RDS Med. Doftór €” Profesfor ‚té 
Middelburg. Den 7 September , 1773- 

“JAN SPLINTER STAVORINUS, Kapitein by de 
Admiraliteit in Zeeland , te Middelburg. Den 26 
July , 1774. 

CHRISTIAAN RUDOLPH HANNES ; Med. Gn 

„Stads Phyficus, te Wezel. Den 26 July, 1774. 

GERARD GREEËVE, Heel- en Vroedmeester, té 
Utrecht. Den 26 July, 1774. 

JAMES BEATTIE, Philof. Moralis Profesfor, te 
Aberdeen. Den 26 July, 1774. 

jERÔME DE LA LANDE, Math. €” Astroy. Pro. 
fesfor , te Parys. Den 28 July, 1775. 

s.se« MECHAIN, Mstronome Hydographe du 


Dez 


AE vit ] 


Depot de la Marine, te Parys. Den 23 Jaiy, 
1775: 

ANDREAS BOHN, Phil. et Math. Profesfor Primas 
rius, te Giesfen , Vorftclyke Hesfen Darmftad- 
fchen Berg - Raad. Den 28 July, 1775. 

MARTINUS HOUTTUYN, Med, Dot, te Amfele 
dam. Den 28 July, 1775. 

JOHAN ALBERT EULER, Phil. Prof., te Peters- 
burg. Den 28 Jüly, 1775. 

ADRIAAN KLUIT, Antiguitatum €5 Hiftoriarum 
inprimis Diplomatie ‚ Belgi Federari Profesför 
te Leiden. Den go July, 1776. 

JOHANNES VEIRAC, Med. Dot, tc Reiterdan:. 
Den 30 July, 1776. 

Mr. SERVAAS VAN DE COPPELLO, Med. Doe 
tor, te Middelburg. Den go July, 1726. 
CHRISTOPHORUS SAXE, 4. L. M. Phifof. Dos= 
„tor, Hiftoriarum, Antigg. Elog. €5 Hist. Bata- 
we Profesfor, te Utrecht. Den 1 December, 

1778. 

HERMANNUS JOHANNES KROM, Eft Eeelef. 
Profesfor; en Predikant in de Nederduitfche Ge- 
meente, te Middelburg. Den 1 December, 

ws I779. 

SALOMON DE MONCHY; Med. Dodtor & Profes. 
for, te Rotterdam. Den 1 December, 1778. 

FRANCOIS WILLEM DE MONCHY; Med. Doc. 
tor, Schepen der ftad Roterdam. Den 1 De- 
cember ‚1778. v 

ARNOLDUS VAN DE LAAR, Med. Dobtor, in 
’s Gravenhage, Den 1 December, 1778. 


kk BER- 


[ vvur |] 


BERNARDUS HUSSEM; Heelmeester by de Ad 
miraliteit, te Amfleldam. Den r December , 
"1778. 

HENDRIK ALBERT SCHULTENS) Gis, 00e 
Antiguitatum Hebr. Profesfor, te Leiden. Den 
1o Augustus. 1779. 

ANE DRYFHOUT, 4. L. M. Theol, & Philof. Doc- 
tor; Predikant in de Nederduitfche Gemeente, 
te Middelburg. Den to Augustus, 1779. Twee- 
de Secretaris van dit Genootfchap. 

Mr. PreTER PAULUS, Raad en Advocaat Fiscaal 
ter Admiraliteit op de Maaze, te Rotterdam. 

Den ro Augustus, 1779. 

SAMUEL DE WIND, Med. Doftor , ’s Lands Ope- 
rateur en Steenfinyder; Stads Operateur en Vrocd- 
meester, te MM iddelburg. Den ro Augustus» 
1779. 

Mr. JOHAN DIEDERIK VAN LEEUWEN , Onte 
fanger Generaal der Middelen van het Kwartier 
van Nymegen, over het Thielfche Komptoir , 
te Thiel. Den g Augustus, 1780. 

Mr. JACOBUS JASPERSSEN BRASSER, Ádvo- . 
caat, te Vlisfingen. Den g Augustus, 170. 
JOHAN JACOB LE SAGE TEN BROEK, 4. L. 

_M. Theol. & Pbilof. Door, Philof. Profesfor; 
en Predikant in de Nederduitfche Gemeente „te 
Rotterdam. Den g Augustus, 1780. 

JOHANNES FLORENTIUS MARTINET, 4. L. 

M. Philof. Doétor; Predikant in de Nederduit- 
fche Gemeente, te Zuipben. Den sAnne 
1780. 

M. 


WE Et OM 


M. 5. DU PUr, Stads Med. Doêtor , Anat., Chirur= 
gie & Artis Obfletr. Leltor, te gemipm. Den, 
9 Augustus, 1780. 

Mr. WILLEM AARNOUT KIEN VAN CITTERS, 
Schepen en Raad, te Middelburg. , Den 28 Au- 
gustus, 1781. 

JEAN HENDRIK STOLTE , Stads Med. Dasler; vaa: 
van de Gezwooren Gemeente, te Zwolle. Den 
28 Augustus 1781. 

GERHARDUS DE HAAS, S. S. Theol. Dol; Pie- 
dikant in de Nederduitfche Gemeente, te Am- 
Sleldam. Den 28 Augustus, 1780. 

JAN DES ROCHES, Seeretaris van de Keizerlyke 
Koninglyke Academie’ der Wetenfchappen, te 
Brusfel. Den 28 Augustus, 1781. 

J B. DE BEUNIE, Med. Doftor, te Antwerpen. 
Den 23 Augustus, 1781. hs 

GERRARDUS KUIPERS, Predikant in de Nedere 
duitfche Gemeente, te Wlisfingen. Den 27 Au- 
gustus, 1782. Eerfte Secretaris van dit Genoot- 
fchap. 

MARCUS ELIËSER BLOCH, Med. Dottor, te 
Berlyn. Den 27 Augustus, 1782: 

JOHANNES PIETER FOKKER, 4. L. M. Phitofs 
Doétor , Lebtor in de Wis-, Natuur-en Sterre- 

kunde, te Middelburg. Den 27 Augustus, 1782. 

MARTINUS VAN MARUM, 4. L. M, Med, 63 
Pbhilof. Dottor, Lebtor in de Natuurkunde, te 
Haarlem. Den 27 Augustus, 1782. 

JOSEPH GHESQUIERE, Hiftorie-fchryver, te Brus- 
fel. Den 27 Augustus, 1782. 


Be HAIER o ADRI= 


| 


Dl 


L 1x ] 


ADRIAAN VAN SOLINGEN, Med. Doftor, te 
Middelburg. Den 27 Augustus, 1782. 

FLORIS JACOBUS VOLTELEN, Med. Doëtor, 
Med, €& Chem. Profesfor , te Leiden. Den 27 
Augustus, 1782. 

Mr. F.R. DE BERG, Ecuyer Amman, te Brusfel. 
Den 7 October, 1783. 

Mr C. G. HULTMAN, Griffier van het Provincie 
aale Hof van Gelderland, te Arnhem. Den 7 
October , 1783. 

GYSBERT BONNET, S. S. Theol. Dobor 5 Pro- 
fesfor s alsmede Academie-Prediker, te Utrecht. 
Den 7 Augustus, 1783. 

PETRUS LUCHTMANS, Med, Doêtor, Anat. © 
Chirurg. Profesfor , te Uvrecht. Denz Oëtober, 
1783. 

ADOLF MURRAY, Med. Dobtor & Proftsfor , te 
Upfal. Den 7 Oëtober, 1783. 


CG. GRUNER, Med, Dodt, & Proftsfor, te Jena. 


Den 7 Oétober, 1783. 

JACOBUS VAN NUYS KLINKENBERG, 4. L, 
M. Philof. Dottor , Theol. Hist. Ecol. Profesfor ’ 
te Amfleldam. Den 7 Otober, 1783. —_ 

CHRISTOPHORUS HENRICUS DIDERICUS 
BALLOT, Predikant in de Nederduitfche Ge- 
meente, te Middelburg. Den 7 October, 1783. 

HERMANNUS ROYAARDS, Predikant in de 
‚ Nederduitfehe Gemeente , in ’% Gravenhage, 
Den 7 October, 1783. 

JACOB CASPER METZLAR) Predikant „te Beu- 
fiebem. Den 7 October, 1783. « 


- M. 


[ xx | 


Mr. R. FEITH, Advocaat, te Zwolle. Den 7 Oto- 
ber, 1783. 

JOHANNES HARGER, Med. Doblor , te Rotterdam. 
Den 7 Otober, 1783. 

BROËRIUS BROES,:S. S. Theol. Doêtor & Profes 
Jor, te Leiden. Den 7 September , 1784. 
LOUIs PORTE, Predikant in de Walfche Gemeen 

te, te Vlisfingen.. Den 7 September 1784. 

Mr. KAREL KOENRAAD REITZ,Griffier van den 

_ Raad van Viâanderen, te Middelburg. Den 7 
September, 1784. 

HENRICUS SCHORTINGHUIS, Predikant, te 
Koudekerke. Den 7 September, 1784. 

G. W. CALLENFELS, Med. Doflor, Schepen, te 
Sluis in Vlaanderen. Den 7 September, 1784 

3 A. MURRAY, Med. Door en Profesfor, te Goi- 
tingen. Den 7 September,,1784. 

F. X. BURTIN, Med. Dollor, te Bruifjk Den 7 

September, 1784. 

JAN RUDOLPH DEIMAN, Med. Detlor, te Am- 
fleldam. Den zr Augustus, 1785. 

ISAAC HENRY GALLANDAT , Stads Med, Doc- 
tor, te Hulst, Den zr Augustus, 1785. 
CAROLUS PETRUS THUNBERG, Medio. GG Bo- 

tan, Proftsfor, te Upfal. Den zr Augustus , 
1785. 

«se GEORGERT, phase des Ponts @ Chaus- 
fles, te Angoulême. Den zr Augustus, 1785. 


HAR q LYST 


Een 1 
LYST DER VERHANDELINGEN- 


VAN HET ELFDE DEE Le 


‘Antwoord op de’ Vraage: betreffende de 

Structuur der Schepen, ter bevordering, 

en van de fnelheid derzelve in het zeilen , 

en van de vaardigheid in het wenden , zoo 

woor als door den wind; door m. GAR- 

NIER DE ST. JULIEN, Capitein, als 

‘ BEerfle in ’% Koninglyke Corps der Ingenieurs 
van Vrankryk, te Bayonne. == Blgg 


Antwoord op de Vraage: raakende de Febres 
Catarrhales, door JAN PETERSEN MI- 
_ CHELL, Med. Doêtor, Lid wan het Ut- 
rechtsch Provincial Genooifchap, te Am- 
fleldam. - = - « = gr 


De ware kleur van den Edelen of Bybelfchen 
Sorek - Wyn aargetoond, en by die gele- 
genheid verfcheidene aanmerkelyke Bybel- 
plaatfen opgehelderd; door PETRUS HOFe 
STEDE, $ S. Theol. Dot. Th. et Ant. Hift. 
Ec. Prof. Honor. Oud-Predikant,te Rot- 


serdam. = - 257 


_ Beknopt onderzoek „ of alle mogelyke en mid- 
delyke wegen, tot inwinning der Jooden, 
reeds zyn aangewend door de Christenen ; 
dan, of ‘er nog niet een mogelyk: middel 
overblyft? door PETRUS NIEUWLAND; 
Predikant, in ’s Hage. - = - 323 


Verhandeling, over het geen men heeft te bee 
tragten en te vermyden, “in de ophelde- 
ring 


Epi Ì 


ring der Heilige Schrift, uit Reisbefchry= 

gef;door GERRARDUS KUIPERS, Pre- 
dikant en Eerften Secretaris van het Genoot- 
fchap,te Vlisfingen. … - == 


1 


Befchryving van de Malakfe Tin-Erts, en der- 
zelver Mynen; door M. HOUTTUYN, 
“Med. Doétor, te Amfleldam. « = 


Waarneemingen over de voortteeling van de 
Zoetwater Raderdiertjes; door JACOBUS 
WATERVLIET, te Middelburg, = 


Verhandeling, over het Grond-ys; door j. F. 
MARTINET, Predikant, te Zutphen. 


Nieuwe handleiding , om den Logarithmus voot 
eenig gegeeven getal naauwkeurig te vin-= 
den, tot veertien Letteren boven den In- 
dex; benevens eene Tafel der Kunst-tal= 
len voor roooooo—Iioorooo; berekend 
door-Mr. K. K. REITzZ, Griffier van den 
Raad van Vlaanderen , te Middelburg. 


Vervolg op de Verhandeling over den Polypus 
of Slymprop ;beneevens eene Af beeldinge , 
van een daar aan noch ontbreekend Werk= 
tuig, ter afbindinge van alle foorten van 
Polypi, welke onder het bereik der vin= 
geren vallen; doch te ver van de hand 
zyn, en in te veel verêngde holtens hunne 
zitplaats genomen hebben , om door eenen 
flappen draad te kunnen omvat worden, 
met bygevoegde Aanmerkingen ; door sA- 
MUEL DE WiND, Med. Doftor ,’s Lands 
Operateur en Steenfnyder; Stads Operatcur 
en Vroedmeester , te Middelburg. - 

DR 


U K- 


354 
393 


399 


401 


480 


[ txiv J 


DR RTE EM Ee BN: 


X. Deel. 
Bl 6io reg. g flaat- Gardias; Lees» Garcias. 
— —- —- 3 van Onder flaat: curanc ; lees: curane, 


— 612 —- 6 van Onder flaat: gevoed; lees: geoord. 


XI. Deel. 
BL 3 reg. 19 Jlaat + commenceons ; kes : Coinmene 
cerons, k 
— 4 == 16 — fuppléde; Lees * fupplée. 
== I4— | —- conftucteur; Jes + conftructeur. 
Oe IJ —— 4 —— tiraut; Jes: tirant. 
—— 23 — 4 van Onder flaat: o@i; lees: osi, 
— 240 —- 18 flaat: pryen; lees: pryfen. nd 
— 4938 — 5 —— bracht ik de tang a faux ger= 
mein ; lees - bracht ik de tang a ftaux 
_germe In. 


ANTWOORD 
VER TA ANG: 
VOOR HET JAAR 


MDCCLXXXIII; 


OPGEGEVEN: 


Hoe groot moet de cirkelboog zyn wan bet Voors 
fchip, of de zoogenaamde Boeg, indien de=_ 
zelve zal gefchikt zyn, om, het water zagt te 
klieven, tot bevordering van eenen vaardigen 
woortgang, en teffens beftand te weezen om 
het te diep inzinken der fwaarte van fchip en 
lading, door de drukkende kracht der by- 
flaande zeilen, wvoortekomen? En, hoe groot 
moet de Boog van het geheele Scheeps-lichaam 
zyn, op de lyn van het neêrgeladen fchip; 
ter bevordering van het fpoedig wenden, zo0 
wel voor den wind als door den wind? 


Aan het welk de goude eerprys, door het 
Zeeuwfche Genootfchap der Wetenfchappen; 
den zevenden van wynmaand des jaars 1783» 
B toegeweezen, 


sek 


Pes 


dn et 
De des 


Wv Est 
A EN 


Sn 
je 


q 


. + 


Ns 
PN 
4 


en Ek 


0 je gamen, „lt 4 
Kd an wrang, volt er 


” 


(er BS 


seren en AE 
reet: wat arne 


Ae pan sad. zn 
6 artiheornd octstwassN 


Morr oM Or HR EN 


kJ 4 
EN REBPONSE 
Pp CA UX 
QUE S EON 5 

1, De guelle grandeur doit etre Parc: de. Pavants 
vaisfeau „ou la proüe pour, etre propre a fendre ais 
fEment la mer, afin d'avancer promptement, et & 
Sfuffire en- meme temps, pour prévenir le trop grand 
enfoncement du vaisftau et de fa charge, paf Vime 
Presfion de fes vailes , gui font fervice? ten erde 
24 De guelle grandeur doit etre Part de tout le 
corps du AL fur la ligne du vaisfeaù char- 
gé, pour faciliter a virer le vatsfeau promptemens 

» de bord, foit vent-devant , ou vent-arriére? 


PAR 


M. GARNIER DE ST. JULIEN: 
Capitaine en prémier au Corps-Royal de Genie 
de France, en réfidence a Bayonne. 


HEEE deelen 
Nous commengeons par obferver ent 
/ À 2 pres 


AvboNseT AW n@ # Or RoD 
OP DE kie 
VRA A 6, 

Hoe groot moet de cirkelboog zyn van het Voorfchip, enz, 
DOOR DEN HEER 
FARNIER AB :S7. FULIEN. 

EIMNIEENIEREDEALDER 


Wy zullen eerftelyk aanmerken, dat de eerftés 
van 


3 7” GARNIER MEMOIRE SUR LÁ 


prémiér lieu que la prémiére de ces 
Questions nous paroit double, ou Exi- 
ger Péxamen des formes de deux par- 
ties asféz distinctes du batiment, quoi- 
qu'elles he foient que la continuation 
Pune de l'autre, et qu'elles foient régies 
par le mesme principe, en ce que la 
pPropriété qu'un batiment tire de la con- 
figuration de fa proüe ou de fa carénne 
antérieure telle qu'elle est dans le port 
lorsqu’ il a recus fes agrés et toute fa 
charge, de f’oppofer a l'affaisfement 

ue tend a lui donner la force du vent 

ans les voiles de fervice (ce qui f’ap- 
pelle pousfée verticale du fluide fur-la 
proüe) est fuppléée, renforcée par celle 


bi 


d’'u- 


Et 
v- 


väri die Vraagen, ons toefchynt, tweeledig te zyr, 
of te vereisfchen,. het onderzoek „ der gedaantens, 
van twee declen, van *tfchip, die genoegzaam on- 
derfcKeïden zvn 5’ fchfoon dezelve niet. anders zyn, 
dan een vervolg, het een van het ander, en door het 
zelfde grondbeginzel beftierd worden, om dat de ei- 
genftchap, die een fchip ontleênt, van de uiterlyke 
gedaante, van deszelfs voorfte deel, of van het voor= 
“fte levende dêel, zo als het in ladinge ligt, wanneer 
het zyn tuig en geheele lading bekomen heeft, van 
zich aan te kanten tegen de neêrdrukking, welke de 
kracht des winds, in de byftaande zeilen, aan het 
zelve poogt te .geeven, (het geen genoemd wordt, 
„verticaale floet, van, het water, op de vooreen) 

vere 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 5 


d'une portion de fa forme antérieure „ 
qui rigoureufement ne fait pas partie 
de fa proües, nous voulons dire par cel= 
le d'une-espéce d'onglet naval ou tran- 
che longitudinale de 3 pieds environ 
d'epaisfeur, plus ou moins fuivant la 
grandeur du batiment, mefurée fur l'e- 
trave audesfus de la ligne-d'eau en 
charge, mais toujours d'une wmoindre, 
mefurée fur l'etambot ou fur la perpen= 
diculaire menée de gravité de fa-coupe: 

faite -afleur-d'eaus  „uoabams vn 3 
Ainfi ce que nous dirons fur la quas 
lité, en général, du batiment de ne pas 
faffaisfer fous le poids du vent, oude 
VN 3 ndi ES  & fée 


vervuld en verfterkt wordt, door de eigenfchap „ van 
een gedeelte van-deszelfs voorfte gedaante, dat, ftrik=" 
telyk genomen, geen deel van het voorfchip uitmaakt; 
wy willen zeggen ;-door de eigen/chiap van een zoort’ 
van fcheepsftrook „of {neede in de lengte, ter dikte, 
van omtrent 3 voeten , meer of min; naar de grootte 
van ’t fchip  gemeeten, op de voorfteven boven de 
waterlyn, als het fchip geladen is; doch altoos van: 
een minder dikte, als. men op de achterfteven meet , 
of. wel op de loodlyn , die tot het fwaarheids-middel- 
pünt, van de doorfnede aan de oppervlakte van het 
water getrokken wordt. 
Dus zal het geen wy in ’t algemeen zullen zeggen, 
oyer de hoedanigheid van ’% fchip., van niet door de 
zwaarte van den wind, nedergedrukt“te-worden , ee / 
Wes, N zich 


6 __GARNIER MEMOIRE SUR LA: 


f?élever fur la larne, fera partagé en 
deux confidérations, Yune pour le éas 
où le vent est modéré,; l'autre pour ce- 
lui où il est frais.et tres ferme-{ans etre. 
orageux, où par conféquent le choc 
du fluide f'exeree. fur longlet naval 
gue nous venons de déligner. - | 
En fecond lieu, il nous paroit im 
posfible de confidérer autrement que 
comme relatives ces exprésfions , avan= 
ger promptement , le trop grand -enfonce: 
sent du waisfeau, wirer Je vaisfeau 
_promptement-de bórd; vù que les limites 
de la promptitude du vaisfeau dans fa 
marche et dans fes évolutions, et celle 
de fa propriété de rélifter a l'imprésfi- 
on 


SSSSIS SSS SIS 


zich boven ’t water te verheffen , in twee befchouwin= 
gen verdeeld worden, de eene voor ’t geval als de 
wind. gematigd is, de andere voor ’t geval wan een 
Ítyve en zeer beftendige wind, zonder dat dezelve 
ontftuimig zy „ wanneer dienvolgens de botzing van ’t 
water gefchied op de,fcheepsftrook die wy. boven aan _ 
geweezen hebben, 

Ten tweeden, fchynt het ons onmogelyk , anders 
als betrekkelyk te befchouwen deeze uitdrukkingen: 
fpoedig vorderen „ de al te groote induiking van ’t 
fchip, het fchip vaardig wenden, aangezien de paa- 
Jen der vaardigheid „ van ’%t {chip , in „deszelfs vaort- 
gang, en wendingen, en die van deszelfs eigenfchap 3 
om de nederwaardsdrukking, der byf{taande zeilen te 

wee 


CONSTRUCTION DES VÁISSEAUX.  % 


on plongeante des voiles qui font fer- 
vice ‚ nous font abfolument inconnües 
et mesme font imaginaires: car il est 
bien évident qu’on ne peut; en prati- 
que, fe propofer de procurer au batis 
ment de mer une vitésfe infinie ou 
feulement égalé a celle du vent; ni de 
le. rendre tellement docile a fon: gou- 
vernail et a fes voiles,; qu'il fasfe fes 
Évolutions en un inftant indéfini ‚ nide 
lui-procurer une pousfée verticale telle 
que, par les plus gros-frais et touttesz 
voiles-deliors, Je fluide ne baigne;, ne 
ehoque toujours que: les mesmes parti= 
es: d'ou l'on voit due, fil exifte un 
batiment qui posféde les propriétés de 

A 4 fai- 


wederftaan, ons gantfchelyk onbekend, en zelfs en= 
kel denkbeeldig zyn: want het is zeer baarblykelyk 3 
dat men zich in de praktyk niet kan voorftellen „ om 
‘aan het fchip-eene oneindige fnelheid„ of eene, zodani= 
ge die flegts aan die van de wind gelyk.is; te geeven ; 
noch het zelve zodanig na,zyn roer en zeilen te doen 
luifteren „ dat het zyne wendingen in een onbepaald 
tydftip volbrenge, noch het zelve eene zodanige ver= 
ticaale drukking: toe te brengen, dat met de ftyffte 
koeltens,; en alle-zeilen byftaände; het water nooit 
geen andere dan dezelfde deelen. voorby loopt en 
drukt: waaruit men ziet; dat, zo ’er een vaartuig 
iss datde @igenfchapperi, heeft „ om , by voorbeeld 4 
met eem ftyven en zees beftendigen wind, Zonder ons 

dot Lul 


8 _ GÄRNIER MEMOIRE SUR LA > 


faire, par exemple, cinq licües a l'heu- 
re par un vent frais et tres ferme. fans 
estre orageux, de virer complétement 
de bord en ro minutes, et de telle- 
ment réfifter a Peffort plongeant des 
voiles, que par les plus gros fraisset 
touttes voiles déhors, le luide ne bai- 
gne ne choque qu’un onglet de fix 
pouces d'epaisfeur , tout ce qu’il est 
peut-estre permis de fe propofer „ c'est 
de porter dans un autre batiment ces 
propriétés a quelques degrés plus éle- 
vés: mais la Société Zelandoife n’ay- 
ant- point joints ales Questions les 
plans et. coupes du batiment fuppofé 
que la pratique ou, fi lon veut, Petat 

| ac- 


SISSI ESIESNSISISISIE 


ftuimig te zyn, vyf mylen in een uur af te leggen, 
om in to minuten volkomen te wenden, en de druk- 
kende kracht der zeilen zodanig tegen te ftaan, dat 
het water, met de ftyffte koeltens , en alle zeilen by- 
ftaande, flegts een ftrook van zes duimen dik voorby 
loopt en drukt, alles dat misfchien geoorlooft is zich 
voor te ftellen, hier in beftaat, om-die eigenfchappen 
tot eenige verhevener trappen in een ander vaartuig te 
brengen: doch alzo de Zeeuwfche Maatfchappy by 
haare Vraagftukken niet gevoegd heeft, de plans. en 
doorfnydingen van het onderftelde fchip, welke de 
praktyk, of, zo men wil, de tegenwoordige {taat der 
kundigheden, in die weetenfchap zou vaan 
k C 


1 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 9 


actuel des connaisfances en ce genre 
auroit produit, nous fommes réduits, 
ainfi que le font, fans doute, les au- 
tres perfonnes qui entreprénnent de ré- 
pondre aux Questions propofées, a ne 
déveloper que des principes d'où l'on 
puisfe conclure, en général, la forme 
qu'il convient de donner aux bati- 
mens, pour qu’ils furpasfent en quali- 
tés ou en certaines qualités plus parti- 
culiérement defignées ou recomman- 
dées, ceux conftruits jusques a ce jour. 


Le batiment de mer foumis a lactí- 
on du vent dans fes voiles, et a celle 
de l'eau fur fes parties immergées, ren- 

A 5 ez fer- 

NEEN NEEN 

hebben, zyn wy genoodzaakt, even als, zonder 
twyffel, alle andere perfoonen, welke onderneemen 
de voorgeftelde Vraagen-te beantwoorden, om flegts 
grondbeginzelen te ontvouwen , waar uit men in % al= 
gemeen befluiten kan, welke gedaante in de fcheepen 
ehoort gebragt te worden, op dat zy de fcheepen , 
welke tot op deezen dag gebouwd zyn, in hoedanig- 


heden, of in zekere meer byzonder aangetoonde of 
aangepreezen hoedanigheden „ overtreffen. 


Eden eed berta hermes ae man aiCe efestdain dites ok. Kaan emeressem eren) 


Het fchip, onderworpen zynde, aan de werking 
van den wind en zyne zeilen, en aan die van het wa- 
ter op zyne ondergedompelde deelen, bevat zodanige 
ver- 


XO “GARNIER MEMOIRE SUR LA 


ferme des qualités ou propriétés’ telle= 
ent combinée8, que fa perféction re: 
fakte d'une combinaifon judicieufe de 
ces mesmes qualités portées feulement 
a des degrés convenables a lespéce 
cofifidérée, et fi la fcience de T'ärchí- 
teeture-navale donne ft rarement des 
exemples de fuccés complets ou feule- 
ment approchants de lestre; c'est lef- 
fet; non du défaut de principes parti 
eulters fur chaqu’une des qualités, mais 
d'un principe général qui influant fur 
toutes a la fois, opére cette heureufe 
combinaifon, ou d'une méthode qui le 

Tipplée pour cet effet. 
Plus noùs méditons fur lextresme 
com- 


verknogte hoedanigheden, of eigenfchappen , dat des- 
zelfs volmaaktheid voortvloeit uit eene oordeelkundige 
faamvoeging van die zelfde hoedanigheden, welke 
Îlegts tot zodanige trappen gebragt zyn, als tot de be- 
fchouwde zooft behooren, en zo de weetenfchap van 
den fcheepsbouw „ zo zelden voorbeelden van volko- 
men gelukkige uitkomften , of die flegts ten naastenby 
gelukkige gevolgen hebben, oplevert, is zulks het ge- 
wrogt, niet van ’t gebrek van byzondere grondbegin= 
‚zelen, over elk der hoedanigheden; maar van een al- 
gemeen grondbeginzel, dat, op alle die hoedanighe- 
den té gelyk invloed Hebbende, die gelukkige faam- 
voeging bewerkt „ of :van eene teerwyze; die tot dat 
einde het ontbreekende vervult. 
Hoe meer-wy overweegens de ngen 
Cils 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. tt 


eomplication de la fcience de l'archi- 
tecture-navale, et fur l'art de Pexécu- 
tion de fes objets, plus nous déféspe- 
rons de la-découverte de ce principe 
imaginaire, ou de la posfibilité de con- 
fidérer le vaisfeau comme un corps 
géométrigue ; >jusques a préfent du 
moins , les favans qui ont:jetré le plas 
de jour fur les difficultés qui environs 


fur cette fcience et fur celle de la Na- 
_vigation, deux obfervations importan= 
tes qui peuvent avoir pour touttesdeux 

les 


Ô : ber r ke 


fleldheid der weetenfchap , van dén fcheepsbouw , en 
de kunst,-om haare onderwerpen uit te voeren; hoe 
meer wy wanhoopen, aan de ontdekking van dat 
denkbeeldig grondbeginzel, of aan de mogelykheid „ 
om het fchip, als een Meetkúndig Lighaam te bes 
fehouwen; tot nu toe ten minften, hebben de Gelcer. 
den welke het meeste Licht hebben verfpreid, over 
de fwarigheeden , die het Problema van ’t volmaakte 
fchip omringen, ten hoogften niets anders gedaan, 
dan proeven afgefchetst, welke de ondervinding by 
aanhoudendheid verwerpt; doch -wy meerien , over 
decze weetenfchap, en over die van de Zeevaart3 
twee gewigtige aanmerkingen gemaakt te ie: : 
‚} wel 


12 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


) 
les confêquences les plus heureufes et 
les plus promptes: 

La prémiére, c'est qu'en général on 
donne trop peu de largeur aux vais- 
feaux déstinés a traverfer les. grandes 
mers: 

La feconde, c'est que les conftruce 
teurs de vaisfeaux n'éstant dans aucune 
nation, Navigateurs par.etat, ne peu- 
vent. éprouver par «eux-mesmes, les 
bonnes ou mauvaifes qualités de leurs 
ouvrages , et ne peuvent par confê- 
quent fe propofer que des corréctions 
peu fures, infpirées feulement par des 
rapports vagues ou confus. 

Ainfi notre. maniére. de répondre 

aux 


welke voor beide de gelukkigfte en fpoedigfte gevol- 
gen kunnen hebben. 
. De eerfte is, dat men de fcheepen , gefchikt om de 
groote, zeeën te doorkruisfen, in % algemeen te wei- 
nig wydte doet hebben. 

De tweede is, dat de fcheepsbouwers, als zvnde 
by geen Natie geoeffende Zeelieden , door hun zelven 
de. goede of kwaade ‘hoedanigheden van hunne wer- 
ken, niet kunnen ondervinden, en zich dienvolgens 
niet. dan weinig zekere verbeteringen, welke hun 
door losfe of verwarde berichten zyn ingeboezemds 
kunnen voorftellen. 

Pus zal onze handelwyze, om de Vraagen gn de 
Í eeuw- 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 13 


aux Questions de la Société Zelandoi- 
fe fe reduit: | 
„12 A déveloper les avantages de 
toutte espéce réfultans d'une grande 
largeur dans la maitresfe-coupe, et 
principalement vers la flotaifon. 
„29, A montrer que le moyen le plus 
direct de perféctionner l'architecture 
navale , confilte a faire Naviguer des 
conftructeurs  inftruits, a leur faire 
commander des vaisfeaux, ou bien a 
faire conftruire les batimens par des 
marins expérimentés, a fondre enfin 
ces deux etats dans la mesme Perfonne. 
Les qualités principales du batiment 
de mer font au nombre de fix, favoir. 


1: Le 


Zeeuwfche Maatfchappy te beantwoorden, hier in 
beftaan: 

12 Om te verklaaren de voordeelen, van alle zoort 
„welke uit eene groote wydte, in het grootfpant, en 
voornamelyk by de bovenfte waterlyn , voortvloeien, 

29 Om aan te toonen, dat het beste middel, om 
den fcheepsbouw te volmaaken, hier in beftaat, dat 
men kundige fcheepsbouwers laat vaaren, hun het 
bevel. over fcheepen opdraagt, of wel de fcheepen 
door geoeffende Zeelieden laat bouwen , of eindelyk, 
‚dat men deeze twee ftaaten, in den zelfden perfoon 
vereenige. 

De voornaamfte hoedanigheden, van % fchip, zvn 
zes in getal, te weeten: 


1e De 


A 


14 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


12 Le port confidérable.ou le grand 
déplacement, (principalement fi il f’aà 
git de-batimens de Commeree,) d'une 
partiede la carénne comprife entre la 
ligne d'eau qu’il prend au moment où 
il fort du chantier, et celle déterminée 
par le conftucteur pour défigner- le 
complet du chargement. 2 

2% ‚La ftabilité cette qualité fi prée 
tieufe , “également recommandée va 
touttes les espéces, fans la quelle tout- 
tes leurs-autres qualités, fi elles pou- 
voient éxifler indépendamment de cel- 
le-la, feroient de nulle confidération, 
les renforce touttes. | 

ge „La vitésfe de la marche et-la 

pro- 


12 De zeer groote dragt, of de groote water vere 
plaatfing (voornamelyk als het koopvaardvfcheepen 
zyn) van een gedeelte des levenden deels, begreepen 
tus{chen de waterlyn , welke het fchip aanneemt, in ’ 
ogenblik , als het zelve van ftapel loopt, en die wel- 
ke door den fcheepsbouwer bepaald wordt, om de 
wolle lading aan te wyzen. 

o9 ‘De ftyfheid, die zo dierbaare hoedanigheid, 
weelke teffens voor alle foorten van fcheepen even zeer 
is aan te pryzen , zonder welke alie hunne andere hoe 
danigheden , indien ze buiten deeze beftaan konden, 
van geen aanmerking zouden zyn, en welke die alle 
Verfterkt. 

32 De fnelheid van den voortgang, en de eigen- 
íchap 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 15 


propriëté de le. foutenir fur la lame, 
:e moins dans le cas où le ventest mo. 
déré. 4 

4 La propriëté de f’élever fur la 
lame ou de ne point f’affaisfer fous le 
poids du vent dans les voiles, lors 
qu'il est frais et tres ferme fans estre 
orageux. bd 

5° La docilité aux gouvernail et aux 
voiles. 

6 Enfin une moindre déviation 
dans les routes obliques. 

Dans les cíirconftances communes; 
la longueur d'un batiment de Com: 
merce est déterminée par importance 
du projet de larmateur ; le tirant-d’eau 
Vest par des limites naturélles, ie 

d Ee 


SISISISISISIKSISISISIE 


fchap om zich op de baaren ftaande te houden, ten’ 
minften in het geval als de wind gemaatigd is. 

49 De eigenfchap van zich op de baaren te verhef= 
fen, of niet onder de fwaarte van den wind, in de 
zeilen, als dezelve ftyf en zeer beftendig is, zonder 
onftuimig te zyn, nedergedrukt te worden. 

52 Wel na het roer en de zeilen te luisteren. 

6% Eimdelyk eene mindere afwyking, in de fchui+ 
ne ftreeken. 

In de gemeene omftandigheden, wordt de lengte 
van een Koopvaardyfchip , door het aanbelang, des 
ontwerps „ vanden Reeder bepaald; de waterdragt is. 
zulks, door natunrlyke paalen, dat is te zeggen ä 

ook 


® 


16 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


a dire par la profondeur du port où il 
fera conftruit et de ceüx qu'il est désti- 
né a fréquenter; enfin la largeur est 
réglée asféz genéralement entre le tiers 
et le quart de la longueur, enfarte 
qu’un batiment‘de 120 pieds mefurés 
de rablure en rablure, fur la ligne 
d'eau en charge, en a communement 
35, ou environ, dans fa maitresfe cou- 
e, mefurés de dehors en dehors des 
ordages fur la ligne-d'eau en charge: 
Je qui montre qu’il ne peut f'élever de 
Question importante, que fur le rap- 
port de la largeur a la longueur: car le 
tirant-d’eau est réglé par les circonftan- 
ces phifiques des ports et des costes, 
a moins 


SNSNISNISISISISISISISISK 


door de diepte, van de haven, alwaar het fchip ge- 
bouwd zal zyn, en van die haven, welke het zelve 
zal moeten aandoen, eindelyvk wordt de wydte , alge- 
meen genoeg gefchikt, tusfchen het derde- en vierde- 
deel, der lengte, zo dat een fchip, van 12o voeten 
gemeten, van fponning tot fponning, op de water- 
yn, in ladinge en op de grootfte wydte doorgaans 35 
voeten, of daar omftreeks, wvd is, gemeeten bui- 
tensboords, op de waterlyn, in ladinge: het geen 
aantoont, dat ’er geen gewigtige Vraag kan voorko- 
men „ als over de betrekking der wydte tot de lengte: 
want de waterdragt, wordt door de natuurlyke om- 
ftandigheden, der havens en kusten geregeld, ten zy 

} men 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX: Tj 


â moins quw’ôn ne prétendequ’il y aît 
de lavantage a leur donner tres ‘peu 
de profondeur: id est fenfible au con- 
traire qu'un plus grand titaut-d’eau 
donneroit aux batimens des capacités 
plus confidérables mesme a raifon de 
ce qu'ils pourroient coûter d'avantage; 
plus de-fixité dans les flots ou plus-de 
ftabilité, ce qui permétroit d'augmen- 
ter {a voilure, enfin plus de vitésfe en 
ce qu’ils pourroient porter plus de voie 
les, etque leurs lignes-d’eau pourroient 
estre mieux taillées pour la marche. * 
C'est donc.fur la largeur des bati: 
mens, quelesfuppofitions, fpéculations 
ou ésfais des conftructeurs, fe font 
XI. DEEL. B | per: 


men niet voorgeeve , dat ’er voordeei in gelegen is or 
dezelve zeer weinig. diepte te geeven: het is in tegen= 
deel oogfchynlyk dat een grooter waterdragt de fche= 
pen grooter uitgebreidheden zou doen hebben, zelfs 
naar reden van ’t geen dezelve meerder zouden kuns 
nen kosten, als ook meer vastheid op de baaren of 
meer ftyfheid, het geen zoude toelaaten , om het zeils 
werk te vermeerderen , eindelyk meer fnelheid „ om dat 
dezelve meer zeilen zouden kunnen voeren, en dat 
hunne waterlynen voor den voortgang beter gefneeden 
konden worden. 

“ts derhalven, over de wydte der fchepen , waar 
in de onderftellingen „, befpiegelingen of proeven der 
fcheepsbouwers zich, met de meeste vryheid , ib-4 
' Cn 


28 -GARNIER MEMOIRE SUR LA 


permifes le plus librement des variatie 
ons: mais nous estimons pouvoir mon- 
trer qu’ils fe font arrestés beaucoup en 
dega du terme, par le défaut de prine 
cipe qui le déterminât, fans prétendre 
pour cela pouvoir afligner nous-mesme 
ce terme. | 
1 Du Port ou des capacités dispon- 
nibles du batiment. 
„Quelle-que foit la forme d'un bati- 
ment, fi Pon en conftruit un autre fur 
le mesme plan que celui-la, mais dont 
touttes les largeurs feroient augmenté- 
es proportionnellement, il est bien 
évident que les capacités générales de 
ce dernier fe trouveront accrues dans 
le mesme raport que fa largeur, et Fon 
RAL fait , 
SSSSSISISISISISIS 
deringen toegelaaten hebben: maar wy meenen te 
kurmen aantoonen , dat zy zich , door het gebrek van 
grondbeginzel , verre binnen de bepaaling opgehoudert 
hebben, zonder daarom ons te laaten voorftaan, van 
zelfs die bepaaling té kannen aanwyzen. 
19 Van den dragt, of de willekeurige uitgebreid- 
heden, van ’t fchip. 
- Welk ook de gedaante van een fehip zy, als een an- 
der raar het zelfde plan als dit gebouwd wordt, doeh 
‚ waar van àlle de wydten evenredig vermeerderd zou= 
den worden, dan is het zeer klaarblykelyk , dat de al 
gemeene uitgebreïdheden van dit laatfte, in dezelve 
betrekkinge als de wydte aangegroeid bevonden zullén 


worden ‚ en men weet, in ’t algemeen, dat ee 
he e 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUK; fg. 


fait, en général, qu’environ les deuse 
tiers du volume d'augmentation, de- 
viendrontcapacités disponnibles pour le 
fret: Prémier avantage qw’on pourroig 
conferver en entier, ou qu'on fäcrifie- 
ra en partie, pour acquérir quelque: aus 
tre qualité jugée plus prétieufe pout 
Fobjet qu’on fe fera propofé, 
_ 2° De la ftabilité, | 
- On fait que la ftabilité d'un batiment 
est reprélentée avec précifion par le 
produit de fa pefanteur totale „ multia 
pliée par la diftance du centre de gra- 
vité de ledifiee et de fa charge a fon 
métacentre: et que la diftance de fori 
métacentre au centre de gravité de fa 
| B 2 cas 


SISISISISISISISISIEIE 

de twee-derde, van het vermeerderde deel, willekeu» 
mige uitgebreidheden, voor de vragt zullen. worden À 
Eerfte voordeel, dat men in zyn geheel zoude kunnen, 
behouden, het geen men nogthans ten deele zal opof= 
feren, om eenige andere hoedanigheid te verkrygen. 
welke voor het onderwerp „ dat men zich voorgeftel 
zal hebben , dierbaarder geoordeeld wordt. f 

29 Van de ftyfheid. 

Men weet, dat de ftyfheid, van een fchip , zeer 
juist wordt. voorgefteld , door het product, van des- 
zelfs geheele zwaarte, vermenigvuldigd, met den afs 
ftand, van het zwaarheids middelpunt, des {chips , 
én zyne lading, tot deszelfs punt van {byfheid:, (mea 
Zacentrum): &n dak de afltand, van deszelfs metacená 

| rum 


20. _GARNIER MEMOIRE SUR LA » 


earénne fuppofée homogêne, est égale 

aux deux tiers-du quotient.de la fomme 
des cubes particuliers d'une grande 
quantité de demi-largeurs de la coupe 
faitte-a. fleur-d’eau ; > diminuée „{eule-. 
ment de la moitié de chaqu’un:des:cu- 
bes des demi-ordonnées extresmes 
multipliée par…la- diftance--d'une- ‘or-: 
donnée a l'autre, divifée (cette fom- 
me ainfi’ multipliée) par la pefanteur 
totale, „conformément a la “formule: 


2Syda ke id f . 
8 Ts dans la quelle y égal a une 
demi-ordonneé quelquongne de la cou- 

efaitte a fleur-d'eau, dx égal a la di 
(tance d'une demi-ordonnéealautre, et 

| _pegal 


Írum tot het zwaarheids-middelpunt, van zyn levend’ 
deel, als gelykfoortig‘onderfteld zynde, gelyk is, aam 
de twee-derde, van ’t quotient ’ der fom „van de by= 
zondere. cuben eenér groote hoeveelheid, van halve. 
wydten, der doörfnede , langs het water, alleenlyk 

de helft van elk der. cubeir van de uiterfte halve-ordi= 
naten, vermenigvuldigd , mét den afftand , ‘des eenen: 
ordinaats , tot den anderen en (deeze aldus vefmenig- 
vuldigde fom) door de:geheele zwaarte gedeeld „-over- 
fn D aSysdr rek 

eenkomftig met de Formule Tg ==, Waar üm 


p « ij TIR BP Sehr 
y-gelyk is aan eenigen halven-ordinaat , -der„doorfnede 
langs het water, dw. gelyk-aan den, afftand „eens hal, 
Bei 5 ven- 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUÚX. 2I 


p égal la pefanteur totale (a). La 
quelle formule montre que l'élévation 
J gdu métacentre, (lorsque la pefan- 
teur totale repréfentée par p est la me- 
me) au desfus du centre de gravité de 
la carénne fuppofée homogêne, fuit la 
raifon des-deux tiers de la fomme re- 
préfentée par Syd ie 
…_ Cela étant, fuppofons-que la courbe 
IKLAFHCOMNOSI, fig. 1. foit la 
Î : _) id £ \ eed | 
coupe faitte a fleur-d'eau d'un batiment 
entiérement gréé ét chargé, dont nous 
defirerions augmenter la ftabilité, fans 
7 B 3 lia COME 


(@) Voyez pour la-Démonftration le traité du-navi- 
re par M. BOUGUER , édition de Paris en 1746: livre 
2, fection ade, chapitre gme, page 262, 


ne SSS EENS 


ven-ordinaats, tot den anderen, en p' gelyk aan dé 
geheele zwaarté (a). Welke Formule ‘aanwyst:, dat 
de hoogte FP e van het metacentrum, (wanneer de ge= 
heele zwaarte „ door p verbeeld , dezelfde ís) boven 
het zwaarheids-middelpunt van ’t levende deel „ als 
gelykfoortig onderfteld zynde , de reden volgt van de 
twee-derden der {om ,„ door Sy 3d x verbeeld. 

… Dit zo zynde, laat ons onderftellen, dat de krom: 


me ÍKLAFHCOMNOSÍ (Fig. 1) de doorfnede langs 
het water zy, van een fchip „ dat geheel getuigd en 


geladen:is, waar van wy de ftyfheid begeeren te ver- 
AAN meer 


' (a) Zie wegens het Bewys Je traité du navire par Mm. BOUGUERS 
‚Edition de Paris em 1746, live a fecte 2 opape 3, Pag. 262. 


22 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


pour cela le faire d'un plus grand port, 
et qu'on lui fubftitüe celle IPEFGC & 
M@Oaol dont la furface est du mesme 
nombre de pieds quarrés, comme 
a une autre quelquonque telle que 
CBAIKLMC celle CDANKOMC; ou 
ce qui revient au mesme, qu’on fasfe 
a fa carénne une correction telle que, 
fans élever le centre de gravité totale 
fig. 3. plus que celvi de la carénne 
{uppofée homogêne, on lui enléve fur 
chaque bord deux fégmens curvilignes 
dont les projéctions en élévation font 
BGHIDCB et BGKLFEB, qui foient 
précifément du mesme volume, que 
CEUX 
SISSI 


meerderen, zonder het zelve nogtans van een grooter 


„ dragt te maaken, en dat men in plaats van dezelve 


Stelt de kromme IPLEFGC & MOOI , waar van de 
oppervlakte van het zelfde getal vierkante voeten 
is, zo als men ook voor eene andere kromme, als 
CBAIKLMC (Fig. 2) de kromme CDANKOMC in 
plaats ftelt; of, dat op het zelfde uitkomt, dat men 
in deszelfs ondergedompeld deel, eene zodanige ver= 
betering maake, zonder het geheel zwaarheids-mid- 
delpunt T (Fig. 3) te verheffen , meer als dat van het 
ondergedompeld deel, als gelykfoortig onderfteld zyn- 
de, van het zelve op ieder boord wegneemt twee 
kromlynige fegmenten, wier projectien in verheffing 


zyn BGHÍDCB en BGKLEEB, (Fig. 3) welke 
Ö Ù RALLYE 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUK. 23 


ceux ajoutés fur chaqu’un des bords 
et vers le millieu, dont les projecti- 
ons en élévation ausfi font ABCDA et 
ABEFA ; il est clair que notre nou- 
veau batiment rélargi au millieu et 
pincé a fes extrémités, aura une plus 
grande ftabilité a raifon que fa Sy:dx 
fera plus confidérable, ce-qui aura lieu - 
nécéslairement dés que les deux cou- 
pes faittes a fleur-deau, fig. 1. feront 
de mesme furface, et mesme lorsque 


celle IPLEFGC Q M@OSÍ fubftituée 
en approchera feulement: d'ou lon 
voit que nous pourrions donner a no- 
tre nouveau batiment plus de (tabilité, 
fi cela nous paroit nécésfaire en faifant 

B 4 le 


naauwkeurig van dezelfde grootte zyn, ais die welke 
op elk der boorden en in het midden zyn bygevoegd, 
waar van desgelyks de projectien in verhefling zvn 
ABCDA en ABEFA (Fig. 3) dan is het klaar, dat 
ons nieuw, in het midden verwyd, en aan de einden 
fcherp toeloopend {chip , een grooter ftyfheid zal heb- 
ben, naar maate zyne Sy3d x grooter zal zyn, het 
geen noodzakelyk plaats zal hebben, zo dra de twee 
doorfneden langs het water (Fig. 1) eene gelyke op- 
pervlakte zullen hebben, en zelfs wanneer de in plaats 
geftelde {neede [PLEFGC Q M@OoÌ degts ten naas- 
ten by zodanig zal zyn; waar uit men ziet, dat wy, 
indien ons zulks nodig fchynt, aan ons nieuw vaar 
Zuig meer ftyfheid kunnen geeven, met de voorfpelde 
op- 


24 GARNIER, MEMOIRE SUR:LA: » 


le facrifice prévu” dans le paragraphe 
cy-desfus page 19, c'est-a-dire en far 
crifiant laugmentation de capacités, 
ou feulement partie (b), qui-auroit re- 
fulté de "augmentation proportionnelle 
‚ ‚de touttes les largeurs. 

„On juge fans doute que nous fom- 
mes fondés a dire qwil pourra ae 

Se de 


(b) Ou feulement partie: le batiment plus large 
dans le raport choifi devant employer ‘a peu-pres „Ee 
‚de plus de bois de toutte espéce et de fer ,-estimé for- 
mer un poids de 13-a 14 tonneaux, pour conferver 
exactement les mesmes capacités disponnibles , il fau- 
„droit augmenter d’'autant les capacités totales; or cete 
te masfe n'etant qu’environ la Ósme partie du tout ne 
‘{eroit pas capable d’abaisfer fenfiblement le métacen- 
f | tre, 

NR ENENENENENENENENENENEN 
opoffering te doen, ‘van het geen in de bovenftaande 
paragraaf „ aangetekend is op bladz, 19, dat is te zeg» 
gen, als men van de vermeerdering van grootte, of 
geheel of flegts ten deele (b). afziet, en welke uit de 
evenredige vermeerdering van alle de wydten zou 
voortgekomen zyn. 

Men oordeelt zonder twyffel, dat wy grond hebben 
te zeggen, dat het genoegzaam zal kunnen zyn, als 
: men 


_ (B) Of fegts ten deele: vermits het fchip, dat in de verkoren 


betrekking wyder is, ten naasten by sr meer-hout van alle foport 
‘en yzer moer gebruiken, en geacht wordt een gewigt van 13 a 14 
tonnen uit te maaken, om naauwkeurig dezelfde willekeurige uit- 
breidingen te behouden, zou men de geheele uitbreidingen even zo 
veel moeten vermeerderen; deeze masfa nu, als zynde flegts byna 
“Ber Ósfte deel van ’t geheel, zou niet bekwaam zyn om het meta- 

ERS 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 25 


de faire le facrifice d'une” partie de 
Paugmentation des capacités, car 
mesme en donnant dans la formule 

2Sysdz A \ 
TZ= —— une valeur un peu plus 
grande a p,‚ ou ce qui revient au mes- 
me en abaisfant un peu le métacentre 


8» le produit de £ par la diftance du 
ON 5 cen- 


Ld 

tre, fur tout fi l'on obfervoit de faire Petendüe de fà 
coupe a fleur d'eau de quelques pieds plus grande, 
ou bien feulement d'employer pour lést du fer au lieu 
de Cäilloux: ce qui, dans un batiment plus large, fe 
ourra faire avec d’autant moins d'inconvéniant pour 
la mâture , que fes roulis feront plus lents a raiton de 
Peloignement en travers, par rapport au centre de 
gravité , des divers éffets animés fous fon pont. 


men flegts een gedeelte van de vermeerdering der 


grootte afftaat; want zelfs als men aan p in de For 
2Sy3da 


mule e= » eene eenigzins grooter waarde 


5 3? ï 

eeft, of, dat op het zelfde uitkomt, als men het we 
acentrum g een weinig laager brengt, kan het pro- 
duct van p met den afftand vân het geheel zwaarheids- 
\ mid- 
centrum merkelyk laager te brengen; vooral als men in acht nam , 
om de uitgeftrektheid der {nede langs het water eenige voeten grooe 
ter te maaken, of wel om flegts vzer, in plaats van ‘keifteenen , 
tot ballast te gebruiken; het geen ineen wyder fchip met zo veel 
te minder zwaarigheid voor deszelfs rondhout kan gefchieden, als 
deszelfs flingeringen langzaamer zullen zyn, naar reden van de „afs 
ftand overdwars, met betrekking. tot het zwaarheids-middelpunt van 
de verfcheide goederen, welke ouder deszelfs dek geftuuwd Zy. 


26 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


eêntre de gravité totale au métacentre, 
le quel exprime la ftabilité, peut fe 
trouver encore plus grand qu’avant la 
fubftitution des nouvelles lignes-d’eau, 
par la raifon que la diftance du centre 
de gravité totale au métacentre auroit 
pu décróitre dans un rapport moindre 
que celui dans le quel auroit cru la 
pefanteur totale, ou la fomme des ca- 
pacités reprefentées par p‚ au moyen 
de ce qu'on n°auroit pas facrifiée en ene 
tier Paugmentation de capacités. 
3° De la vitésfe et de la propriété 
de fe foutenir fur la lame dans le cas 
où le vent est modéré. \ 
La vitésfe du vaisfeau fuit invertendo 
une 


middelpunt tot het metacentrum, ’t welk de ftyfheid 
uitdrukt, nog grooter bevonden worden, dan voor de 
inplaatsftelling der nieuwe waterlyvnen, om reden dat 
de afftand van het geheel zwaarheids-middelpunt tot 
het metacentrum in een minder betrekking zou hebben 
kunnen afneemen, dan de reden in welke de geheele 
zwaarte, of de fom der uitbreidingen door p verbeeld, 
aangegroeid zou zyn, uit hoofde van dat men de ver- 
meerdering van uitbreidingen niet geheel zou hebben 
taaten vaaren, 
39 Van de {nelheid, en de eigenfchap om zich op 
de baaren ftaande te houden, in ’t geval als de wind 
gemaatigd ís. 

De felheid vaa % fchip volgt invertendo eene zeke- 

. re. 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 27 


une certaine fonction de la réfiftance 
q’éprouve lenfemble des lignes-d’eau, 
ou la partie de la carénne choquée par 
Je äuide, touttes chofes d'ailleurs éga- 
les: et Pon fait que de touttes les cour- 
bes que Pon peut tracer dans un rec- 
tangle dont le costé AB, fig. 1. foit 
pour le moins ausfi grand que celui 
AD, celle qui approchera le rlus de 
fa droite ou diagonale AG, divifera le 
plus-facilement le fluide dans la route 
directe: ainfi la courbe mesme EFGCG, 
fig. 1. quoique plus ouverte dans fa 
grande largeur, mais plus pincée dans 
{a partie antérieure, éprouve dans la 
route directe moins de réfiftance kn 
cel- 


re functie van den tegenftand, welke het geheel faa- 
menftel der waterlynen , of het gedeelte van ’ levende 
deel, door *t water gedrukt, ondergaat, alles daar be- 
nevens gelyk ftaande: en men weet dat van alle de 
krommen, welke men kan trekken iu een rechthoek, 
waar van de zyde AB (Fig..1), ten minften zo groot 
is als de zyde AD, die kromme, welke het naast 
overeenkomt met deszelfs rechte of Diagonaal AC, in 
de rechte ftreek het water ’t gemaklykst verdeelen zal: 
dus ondergaat de kromme zelve EFGC (Fig. 1), 
fchoon dezelve in haare groote wydte meer open, 
maar in haar voorfte deel meer famenloopende is, in 
de rechte ftreek minder tegenftand dan de kromme 

f AF HC; 


28 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


celle AFHC, par exemple les réfiftan- 
ces éprouvées fur celles AFHC et 
IKLM, fig. ret 2, font comme 1. «69: 
780 et 743. 138. pendant quelles font 
comme 1. 134: 237 et 585. 369. fur cel- 
les EEGC et NKOM: enfin Parc mes: 
me ZQC de 49° 30’ fig. 1. eprouve eri 
cor une réfiftance exprimée par 1. 394. 
208 moindre que celle, qw’éprouve 
AFHC. 

> En procurant a un batiment une fta- 
bilité un peu plus forte qu’a tel autre; 
qualité qui dépend plus particuliére- 
„ment de letendüe de la ligne-d’eau en 
charge, ou pour f'exprimer d'une ma- 
niére pratique, de l'asfiéte du vaisfeau 
fur 


SSN 


AFHC, by voorbeeld, de tegenftanden, welke de 
krommen AFHC en IKLM (Fig. r en 2) ondergaan , 
zyn als 1. 469. 780 en 743. 138 „ -terwyl de tegen- 
{tanden op de krommen EEGC en NKOM als I. 134 
237 en 585: 369 zyn: eindelyk de boog zelf ZOC 
van 40° go! (Fig. 1.) ondergaat nog een tegenftand, 
uitgedrukt door 1. 394. 208, en minder dan de te- 
genftand welke AFHC ondergaat. 

Als men in een fchip eene eenigzins grooter ftyf= 
heid brengt dan in een ander, eene hoedanigheid die 
meer byzonder van de uitgeftrektheid der waterlyn in 
lading afhangt, of, om zich op eene practicaale wy= 
ze uit te drukken van de ligging des {chips op het wa- 

ter » 


‘ 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 2g 


fur-le fluide, il est donc asfés- facile de. 
diminuer. la réliftance d'une proüe 
dans la route directe, il n'ya.qu’a aug- 
menter fa largeur , principalement -dans 
les maitresfes coupes et vers la flotai- 
fon, et la diminuer convenablement;, 
ou d'autant a peu-prés dans fes coupes. 
de avant, et donner a fes lignes-d’eau 
moins de convéxite fur leurs nouvelles 
diagonales EG et NM. qwelles n'en, 

avoient fur leurs anciennes.. 
‚Pour conclure cecy nous n’avons 
confidérée la réliftance qu’eprouve la, 
proüe d'un batiment que dans les réfi- 
{tances particuliéres des tranches hori- 
fontales infiniment minces, ou de li- 
gnes- 


ter, is het derhalven gemaklyk genoeg, den tegen- 
fand. van. het voorfchip in de rechte ftreek te vermin- 
deren; men heeft niet anders te doen, dan de wydte 
van ’t fchip te vergrooten , voornaamelyk in de groot- 
fte wydte, en langs het water, en dezelve behoorlyk 
of ten naasten by even zo veel in haare wydte naar 
vooren, te verminderen, en aan deszelfs waterlynen, 
op haare nieuwe Diagonaalen EC en NM, minder 
uitgebogenheid te geeven, dan dezelve. op haare ou-; 
den hadden, Ï 
‚Om dit te befluiten hebben wy den tegenftand, die, 
bet voorfchip ondergaat, niet befchouwd, als in de, 
byzondere tegenftanden der oneindig dunne horizon- 
taale fneeden of: waterlynen „datis, -wy hebben. det 

Î vre 


40 “GARNIER MEMOIRE SUR LA 


gnes-d'eau, c'est adire nous n’avons 
confidérée la diminution du choc des 
filets-d'eau qu'en raifon de l'obliquité 
mefurée en plan horifontal ; mais quoi- 
que pour déterminer entiërement ce 
choc, il faille ausfi la mefurer en plan 
vertical rencontrant a anote droit lá 
partie choquée, il n'en est pas moins 
certain que le quarré du finus d'inei- 
dence für elle réfultant de fa doùble 
obliquité, est diminrüê en raifon de Po-- 
bliquité en plan horifontal; en forte 
que fi celle en plan vertical restoit la 
mesme;, la réfiftance directe qu’éprou- 
veroit la proüe diminüeroit précife- 
ment en taifon de lobliguité que nous 
au- 


SISNIENISISISISISISISIËN 


vermindering van de fchok der waterdeeltjes niet an- 
ders befchouwd, als naar reden van de gemeeten 
fchuinsheid in een horizontaal vlak; doch alhoewel 
men, om die fehok geheel te bepaalen, dezelve ook 
moet meeten in een verticaal vlak, dat het geftooten 
deel rechthoekig ontmoet, is het echter daar door 
fiet minder zeker, dat het vierkant der finus van in- 
valling op het zelve, uit deszelfs dubbbelde fchuins- 
heid voortvloeiende, naar reden der fchuinsheid irr 
eerr horizontaal vlak verminderd wordt; zo dat als, 
die im een verticaal vlak dezelfde bleef , de rechte tes 
genftand, welke het voorfchip zou ondergaan, naauws 
Keurig zou verminderen in reden der AE E 
ver Wet 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. St 


durions feule mefurée, ou que'fi celle 
en plan vertical étoit moindre ausfi, 
(ce qui est le cas de notre batiment 
fuppofé plus taillé dans fes fonds mais 

Jus plein et volumineux vers Ja flotai- 
ik la réfiltance dirécte. qu’éprouve- 
roit la proùe diminüeroit encor par cé 
chef: cette double obliquité qui affecte 
chaque partie de la proüe, réfout en 
effet Pimpulfion abfolüe totale (expri- 
mée par le produit de fon étendüe part 
le quarré du finus d'incidence fur elle) 
en trois impulfions relatives exprimées 
par le produit de ce mesme quarré par 
les projéctions refpectives de l'éten- 
düe, favoir, la latérale ou celle dans 
un 


welke wy alleen zouden gemeeten hebben, of als die 
in een verticaal vlak ook minder was „ (het geen het 
geval is van ons fchip, dat gefteld wordt onder aant 
meer uitgehold, doch langs het water volder en groo- 
fer te zyn.) de rechte tegenftand, welke het voors 
fchip zou ondergaan, als nog van dien kant zou ver- 
mindéren : deeze dubbelde fehuinshieid, die met ieder 
deel van het voorfchip verbonden is, lost in der daad 
op de geheele volftrekre perfinge (uitgedrukt door het 
produet van deszelfs uitgeftrektheid met het vierkant 
der finus van invalling op dezelve) in drie betrekkely- 
ke perfingen, uitgedrukt, door het product van dat 
zelfde vierkant met de opzichtelyke projectien. der uits 
geftrektheid, naamelyk, de zydelingfe, of die in cet 
’ \ pare 


82 _ GARNIER MEMOIRE SUR LA ©» 


un plan vertical. pasfant par Paxe longi- 
tudinal du vaisfeau; la dirécte, ou celle 
dans un plan ausfi vertical rencontrant 
a angle droit ce dernier, ou dans celui 
de la maitresfe coupe; enfin la vertica= 
le;ou- celle dans le plan-de la coupe 
faitte a;fleur-d'eau; et l'art de procu- 
rer au batiment des qualités utiles de 
Pespéce de celles,qui réfultent du choc 
du fluide,„ ou-de ne pas l'affecter de 
vices, confiste en une folution judici- 
eufe (c) de-l'impulfion abfolüe totale: 
Î t or 


_ (©) Un paâsfage cy-desfous de,ce Mémoire „fixera 
Précifément le fens tres particulier que nous atta- 
chons icy.à cette exprésfion, folution judicieufe. 


verticaal vlak „ gaande door de lange as van ’t fchips 
de rechte, of die in een vlak dat ook verticaal is, 
ontmoetende dit Jaatffe rechthoekig , vof in dat van 
grootfte wydtes eindelyk de verticaale, of die in 
het vlak der doorfnede langs het water; en de kunst 
om nuttige hoedanigheden, als die welke uit de fchok 
van ’t water ontftaan, in het fchip te brengen, of 
het zelve met geen gebreken te verbinden, beftaat in 
eene oordeelkundige oplosfing (c) der geheele Aen 

rek- 


… (c) Eene wat lager volgende plaats van dit Antwoord, zal 
aaauwkeurig den zeer byzonderen zin bepaalen, welke wy hier 
aan deeze uitdrukking, oordeelkundige oplosûing, verbinden, 


CONSTRUCTION DES. VAISSEAUX. 33: 


or comme l'on fait quevcelle relative 
latérale est toujours détruite par fon óp- 
pofée fur autre bord, que cellesrelas 
tive verticale pousfe le: batiment «en . 
haut, ou le foutient contre-les pcids dù 
vent dansles voiles, et que cellevrelas 
tive dirécte f'oppofe feule a la rapidité 
de fa marche, on juge que c’ést au dé= 
pens de cette derniere que principale: 
ment la premiére doit estre portee a 
un degré fort élevé, puisque elle force 
d'avantage le batiment de f’échaper 
dans le tens de fa quille: nous difons 
principalement la premiére ou la latera= 
le, par ce qu'ilest fenfible que la 2de 
la verticale , doit rester élevée ausfi els 

XI. DEEL. C le 


NSI 


ftrekte perfinge : dewyl men nu weet dat de zydeling- 
fche betrekkelyke altoos vernietigd wordt door zyn te- 
gengeftelde op het andere boord, dat de verticaale 
betrekkelyke het fehip om hoog dryft, of het zelve te- 
gen de zwaarte van den wind in de zeilen onderfteunt 
en dat de rechte betrekkelyke zich alleen tegen de 
fnelheid van deszelfs voortgang aankant „ oordeelt men 
dat ten koste van deeze laatfte voornamelyk de eerfte 
tot een zeer verheven trap gebragt moet worden , de- 
wyl dezelve het {chip meer dwingt om in de richting 
van deszelfs kiel te ontwyken: wy zeggen voorname- 
Iyk de eerfte ot de zydelingfche, om dat het oogfchy- 
nelyk is, dat de tweede, naamelyk de verticaale „ ook 
zelve tot een zekeren trap verhoogt moet blyven, op 

dat 


34 __GARNIER MEMOIRE SUR LA 


le mesme a un certain degré pour que 
le batiment fe foutiénne fur la lame ou 
ne f’affaisfe pas fous le poids du vent, 
dés qu'il commence a en estre pres{íé 
du haut vers le bas: ce qui arriveroit 
nécésfairement, fi il n'étoit pas fuscép- 
tible de: cette force verticale, fi les 
flancs f'élevoient a plomb de part et 
d'autre. 

Ceci nous enfeigne que pour qu'un 
batiment divife facilement le fluide en 
mesme-temps qu'il fe foutienne fur la 
lame, il convient que fes ltgnes-d'eau 
approchent le plus posfible de la ligne 
droite (objet qu'on remplit, comme 
nous avons montré, en donnant plus 
de largeur a la maitresfe coupe parti- 

Cu- 


dat het fchip zich op de baaren’ taande houde, of 
niet onder de zwaarte van den wind worde nedergedrukt, 
zoo dra het van dezelve van boven naar beneden be- 
gint gedrukt te worden: het geen noodzakelyk gebeu- 
fen zou, indien het zelve die verticaale kracht niet on- 
derhevig was, en dat de zyden ter wederzyden lood- 
recht omhoog fteegen. 

Dit leert ons dat, ten einde een fchip het water ges 
maklyk verdeele , ter zelve tyd als het zich op de baa- 
ren ftaande houdt, deszelfs waterlynen zo na als moe 
gelvk is by de rechte lyn moeten komen (een onder- 
werp dat men volbrengt, zo als wy getoond hebben, 
als men de grootfte wydre in ’t byzonder langs het 

Wie 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 35 


culiérement vers la flotaifon) et que 
‚ Finclinaifon de la partie AB. ou DB, fig. 
5. ausfi vers la flotaifon de coupes ficti- 
ves CAB et CDE. fig. 5. ou profils 
coupants a'angle droit fur RS ou TV 
la ceinture du batiment fig. 1 et 2. aps 
prochent le plus qu’il fe pourra de l'an- 
gle ECG de 45 degrés, par ce que 
c'est fous cette inclinaifon relative au 
cours d'un fluide, qu'une furface qui 
en est choquée par desfous, est pous- 
fée le plus fortement de bas en haut: 
dans ce cas l'impulfion abfolüe totale fe 
réfoudra pour la plus grande partie fur 
Penfemble de chaque coupe fictive, ou 
fur le flanc du batiment, dans les plus 
grandes forces relatives latérale et ver« 
C 2 tis 
SN SNISKISNISNISISIEKEISIEN 

Water meer wydte geeft ,) en dat de helling van het 
deel AB of DB (Fig. 5), mede langs het water van 
verdichte fneeden CAB en CDE (Fig. 5) of profilen , 
Ee den omtrek van ’t fchip rechthoekig op RS 
TV (Fig. 1 en 2), zoo veel als mogelyk is naby 
den hoek ECG van 45 graaden uitmaakt, om dat on- 
der deze helling, betreklyk tot den loop van cen wa- 
ter , eene oppervlakte , die van onderen door dezelve 
wordt geftooten, op de fterkfte wyze van onderen 
naar boven gedreeven wordt: in dit geval zal de gee 
heele volftrekte perfinge, voor het grootíte gedeelte, 


opgelost worden op *t geheel famenftel van elke ver- 
dichte fneede, of op de zyde van * fchip iu de is 
| e 


36 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


ticale, et conféduemment en la moin- 
dre dirécte. 

„4% De la proprieté du vaisfeau de 
félever fur la lame ou de ne point f'afe 
faisfer fous: le poids du vent «dans les 
voiles, lors qu'il est frais et tres ferme 
fans estre orageux. | 
„Tant que le vent est moderé, l'on 
peut fans erreur fenfible confidérer ’eu- 
pre-vive. du batiment fous voile, com- 
me-d'un déplacement égal a celui quel. 
le avoit en quittant le port: mais lors 
qu'il est parvenue au degré de force ou 
le batiment peut, fans danger encor;, 
porter touttes {es voiles , oeuvre- vive 
oul'oeuvrechoquée parle fluide est aus- 


| Íi 


fte zydelingfche en verticaale betrekkelyke krachten, 
en gevolglyk in de minst,rechte kracht. — ; 
4° „Over de eigenfchap van het fchip, van zich op 
de baaren te verheffen „of niet onder de zwaarte der 
wind in de zeilen als dezelve ftyf en zeer beftendig 
ds, zonder onftuimig te zyn, neergedrukt te worden, 
„Zoo lang de wind gematigd- is „kan. men, zonder 
merkelyke dooling, het levend deel van een {chip on- 
der-zeilen „ aanmerken-als eene waterverplaatfing gelyk 
aan die, welke het zelve in het uitzeilen. van de haven 
hadt: maar wanneer de wind -tot den graad, van kracht 
gekomen is, dat het fchip nog zonder gevaar alle zy- 
ne zeilen kan voeren, is het levend deel, of, het deel, 
waartegen het water-aandringt, ook veel grooter: de 
ee, 7 é a 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 37 


„fi bien’ plus confiderable: l'impulfion: 
a lieu fur une furface d'autant plus. 
grande que la partie du batiment im- 
médiatement fupérieure a la carénne ou. 
oeuvre vive proprement dite, est plus 
maigre ou moins volumineufe, de l'ef= 
fort du vent qui tend en partie a enfon=; 
cer le.batiment dans le fluide, et du 
_ furhausfement a. fon avant du fluide re-, 
foulé par la masfe qui f’y introduit, ré-, 
fulte un éffet femblable a celui que pro-, 
duiroit un poids ajouté «a: la, charge, 
capable de faire prendre au batiment 
les nouveaux tirants-d’éau qu'on lut 
voit ou fuppofe a l'avant et a larriére. 
—>Pour nous faire une idée de cette; 
VND ores a fur= 


SISIS\SISSISISISSIS 


perfinge heeft op eene:zoo veel te grooter oppervlakte: 
plaats, als het deel wan ’ fchip; dat onmiddelykbo= 
vén het ondergedompeld deel is, of:het eigenlyk ges 
zegd levend deel;dat fcherper of,kleiner is; doorde, 
kragt des winds, welke ten deele het fchip in ’t wa-, 
ter, poogt.neder, te drukken , en‚van de ophooging van. 
het tegen ftroomende water aan deszelfs woorfte. deel. 
door de. masfa, die in het zelve gevoerd wordt, 
komt eene werking. voort, gelyk, aan die „ welke een, 
zwaarte by de laading gevoegd. zou te weeg brengen „ 
die bekwaam zou zyn om het fchip tedoen aannees. 
men de nieuwe waterdragten. welke men daar in ziet, 

of aan het voor en. agterdeel onderftelt. pr 
„Om ons van deeze grootere, last. een denkbeeld te 


iis maa- 


PEA id 


hk) 


38 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


furcharge, fuppofons que la furface 
de la ligne d'eau en charge naturélle 
foit de 3696, pieds quarrés, tellea peu- 
rés que celle IPLEFGCI fig. 1. dous 
Bies: fuppofons encor que leffort du 
vent fur les voiles foit tel que l'eau f’é- 
leve de trois pieds mefurés fur l'etrave 
jusques aS. fig. 3, fans avoir égard pour 
ce moment a la bande quil pourroit 
prendre, et vù que la force plongean- 
te du vent lors qu*l est largue, porte 
plus particuliérement fur Pavant, que 
le tirant-d'eau fur Petambot ne chan: 
ge point: cela étant, le centre de gra- 
vité de la coupe faitte a fleur d'eau dans 
le port, fe trouvera plongé ou iN 
| d'en- 


maaken , zo laat ons onderftellen „ dat de oppervlakte 
der. waterlyn in de natuurlyke lading van 3696 vierkan- 
te voeten zy, en wel ten naasten by zodanig als de 
dubbelde Iyn IPLEFGCI (Fig. 1): laat ons mede on- 
derftellen , dat de werking van de wind op de zeilen 
Zodanig zy, dat het water, op de fteven tot S ge- 
meeten (Fig, 3), zich drie voeten verheft, zonder 
voor dat oogenblik acht te geeven op de zydelingfche 
overhelling die het zelve zou kunnen neemen; en aan- 
gezien de ingedompelde kracht des winds, wanneer 
dezelve ruimfchoots is, meer byzonder op het voor- 
fchip draagt, dat de waterdragt op de achterfteven 
geenzins verandert: dit zo zynde, zal het zwaarheidss 
middelpunt der fnede langs het water in de id 

ij zic 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX, 30 


d'environ 18 pouces en fuppofant q uil 
foit placé d'une 2ome partie environ en 
avant du vrai millieu: Estimant a prés 
fent, (parce que cecy est un appergu 
feulement) lafurface de la nouvelle lig- 
ne d'eau de flotaifon. de 3800 pieds 
quarrés, Je folide, ou onglet naval im- 
mergésen outre de l'oeuvre vive pro= 
prement „ditte; fera d'environ--5622 
pieds cubiques,qut a raifon: de 71. lie 
vres-$ onces„ pefanteur dw pied -cubi= 
que d'eau-marine „forment une maâsfe 
denviron.2oo tonneaux égale a linten- 
fieé dela force plongeante du vent, ou 
ala furcharge donnée au: vaisfeau par 
le vent; mais il est clair que lorsque 
- C 4 les 


zich omtrent 18-duimen ingedompeld of laager ‘bevin 
den, als, men’, onderftelt. dat het zelve- omtrent een: 
gofte deel voor shet waare midden geplaatst zy: bes: 
grootentle mu,(om dat dit flegts) eene waarneeming is) 
de: oppervlakte der nieuwe waterlyn: langs het water: 
Op:380ó vierkante vocten, zal het lighaam „ of {trook,, 
dat daar en boven van het eigenlyk gezegd levend, 
deel ingedompéld is „vanvomtrent 5622 „cubifche- voe: 
ten zyn ;owelke , naar reden van 71 ponden 6 oncèn 5 
de zwaarte van een cubic-voet zeewater, een masfa 
van omtrent zoo tonnen-uitmaken, zynde gelyk aar 
het vermoogen van de ingedompelde kragt des ‘winds , 
of aursde grootere last door-den-wind aan het fchip- 
gegeevens Maar het is klaar, dat-wanneer de vertie, 


4Ö _-GARNIER MEMOIRE SUR! DAO” 


les coupes verticales: du vaïsfeau:f’ou-> 
vriront ehcor'audesfus de leur Hotaifon 
jusques a-une” certaine hauteur: en f'e=s 
loignant peude Finclinaifon> de-45. de- 
grés mefurês quarrément a la ceinture 
de l'onglet-naval , conime DE fig. 45 
Pepaisfeur, de ce folide fubmergé mefu= 
rée fur letrave dévra, pour fournir un: 
déplacement de 5622 pieds-cubiques „ 
estre d'autant‘moindre, a force éoale 
du vent, que fes: élémens ‘fuccesfifs 
croistront en un plus grand rapport, et 
fa {urface recevra pardesfous, lorsquril 
fera.immeroé, un plus grand choc re-: 
Jatif wertical :-d’ou lon voit-que pour 
qw’un batiment f’affaisfe “moins fous. 
je | s J Pef- 
INEENS 


caile fieeden van !’t fchip-nog tot een zekereshoogte 
boven ‘het water geopend zullen: zyn ;' door weinigmaf) 
te-wyken van de helling van 45 graden zoin ’tovierkant 
op den omtrek vande ftrook gemeeten als. DE (Eig. 4): 
als dan de dikte van ditonder water ftaandedighaam , 
op de voorfteven gemeeten:, om een water verplaatfing 
“van”5622 “cubic-voeten “te verfchaffen , ‘met een gely= 
keökragt vanden wind-zo: veel/te minder zal- moeten, 
zymbprals deszelfs op elkander volgende elementen in 
eer grooter betrekking zullen aangroeyen enrdeszelfs 
opperwlkkte wan-onderen,. wanneer dezelve-ingedom- 
peld zal zyn, ecn ‘grooter verticaale « betrekkelyke. 
fehok zal ontvaneen :“waar uitsmen ziet; «dat ten, 
einde eer chip minder gader het vêrmoogen:-van de 
4 win 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUx. 41 


Peffort du vent, ou f’éléve davantage 
fur la lame (a-voilure déterminée: tant 
par Yetandüe que par la fituation) il est 
nécéslaire’ qu'il foit-de Vavaût a larrié- 
Tej au desfus-de la flotaifon, -pleim et 
volumincux, et que pour Jui-ménager 
En mesme-temps dans cette pârtië;) des 
lignes- d'eau moins obtufes; il Pest aus: 
fi que letrave HIM fig 3. chasfe de-l'áe 
vant „ ou que la tangeante MN menée 
a fon extrémité-fupérieure „- fasfe avec 
Fhorilon par avant un angle de 80 de- 
grés feulement (d) bien loing d'en fai- 
hijpé C 5 re 


\ (d) La quêste de Vétambot qui peut encor fe conci- 
lier avec la folidité de larcasfe et de Vacastillage est fez 
lon nous tres utile: elle permet de donner plus de vo- 

_Ju- 


wind nedergedrakt worde „vof zich meer:op dé baaren 
verhetfe-(met een bepaald zeilwerk, zo door de uitge: 
ftrektheid, als door den ftand) het noodzakelyk ás3 
dat het van vooren naar achteren ; “boven het water 
vol en groot zy en dat om te-gelyk in dat deel 
mitfder fkompe waterlynen te hebben, vereischt wordt, 
dat de-voorfteven “HÌM (Fig. 3) van het ‘voorfte deel 
afwykt, of dat de raaklyn MN; vaan: deszelfs boven 
einde getrokken „: met=den Horizon: naar vooren éen 
hoek van flegts 80 graaden maake (d), wel verre zyn- 

Ganlèd 1a:5 rr 5 aspar ' daf vault de 


gids va pn NE 6 zb 1 ras vab 
=‚,{d) Het vallen van de agterfteven. dat mede met‚de lighamelyke 
Anhoud van den fpiegel en £chans vereenigd. kan worden, is volgens 
„ens oordeel zeer nuttig: het zelve laattoe meer grootte te: mik, 15 
vov sed veov schow ossl ek 

ï CO OW SAI AUG HIV ANT 


43 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


teun:de 92 a 95 degrés, comme-nous 
avons quelquesfois. remarqué qu’on-le 
pratiquoit. | tj 

„On; voit que nous fommes- parvenus 
a ces principes. pratiques d’architéctu- 
re-navale;en ‘uppolant que le batiment 
ne prénne point de bande ou d’incli- 
naifon latérale: mais a préfent fi nous 
avons égard a-celle que lui fera-pren- 
dre en éffet le vent lors qu'il fera prés 
ou. largue „ -et‚ mesme a la direction 
eh.cî eh al oblie 


fume a la partie du vaisfeau. depuis la barre du pont 
jesques a la voùte-d’arcaste: d'ou il fuit que lorsque 
fes mouvemens du tangagc abandonnent la poupe 
d ton. propre poids, elle préfente un volume croisfant 
par degrés, qui f’oppofe d’avantage a fon, aifaisfement 
dans les flots: ou juge que la chasfe de letrave fait 
ausfi cet effet pour la proüe. 


de om ?er een hoek van 92 of 95-graaden van-te maa- 
ken zoals, gelyk wy fomtyds opgemerkt hebben, ge- 
daan wierdt. ; 
„-Men-ziet dat wy tot deeze practicaale grondbeginfee 
Ten van fcheepsbouw gekomen zyn, door te onderftel- 
ten, dat het fchip geen zydelingiehe overhelling beko- 
me: doch als wy nu acht geeven op- de helling- welke 
de wind hetzelve-in der daad zal doen hebben, alsde 
zelve fchraak of ruim is, en zelfs in eene fchuinfche 

ov EF ‚richt- 


het deel van ‘t fchip, van het dekworp af tot aan het holwulf: 
waat uit volgt, dat wanneer de bewegingen der heying het agterfchip 
aan Zyn eigen zwaarte overlaaten, het zelve eene uitgebreïdheid àan- 
biede, die by gradddir aangroeyr; en zich meer tegen deszelfs tieder- 
drukking: im de baâtetr aânkant: meu oordeelt dat de -banden vande 
Foórfteven ook deze werking voor het voorfchip doen. 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. ‘43 


oblique a la quille fur la quelle il mar- 
chera, nous reconnaitrons: t° Que 
quoique dans ce cas les deux’ parties 
de longlét naval cesfent d'estre fim- 
métriquement fituées par raport al'axe 
du batiment; c'est-a dire, quoique 
plus de fa moitié foit fous le vent de - 
laxe et mesme fous le vent d'un plan 
vertical imaginé pasfér dans la ligne de 
dérive, cepandant le ‘nouvel onglét 
naval prendra une moindre épaisfeúr 
fous le vent, a raifon que fes elémens 
eroistront en un plus-grand raport, ou 
Te batiment une bande moins confide- 
table, d'ou réfultera pour la vitésfe un 
moindre obftacle direct-de la part du 


choc 


richtftreek tot de kiel, op welke het fchip zal voort- 
gaan, zullen wy befpeuren: 19 Dat fchoon in dit 
geval de twee deelen van de ftrook , ten aanzien van 
den as des fchips niet langer gelykmatig gelegen zyn 
dat is, alhoewel meer dan deszelfs helft onder de 
wind van den as, en zelfs onder de wind van een vér. 
ticaal vlak is , dat men zich verbeeldt in de Iyn van 
Afdryving te gaan, nogtans zal die nieuwe ftrook 
eene mindere dikte onder den wind neemen , naar res 
den dat deszelfs elementen in cen grooter betrekking 
zullen aangroeyen, of het fchip eene minder groote 
zydelingfche overhelling, waar uit, van wegens de 
{chok van %t water op de oppervlakte van die {lrook’, 

EEn 


44 .” GARNIER MEMOIRE SUR-LA 


choc du fluide' fur la furface- de l'on= 
giet. 2° Que les lignes-d'eau de cette 
partie choquée feulement par le fluide 
orsque le vent fera frais et-largue ou 
prés, quoiqw’elles doivent estre cenfées 
dans ce cas prendre leur -origine vers 
„Gig. 1 et 2, dans la féction’ commu- 
ne. ala convéxité. antérieure du bati- 
ment et un, plan vertical pasfant par le 
centre de, gravité X et dirigé comme 
la Jigne ‚de, dérive confidérée XY, fe 
resfentifont „toujours de la formê 
moins ,obtufe ‚plus tranchante que l'és 
lancement de,letrave aura permis de 
Teur donner, „fig. 1 et 2: d'ou nous 
concluons que. la forme en furplomb 
do es 


SISSI 


een mindere rechtftreekfche hinderpaal voor de fnel- 
heid zal voortvloeyen Lof nn 
„a® Dat de waterlynen van dat deel, dat flegts door 
het water geftooten wordt, wanneer de wind ftyf ent 
ruim of Schraal zal zyn, alhoewel dezelve in dit geval 

echt moeten worden by. G (Fig. 1 en 2) haaren oor- 
Íprong te neemen in de gemeene {neede der voorfte 
uitgebogendheid van. % {chip en het verticaale vlak ; 
gaande door het zwaarheids-middelpunt X, en zynde 
even. als de befchouwde lyn van afdryving XY gericht, 
altoos behouden zullen eene minder ftompe gedaante , 
‘en fcherper dan het vallen van den, voorfteven toege 
Jaatén zal hebben, aan dezelve te geeven,. Fig. « 
en 2): waar uit wy befluiten, dat de buitenfte ge 


p daan- 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 45 


extérieur que nous avons recomman- 
dée tant a letrave qu’aux fancs du 
vaisfeau fig. 6. pour le cas de Fonglet 
fimmétrique, ou d'une nullité d'incli- 
naifon latérale, convient aus{i. parfai- 
tement pour foutenir le batiment cons 
tre effort Jatéral et plongeant du vent 
dans les voiles, et lui faire divifer plus 
facilement. le fluide, lorsqu’il fera 
pousfé par un vent largue ou prés, 
lorsqu'il prendra de la bande et déri- 
vera. ; | 
5e De la docilité du vaisfeau a fon 
gouvernail et a fes voiles, En 
„Soit qu'on veuille. faire pasfer ur 
batiment marchant fur BA fig. 5. dun 
bord fur l'autre par vent devant ou par 
vent 


SISISISISISISISISISIS 


daante of overhanging, die wy aangepreezen hebben, 
zo aan de voorfteven, als op de zyden van *t-fchip: 
(Fig. 6), voor 't geval van de gelykmatige ftrook „ 
Of van eene nietigheid van zydelingfche helling , ook 
vohmaaktelyk gefchikt is, om het fchip tegen de zyde- 
lingfche en nederdrukkende krast van den wind in de 
zeilen te onderfteunen, en het zelve het wäter gemak- 
Iyker te doen verdeelen, wanneer het door een ruime’ 
of fchraale wind voortgedreven zynde , eené zydeling- 
fche overhelling neemen en afdryven zal. 
5s Van wel naa zyn roer en zeilen te luisteren: 
Het zy’ dat men een fchip , op BA (Fig. 5) zeilende,» 
meteen voors af tegenwind van *t eene boord naar ’t! 
' 8 k ans 


err 
bet ed 


46 - GARNIER MEMOIRE SUR LA 


vent-arriére, foit qu'on veuille feule- 
ment le mettre en route plus ou moins 
prés du vent, il est évident que le ré- 
fultat de ces manoeuvres est de le dé- 
tourner a tribord ou a basbord par le 
gouvernail ou par les voiles, ou par la 
combinaifon de ces moyens; ou bien 
de lui faire faire dans le Auide un mou- 
vément fur lui-mesme, combiné a la 
verité de fa vitésfe actuêlle : fur quoi on 
juge déjea qu’a raifon qu’il fera moins - 
applati, plus courbé dans fa forme 
fongitudinale, plus facilement il fe 
müera, ou fera fes viremens de bord 
dans des limites plus étroites et en 
moins de temps. 

| Pour 


NNS SI SISISISIEK 


andere wil doen overgaan, of dat men meer of min by 
de wind, het zelve koers wil doen houden, ís het 
klaarblykelyk „ cat het gevolg van die manoeuvre is, 
het zelve aan ftuurboord of aan bakboord met het 
roer of de zeilen, of door de faamenvoeging van die 
middelen te wenden3 of wel het zelve in het water 
eene beweeging op zich zelven te laten doen, die 
wel is waar, met zyne werkelyke fnelheid famenge- 
voegd is: waar over men reeds oordeelt, dat naar re- 
den het zelve minder geplat, en in zyne gedaante na 
de langte meer gekromd is, het zich des te gemakke- 
Iyker beweegen. of zyne wendingen in naauwer paas 
len, en in minder tyd doen zal, Ô 

Í m 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 49 


Pour le démontrer plus-particulië. 
_ rement faifons icy la mesme fuppofi- 
tion que nous avons déjea faitte cy- 
desfus page 22. jusques & page 24. 
avec cette feule condition de plus que 
le centre de gravité totale ne foit point 
déplacé relativement a la longueur: 
cela étant, les momens des fegmens 
curvilignes raprochés du centre feront 
de beaucoup moindres que lorsqu’ils 
étoient placés aux extremités, par con- 
féquent la fomme totale des momens 
de touttes les parties de la carénne fe 
fera, ou bien fon oppofition a laction 
du gouvernail: joignons a cet avanta- 
ge qui réfalte du raprochement des 

poids 

SISI SNISISISIISISK 


Om zulks meer in % byzonder te bewyzen: zo laat 
óns hier de zelfde onderftelling doen , welke wy reeds 
boven pag. 22. tot aan pag. 24. gemaakt hebben, 
met deeze eene voorwaarde meer, dat het geheele 
zwaarheids-middelpunt, met betrekking tot de lengte 
geenzins verplaatst worde. 

Dit zoo zyinde, zullen de momenten der kromlynige 
fegmenten, nader by het middelpunt gebragt, veel 
minder zyn, dan toen zy aan de einden geplaatst 
waren; by gevolg zal de geheele fom der momenten 
van alle de deelen des levenden deels, of wel zyne te- 
“genkanting aan de werking van *t roer, ook veél 
“minder zyn: laat ons by dit voordeel, dat-uit de ná« 
derbrenging der zwaartens. by % middelpunt Shad 
Ui Y. OE 5 


48 _"GARNIER MEMOIRE SUR LA > 


poids vers le centre, qu'il fera-pósfi- 
ble de f’en procurer un autre qui déri= 
ve dune régle pratique asfés juste, ces 
Jui de donner au batiment corrigé un 
gouvernail plus large a:raifon du ré- 
largisfement des maitresfes- coupes. »! 
Une feconde raifon pour que le ba- 
timent de forme plus cenvéxe, ou d'u= 
ne convexité plus uniforme de lavant= 
a-l'arriére „ foit plus fenúible-a fon gou: 
vernail; réfide dans faplus grande fa- 
cilité a divifer le fluide depuis fa route 
dirécte jusques par une dérive de-15 a 
28 degrés: que pourtant en évoluant 
par vent devant, il pourra estré obligé 
de dépasfer de quelques degrés feule- 
ment. Big. 
Pour 
SSSSISSISSISISIS: 


vlseit, nog voegen, dat het mogelyk zal zyn zicheen 
ander voordeel te verfchaifen dat uit eene tamelyk juis- 
te practicaale regel wordt afgeleid ‚ naamelyk-om aan 
het verbeterd fchip een breeder roer te geeven; naar 
«reden van de verwydering der grootfte wydte. 

‘Een tweede reden, om het fchip van eene meer uit- 
„gebogene ‘gedaante „of van eene meer gelykvormige 
uitgebogenheid „van vooren naar agteren, meer naar 
sdeszelfs roer te doen luisteren , is gelegen in deszelfs 
„grootfte gemaklykheid om het water te verdeelen , van 
de rechte ftreek af tot door eene afdryving van 15 
a-18-graaden , welke het zelve nogthans, met een te- 
„genwind wendende, genoodzaakt kan zyn, flegts ec- 
„nige-graadensafste vallen, … : 
8 ooh Om 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 49 


Pour f'en asfurer nous demandons 
qú’on compare les réfiftances qué prou- 
veront par des dérives médiocres 
deux lignes-d'eau de mesme longueur 
et de mesme furface, mais de largeurs 
différentes vers le millieu et les extré= 


mités, ‘comme celles-ÍKLAFHCÍ et 


IPLEFGCI fig. 1. et nous fommes cer- 
tains qu’on trouvera que celle plus ou- 
verte mesme de 3 quelque configurati- 
on qu'on lui donne, poutvù qu’on ne 
la creufe point, ou peu, mais qu’on 
la biapoehe autant qwil fera posfible 
de la ligne droite, éprouvera une 
moindre réfiftance que celle moins ou« 
verte jusques a 14 degrés 30 minutes 

XI. DEEL. D ens 


Om zich daarvan te verzekeren, begeeren wy dat 
men de tegenftanden vergelyke, welke door middel 
matige afdryvingen, twee waterlynen van dezelfde 
lengte en dezelfde oppervlakte, zullen ondergaat 
doch by het midden en aan de einden van verfchil. 


lende wydten, als IKLAFHCÍ en iPLEFGCI 
(Fig. 1), en wy zyn zeker, dat men zal bevinden, 
dat de waterlyn, die het meest, zelfs 3, geopend is, 
welke uiterlyke gedaante men aan dezelve ook geeve, 
als men dezelve maar niet of weinig hol maakt, maar 
dezelve zoo veel mogelyk zal zyn, naast aan de rech- 
te lyn brengt, een minderen tegenftand zal onder- 
gaan, dan de waterlyn die tot omtrent 14 graden 30 

ms 


Jo GARNIER/MEMOIRE: SUR LA > 


environ, et que, par des dérives plus 
grandes, mais jusques a un. certain 
terme, la réfiftance du fluide fur la 
plus. ouverte, fera plus confidérable: 
et:comme les autres lignes-d'eau. prifes 
a 5,6, ou 8 pieds audesfous de la flo- 
taifon; et ar1o,.15 et 18 pouces au- 
desfus, le resfentiront nêcésfairement 
de la configuration de celle en char- 
ge (e) il est clair que le flanc du bati- 
ment posfédera en général la propriëté 
trouvée daris lä ligrie-d'eau en charge: 
Ea Arink Med en 
…(e) Par exemple gette NKOM comparte a ÍKLM 
fig. oe. touttes deux fuppofées prifes a-5 pieds audes= 


Tous de la fotaifon, éproúve une réfistance moindre 
jusques à environ-15 degrés. 5. minutes: d'oblituité. 


minuten minder geopend is, en dat door .grootere af« 
dryvingen , doch tot eene zekere bepaaling , de te- 
genftâänd van ’t Water op de meest geopende grooter 
zal zyn: en naardien de overige waterlynen, op 5% 6 
of 8 voeten onder het water „en op 1o, 15 en 18 
duimen/boven. dêzelve genomen „ noodzakelyk eenige 
overeenkomst metde uiterlyke gedaante der. waterlvn 
van het geladen fchip zullen hebben (@), is het klaar 
dat de zyde van ’ fchip in ’t algemeen de gevondene 
eigenfchap in de watêrlyn in lading zal hebben ibra 
sid ‚ dee- 


(e) By voorbeeld de yn NKOM, vergeleken zynde met IKLM 
(fs. 2), onderftellende dat zy beide 5 voeten, onder water genomen 
Zyn „ondergaat ‘een minderen tegenftand, tot omtrent 15 graader 
&._minuten fchuinsheid, 


CONSTRUCTION DES VAÏSSEAUX. 5f 


or cette double propriété „- d'un: bati- 
ment plus tonturé, de divifer plus fa- 
cilement le fluide par des obliquites 
médioeres , et enfuitte d'en estte plus 
fortement repousfé par-de plus confi- 
dérables ‚comme celles qu’il éprouves 
ra vers Oet P de fa route d'évolution: 
par vent devant fig. 5, est précifement 
celle qui lui convient pour 1e lui faire 
prendre plus d'aire-dans le commeri= 
cement eten conferver par conféquent 
d'avantage a la fin, ou lui faire éprou- 
ver dans tous les inftans un action 
plus forte de la part de fon gouver- 
nail; 2e pour qu'il foit porté plus vives 
ment vers origine du vent et qu'il Ja 
depasfe plustost. 

D 2 _ Dans 


deeze dubbelde eigenfchap van een meer als vin pag 

eladen fchip, om het water door middelmaatige 
Retuinshederi gemakdyker te verdeelen , en vervolgens 
door grootere fchuinsheden, van het zelve fterker terug 
re te worden  als-die welke het zelve.by O en 

van zyne ftreek van wendinge (Fig. 5) met een tes 
genwind zal ondergaan, is juist de vereischte eigen- 
fchap, 19 om het zelve in ’t begin meer vaart, te doen 
tieemen „en dienvolgens op het einde meer vaart te 
behouden , of het zelve in alle oogenblikken een {terr 
ker werking wan wegens deszelfs roer; te doen ondere 
vindens 2% op dat het zelve heviger by de wind ger 
bragt worde, en dezglve eerder doorloope. a 
je 300) f Die} 


52 _GARNIER MEMOIRE SUR LA 


Dans la recherche que nous venons - 
de faire de leffét réfultant d'une plus 
grande convexité pour Févolution par 
vent devant, nous n’avons encor con- 
fidérée que la moitié du bord qui y a le 
plus de part, celle d'avant fous le 
vent: mais a préfent fi nous confidé- 
rons la ede moitié du bord fous le 
vent et le bord entier du vent (voyez 
S. I. V.P. la figure 1) nous reconnai- 
trons a Finfpection feule, que ces deux 
autres parties, bien loing d’affoiblir la 
propriëté que le batiment tire de la pre- 
miére (de celle d’avant fous le vent) de 
pouvoir virer plus facilement de bord, 
concourent au contraire a la renforcer, 


En 


_ In de nafpooring die wy nu gedaan hebben, we- 
gens de werking, welke uit eene grootere uitgebogen- 
heid voor de wendinge met tegenwind voortvloeit „ 
hebben wy: nog flegts de helft van het boord be- 
fchouwd, dat het meeste deel daar aan heeft, naa- 
melyk dat van vooren onder den-wind: maar indien 
wy thans de ede helft van ’t boord onder. de. wind, 
en het geheele ‘boord des winds (zie Fig. x) be- 
fchouwen, zullen ‘wy door het bloot gezicht gewaar 
worden, dat deeze twee andere deelen, wel verre 
van de eigenfchap te verzwakken, welke het fchip 
uit het zfte (van dat van vooren onder den wind) 

‚Ontleent, van gemaklyker te kunnen wenden „in te- 
gendeel faamen werken om dezelve te verfterken. 1 
dede 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX: 53 


En éffet ro de ceque la partie de lars 
riére vers la tranche fous le vent, 
fig. 1. fera rencontrée plus oblique- 
ment par le cours des filets-d'eau, la 
partie antérieure du mesme bord fera 
moins follicitée par le chef de tomber 
fous le vent. ror ted deus le 
‚2o De ce quela partie de avant au 
vent ‚ou depuis lêtrave jusques aux 
porte-haubans de mizaine, fig. 1. fe 
préfentera ausfi plus obliguement aux 
molécules ou filets-d'eau, avant du 
batiment fera moins:repousfé fous le 
vent par le choc du:fluide: fur cette 
partie. qe | 
3e Enfin de ce que les lignes-d’eau 

ï Ds: de= 


det daad 19% om dat het deel: van ‘acliteren by-dé 
windveeringe onder den wind (Fig. r))-door den Joop 
der waterdeeltjes minder fchuins ontmoet zal wor- 
den „ zal het voorfte deel ven ’% zelfde boord van dien 
kant minder: aangedreeven „worden om onder den 
wind te vallen. ris3 hi 
«22° Omdat, het- voorfte deel in den wind, of van 
de voorfteven af tot aan de fokkerusten (Fig. 1) zich 
ook fchuinfcher, aan de waterdeeltjes zal voordoen ; 
zal het voorfte deel van ’tfchip onder den wind , door 
den fchok van % water op dat deel, minder te rug ge= 
ftooten worden. 
33 Eindelyk om dat de waterlynen achter van hg 
e= 


54 GARNIER MEMOIRE SUR LA 
de l'arriére de Ja -carénne, fig. 1. princie 
_palement- les fupérieures tomberont 
plus quarrément fur le gouvernail (la 
kale rendüe) non-feulement cet ine 
ftrument en fera frapé plus fortement, 
mais le reflux du duide choquera la 
carénne plus en route: le premier effet 
contribüera donc a faire venir d'avan- 
tage l'avant du-batiment au vent, (car 
alors la barre fera fous le vent) et 
een feeond a entretenir fon aire-plus-rax 
EST: | Elk CE 
oi Pels fontoles:rapports-généraux en- 
tre les. forces: rasfemblées autour du 
batiment plus convéxe pour lui faire 
exécuter „plus furement et:;plus vive- 
ob ment, 


levende deel (Fig. 1), voornamelyk de bovenfte, 
meer in ’t vierkant op het roer zullén wallen , zal (de 
roerpen losgelaaten zynde) niet alleen dat werktui 
des te heviger daar door gefchókt worden , maar es 
de wedervloed der-zee in de ftreek meer tegen het lex 
vende deel aanftooten: de eerffe werking zal derhalve 
„ weel toebrengen, om het voorfte deel van ’t fchip 
meer in den wind te-doen komen, (want als dan zal 
deszelfs roer-onder den wind zyn), en de tweede om 
deszelfs vaart (neller te onderhouden. bn 
_Zodanige zyn de algemeene betrekkingen tusfchen 
de krachten, rondom het meer uitgebogen fchip vere 
gadmeld, om. her zelve het medst faamen „getelde: en 
zl net 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUK. 55 


nent) la manoeuvre la:plus complie 
quéesetduplusutileg ovpioro ziorg 

Si on confidére a prêfent le batiment 
évolugnt par vent arriere. (voyemS: I. 
V.Prla fig; 5) om reconnaitra facile 
mentoque dés linftant en-C où, oriene 
té âurplas prés ou prés! dur moins jl 
comtmencera avarrivers que favdérives, 
bien doing - d'augmenter:;--diminùèrs, 
en conféquence deola fitwation fuocés- 
fiverment” moins obliquerquidera don- 
néevaux' voiles, etque fa vitésfe bien. 
loingnde diminüee raugmentera „par 
conféguent: que veette manoeuvre: le 
portera dans une! fituation où il «a un 
‘avantage marquêr fur celui‘ moins con- 
lt, D 4 ve- 


ë 


ke REKE 


_ ùttiefte- fcheepswerk zakefderbensvdardiger’ tes doen 
“vêrrichten. 5 /S TORE ADM OD ai0 TE SNE 
2Andienmen nù-het {chip voorsden windowendende:, 
“befchodwt (zie Fig. 5), zal\mensgemaklykcbêfpeuren., 
“dat vanvhet oogenblik af simr=C:, alwaar op *tmaaste:of 
“ten minften naby.de wind: gebragtzynde , „hetzali bé- 
‘Einnen'tezgebeüuren ; dat zynerafdryving „wek verre 
“van te vermeerderen ; verminderen zal ingevolge vana 
“den achtervolgende. mindert “fchüinfchen ftand-; die 
“tan dengeilen gegeeven. zallwofden, en dat:deszelfs 
efnelheid „awel werre vate! verminderen; zaì wermeer- 
‘deren:; “dat \by gevolg deeze mánoeuvre het zelve in 
Stand zal brengen, waarinshet een uitfteekend voor- 
el boven het minder uitgebogenofchip-heett , clewy! 
WASS Wy 


€ 


$6 _GARNIER MEMOIRE SUR LA 


véxe , puisque nous avons vu que fa 
proüe, quoique plus ;ouverte;{ur fa 
grande coupe, étoit plus propre-a divi- 
fer le fluide, de-mesme que fa poupe 
amenoit les :filets-d'eau plus. quarré- 
ment fur le gouvernail: on -reconnai- 
tra ausfi que ft dés le- moment où: il fe- 
ta, parvenu. a vent arriére.;- vers. Rs, 
cette. manoeuvre. doit le raprocher du 
vent; ce {era feulement pour le. por- 
ter fur-une autre, bordée @galement in- 
clinée fur le lit du- vent, a/la-quelle 
étant, parvenu il n’aura que la'mesme 
dérive: qu'il-avoit-courant fur-la précé- 
‘dente: or-_comme il refulte de fa forme 
‚que ce ne fera-que vers 16, degrés de 


dé- 


SIS 


„wy gezien hebben -dat ‘deszelfs voorfchip fchoon-op 


zyne grootfte wydte meer geopend zynde „-bekwaa- 
mer was om het water te: verdeelen ; gelyk-ook zyn 


„achterfchip de waterdeeltjes vierkanter; ophet roer 


bragt: men zal ook bemerken , dat zo van-hiet oogen- 
-blik af, waarin het zelve met voorwind by .R-geko- 
meu zal zym deeze manoeuvre, het zelve nader;by den 
wind moet: brengen, -zulksreeniglyk zal-zyn- om het 
zelve op een ander boord-te brengen „ die‚op de-ftreek 
«van den wind gelykelyk, helt, tot welke gekomen zyn- 


“de „het ‘fchip flegts dezelfde afdryving zal. hebben, 


die het had, toen het op het waorige boord zeilde : 
naardien nu uit de gedaante van het zelve, voort- 
vlocit „dat het niet als op-16 graaden afdryvings zal 
ke, ZYN: 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 57 


dérive, qu'il commenceraauú-plus-tost a 
Eprouver autant de réfiftance. de la part 
du fluide „qu'un autre moins-convéxe 
dans le räport-choift, “en -négligeant 
les avantages- mentionnés,» cy-desfus 
pages:53 et-54, qui-doivent éloignér ce 
forme et le- porter: a18-ou-2o degrés 
aumoins;et-qu’ón „doit juger qu’au 
plus-prés. il en prendra-a peine une 
ausfi confidérable, il est évident que/la 
forme plus;convéxe: que;nous-récom- 
mändons contribüera-à lui faire éxécu- 
ter ausft plus vivement ‚fon évolution 
par vent-arriére, … » xn € bak 
„Pans les manoeuvres. que nous ve: 

| a st-isD 5 > ‚nons 


es Ì 
A 


ri 


zyn, wanneer het; zelve van „wegens het water het 
eerst zo, veel tegenftand zal ondervinden, als een an- 
der, in ‚de verkoren, betrekking minder. uitgebogen 
Schip; als men ‚de voordeelen hier. boven gemeld, 
pag 53 En 54, verwaarloost , welke, deeze bepalinge 
moeten „verwyderen „ en ten „minften tot 18 of eo 

raaden. brengen „en dat men „moet. oordeelen „ dat 
eK zelve op ’t naaste by naauwlyks eene zo, groote 
gedaante zal neemen, is het klaarblykelyk , dat de 
neer uitgebogen gedaante, die wy aanpryzen , veel 
zal toebrengen, om het zelve ook zyne twendinge by 
voorwind vaardiger tedoen verrichten: É 
‚In de manoeuvres, welke wy komen „te voleshg 

° atd ea 


58 _/GAKNIER/MEMOIRE SUR LA » 


nons de! fuivre: on voit que nous n'a 
vons-compté:qüe fur la: puisfance du 
gouvernail pour. produiresles- mouve= 
mens, desrotation »-cepandant on la 
eombinevavecseelle des -voiles ou de 
eertaines voiles fituécs principalement 
aux extrémités’ que l'on foumet a-l’acs 
tion du vent dans tes: momens conves 
nables: il; resteroit donc a examiner 
fi'un batiment ‘plus convéxe, jouiroit 
fous Pinfluence’ descettevcombinaifon; 
de l'avantäge' de: tourner plus facile: 
frent,cou bien de faire dans le mesmmê 
temps des angles de rotation plus cons 
fidérabies pifb ily vavoit une différence 
ésfenticlle dans cet cffet-la produit par 
ie gouvernail ou par les voiles: mais 

vù 


ziet mcn, dát wy niet gerekend. hebben, als op” dè 
krächt ‘wan ”t roer, om de dfraaijende bewêegitigen 
voort te brengen: nogthans verbindt'men dezelve met 
die der zeilen, of“-väh zekere’ zeilen , voornamélyk 
dan deeinden flaande ; welke” mert aan de werking 
van den, wind'in de bekwaamer oogenblikken onder- 
werpt: derhäven zou ‘er overig zyn tè onderzoeken; ’ 
of een meer !uitgebogen fchip, onder den mvloed van 

deeze famenvoeginge het voordeél zoude genieten vän 
gemaklyker te draaien, of wel wan in den zelfdëh 
tyd grooter hoeken, vân draatjittg te maaken , ‘indiëh 
er in die werkimg een wezentlyk ‘verfchil was, doóf 
het roer ‘of de zeilen" voortgebragt doch aangezien 
Ar er 


" 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 59 


vù qu'il n'y a que celle qui réfulte-de 
lasforce et-de la fituationde-ces-moy= 
ens, al fuit que tout batiment qui-par 
fa forme fera fuscéptible -d'óbéir  d'a- 
vantage a fon. gouvernail tandant ade 
faire stoûrner ,- le-fera ‘ausfi. d'avantage 
d'obéir aux voiles oua da: combinaifon 
deces moyens; =>. a> eonuoo esteont 
„ge Derlardéviation;! vo ervoor 
sela déviation est cette diréction mos 
enne que prénd le batiment: en verta 
du raport quva dieuventre des reliftan: 
ces qu’iliéprouve dans de fens parallels 
le a fa squille-et dans celui qui y-:est 

erpendiculaire: or lon fait que fur 
es proües:de. touttes-fortes de figu- 
: „ TES) 


‘er geen ander'is, dan het-geen uit de kracht en-deg 
ftand van „die middelen voortvloeit, zo volgt dat ier 
der fchip , dat door deszelfs gedaante: yatbaar zal zvn 
om meer naar het roer te luisteren „ trekkende, om 
_ het zelve te: doen draaijen , ook meerder vatbaar zal 
zyn, om aan de zeilen of aan de faamenvoeging-van 
die middelen te, gehoorzaamen, zeer 
59 Van de afwvking. 
__ De afwyking is die middelbaare richtftreek , welke 
het {chip neemt uit kracht der betrekking, welke 
heeft tusfchen de tegenftanden , die het zelve 
inde richting parallel aan zvn kiel, en in die welke 
perpendiculair daar op. ftaat, ondervindt: nu weet 
„ den, dat op de voortchepen van alle foorten van fie 
Sue 


60 7 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


res, ‘ausfi-fort que le choc a lieu fur la 
mesme furface , “jamais limpulfion laté- 
rale ou felon la perpendiculaire a la 
quille, n'est plus grande, que lorsque 
celle dans le fens parallelle est moin- 
dre (£).- D'ou-lon voit que la proüe 
de. notre. batiment rélargi dans fes mais 
tresfes coupes de lextrémité de leurs 
varangues en haut, fig. 7. mais taillé 
plus droiten longueur, éprouvant par 
conféquent „une moindre réfiftance 
dans le-fens direct, en Éprouvera une 
comparativement plus … confidérable 
dans celui perpendiculaire a la quille, 


TE Con 


© Voyés S. TI, V. P. pour la démonftration le 
traité du navire par M. Bouguer, edition de Paris en 
1746. au chapitre 8. de la fection ade du livre zme. 


guuren, zo dra de fchok op dezelfde’ oppervlakte 
plaats heeft, de zydelingfche aandryving, of volgens 
den perpendiculair op de kiel, niet grooter is, dan 
wânfieer ‘die in de paralelle-richting minder is (). 
Waar uit men ziet dat het voorfte deel van ons in 
de grbotfte wvdte verwyd fchip, van het einde haa- 
rer buikftukken naar boven (Fig. 7) , doch rechter in 
fengte uitgefneden , dienvolgens in de rechte richting 
Een minderen tegenftand ondergaande, eene vergely- 
kender wyze grooter tegenftand zal ondergaan in de 
richting perpendiculair op de kiel, en by gevolg meer 
SL DV \___on- 
“(£) Zie wegens het bewys Je traité du navire par M. Bouguer 
Bdition de Paris en 1746, da chapitre 8 de la fection 2de du jor 
8Hiêe 


& 


‚__ CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. Óf 


conféquemment fera plus foutenu con? 
tre leffört du vent dans les routes obli 
ques, ou dérivera moins: et fur ce 
que Pon pourroit dire que la condition 
admife dans la théorie, favoir, que le 
choc fe fasfe fur la mesme furface, n'a 
pas abfolument lieu'en pratique , nous 
ferons remarquer que cette circonftan- 
ce n’affoiblit point fenfiblement la, réfi- 
ftance latérale, puisque il en réfulte 
que limpulfion fur la partie AL fous 
le vent fig. 1. contrebalance ou a tres 
peu-prés, fa diminution qui a lieu dans 
impulfion fur celle C & M du costé 

du vent. 
Tels font les principes qui nous pn 
ent 


SISISISISISISISISKISIS 


onderfteund worden tegen de kracht des winds in de 

fchuine ftreeken, of minder’ zal afwyken: en op het 
‚geen men zou kunnen zeggen, dat de in de theorie 
aangenomene voorwaarde, namelyk , dat de fchok op 

dezelfde oppervlakte gefchiede, niet volftrektelyk in 
de practyk plaats heeft, zullen wy doen aanmerken „ 
dat deeze omftandigheid de zvdelingfche tegenftand 
niet merkelyk verzwakt, dewyl daar uit voortvloeit, 
dat de aändryving op het deel AL onder den wind 
(Fig. r) haare vermindering, welke in de aandryvin- 
ge op het deel C & M aan de windzyde plaatsheeft, 

geheel of op zeer weinig na evenaart. Zi 
„ Zodanige zyn de grondbeginfelen, welke ons in de 

ver 


63 CARNIER/MEMOIRE SUR LA 


fent dirigés dans la corréction du plan 
mesme , “fi: ib en ‘eut été fuscéptible, 
ue nous eusfions pu defirer que la 
ociëté Zélandoife eut joint a fes ques- 
tions (9): > Et fur ce _qu’on - pourroit 
nous objécter qu’un batiment qui au- 
roit la propriété: d'estre en effet d'un 
port plus confidérable et fuscéptible en 
fl ode de prendre plus de vie 
tésfe que tel autre fous-la mesme lon- 
gueur et avec les mesme tirants-d’eau, 
pourfoit cepandant n'estre pas celui 
qui reuniroit ces deux avantages com- 
-binés au plus haut point, ou qui sea 
u 


(g) Voyez Sto VP, ceque nous avons dit Cy- 
desfus , page 6. 


verbeteringen van- het plan zelve. zouden beftierd heb= 
ben, indien het daar voor, vatbaar geweest waare „ dat 
wy hadden kunnen wenfchen , dat door de Zeeuwfche 
Maatfchappy by haare vraagen ware gevoegd gewor= 
den (g). En op het geen men ons zou kunnen te» 
enwerpen ; dat een fchip ’t welk de eigenfchap zou, 
hebben, van in der daad van een grooter dragt, en, 
te gelyk bevatbaar te zyn van, meer fnelheid aan te 
peemen dan een ander, onder dezelfde lengte, en met 
dezelfde waterdragten, nogthans niet dat geen zou 
ag zyn, dat die beide voordeelen, tot den hoog» 
en top fam@ngevoegd, zou vereenigen, of van 8100, 
eh ï tg 


_(® Zie het geen wy boven gezegd hebben, page 6e 


CONSTRUCTION DES-VAISSEAUX. 63 


du plus grând mouvement, {ce qüi est 
une condition. du problesme, propofé 
par la Société Zélandoife) ‚nous -di- 
rons que parla raifon que dans le fait 
ou-dans-la- pratique, on ne pourra jar 
mais confiderer le batiment comme un 
corps géométrique ou dépendant dans 
la confidération de trois ou quatre qua- 
lités a combiner d'un paramétre ou d'u- 
ne ligne ésfentielle „ mais- feulement 
comme-un corps- mécanique fagonné 
par les principes connus fur les quali- 
tés particuliéres et féparément étudié- 
es, il n'y auroit d'autre moyen pour 
parvenir pourtant au but requis par le 
problesme ‚que de faire deux ou trois 
cor- 


ter beweeging zou zyn, (het geen eene conditie ís 
van. het Problema door de Zeeuwfche Maatfchappy 
voorgefteld) , zullen wy zeggen, dat om reden dar 
menin. de daad of practyk het fchip. nooit kan be- 
fchouwen.als een. meetkundig lighaam, of in de be- 
fchouwing van drie of vier hoedanigheden afhangen- 
de, om verbonden te worden met een parameter of 
wezentlyke Jyn, maar eeniglyk als een mechanisch 
lighaam , opgemaakt door de bekende grondbeginfelen 
pver „deszelfs byzondere, en afzonderlyk beoeffende. 
hoedanigheden; om nogthans tot het oogmerk , door 
het problema geëischt „ te komen „ zou ’er geen ander 
middel zyn, dan twee of drie verbeteringen in ’t bes 
&L geer 


64 … GARNIER MEMOIRE SUR LA 


eorréctions -au “plan defiré: dans les 
quelles on facrifieroit respéctivement 
une partie.des deux qualités, le port 
et la vitésfe, a l'autre, etrde fe fixer à 
celle dont le produit de un par l'autre 
feroit le plus confidérable, touttes cho- 
fes d'ailleurs égales: mais encor cecy 
fuppoferoit une théorie exacte, ou du 
moins des expériences bien faites qui 
établiroient le rapport entre Fimpulfi- 
on du fluide fur une proüe donnée et 
la vitésfe que prendroit le batiment a 
raifon de leffort du vent d'une intenfité 
donnée, fur des voiles d'une étendüe 
donnée et mesme fur le corps du -bati- 
ment ou fes oeuvres mortes et fur fes 

agrés; 


SISIDNINSDISDIEISISISISIS 


geerde plan te maaken, in welke men refpectivelyk 
een gedeelte der beide hoedanigheden, de dragt en 
de fnelheid , voor de andere zou doen wyken , en zich 
bepaalen aan die, waar van het product van de eene 
met de andere het grootfte zou zyn, alles daar en bo- 
ven gelyk ftaande: maar ook zou dit eene naauwkeu- 
rige theorie onderftellen, of ten minften wel verrichte 
proefneemingen , welke de betrekking zouden vast- 
ftellen tusfchen de perfinge van ’t water op een ge- 
geeven voorfchip, en de fnelheid, welke het fchip 
zou aanneemen, naar reden van de kracht des winds 
van een gegeeven vermogen, op zeilen van een ge- 
geeven uitgeftrektheid , en zelfs op het lighaam van ’t 
íchip of deszelfs dood-werk; en op deszelfs tuig 5 4 
e 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX! Ó$ 


aorés; touttes chofes qui influent fur 
la vitésfe: théorie et expériences qui 
nous paroisfent une impratiquable a 
établir et les autres a faire avec quel- 
que éxactitude: ce qui nous fait con« 
clure que pour fe déterminer dans le- 
choix d'une des corrections du plan des 

ik ed on feroit forcé, de fe contenter 
du rapport de la partie disponnible de 
fa carénne divifée par la réfiftance de 
la proüe dans la route directe ou dans 
Pune des moins obliques. 

A Fegard de lintérest du Commerce 
estimé par la Société Zélandoife réfi- 
der en partie dans ce point de perfece 
tion des batimens, d’aprés une fuppu-= 

XI. DEEL. E | ta- 


le zaaken die op de fnelheid invloed hebben: theorie 
en ondervindingen, welke ons toefchynen, de eene 
ondoenlyk om vast te ftellen, en de andere om met 
eenige naauwkeurigheid te doen: het geen ons doet 
befluiten , dat om zich in de verkiezing van een der 
verbeteringen van ’t begeerde plan te bepalen, men 
genoodzaakt zou zyn, zich te vergenoegen met de be- 
twekking van het willekeurig deel van deszelfs levende 
deel, gedeeld door den tegenftand van het voorfchip 
in de rechte ftreek, of in een der min fchuinfche 
ftreeken. 

Aangaande het belang van den Koophandel, * welk 
de Zeeuwfche Maatfchappy ten deele in dit {tuk van 
volmaaktheid der fchepen oordeelt gelegen te zyn, 

mees 


, 


66 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


tation asfés fondée, peut-estre, des 
mifes-dehors et bénêfices nets des 
commerceants maritimes, nous Croy- 
ons pouvoir avancer que leur intérest 
ne lexige point, mais qu'il éxige au 
contraire que la vitésfe foit conftam- 
ment facrifiée au grand déplacement 
disponnible de la carénne: c'est en éf- 
fet, ce que expérience a prouvé au 
peuple le plus oeconôme et le meil- 
Teur calculateur en ce genre, au Hol- 
landois mesme. 

Voicy lappergu de nos fupputati- 
Ons faittes pourtant fur des données 
prifes du port de Bordeaux et du Cap 
Dt. Domingue. 

Sup- 


meenen wy, na eene, misfchien, vry gegronde op- 
rekening der zuivere uitgaven en voordeelen der over 
zee handeldryvende kooplieden, te mogen vastftelten. 
dat hun belang zulks niet vordert, maar in tegendeel 
vereischt, dat de fhelheid by aanhoudendheid opge- 

_offerd worde aan de groote willekeurige waterver- 
plaatfing van ’t levende deel: dit is in der daad het 
geen de ondervinding getoond heeft aan het fpaar- 
zaamfte volk, en de beste rekenaar in die foort, aan 
den Hollander zelfs. 

Zie hier het gewaarwordelyke van onze oprekenin- 
gen, welke. nogthans gedaan zyn naar gegevene 
grootheden, genomen in de haven van Bordeaux en 
vande Kaap St. Domingo, 

Laag 


- 


\ 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 67 


Boggs un batiment d'environ 

120 pieds de longueur de flotaifon, de 

35 pieds de largueur en déhors des 

bordages fur la maitresfe coupe et a la 

hauteur de la liene-d’eau-en c arge, et 

de 14 pieds 6 pouces de tirant-d’eau 

au millieu mefurés du desfus de la ra- 

Ey nt de la quille, et de la forme com- 

ne ou de la capacité ordinaire de 

ceux de France: un tel batiment fera 

communément de 6oo tonneaux de 
‚port disponnible. 

Mais il est certain que fi, ne confi- 
dérant nullement la vitésfe qu'il devra 
prendre, on le fait confidérablement 
plus plein dans fon oeuvre vive, fans 

E 2 ness 


‚ Laat ons een fchip onderftellen van omtrent 1e0 
voeten lang langs het water, van 35 voeten op de 
grootfte wydte buiten ’s huids, en op de hoogte van 
de waterlyn in laading , en van 14 voeten 6 duimen 
waterdragt in ’t midden, gemeeten van boven de 
fponning des kiels, en van de gemeene gedaante, of 
van de gewoone grootte der Franfche fchepen: een 
zodanig fchip zal gemeenlyk van 6oo tonnen willekeus 
rige dragt zyn. 

Maar het is zeker, dat zo men, de fnelheid , die het 
zelve zal moeten neemen, geenzins in aanmerking nee- 
mende, het zelve in Zyn levend werk merkelyk veel 

vol. 


hd 


+ 


68 GARNIER MEMOIRE SUR LA 


mesme lui donner encor la forme des 
Flustes Hollandoifes, on peut en por- 
ter les capacites disponnibles a 966 
tonneaux en ne comptant que fur les 
iesmes 3 (27067 pieds cubiques) du pro- 
duit des trois dimentions; ou bien en 
défalquant pour les fagons le tiers du 
produit des trois dimentions, et pour 
le poids du batiment chargé feulement 
de fes agrés et vivres, le tiers du dé- 
placement conformément a la régle 
commune, | 

D'autre-part lexpérience nous en- 
feigne que le raport de la vitésfe de 
nos meilleurs voiliers a celle des plus 
mauvais est fenfiblement comme zo 


a7 

SISISISISISISISISISIEK 
voller maakt, zonder het zelfs nog de gedaante der 
Hollandfche Fluitfchepen te geeven , men de willekeu- 
rige groottens derzelve tot 966 tonnen kan brengen „ 
door flegts te rekenen op de Zden (27067 cubifche 


voeten) van het product der drie afmeetingen; of 
wel door af te trekken het derde van % product der 


drie afmeetingen voor de verenging, en het derde der » 


waterverplaatfing , overeenkomftig den gemeenen re- 
gel, voor de zwaarte van het íchip, als het zelve 

flegts met zyn tuig en leeftogt geladen is. 
Aan den anderen kant leert ons de ondervinding , 
dat de reden der fnelheid van onze beste zeilers we 
ie 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 69. 


a7(h). On peut donc compter que 
ce fera tout-au-plus le raport entre la 
vitésfe de celui de 6oo tonneaux et 
celle que prendroit le batiment qu'on 
auroit tenu confidérablement plein ou 
volumineux dans fes oeuvres vives au 


| oint de lui avoir donnés 966 tonneaux 
de capacités disponnibles: cela polé, 
_fi Pon peut éstimer que la traver{ée de 

_ Bordeaux au Cap St. Domingue et le 
retour du batiment de 6oo tonneaux 
pourront employer enfemble zoo 
jours, celui de 966 tonneaux y en em- 

E 3 ploy- 


(h) Voyéz SI. V. P. le traité du navire par M, 
Bouguer, édition de Paris en 1746. livre 3. féction 2. 
chapitre 1re.-pag. 419. et fuivante, 


SISSI SKENSISNSISISISIE 


die der flestfte zichtbaarlyk als ro tot 7 is (h). Men 
kan derhalven vast ftellen, dat het ten hoogften de 
reden zal zyn, tusfchen de fnelheid van dat van 6oo 
tonnen „, en de {nelheid welke het fchip zou neemen, 
dat men zeer vol of uitgebreid in zyn levendig deel 
zou gehouden hebben, in zoo verre dat men 966 ton- 
nen willekeurige grootte aan het zelve gegeeven had: 
dat gefteld zynde, indien men kan gisfen, dat de o- 
vertogt van Bordeaux naar de Kaap St. Domingo be- 
nevens de te rug komst van % fchip van 6oo tonnen „ 
te famen roo dagen kunnen befteeden, zou dat van 

966 


Ch) Zie Je traité du navire par M. Bouguer, edition de Paris cs 
8746. liure 3e fectian 2e chapitre 1ro, page 419 et fuivaritn 


Yo GARNIER MEMOIRE SUR LA 


ployeroit 142. C'est-a-dire que, dans 
ce dernier cas, le Commerceant au- 
roit 43 jours de plus d'employ a payer 
a fon équipage, car touttes fes autres 
dépenfes pour nourriture et folde des 
hommes, radoubs, gréement , rades, 
féjours et défarmement, n'en feroient 
pas pour cela plus confidérables, ni 
mesme fenfiblement les fraix de con- 
ftruction ; d'ou Yon voit quil ne f’agit 
plus que de favoir fi le bénéfice d’allée 
et de retour fur 366 tonneaux de mar- 
chandifes de plus, payeroit et audeca 
les 43 jours dont la campagne feroit 
lus longue: or en estimant 4oo liv. 
culement la valeur du tonneau embar- 


qué 


066 tonnen 143 dagen daar toe noodig hebben. Da 
iste zeggen, dat de Koopman in dit laatfte geval, 43 
dagen voor de langduuriger reize aan zvn fcheepsvolk 
meer te betaalen zou hebben; want aile zyn andere 
kosten , voor leeftogt en foldy der manfchap , vertim= 
meren, toetakeling, reeden, legtyden, en onttake- 
Ying, noch zelfs de kosten van de bouwing, zouden 
daarom niet merkelyk grooter daar door zyn; waar 
uit men ziet, dat het op niets anders meer aankomt 
als te weeten , of het voordeel van heen en weêr reïë 
op 366 tonnen koopmanfchappen meer, zou kunnen 
betaalen de 43 dagen onkosten, welke de vaart langer 
zou duuren: als men hu ilegts de waarde van de tn, 


te 


ene hdd 


_ CONSTRUCTION DES VAISSEAUx. “Ji 


qué a Bourdeaux, ce qui fera une mi- 
fe-dehors de 146.400 liv, de plus, et 
de bénéfice nét du Commerceant de 
25 pour roo, on voit que la différence 
des bénéfices fera de 36.600, tandis 


que la différence de folde et nourriture 


de l'équipage montera a zooo liv. au 


plus: il nous parôit donc asfés bien dé- 


montré que lintérest du Commerce 
exige que les batimens ayent de gran- 
des capacités au risque de prendre 
moins de vitésfe; car ces deux qualités 
dans les batimens feront toujours, ou 
jusques a un certain point, réciproques 
ment oppofées Pune a l'autre. MeT 
Aprés avoir admifes peut-estre come 
E 4 me 


SISISSI SISSI SSS 


te Bordeaux ingefcheept, op 400 liv. begroot, het 
geen een uitgift van 146.400 liv, meer zal uitmaken, 
en het zuiver voordeel van den Koopman 25 ten roo, 
ziet men, dat het verfchil der voordeelen 36.600 zal 
zyn, terwyl het verfchil van foldy en victualy van %t 
fcheepsvolk ten hoogften zooo liv. zal bedraagen : der- 
halven fchvnt het ons genoegzaam beweezen te zyns 
dat het belang des Koophandels vereischt, dat d@ 
Schepen, op gevaar van minder fnelheid te neemen, 
groote inhouden hebben; want deeze twee hoedanig- 
heden in de fchepen, zullen altoos, of tot een zeker 
punt, wederkeerig het tegengeftelde ten aanzien van 


elkander zyn. 


Na misfchien als naauwkeurig aangenomen te heb- 
ben, 


53 _ GARNIER MEMOIRE SUR LA 


me exactes les discusfions féparées 
qu'on vient de lire des qualités princi- 
pales du batiment de mer, et les in- 
ductions générales que nous en avons 
tirées, on pourra nous demander en- 
fin les dimentions et mesme la forme 
d'un vaisfeau parfait; car nous prions 
de ne regarder ni lune ni l'autre pro- 
jét comme modéles que nous propo- 
ferions: nous déclarons au contraire 
que nous ne les donnons que comme 
fujets de comparaifons par le moyen 
des quelles feulement nous avons cru 
pouvoir traiter les questions propofé- 
es; mais nous répondrons qu'il nous 
paroit imposfible dans la pratique de 

con- 


ben de a!zonderlyke nafpooringen, welke men komt: 
te leezen, over de voornaamfte hoedanighêden van ’t 
{chip , benevens de algemeene gevolgen, welke wy 
daar uit afgeleid hebben, zou men ons eindelyk naar 
de afmeetingen, en zelfs naar de gedaante, van een 
volmaakt fchip kunnen vraagen; want wy verzoeken, 
dat noch het een noch het ander ontwerp als voor- 
beelden, die wy zouden voorftellen, aangezien mo- 
gen worden: wy verklaaren integendeel, dat wy de= 
zelve tot niet anders opgeeven , dan als onderwerpen 
van vergelyking , door middel van welke alleen wy ge= 
dacht hebben over de voorgeftelde vraagen te kunnen 
handelen; maar wy zullen antwoorden, dat het ons 
in de practyk onmogelyk fchynt, om eenig foort van 


fchip 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. wij 3 


confidérer aucune espéce de batiment 
comme un corps geométrique ou for- 
_mé par la révolution de courbes géo- 
métriques, ou par fuperpofitions ou 
juxtapofitions de plans terminés par 
des lignes géométriques ou autres ge- 
___nérations de cette espéce, cequi pour- 
tant devroit estre pour que la théorie 
_pùt produire cette merveille, mais que 
devant estre nécésfairement dans le 
fait un corps mécanique, et ne reste 
d'autre resfource, a notre avis, pour 
‚porter larchitecture-navale en général 

a fon plus haut point de perféction, 

ou pour faire lheureufe combinaifon 

des qualités recommandées a lespéce 

de batiment qu'on aura en vüe, que 


EÉ 5 de 
NENENENENENENENENENENEN 


fchip aan te zien als een meetkundig lighaam , of ge- 
vormd door de omwenteling van meetkundige krom- _ 
men of door opftapelingen of famenvoegingen van 
vlakken , door meetkundige Iynen beflooten, of ande- 
re teelingen van die foort, het geen nogthans zou 
moeten zyn, op dat de theorie dat wonder konde 
‚voortbrengen, maar dat in de daad noodzakelyk een 
mechanisch lighaam moetende zyn, blyft ’er onzes 
bedunkens, geen andere toevlugt over, om den 
fcheepsbouw in *t algemeen tot den hoogften top van 
volmaaktheid te brengen, of om de gelukkige vereeni- 
ging der hoedanigheden te maaken, welke wy voor 
het foort van {chip , dat men in’toog zal hebben , aan- 


ges 


54 _GARNIER MEMOIRE SUR LA 


de la faire par le moyen des Officiers 
de vaisfeaux tres expérimentés en mes- 
me-temps que profondément pénétres 
des principes qui régisfent chaqu’une 
des qualités de cette admirable ma- 

chine (i). 
Le dévelopement fuceint de ce fen- 
ti- 


(5) Iey nous croyons devoir faire plus particuliére- 
ment remarquer a nos lecteurs, que nous fommes é- 
toignes de vouloir Tivrer ada pratique la feience de l'ar- 
chitecture-navale qui dés lors ne feroit plus qu'un art 
grosfier, mais que fi nous avons recours a la pratique 
de ta mer et des vaisfcaux naviguants, c'est pour opé- 
zer cette combinaifon judicieufe des diverfes qualites 
ou propriétés du batiment de mer qui peut le rendre 
parfait en fon espéce; combinaifon que nous préten- 
dons que la fpéculation feule ne fera jamais mesmé 
avec un fuccés- médiocre, 


gepreezen hebben, dan het zelve te maaken door 
middel der Olficieren van fchepen , welkete gelyk zeer 
ervaaren en grondig doorkneed zyn van de grondbe- 
infelen, welke elk der hoedanigheden van dit won- 

derlyk werktuig beheerfchen (1). 
De korte ontdekking van dit gevoelen, waar aan 
wy 


(i) Hier meenen wy verpligt te zyn, onze lezers meer in ’ by- 
zonder te doen aanmerken , dat het wel verre van ons is, de wee- 
zenfchap van den fcheepsbouw aan de bloote praktyk over te Ieve- 
ren; alzo dezelve dan niet anders dan een ruuwe kunst zou zyn 5 
dog zo wy onzen toevlugt neemen tot de practyk der ‘zee en der 
waarende fchepen, is zulks om die oordeelkundige famenvoeging vat 
de verfcheide hoedanigheden of eigenfchappen van % {chip , welke 
het zelve in zyn foort volmaakt kan maaken, te bewerken, een 
famenvoeging die, zo als wy ons laten voorftaan, de bloote bee 
£ehouwiag nooit, zelfs met geen middelmatig geluk, zal maakene 


di 


n 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 75 


timent au quel il nous est imposfible 


de nous foustraire, qui nous entraine 
invinciblement, cOmpofera avec ce 
que nous avons dit jusques icy notre 


_ maniére de répondre aux quêéstions de 
Ja Société Zélandoife. 


Pour fixer parfaitement nos idées fur 


Ja question du vaisfeau parfait en telle 


espéce qu'on voudra confiderér, fup- 
ofons qu'il en éxifte un dont touttes 
es propriétés réfultantes de fa forme, 
ou feulement les fix principales ayent 
été calculées avec toutte Pexactitude 
requite, par conféquent que, 
1e Ses capacités disponnibles foient re- 
préfentées par a; 
| 2o Sa, 
RENNENENENENENENENENENEN 


wy. ons onmogelyk kunnen onttrekken, dat ons on- 
weêrftaanlyk overhaalt, zal met het geen wy tot hier 
toe gezegd hebben, onze handelwyze uitmaken, om 
de vraagen van de Zeeuwfche Maatfchappy te beant- 
woorden. . 
Om onze denkbeelden volkomen te vestigen op de 
vraag van ’t volmaakte fchip, in zodanige foort als 
men zal willen befchouwen , zo laat ons onderftellen , 
dat ’er een in weezen is, waar van alle de eigenfchap- 
pen, uit deszelfs gedaante voortvloeyende, of alleen- 
Iyk de zes voornaamfte, met alle de vereischte naauw- 
keurigheid berekend zyn , by gevolg dat , 
15 Deszelfs willekeurige uitgebreidheden door a ver- 
beeld worden; / 


29 Des- 


76 


25 
3: 


4 


GARNIER MEMOIRE SUR LA 


Sa ftabilité par b; 

La vitésfe qu'il prendra dans la 
route quon voudra confidérer, 
par c; 

La propriété de fe foutenir fur la 
lame, du moins par un vent mo- 
déré, ou la force réfultante de fon 
oeuvre vive feulement qui le pous- 
fe en haut, par f; 

Celle qui le fait f’élever fur la la- 
me, ou qui Pempesche de f’affaifer 
fur le poids du vent dans les voiles 
lors qu'il est frais et tres ferme fans 
estre orageux, dans la circonftan- 
ce de telle dérive et inclinaifon 


qu'on voudra, par g; 
6° En- 


ao Deszelfs ftyfheid door bs 
s2 De, fnelheid, die het zelve zal neemen, in de 


koers, welke men begeert te befchouwen , door c5 


49 De eigenfchap van zich op de baaren ftaande te 


houden, ten minften met een gematigde wind, of 
de kracht, uit deszelfs levende deel alleen voort- 
vloeyende , die het zelve om hoog dryft, door f5 


5e De kracht, die het zelve zich op de baaren doet 


verheffen, of belet van onder de zwaarte van de 
wind in de zeilen, als dezelve ftyf en zeer beften- 
dig is, zonder onftuimig te zyn, nedergedrukt te 
worden, in de omftandigheid van zodanige afdry- 
ving en helling, als men zal begeeren , door g; 


6% Eine 


de 
# 


4 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 77 


6° Enfin le rapport de Pimpulfion di- 
récte a celle latérale dans telle rou- 
te qu'on voudra, ou la déviation 
par 5. 
Ces chofes pofées il nous parôit que 
la quéstion fe réduit a montrer que 


_chaqw’une de ces valeurs, est ou n'est 


pas, relativement a la combinaifon des 
autres, telle qu'il convient pour que le 


vaisfeau qui les posféde combinées, 


foit parfait en fon espéce: or a la com- 
binaifon prés des capacités et de la vi- 
tésfe, dont pour Pintérest mesme du 
commerce, nous avons montrée l'inu- 
tilité, pour ne pas dire le préjudice, 
ou encor a celle prés des capacités ns 

e 


RENENENENSNENENENENENEN 


62 Eindelyk, de betrekking der rechte tot de zydeling- 
{che perfinge , in zodanige koers , als men begeert, 


of de afwykinge, door E. 


Deeze dingen gefteld zynde , fchynt het ons , dat de 
vraag zich bepaalt, om te toonen, dat ieder van die 
waardyen al of niet, in betrekking tot de faamenvoeging 
der andere, zodanig is als behoort, om het fchip , dat 
dezelve faamengevoegd bezit, volmaakt in zyn foort 
te doen zyn: behalven nu de fzamenvoeging der uit- 
gebreidheden en fnelheid, waar van wy zelfs voor ’t 
belang van den koophandel de onnuttigheid , om niet 
te zeggen het nadeel, getoond hebben, of nog behal- 
ven de famenvoeging van de uitgebreidheden en de 

yi 


#8 __GARNIER MEMOIRE SUR LA 


de la ftabilité, quoiqu’il fen faille de 
beaucoup qu'il foit utile que le bati- 
ment, pour bien naviguer, aît la plus 
forte ftabilité, entant quelle provien- 
droit d'une masfe tres fourde qui fe- 
roit mife fur fa carlingue (on fait au 
contraire que trop de ftabilité ainfi pro- 
duite dans un batiment, ou la proprié- 
té destre ramené trop vivement dans 
Paplomb qu'il prend dans le port, est 
fouvent caufe de la rupture des mats) 
nous confesfons ne comprendre nulle- 
ment comment on pourroit lier d'inté- 
rest réciproque, ou concilier au plus 
haut point de perfection, ces fept va- 
leurs fuppofées, fi on en excépte le 
| moy- 


ftyfheid, alhoewelhet op verre na niet nuttig zy, dat 
her fchip , om wel te zeilen, de grootfte ftyt heid heb- 
be, voor zo- verre als dezelve zou voortkomen uit eene 
zeer zwaare masfa, die op deszelfs kolswyn gezet 
zou zyn (men weet in tegendeel, dat te veel ftyf heid, 
aldus in een fchip gebragt, of de eigenfchap van al te 
fterk gebragt te worden in de loodlyn, die het zelve 
in de dragt neemt, dikwils oorzaak van het breeken 
der masten is) bekennen wy geenzins te begrypen, 
hoe men met wederzyds belang zou kunnen verbinden, 
of tot den hoogften top van volmaaktheid vereenigen , 
deeze zeven onderftelde waardyen , indien men daar 
van uitzondert het middel van de ondervinding ke 

hd 


- 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUK. 49 


moyen de expérience des Officiers de 
vaisfeaux-mesme penétrés des princi- 
pes qui régisfent chaqu’une d'elles en 
particulier: nous avoüerons mesme ne 
pas concevoir d'avantage comment un 
Officier de vaisfeau peut tirer le plus 
grand parti posfible des qualités telles- 
____quelles du batiment qu'il commande, 
de 1 ne connait point parfaitement leurs 
exprésfions, fi il n'a point continuelle- 
ment prefents a fon ésprit, les divers 
degrés aux quels elles font portées. 
Dans letat actuel des {fciences de 
Yarchitecture navale et de la navigati- 
on, lestime de la force des divers 
vents, de la vigueur et de l'habileté de 


Pé 
amd 
Jd 


NIDNISIDNDISISISISISIE 
N 

Officieren zelfs van fchepen, welke doorknced zyn 
van de grondbeginfelen , welke elk derzelven in ’ by- 
zonder beheerfchen: zelfs moeten wy bekennen niet 
meer te begrypen hoe een Officier van een fchip het 
mogelyk grootfte voordeel kan trekken uit de geringe 
hoedanigheden van ’t fchip, waar over hy % bevel 
voert, zo hy niet volkomen zyne uitdrukkingen kent, 
zo hy niet geduurig aan zyn verftand heett voorge- 
fteld, de verfcheide trappen op welken dezelve ge= 
bragt zyn. 

In den tegenwoordigen flaat der weetenfchappen 
van den fcheepsbouw en zeevaart, zyn de begrooting 
van de kragt der verfcheide winden, van de aak 

cl 


ss 


80 _GARNIER MEMOIRE SUR LA 


Péquipage et la connaisfance d'autres 
circonftances fugitives, locales, ou in- 
ftantanées , font infufes ou cenfées l'es- 
tre dans 'Officier commandant, pour 
mestre en jeu les fix qualités dont il 
ignore les valeurs et les raports entre 
elles: d'un autre costé ces derniéres 
font connües ou cenfées l'estre du con- 
ftructeur qui manque des connaisfan- 
ces du navigateur expérimenté, qut 
par conféquent ignore parfaitement fi 
elles font, (qu'on nous pasfe l'exprésfi- 
on) dofées convenablement dans fon 
ouvrage, et reste privé du moyen de 
le faire, nous voulons dire de l'expéri- 
ence de la mer et des vaisfeaux navi- 

guants : 


SISISISIS\S\SSISISIS! 


heid en bekwaamheid van ’t fcheepsvolk , en de ken- 
nisfe van andere byloopige, plaatfelyke en oogenblik- 
kelyke omftandigheden, den bevelvoerenden Officier 
ingeftort, of geacht zulks te zvn, om de zes hoeda- 
nigheden, waar van hem de waardyen en betrekkingen 
onder elkander onbewust zyn, aan den gang te bren- 
gen: van een anderen kant zvn deeze laatfte bekend „ 
of worden geagt bekend te zyn, aan den fcheepsbou- 
wer, wien de kundigheden van den ervaren zeeman 
ontbreeken , wien by gevolg volkomen onbewust is 
of dezelve (men vergeeve ons de uitdrukking) in zyn 
werk behoorlyk voorgefchreeven zyn, en die van het 
middel om zulks te doen verftoken blyft, wy willen 
zeggen van de ondervinding der zee, en der ie a 

CIC. 


CONSTRUCTION DES VAISSEAU: Sf 


gants: fur cela, nous demandons par 
quel autre moyen, ces deux fciences 
parviendront a la perféction, fi ce n'est 
celui de union de ces deux états? 

Si l'on veut toujours diftinguer lof. 
ficier navigateur et manoeuvrier du 
conftructeur, nous dirons que.tandis 
que le prémier nous paroit ce andant 
le plus capable d'obferver et de décri- 
re les rêfultats, c'est ingenieur habile 
qui peut feul en tirer des inductions 
utiles a fes desfins: qu’ainfi Vexpérien- 
ce de Phomme de mer inftruit doit ex« 
citer les réfléxions de lingénieur, gui- 
der conftamment fes crayons: mais 

XI. DEEL. EF nous 


SISISNSSISSISISISISISIEN 


fchepen: daar op vraagen wy doof welk ander middel 
deeze twee wetenfchappen tot de volmaaktheid zul- 
len komen, zo het niet dat der vereeniging van die 
„beide ftaaten is? 

„Indien men altoos den zeevaart en fcheepswerk-kun- 
digen officier van den fcheepsbouwer wil onderfcheis 
den, zullen wy zeggen, dat, terwyl de eerfte ons 
nogthans de bekwaamfte fchynt te zyn, om waár te 
neemen , en de uitkomften te befchryven; de bekwaa- 
me fcheepsbouwkundige alleen nuttige gevolgen voor 
Zyne teekeningen daar uit kan afleiden: dat dus de er= 
varenheid van den kundigen zeeman; de overweegin- 
gen van den fcheepsbouwkundigen moet opwekken , 
En by aanhoudendheid .zyne teekenpennen beftieren: 

maar 


/ 


“82 _-GARNIER MEMOIRE SUR LA 


mous prions de confidérer que, dans 
des fciences ausfi vastes et ausfi come 
pliquées, une communication récipro- 
que précife d'idées prifes fouvent par 
Yun des deux, au millieu de circon- 
ftances périlleufes, est finguliérement 
difficile; d'où nous ferons fans doutte 
conclure que le manoeuvrier et lin- 
génieur ne feront jamais trop prés 
Jun de l'autre; car c'est-a lobferva- 
teur a marquer-fur le champ de la 
main, pouf ainfi dire, la partie du ba- 
timent qui-a produit un éffét contraire 
Ou dangereux, ou bien a Pingénieur a 
faire les Épreuves a la mer dont il fent 
da nécésfité pour fe diriger gr 

ans 


SSS sss 


maar wy verzoeken in aanmerking te neemen „ dat „in 
„zo uitgebreide en famengeftelde wetenfchappen, eene 
wederzydfche juiste mededeeling van denkbeelden, 
dikwils door een van beiden in ’ midden van-gevaar- 
dyke omftandigheden genomen, zonderling moeijelyk 
is 3 waar uit wy. zonder twyffel zullen doen befluiten, 
dat de-fcheepswerksen fcheepsbouw-kundige nooit al 
ste -naby elkander zullen zyn; want het komt den 
waarnemer toe „om op ftaande voet met de hand, om 
zo te-fpreeken , aan te wyzen het deel van ’t fchip 
„dat eene tegengeftelde. of gevaarlyke werking heeft 
voortgebragt „ of wel den fcheepsbouwkundigen , om 
de proeven, “waar van hy de noodzakelykheid be- 
merkt, op zeeste-doen, om zich zelven in zyn be- 
chou- 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX: 89 


dans fes-fpéculations.  Ainfi la nature 
des chofes raproche et confond évi+ 
demment deux: états-que des conftitu+ 
tions fortuites ou politiques, formées 
dans des temps où lintimité de l'art de 
la-manoeuvre-et celui de la conftructis 
on des-batimens , n’étoit pas mesme 
foupgonnée, ont tenus. féparés jusques 
a:ce jour au détriment de lun et de 
Väutre: quelle plus heureufe préparati+ 
on au contraire ne feroit ce pas pour 
produire-les mouvemens d’un vaisfeau, 
ou pour chercher avec-fuccés la caufe, 
qui f’y -oppofe, que la -connaisfance 
parfaite de celui que lon anime, ou 
pour;juger les ooghsafions utiles a fair 

2 re 


fchouwingen te, beftieren.… Dus ‘brengt de natuur det 
zaaken nader tot elkander „ en vereenigt klaarblykelyk 
twee flaaten „welken ‘toevallige of ftaatkundige gele- 
génheden, gevormd: in-tyden, toen dé naauwe ver- 
wantfchap, van de kunst der fcheeps beftieting „en die 
van den {cheepsbouw , zelfs nieteens vermoed wierd, 
tot op dezen dag, ten nadeele, van beïde , afzonder- 
Jyk gehoudert hebben: welke gelukkiger voorbereiding 
zou integendeel niet ‚zyn „-om de beweegingen van cen 
fehip voort:te brengen, of om de sik die, zich 
daar tegen aankant,; met een gelukkigen „uitflag te 
zoeken „als devolmaakte kennis van hem, dien men 
Ranmoedigt „ of; om de. nuttige bepaalingen „in ayn 
zUt plan 


84 -GARNIER MEMOIRE SUR LA 


re a fon plan, afin d'en produire un au: 


tre- moins défectucux , ou plus voifin de: 


la perfection, que l'avantage d'eprou- 
ver fes facultés? Ausfi voyons-nous, 
que les ordonnances de la marine mi- 
litaire en France, foupgonnant les ra- 
ports réciproques, dont la nature affec- 
te ces deux états, ont déjea recom- 
mandé de faire naviguer les ingeni- 
eurs-conftructeurs, en faveur de qui le 
Gouvernement fait depuis environ 40 
ans les fraix d'une inftruction profon- 
de: mais de ce que ce projet avanta- 
geux est, jusques a ce jour, resté fans 
détails, lé fervice du Roi n’a retiré au- 
cunê fruit du-petit nombre de Cam- 
wd E pag 


plan te maken, te beoordeelen, ten einde daar uit een 
ander minder gebreklyk plan, of dat nader by de vol- 
maaktheid is, voort te brengen, als het voordeel van 
zZyne vermoogen te beproeven? Ook zien wy , dat de 
ordonriantien van de militaire zeedienst in Vrank- 
ryk’, als vermoedende de wederkeerige ‘betrekkingen , 
waâr mede de natuur die twee ftaaten verbindt, reeds 
‘aanbevoolen hebben’om de Ingenieurs-Conftructeurs 
te laaten vaaren , tot wier voordeel het Gouvernement 
reeds federt omtrent 40 jaaren de kosten van een gron- 
dig onderwys aanwendt: maar om dat dit voordeelig 
Ontwerp tot op deezen dag zonder byzonderheden ge- 
bleeven is; heeft de dienst des Konings geen vrucht 
getokken ‘uit het Mein getal Krygstogten , welke {om- 

werlg Iná- 


\ 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. 85 


agnes que quelques uns d'entre eux ont 

aittes: cepandant nous touchons a des 
circonftances favorables, nous ofons 
en tirer un heureux augure pour les 
progrés de l'art nautique, pour la 
perfection ultérieure de la marine dans 
touttes fes parties: d'une part, un Gu 
errier zêlé pour le fervice de l'Etat, 
inftruit et perfuadé de la compatibilité 
des fonctions militaires avec la fcience 
qui aide a vincre, dirige fes opérations 
en France; d’une autre, une générati- 
on dofficiers cultivés et expérimentés 
fest montrée: plus d'une fois leur 
courage fut fecondé par leurs talens, 
rentrés dans nos ports, lorsque l'en- 
F 3 ne 


SISISISISISISISISISIS 


migen onder hun gedaan hebben: ondertusfchen raaken 
wy gunftige omftandigheden aan; wy durven daar uit 
een gelukkig voorteeken voorfpellen voor de bevorde- 
ring der zeemans-kunst, voor de verdere volmaaking 
der zeevaart in alle haare deelen: wan de eene kant 
overlegt een Krygsman, yverig voor den dienst van 
den Staat, kundig en overreed van de overeenkomst 
der militaire pligten met de wetenfchaip, welke de 
overwinning de hand biedt, zyne operatien in Vranke 
ryk; aan een andere kant heeft zich een geflacht van 
geoefende en ervaaren officieren doen zien: meer 
dan eens werdt hunne moed door hunne talenten be- 
gunfägd, in onze havens wedergekeerd zynde , wanr 

neef 


86  GARNIER MEMOIRE SUR LA 


nemt aura été fuffifemment humilié, ils 
ne feront point divorce avec les: inftru- 
mens de leur gloire: le vaisfeau de 
guerre n'est-il pas lArme de lofficier 
de la marine militaire? qui mieux, 
que celui qui la dirige, doit Ja connai- 
‘tre? ce n'est point le manoeuvre, qui 
batit les fourneaux Ou faconne les 
modéles, qui produit ces armes brui- 
fantes avec les quelles Phomme apprit 
a fe détruire le plus promptement: ce 
n'est point celui qui équarrit les ches- 
nies, ou coupe les gabaris, qui produit 
ces machines merveilleufes que ’'hom- 
me tourna encor contre lui-mesme; 
(que ne joüit-il en paix de lutilité dont 
N el 


‘heer de vyand genoegzaam vernederd zal zyn , zullen 
zy van de werktuigen hunner glorie niet afwyken: is 
xt Oorlogfchip niet het wapen van den officier der 
militaire zeedienst? wie anders, dan hy die ’t bes 
{tiert , moet het zelve best kennen? ’%tis geenzins de 
fcheepsdienst, die de ovens bouwt, of de modellen. 
opmaakt, welke die ruifchende wapenen voortbrengt 
waar mede de mensch zich op *t fpoedigst leerde ver- 
delgen: ’tis geezins hy die de eike boomen in den 
haäk fchaaft, of de fpanten hakt, die de wonderbare 
werktuigen voortbrengt, welke de mensch nog tegen 
hem zelven keerde: (wat heeft hy in vreede niet al 
genot van de nuttigheid, welke die werktuigen re 

en 


4 
/ 


CONSTRUCTION DES VAISSEAUX. … 8 


elles font pour le Commerce!) c'est 
Phomme, qui pénétré des principes de 
fon art et muni de fes propres obfere 
vations, touche, retouche, détermine 
enfin les proportions et les formes des 
objets de fon art: c'est Pofficier in- 
ftruit qui a pratiquê et obfervé: lar- 
chitecture-navale fait donc ésfentielle« 
ment partie des talens de Fofficier de 
vaisfeau, et ne répugne point a la no- 
blésfe de fes fonctions: c'est lui qui ett 
doit diriger hon. feulement la folidité 
et peut-estre l'oeconomiie , mais en dés 
terminer touttes les proportions, en 
désfiner les contours et les formes: 
car C'est lui qui éprouve leurs bonnes 


den Koophandel hebben!) % is de man, die van de 
grondbeginfelen zyner kunst doorkneed, en van zyne 
eigene waarnemingen voorzien, de proportien en de 
gedaanten van de voorwerpen zyner kunst toetst, 
hertoctst, en eindelyk bepaalt: ’% is de kundige ofhi- 
cier, die de practyk geoeffênd „ en de waarnemingen 
gedaan heeft: de fcheepsbouw maakt derhalven we- 
zentlyk een gedeelte der talenten van den fcheeps= 
officier uit, en is geenzins ftrydig met de edelheid 
zyner bediening: hy is het, die daar in moet beftieren 
niet alleen de hegtheid, en misfchien de fpaarzaam- 
heid, maar ook van dezelve bepaalen alle de propor- 
tien, en de omtrekken en gedaanten derzelve teeke- 
Ren: wat hy is het die hunne goede en kwaade , 

x 7 de 


\ 


88 GARNIER MEMOIRE SUR LA C. D. v‚ 


et leurs mauvaifes qualités dans les 
momens mesme de la gloire: c'est lui 
feul ; qui, pouvant joindre l'obfervation 
a la théorie, portera larchitecture-na- 
vale a la perfection defirée. 


E II N. 


danigheden ondervindt, zelfs in de oogenblikken der 

lorie: hy alleen is het, die, de waarneming met 
e theorie kunnende famenvoegen, de fcheepsbouw 
tot de gewenschte volmaaktheid zal brengen. 


EINDE, 


DEIMECNE 
ID DES 
8 f 


Co 


ANT* 


‘ 
k * 
A 
' \ ev 
N N N 
N k \ 
\ \ Ì 
jn \ 5 
. El \ xv 
A \ 
a kr) \ \ \ 
5 \ \ t 
‘ \ Ì 
e \ \ ' 
Se \ \ k 
\ N \ Ni 
‘ \ i 
\ \ \ 
‘ k 1 ‚ \ 
\ ' \ 
4 N 
\ : 
KG | \ 
1 \ O ri 7 | ak: 
1 é 1 
 ga.de) \ 
1 
: 
1 
1 
1 
1 
! 


. 
Bras Sl na, N 


EE li en 


È S 
en 
hal nn 
aeta N\ 
ded SAS 
Ai IS hen 
\| NE 
Wi SN 
7 NEEN 
ie ENA 


ì 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
' 
' 
1 
1 
1 
' 
: 


Zele re 


mee U) 


3 ant 
M att 
KR 
3 P B 
Vs MH 


VIGH eHEEPH Jont ler former gie frourot 


7) hi) 
uvant LS fo.3.ean: der 


Ki eg 


‘ 
‘ 
1 
1 
EEE 
ï 
' 
‘ 
H 
Ka 


Oe S 
AN BN NS 
RN 
En 8 AS 
’ 9 
Sn 
le 
| Ee 
va ES 


Drhand. Van 4 Deeuwsch Gen J Doet bLIS Cc 2 


7 7 Ed ' zl 
Á Sn Jdkwatkon „et Lrofeetions Oer Segmens Curviligner 


Dar de ba Cimentg Lu large Ei) La Hotaison ut GC gu ect audeur 


Dela Ligne penctuel RQIERCDPO Sero dplus rene’ ouplur plein ‚ 


et le gur audeour p Leer baile ue Dans de babiment elrmk. 


Op Sur VT zy Cuper. 


r/ 
meenen dl 
7 
7 


mek ne n eeke Pe 
1 


en eg ee 


Ë 
: OVEN Yan 4 Teeuwsch Gen ar Deel. bl. 4$ je 


m De, KE ls, ‚ . ) J. | 
JS pe en Zn Ara Coupe Jur VI Agneta, Aas. Gn ler Gespes. 5 | 8 | 
ot 


Ed 
, re 


a 


Nrhahn. Van & Leeumsh Gen. AZ Peel BLS 


. 


d 


r DD a „ 1 SND 
lig.S. Aouler ÁStmees ò Lrrolubons 
é 


0 


L 


L 


te) 


ANTWOORD 


OP DE 
VR AA G.E, 


DOOR HET ZEEUWSCHE GENOOTSECHAF 


VOOR HET JAAR 
ED GC CLX A XE Ve 


VOORGESTELD: 


Wat is ’er tot nog toe in de Nederlandfthe taat 
over de Febres Catarrhales, welke federt ee- 
nige jaren zich meer dan voorheen in deze 
Landen vertoond hebben, gefthreven, en wat 
ontbreekt 'er aan? Welke zyn haare gewone 
kenteekens , loop , fymptomata en complica= 
tien? Zyn ’er eenige redenen te ontdekken, 
waar uit blyken kan, waarom deeze ziekte 

meer dan woorheen plaats heeft? Welke is 
haare veilige en zekere geneezing in alle haa- 
we onderfcheidene foorten ? 


Aan het welk de goude eerprys, door het 
Zeeuwfche Genootfchap der Wetenfchappen , 
den zevenden van herfstmaand des jaars 1784, 
is toegeweezen. 


> b, é, 


N Á 


jen Horzogeso asten « mdk mma 
ved 


zakt ran 


k d eed Ee E EE 


aagatindkdor! 


„ oor 


eef É ah: wies vetus tis wer 
ep k Ës vrsennddag mshied Aomori orhj 
ndi we wend a in € wid Kn hafintn 


gen waste geeie 
N ed aù Rd vd as WE nt Ek 
| se „8 eres ae bid 


HS De 6 das ir 5 . ie 


Ber avaeiech be zaet onge: 


A: R Î bvnt. te 
U E Ke dane VES 
#7 tit 5 oid ol fi 
y 4 ik Li 4 
Dj PI 

Ps DRA k en ri ‚ 
, de ‘ 

3 2 40 

Ae cn 


_ Bladz, oì 
ANTWOORD : 


FAN PETERSEN MICHELLs 


Med, Doct. Lid van het Utrechtsch Provinciaal 
Genootfchap „te Amflerdam.  # 


EE. 


NN anneer men de ftaat, waarin de 
Geneeskonst zich thans in ons Vader- 
land bevindt, met een naauwkeurig 
oog befchouwt, zoo zal men dra be 
merken, dat deze binnen weinig tyd 
merkelyke vorderingen in ons land 

emaakt heeft. — Het meer algemeen 
in 't werkftellen der Inénting, het al- 
gemeen aannemen der verkoelende 
geneeswyze in de natuurlyke Kinders 
ziekte; het allengskens afnemend 
vooroordeel, tegen de Braakmiddee 
len en de Kina; het min algemeene 
misbruik, t welk men van de Aderla- 
_ tingen in verfchillende ziekten maakt, 
zyn 


02 J.P. MICHELL ANTWOORD 


zyn.zoo veele treffende bewyzen voor 
de vorderingen dezer wetenfchap, 
dat men met recht iemand, wien dit 
op herhaalde befchouwingen niet in ’t 
oog loopt, voor onkundig in de hifto- 
riën onzes Vaderlands, of te zeer ver- 
flaafd aan de oude vooroordeelen, 
houden moge. 

Onder. de oorzaken dezer fchiely- 
ke vorderingen der Geneeskonst, by 
eene natie, welke niet gewoon is, 
nieuwigheden op een losfen voet in 
een algemeen gebruik te brengen, tel- 
len wy voornamelyk, het fchryven in 
de Nederduitfche taal over genees- 
kundige onderwerpen, het welk in 
dezen tyd vry algemeen in ons Va- 
derland is in gebruik geraakt. 

Het oprichten van natuur en ge- 
neeskundige Genootfchappen, welke 
hunne werken in ’t Nederduitsch uit- 
gaven; de meer algemeene bloei van 
konften en wetenfchappen daar door 
veroorzaakt ; de loflyke pogingen der 
Maatíchappyén tot verbreiding der 
kennis van de Natuurlyke hiftorie van 
ons land; de daar door opgewekte 
naaryver van beroemde Geneeskundi- 
gen; de zugt tot het vertalen van 
| wers 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 93 


werken, zelfs ín uitheemfche talen ges 
fchreven, zyn, naar het ons voor- 
komt, de bronnen van dit gewigtig 
tydftip. | 

En, fchoon-’t bewezen is, dat het 
fchryven in de lands-taal- over we 
tenfchappen en :konften, welken het 
algemeen niet kan of mag uitoeffenen;, 
in fommigen opzichte, niet, voordeelig 
Zy; ja, wat meer is, fchoon het daar 
uit voortvloeijende nadeel, op het ge- 
neeskundige voornamelyk toepasfelyk 
is: als welke konst door een ieder by- 
na geoeffend wordt; en. waar over’de 
onkundigfte zelfs, welke zich niet ver- 
meten zou, zich in zyn ambacht kun- 
dig-te noemen, oordeelt: zoo is % 
echter niet-minder zeker, dat de voor- 
deelen van ‘het meer algemeene ge- 
bruik onzer moeder-taal, in’ befchry= 
ven der ziekten van ons land; de na- 
deelen, daar uitvoortvloeijende , merk- 
lyk opwegen. | 
„ofmmers ishet ontegenfprekelyk; 
dat de meeste lieden, welke in ons 
land de: Geneeskonst- uitoeffenen ; 
geen taalkundigen zyn. 
„Wanneer men het klein getal Ger 
neesheeren, welke in de fteden prec 
fl eE- 


94 J.P. MICHELL ANTWOORD 


feeren, vergelykt met het aantal heel 
kundigen en apothekars, welke, zo- 
„wel in de fbeden, als op ’t-land ‚die 
onst oeffenen, en het getal der zee= 
vadrende. “heelmeesters nagaat; de 
manier,» waarop diergelyke lieden 
opgevoed, onderwezen, en tot de 
konstoeffening-… bekwaam … gemaakt 
worden overweegt, zoo zal men van 
de: waarheid van .dit- gevoelen, ven te 
gelyk van het.nut, van het meer-alge= 
meen gebruik ónzer moeder-taal, vol- 

komen overtuigd zyn. ela” 
Want yredaar het in een land, „dat 
tot den Koophandel gefchikt is „altyd 
moeijelyk is, voorwerpen, te vinden; 
die vermoogen genoeg. hebben, omde 
grondbeginfelen van eene wetenfchap 
_ van den beginne aante leren, en, ee» « 
nige ‘jaren op. een Univerfiteit, geen 
moeite noch kosten kunnen en willen 
fparen, tot het bekwaam: worden in 
de oeffening der Geneeskonst, met 
vooruitzicht van op een dorp, of op 
een of ander-{chip naauwlyks de kost 
te. zullen winnen, welke zy, door 
zich tot den Koophandel te begeven; 
vry gemaklyker en ryklyker hebben, 
zoo moet men flegts alleen bedacht 
Zyn, 


/ 


OVER DE -FEBRES CATARRHALES. O5 


zyn, (ten minften tot dat het den Sou- 
verain behage, daar in op eene ande- 
re wyze te voorzien,) em menfchen, 
welke, geen vermoogen genoeg heb- 
ben, talen te leeren en op Academiën 
zich op die wetenfchap toe te leggen, 
zodanige middelen. aan de hand :te ge- 
ven, waar door zy met minder moei- 
te en kosten in die konst kunnen on- 
derwezen worden, =— Endat het meer 
algemeen gebruik onzer moeder-fpraak 
hierin geen geringen dienst gedaan 
heeft, blykt, zoo uit de waarnemin- 
gen van heelmeesters. ten. platten 
„lande, in werken van Genoot{chap- 
pen geplaatst; uit: kleine ftukjes, -bé- 
fchryvingen - van, heerfchende ziek- 
ten, enz. bevattende; als wel voor- 
namelyk. uit «de berichten van heel- 
meesters, uit verfchillende diftricten 
van ons land, aan DR. VAN DEN BOSCH 
medegedeeld, en, gedeeltelyk in zy- 
ne Verhandeling, over de ziekten van 
ons land (a); gedeeltelyk in de Gee 
neeskundige Societeit , geplaatst, ten-al- 
derklaarften-(b). pú 
obeallour:ei bio: ‚ Geen 


_ (@)-Haarlemftche Maatfthappy, XVIllde Deel. 
“_(b) Zie "de Natuur en Geneeskundige Corresponis 
dentie Societeit: in s’Hage uitgegeven, 7 


96 J.P, MICHELL ANTWOORD 


Geen wonder dus dat de beroemtfte 
Mannen van ons Vaderland, in Maat: 
_fchappyêën ter bevordering van kon- 
ften en -wetenfchappen zitting*heb- 
bende, zich hoe langs hoe meer be- 
vlytigen, tot het volmaken der we- 
tenfchappen, en voornamelyk der Ge- 
neeskonst, als welke over het leven 
van den mensch handelt; — en tot 
het meer algemeen uitbreiden der ge- 
heeskundige kennis, ten nutte van die 
geenen , welke het geluk niet hebben 
vanuit de {chriften der beroemfte Ge- 
neeskundigen, die, wel is waar, in 
ons. land gebloeid, doch in de taal 
der geleerden gefchreven hebben, als 
CeneEn BOERHAVE, VAN SWIETEN, DE 
HAEN, OOSTERDYK en anderen, in de 
zekerfte regelen der konst te kunnen 
onderwezen worden. | 

En dit verëischte word zoo veel te 
grooter, daar de ondervinding leert, dat 
de gefteldheid der lighamen allengs- 
kens afneme en verzwakke, door de 
misbruiken, in onze levensmanier, van 
tyd tot tydingeflopen; en daar het voor- 
namelyk deze gefteldheid is, welke de 
ziekten in ons land vermeerderd, en, 
als ’tware, van aart veranderd hebbe. 


Wy, 


__ OVER DE FEBRES CATARRHALES. 97 


Wy rekenen het daarom ook voor 
een groot geluk voor onze landgenoo- 
ten, dat onze Maatíchappyên met ver- 
éénde pogingen te zamen gewerkt 
hebben, tot de algemeenmaking van 
de kennis der ziekten van ons land, 
tot de voorkoming der kwalen, welke 
ons zeevarend volk, zoo jammerlyk 
vernielen, tot de geneezing der Ze- 
nuwziekten, welke zoo aanmerkelyk 
in ons land vermeerderd zyn; — en 
wy hebben niet willen afzyn, om het 
weinige, dat wy: tot dit oogmerk mis- 
{chien kunnen toebrengen, achter te 
houden: neen, maar wy hebben ons 
verplicht geacht, onze waarnemingen. 
over dit onderwerp, getrouwelyk in 
het werk gefteld, zoo klaar-en duide- 
yk, als mogelyk was, aan deze Maat- 
fchappy mede:te deelen, of “zy mis- 
fchien niet geheel en al verwerpelyk 
mogten voorkomen. BR 
Wy hebben onze gedachten op de 
Ondervinding gevestigd, en daar ?t ons 
noodig dacht, door gezag van geloof: 
waardige. Geneeskundigen. bekrach- 
tigd, zonder ons echter met eenige 
onderftellingen of verdichtfelen „ wel- 
ke fommige fchryvers van den eigen- 
AI, DEEL. G | ly- 


Dn 


93 J.P. MICHELLE ANTWOORD 


lyken aart der Catarrbale fcherpte ge- 
maakt hebben, op te houden; — als 
vertrouwende, dat de Maatfchappy 
eene Verhandeling, minder op rede- 
neeringen, dan ondervinding (teunen- 


de, verlangde? 


Onze verdeeling is naar de vraag 
zelve ingericht, terwyl wy eerst over 
de fchryvers, welke over de Zebres 
Catarrhales gehandeld hebben, fpree- 
ken; daar na het gebrekkige aantoo- 
nen; en eindelyk over die koortfen 
zelve handelen zullen. 


EERSTE HOOFDSTUK. 


Over de fchryvers, welke, in de Nee 
derduitfche taal, over de Febres Catar- 
rhales, gefebrewen hebben, 


Wat aangaat het eerfte gedeelte der 
vraag. — Wat of ‘er, namelyk, tot nog 
zoe, in de Nederduitfche taal, over de 
Febres Catarrhales, welke federt eenige 
jaaren zich meer dan voorheen in deze lan- 
den wertaand hebben, gefchreven zy? — 
Zo acht ik het geheel onnoodig uit 
de gefchiedenis der geneeskonst, de 

meere 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. « 9} 


meerdere’ algemeenheid der. Febres 


Catarrhates te trachten te betoogen. — 
Immers “moet men een vreemdeling 
zyn in de ziektekunde ; men moet in de 
natuur des meníchelyken lighaams ge- 
heel en al onkundig zyn, zo men het 
verfchil der gefteldheden, der levens- 
wyze, welke voor een eeuw, of nu, by 
de bewooneren van ons land plaats 
heeft, met een oppervlakkig oog ‘kan 
voorby gaan. — Zo men de dagelyk- 
fche- vermeerdering der oorzaken, 
welke onze lighamen gefchikter”ma- 
ken tot die koortfen, niet opmerkt. — 
En zomen eindelyk het verfchib der 
heerfchende voor-en najaarskoortfen, 
het welk in dien tyd, of nu, plaats 
heeft ‚uitde fchriften der beroemfte Ge- 
‚ neeskundigen, niet kan opmaken (c). 
Deze redenen fchynen my ook vol- 
doende, waarom dit Genootfchap de 
meerdere! algemeenheid -der … Febres 
Catarrhales als bewezen vooronder- 


fteld heeft; terwyl deze onderftelling 


eigenlyk, door het 


onderzoek: der re- 
Geo 


of de- 


‚_(e) Vergelyk roresTi -Odfervationes en SVLvIT 


dpera Medies met, VAN DEN BOSCH aangeh. Verhan- 
deling. En zie hier over zuCH de Pebri Cetarrhali 
S- 1. By HALLER Disf. Pract. tom. 5 p. 298 et 299. 


100 … J.P. MICHELL ANTWOORD > 


denen, wâarôm-deze ziekte meer dan 
voorheen plaats heeft, klaarer betoogd 
en opgehelderd moet worden. - | 
y bepaalen ons dus alleen by-dat 
gedeelte der vraag; wat er over gemel- 
de koortfens in. de. Nederduitfche taal ge- 
Jchreven- zj. oo | bra 
‚Dan, eer wy tot-het onderzoek der 
detterkundige gefchiedenis van de #e- 
bres Catarrhales, overgaan, “zo: achten 
wy allernoodzakelykst, aanste.merken. 
xk.) „Dat de oorzaken der belette vuit- 
-…rwaafeming in ons land , van deszelfs 
— oorfprong-af plaats gehad hebben: 
sonde, ziekten veroorzaakt hebben, 
‚uit deze bron voortfpruitende, wel- 
ke naar de verfchillende gefchikt- 
héid der Highamen, Ontfteking:, 
Rheumatismus , of Febres Catarrha- 
des. woortgebragt hebben: „+1! 
2.) Dat men die meerdere -algemeerfs 
heid der ziekten; uitde beletteuit« 
waasfeming voortfpruitende „ voor« 
„namelyk, ten tyde van BOERHAAVE 
‚En DE GORTER heeft beginnen-in te 
zien, als door:wien de proeven, 
welke SANCTORIUS in Zraliën op de 
dierlyke uitwaasfemingen genomen 
hadt, herhaald, en hunnen invloed 
5 op 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. IOE 


op de ziekten van ons land zyn 
aangetoond (d)). 

3.) Dat het dus de Ontfteking en 
Rheumatieque ziekten niet zyn, 
welke het Genootfchap in deze 
vraag beöogt. — Neen, maar dat 
de Maatfchappy overtuigd is, dat 
de gemelde ziekten, ten allen ty- 
de, in ons land geheerscht hebben; 
dat zy volkomen berust op de re- 
gelen, welke BOERHAAVE, VAN 
SWIETEN, en die hun gevolgd zyn, 
tot geneezing dezer ziekten hebben 

opgegeven. — HEn dat dus eene 
woordelyke vertaling dier genees- 
wyze, geen antwoord op deze 
vraag zyn zoude. 

4.) Dat de Febres Catarrhales, welke 
Jedert eenige jaaren. zich meer dan 
woorbeen in deze landen vertoond heb- 
ben, van eenen geheel anderen aart 
zyn, dan gemelde Aheumaticque 
en Ontftekings ziekten. — Dat de 
aanleidende oorzaken, van deze 

…_ verfchillende ziekten; wel is waar, 
„dezelfde; dan dat de disponerende 
oorzaken dier Zebres Catarrbales, 


G 3 fe. 


(6) Zie pe GORTER de Perfpiratione Infenfibili. 


102 J.P. MICHELL ANTWOORD 
| 


federt eenige jaaren merkelyk inde- 
ze landen toegenomen, zeer ver- 
fchillende zyn; en den aart der 
heerfchende ziekten geheel veran- 
derd hebben. 

5.) Dat men eindelyk in ’t beantwoor- 
den van deze vraag, niet algemeen 
op de Febres Catarrhales, maar in 
t byzonder, op die van ons land, 
te denken hebbe; op die Febres 
Catarrhales, wel uitdrukkelyk door 
het Genootfchap omfchreven, wel- 
ke zich federt eenige jaaren meer dan 
woorheen in deze landen vertoond bebe 
ben, — Dat deze Febres Catarrhales 
in haren aart, oorzaken en genee- 
zing, wel degelyk verfchillen van 
die Febres Rheumaticae, Catarrhofo 
Pbhlogisticae , welker befchryving 
ons, door BOERHAAVE en anderen, 
zyn nagelaten. — Dat deze Zebres 
Catarrhales, als het ware, de plaats 
van die Morbi Rheumatici en Phlo- 
gistici hebben ingenomen, — Dan 
dat hunne aart, veel van de vorige, 


verfchilt, — En dat men de ge- 


neezing van BOERHAAVE, en die 
hem gevolgd zyn, in meergemelde 
Abeumaticque ziekten voorgefchre- 

ven; 


| 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 103 


ven, in onze Catarrhale koortfen, 
met een flegt fucces zoude bezigen. 
6.) Dat uit deze aanmerkingen voor- 
„namelyk blykt, dat de voorgeftel- 
de vraag, van dit Genootfchap , al- 
lernuttigst en noodzaaklykst is, tot 
het leeren kennen en geneezen der 
Febres Catarrhales, van ons land; 
tot voorkoming der verwarring; 
van Catarrhbale en Rheumaticque 
ziekten; tot verwydering der mis- 
flagen en dwalingen, uit deze ver- 
warring voortfpruitende; en eindes 
lyk, tot nadere kennis en ophelde- 
ring onzer land-ziekten. 

En fteunen deze befchouwingen 
op de reden, door de ondervinding 
geftaafd; hebben zy geneeskundige 
waarnemingen ten grond{lage, gelyk 
wy daar na, in de befchouwing der 
kenteekenen, loop , fymptomata en com- 
plicatiën dier Febres Catarrhales, bewy- 
zen; en in het nagaan der redenen, 
welke gemelde koortfen meer alge- 
meen gemaakt hebben, ontwyffelbaar 
betoogen zullen; zo is het eerfte ge= 
deelte der vraag gemaklyk te beant- 
woorden, OOB 16 


G 4 Ine 


104 J.P. MICHELL ANTWOORD 


Immers is het oogmerk des Genoot- 


fchaps niet, dat men een catalogus der 
fchryvers, van HIPPOCRATES b. v. af, 
tot eenen STOLL toe, geve; welke 
verfchillende epidemiën der Febres Ca- 
tarrhales, in verfchillende landítre- 
ken, waargenomen en geboekt heb- 
ben, — De aanteekeningen- zelve, 
welke FORESTUS en sYLvIUS, ons over 
de epidemifche zinking koortfen, van 
ons land, hebben nagelaten, komen 
hier, als in de Latyníche taal gefchre- 
ven, niet in aanmerking. Het zyn al- 
leen de Nederduitfche fchriften, over 
de Febres Catarrhales, welke zich federt 
eenige jaaren meer dan voorheen in deze 
landen vertoond hebben, welker opgaaf 
het Genootfchap verlangt. 

Dan terwyl deze koortfen, flechts 
federt eenige jaaren meer algemeen 
zyn geworden, terwyl de gefteldheid 
der lighamen , door het misbruik der 
verflappende waterdranken, door het 
onmatige broeijen, enz. verzwakt, 
niet alleen meer gefchikt is geworden 
tot ziekten, welke van de belette uit- 
_waasleming voortkomen, maar ook 
even daar door de aart en het caracs 


ter 


OVER DE FEBRES- CATARRHALES, 105 


ter: dezer koortfen; “is veranderd en 
verbasterd, zo is het reeds a priori 
hoogst waarfchynelyk, dat een volko- 
men ftelfel over deze koortfen, in de 
Nederduitfche taal, ook. tot nog toe, 
onder de defiderata medica behoort. 
En: dit wordt door de historia medica, 
ook a posteriori, bekrachtigd. 

Immefs daar zy ons de hand leent, 
om het tydperk, wanneer de Zebres 
Catarrbales , meer ‘algemeen in ons 
land zyn begonnen te heerfchen, te 
bepalen, op het begin der achtiende 
eeuw; als wanneer de groote BOER- 
HAAVE , het geheele ftelfel der Genees- 
kunde, dat zeer ruuw en onbefchaafd 
was, befchaafde, en de geneeswyze 
der ziekte van ons land , op onwankel- 
bare gronden, vestigde; terwyl de be- 
roemde DE GORTER, -de proeven van 
den geduldigen en naauwkeurigen Ita- 
liäan SANCTORIUS, in ons land herhaal- 
de, en op de landziekten toepaste. 

Dit doch was het rechte tydperk, 
wanneer men de meerdere algemeen- 
heid der Febres Catarrbales, in ons 
land, moest beginnen waar te ne- 
men. — En de uitwerkfelen van den 
arbeid, dier beroemde mannen, ble- 

G 5 ven 


106 J.P. MICHELL ANTWOORD … 


ven ook niet lang, met het zwarte 
floers der duifterheid , bedekt. 

Immers vertaalde een Amfteldamsch 
Geneesheer, AMOS LAMBRECHTS, reeds 
in ’tjaar 1733, een klein gefchrift, dat 
de Hoogleeraar de GORTER over de, 
in dien tyd, algemeene doorgaande 
ziekte, hadt in ’ licht gegeven. — 
Een gefchriftje, dat daarom te meer 
onze aandacht verdient, dewyl de 
ziekte (op meer dan eene plaats zin- 
kingachtig genoemd) met pynen en be- 
naauwdbeden op de borst, als in een zy- 
dewee, en fomwylen ook met een ligte yl- 
boofdigbeid, geftadige wakingen of flaap* 
lusten, wergezeld was: -—— dewyl de 
aanmerkingen van den fchryver , voor« 
namelyk, daar op uit komen, dat de 
koorts, die van den beginne de lyders 
hevig aangreep, niet gelyk andere 
brandende koortfen; door de aderla- 
ting geftild wierdt. — En dat de ge- 
neeswyze, in deze koorts, (/choon het 
afgetapte bloed, met een korst, die ech- 
ter kleiner was, dan in ontflekings ziek« 
ten, op de oppervlakte bedekt wierdt ;) 
niet door antipblogistica of verzach- 
tende borstmiddelen , maar door 
zweetdryvende en ontfpannende aje 

( 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. IO7 


delen;-en voornamelyk door de /piri= 
tus falis ammoniaci, ten einde wierdt 
gebracht (e) 

Nadit werkje komt de Verhande- 
ling van den Heere LEONARDUS 
STOCKE, hier voornamelyk in aanmer 
‚king (£). Daar in heeft de fchryver, 
ook over de Catarrhale ziekten, als 
gevolgen der belette uitwaasfeming ; 
gehandeld (g); hy leidde van deze 
oorzaken de borstziekte, pleuris, be= 
roerten, enz, in ons land, voor geen 
klein gedeelte, af (h). — Doch daar 
hy in eenen tyd leefde, wanneer de- 
ze koortfen eenigfins meer algemeen 
begonnen te heerfchen; daar hy aan 
de vooroordeelen: zyner leermeeste= 
ren, te veel gehecht was (i); daar ie 

e 


(e) Dit werkje is zeer lezenswaardig, en voert den 
tvtel van Korte befchryving van een algemeene door- 
gaande ziekte, in dezen tyd nog woedende;-en des- 
zelfs geneezing , door zweetinge. Befchreven door den 
Heer JOHANNES DE GORTER enz. Vertaald , en met 
Aanmerkingen verrykt, ‚door AMOS LAMBRECHTS, 
Med. Doct. te Amfterdam, 1733. 

(€) Het woert den tytel van danmerkingen over de 
kwynende ziekten der Nederlanderen , fpruitende uit 
hunne landsgefteldheid, levenswyze enz.; Cn is te 


Utrecht by T. VAN PADDENBURG in ’t jaar 1764. uite 
gegeven. 


(g) Bladz. 132, 
Ch) Bladz. 134. _ 
(1) Zie voorn, bl. 61, en volgende, - 


08 7. P. MICHELL ANTWOORD 


de algemeenheid der Scorbutiegue kwa- 
den, in-ons land, zeer fterk: voor- 
ftond (k); zo is het geen wonder, dat 
hy het Catarrhale met het Scorbuticque 
vermengd (l), en daar door verwar- 
ring veroorzaakt heeft. 

Doch het {taat ons nog te bewyzen, 
dat hy die zelfde koorts, welke thans 
meer. algemeen in ons land voorkomt, 
befchreven- heeft ;; en «dat het na ge- 
noeg, van dien tyd af aan is, dat wy 
de meerdere algemeenheid der #ebres 
Catarrhales, in ons land, berekenen 
moeten. 

„Hy leidde immers van de belette 
uitwaasfeming niet alleen die gevol- 
gen af, welke BOERHKAAVE en anderen, 
die hem gevolgd zyn, van deze oor- 
_ zaak hebben waargenomen; hy leidde 
’er niet alleen de ontftekings ziekten 
van af (m): neen, maar hy befchouw- 
de de uitwerkfelen van deze oorzaak, 
als de gevolgen van een vergift, dat onze 
zenuwen fterk aandeedt (n), en als ee- 

ne 


(k) Bladz. 47, 49» 52, en volgende. 
_{D) Gelyk voornamelyk blykt, uit zyn verhaal der 
Symptomata „bl. 4149: vergeleken met het Hoofd. 
deel over de Ongevoelige Uitwaasfeming , bl. 95, 

Cm) Loco c. 

(a) Loco c. ble ao, en volg. 


OVER DE FEBRESCATARRHALES. FOG 


ne vermoogende oorzaak van het Zand. 
Jcorbut (o). — Schoon hy, om die ziek- 
te-voor te komen, juist dezelfde be- 
hoedmiddelen, aanraadde, welke, tot 
voorbehoeding der Febres Catarrhales „ 
voornamelyk. dienen (p);. ‘en waar- 
onder. men niet weinige vindt, (het 
warm kleeden b. v. (q) ‚en de warme 
baden ,) die als Geneesmiddelen be- 
{chouwd, in de Scorbut.(r), meer 
kwaad, dan goed doen zouden, — 
Schoon hy,‚-in;de. geneezing, zyne 
voorname indicatie vestigde, om, de ver. 
minderde of. belette. uitwaasferningen, tot 
baren natuurlyken flaat , $e bevorderen; de 
werflymde of verdikte weivochten „nevens 
het gruizige des bloedste ontbinden, en de 
koorts uit te roeijen (s): welke omftan- 
digheden, wel is waar, in de Febres 
Catarrhales, doch niet in de Scorbut, 
alwaar de. vochten, door een rottige 
Ícherpte, ontbonden, de levenskrach- 
tente onder brengen, plaats heb- 
ben. — En dit wordt allerduidelykst 
bevestigd , „daar hy het zweeten, vals 
ed } elektr 
so) Bladz. 130. 
(p) Zie bl. 186. 
‘ (9) Bladz. tór. 
…(r) Bladz, 961. 
(5) Bladz. 25g. 


110 J. P. MICHELL "ANTWOORD > 


fomwylen, een verligting der kwaal te 
weeg brengende, aanbeveelt, dat ín 
de Mebres ’ Catarrbales byna altyd, 
doch in de Scorbut nooit gefchiedt (t). 

En uit deze korte befchouwinge is 
gemakkelyk af te leiden, dat hy de 
dcorbut , met de! Febres- Cararrhales’, 
verward heeft, en dat dus zyne rede- 
neringen, flegts op zwakke gronden, 
gebouwd zyn. — Dan, terwyl hy de 
geneezing dier zogenaamde Scorbur, 
meestal door herftelling- der ‘ belette 
uitwaasfeming , trachtte ten einde te 
brengen, zo is hy in zyne praktyk vry 
gelukkig geflaagd ; en daar hy de fter- 
ke aderlatingen, in veele gevallen, nin 
algemeen gebruikte, en door zyne 
ondervinding zag, dät de verzwak- 
kende geneeswyze, onder den naam 
wan cura antipblogistica, in dien tyd 
fterk in gebruik, weinig te pas kwam; 
zo heeft hy voornamelyk door het ge- 
neezen van keelziekten,- zich eenen 
naam gemaakt. toa 

Dan men kan daar by ’gemakkelyk 
begrypen, dat hy, om zyne bypotheti- 
Sche denkbeelden , omtrent den aart van 
Scorbut ‚ tegen den beroemden LIND, 
DE 
(t) Bladz. 263. 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 11Ì 


e | 

DE MONCHY en anderen, te verdedi. 
gen, zo wel in de befchryving, als in 
de geneezing dezer twee ziekten, wel- 
ke hy voor ééne heeft aangezien, ver- 
baast heeft misgetast (u), en dus 
auwlyks aanpryzing, ten opzichte 
der Febres Catarrbales, verdient, dan 
voor de zulken, die in flaat zyn, het 
goede van het kwade, het zekere van 
het Aypothetifjche, en de echte waarne- 
mingen van herfenfchimmige denk- 
beelden, (phantastica cerebri comsmenta) 

te onderfcheiden. | 
_ Hy heeft ook eene Verhandeling 
over de Keelziekten, welke haren oor- 
fprong aan de belette uitwaasfeming 
verfchuldigd zyn, gefchreven. — Des 
ze maken een foort uit der Febres Ca. 
tarrbales (v). Hy noemde dezelve een 
ziekte, van het voor- en najaar (w}, 
en zyne gelukkige geneezingen, moet . 
men zowel aan ’t vermyden van pap- 
pen, ftovingen en pleisters, als welke 
die deelen verflappen ; aan het vermy- 
den der aderlatingen, welke in een 
zin 


(u) Zie de aangehaalde plaatfer. 

(v) Berichten over de Keelziekten euz., Utrecht 
by c. T, VAN PADDENBURG 5 1759 

(w) Zie bl. 24, 


II2. J. P. MICHELL ANTWOORD © 


zinkingkoorts meestäl fchadelyk zyn: 
de krachten verzwakken’, en de: fchei- 
ding der ziekten verhinderen ;-en-voor- 
namelyk aan zyne voorname aanwy- 
zing «de witwaasfeming te bevorderen; 

dan wel aan zyne geheime geneesmi 
delen toefchryven (x).. Doch deze ge: 
heimhouding is eene oorzaak, waar- 
om de berichten van dien Geneesheer 
minder nuttig en lezenswaardig zyn. — 
In zyne Verhandeling, over de Na- 
jaarskoortfen, heeft hy te weinig, op 
de belette uitwaasfeming , gelet(y). En 
deze veel vermoogende oorzaak heeft 
hy, byna geheel, uit het oog verloren, 
Men heeft dus geen reden om zich 
te verwonderen, dat zyn gezag niet 
genoegfaam geweest is, om de Ge- 
neesheeren van dien tyd, te overtui- 
gen, dat de Zebres Catarrhales, (te 
voren, met den naam van continuae 
vemittentes ‚ fynachi - fimplices , - febres 
rheumaticae, naar het verfchil der 
Jymptomata ‚--uit de verfchillende 
conflitutien —_der _lighamen ,- welke 
door die ziekte wierden overvallen, 
on- 


(x) Bladz. 27. I 

(y) Verhandeling van de Faarlyks in den Nazomer 
hier te lande in zwang gaande ziekte , onder dennaam 
van Galziekte enz.; Utrecht 1742. 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. rig 


ofiderfcheiden) waarlyk eene geheele 
andere geneeswyze vereischten, dan 
die door beroemde Mannen, in meer- 
gemelde koortfen was voorgefchre- 
ven, — Immers de weelde, het zit- 
tend leven, de verflappende dranken, 
en wat niet al, oorzaken, daar na nog 
te melden, hadden in ons land, de 
gefteldheid der lighamen, langzamer- 
hand verzwakt, het zenuwgeftel ge- 
voelig gemaakt, de oorzaken der be- 
lette uitwaasfeming, te gelyk met de 
Hebres Catarrbales vermeerderd; zy 
hadden den aart dier koortfen, als’ 
ware verbasterd, en de geneeswyze 
moest dus noodzaaklyk naar de ver- 
andeting en. verzwakking, welke de 
lighaamsgeftellen hadden ondergaan, 
kod e oe | 
LOyKk waren daarom de pogingen 
der Haarl, in che Maatfchappy, die in 
‘t jaar 1770 voor de eerfte, en in 1772 
voorde tweede maal, eene vraag voor- 
ftelde, over de oorzaken voorbehoe- 
ding en geneezing der ziekten, welke 
uit de natuurlyke gefteldheid van ons 
Vaderland voortvloeijen. — Loflyk 
Zyn de pogingen, van den Geleerden 
VAN DEN BOSCH, welke op die vraag 
XI. DEEL. H een 


Pd 


E34 JP. MICHEL ANTWOORD 


een antwoord heeft ingegeven, waar 
aan de gouden medaille is toegewe- 
zen, en het welk daar na ook in ’t 
licht, ten nutte van het algemeen „ 
verfchenen is, — Die kundige Artz 
betoogde daarin, dat de eenvoudigfte 
en algemeenfte oorzaak der ziekten in 
ons land, de belette uitwaasfeming 
was (z) ; dat de voor- en najaarsziek- 
ten, meestäl van eenen Catarrhalen aart 
waren (a); en dat men het verband 
der ontítekings en zinkingachtige ziek- 
ten, in de byzondere gefteldheid: des 
_dampkrings zoeken moest (b), terwyl 
die Lebres Catarrhales-naar de plaat- 
fen, waarop de {tof viel, naar de ver- 
fchillende dispofivie der lighamen, en 
naar de verfchillende complicatien, ver- 
fchilden (c). en PE 
Hy heeft ook regelen opgegeven, 
om zich voor dezelve te behoeden (d), 
en de geneeswyze kortelyk aange- 
toond (e), terwyl hy de algemeene 


| | ger 

(2) Tom. 18 „bl-515 van de Holl, Maatfch. 
… (a) S.47, bl. rar, $. 130 „en de Corollaria bl355 5 
vergeleken met $. 205, bl. 546. ‘ 

(b) $. CCXIV , en volg. bl. 562. 

(e) $. CCXVIL, bl. 565. 

(d) $. erg, en volg. bl. 569 

(e) $.-267, bl. 804, en volg.5 vergel. met $.-273 y 
en volg. bl. 818. 


iá 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 115 


gewoonte, om deze ziekte door aderla- 
tingente geneezen, is tegengegaan (£). 
Dan gelyk het in zo een wyd veld 
onmogelyk is, om by elk eene ziekte 
lang flil te blyven ftaan , neen, maar 
dat men den loop , fymptomata en compli 
catien, en de verfchillende geneeswy- 
ze, ten dien einde gefchikt, als be- 
kend moet onderftellen, zo is het niet 
te verwonderen, dat men. zelfs in de- 
ze doorwrochte Verhandeling, niet 
dan, als % ware ter loops, van deze 
koortfen gemeld vindt. — Immers, de 
Heer VAN DEN BOSCH zelve bekende, 
» dat de veelvuldige gedaante dezer zieke 
»» den, zo wegens Dare A hi Pe 
» bet oniflokene, het roosachtige, het te- 
» rug blyven der. uitwaasfemende foe, 
» de vermeerderde afgefcheiden flym en 
_» gal, de ontaarting derzelpe, veeltyds 
» mes wormen verzeld, de overgang tot 
» Cindelyke ontbinding enz, , tot een klaa- 
» ver en duidelyker begrip, en woorka- 
» men veler belemmeringen, in de genee- 
ming, eene onderfineidene bapaling 
»vereischten (2)”. 
| -p De 


(CF) Loco c. bl. 820, 823. 
(3) S$. 218, bl. 568, 


216 J.P. MICHELL ANTWOORD — 


De noodzaaklykheid daarenboven 
van dit vereischte, toonen ons de 
werkjes aan, welke men over de Zin- 
king-koorts, die in de maand Juny 
van het Jaar 1782 in ons Vaderland 
‘geheerscht heeft, aan het algemeen 
Ka medegedeeld. — Een Amftel- 
damsch Geneesheer MICHELL was de 
eerfte, welke zyne Waarnemingen 
over deze ziekte, in de Letteroeffe- 
ningen boekte, — Hy merkte het ver- 
{chil der complicatien, in verfchillende 
conflitutien, op ; bewees den zinking- 
achtigen aart dier koorts; en toonde, 
dat zy in ons land, thans endemisch 
was; — en door de herftelling der be- 
lette uitwaasfeming, moest geneezen 
«worden (h).- 

__ Een Haarlemsch Geneesheer echter 
‘hadt te voren reeds, in een klein ftuk- 
je, de fchadelykheid der- aderlatingen 
in deze ziekten, trachten aan te too- 
nen. — Doctor BROUWER BOSCH na- 
melyk, was van oordeel, dat deze- 
koorts van eenen galachtigen aart was, 

en. 


Ch) Zie zyne Aanmerkingen over de Zinkingkoorts 
welke voornamelyk in de maand Funy des Paars 1782 
te Amfterdam geheerscht heeft: Alg. Vaderl. Letter= 
eef. IV. D. Mengelw. bl. 359. 


| 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 119, 


. 4 
en ftelde daar op het gebruik der 
braakmiddelen in ’t algemeen voor (i). 
Dan de Stads Doctoren van gemel- 
de flad, waren niet van % gevoelen van 
hunnen jongflen Ambtgenoot. — Zy, 


trachteden in een vry aanmerkelyke 
„Verhandeling aan te toonen, dat de 


zinking-koorts, in hunne ftad, door 
eene ware epidemie van inflammatoire. 
borstziekten, was gevolgd, — Dat het 
nut der aderlatingen, in dezen groot, 


en derzelver gebruik onvermydelyk 


was, — Dat de Heer Doctor BOSCH 
zich, in het bepalen van den aart dier 
borstziekten, merklyk hadt vergist. — 
En dat de waarheid van hunne ftellin- 
gen, door de waarnemingen van zie- 
ken, volgens deze geneezingswyze 
behandeld en herfteld, welke by dit 
werk gevoegd zyn, in een helder dag- 
licht geplaatst wierdt (k). 

Deze Verhandeling bevat verfchei- 

| H 3 de 


De Aderlating în de tegenwoordig heerfchende 


Ziëkte ‚van de maand Funy 1782, in de meeste ge- 
vallen grootelyks nadeelig ; door w. BROUWER BOSCH, 
ded, Doct, te Haarlem. 


(k) Befchryving van de Epidemifche Zinkingkoorts 


en derzelver gevolgen , welke in de maand Juny 1782 
te Haarlem geregeerd heeft;;door de Stads Docto= 
„ren aldaar, Maarlem 1782. 


118 j. P. MICHELE ANTWOORD 


de nuttige wäarnemitigen, over de Pe- 
bres Catarrhales van òtis land, häauw- 
keurige meteörologifeche obfervdtiën, 
waar uit men het verband, dät tus- 
fchen deze koorts, èn de voorafgegaa- 
ne luchtsgefteldheid: heeft plaats ge- 
had, duidelyk kan afnemen: — vele 
parallele epidemiën worden daarin aan- 
gehaääld: — de koofts zelve en hare 
gevolgen, duidelyk afgefchetst, en de 
geneezingswyze verdedigd. 
‚ Doch het is jämimier, dat dèze Ge- 
neesheeren het verband der voorafge- 
gaane ziriking=koorts, met de daar op 
gevolgde pleuris, niet beter in ’t oog 
hebben gehouden, en hunne genee- 
Zingswyze op dit verband gevestigd: — 
dan zouden zy waarfchynlyk, meer 
algemeen en vroeger, gebruik ge- 
maakt hebben van de fpaanfche vlie- 
gen, welke in de weinige gevallen, 
waarin zy aangelegd zyn, zulke heerly- 
ke uitwerkfelen gehad hebben, ten nut- 
te der lyders; — en zy zouden zeker- 
lyk, in de geneezing gelukkiger ges 
flaagd zyn, — Het zal der moeite wel 
waardig zyn na te flaan, het geene 
men in onze tydfchriften, ter beoor- 
deelinge dezer Verhandeling, heeft in- 


ge 


al 


_ OVER DE FEBRES CATARRHALES. 119 


 gelascht (Ì): — Daar uit zal men lig- 
telyk kunnen opmaken, dat de genee- 
zingswyze in de ZAebres Catarrhales, 
nog op geen vasten voet gebragt, en 
haren aart niet algemeen bekend zy; 
en dat hare complicatien, in vele geval 
len, met elkander verward, of tot een 
ee foort van ziekten gebragt wor 
en. 
„En wy zullen van de algemeene 
waarheid dezer ftelling, te gelyk. met 
de nuttigheid en noodzaaklykheid, 
van een eenvoudige en klaare beante 
woording van dit vraagftuk, door het 
Genootfchap uitgefchreven, zo veel 
te meer overtuigd worden, wanneer 
wy de loflyke pogingen van Vader- 
Jandfche Mannen, in het oprichten 
der Natuur. en Geneeskundige corres- 
pondentie Sociëteit in s' Hage, met eene 
wel geplaatfte zucht, ter navolging be- 
{chouwen, — Immers fchoon men in 
«die fchriften „de naauwkeurigheid en 
kundisheid - der. Nederlandfche Ge- 
necsheeren , allerduidelykst ontdekt, 
20 ziet men ook niet zelden door ge- 
brek aan kunde, in de onderfcheiding 
| H 4 der 
(5 Alsem. Vaderl. Eetteroellen., V. D. No. 1. 
Alem. Biblioëh. , IV, D. 3 flgk , bl, 330. 


120 J. P,/MICHELL ANTWOORD > 


der Febres Catarrhales, groote fouten 
in ’t bepalen der ziekte begaan: want, 
(om geene perfoneele aanmerkingen te 
maken) kan men uit de befchouwing 
en vergelyking der berichten, van 
verfcheidene Artzen, aan de Sociëteit 
medegedeeld, ligtelyk opmaken, dat 
de één eene koorts Lebris Catarrhalis 
noemt, welke door een ander Zebris 
Anflammatoria, door anderen Rbeuma- 
tica, en weder door de meesten Zebris 
Vernalis of Autumnalis, bepaald,wordt, 
„Zo lang men dus geene duidelyke 
en klaare befchryving , „die in ’t alge= 
meen aangenomen wordt, geven kan, 
van de ziekten, welke in ons land 
„waargenomen worden, zo zal men 
„ook de ontftekings- gal- en rotziekten, 
met de Zebres Catarrhales, en hare 
„verfchillende. complicatien verwarren; 
men zal gelegenheid geven, dat min- 
‚der kundigen, de geneeswyze in deze 


ziekte’ met fucces gebruikt, in gene, … 


„welke zy denzelven naam toevoegen , 
„doch waarin die zelfde geneeswyze 
„niet te pas komt, tot merklyk nadeel 

hunner lyderen bezigen, — Het is dus 
allernoodzaaklyksti, dat men de ziek- 
ten, „welke uit de gefteldheid van ons 


AA) 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 12E 


Vaderland voortvloeien, duidelyk be- 
pale, en van elkander onderfcheide;, 
zaldeze nuttige Sociëteit, de gewensch= 
te vruchten voortbrengen, — En dit 
wordt door dit aanzienelyk Genoot- 
fchap, zelf met deze vraag beoogd. 
Uit deze korte aanmerkingen dan, zal 
men ras kunnen befluiten, wat ’er aan 
de befchryving der Zebres Catarrhales , 
welke federt eenige jaaren zich meer dan 
woorbeen in deze landen vertoond hebben, 
ontbreke? … 


Immers zyn ’er weinig Verhandelins 


gen, welke eenigzins aanpryzing vers 


dienen, over de Aebres Catarrbhales ; 
zo als men dezelve thans waarneemt; 

án ’t licht gekomen (m). N 
Deze koortfen hebben eenen geheel 
anderen loop, geheel verfchillende fymp- 
somaia en complicatien, dan de Zebres 
et H 5 _Jn« 


\ 


ma Ĳ { fi _ 
(m)- Wil men door nadere bewyzen, van de 
fchaarsheid der fchryvers , die over dit onderwerp in 
de Nederlandfche taal gehandeld hebben, overtuigd 
Zyn, zo kan men zynen weetlust voldaan zien, door 
de aangehaalde. Verhandeling van den Heer Dr. van 
DEN BOSCH, over de Ziekten van ons Land, te ver- 
gelyken met het Programma van de geprezene Cor- 
respondentie Sociëteit, in hare Verhandelingen uitge- 
seven, $.-gen ir, bl, 13, 14—153 En met de Ver- 
handeling van den Heer MARTINET ún de Holl, Maat= 
fchi, XL. D. 2 ftuk, 


132 J.P. MICHELL ANTWOORD 


Fnflammatoriae en Rheüúmaticae, welke; — 
wel is waar, van dezelfde aanleidende 
oorzaken oorfpronklyk, ten tyde van 
BOERHAAVE En VAN SWIETEN, in Ons 
land geheerscht, maar echter eene 
geheel verfchillende geneeswyze vere 
eischt hebben. — De gefteldheid der 
lighamen verfchilt aanmerklyk, en 
daarom hebben ook de oorzaken, 
welke aânleiding tot deze of gene 
ziekte geven, eene geheel andere uit- 
werking. — De lighamen zyn; door 
dwalingen in de levénswyze, allengs- 
kens verzwäkt, de uitwerkfelen dier 
verzwakking, zyn van tyd tot tyd aan- 
metklyker geworden; zy zyn hoe lan- 
É hoe meer in ’t oog geloopen, en 
yet is eerst ecduurende onze leeftyd, 
dat men ze heeft beginnen te bemer- - 
ken, en naauwkeuriger waat te ne- 
men. — Het is derhalven nu de juiste 
tyd, om op de uitwerkfelen voorna- 
melyk acht te geven, dezelve was het 
mogelyk te verhoeden, en tegen te 
gaan; de ziekten door deze oorzaken 
te weeg gebragt, te leeren kennen, 

en te geneezen. 
Dit heeft zekerlyk de Haarlemfche 
Mlaaifchappy, tot het voorftellen an 
Ha | die 


OVER DÉ FEBRES CATARRHALES. 133 


dië nuttige vraag, over de ziekte van 
onsland; — Het Utrechts Genootfchap, 
tot Het onderzoeken van de oorzaken 
en aaft der zenuwziekten; — En ein- 
delyk dit Genootfchap, tot het aanfpo- 
ren van eene naauwkeuriger befchty- 
ving der Pebres Catarrhalèés , aangezet, 
_ Want uit het voren verhandelde 
blykt onitegenfprekelyk, dat wy niets 
danpryzingswaardig over de Zebres 
Catarrhales in ’t algemeen, dan eenige 
kofte aanmerkingen over deze koorte 
fen, welke Dr, VAN DEN BOSCH; Zyné 
Landgenoten medegedeeld heeft, oor- 
fpronglyk in de Nederduitfche taal bes 
zitten (n). En dat het dus allernood- 
zaaklykst is, het gebrekkige in de ken- 
nis, onderfcheiding, loop, fymptoina- 
ta, complicatien „en geneezing def Fee 
bres Catarrhales, te vervullen, h 
Dat men ten dien einde, de kentee= 
kenen der Zébres Catarrbhales, door 
menigvuldige waarnemingen ontdekt, 
om die koortfen van alle andere te 
kunnen onderfcheiden, moest opge- 
PORIE ven; 


__(n) Want de overige aangehaalde Schryvers, heb=" 
ben zozeer niet overde Pebres Catarrhales in *t al 
gemeen, als wel over de verfchillende epidemiën, 
welke zy waargenomen hebben „ gehandeld. 


124 J.P. MICHELL ANTWOORD > - 


ven; — de loop der ziekte affchet- 
_fen;— de fymptomata doen kennen ;—. 
ende ziekten, waarmede zy veeläl ge- 
compliceerd worden, opfpeuren; — 
dat men de reden waarom zy alge-. 
meener, en van natuur als ’t ware 
veranderd zyn, naauwkeurig- nagaan. 
moest, om zo veel te beter, tot hare 
veilige en zekere geneezing, in alle ha« 
re onderfcheidene foorten, te kunnen 
befluiten. — En dit alles wordt juist 
in de vraag, door ’t Genootfchap 
voorgefteld, bevat, 


“TWEEDE HOOFDSTUK. 


Over de kenteekenen, loop, fympto- 
mata en complicatien, der Febres Ca- 
tarrhales, 


‚De kennis en onderfcheiding van ee« 
ne ziekte verfchaft den Geneesheer ee- 
nen veiligen grond{lag, waarop hy hare 
geneezing bouwen kan, — Hare ken- 
teekenen en loop zyn de ware midde- 
len, waar door hy die kennis en on- 
derfcheiding verkryst. — De toeval- 
len doen hem verder den aart der 

oor 


1 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 123 


oorzaken van de ziekte, en der ken- 
teekenen zelve opmerken. — Een on- 


derzoek derzelven moet dus, nood- 


zaaklyk, de genceswyze der Febres 
Catarrhales voorgaan. ed 

En wat aangaat A de kenteekenen , 
“waar door men deze koortfen, van alle 
andere onderfcheiden kan, men moet 
ze tot de volgende clasfen brengen. 

I. De tyd van jaar , waarop deze 
koortfen regeren. 

Want, fchoon men niet ontkennen 
kan, dat dezelve ten allen tyde in ons 
land waargenomen worden, zo is het 
echter zeker, dat men ze nooit alge- 
meener befpeurt, noch haren loop, 
Jymptomata en complicatien, beter waar- 
nemen kan, dan wanneer zy epide. 
misch heerfchen. 

Dan het ís, door de ondervinding 
en waarneming van de kundigfte Ge- 
neesheeren van ons land (o) beves- 
tigd, dat dezelve zich ten tyde der 


„nachtevening, van de lente en herfst, 


altyd meer of min algemeen vertoo- 
| nen: 


(o) Zie roresTuS in zyne Obfervationes de Febri- 
bus cum morb.epid, grasf. BOERHAAVE aphor.S. 7935 
en den Baron vAN SWIETEN Comm. tom. IL, bl, 5o8 
en 638. Vergel, SYDENHAM oper. bl, 220, 


N 


* 
226 J.P. MICHELL ANTWOORD. 


nen: — dewyl de watmte op den dig; — 
als dan met de koude vochtige avond — 
en nachtftonden; verwisfelende, met 
de mis{lagen in de diëet, in den win- 
ter en den zomer begaan; en de verr 
wisfeling der kleederen, famenloo- 
pen, tot het beletten der uitwaasfe- 
ming, en het voortbrengen, der een: 
voudige, en meer of min gecompliceer- 
de zinking-koortfen, 

IN. Weerkundige waarnemingen: == 
wanneer het weder, by voorbeeld, 
vroeg in ’t voorjaar, naar eene vooraf 
gegaane koude, warm geworden is, en 
daarna weder door koude noorde 
winden, hagel- en fneeuw-buiën wordt 
afgewisfeld, gelyk ons nog in % jaar 
1782, allerduidelykst gebleken is (p); 
wanneer op eenen warmen zomer , ee- 
ne koude veranderlyke herfst volgt; 
of, wanneer men op éénen dag, fom- 
wylen eene merklyke verwisfeling van 
warmte en koude, waarneemt (q). — 
Schoon het zeker is, dat onze ligha- 

men 

(p) Zie de aangehaalde Befthryving van de Epide- 
mifche Zinkingkoorts enz. $« 9, bl, oo. Vergel. met 
het Bericht van den Heere BRUNINGS „ en met de Aan- 
teekeningen van den Heere MICHELL „ Letteroeff. Jl. Ce 


Ca) Befchryving der Zinkingkoorts, te Haarlem, 
ibid. S. 9, bl. 21. : 


men in % algemeen, min door die 
fchielyke afwisfelingen van warmte en 
koude, dan wel door koude, welke 
op eene lang aangehouden hebbende 
hitte volgt, (als door welke onze lig- 
hamen, tot het beletten der uitwaasfe- 
ming, even als door een warm bad, 
zeer gefchikt worden gemaakt) aan 
edaan worden. Getuige zy de zin- 
Morts. welke men in het jaar 
1782, in het voorjaar, na dat het 
guure weêr, door ééne buitengewone 
warmte, en deze weder kort daarop 
door koude verwisfeld wierdt, waar- 
nam (r). — Getuigen zyn de epidee 
demien der Febres Catarrbales, welke 
zo algemeen, in den herít, in onsland 
heerfchen. — Getuigen, eindelyk, 
zyn de waarnemingen, welke men in 
% jaar 1779, over de toen heerfchende 
Hebres Catarrbales, geboekt vindt (s). 
Daar men van de fchielyke verwisfeling 
_van koude, die in den winter van ? jaar 
_ 1782 voorviel, welke meer dan 20 gra= 
Kiki den 
@) Geneeskundige Corresp. Sociëteit, 1fte deel, 
Ute, Mde, Ide en IVde luk; alwaar men uit de 
vergelyking der Meteörologifche waarnemingen, mce 
de befchryvingen der ziekten zelve, zeer veel lichts 


omtrent dit onderwerp verkrygen kan. 
(s) Corresp. Sociëteit „ loco c. 


128 J.P. MICHELE ANTWOORD © 


den bedroeg, en door Dr. HOUTTUYN 
« Onder anderen is aangeteekend, wei- 
nige of geene gevolgen befpeurd heêft. 
Men kan dus in het algemeen aafne- 
men, dat lang aanhoudende wafmte;, 
voornamelyk met fil weêr gepaard (t), 
in de lente en herfst, wanneer de 
warmte op den dag, door koude 
avond- en nachtftonden wordt afge- 
wisfeld, juist gefchikt is, om de Febres 
Catarrhales in ons land algemeen te 
maken (u), en dat de bykomende 
vochtigheid, ‘en « fchielyke afwisfe- 
ling van warmte in koude, dan voor- 
namelyk op onze lighamen werken. — 
Te meer, daar deze waarneming, op 
de gronden eener zuivere pathologifche 
befchouwing der uitwerkfelen, van de … 
afwisfelingen des dampkrings, op on- 
ze lighamen (v), en op de waarnemin- 
gen van beroemde Geneeskundigen;, 
in ons land, is berustende (w). hi 

| is- 


Ct) Gelyk in % Jaar 1779 by uitftek plaats hadt. 
Correfp. Sociëteit, IV. ftuk , bl. 379. 

(u) Zie de aangehaalde Befchryving van de Epid. 
__ Zinkingkoorts. 

(v) Zie BorRHAAVE Jnftit. Medic, cAUBI Patho- 
Jog. enz. 

(w) Van DE GORTER b. Vv. FORESTUS El VAN 
SWIETEN, op de aangehaalde plaats. 


J p 
1 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 129 


_ _Misfchien wordt ’er tot de alge- 
_meenmaking dier koortfen, een iets in 
de lucht vereischt, dat wy met HIP- 
POCRATEsS gemaklyk zo dzicy noemen, 
dan even min, als die groote man, 
bepalen kunnen. — Het is genoeg , 
aangetoond te hebben, dat dit onbe- 
kende iets, ten tyde der nachtevenin- 
gen in ons land, voornamelyk wan= 
neer de gemelde gefteldheid des we= 
ders plaats heeft, in onze lucht aan- 
wezend is. — Dan immers ftrekken 
de gemelde waarneemingen ons tot 
‚een baak, om de epidemifche koortfen, 
in dien tyd heerfchende, van alle andes 
re te onderkennen, en van eenen cq= 
tarrhalen aart te verklaren. 
UI. De voorafgegaane oorzaaken,= De: 
ze geven een Geneesheer, in alle ge= 
vallen, veel licht, in het onderfcheiden 
der ziekten. — Alle oorzaken, welke 
de uitwaasfeming beletten, komen in 
ons geval in aanmerking ; — en hier 
toe, moet men niet alleen het koude 
watten, (een gemeene fpreekwys) in 
den eigenlyken' zin genomen, maar 
‚ook de misflagen in de levenswyze, 
de verwisfeling der klederen, de ge- 
moeds aandoeningen , kortom, alles 
XI. DEEL. Ì j wat 


130 J.P. MICHELL ANTWOORD” » 


wat de pori'der huid fluiten-kan, bren. 
gen. | “ 
IV. De eigenlyke kenteekenen der ziek- 
te. — Deze doen ons de Febres Catar- 
rhales van alle andere onderfcheiden, 
en het is voornamelyk daarop, waar- 
op ‘een Geneeskundige, in het onder- 
kennen dier koortfen, te letten heb: 
be. — Onder deze kenteekenen, komen 
in de eerfte plaats, in aanmerking: 

1. De gewone teekenen wan eene ver- 
koudheid, — Waar onder eene eigen= 
foortige Tustloosheid, onbekwaam- 
heid om de geledingen te bewegen , 
pyn in dezelve, rillingen, huiverin- 
gen, verwisfelend gevoel van koude 
en warmte „ eene onaangename aan- 
doening in de ruggegraat, zwaarte in 
het hoofd, eene geftadige tranen- 
vloed, pyn boven de oogen, ontlas- 
ting van een fcherp vocht uit de neus, - 
ruizingen in de ooren, fehemering der 
oogen, duizeligheid, flymige maak, 
drooge tong en geduurig niezen , be- 
hooren (x). —_ 

2. De koorts, — Deze is meestäl 

in 


(&) Zie de Befthryving van de Epid. Zinking- 
Koorts van Haarlem, bl. 54. CREEL de Febri Epid. 
1782. 


{ } = 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 13T 


in den beginne van een remitteerenden 
aart; — zy verheft zich altyd tegen 
den avond (y), fomwylen ook om den 
anderen dag (z); — zy neemt haren 
aanvang met rillingen, verwisfelend 
gevoel van hitte en koude, welke ech- 
ter niet zo lang aanhoudende, noch zo 
hevig is, dan in andere koortfen ; — de 
huid blyft heet en droog, geduurende 
de koorts, zonder dat de aanval, met 


een verligtend zweet, (in den begin- 


ne namentlyk der ziekte) een einde 
neemt. 

3. Lene fchielyke verzwakking. — De- 
ze behoort onder de eigenaartige ken- 
teekenen der Mebres Catarrbales. — 


Zy openbaart zich reeds, voor dat 


men de koorts duidelyk waarnemen 
kan, door eene lustloosheid, en on- 


gemaklykheid, in het uitvoeren der 
willekeurige tre 5 == Zy neemt 
À 


met 


…_(y) Befthryving der Epid. Zinkingkoorts van 


Haarlem, bl. 41 en 54. Vergel. met cRELI de Fee. 


bri Catarrh. Epid. 1782; en met ForestTus /. C. 
lib. VI, ohf. pag. 150, daar hy eene Febris Catas- 
xhalis Epidemica befchryft; “Mud autem omnibus 
2 fere commune erat, ut fub noctem magis aflige- 


‚ss fentur”, 


(z) ForEstus /. c. obf. lib. IV „ pag. 154. Vergel. 
met CRELL /. c. en METZGER uber die Fruiiings 
Epidemie , von jahr 1782. 


id 


\ 


132 J. P. MICHELL ANTWOORD » 


met de eerfte aanvallen der koorts toe; 
naar mate deze van een kwaden of 
goeden aart is; — in eene enkelvou- 
dige zinkingkoorts, neemt zy af met 
de fcheiding der ziekte; — doch in 
eene gecompliceerde Zebris Catarrha- 
lis, neemt zy met elken aanval der 
koorts toe, en blyft zeer lang, zelfs 
na de geneezing, by. — FORESTUS (a) 
nam eene flauwte, na een lating van 
vyf oncen, in eene vrouw, welke ec- 
ne Zebris Catarrhalfis hadt, waar. — 
En die zelfde naauwkeurige waarnee- 
„mer merkte ook reeds op, dat de ly- 
ders na de catarrhale epidemie, van ’ 
jaar 1557, doorgeftaan te hebben, 
Jang na.de geneezing, aan eene hard- 
nekkige verzwakking der maag fukkel- 
den (b). — En hetis hier van, dat wy 
de gefchiktheid tot recidiven der ly- 
ders, welke de koorts doorgeftaan 
hebben, in ons land, zo algemeen, 
moeten afleiden. 

4. Eene werbeffing der toevallen tegen 
den avond. — Deze gaat met de ver- 
heffing der koorts gepaard (c). — D 

ly- 

(a) Loco. c. obf. lib. IV, pag. 154. 


(b) Loco c. pag. 150. 
Cc) Epid. Zinkingkoorts te Haarlem, bl. 42. 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 133 


Iyders worden dan onrustiger, pynly- 


ker en benaauwder; — de pyn in het 
hoofd, in de lenden, en de zinkingpy- 
nen, welke zich hier of daar geplaatst 
hebben, worden dan altyd heviger; — 
en de dorst neemt ook toe. _ 

5. De'zinking pynen. — Deze kan 
men mede tot de zekerfte kenteeke- 
nen, van de Febres Catarrhales , bren- 


_gen. — Zy laten zich ligt onderfchei- 


den, door dat zy met eene ligte huie. 
vering verfchynen, zich over het ge- 
heele deel verfpreiden, van het eene 
naar het ander deel overgaan, op het 
aanraken in hevigheid toenemen, en 
eindelyk, met de teekenen van vers 
koudheid gepaard gaan (d). 

6. Duizeligheid, en eene eigenaartige 


__pyn in het hoofd, met klopping der arte- 


ria carotides. — Deze toevallen be- 


horen mede tot de kenteekenen dezer 


koortfen; — zy hebben van den be- 
ginne tot het einde der ziekte, altyd 
meer of min plaats: — minder in de 
Febres Catarrhales, die in het voor-, 
dan die in het najaar heerfchen, — De 
Pyn in’t hoofd, is vooräl aanmerklyk 

Ï 3 bo- 


(4) Vergelyk srorr > Pag. 89 en volg. in het IL. D. 


van zyne Katie Medendt, 


134 J.P. MICHELL ANTWOORD ° 


boven de oogen, — Zeer dikwils kla- | 


gen de lyders over een drukkend ge- 
voel, dat achter de oogbol werkt, en 
dezelve als tracht voor uit te ftoo- 
ten (e). is 

7. Een onaangenaam gevoel in de bo- 
wenbuiks ingewanden, dat den Iyder dik- 
wils tot hoesten, doch meermalen tot. nie- 
zen noopt, == Het is niet gemaklyk te 
befchryven, wat de lyders eigenlyk 
gevoelen, — De gewaarwording is 


zeer onaangenaam, fomtyds pynlyk, 


meermalen benaauwd. — De naauw- 
keurigfte vergelyking, welke ik (als 
dit meermalen in my zelven onder- 
vonden hebbende) geven kan, om 
den aart van dit kenteeken eenigfints 
duidelyk te maken, is, met het gevoel, 
waar over de lyderesfen, in het begin- 


fel van de Ayflerie klagen. — In beide 


gevallen is het gevoel, als van een bal, 
die in den buik rond zwiert, en geduu- 
rig, als het ware, in zyn loop verhin- 
derd, beraauwdheden veroorzaakt. — 


vie Ar 


Ce) Befchryving der Epidem. Zinken fe 
Haarlem, bl, 385 en Medical, Esfays and Znguirieg 


Mb Bie 


: 


«__ OVER DE FEBRES CATARRHALES. 135 


dia (de bovenfte opening der maag) 


opgehouden , den lyder tot niezen, 
en fomwylen ook tot hoesten noodza- 
ken. — Daar de hyflerifche fpannin- 
gen, voornamelyk in de keel, be- 
naauwdheden veroorzaken, — STOLL 


_ fchynt iets diergelyks waargenomen te 


hebben (£). 
8. Pyn in de lenden, — Een gewoon 
toeval dezer koortfen; dit dient ook 
tot onderfcheiding derzelven. — Zy 
verfpreid zich door de geheele rugge- 
graat, doch heeft hare zitplaats, voor- 
namelyk in ’ kruis, het achterfte ge- 


deelte des bekkens. — De klagten 


der lyders, zyn gemeenlyk van eene 
gewaarwording, als of de lenden gebros 
ken waren, wtrî Ee zals 
9. Kramppynen, — Deze gaan dik- 
werf voor de Zebres Catarrhales, en 
verzellen dezelve meestäl in den be- 
ginne; — zy houden zich voorname- 
lyk, in de fpieren van de dyë, en van 
den voet, en wel in deszelfs buigers 
Opsin de ballen der voeten, neemt 
men dezelve Hok Ae waar (g). 
ee 4 


19. 


OR. M. tom. 1, pag. 135. Vergel, met CRELL 
dc. par. So. 


() Zie CRELL /. Cc, pag, 6. 


136 J.P. MICHELL ANTWOORD 


Io. Slaaploosheid, — Dit is mede 
een der eigenaartigfte toevallen , der 
Hebres Catarrhales. — De lyders kun- 
nen in den beginne der ziekte, zo als 
zy zich uitdrukken, de flaap niet. wat= 
tens =— fchoon zy tiet zelden door 
flaaplust overvallen worden (h). Het 
gebeurt fomwylen dat zy in den flaap 
raken, dan deze wordt alle oogenblik- 
ken, door benaauwde droomen en 
fchrikken afgebroken; — en Zy wor- 
den altyd benaauwder en ongeruster 
wakker. — roresTus ondervondt dit 
in ‘zich zelve (i), en sroLr heeft dit 
ook in zyne zieken waargenomen. 

11. De tong. — Deze geeft ons, in 
deze koortfen, geen zeker kenteeken 
aan de hand. In den beginne is zy 
droog, en fomwylen met een flym- 
korst bedekt. — Naderhand worden 
die korften drooger, hardachtig en 
_ met fcheuren, welke zich met het af« 
nemen der ziekte affcheiden; — fom- 
tyds is zy als met een vischlym over- 
togen; = in andere gevallen blyft zy 


zuiver; == in andere door de fprouw 
bedekt, 


) 
13 
Ch) Zie ereur Fe, Á 
Ci) Loca ce, pag. 15, 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 137 


12. De pols. — Ïs koortfig, rad, 
fchielyk , en niet vol, dan met de ver- 
heffing der koorts. — In de eerfte da- 
gen is hy meer of min ingetrokken, 
ftuipachtig, fomwylen als een koord 
gefpannen, — Met het afnemen der 
ziekte , wordt hy zacht , langzamer en 
natuurlyker. 
„13. De ontlastingen. — Deze hebben 
in de Mebres Catarrbales iets eigenaar-. 
tigs. — Het zweet is van een zuuren 
ftinkenden reuk. — De pis is in den 
beginne dun, ftrookleurig, daarna 
wordt zy troubel, fmerig-olyachtig „ 
aan de wanden van het glas vast hech- 
tende, en geeft weleens een wolkje, en 
daar op volgend wit flymachtig, doch 
meest een roodachtig fmerig zetfel. — 
De buiks-ontlastingen zyn dun en fterk 
_ftinkende, — De fluimen, eerst flymig, 
wit en dun, daarna worden zy dikker, 
kleuriger, en ettergelykende, — Het 
‚ vocht uit de neus, is eerst fcherp en 
dun, doch wordt van tyd tot tyd et- 
terachtig en geel. 
14. De gemoedsgefteldheid. — is ein- 
delyk, in deze koortfen ,„ een’ ken- 
teeken, waarop een Geneesheer bou- 
wen kan, — De moed der lyders ber 
15 zwykt 


138 JP. MICHELL ANTWOORD 


zwykt reeds in den beginne der ziek- 
te; Zy zyn in eene verbeelding van 
eenen naderenden dood: — en geene 
redenen ook , kunnen hen van hunne 
verbeelding afbrengen. — Men be- 
fpeurt dit verfchyn{el voornamelyk op 
dien tyd, wanneer de lyders , door 
cene fchielyke verzwakking, die in de 
goedaartige zinkingkoortfen flechts 
fchynbaar is, en met de fcheiding der 
ziekte afneemt, van de naderende 
ziekte worden gewaarfchuwd. — Hoe 
langer dit tydítip duurt, hoe gevaarly- 
ker de koorts, die volgt. — Doch ter- 
wyl dit tydftip, in de meeste zinking- 
koortfen, welke men in ons land waar- 
neemt, zelden lang duurt, zo heeft 
men het onder de kenteekenen der 
_Febres Catarrhales, over het hoofd ge- 
zien. — En wyl de Febres-Catarrhales 
znalignae, waarin dit toeval zich aller- 
duidelykst opdoet, gemeenlyk, met 
eene rottige ontbinding der vochten, 
gepaard „gaan of eindigen, zo heeft 
men het verkeerdelyk, als een eigen 
kenteeken der rotkoortfen befchouwd, 
„En dit meenen wy genoeg te zyn; 
tot onderfcheiding der Zebres Catar- 
rhales. =— Immers kunnen deze ver: 

| fchyn- 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 139 


Er fchynfelen 5 als altyd in een meerderen 


of minderen graad, aanwezig, metden 
tyd van het jaar en de voorafgegaane 
oorzaken, den Geneesheer lichts ge- 
noeg geven, om deze ziekte van an- 
dere koortfen te onderkennen; voor- 
namelyk, wanneer hy den loop dier 
_koortfen en hare /ymptomata, met de- 
ze door ons opgegevene kenteeke- 


nen, welke ons de ondervinding aan 


de hand gegeven heeft, vergelykt. 

B. Wat aangaat den loop dier koort- 
fen. — Zy nemen haar begin met 
koude huiveringen, welke door hitte 
worden verwisfeld, met rillingen langs 
de ruggegraat, eene drooge afmat- 
tende hoest, ontlasting van een raauw 
fcherp vocht uit de neus en oogen, en 
eene groote lustloosheid,. — De Iy- 
ders zweten zeer ligt, op de mintte 
beweging, dan het zweet wordt dik- 


«werf afgebroken ; — klagen ook over 


loomheid, en fomtyds pyn in de ar= 
men en beenen, zy ontftellen zeer ligt 
van de minfte oorzaak, en by die aan- 


_ doenelykheid voegt zich: eene klein- 


moedigheid, welke fomtyds tot fterke 
elancholie overflaät. — De koude is 


‚niet langdurend, of fterk ; — zy wordt 


door 


EN 


140 J.P. MICHELL ANTWOORD — 


door eene warmte vervangen, die in 
den beginne minder fterk, naderhand 
door het gevoel van een {cherpe bran- 
dende hitte, den lyder, zo wel als 
den omftander, die de hand op de 
huid des zieken legt, ongemaklyk 
“wordt. — Die warmte vermeerdert 
tegen den avond, duurt den geheelen 
nacht door, en wordt in den verderen 
loop der koorts, met een zweet (dat 
door deszelfs byzonderen zuurachti- 
gen reuk, door de ondervinding, een 
der minst bedrieglyke kenteekenen 
uitmaakt), tegen den morgen vermin= 
_ derd, terwyl zy zich tegen den avond, 

weder met vernieuwde aanvallen ver- 
heft. — Het begin der koorts, is met 
eene matheid, en vermindering der 
verftandelyke vermoogens, en fomtyds 
met eene onverfchilligheid , verzeld ; 
de flaap is afgebroken, en meer afmat- 
tende dan verkwikkende, fchoon de 
lyders dikwerf zeer flaperig zyn. — 
De hoest is dan droog, afmattende, en 
door de pynen op de borst afgebro- 
ken; dikwerf klagen de lyders over 
geen dorst, voornamelyk wanneer de 


tong met een {lymachtige korst be- 


dekt is; de trek om voedfels te Sne 
| en 


LN 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 144 
ken, is geheel weg, de keel is brandig, 
raauw, en zy voelen in het flikken 
dikwerf eene ongemaklykheid. — De 
pis is in den beginne rood, brandig, 
en fomtyds min of meer troubel, zy 
verwt het glas met eene flymige korst, 
die melkachtig en van eene roodachti- 


ge kleur is. 


n het hevigfte der ziekte, wanneer 


de koorts geduurende vier of zeven 
dagen geklommen is, vermeerderen 
alle de genoemde toevallen, de dorst 
„wordt heviger, de hoest drooger ‘en 


benaauwder, daar komen fpanningen 
op de borst, en pynelyke aandoenin- 

en in het ademhalen by, de hitte is 
Bende en fcherp, de flagäderen, 
kloppen hevig, voornamelyk aan den 
hals, de pyn in het hoofd vermeer 
dert met de verheffinge der koorts, de 
korften op de tong worden drooger, 
zwarter en harder, de pis wordt meer 
troubel , de lyders ontlasten vele dun- 


ne, raauwe, fcherpe en flinkende ftof- 


fen, zy zyn geheel flapeloos, en de 


toevallen worden na hunne onrustige 


fluimeringen, erger, de vermoogens 
worden als ’t ware opgewakkerd, zy 
bevatten zeer fchielyk, doch zyn te 
gode ge- 


142 J.P. MICHELL ANTWOORD > 


gelyk angftig, woelende, driftig en 
ongemaklyk. — Niet zelden komen 
‘er dan benaauwdheden by, fpannin- 
gen, kramptrekkingen, trillingen der 
trekkers, ftuiptrekkingen, yling, on- 
willige afloop van fwees en urin; en dit 
is het gevaarlykfte tydftip dezer ziek- 
te, waarin de natuur fomtyds, door 
gebrek aan krachten, bezwykt; — 
Meestäl egter, worden deze toevallen — 
_op den elfden, doch fomwylen op den 
veertienden dag, door eene bloeding 
uit de neus, uitracheling van fluimen, 
door een heilzaam zweet, of door vers 
ligtende afgangen, uitflag, (exanthe= 
mata) en een zetfel in de pis vetmin- 
derd. | | 

Dit is het derde tydperk dier koort- 
fen, of liever dat der fcheiding. — In 
dit tydftip begint de koorts aftene- 
men, de verheffingen zyn zo zwaar 
niet, en de lyders genieten, in de na- 
nacht, fomwylen eene verkwikkende 
aap; — ja dikwerf blyven zy; in dit 
fladium dier koortfen, flapende, en zyn _ 
min of meer ongevoelig , zo dat men 
ze ‚om hare benoodigdheden te gebrui- 
ken, moet wakker maken; — waar 0 
zy eenige oogenblikken daar eis 

NS 


er, 
| 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 143 


der om „hunnen flaap vallen. — Dit 
toeval is in dit tydperk niet gevaar- 


lyk; — neen, maar toont aan, dat de 
natuur aan de fcheiding der: ziekte 
k werkende is, — Immers op 7den 
of raden, zelden op den arftern: 


dag, begint de hoest losfer, de fpan- 
ningen en benaauwdheden ‘minder te 


worden; de ontlasting van ‘dikke ge- 
__bondene, geele fluimen, en van eene 
“diergelyke ftof door de neus vermeer- 
dert, de huid wordt zachter, wochti- 
„ger, de brandende hitte wordt in eene 
__verligtende warmte veranderd, de pis 
_krygt een rooskleurig zetfel, en niet 
zeldfaam wordt er eene gebondene, 
_taaije en lymachtige{tof, door den buik 
‚ontlast, de tong wordt vochtig, “de 
_korften fcheiden zich van dezelve af, 
_ de ademhaling wordt gemaklyker, 
en natuurlyker, het zweet ruikt fterk 
en is verligtende, de trek tot voedfel 
_ vermeerdert, en de lyders krygen, 
_fehoon langfaam, hunne vorige ge- 
__Zondheid en krachten weder:(k). 


ee Ki De sf 
Ee ht AE Dit 
vant dik y É ee 
M ik e, er dre 8 
Pet K # 
DS 


Dn 


) 


144 J.P. MICHELL ANTWOORD » 


Dit is de gewone loop der Zebres 
Catarrhales, wanneer zy in gezonde 
geftellen vallen, — Immers in teedere 
en weekere conflitutien, worden zy 


meestäl met andere’ ziekten gecomplí- 


ceerd, en dan zyn de toevallen zwa 
rer en gevaarlyker, naar evenredig- 
heid der verfchillende conflitutien. der 
lighamen, en der verfchillende compli 
catien van ziekten. — Doch hier van. 
nader, — Laat ons nu eerst, de ons; 
door het Genootfchap , voorgefchre- 
vene leiddraad volgende, tot de be- 
fchouwing van eene eenvoudige zin- 
kingkoorts overgaan. 

C. Symptomata, Buiten de geduuri- 
ge en noodzakelyke toevallen, welke 
wy onder de kenteekenen. dezer ziekte 
hebben gebragt, zo doen zich verfcheie 
dene toevallen, in den loop der Zebres 
Catarrhales, op, welke den Genees- 
heer, van den ftaat der ziekte niet al- 
leen, eenig denkbeeld geeven kun- 
nen, maar fomwylen ook eene wezen- 
Iyke verandering in de geneeswyze te 
weeg brengen; zy verdienen dus eene 
naauwkeurige befchouwing. — Onder 
die gene dan, welke meestäl met Fn | 


| 


“OVER DE FEBRES CATARRHALES. 145 
Febres Catarrbales gepaard gaan, en 
welke de meeste aänmerking verdie- 
nen, tellen wy, | 
TL. Zene ongemaklykbeid in bet fliks 
Ren. — Deze hangt af van de fcherpe 
ftoffe, welke zich op de keel plaatst. — 
Somwylen is zy met eene zwelling 
der amandelen gepaard. — De lyders 
ondervinden meer fmert in het door- 
flikken van hun eigen fpeekfel, dan 
van zuure, prikkelende gorgeldran= 
ken. — Niet zelden is ’er eene fcher- 
pe prikkelende (lym, welke hen tot 
flikken noodzaakt. zin 
1. Pyn in de keel. — Deze houdt 
zich dikwerf niet alleen in den flok- 
darm, maar ook in de lugtpyp op, al- 
waar de lyders dan, over een droog- 
heid en hitte, welke hun het {preken 
lastig maakt, klagen. — De keel ver« 
toont dikwerf niets onnatuurlyks; — 
fomtyds is het zachte verhemelte en 
de lel verllapt, en met een flymige 
„korst bedekt. EV 
III. Heeschbeid, — Dit toeval is in de 
meeste Febres Catarrhales aanwezig ;— 
het wordt veroorzaakt door de uitzet- 
ting van het vlies, het welk de lucht- 
pyp en deszelfs kraakbeenig hoofd bee 
ZI. DEEL, K kleedt, 


146 J.-P. MICHELL ANTWOORD. 


kleedt dewyl de fchelheid van t get 
luid, door die onnatuurlyke uitzetting 
gebroken wordt. … cosa ze peer 

IV. Zene opzetting-der halsklieren, — 


welke dikwerf met eene fterkere afs 


_fcheiding van het fpeekfel, met ftank 
en opzwelling van. het tandvleesch, 
gepaard is, zo dat een Geneesheer ‚de 


ziekte niet-kennende, ligtelyk in het — 


denkbeeld zou kunnen gebragt wor- 
den, dat de lyder kwik gebruikt hadt. 


In Rhynland is dit een eigenaartig:toe- 


val der Febres Catarrhales ; — en men 
noemt het de bofziekte. dali} 

V. „Zene onwillige tranenvloed, — 
Wanneer de catarrhale ftoffe nog 
fcherp is, zo prikkelt zy voornamelyk 


op de oogen; de natuur tracht die ftof- 


fe te verdunnen, door eene meerdere 
affcheiding van. een vocht, het welk 


tot befcherming van dit teeder werk- 


tuig gefchikt, en onder den naam van 
tranen bekend is, »— De fcherpte van 
dit vocht veroorzaakt den lyder- niet 
zelden ontvellingen van-de huid, wel- 
_ske-hetsaanraakt. … Ad 


VI. „Zene droogheid en flymachsigbeid 9 


wan de tong en mond, == In het begin 
der ziekte, is. de tong drooger dan 
Sik, 2 EE 


ë 


and 


- 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 247 


ju. Iy d „ naderhand w ordt zy {lyme 
achtig en meteen korst bedekt. — Zy 


KE: 4 
Ni, 


_ zwelt dikwerf in den mond op; — de 
Gi {maak is houtachtig en flymig, fom:- 
VII. Sprouw; is geen zeldfaam toe: 
___val inde Aebres Catarrhales. A. YPEYs 


l 
ze ancestor ‚ welke om zyne kun- 
dig- en naauwkeurigheid, op de ach» 
ting van alle onze landgenoten, een gee 
chte aanfpraak heeft, teekende aan 
in zyn bericht over de ziekten van 
__ Franeker, aan de Geneeskundige Cor« 
respondentie Sociëteit medegedeeld, 
dat het zeldfaam was, in deze tyden 
een pleuris te zien, by welke zich 
geen apthae voegden, — De hik ís 
_ fomtyds een voorlooper, en ook wel 
sen gezellinvan-dit toeval; « van « 
VII. Plaatslyke pynen op de borst; 
de maag, of op eenige andere ingewanden 
an den buik, — Deze zyn allergemeen- 
zaamst in de Zebres Catarrhales van 
land. — Zy plaatfen zich op alle 
pelige deelen, meest echter op de 
of buiksingewanden, als wel- 
en /pangieus maakfel zyn, en 
d- en watervaten hebben. — 
de keel maken zy angina; op de 
Rd _borst 


Te 


ES TN 


148 J.P. MicHeLL ANTWOORD — 


botst peripnêumonia, pleuritis, en de 
daar uit faamgeftelde ziekten. — In de 
buiksingewanden vallende, krygen zy 
een verfchillenden naam, naar het deel 
waarop de catarrhale ftof zich plaatst. 
Zy hebben dit onder elkanderen ge- 


meen, dat zy de lyders beletten te 


kunnen doorhoesten, dat zy zich met 
de koorts verheffen, en dat zy dikwerf 
van het eene deel naar het andere 
overgaan (Ì). | si 


„IX. Walging en braaklust, zyn ook | 


gemeenzame toevallen in deze koort- 


fen. — De zenuwen der maag, flok- 


darm enz., worden door de naar de 
ingewanden gedrevene catarrhale ftof- 
fe, tot ontlasting aangezet, en dit is 
het, welk deze toevallen by den lyder 
te weeg brengt. — Zy zyn meer af- 
mattende dan voordeelig, dewyl de 
{toffe in de rokken dier ingewanden 


zich ophoudende, door deze ydele - 


pogingen niet geloosd kan worden. 


Bbenaauwdbeden ; welke zich 


meestäl met de verheffingen der 
koorts opdoen, hare zitplaats in de 
buiksingewanden hebben, en van der= 


zelver gevoeligheidende prikkeling def — 


(D) Vergel. STOLL  Â C. pag. 2. 


de OVER DE FEBRES CATARRHALES. 149. 


\__ catarrhale ftoffen, meest afhangen. a 
Waar door het bloed dan eens in het 
hoofd, of in de borst, en dan eens in 
den buik wordtopgehoopt, en de cir- 

_culatie der vochten geduurig afwykin- 

_gen ondergaat. — Niet zelden echter 
gyn zy de voorboden der fprouw. 

__ «XI. Dorst. — Deze is in het be- 

___ gin niet hevig, dan zy neemt met de 

_ woortgang der ziekte toe, — In het 
_hevigfte der koorts is zy onleschbaar , 

___voornamelyk, wanneer de fprouw op 

handen is. — Dan blyft de mond, 

ki fchoon onder eene geduurige bevoch- 


 tiging, geheel droog, en het vocht, 
het welk de lyders by groote hoeveel- 
„ «heden inzwelgen, verflaat in geenen 


_ _deele hunnen dorst. 

XII, Doofheid doet zich niet zel- 
‚den in het einde der ziekte op, en is 
neestäl een teeken van een gelukkig 
„uiteinde; — zy verdwynt langzamer- 
hand metde herftelling des lyders, 

_ XIII. Ont/lastingen van bloed gaan niet. 
zelden met deze koortfen gepaard, — 


ng waar; by anderen eene 


150 J.P. MICHELL ANTWOORD 


ting; en by de vrouwen veeläl eene 


fterke vloed uit de uterus, — De flui- 
men zyn dikwerf bloedig; — eens 
heb ik in eene Aebris Catarrbalis, eene 
bloedloozing door de waterwegen 
waargenomen: — eene ophooping 
van bloed naar de ingewanden, en 
eene verdunning der vochten, door 


de catarrhale fcherpte, met eene flap- 
heid der vezelen, veroorzaaken deze 


toevallen. Et 


EN bor 


_ XIV. De waterloozing is dikwerf be- 7 
det door de fpanningen, die, op de 


blaas, door de catarrbale ftoffen ver- 
oorzaakt worden. — Stranguria is een 
gemeenzaam fymptoma van deze koort- 
fen ; — Jfthuria wera heb ik ook meer 


dan eens van deze oorzaak waargeno- 


men; — en niet zelden brengen zy 
een catarrbus weficae voort. — «De 
Heer micneLL heeft dit, onder ande- 
ren, ook waargenomen. be 

_ XV. Zene roosachtigbeid, als gierst- 
Purper- of foortgelyke uitflag op de 
„Duid. — Dit toeval is zeer gemeen- 


zaam in onze koortfen. — Deze uit- 
flag is fomwylen algemeen, meerma- 


len plaatslyk; meestäl verzeld met 
eene onverdraaglyke jeukte, — De na- 


duiden 


kh 


en OVER DE FRBRES CATARNALES, 1E 


EE wrd Ree, zich omwylen; ; doof dit 
iddel,- pe ftoffen,_— Meest: 
hat gkeëhter : is deze fcheiding onvolmaakt, 
XVI. Rheumaricque pynen’, welke 
zich door de geledingen. verfpreie | 
en van het eene deel naar hét Adere 


overgaan; zyn ook onder de gemeen. 
k zate toevallen det ODS EMR 


kie haren. oee besc in t gevoe 
5 za edt fehok te te verge: 
a SXvir Dillingen der” trekkers | 5 er 
Ô Auipachtige bewegingen, worden in de- 
ze ziekte, ook niet zelden, waargeno= 
ane beb hi hangen af van de gevoez 
ligheid der deelen, van de prikkeling 
der fcherpe ftof, en van eene aandoe: 
ning van het geheele zenuw eftel. — 
“zyn minder’ Rerhatiyk,! an. in an 
koortfen, * 

UI. ormen worden „ „ in de 
Gortfen- van ons länd, zeer ge 


edn her 


“zo dt ‘deze’ Bok eene plaats, 
e toevallen verdienen, and in 


352 J.P. MICHELL ANTWOORD 


dit onderwerp zo goedis, als veele an« 
deren, met goed gevolg naflaan (m). 

XIX. Eindelyk behoort tot deze 
lyst, eene eigenaartige gevoeligheid der 
Duid, welke men gemeenlyk , met den 
naam van koudelykheid, beftempeld, — 
Deze heeft voor en na de ziekte 
plaats. — Zy maakt den lyder zeer 
aandoenlyk voor alle oorzaken, wel- 
ke de uitwaasfeming kunnen. belet- 
ten, — Immers men neemt in die 


lyders, van de minfte oorzaak, eene - 


Ípanning en ftuipachtige beweging der 
huid waar, welke met eene onaange- 
name aandoening, in de ruggegraat, 
gepaard gaat ; deze is onder den naam. 
wan kippevel bekend, — 

En deze zyn de toevallen, welke 
deze koortfen gemeenlyk verzellen;_— 
De kenteekenen hebben wy te voren 
opgegeven, en haren loop hebben 
‘Wy, zo natuurlyk als ons mogelyk 
was, afgefchetst. — Wy kennen dus 
eene eenvoudige zinkingkoorts. — 
Dan het is, in deze eenvoudigheid, 
zeer zeldfaam, de Zebres Catarrhales 
aan te treffen, — Zy maken zekerlyk 
} | 7 hs het 
(im) Zpidemiae verminofae hiftoria. en 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 153 


het grootfte gedeelte onzer land- on- 
zer volkziekten uit. — Dan eens on- 
der den naam van Ontfteking ; dan van 
Gal-Zenuw- of Rotziekten; dan weer, 
onder het masker van eenen verderf- 
lyken loop, maken zy dikwerf, en 
vooräl in het voor- en najaar, eene 
aanmerkelyke flachting, onder Ne- 
derlands inwooneren. 


Ü complicatien, welke deze koortfen in 


_gaan dus met het Genootfchap over, 
„tot de befchouwing van de gewone 
complicasien der Febres Catarrhales., 


_ gar bales „welker loop en fymptomata. 
_ Wy zo kort en duidelyk ons mogelyk 
| 5 was, 


154 J.P. MICHELL ANTWOORD © 


was, hebben voorgefteld , „worden 
zeer zeld(aam eenvoudig, vooräl wa ie 
nieer zy epidemisch heerfchen „ waarp 
nomen; neen, maar zy compiled 
zich” in verfchillende- onderwerpen , 
met het galachtige, roosachtige, flym- 
achtige, enz. naar mate de: gefteld- 
heid des lyders en het faifoen, deze of 
gene complicatie begunttigen. 
„Deze complicatien zyn het, welke de 
Febres Catarrbales, in ons land, ‘on- 
der zo eene verfchillende gedaante, na 
de verfchillende jaargetyden, onder- 
werpen;levenswyze, en gefteldheid der 
Iyders, doen heerfchen. — Deze zyn 
het, “welke ons eene en dezelfde-zinr 
kingkoorts, nu onder de gedaante van 
Eene galkoorts, dan van eene rot'ze= 
_nuw- of flymkoorts; en dan weder on: 
der die van eene, ontfteking of roos- 
koorts vertoonen, — Deze verfchil- 
lende complicatien maken ook een 
danmerkelyk verfchil, in de behande- 
ling der Hebres Catarrbales ; deze miis- 
leiden dikwerf het oordeel van den 


min naauwkeurigen en onoplettenden 


‘Artz: — ch deze zyn het dus, welke 
by uitftek onze âandacht verdienen.” 
aid voor dat wy’ tot het cigenlyk 
. 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 155 


oek dier complicatien, van de 
“Catarrbales, overgaan; zo is het 
akelyk, ‘tot nadere opheldering 
nons onderwerp, iets omtrent den 
aart en de oorzaken der Pebres Catar- 
rhales ‚in ons land, in het algemeen 


aar rte merken, US : le 
De kenteekenen, loop en Jymptoma: 
#4,“ der gemelde koortfen „hebben 
_Ons doen zien, dat hun den naäm van 
_eatarrbaal Ed ed recht 
RE RES 2 ae Tel RE 
mmers kan men uit de- 


Dt 


toekwam, — 


zel id de danwezigheid van een fcherp 
_weivocht ligt opmaken; men kan het 


__… verband, het welk tusfchen dit vocht, 
__€n de flym of fnotkliertjes (follicult 

_smucofi) plaats „heeft, niet onduidelyk 
___ daar uit afnemen; en dus ook veilig, 
___immers dit zyn de onderfcheidings tee- 
_ kenen van eene zinkingfloffe, tot den 
_zinkingachtigen aart onzer koortfen, 


ie vers vuara, =r GALENUS, een lief- 
—embeat. heb: 


156 J.P. MICHELL ANTWOORD © 


hebber van onderfcheidingen en ver- 
_deelingen„ noemde flegs de zinkin- 
gen, welke op de borst vielen, ca- 
tarrbi; die zich op de geledingen 
plaatften „ doopte hy- met den naam 
van rheumata; en hier van de rheu- 
matismus. — Naderhand heeft men. 
nog veel meer verdeelingen en on- 
derdeelingen gemaakt, naar de ver- 
fchillende plaatfen, alwaar die catar« 
rbale of rheumatique {tof viel, bereid, 
en geloosd wierd. — Dus heeft men 
b. v‚ gravedo, eene verkoudheid in het 
hoofd; en de uitloozing der ftoffe door 
de neus, coryza genoemd. Hier van 
de branchus, ronchus, pneumo- catar- 
rhus, entera-catarrbus, en zo veele an« 
dere foorten meer, waaf van de optel- 
ling meer lastig, dan nuttig zyn zou- 
de. — Genoeg zo wy weten, wat de 
ouden door hunne P'8s, Peuuara, ca- 
tarrbi, fluxiones, en wy door onze zin- 
kingen verftaan. — Zonder ons dus 
„met eenige onderfcheidingen of onder- 
deelingen, van GALENUS of zyne vol- 
gers, te willen ophouden; zo zullen 
wy flegts de Febres Catarrhales, uit het 
te voren opgegevene, bepalen, als 

ENE EN RN sere AAN 
‚ Koortss 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 15 
» Koortsbewegingen uit de fcherpe wet. 
> vochten, door de tegennatuurlyke toes 
» Sluiting der uiswaasfemende buidvaten, 
» in bet ligbaam te rug gevoerd, oor- 
» Jpronklyk; waar door de natuur die 
» Jeherpe floffen, naar de flymkliertjes 
» tracht te voeren, ste bereiden, te ont: 
» lasten” Biel | 


___ Wanneer mien. deze bepaling ‚ de 
„welke den aart der Zebres Catarrhales , 


zo kort en duidelyk als mogelyk om- 


“fchryft, met eenige aandacht over- 


denkt, zo zal men overtuigd worden; 
_ 1. Dat het wezen der Febres Catar- 


…_ rhales, zo oud is als de mensch zelve; 
__en dat men dus zeer dwalen zoude, 


__ wanneer men de zinkingkoortfen, voor 


eene nieuwe ziekte van onzen tyd, 


boekte. — Immers de oorzaken, wel- 
ke de uitwaasfeming beletten konden, 


_zyn ten allen tyde en op alle plaatfen 
aanwezig geweest. — De gevoelig: 
_ «heid der huid moest, door deze oor- 

zaken, ftuipachtig aangedaan wor- 


Y, 
nr. 


en. — En de natuur moest alle 


‘krachten infpannen, om de fcherpe 


ftoffe, in de gefchikte ontlastbuizen te 


bereiden, en uit dezelve te ontlas- 


ten. 


) 


158 Jy P. MICHELL ANTWOORD, 9 


ten, — Zie daar dus een Zebris Catar- 


rhalis. ENAH tt jd vake. ve Eeken 

2. Dat de aanmerkelyke vermeerde- 
ring dier. koortfen. in ons land, niet af- 
hangt, van de vermeerdering dier toe- 
vallige oorzaken, als. welke.altyd, 


vooräl in een, laag „ -waterachtig en 


moerasfig land plaats gehad hebben: 
neen, maar dat zy te wyten is, aan de 
verzwakte gefleldheid, de te-groote gevoe- 
ligbeid. der lighamen , welke met het 


misbruik, der verflappende waterdran- 
ken, met het fterke broeijen enz,, al- 


gemeen. in ons land geworden is, en 


de vermeerdering. der zenuwziekten, 


te gelyk met die der Aebres Catarrha- 
les, veroorzaakt heeft, - | 


3. Dat deze wertuabte gefleldheid, 


deze te groote gevoeligheid der ligbamen, 


de gedaante der gemelde koortfen aan- 


merkelyk hebben. veranderd. — De 
fchielyke verzwakking „ de aanmerke- 
_Iyke bloedontlastingen ,  benaaudhe- 


den en fchielyke verplaatfingen der 


fcherpe-ftoffe, alle toevallen, welke 
van de groote:gevoeligheid der lyders 


B afhangen , getuigen dit onwederfpreke- 
"_Iyk, en toonen ons te gelyk de nood- 


zakelykheid aan, om een aandache 


ug 


DE TD 


1g,in de welke eene gro weeg. brengt. 
je loop immers, van een Lebris Catar- 
alis, is, in een gezond. fterk mensch; 
zeer eenvoudig: de pogingen der_na- 
“tuur, zyn genoegfaam om de ziekte 
ten einde te brengen, — Een Genees- 
heer kan, in de meeste gevallen, door 
de. natuur , als aanfchouwer , de ziekte 
ien, geneezen. — ‘Daar hy fomtyds 
_ genoodzaakt is„-het geweld van hare 
n tegen te gaan, — Dan, die 
í ke wy in onze dagen zo 
4 algemeen zien , zyn van een anderen 
Aartsen, De natuur zou, wierd zy niet 
_onderfteund door de ziekte fpoedig 
0 „worden te onder gebragt. 
jn ede: Dat, daar de verflappende drain 
‚8 ken, het fterk broeijen. enz., aanleie 
_ ding gegeven hebben, tot de te groor 
_ste gevoeligheid der lighamen, en de 
‚daa uit „voortvloeijende vermeerdee 
ring der Zebres Catarrhales, daar de 
e) ligheid der | huid, in onze landge- 
Ze algemeen. plaats heeft, álle 
fêhe… „ziekten , … noodzakelyk een 
erband, en je harden invloed op de 
Febres- Catarrhales s hebben MMOEIEN, == 
KS En 


160 J.P. MICHELL ANTWOORD _ 


En dat hier van de verfchillende wy= 
zingen (modificatien) der Febres Catar- 
rbales, voornamelyk, afhangen, — Hier 
van daan heerscht b. v., de dyfenteria 
ratarrhalis , in deze plaats; daar men 
in gene eene Lebris Catarrhalis biliofa, 
_Putrida, of nervea, waarneemt. BÀ 
. Dat voorts de verfchillende wy- 
zingen dier koortfen, weeläl ook af han- 
en, van de min of meer verzwakte ge- 
fleldbeid, wan het een of ander deel des 
Iyders. — CELsUS merkte reeds in zyn 
tyd op, guisque fuam partem imbecillamn 
babet. — En deze waarneming is door 
de ondervinding der beroemdfte Art- 
zen, geftaafd, — Wy zagen in het 
jaar 1782, de catarrhale ftoffe zich vry 
_ algemeen plaatfen, op de cardia. — 
De reden: — dat deze door de ver- 
flappende waterdranken, door de ge-. 
moedsaandoeningen, en door welk 
aantal oorzaken meer, in ’t algemeen, 
het zwakfte deel (pars imbecilla) ge- 
worden was, — Die zwakkere longen 
hebben, krygen van de catarrhale 
ftoffen meest altyd het zydewee, of 
‘plaatslyke pynen op de long; — of de 
ftof wordt met eene andere verëenigd, 
en gebragt, daar deze na toe a 


i 


we 


!_ OVER DE Fenitis CATÁRRHALES. 1Öf” 
ZA due met de sleomareg en 


{toffe, (immers zo deze van aart 
fiet de catarr bale verfchillen) in dezen 
&en rbeumatismus en gene één artbrie 
Bis: — Of zy volgt eene oorzaak, een 
dEyfvéer, welke haar elders naar toe 
foert. — Dus neemt men een purper- 

dorts waár, vän het misbruik der 


Aweetdryvende middelen. — De HAEN 


js onze getuige. — Eindelyk hangt 
dok deze verfchillende plaatfing der 
ffe, vän den aart der epidemie, af. — 
lei vindt heérfchende ziekten, waar- 
1 men altyd eeh pürper uitflag ziet 


sti 


rfchynen, zonder dat men eenige 
aisflag, in de geneezingswyze begaan 


1 ” 
D 


od KSA 
vrucht 


voornamelyk in het tweede ftuk: mepicus Beobach- 
Hugen ; Enz. 


der ftoffe, door haar grootere of kleis 


nere. hbeveelheid ,… beweeglykheic 

door de edelheid van dit of gene dee, 

door den verfchillethden aart. der epie 

demie „ der verfchillende onderwerpen 

“enz., gewyzigd zyn. 
bij: 


u 


Ne 
, 


Dat de foorten der. Febres-Ca= 


darrbales aanmerklyk verfchillen; naaf — 
de complicatien welke zy ondergaan, — _ 
Immers fchoon de aart der catarrhale 


ftof, in alle wyzingen (modificatien) 
van een eenvoudige ENE 
hc chien Ne 


4 


vee eef en dn dad 


Over de Fronas cATARRHALES. 168 


de b yi; fchoon-het-den fchran: 

Artz. genoegfaam. is, „dezelve 
uitde, eigene kenteekenen, in alle 
deze verfchillende wyzingen te onder- 
kennen, om in de geneezing gelukkig 
teflagen ; ”Quod magnae utilitatis in are 
se compendium”, ; welke juiste bes 
knoptheid; völgens GÂUBIUS(o) ‚sin de 
gunst van een Onbegrypelyk nut is; zo 


ishet echter zeker, dat de aart dier 


koortfen, «door de complicatien , aan- 
merkelyke veranderingen ondergaat, 
an dat de aânwyzing der geneezing, 


| in. deze of gene complicatien, he: 
| „melschbreedte verfchillen,- 


„En uit deze korte bbl wering 
ykt het “zonneklaar, waarom ‘het 


â ootfchap , -voornamelyk. op „dit 


fak, de ‘aandacht des onderzoekers 
_väán, die vraagítuk, heeft trachten te 
vestigen. —_ Het ontftekingachtige, 


het „roosachtige , de flym en gal zyn 


het voornamelyk, welke wy in t oog 
_Bouden moeten, immers deze zyn de 


“gewone complieatien der Febres Catar- 


rhales, welke wy in ons land waarne= 
Ke \ ak Vl 
ge amen La B 


© Infit Pha s. a, 


164 JP. MICHELL- ANTWOORD — À 


4 De eerfte complicatie dezer koorts 
fen, is met-het ontftekingachtige: (es 
bris Catarrbatis Phlagistica) (p). 
…De oorzaken, welke aanleiding. ge= 
ven tot deze famenftelling ; zyn voor= 
namelyk verkouding, die ‘op verhits 
ting volgt, een fterke en gevoelige gee 
fteldheid des-lyders,-eene buitenges 
wone volbloedigheid , afhangende, van 
de opftopping der natuurlyke, of van 
verzuim: der kunftige gewone bloedss. 
Oontlastingen ; eene lang-aanhouùdende 
fterke koude noordewind, voorname- 
lyk in den winter. — Men neemt de- 
zelve meermalen waar ‚in lieden die 
zich aan fterke vuuren ,-en koud drin- 
ken bloot ftellen, die door haar zwaár 
voedfel en fterke beweging, een harde 
fterke fpiervezel verkregen hebben; 
als in brouwers, fuikerbakkers, lood- 
gieters, glasblazers, fmids en foorte 
gelyke ambachtslieden; — en nog 
meestäl in buitenlanders „wier ligha- 


ï hi hel 


(Pp) RHUME, TISSoT Avis au Peuple, ch. 7.S. 12 « 
Pebris Catarrhalis benigna Germanorum, VOGELIË; 
ELLERI, dliorumgue, — Peripneumonia catarrha= 
lis, HUXHAMI, tom. IÌ, pag. 189. SAUVAGESI» 


tom. Il, pag. 5005 Ef PELLE, pag. 140141, Sj 
retologia. Valen Anr 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 165 


men; door de diëet, in ons land in 
gebruik; niet verzwakt zyn. «…_« … 
„De teekenen dezer complicatien, be- 
{taan voornamelyk in het hevig aan- 
houden der koorts, welke byna zon- 
der vermindering der toevallen, aan= — 
_ houdt, — In de hardheid en volheid. 
derrpols; — de dikte van het afgetap= 
te bloed; dat byna van wei beroofd is „ 
en de taaiheid en:elafticiteit der korst, 
waarmede het gemeenlyk bezet is, de. 
droogte der-tong, waar van de tepel- 
tjes fterk opgezet zyn: — de rood- en 
ftrakheid der pis; de aanhoudende 
hevigheid der pyn; — de klagten der. 
zieken; die zich verbeelden, als of 
bunveen mes door het beledigde deel gefto= 
ken wierdt; en eindelyk in de conftituria 
des lyders, de. voorafgegane oorza- 
_ ken; en: de fchielyke overgang tot 
Hensen er rj er ab acer Zhor 
_ „Meestäl is deze koorts, met eene 
| atslyke: ontfteking verzeld, en:de- _ 
Ze maakt, na dat zy op verfchillende — 
teelten valt, wederom verfchillende 
ziekten. — Het zoude buiten ons be- 
ftek zyn; alle deze verfchillende foor- 
ten van zinking-"en ontftekingachtige 
ziekten op te tellen, dan het welk be- 
ke 0 vn ter 


166 JP. MICHELL ANTWOORD): 


ter aan eenen fyftematifchen Ziektens 
kenner (nofologus), dan eenen Geneess 
kundigen, die de kenteekenen ende 
geneezing van een heer{chende ziekte; 
uit de ondervinding opgemaakt, bes 
fchryft, voegen zoude. — Ook zoude 
het nut van diergelyke deelingen en 
onderdeelingen, in het algemeen siet 
zeer groot zyn, wyl dezelrde behan 
deling, na genoeg, in alle derverfchils 
_Fende wyzingen dier eomplicatien;, te 
ftade komt, gelyk wy daarna breeder 
betogen zullen. — Dach het is noodig; 
dat wy kortlyk aanmerken, ‚dat de zine 
kingftof zich meestäl op de fpieren der. 
uiteinden, keel, borst, of buik plaatst; 
en fomtyds- ook de ingewanden dier, 
holligheden inneemt.” mee 
“In het eerfte geval, wordt de ziek: 
te rheumatismus tnflamimatoriuss in het 
tweede naar de verfchillende deelen, 
pleuritis, peripneumonta, gastritis, ‘en- 
deritis, Cyllitis enz, door de nofologi 
stnadinik)s5t eo yolsch err Siloah 
“1. De rbeumatismus inflammatorius; 
is even min, als de andere Aebres Ca 
_tarrhales phlogisticae, algemeen in ons 
and. — Men treft ze echter fomwyz 
en aan, in-fterke geftellen, Teu 
en Mae Tetten Ge 


mrt 


er rad 
ed 


Ee add 


_ 


OVER DE FEBRES CATARRHÁLES. 16} 


buitenlanders, en voornamelyk in de 
reeds gemelde ambachtslieden, die 


een flerke beweging hebben, zwaar 


zoedfel gebruiken, veel bier en vers 
ittende dranken gebruiken, zich aan 

ete vuuren blootftellen en verhit, ift 
koude dranken, zich te buiten gaan. 
„2. De plaatslyke ontftekingen 
(pblagofes catarrbales topicae), zyn ook 

eldfamer , dan men gemeenlyk 
Bt. — Men onderkent ze aan de 
eekenen, -door BOERHAAVE EN VAN 


tarrhalis eryfipelatofa) (r). — Zy valt 
in zwakkere, tederer en flappere ge- 


Oe MENENS ren; 
Rudimenta pyretol, methode … 


XE) Febris Catarrhalis Epedemica _ UXHAML, 
tom: ll, pag. 103. GRIMM Von der Epidemie zn 
„Eifenach, pag. 1195 et Nostratium, vid. Epids 


„Zinkingkoorts van Haarlem, MICHELL, J.J. C« C« 


Á 


x68 …J-,P. MICHELL ANTWOORD > 


ron; de tyd van ’t jaar, welke deze com; 
Plicatie begunttigt, is mees:äl het vooras - 
en najaar , wanneer. het weêr. nach, 

koud noch warm, db zeer. vochtig. 
is, dat men gemeenlyk week weêr 
noemt, — Men onderkent deze ziek- 

te, aan hare verpluatfingen, de. ftof: 

bepaalt zich, zo (terk niet aan eene 

Plaats, zy verfchiet meermalen: — de; 
plaatslyke pyn,is minder hevig, en ver 
Ípreidt zich meer over het aangedane, 
de — de koorts js zelden zo. fterk, 
aanhoudend, fchoon hare remisfien. 
niet Zeer duidelyk zyn, — De pols is, 
in den beginne eenig{ins hard, doch. 


ordt fchielyk zwakker; — de Iyders * 
worden fpoedig afgemat en verzwakt, 
dé pis is natuurlyker en de tong min-. 
der droog; — en by. deze teekenen, 
voegt zich nog cene hitte die fcher-. 
pér is, en voor den lyder ondraagly- 
een NEE 2 Aarie va AEN 
Deze complicatie is meest plaatslyk x 
en zo algemeen, datde eenvoudigtte 
Febres Catarrbales., zelfs meestäl met 
een” eryfipelas topicum, gecompliceerd; 
Zyn; zo dat wy onze, gewone pleyri je 
des en anginae catarrbales ‚ veeläl met 
_&EN intemperies eryfipelatofa verenigd 
ie 0 heen do dhdakns PEER ORTE ee £, zien, 


BEAR 


OVER DE/EEBRES CATARRHALES. 19 


gien. ss-En waarlyk, niemand zal. 
zich; daar « overwverwonderen; wanneer. 
menivonze, verflappende levenswyze; 
ensdebtegenwoordige; gefteldheid. van. 
onze dlandgenaoten, bri in het: 
oo ‚g ns CER 
zo het eben Gimverbele complicees 
ren zich; i in ons-land, ook-niet zelden 
met het flymachtige (Hebr1s: Catarr halis 
pituitnfa) (s)-—= Ons koud en-vochtig: 
luchtsgeftel ‚de werflappendeen on= 
ge szonde diëet „de weeke en zittende 
devenswyze; en onze reeds verllapte 
lighaamsgefteldheid geven daar toe 
aanleiding: —: Wy hebben: van. GLASS: 
En SAKCONE geleerd,deze (lymkoort-- 
fen te onderkennen uithet. valt waar 
mede. de tong, als met een fpekachtige: 
bovertrokken is, uit de- Íymachtige. 
uidsder. mondsen keel, uit het onte 
bondene bloed, de dunne waterachtie 
ge-pisen en: de zachte fluipkoorts, met. 
een. zwakke ántermitteerende pols ver- 
ld,sen uit eene ontlasting van wors 
— En de waarnemingen, wel- 
ons door die renee 


1 


… 


en Wree. SARCONIT, GLASSII: et HUXHAS- 
MIj Nern/a, vid, SELLEs Pag. 254e vorst 


17o …J- PS MICHELL ANTWOORD: … 
omtrent dit: foort van koortfen zyn 
gedogedeard pm Bld “waren — 
aart; te gelyk met;de menigvuldige 
heid, waar tnede zy in ons id head 
fchen, aan, —_ In de lente , doch 
meest in den herfst en den winter, 
worden conze Zebres’ Catarrbales, met 
het flymachtige gecompliceerd; — en 
dan doen zy zich veeläl op, onder de 
geddante van flym-wurm- en zenuws 
koortfen, en ookal niet. zelden: oni- 
der die van persloop (t).-… “rose 
o&-‘Met het galachtige, worden ook 
mieke Oatara halte jee ge ver. 
Eenigd „ (Bebris Catarrbalis biliofa) (u). 
ve; Galachtige gefteldheden zyn ’er 
meest aar blootgefteld ; — de herfst 
is de meest gunftigfte tyd, wanneer zy 
asfeeren; — De teekenen. zyn eene 
bittere en bedorve fmaak, vuile, geel- 
achtige, bruinachtige. tong, verlore 
eetlust, fterke dorst, beeving der bo- 
venlip. en der kaak,. fchielyke ver- 
NEE 
Part. UF, Rat. Med. pag. 247 ek fegg. sELLE Pyret. 

Pag: 249. ; f é \ 
(u) Polycholiae altera [pccies, REILI. — Febris 
Rheumatica .biliofh , STOLLI. — Pleuritis biliosa 


FORESTI) SAUVAGESI, Mliarumgue, 


en 
rî « Fn 


__ OVER DE FEBRESCATARRHALES. 19t 


Et zwakking zo vgeele kleur «der lyders; 


gas jumentorum ; ftinkende adem, 
mislykheid, braking, ‘bengauwdheid, 

jnrus: igheid,. ‘duizeling , benevcling 

dersoogen, winder ; “opfpanninge, 
inkende en fcherpe afgangen ‚ fterke 
| yn in het hoofd; en een) vuil ftinkend 
gweet (veroor 

«Deze nu zyn de gewóne complicarien 


bele Cararrbales „welke in ons 


and. grasfeeren. _— Zy vereenigen 
1, meteene. of meer van deze 
7e dheden ; ve „men treft immers 
gelden eene enkelvoudige ! zinking- 
koorts aan. — De ‘belette uitwaasfen 
ing binnen” het lighaam gebragt; 
miet de vochten rond gevoerd, wordt 
eestäl doorde natuur naar deze of 
gene plaats gebragt, ‘waarin zy zich 
ten minften, vaneen’ gedeelte der 
fcherpe ftof ontlast ; — deze prikkelt 


de vaste deelen, en veroorzaakt eene 


erdere beweging in het vaatgeftel 
na vasculofum) dewelke van ée- 
ftuipachtigen aart onder de ge. 
inte van eén koorts, zich voordoet; 
a arte ‚ ‘waar door zy: 
PRAS E tors ven 
2} Zee, Ke M. pig. EE SELLE, Joco. A 


Kk ‚196, 


192 J. P, MICHELL ANTWOORD” 


veroorzaakt is, haren naam met recht 
ontleent, —/ Zy is het werktuig der 
natuur ‚ waardoor deze de vochten 
van hare {cherpte tracht te zuiveren, 
de reeds geplaatfte ziekte-ftof te berei 
den „ en uit het lighaam te brengen. 
… De verfchillende toevallen dus, wel- 
ke deze koorts in het lighaam des lys 
ders veroorzaakt, hangen van deszelfs 
gefteldheid:,- en van-de omftandighe= 
den welke.by den lyder plaats hebben, 
voornamelyk af. — Zyn b. v., de eer», 
fte wegen, door misbruiken in de les 
vensregel „ aangedaan; is Zer reeds een 
tof. voor handen, welke de natuur 
tracht uit te werpen, zy wordt doorde 
zinkingftof , die gedeeltelyk door de 
koorts, in--de ingewanden ontlast 
wordt, fcherper ; prikkelt de gevoelis 
ge deelen, veroorzaakt fomwylen was 
re, doch meermalen roosachtige ont- 
fteking , en dus wordt eene, eerst een- 
voudige Febris Catarrbalis, met het 
ontfteking- roos-flym- of. galachtige , 
en fomtyds met alle deze ongefteldhe= 
den, gecompliceerd, — Wanneer men 
nu het famengevoel der maag , met 
het gantfche lighaam in aanmerking 
neemt; wanneer men voorts nagaat 


rs 
Lj ik « _ mr 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 179 


_ dat, onder gezonde menfchen, (in ce« 


nen ruimen zin genomen) weinigen zyn, 
welke op eene volkome gezondheid p 
van hare. verteerings-werktuigen , roe- 
men kunnen; zo. kan ook niemand 
ontveinzen, dat de fcherpe ftoffen in 
de eerfte wegen, by het ont{taan van 
Hebres Catarrbales, in, de wanorde, 
waarin de natuur geraakt, deel nemen, 
en dezelve. noodzakelyk  vermeerde- 


ten moeten. — Dan, is deze waarne- 


ming ontegenfpreeklyk „ wordt zy van 
eenen sTOLL,; zo klaar als den dag, in 


het.oog van een_ geletterd Genees- 


heer , opgehelderd; zo is het ook ge: 
klyk, „de gewone complicatien. der 
ra Catarrhales van ons land, in de 


ft 


verfchillende faizoenen, en naar de 
verfchillende gefteldheden der lyders, 


met het ontfteking- roos-{lym- of gal. 


achtige, gecompliceerd, in haar waren 
aart voorteftellen, en derzelver veilige 


«en fchielyke geneezing, het algemeen 
_ @nder-het oog te brengen. den 
_ Dewyl dan het oogmerk van dit-Ge- 


hap daarin. beftaat, om de ken- 
er ziekten van, ons land algemeen 


te Nn en daar door middelen aan 


de hand te geven, aan een ieder, die 
EEn EE MES Leid 1 | N 3 LÁ: \ de 


dg jr P. MrCHRLL 


de geneeskünöt oe feit, Om de Febfét 
Catarrbales; ìn haa rfchillende” fooré 
_ ten en comiplicatien , veilig EE 
te leefen geneezeri; zo züllen wy, 
kort doenlyk; den dart onzef voor: ent 
najaarskoortfen befchouwen , acre aid 
hunner verfchillende complicatien” on- 
derzoeken; om ‘daarna; eene ; op de 
reden en ondervinding fteunende, ge: 
neeswyze, voor te kunnen fchryven.” 
IL. Wat aangaat de voorjaar szieks 
ten. — ‘Deze zyn meestäl zinking- 
koortfen; welke met het flym: en roos 
achtige gecompliceerd zyn. ne 
Piruita in bomine augerür zegt HIPPO- 
CRATES (w), af vere adbuc Een} 
get, fed fanguis increscit. — ”De n 
5 tuurlyke flym; wordt in den wintef 
> by den mensch opgehoopt, in de 
s lente is zy wel voor handen, doch 
6 „dan wakkert de beweging van hiet 
á bloed weder op”. — De warme ver- 
trekken, waarin wy Ons in den wifter 
opgehouden hebben , het ftoken var 
vuur, kaggels, en het gebruik der 
ftoven, begint minder te worden; het 


aardryk door de zonneftralen gekoes- | 


terd, 


Ce) De Natura Á edit. Foësir, Jeen. dl, 


Pag. 6. 


DE ] EBRESCATÁRRHALES. 175 


+ nt zich; en begint uitte 
en de mensch {telt ; met miri- 
der. kleederen gedekt, zich bloot, aan 
de dampkring, welke het lighaam-by= 
na ontwend is; en dus moet de voch- 


tigheid der grond; de „koelte „der 


d- en nachtftonden, noodzaaklyk 
ep de huid, welke door het aanhou- 
dend. broeijen verlapt, „en gevoelig 
€ po otent is ,„- onaangename aandoe- 
ningen. veroorzaken, de uitwaasfe- 
ning beletten, en oorfprong. geven 

eene zinkingkoorts. — Deze wordt 
_dar ‚door de gevoeligheid van den ly- 
dt, „zyne zere one tot meerdere 
peweging der en(x) ; de voor- 
handen zynde te: en, weivochten, 
met het {lvm- en roosachtige gecom- 
pliceerd „ naar de verfchillende confti- 


_ sutien, continua remittens of interimif- 


ns. De meeste zyn intermitteeren= 
(afgaande) - koortfen, doch „deze 
den. dikwerf met elkanderen zoda- 
ecompliceerd ‚ dat zy ;'als het wa- 
rv elkander-loopen; en onder de 
te van -continuae „aan minder 
ware opdoen. Men on= 
er re arl offs, der: 
‚ed 0: rag dit OTA (Ht) EEL 5E} 
cn ziPPocRATES /. C‚5 EN REIL, ges de Poscaad 


/ 


#36 <4: Pr mirtiere ARrWoöib”o 


derfcheid: debelve echter * Wep:E endalk? 
yk, door’!hare verlieffingens. welke 
meermalen op een-dag, ‘en op eén 
onbepaalden tyd voorvallen; door hef 
zweet; dat de lyders verligt; eni dat; 
door eene verheffing van koorts; niet 
zelden plotslyk wordt afgebroken 
„door de meer of mindere. hevigheid 
der koorts; om den anderen; of mee 
zeldfamer om den derden dag; vent 
door de urin; welke een Jeaimenram 
dateritium heeft; e 10 ve fonte CARE 
‘Haar kenteekeneti zyn’ ‘die derge: 
wone zinkingkoortfen; met die-der 
foos- er (lymachti ge pre ve vers 
eenigd. — De lyders hebben: veeläl 
walging, zonder dâät zy aan Het bre. 
ken komen kunnen; vliegende pynen; 
welke, nu en dan, zich op de borst eri 
buik, in het celachtig weeffel, fpieren 
of ingewanden vastzetten; end 
ademhaling min of meer. ‘bezwaärlyk 
maken. — Het zweet is “taai, lymig; 
en aan de huid klevende; — de hoest 
is vermoeijende; dikwerf met pyn-op 
de card:a verzeld; — de reuk er {maak 
gaat verlofen; — de trek tot etenvis- 
weinig, en fomwylen geheel weg; —: 
“a rignd} is met een gin hen be- 
ë Nr: arno 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 177 


zet, droogachtig , zonder dat dö ly- 
ders echter over hevige dorst klagen; 
de “buiksóntlasting is gemeenlyk ly- 
mig; — de wrin is klaar, witachtig, 
helder, fomwylen met een wolkje, 
doch byna nooit met fetfel; de ziekte 
loopt meestäl, binnen veertien ‚dagen 
of drie weken, af. 
II. De najaarsziekten zyn van een 
verfchillenden aart. — Immers, fchoon 
wy niet ontkennen, dat dezelfde aan- 
leidende oorzaken, tot de belette uit= 
waasfeming in den herfst, even ais in 
de lente plaats hebben; fchoon wy ge- 
reedelyk toeftemmen, dat de koude 
avond- en nachtftonden, haar vermoos 
gen het fterkst oeffenen op de ligha= 
men, welke door vermoeijing , op het 
heetfte van den dag , fterk aan het uit- 
__waasfemen geraakt zyn, zo zal ieder 
met ons bekennen, dat de gefteldheid. 
der lighamen, in den herfst en in de 
lente, hemelschbreedte verfchilt. 
De zomer verfchaft den inwooneren 
onzes lands, een ruime gelegenheid 
tot vuitfpanningen van lighaamsbewe- 
ging, en fchoon het zeker is, dat wy 
in ons land in het algemeen, meer . 
Ziekten waarnemen van het te veel zit 
XI. DEEK, M ten, - 


178 J.P. MICHELL ANTWOORD > 


ten, zo is het echter door de ondervins 
ding bewezen, dat de lighaamsoeffe= 
ningen, meest in den zomer, als uite 
_ Ípanningen befchouwd worden. — De 
warmte op den dag, gepaard met de 
meerdere lighaamsbeweging, maakt ee- 
ne gefchiktheid tot rotting, het zweet 
houdt de huid geduurig als in een warm 
bad, maakt de zenuwen en fpierveze- 
Jen flapper, weeker, teederer, en dus 
gevoeliger voor oorzaken, die de uit- 
waasfeming beletten kunnen. — De 
groote hoeveelheid van verflappende 
_ dranken, de thee, coffy, limonade 
enz., brengt haar aandeel by ; de werk- 
tuigen der {pysverteering, worden ge- 
kraakt, de gal bedorven , en de digestie 
zelve in wanorde gebragt. — Zo dra 
zich dus eene aanleidende oorzaak op- 
doet, die de uitwaasfeming - ftremt, 
die de reeds bedorvene, afgefcheidene 
vochten, in het lighaam doet te rug 
keeren, zo moet ’'er noodzaaklyk een 
ziekte geboren worden, welke haar 
meeste geweld oefent, op de meest 
verflapte deelen, op de fterkst bedor- 
“vene vochten, dat is op de werktuigen 
en vochten, welke tot de fpysver- 
teering. dienen, =— Zie daar dan, de * 
| vrucht: 


OVER DE FEBRES CAT ARRHALES. 176 


vruchtbare moeder onzer herfstziek= 
ten, der zogenaamde Zebres biliofae;, 
putridae, nerveae, voorgefteld, — Zie 
daar eene eenvoudige analyfis van de 
koortfen, voor zo verre zy, niet, dan 
uit verfchillende complicatien der Fe- 
bres Catárrhales, beftaan. — Hunne 
aart is altyd dezelfde, de verfchillen- 
de modificatien , hangen flegts af van de 
verfchillende dispofitien des lyders, 
van de behandeling der ziekte, en van 
de meerdere of mindere hitte, en ver= 
anderlykheid des weêrs. — Quisque 
Juam inbecillam partem habet, is eene 
obfervatie van Cersus, welker waar 
heid door de ondervinding bekrach* 
tigd wordt. — Dit zwakke deel lydt 
het meeste, in alle ziekten, welke zo= 
danig een lyder overvallen. 
__… Zyn de vochten dus tot rotting 
overhellende, zyn de vaste deelen 
verzwakt, zo brengt dezelfde oorzaak, 
Ei nshtkcoris voort, welke in een an- 
“der, daar de vochten in volle kracht 
ifrde vaten omlopen, daar de vaste 
«deelen, fterk, prikkelbaar, en veere 
krachtig zyn, eene ware ontfteking 
zoude veroorzaken. — Een reeds 
aangedaan deel, ig het fterkst van 


ee: 


180 J.P. MICHELL ANTWOORD — 


eene aanleidende oorzaak ; — deze im 
mers krygt van dezelfde oorzaak 
borst- gene buikpynen, deze.een keel- 
gene een hoofdziekte. — Dan terwyl 
de maag en de eerfte wegen, boven 
alle deelen gevoelig zyn, terwyl de 
verflappende laauwe dranken, en an- 
dere misbruiken in onze levenswyze; 
die gevoeligheid daaglyks vermeerde- 
ren; zo merkt men dra de reden, 
waarom de  verteerings-werktuigen 
door de herfstziekte, meestäl , aange= 
daan worden , en boven andere lydens 
de zyn. — ‘Waarom onze. herfstaiek= 


ten, altyd van een rottigen aart zyn. 


waarom de verzwakking, een voor= 
naam toeval en kenteeken; in: deze 
ziekten dga Tie debet 

De Zebres Catarrhales dierhalven „ 
welke onder de gedaante van remiftens 
fes en antermittentes, anginae, pleuriti- 
des, peripneumoniae , diarrhoeae „ chole=- 
rae, dyfenteriae, enz.„in den herfst in, 


ons land heerfchen; — zyn. van een. 
gal- en-rotachtigen aart, of liever zyn. 


met een faburra biliofa, of putrida pri- 
marum viarum, gecompliceerd — Bi 
lis in autumno wiget, Zegt HIPPOCRA=: 
TES; en de. ondervinding bevestigt 

| ri zyn 


Meiige det kene SS: . 
en 


\ 
OVER DE FEBRES CATARRHALES. 181 


zyn zeggen. — Het is niet de eigenly- 
ke gal, maar eene rotte ftoffe, welke 
met de gal vereenigd, dezelve be- 
derft, en deze toevallen veroorzaakt; 
de belette uitwaasfeming , welke door 
voorafgegane oorzaken, zeer gefchikt 
geworden is tot rotting, vereenigt zich 
met dat vocht, zo noodig tot de vertee- 
ring; bederft hetzelve, maakt het 
Scherp, zet de olieachtige deelen tot 
bederf aan, en maakt dus eene voor- 
raad van fordes in de primae viae, wel- 
ke van eene indoles putrido-rancida 
is3'— deze maakt niet zelden roos- 
achtige ontftekingen in de boven- en 
onderbuiks-ingewanden, dewelke zich. 
mnaauwlyks door kenbare teekenen, 
aan het oog des min oplettenden Ge- 
‘heesheers opdoen, en niet felden in 
gangraena eindigende, den dood des 
Iyders allerfchielykst veroorzaken. 

>” Dit zyn die inflammationes oecultae, zo 
fraai, door STOLL, SELLE, SARCONE en 
“WiENHorLT, befchreven en gefchetst, 
ge A kundig Geneesheer, over het 
aanwezen dier’ ontftekingen dra oor- 
deelen kan, — Dus worden de ziekten 
wederom, meer. gecompliceerd, en 
men ziet dus Aebres Catarrhales biliofae, 
sihh ra ME °3 | of 


182 J.P. MICHELL ANTWOORD 


of putridae inflamrmaroriae , of liever ery« 
Bheldtols. geboren rde of TOON 
_ De kenteekenen van deze complicas 
tie, zyn die van het catarrbale, gal- en 
roosachtige famengenomen, = De geele 
kleur der lyders, de galbrakingen, de 
fchielyke verzwakking, een uitgeftreke 
te ligging op de rug, met gekromde 
“kniën, ingevallen oogen, fpitfe neus, 
gekorfte tong, blyvende pyn in eenig 
deel, de fprouw, pyn en fpanningen 
in de bovenbu'ks-ingewanden, zich 
niet dan door *t gevoel van een onder- 
zoekende hand openbarende, korften 
aan de oogen, onwillige tranenvloed, 
en teekenen van verkoudheid, geven 
hier den Geneesheer licht. — De gra- 
den van verzwakking, het min of meer. 
bederf der uitwerpfelen, kunnen hem 
licht geven, in de min of meerdere 
_toeneming van het bederf der voch- 
ten; — of men namelyk de koorts ôú- 
liofa of purrida noemen mag? — zyn 
daar en tegen de vochten waterachtig, 
flymig, de vaste deelen verzwakt, het 


_zenuwgeftel gekraakt, zo brengt ook — 


… (y) Zebris Catarrhalis maligna Germanorim , BRU- 
NINGI s Hiffor. Epid. Esfönd. pag. 18. HUXHAMI, 


tom. Il, pag. 366; et SELLE, /. co pag. 187 ef [eggs 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 183 


dezelfde oorzaak, een allerhevigfte 
verzwakking veort; de natuur is 
naauwlyks in ftaat, eenige beweging 
tot hare redding voort te brengen, 
men bemerkt (legts eenige zwakke po= 
gingen tot haar behoud, en men 
neemt dus eene ware Febris Catarrhae 
dis maligna, nervea, typhus nervofus 
“HUXHAMI (z) waar. — In deze is de 
koorts naauwlyks te bemerken; — de 
Iyder is, als ’”t ware, gevoelloos, en 
de fterkfte prikkelingen doen hem 
naauwlyks aan. — De Natuur be- 
zwykt, wanneer zy niet door de 
krachtdadigfte middelen der Genees 
kunst, onderfteund wordt. 
Niet zelden worden deze voor- en _ 
_najaarskoortfen, met wormen in de 
eerfte wegen verëenigd, — De epidee 
mifche geiteldheid, welke Dr. vAN 
DEN BOSCH waargenomen en geboekt 
heeft, bewyst dit ten fterkfte. — De 
„Heer RAUN, heeft dit onderwerp in 
zyne Verhandeling (de miro inter vis= 
… era abdomm. €” caput commercio), door 
waarnemingen geftaafd, — En SELLE 
heeft, [in Zyne rudimenta pyretologiae 
ene: oM | mes 
Vd ng * 


€) Febris nervofa putrida, sRLIJIJ. c.p. 281. 


184 J.P. MICHELL ANTWOORD * 


methodicae, (a)] de teekenen van deze 
complicatie geboekt. — … Onder de 
minst bedrieglyke, hebben wy door. 
ondervinding opgemerkt, dat de tes 
gennatuurlyke verwyding „en zwarte 
kleur ‚des oogappels; de jeukte en 
bloeding der neus; het knarfen der 
tanden; de gefchiktheid tot ftuipen;, 
en de rifus fardonius behooren. —: Zy 
maken de ziekte niet zelden langduu= 
rig „ en min of meer kwaadaartig: een 
Geneesheer moet dus in de behande: 
ling dier koortfen, ook voornamelyk 
op haar aanwezen, het oog houden. « 
„Deze zyn dus de verfchillende come 
plicatien der Febres Catarrhales , welke 
wy in ons land waarnemen. « «7 
De getrouwfte waarnemingen over: 
WIGEN OUSE. Hierdie ne a LD 
‚rt. Dat zy uit haren aart, meer 
naar ’trotachtige, dan naar het ont- 
ftekingachtige overhellen. — Dat ze 
in den winter en in het voorjaar meer; 
dan in den zomer en het najaar, in een’ 
fterke jonge kaerel meer, dan “in 
een gevoclige juffer, wier geheel ze= 
nuwgeftel verzwakt is, met het phlo= 

Zisticque gecompliceerd zyn. 
Á ete ak OON EN 2: Dat 


@)- Pag. UJ 


OVER DE FEBRES-CATARRHALES. 185 


_…g; Dat alle-oorzaken welke de rot= 
ting eenigfins bevorderen, eene zin. 
kingkoorts, vooräl, wanneer zy met 
rotte ftof in de eerfte wegen gecom- 
pheeerd is, zeer fchielyk in eene rot- 
koorts kunnen doen overgaan. 

— 3,’ Dat men. in de meeste, zo niet 
in alle voor- en najaarskoortfen, op 
bedorvene flym- of galftoffen in de 
eerfte “wegen; en” op ‘derzelver uit- 
werkfelen „ dewelke voornamelyk in 
roösachtige ontftekingen, (zeer ligt in 
gangrâenaovergaande) beftaan, te let- 
ten:hebbeszi!»w „4 79 | 
‘4. ‘Dat de persloop, welke wy in 
ons land waarnemen, niet anders is, 


_ dan eene verplaatfing der. catarrhale. 


ftoffe’, naar. de zelfftandigheid der dar. 
men, of liever eene pynelyke opzet- 
ting der darmkliertjes, door de fcherp- 
gewordene wei en flymftoffen, dewel- 
ke de natuur aldaar tracht te bereiden, 
en te ontlasten,’ BEER A 


Dat hare aart min of meer ‘ontfte- 


king-roos if of rotachtig is, naar. ma- 
te der-verfchillende gefteldheden des 
lyders; — en dat zy vooräl, naar de 
verfchillende epidemie, verfchillen. — 
Dat de wormen zelfs in de persloop 
ú 5 A ER 


Reger Wet % : 


186 J.P, MICHELL ANTWOORD 


niet ofgemeen zyn: — immers men 
heeftze in dit jaargety, in ons land, 
nog waargenomen, — Endat de 
aanwyzingen welke men op deze gron- 
den, ter geneezing van deze verwoes- 
tende ziekte bouwt, door de ondere 
vinding bevonden zyn, het best te {la- 
gen. | od ; fie 
— ZIMMERMAN; een man voor wien 
ik, om zyne gezonde wysgeerte ‚en 
om de onbegryplyke overtuigings- 
kracht, welke in zyhe fchriften ligt 
_epgefloten, de grootfte achting heb, 
is de eerfte geweeft, welke ons dien 
verfchillenden aart der persloop , heeft 
doen. Kennen. —. AKENSIDE een: Én- 
gelschman, en SARCONE, een beroemd 
Geneeskundige te Napels, heeft ons 
door zyne waarnemingen. overtuigd; 
‚dat de dyfenteria, van belette uitwaasfes 
ming veeltyds afhing: — en deze fchry- 
vers hebben die ziekte een rheumatise 
mus intestinorum genoemd, en als een 
zodanige ziekte, met een uitmuntend 
gevolg behandeld, — sELLE is medeniet 
vreemd van dat gevoelen; —STOLL; 
dunkt my, bewyst dit onwederfpreek- 
lyk ;.— en het zal zo veel te:minder 
noodig zyn, zyne pewyzen aan te. voer 
Ee TEN 


he 


OVER DE VEBRES CATARRHALES. 187, 


„and 


„de braakmiddelen, dan weder de ipe- 
_egacuanba in kleine giften, de opium, 
„dan wedervalleen de cura- antiphblogiss 
dica, van dienst geweest iss De coma 
“plicatien immers, met het ontfteking- 

roos gal- of flymachtige, de graad der 
Overgang van de vochten-tot rotting, 
leveren ons de reden, waarom dan de- 
bloe Dido Zes 


188 J.P. MICHELL ANTWOORD” 


ze, dan gene middelen, heilzamer ge: 
weest zyn, genoegfaam op. 

5. Dat ‘de aart wan onze voor- en 
najaarsziekten, zeer eenvoudig is, — 
… Dat de complicatien derzelve, ook niet 
aanmerklyk in getal zyn; — neen, 
maar. dat de verfchillende foorten , 
welke men van de eenvoudige en gee 
compliceerde zinkingkoortfen , -waar- 
neemt ; “door. den aart der epidemië, 
door het jaargety, door de levenswy- 
ze onzer landgenooten, door hare ver= 
flapte gefteldheid; door de misbruiken 
in den levensregel enz., verfchillende 
Saoed worden. 

En: dus. worden wy als van zwei 
tot de beantwoording van het derde 
en van. melt hp sd 


DERDE HOOFDSTUK. 


„Over de oorzaken, doe ierihker ief 
van de mbit Catarrhales in ons land, 


Diar wy. uit het eerfte hoofdtak; 
eds genoegfaam hebben kunnen af: 
nemen, dat de zinkingkoortfen, wel- 


ker. 


he 
nn 


ik 


ĳ 
E 


an) 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 189 


ker kenteekenen; lobp, /ymptomata en 
complicatien, wy in ons tweede hoofd- 
ftuk „hebben afgefchetst; zich federt 
eenige jaren meer dan voorheen, in deze 
landen hebben vertoond; daar de fchaars- 
heid der fchryveren over dit onder- 
werp, in onze moedertaal , ons van 
deze vermeerdering, en om my dus 
uittedrukken , a/gemeenwording dier 
koortfen ; een doorflaande blyk gaf; 
zo zal ieder die de oorzaken der ver- 


_ fchynfelen, welke op deze kloot voor- 


vallen , tracht naartefporen; ieder zeg 
ik, die eenigfins wysgeerig, denkt, zal 
van zelfs, met het Genoot{chap op de 


vraag vallen, of ’er eenige redenen te 


ontdekken zyn, waaruit blyken kan; 


_ waarom deze ziekte meer dan voorheen 


plaats heeft? j 
Een vraag, die zo veel te meér on+ 
ze aandacht verdient, als zy gefchikt 


ds, om de oorzaken van den verander= 


den aart zelve, der Aebres Catarrhales ; 


op te'helderen; — immers ons gevoe= 


len omtrent dit onderwerp is, dat de- 
zelfde oorzaken, welke die koortfen 
In Ons land meer algemeen gemaakt 
hebben, de redenen zyn, van de fchie- 
lyké verzwakking, welke men in ’*t al- 
ge 


- 


106 JP. MICHELL ANTWOORD» 


gemeen by die koortferi waarneefnt; 
dat het deze fchielyke verzwakking is; 
in dewelke het voorname oksacrterseid 
van den aart dier koortfen (caufa for: 
malis febrium catarrbalium) welke 
thans waarnemen, en van die, welke 
men voor een eeuw waargenomen 
heeft, beftaat, | IAA 

Het zeggen van HORATIUS (b), ig 
omtrent onze landgenoten al te waar; 

25 Damndfà guid non , inminuit dies? 
5, Aetas Parentum, pejor avis, tulit 
z> Nos nëgwiores; mox, daturos 

2, Progeniem vitiofiorem. ° h 

De Batavieten immers een dappet 
en fterk krygsvolk,„ wier gedaante, 
macht eri kracht, by de oude íchry-= 
vers, zo zeer wordt opgehemeld, zyn 
onze voorouderen geweest. 

Zy waren gehard tegen de onge. 
Ts dE des weders, en zonder klee- 
deren, vry beter tegen dezelve be- 
ftand, dan onze tydgenooten, in hun- 

‚ne bonte pelfen. Kil Psi 
_ Zy. leerden hun kroost reeds vroeg. 
aan de lucht gewennen ;- zy. geneerden. 
zich met de jagt, aten en dronken mas 
B) Carmin, Jibe IE, oda VL 


OVER DE FEBRES CATARRHALES, IL 


tig; en gebruikten de voedfels, zo 


als het aardryk hun die opgaf; — hun- 
ne gefteldheden moesten dus fterk 
zyn; — doch met de weelde zyn ook 
de zaden ser npe ha ten 
digd; — en het is onbegryplyk, hoe 
pt ondeugd, he Aen binnen 
een eeuw; in ons land is toegeno- 
men. — Men behoeve de fchriften 


_ van Geleerden en Ongeleerden, van 


Vreemdelingen zelfs, welke in dien 
tyd over Ons land gefchreven hebben , 
flegts na te flaan, om overtuigd te wor= 
den; — en de redenen van dit ons on- 
geluk, zyn ook niet ver te zoeken, — 
Immers zyn in een Republiek, die van 
den Koophandel geheel en al beftaat, 
de voornaamtte inzichten der bewoo- 
ners, om door den handel, de kost te 
kunnen winnen; — en daar toe be- 


__hoort een vertrouwen, van ’*t alge- 
__ meen, daar toe behoort, dat men ere« 
_ dif noemt; — en juist die zucht om 


Eredit te maken, is oorzaak van de zo 
aanmerklyke voortgangen der weel- 
en ons land. — Men zocht; zeer 
natuurlyk, door uiterlyke daden te 
toonen, dat men geld hadt, dat men 
ryk was, dewyl men die vertooning tot 
Zyn 


102 j. P. MICHELL "ANTWOORD © 


zyn beftaan noodig achtte ; — die vef= 
‘tooning beftaat, ii een brillante huis- 
houding en groote verteeringen; — 
deze konden, die geld gebrek hadden, 
niet genoeg niaäpen, zonder de wellus- 
tige levenswyze, de gemakkelyke lui- 
heid der grooten, en der ryken te vol- 
gen; — en gelyk ’er niets meer aan- 
loklyk, niets meer verflavende iss 
dan eene zodanige levenswyze; zo is 
zy, helaas! in ons land, een alge- 
meen, een noodzaaklyk kwaad ge- 
worden; — deze verzwakt de ligha- 
men der Ouders, en daar door die van 
hun kroost; — hier komen de grove 
misflagen in de opvoeding, het broei- 
jen door ftoven en kasgels, en wat al 
oorzaken by, welke tot dat ongeluk- 
kig einde, de verzwakking der. lig- 
haams conflitutien, famen loopen. 
Immers , om niet te fpreken van de 


vermeerderde maaltyden, van hetge- 


duurig zitten, opfluiten in warme ka- 
mers, daar men de gemeenfchap met 
de buitenlucht geheel affnydt; miss 
bruik van voedfels, van 'verhittende 
dranken, en de daar uit voortvloeijen- 
de kwalen en ongemakken, zo kun- 
nen de misflagen alleen, in de opvoe- 

ding 


__ OVER DE FEBRES CATARRHALES. 193 


ding der kinderen ingeflopen, welke 
federt eenige jaren zodanig vermeer- 

erd zyn, dat zy de pennen, van in- en 
| ef Wysgeeren, tegen ons ge= 


erpt hebben, een genoegfaam be- 
voor onze ftelling opleveren. 

Om niet te fpreken van de oorza- 
n, welke, zo wel van de beoefening 


welke tegenwoordig in ons land zo al- 
emeen zyn, dat een Groot man heeft 
urven ftellen, dat 95 van de 1oo jon- 
ingen, welke tot de kracht hunner 
| gekomen zyn, ten minften 
zo niet meermalen, een vuilen 


ke ert gehad hebben. — De genee- 
ie: ziekten kraakt ook onze lig- 
BL veldig, immers zo zy vol- 
jn 3 voorfchtiften van BOERHAAVE 


ST. DEEL. _N en 


hd 


194 J. P- MICHELL ANTWOORD 4 


EN VAN SWIETEN , wordt ten einde gei 
bragt. — Het {met werkt ook. niet 
{elden op de vrucht, het zy dit on- 
middelyk aan het teedere fchepfeltje 


wordt medegedeeld, het zy het om 


de verzwakking der ouders, reeds van 


den beginne aan, tot ziekten is gedispo- 
neerd, Hi 


Dus werken ook de zenuwziekten. - 
mede, tot de vermeerdering der Ze- 


bres Catarrbales ; — immers deze ver= 
Zwakken ook de econflivutien , en hinde- 
ren de voortteeling fterk ; — de kinde- 
ten, van menfchen , welke fukkelende- 


Zyn, voortgebragt, hebben meestäl 


eene groote gevoeligheid. der deelen , 
van hunne ouders, van de geboorte. 
af, aangeërfd; — hunne opvoeding 


“vermeerdert dezelve, en dus zyn zy, 


volwasfen zynde, niet gefchikt, om 
de ongemakken des weders te weder- 
ftaan; — en het is ook in dit opzicht „ 
dat de vermeerdering der kwynende 
ziekten in ’t algemeen, dewelke wy in 


ons land waarnemen, eene voorname: 


oorzaak uitmaakt, waar aan men de 
vermeerdering der Febres Catarrbales 
„moet toefchryven, — Dan het is voors 
namelyk de meerdere algemeenheid 

4 Ae van 


NE 
E 
2 


ed 


kl 


N ‘over DE vennes CATARRHALES. 195 


van het soffy- en Vieta riniken 3 en het 
misbruik van die laauwe aftrekfels, de- 
Ike de vermeerdering der gemel- 
koortfen te weeg brengt; — dit ís 
ne : oOrzaäk, welke ieder. noodzaak- 
in’t oog moet loopen. — Dit mis- 
d hilrat welk federt eene groote 
euw kin. ons Vaderland is ingelopen, 
rte een nu zo fterk ingeworteld is, dat 
n metde welfprekendheid van eenen 
CERO, noch met de wysgeerte van, 
nen SENECA, weinig vorderingen 
‚uitroeijing van deze zo nadeelige 
ewoonte zoude maken; — dit mis- 
df zeg ik, heeft eene wezenlyke 
ve erandering ‚ zo ten opzichte onzer 
5 efteldheden „ als de daar uit voort- 
vloeijende ziekten, te weeg gebragt. 
ant, fchoon de voorgemelde oor- 
aken; ekerlyk veel tot die algemee- 
verzwakking van onze gefteldheid 
| toegebragt, zo kan men ech- 
ontkennen, dat deze in meer 
_plaats hebben, alwaar men 
) de Febres Catarrhales, zo al- 
waarneemt. — Wy we- 
ide hier op kunnen aan- 
; ook andere landen niet 


N 2 Fe 


196 J.P. MICHELL ANTWOORD * 


LFebres Catarrhales, als het onze, tgeen. 
by uitftek laag en moerasfig ligt: — 
en wy willen ook de waarheid dezer 
aanmerking, gaarne erkennen, — Dan 
het verband, het welk zich tusfchen 
de vermeerdering der Febres Catarrha- 
les in ons land, en het meer algemee- 
ne misbruik der thee- en coffydrank, 
zo duidelyk opdoet, laat ons geen ge- 
legenheid over, om, aan de veel ver- 
moogende uitwerkfelen van deze oor- 
zaak, te twyffelen, 1 

De Geneeskunde leert ons, welke 
uitwerkfelen het veelvuldig laauw wa- 
ter drinken, op onze geftellen voort- 
brengt; — de maag en de vertee- 
rings-werktuigen worden ’er door ge- 
weekt, verflapt, en de vezelen tot ha= 
re werkingen onbekwaam gemaakt, 
de gal verliest hare zeepachtige, ver- 
teerende krachten, de huid wordt ge- 
voelig, door den geduurigen aanvoer 
van waterdeelen: zy wordt, door het 
geduurig zweet, als in een warm bad 
gekoesterd ;— het geheele fystemna vafo= 
rum lympbaticorum lydt, doorde groote 
hoeveelheid waters, die in het bloed _ 
gebragt wordt. — Kortom, het ge- 
heele lighaam wordt verzwakt, de 

| voch: 


__ OVER DE FEBRES CATARRHALES. 197 


vochten bedorven , de chyl waterach- 
tig, en ongefchikt tot voeding der dee- 
len; — de mondjes der watervaten, 
die zich in de holligheden des lighaams 
openen, verliezen hunne veerkracht, 
de vochten worden niet behoorlyk be- 
reid, gezuiverd en afgekleinst; — de. 
werktuigen tot de affcheiding, en ver- 
_ dere bereiding der afgefcheidene voch- 
ten, gefchikt, zyn om de algemeene 
verflapping des lighaams, onbekwaam 
tot hare werkingen, — Hier door lydt 
ook de voortteeling; — het leven- 
_ gevende vocht is niet behoorlyk be- 
_ werkt, en de plaats, alwaar het tot 
rypheid moet gebragt worden, is 
_ naauwlyks gefchikt tot de voeding en 
groei van de vrucht, — De kinderen 
_ Íyden dus het meest, van de misfla- 
_ gen hunner ouderen ; aan hen is het, 
dat zy hunne verzwakte lighaamsge- 
eldheid te danken hebben. — Niets 
edus natuurlyker, dan dat zy met 
ne geboorte, die groote gevoelig- 
‚der huid, welke hunne ouders, 
oor de misflagen hunner levenswy- 
ze, en door het misbruik der laauwe 
d anken, zich hebben op den hals ge- 
haald, verflyk hebben, en van het bee 
BRA N 3 gin 


x 


198 J.P. MICHELL ANTWOORD ke 


gin huns levens, reeds tot zinkinge 
koortfen, gefchikt zyn, — Niets is dus 
gemaklyker te begrypen, dan dat de- 
zelfde oorzaken, veel meer vermoo- 
gen hebben op onze lighamen, dan zy’, 
op die onzer voorouderen, gehad heb- 
ben; dat wy gevoeliger zyn gewor- 
den, vaor de ongemakken des we- 


ders, voor de luchts- veranderingen, 


en eindelyk voor alle oorzaken, welke 
de uitwaasfeming beletten kunnen. — 
Niets is eigenaartiger, dan dat wy 
ziekten krygen, van oorzaken, die op 
het geftel onzer voorvaderen! niets 
vermogten, en dat die ziekten, meer 
gevaarlyk in ons geftel, dan in dat van 
onze ouderen zyn; — en het ware te 
wenfchen, dat het niet van generatie 
tot generatie, erger werde! j 

En dit.is alles, wat wy over deze 
oorzaken willen aanmerken; — im- 
mers, om niet, van de verandering der 
landsaefteldheid der. Vereenigde Pro- 


wincien, te {preken, die ook op deze 


ziekten, gelykop alle de andere, welke 


„in ons land’ endemisch Zyn, haren. in- 


vloed heeft, als welke oorzaken, door. 


Dr. VAN DEN BOSCH, in zyne meerge: 


melde Verhandeling ; volleedig zjn Op= 


4 Enid 


Ee 


EE oden fi: 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 199 


| _gehelderd ‚ zo zoude het onnoodig 
Zyn, meer papier over deze oorzaken 
te bekladden, daar alle die redenen, 
welke omtrent ons onderwerp in aan- 
merking komen, door den vermaar- 
den BIKKER, in zyne verhandeling , 
over de oorzaken, van de algemeen- 


_ heid der zenuwziekten, in ons land 
_ {achter zyne vertaling van het werkje 


_ van WHYTE gevoegd) opgegeven, en 
nu Onlangs zeer waarfchynlyk door « 

denzelfden, en door den Heere MI- 

CHELL, in hunne Verhandelingen over 
__ dit onderwerp, in het Utrechts Pra= 
_winciaal Genooifchap, nader onderzocht 
__en verklaard zyn. — Wy kunnen dus 
__ tot het laatfte gedeelte van dit vraags 
Ks overgaan. 


es ï 
lb: AKA 


1% 


VIERDE HOOFDSTUK. 
| Over rd geneezing der Febres Catar- 


Asp 
ore 


CEASE hd 

Daar wy in de twee vorige Hoofd- 

Stukken, den loop, de fymptomata, de 
enteekenen en complicatien, der Fe- 


EN 4 bres 


200 J.-P. MICHELL ANTWOORD. a 


bres Catarrhales, hebben befchouwd, 
en dezelve met de oorzaken van hare 
algemeenheid, en veranderden aart 
vergeleken; zo doen zich van zelfs, 
_als ’t ware, aan den oplettenden Artz, 
twee aanwyzingen op, welke hem den 
weg banen, ot eene veilige en zekere. 
geneezing , in alle hare onderfcheidene 
Joorten. — De krachten der natuur, 
moeten (voornamelyk wyl het meest 
gevreesde toeval in deze koortfen, 
verzwakking is), onderfteund,. de 
_ ziekteftof moet geloosd worden, door 
die wegen, waar aan de natuur de 
voorkeur geeft. — Quo Natura wer- 
Zit, ducenda; — en die het best aan 
deze aanwyzingen voldoet, zal het ge- 
lukkigst, in de geneezing der meerg 
melde koortfen, flagen. Ne 
Dan het is geheel wat anders, deze 
twee hoofd-aanwyzingen in ’talgemeen 
te weten, en te kennen; dan dezelve in 
alle de byzondere foorten der Febres 
Catarrbales, in gebruik te brengen. 
Onze taak vordert dus, algemeene re= 
gelen, tot de geneezing der zinking- 
oortfen, op te geven; de uitzonde 
ringen van die algemeene regelen te 


doen 


__ OVER DE FEBRES CATARRHALES. 20E 


doen kennen; om dezelve daar na, op 
alle de byzondere foorten der Febres 
Catarrhales, toe te pasfen. | 
En wat de geneezing der Febres Ca- 
sarrbales, in het algemeen betreft, zo 
komen hier voornamelyk vier hoofd- 
aanwyzingen, in aanmerking; om 
ed 5 
T. De catarrbale ftof, welke zich in 
… de geheele masfa der vochten, 
doch voornamelyk in de eerfte 
_ wegen ophoudt, en fomwylen 
_… plaatslyke pynen veroorzaakt, 
te ontlasten. 
IL De eerfte wegen te zuiveren. 
II. De levenskrachten te onderfteu= 
Klier NOMEN, harde 
IV. De toevallen tegen te gaan en te 
… verzachten, 


__ TL. Wat de eerfte aanwyzing betreft, 

__hier toe komt ik 

__ 1. De aderlating in aanmerking. — 
Deze verdient in gevallen, wanneer 
de lyder fterk en volbloedig is, de 
koorts en pynen in hevigheid geduurig 
toenemen, kortom, wanneer ’er tees 

kenen van ontfteking aanwezig zyn, 

zeer veel lof; — de fterk met bloed 


N 5 op: 


202 J.P. MICHELL ANTWOORD > 


opgevulde en gefpanne vaten, worden 


daar door ontledigd, de omloop des 


bloeds gemaklyker,de drift der vochten 


minder, de huid meer gefchikt tot ont- — 


lasting der ziekteftof, en alle toeval- 
len draaglyker gemaakt. — Dan men 
behoort de les van BARKER, by het 
doen der aderlating, voornamelyk in 
het oog te houden; ”dat zy namelyk 
» hiet anders dient, dan om de hevig- 


„ heid der toevallen te matigen, en_ 


» om het gebruik der geneesmiddelen 
» van zo veel te meer vrucht te doen 
» Zyn, doch dat de geneezing der ziek- 


te van de natuur alleen afhangt (c), 


> Immers is 'er geen foort van hulp- 
» middel fn de geneeskunst, daar men 
„zo veel misbruik in het algemeen 
» van maakt, dan van de aderlating, 


» Men ziet te veel op de driftige om- 


» loop der vochten, zonder de oor- 
zaak van die verhaaste beweging in 
„toog te houden; men zoekt de uit- 
» werkfelen met allen yver tegen te 
gaan, daar men de oorzaak byna 
» geheel over het hoofd ziet. — [m- 


p mers gelooven wy niet, dat ’er ligt 
Shit, „lee 


(©) Zsfai fur la conformité de la medicine des an« 
ciens et des modernes, pag. 66. 


\ 


- 


{ 


ie 
OVER DE FEBRES CATARRHALES. 203 


5 iemand zyn zal, die niet inziet, dat 

p de aderlatingen flegts-de uitwerkfe- 

» len verminderen en draaglyker ma- 
„ken, zonder de fcherpe toffe, wel- 
ke de ziekte voortbrengt, te Ontlas- 

» ten (d)”, De natuur moet de ziekte 
geneezen, en dus moeten ook de le- 

… venskrachten, als de werktuigen, 
‚8 „waar mede zy dit gewenscht doelwit 
“ten einde brengt, onderfteund, en be- 
waard worden. — Men moet dus, met 
de aderlating, zeer voorzichtig zyn, in 

„de geneezing der Febres Catarrhales ;— 
vereischt de plaatslyke pyn bloedont- 
lasting, en zyn ’er redenen, welke de 
aderlating verbieden, zo kan een Artz 
zyne toevlucht tot infnydingen (/caris 
_ficationes), in het pynlyke deel, ne- 
men, welkers heilzame uitwerkfelen 
__GHISI meermalen ondervonden heeft. 
__ Of hy kan bloedzuigers (birudines) op 
‚de pynlyke plaatfen laten aanleggen: 
== deze immers ontlasten de vochten, 
__ van de aangedane plaats zelve, ontle- 
_ digen de opgezette vaten, maken de 
__@mloop der vochten vryêër in dezelve, 
€ n werken dus op de oorzaak der ziek- 

Va HOEKEN, $ ( 
te; geen wonder dan, dat SCHMUCKER 
(d) MiCraëms de angina polypofk, pag. 196. ° 


) 


(8 
k Kk 
B 
zi 
vd 


204 J.P. MICHELL ANTWOORD 


de bloedzuigers, in de pleuris en> 
longontfteking zo fterk aanpryst (e); 
en dat Dr. HOME deze ziekte, in 
teedere lyders , alleen door het aan- 
leggen van bloedzuigers, geneezen 
heeft, — In de catarrbhale keelziekten, 
Zyn zy van een uitftekend nut, wan= 
neer men twaalf van die diertjes ge= 
lyk aan den hals legt, en wanneer zy 
van de wondtjes zyn afgevallen, moet 
men de bloedontlasting zo lang moge= 
lyk, door warme ftovingen , doen aan- 
houden. — Somtyds is ook de appli- 
catie van koppen (cucurbitae), ten dien 


einde dienftig, 


ee 


tweede plaats, onze aanpryzing. — 


Wy hebben de groote gevoeligheid 


der huid en der darmen, als een der 


algemeene disponerende oorzaak, tot 


de Febres Catarrhales aangemerkt; — 


_ het famengevoel, het welk ’er tuffchen 


die deelen heerscht, in den gezonden; 


en vooräl in. den zieken {taat des lig- 


haams, vis aan de Geneeskundigen 


over bekend; — en het is dit famen= 


gevoel, waar op het nut der braakmid= 


‘delen gevestigd is. — be fcheiding 


der 
Ce) Vermischte Chirurgifthe fchriften, 1, theila 


2. De braakmiddelen verdienen inde 


En WEN EN 


1 
1 


{OVER DE FEBRES CATARRHALES. 205 


der ziekte, wordt veeläl door de huid 
of door de buiksontlasting , ten einde 
gebragt; — beide deze ontlastingen, 
worden door de braakmiddelen bevor- 
derd; — de maag en eerftle wegen 
worden gezuiverd, de huid wordt ont- 
fpannen; en een heilzaam zweet, ‘of 
eene verligtende ontlasting van flui- 
men, vervangt niet felden de werking 
_ van een braakmiddel. — De tartarus 
_emeticus in water ontbonden, en, in 
verdeelde giften den lyder toegediend, 
verdient in dit geval, om de meenigte 
{lym welke de eerfte wegen bezet, de 
voorkeur boven den braakwortel: — 
en onze landgenooten, kunnen zich 
zelve hier van best overtuigen, door 
__het nalezen der verhandeling , over 
de tartarus emeticus van den Heere 


{ 


met de gouden eerpenning is bc- 
_ kroond geworden, 
Wbrg. Ontlastmiddelen. — Dikwerf im- 


& 


__ mers, is het fpys-kanaal in de lyders, 
welke aan Pebres Catarrhales ziek zyn, 
ervuild, door flym of bedorvene 
drekftoffen ; — dan komen deze voor- 
namelyk te ftade, — Zy moeten flyms 
ke 6 Opr 


206 J.P: MICHELLSANTWOORD * 


oplosfende zjn; en meer door een 
ontfpannende, dan door eene prike 
kelende kracht, ontlasting veroorzaá- 
ken. — De tamarinden; onzydige of 
middelzouten; het wonderzout’ van 
Glauber b. v., het ammoniakzout; de 
rhabarbetr enz., komen tot dit einde 
het meest in aantmerking. ven 
4. Ontfpannende middelen, welke bet 
zweet en de fluimontlasting te gelyk be- 
vorderen. — Onder deze behooren de 
campher, het falpeter, de braakmide 
delen in kleine giften, het opium, voete 
baden, lavementen, de fpiritus mindes 
reri, het oxymel, de tartarus tartarie 
__Jatus, aftrekfels van vlier- en camille- 
bloemen, de conferf van vlier, enz. — 
Het zoude overtollig zyn, over deze 
geneesmiddelen in ’t byzonder te han-_ 
„delen: een Geneeskundige kan uit de- 
ze lyst, de middelen welke hem in by- 
zondere gevallen, de meest gefchikfte 
voorkomen, kiezen; en deze keuze, 


toont voornamelyk het oordeel van 


den Artz aan. …— Alleen zullen wy 


over de braakmiddelen in kleine giften 


toegediend, en over het opium, als 
welker nut, in deze ziekte, niet alge- 
meen bekend is, kortlyk fpreken. 

a De 


EN 
da ORE tn 


De 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 207 


in „De braakmiddelen in kleine giften 
roegediend, voldoen, in de Aebres Catar- 
rhales, aan alle de aanwyzingen; im- 
mers behalven dat zy zeer dikwerf, de 
overgebleven vuiligheden uit de maag 
en eerfte wegen, ontlasten, zo bevor: 
deren zy door hare ontfpannende 
acht, alle de ontlastingen, en voor- 
_pamelyk het zweet en de fluimloo- 
zing; — hunne pynftillende kracht, 
naakt de toevallen draaglyker voor 


__de lyders; — ik heb hunne uitnemen- 
de ‘kracht, in de bloedontlastingen , 
meermalen ondervonden, — AKENSI- 

\ DE, BAGLIVIUS, BERGIUS en DAELBERGs 

_ BARBEIRAC, GIANELLA en SAXTORPH 


ì 


getuigen, dat de ipecacuanha daarin, 
_ boven alle andere, uitmunt; — en my- …— 
ne waarnemingen komen daarin een- 
parig, met die gemelde Geneesheeren 
reen, ah ide geaakpantel in deze 


bol voor een erg Ber 
— naderhand, wanneer de na- 
dit middel gewent, kan men 
nigfins vermeerderen. — 
ze la idgenooten., kuanen hunne 

k ij | west 


208 J. P. MICHELL ANTWOORD 


weetlust over dit eer id ook vol. 
doen, door de vertaling der Verhan- 
deling van C, A. MEYER, in het eerfte 
deels vierde ftuk, van het Genees-Heel- 
Artzeny- en Vroedkundig-Magazyn, ine 
gelascht, te lezen, — } | 
B Het opium voldoet ook aan vele 
aanwyzingen, in deze ziekte. — Het 
bevordert door zyne ontfpannende, 
en op de huid eigenaartig werkende 
kracht, het zweet; neemt de ftuipach- 
tige bewegingen, welke op de plaats- 
lyke deelen vallen, weg; ftuit de he- 
vigheid der koorts; verzacht de pyn, 
en brengt de lyders in een aangename 
verkwikkende rust. — Dr. HOME heeft 
ons dit (£), door proeven getoond; — 
en een Napelsch Geneesheer sARCO- 
NE (2), heeft het nut des opiums, in 
eene epidemifche pleuris van een ca- 
tarrbalen aart, ook bevestigd ge- 


vonden; — waar by men nog de 


veel afdoende ftemmen, van twee 
groote Geneesheeren , HUXHAM (h) 
en 


(£) In zyne Clinical fax and experiments, die 


ook in het Nederduitsch onfangs door Dr. vAN BREDA 


vertaald , en met aanmerkingen vermeerderd zyn. 
(g) Gefchichte der Krankheiten in Napel, 1. theik 


. 141. 
Ch) Comment. de aëre et morb. epidem. pag. 64 


k 
K 
Kk: 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 20 


EN DE HAEN (í) namelyk, voegen 
kar, 4 | bie 
y_ Hert poeder van Dover , het welk 
uit deze twee vermoogende, ontfpan- 
nende en pynftillende geneesmiddelen. 
beftaat, doet ook onbegryplyk veel 
af, in de Febres Catarrbales. —- Het 
voldoet, wanneer de eeríte wegen ge= 
zuiverd zyn, aanvalle de aanwyzingen, 
door alle de ontlastingen, doch voor- 
namelyk het zweet, en de fluimloo- 
zing ,in deze koortfen zo heilzaam’, te 
bevorderen, de pyn en ftuipachtige 
bewegingen te ftillen, de (laaploos- 
heid, en de benaauwdheden, welke. 
den lyder afmatten , te matigen en weg; 
te nemen. TOssI toont het nut, het. 
welk dit poeder in catarrhale ontttekin- 
_ gendoet, doorde ondervinding aan (k). 
5. Afleidende middelen, b. v‚.mostert- 
pappen, lavementen, voetbaden, en 
_ voornamelyk fpaanfche-vlieg plaasters, 
verdienen: in deze ziekte, om deze 
_aanwyzing te volbrengen, den groot- 
ftenlof. — Wat aangaat de veficatoria; 
_ TRALLES, een uitmuntend Genees- 
XI. DEEL. O heer, 
/ ® Rat. Med. tom. 1. | 
) Theory and Practice of Chirurgy Pharmacy, 

Pag. 34. | 


/ 


IO J.P. MICHELL ANTWOORD 


heer, heeft nog onlangs (I) de genees= 


heeren, van het algemeen gebruik der 
weficatoria, in de plaatslyke ontftekin- 
gen (inflammationes topicae), zoeken af 
te fchrikken; — en zyne, op reden en 
ondervinding fteunende, waarnemin- 
gen, zyn niet geheel te verwerpen; — 
dan zy moeten niet op de catarrhale 
ziekten, welke in ons land endemisch 
zyn, toegepast worden, of zy verlie- 
zen al hare kracht; — onze flappe, 
koude en door de waterdranken ge- 
weekte vezel, vereischt prikkelingen, 
waneeer zy eene fcherpe ftof, ftuip- 
achtig bevat. — Getuigen zyn de 
waarnemingen, van den Engelfchen 
geneesheer PRINGLE, in ons land ge- 


nomen; — getuigen de waarnemingen 


van den Heere FORSTEN, en andere 
geneeskundigen, in het Genootfchap 
van fervandis civibus, in de prysver- 


handelingen over dit onderwerp, na- - 


der opgegeven; — getuigen eindelyk 
myne eigene ondervinding. 

sTOoEL heeft, in het tweede deel van 

Zyne ratio medendi, dit gefchil reeds 

uitgemaakt, en klaarblyklyk aange- 

toond, dat de fpaanfche vliegen, ni 

ê FS pi 

(1) In zyn werk de u/u et abufu veficantium, 


enne. 


| 


- bruik der fpaanfche vliegen, dan op 
__het laatst der ziekte, in de catarrhate 


OVER DE/FEBRES CATARRHALES. 2TÌ 


algemeen in alle plaatslyke ontftekins 


gen te ftade kwamen, doch dat zy, in 
die van een catarrhalen aart, algemeen 
werden aangewezen. — De noodzaak- 
lykheid van het aanleggen der fpaan- 


_fche vliegen, in deze plaatslyke py- 


nen, en het nut daar uit voortvloeijen=- 
de, bewees hy uit de waarnemingen 
van PRINGLE; — en, daar die in ons 
land genomen zyn, zo kan men nooit 
een grooter bewys, voor het nut der 
eantharides, in onze catarrbale koort- 
fen, vinden, dan de ondervinding de- 
zer geneesheeren. - | 

Maar, wat behoeven wy meer woor- 
den te verfpillen, tot bewys van het 
nut der cantharides, in onze catarrbalê 
koortfen, daar de waarnemingen van 


…_ de Haarlemfche geneesheeren zelve, 


welke in ’t algemeen niet voor het ge- 


__ koorts van het jaar 1782 waren, ons 


van de heilzame .uitwerkfelen dier 
hulpmiddelen, allerduidlykst -over- 


tuigen, — Immers de meéste der 1y- 
ders, werden door de aderlatingen 
erger, doch door de fpaanfche vlie- 
| B O3 gen, 


212 Js P. MICHELL ANTWOORD 


gen, oogenbliklyk , van hunne pynen 
en benaauwdheden, gered. 

II. - De tweede aanwyzing in de Zee 
bres Catarrhales, is, om de eerfle wegen 
te zuiveren. — Zy wordt voldaan, 

1. Door oplosfende, werdunnende , 
flym- en galbrekende middelen. — Slym 
is in de maag en de eerfte wegen in de 


Febres Catarrhales; meest altyd voor 


handen; en niet felden is ’er eene ran- 
cide, olieächtige- bedorvene galftoffe 
by; — zy hangt te vast aan de wan- 
den-der maag en der eerite wegen, 
om door braak- en ontlastmiddelen ; 
aanftonds te kunnen geloosd worden; 
— zy moet vooräf behoorlyk opgelost, 
en verdund worden, zal men ze met 
vrucht ontlasten; — en hier komen 
vooräl kleine giften van den tartarus 
emeticus; in aanmerking. — Eene ont= 
binding van den tartarus tartarifatus , 
de geest van mindererus , tamarinden 
met middelzouten, en oxymel, verdie= 
nen hier ook onze aanpryzing; —:zy 
komen alle hier in overëen, dat zy, de’ 
ftof in de eerfte- wegen, tot de ont= 
lasting gefchikt maken. | 
2. Door ontlastende middelen; — dn 

Weis 


_ 
. 


( As cf 
OVER DE FEBRES CATARRHALES. 213 


welke van boven en van onder, de be- 
_ dorvene galftoffen kunnen loozen. — 
De braakmiddelen maken eene kunfti- 
ge cholera, waar door de lyders fchie- 
Iyk de bedorvene ftoffen, door de 
mond- en buiksontlasting (dw xe) zárw) 
kwyt kunnen raken. — Bederfweren- 
de ontlastmiddelen, b. v‚ lavementen;, 
de tamarinden, middenzouten, rha- 
barber en ammoniakzout, verdienen 
hier de meeste aanpryzing. | 
_ HI. De derde aanwyzing, de onder- 
fleuning der levenskrachten namelyk, is 
van het uiterfte aanbelang, in de be- 
handeling dezer koortfen. — Immers, 
wy hebben uit de befchryving dier 
koortfen gezien ,-dat de fchielyke ver- 
zwakking, welke wy reeds in den be- 
_ginne dier koortfen waarnemen, een - 
toeval is, het welk deze ziekte ge- 
vaarlyk maakt, — Het is dan ook dit 
‚toeval, dat onze aandacht in den hoog:- 
_ ften graad verdient; — verfterkende 
middelen welke de uitwaasfeming be- 
vorderen, ‘de koorts tegengaan, en 
de levenskrachten te gelyk onderfteu- 
nen, zyn de eenigfte, welke men tot 
deze ‘aanwyzing met nut gebruiken 
kan; —- en onder dit foort van ge- 
adh „0 3 nees= 


214 JP. MICHELL ANTWOORD « 


neesmiddelen, is het de peruviaanfche 
bast voornamelyk, die uitmunt. — 
Deze moet men, wanneer de eerfte 
wegen behoorlyk gezuiverd zyn, in 
de zinkingkoortfen in gebruik bren- 
gen; — waarin hy door zyne ontfpan- 
nende, koortsbrekende en verfterken- 
de krachten, wonderen doet. | 
Men kan denzelven met die genees- 
middelen paren, welke door hunne 
eigenaartige kracht, alle de ontlastin- 
gen bevorderen, en de fpannigen weg 
nemen, — B, v. met de ipecacuanba ; 
van deze famenvoeging, heb ik aller- 
gelukkigfte geneezingen gezien en on- 
dervonden. — Een Artz, welke deze 
behandeling in de Febres Catarrhales 
in het algemeen, met oordeel volgt, 
zal zyne zieken fchielyker herfteld 
zien, en hunne krachten veel beter 
bewaren, hunne herftelling gelukki- 
ger en volmaakter maken, dan die de 
geheele geneezing aan de natuur over- 
laten, en niet dan een verflappende 
levensregel aanraden, om niet te fpre- 
_ken.van het misbruik der aderlatingen, 
„waar door veele lyders, langen tyd na 
_ bun herftel, aan deerlyke gevolgen 
van verzwakking, fukkelende bly- 


ven H 


BE 


___OVER DE FEBRES CATARRHALES. 215 


ven; == fomtyds moet de kina zelfs 
met de campher, wyn, en loogzouti- 
ge vlugge geesten, Oonderfteund en 
aangezet worden. rard Oee: 

IV. De vierde aanwyzing is, die 
de geneeskundigen de indicatio pallia= 
iva noemen. — Zy verzacht de toe- 
vallen, welke den lyder het meest. 
«hinderen, en zyn krachten het fterkst 

„afmatten. 

… En onder deze komen, in de eerfte 

plaats, in aanmerking, 

„r& De benaauwdbeden, — Deze ver- 

eisíchen dikwerf verzachting, zy hans 

gen af, van de beweging der natuur 
tot redding ; — dan deze zyn dikwerf 
te fterk, — In-enkele gevallen komt 

„dan eene lating, doch meest ontfpan- 
__ nende en op de huid werkende midde- 
den, /piritus niri dulcis, liquor anodynus 
…snin. Hoffm,, of de fpirisus mindereri, 
„met een weinig laud, lig. SYDENHAMI, 
«en in enkele gevallen het opium, te 
fade: — het poeder van DOVER, kan 
_hier ook van nut zyn. 

«B De flaaploosheid, een eigenaartig 
toeval der zinkingkoortfen, kan men 
gerust verzachten door het opium ; 
zy {pruit uit de bewegingen der na- 

DAO 4 tuur, 


\ 


216 J. P. MICHELL ANTWOORD 


tuur ‚tot ontlastinge der ziekteftoffe: 
dan zy is lastig en zeer verzwakkende 
voor den yder. — HOME heeft het 
nut van het opium, tegen de flaaploos- 
heid in deze koortfen, met waarne- 
mingen geftaafd, — srorr gebruikt 
het zelfde middel in de zinkingkoort- 
fen; — en wy kunnen ook het uitfte- 
„kend nut dezer handelwys, door onze 
Ondervinding, getuigen. — Immers 
worden de {panningen hier door ver- 
Ininderd, de huid vochtig, de hoest 
minder afmattende, de ontlast-werk- 
“tuigen geöpend, en een: heilzaam 
zweet bevorderd. iid 
Y De hoest, welke de lyders fom- 
‘wylen -fterk afmat, wordt door een af- 
_kookfel vande althaea, door eene fo- 
lutio gummi.arabici, of faleb, door de 
Jago enz., zeer ligt verzacht, wanneer 
„de fcherpe ftof alleen de oorzaak is; — 
dan, is de gevoeligheid des lyders de 
„oorzaak, zo dient-men van de /yrupus 
„papaveris, diacodii, en van het heulfap 
zelve, gebruik te maken. } 
rd De hevigheid der koorts, dient ook 
in fommige gevallen te worden tegen- 
gegaan. — Het hangt van het oordeel 
van den geneesheer zelve af, om in 


des 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 217 


deze aanwyzine,; van min of meer 
krachtige middelen,’ gebruik te ma- 
ken. — Kleine giften van de ipecacu- 
anba,” verzoete falpetergeest, doen 
fomwylen genoeg af; — daar men in 
andere gevallen, van het opium, van 
het Dovers poeder en van de kiná, gee 
bruik moet maken; — flenelle lappen 
in heet water nat gemaakt, mostert- 
pappen aan de voeten gelegd, lave-. 
menten uit een aftrekfel van de camnil- 
lenbloemen, brengen ook meest altyd. 
sverligting by, en van deze kan men, 
in alle gevallen, gebruik maken. 
se De ydele pogingen tot braken en de 
walgingen, welke de lyders , zelfs na 
het zuiveren der eerfte wegen, bybly- 
ven, moeten ook geftild worden. — 
… Mallaga of fpaanfche wyn, ftilt fom- 
‘tyds, met eenige teugen, dit lastig 
toeval; — ik heb meermalen gezien, 
„dat een vierde grein ipecacuanha, dit 
‘toeval wegnam; — het mengfel van 
SRIVERIUS, en alle die vaste lucht uitge« 
ven, ftillen ook vry fpoedig deze fluip- 
„achtige aandoening. 
ve De bloedontlastingen, welke door 
de neus, long, maag of nieren, zeer 
gemeenzaam in deze koortfen voor- 
| Os vals 


218 J.P, MICHELL ANTWOORD … 


„vallen, worden geftild door kleine gif- 
ten van de ipecacuanha , door het water 
van RABELIUS, uit witrioolöly en alcohol 
beftaande, door opium, van CRANTZ 


voornamelyk aangeprezen, of door 


den peruviaanfchen bast, van welke 
middelen de keuze, van het oordeel 


‚des geneesheers afhangt; fomtyds 


komt het alumen en koude omf(lagen, 
te ftade., ik 

… n Flauwten neemt men, in de 
kwaadäartigfte foorten der Zebres Ca- 
tarrbales, mede waar. — De fpiritus 
alcalini volatiles, voornamelyk het o/e- 
um animale DIPPELI, zyn hier de beste 
geneesmiddelen; — en deze genees- 
middelen, worden ook tot de ftilling 
der ftuipachtige toevallen aangewe- 


zen; — de ipecacuanba in kleine dofes „ 


en het pulwis Doveri, zyn hier ook van 
een uitnemend gebruik. 'à 

0 Plaatslyke pynen vereisfchen de 
cantharides, van buiten aangelegd, de 
ipecacuanha in kleine dofes, fomwylen 


ook het opium, of het poeder van po- 


VER. — Nooit zyn zy gevaarlyker, 
dan wanneer de ftoffen in de keel an 
gina, in de buik dy/enteria, in de borst 
catarrhus Juffocativus, Of in het heal 

phre- 


en nennen a 


in tdi. 


Ed 
Eese hee ì 
eN 


OVER DE FEBRES CATABRHALES. 219 


phrenitis maken, — Een fpaanfche 
vlieg; om het geheele deel aangelegd, 
het Doverpoeder , het opium, de ipeca- 
cuanha, oleum animale DIPPELI, lave- 
menten, baden, mostertpappen , inä- 
__deming van waterdampen, aderlatin- 
gen ‚ fterke inwolwerende middelen, 
de kastemakers- lym b. v., komen in 
aanmerking. — Het verfchillend aan- 
gedaan deel, en deszelfs verfchillende 
„werking, en eindelyk de verfchillende 
rnanier ,. waarop deze geneesmidde- 
len, min of meer direct hare kracht, 
op dit of gene deel oeffenen, bepalen 
het oordeel des geneesheers, in de 
keuze van deze verfchillende genees- 
middelen. bride 
De overige toevallen, het ylen b. v.; 
de pyn in * hoofd enz,, worden door 
dezelfde middelen geftild, en zyn ook 
__ van te weinig aanbelang, om daar 
__ Tang op ftil te ftaan; — immers heb- 


trent deze aanwyzing, voor Artzen- 
_svan een gezond verftand, aangemerkt. 
En dit was het geen wy, in het alge- 
meen; over de Febres Catarrbhales had- 
den te zeggen. — Deze zyn de gron- 
den, welke een Artz, in. ’t shape 
„„GEf 


220 J.P. MICHELL ANTWOORD * 


der byzondere koortfen, moeten voorá 
lichten, en welke hy nooit in de be- 
handeling dier ziekten, moet uit het 
oog verliezen. | 

Doch eer wy nu, tot de befchouwing 
van het verfchil der geneezingswyze;, 
in de Febres Cararrhales, overgaan, za 
dienen wy eenige aanmerkingen, tot 
duidlyker begrip van het volgende, te 
laten vooräfgaan. | 

a. De gewone antipblogisticgue ge- 
neeswyze, welke, door veele Artzen, 
in onze koortfen gebezigd wordt, is 
geenfins de, zekere, de weilige weg, tot 
herflel; — zy is niet gefchikt om de 
krachten te onderfteunen, zy maakt 
de toevallen in de ziekte zelfs zwaar- 
der, heviger en meer afmattende voor 
denlyder, zy maakt hetherftel van een 
langen nafleep, en doet de lyders nog 
lang, na het afloopen der ziekte, fuk- 
kelende blyven. 

b. De veilige en zekere geneezin 
der Zebres Catarrhales, gefchiedt aller- 
best, door des lyders krachten, zo dra 
de eerfte wegen, door zachte ontbin- 
dende, en evacuërende middelen. ge- 
zuiverd zyn, te onderfteunen met de 
kina, en daar by te voegen ate 

mid 


OVER DE FEBRESCATARRHALES. 221 


middelen, welke de ontlastingen door 
hunne ontfpannende kracht, bevorde- 
ren, en de ziekteftof ontlasten; — en 
eindelyk de pyn, zo zy plaatstyk aan- 
wezig is, door het aanleggen van cen 
fpaanfche vlieg plaaster , weg te nemen. 
c. Deze geneeswyze is in kinderen 
allernoodzaaklykst, en in oude en fuk- 
kelende lieden, in teedere gefteldhe- 
„den, welke met zenuwziekten worfte- 
len ‚is zy onontbeerlyk ; — immers „ 
in deze is, eene eenvoudige zinking- 
koorts zelve, gevaarlyk, en wanneer 
men deze geneeswyze niet volgt, 
_ meestäl doodlyk. | fend 
d. In aêmborftige en teeringachtige 
lieden, of die de eene of andere on- 
_gefteldheid op de borst hebben, is de= 
ze geneeswyze, fomtyds, „niet dien- 
ftig, —. Men is hier dikwerf genood- 
zaakt, een aderlating te doen en tc 
herhalen; en dan komen de peetoralia, 
die te gelyk eene verfterkende kracht 
hebben, in aanmerking; het lichen ica 
dandicum, en de radix polygalae, (een 
geneesmiddel, het geen ik op het 
voorbeeld van srorr, met goed fuc- 
ces, in fommige borstziekten bezige „} 
doen dan hier voortreflyken dienst. 
e. Lies 


« ) 


222. J.P. MICHELL ANTWOORD > 


e. Lieden, die geduurig een fyn 
ftuifmeek inademen, moeten ook van 
hunne Aebres Catarrhales, op eene by- 
zonderëwyze geneezen worden, — De 
fteenhouwers b.v, de hoedemakers;, 
bakkers enz., lyden hevig van een 
zinkingkoorts; — de borst is by deze 
allen fterk aangedaan. — Een ge- 
neesheer , dient voornamelyk zyn 
aandacht hier op te vestigen ; — de flo 
res arnicae en de radix polygalae ameri- 
canae, hebben my in deze lieden, nog 
het meest voldaan; — de ipecacuanha 
in kleine giften, doet, in deze eonflitu= 
tien, fomwylen ook veel af; — en, 
wanneer ’er ftuipachtige aandoeningen 
by komen, zo komt ook het opium te 
ftade. 

£, In menfchen, die misbruik van 
geestryke dranken maken, of wel- 


ke door het veel byflapen hunne . 


krachten verfpild hebben, is eene zin- 
kingkoorts allergevaarlykst. — In de- 
ze moet de kina, met wyn-en vlugge 
loogzouten gepaard, van den beginne 


der ziekte reeds gebezigd, en hoe lan- _ 


ger hoe meer aangezet worden. 


De verfchillende complicatien der 


Febres Catarrhales, de verfchillende 
| | aart 


L 


OVER DE FEBRES CATARRHALES, 223 


aart der epidemie, maken wooräl groo- 
te verandering, in de geneeswyze der 
Febres Catarrhales.- — { 

h. De levensregel, welke in het al- 
gemeen, in de Zebres Catarrhales te 
{tade komt, moet het oogmerk voor- 
namelyk bereiken, tot onderfteuning 
der krachten. — Weyn en befchuit, 
dunne vleeschfoupen met groenten, 
frisfche lugt, het vermyden van onma- 
tig broeijen, ftilte, en een lymig gar- 
ftewater, limonade, orfade, of het 
witte afkookfel van SYDENHAM, voor 
de gewone drank van den lyder, vol- 
doen aan ditinzicht. » 

i: Eindelyk is het nogmaals noodig 
onze landgenooten te waarfchouwen , 
tegen het veelvuldig gebruik der ader- 
latingen, in deze ziekte; — immers 
worden de krachten der natuur, daar 

door, te zeer gekraakt, om de ziekte- 
_ftof te ontlasten , de fcheiding der ziek- 
te wordt vertraagd, en het levensbe- 
_ginfel te zeer verzwakt, om zich tegen 
Zynen inwendigen vyand te verzetten. 
Dan ziet men dikwerf, dat onvolmaak- 
te pogingen der natuur, tot hare red- 
ding , de {tof verplaatfen , op eenig edel 
deel, en dus zyn tand een, 
zl ang” 


224 J. P, MICHELL‘ANTWOORD « 


langduurige borst- en buikziekten, niet 
zelden het uiteinde, van eene enkel- 
„voudige zinkingkoorts. =— De. ver« 
zwakte conflitutie Onzer lighamen, 


moet altyd den geneesheer herinne- 


ren, voorzichtig te zyn, met een mid. 
del, dat zo veel vermag, als de ader- 
lating. NSA 

A. En uit dit alles, zo kunnen wy. 
veilig opmaken, welke de veilige en ze- 
kere geneezing zy, van eene eenvoudige 
zinkingkoorts; — immers, de pogin- 
gen der natuur zyn meest altyd ge- 
noegfaam, om deze ziekte, in fterke 
en gezonde geftellen, ten einde te 
brengen. — Zy bereidt de ziekteftof, 


Zy ontlast dezelve zeer gemaklyk, _ 


wanneer ‘er geene aanmerklyke be- 
letfelen , dewelke hare goedgunftige , 
hare heilzame pogingen ftoort, in’ 
lighaam des lyders, voorhanden zyn. 
Een goede diëet, een warm voetbad, 
een kleine: gift van den braakwortel, 
(b. v. een half grein om de twee uuren) 
een lymig gerftenwater, een weinig 


vre jes een plaaster, met een. 
lein gedeelte cantharides, en een lave-. 


ment, zyn de geneesmiddelen, welke 
hier, aan alle de aanwyzingen, vol 
| doen; 


en me en 


OVER DE FEBRÈS CATARRHÁLES. 22 


doen; — de kina komt altyd niet in 
aanmerking; — ontlästmiddelen, zyn 
in dit geval meest altyd fchadelyk; — 
het fterk broeijen, en het veelvuldig 
gebruik van verflappende waterdran- 
ken, is zo wel nadeelig, als de ge- 
woôönte, om de lyders door een can= 
deeltje, fterk gekookte vleeschfoupen, 
eijeren enz., te willen verfterken; — 
immersis hier de zwakheid flegts fchyn- 
baar; — zy geneest, wanneer de na- 
tuur, in hare pogingen niet wordt te= 
gengegaan. ied | 

B. Doch zo de Febris Catarrbalis , 
met eene ontíteking-koofts gecompli= 
ceerd is, dan komt de geneeswyze , 
welke BOERHAAVE en van SWIETEN , 
_ 20 meesterlyk hebben afgefchilderd, 
__voornamelyk te ftade. — De aderla- 
ting is dan het voornaamtte plecht-an- 
ker, waarop de geneesheer vertrou- 
wen moet; — dezelve moet dikwerf, 
tot twee, drie en meert reizen, herhaald 
“worden. -— Waterachtige, verdun- 
nende, verkoelende en verzachtende 
dranken, als b. v. afkookfels van de 
altbaea, werbascum „ met nitrum en ara- 
bifche gom; aftrekfels van klaprozen 
en vlier, in groote hoeveelheid ge- 
XI. DEEL, P dron- 


226 J.P. MICHELL ANTWOORD 


dronken, komen dan te ftade, — De 
Heeelrke pyn wordt, na behoorlyke 
bloedontlastingen, door aderlatingen, 
met koppen, bloedzuigers, pappen, 
ftovingen, en allerbest door een vefi- 
catorium, op de beledigde plaats, te leg- 
gen, verzacht en weggenomen (m). — 
Dezelfde middelen dienen ook tot 
verzachting, der meest. drukkende toc- 
vallen, waar by men de inädeming 
van waterdampen, het baden in laau- 
we melk, lavementen uit verkoelende 
en verzachtende afkookfels, voetba- 
den, en mostertpappen aan de voeten, 
naar de verfchillende toevallen, ver- 
‚ fchillende, tellen kan eh moet; — koe- 
te lucht, gerftewater, fpyze uit het 
plantenryk, gierst, fago, enz. zyn aan 
te raden, — Opium en emetica, zelfs 
in kleine dofes, zyn veeläl fchadelyk. 
C. In de roosachtige complicatien , 
zyn de aderlatingen, niet dan in het 
begin der ziekte, dienftig. — De be- 
handeling is byna dezelfde, als in de — 
eenvoudige zinkingkoortfen; — dan — 
men behoort voornamelyk het oog te _ 
houden, op de verplaatfingen, welke 
in deze koortfen zeer gemeenzaam — 


hd . 
on) Zie STOEL /, c. 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 229 


zyn; — de uitwaasferning moet boven 
alles: herfteld worden, hier toe komen 
voornamelyk de braakmiddelen, in 
kleine giften, in aanmerking, als die 
de verftopping in de kleinfte vaatjes 
openen, en de heilzame ontlasting 
door de huid, uitmuntend bevorde- 
ren;’— dampbaden zyn hier ook bo- 
ven alles aan te pryzen; — de zachte 
Ontlastmiddelen, als tamarinden, cas- 
fla, manna, en de zachtwerkende 
middelzouten , verdienen hier ‘ook 
veel aanmerking; — in de plaatslyke 
pynen, welke in deze koortfen wel 
niet zeer hevig, doch, door hunne 
{chielyke verplaatfing , niet min gevaar- 
lyk zyn, komt vooräl een fpaanfche 
vlieg plaaster te pas; — men kan de: 
_ ze naauwlyks te vroeg aanleggen. — 
_ Het nut dezer geneeswyze, wordt zò 

wel door het te vorengemelde, als 
door de befchryving der zinking- 
koorts, die in’t jaar 1782, in het voors 
jaar, geheel Europa door, geheerscht. 
heeft, van de Heeren CRELL, LAN- 

GUTH; HAMILTON, MICHELL en ande. 
fen; doch voornamelyk door de be- 
fehryving dier epidemie, door de Haar: 
lemfche geneesheeren, -allerklaarst be- 
"js P 2 / ves- 


228 J.P. MICHELL ANTWOORD 


vestigd ; — de Iyders immers beterdent 


hiet, voor dat men fpaanfche vlieg 
plaasters, op.de pynlyke plaats hadt 
aangelegd, — Men moet ook in dit 
foort van zinkingkoortfen, met de 
aderlating zo wel als met het heulfap , 
voorzichtig zyn; — fchoon het laatfte 
hulpmiddel, in dit geval, meer dan 
het eerfte, verdient aangeprezen te 
worden, ste lg er des fs 
D. Met bet flymacbtige. — Deze 
koortfen vereifchen weder eene ge- 
heel verfchillende geneeswyze; — im- 
mers, fchoon de aderlating fomwylen; 
in het begin, vereischt wordt; zo is 
Zy meestäl in deze ziekte fchaädelyk ; 
hetheulfap, verflappendeenverkoelen= 
de dranken, welke de uitwaasfeming ; 
in de andere foorten der Zebres Catars 


rhales bevorderen, komen hier niet te 4 


pas; — de voornaamfte zaak is, de 
flym te verdunnen en te ontlasten ‚ en 
dit wordt in het begin der ziekte, best 
uitgevoerd door braakmiddelen, eerst 
in kleine giften, en daar na in ge- 
noegfame dofes, om braking te vere 
wekken, toegediend ; — de fpiritus 


mindereri, de ammoniacale en andere 


middenzouten, verdienen hier ook 
aan. 


OVER DE FEBRES-CATARRHALES. 229 


aangeprezen te worden; — zeepachtige 
lavementen, en de fpaanfche zeep, rha- 
barbar enz., komen hier ook te ftade. 

Doch het is in deze complicatie, dat 
men. voornamelyk ook op de levens- 
krachten moet acht geven; immers 
gaan deze koortfen, veeläl, met een- 
fterke verzwakking gepaard; — wan- 
„neer men dus door antimonialia, de 
flym verdund en ontlast heeft, zo is 
het dikwerf noodig, het levensbeginfel 
aan te wakkeren, door fpaanfche vlieg 
plaasters, door den wortel en de bloe- 
men van de arnica, door akcalia wolatie 
lia, en door den peruviaanfchen bast 
zelve, met de radix imperatoriae, fer- 
pentariae wvirginianae, caneel enz., on- 
derfteund; — wyn en campher, ver- 
dienen ook te worden aangeprezen, 
fchoon ik van de fpiritus alcalini wolati- 
les, in deze gevallen meer nut gezien 
hebbe, — Getuige is onder anderen 
eene waarneming, alwaar de lyder 
door. die afcalina behouden wierdt, 
nadat hy alvorens de campher in 
groote. dofes,  vergeefsch gebruikt 
hadt; — het heulfap is hier allerfcha- 
delykst (n). 

ven enhep:3 _ E De 


(n) Zie Pleneiz act. et obf. med, 1783. 


230 J.P. MICHELL ANTWOORD « y 


E. De Zebres Catarrhales biliofae, =— 
In deze is de hoofd indicatie , de be- 
dorvene galftoffen zodra mogelyk uit 
het lighaam te brengen; — de-braak- 
middelen zyn hier onontbeerlyk, en 
zy doen wonderen in deze complicas 
zien; de zachte ontlastmiddelen, wel« 
ke-te gelyk rottingwerend zyn, de 
tamarinden, rbeum. en cremor tartari, 
zo wel door den mond, als door mid- 
del van e/ysmata toegediend, brengen. 
de overgeblevene vuiligheden fchielyk 
uitde ingewanden; — dan ook in des 
ze complicatien, moet men voorname 
lyk.op de krachten des lyders het oog: 
houden; — de kina is hier een plecht- 
anker, welke geen geneeskundige mise 
fen kan; ‚—- wanneer de vuiligheden 
ontlast zyn, -20 herftelt zy de. belette 
uitwaasfeming „ verfterkt de verzwakte. 
ingewanden, en ontlast de ziekteftof, 
welke: in de tweede. wegen (fecundae 
wiae) opgenomen is; — zy wordt tot, 
dat einde, best met. de camillebloe-» 
men en met de antimonialia. vereen: 
nigd; — de wyn-doet ook indit tyde, 
{up veel dienst, BE baasen £ BE, 

„Fegen de toevallen, komende reeds, 
gemelde middelen in Rs al 
As vins _4EER 


íchynt te zyn; — dan het ges 
? | Ed 


$ 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 23E, 


leen het heulfap, komt ook in deze 


_ complicatie niet te pas, 


Dan het zyn deze koortfen, welke 
onder de gedaante vän rotkoortfen in: 
den herfst voorkomen ; — en welke, 
even daarom, de grootte aanmerking 
verdienen. — De fchielyke verzwakr 
king eischt, dikwerf van den beginne, 
verlterkende middelen; — zo dat men 
voort na een braakmiddel, en fomwy-_ 
len zonder het zelve, tot de kina dient 
over te gaan; — en waarlyk myne 
ondervinding is my eene leermeeste- 
res geweest, om deze handelwyze te; 
bezigen, indat foort vankoortfen , wel=! 
ke men by de geneeskundigen , onder. 
den naam van Febres putridae, Catar= 


vhales malignae, petechiales enz., ge- 


boekt vindt, en welke in ons land eí- 
genlyk, niet dan verfchillende graden 
van Hebres Catarrbales biliofae zyn, zo 


veel te meer te vreezen, naar mate de 


vochten meer of min tot rotting over- 
hellen, de lyder zwak is, en de tyd van 
het jaar aanleiding tot rotting geeft. 

“Ik beken, ik ben fchoorvoetend 
tot „eene behandeling gekomen, 
welke tegen de reden ftrydende 


luk. 


232 J- P. MICHELL ANTWOORD »» 


lukkig gevolg , waar mede ik dezelve 
in een groot aantal onderwerpen gebe 
zigd heb „heeft my. van myne dwa- 
ling „ tot heil myner. lyderen, over- 
tuigd, =— Wanneer dus de heerfchen- 
de koorts van eene rottigen aart is, 
zo moet men, zich zorgvuldig wagten, 
van aderlatingen; —, vereischt -de 
plaatslyke pyn verzachting, zo moet 
men koppen, bloedzuigers en {paan- 
fche vlieg plaasters te hulp roepen, 
men moet, na. dat een of twee 
braakmiddelen den lyder toegediend 
Zyn, terftond tot den peruwiaanfchen 
bast overgaan, de vuiligheden „ door 
rottingwerende lavementen, als b. v. 
het aftrekfel van de camille met asamo- 
niakzout, trachten te ontlasten, en den 
bast zelve door prikkelende , rotting- 
werende middelen, onderfteunen; — 

doch hier van ftraks nader, _ 
Dit gefchetfte zy nu genoegfaam, 
om onze landgenaoten een klaar denk- 
beeld te geven, welke behandeling. 
wy, in onze heerfchende voor- en nas 
jaarsziekten , aanraden, — Immers 
daar onze voor- en najaarsziekten, uit 
het flym-gal- en roosachtige gecompli-. 
geerd zyn, zo moet ook de geneezing 
| ___ haat 


OVER DE FEBRES. CATARRHALES. 233 


naar deze complicatie verfchillen ; — de 
epidemie zelve ‚ beken ik , maakt dik- 
werfeen‘groot verfchil, in de behande- 
ling; — zy doet de ziekten, dan eens, 
meer naar het flymachtige, dan meer 
‚naar het roosachtige, ja naarhet ont= 
{tekene overhellen , doch dit is niet dan 
doorde. ondervinding, door geneese 
kundige proeven en waarnemingen, te 
bepalen! — “Qui naturam [zeggen 
» Wy met sTOLL (o),| epidemiarum 
»»pervestigavit,-nullaque warietate acci- 
»-dentali. distractus,. causfam arripit ; 
»»oppugnatgque, pandemon ; quot quaefo. 
»» tmorsalium erit fospitator et genius tute= 
wrlaris" as 

„Dan het zyn hier flegts de gewone: 
voor- en najaarsziekten, waar,over wy; 
handelen. NE 
„De geneeswyze, welke ons in de 
voorjaarsziekten ‚de zekerfte: voor= 
komt, is-voornamelyk daarop -uit, 
Bakeries octet OT 


1, De roosachtige ontfteking van de 
bad deelen, waarop, Zy zich geplaatst 
… heeft, los'te,maken, … Ì 


P 5 IL De 


Co) P. mi, Pag. 374 


234 * J.P. MICHELL ANTWOORD » 


WH De flym uit de eerfte wegen té 
„ verdunnen , en te ontlasten. 
HI. De uitwaasfeming te herftellen. 
IV. De koorts tegen te gaan, — 
V. De toevallen te verzachten, 


En wat de eerfte aanwyzing aans 


gaat; — deze wordt het best voldaan, 
door: verdunnende , - oplosfende. ‘en 
ontfpanhende middelen, als door af- 
trekfel van vlier, éamille ; melisfe eiz.s 


— door de verzoete. zuure geesten, dôor 


kleine giften van den ipecacuanba, den 


tärtarus “etnetichs ; en ‘andere bereidin= 


gen van het fpiesglas; == fomtyds is 
tot dit oogmerk eene aderlating dien= 


flig; ja ir eenige, fchoon weinige gee. 


valleny möet zy herhaald worden, — 
Afleidende middelen, zyn ook’ met 
dit inzicht zeer dan-te pryzen; — de 
fpaanfche vliegen, op de aangedane 
plaats aangelegd; doet hier wonde 
ren; — zy nemen de pyn fchielyk ‘ett 
veilig weg (p); — en welke redenen 
_MRALLES, tegen het algemeen gebruik 
dier plaasters, ook moge te berde ge- 
bragt hebben (q)s wy Zyh; mêt-den 
SNL : eer 


(PRESEN Ee Te Co ON 
(a) De ufis veficantium falubrietnosio =S 


A \ 


OVER'DE FEBRES-CATARRHALES. 235: 


Heer “FÓRSTEN „1 met sTOLL!en andes 


rem; vanohate huttigheid in de. Febres 
Catarrbales ‚--door de ondervinding, 
ten! vollen: overtuigd ;-— verzachten: 
de middelen komen voornamelyk in 
aarimerking ‚wanneer de binnenfte ops 
pervlakte der maag of ‘der ingewan* 
den, aangedaan is, wanneer.’er eend 
roosachtige ontfteking in-de-dármbüuis 
zelve ‘met hare:gevolgen welke niet 

lden eene» ware persloop » uitma= 
ken (t), plaats-heeft; — dan ‘komt 
ook het heulfap te ftade, het welk in 
de-épidemienr der persloop:in:ons land; 


- meestäl van hut geweest is; == Getui> 


ge zy de epidemie; te Harlingen in 
jaar-1779 waargenomen, getuigend 
waarnemingen van-den kundigen LENS 
sius5 van den-geleerden’ STINSTRA eft 
anderen; ‘en daar nieuwere” proe= 
ven (s), de rottingwerende kracht des 


opiums getuigen, daar de waarnemins 
gen van een@n POTT, DU PUI ‘en ande 


ren, ons derzelver kracht in verfterf= 


ving geleerd hebben, zo-kan geen ges, 
neeskundige zich met recht verwonde: 


ONEURENEC CARTER ih RED (A 
_@) Zie srorr p. IL, de dyfenteria En, OPPENLRIG 

HN def de df. Pir: ren A REOPTENR 
($)’Zie pr Haas dis/. de opio, Uftr. 1783. 


236 J. P. MICHELL. ANTWOORD « » 


ren, dat het in-eene roosachtige ont: 
fteking, welke van de belette uitwaas« 
feming oorfpronglyk „en waarin dus 
rotting en verfterving voornamelyk te 
vreezen is, van groot nut zy: == te 
meer, daar het de uitwaasfeming be- 
vordert, en dus de oorzaak zelve, te 
keer gaat. 

‚Il. De tweede aanwyzing wordt 
voldaan ,-door verdunnende., flymop- 
losfende en ontlastende middelen, als 
door de fpiritus mindereri , orymel fquil« 
diticum , _ammoniacale —-middelzouten;, 
door kleine giften der braakmiddelen;, 
de rhabarbar enz, door derbloemen 
van de arnica, en eindelyk door zachs 
te braakmiddelen zelve ;_— fterke pur- 
geermiddelen, „doen in ’t algemeen 
geen goed: zy verzwakken den lyders 
zonderde taaije flym te verdunnen: 
en brengen. dikwerf de roosachtige 
ontíteking „„voornamelyk indien zy-de 
ingewanden bezet, tot verfterving;.…— 
lavementen uit. ontbindingen van ame 
snoniakzout, zyn inzonderheid aante 
PEPZOR sis rlnar anr dois ovibrudegan 
„1. Aan de derde aanwyzing is ge- 


meenlyk in de voorjaarskoortfen vol. 


daan; wanneer men de twee eerfte aan= 


Wy: 


hl 
REE 


OVER DE FEBRES CATARRHALES, 23% 


wyzingen ten einde heeft gebragt. — 
Wert aftrekfels van de meergemel- 
de aromaticque kruiden, bevorderen 
dezelve; voornamelyk, wanneer zy 
door fpiesglas-middelen, door rob fams 
buci, door verzoete falpetergeest enz, 
worden aangezet. | 
IV. aanwyzing. — Deze verdient 
groote aandacht; — immets nemen 
wy dikwerf waar, dat de koorts zich, 
na dat aan de behoorlyke ontlastingen 
voldaan zy, verheffe ; en dat het geftel 
des lyders, door zyne gevoeligheid, 
meer en meer tot onregelmatige bes 
wegingen gefchikt worde, — Het is 
dan de plicht eens geneesheers, voors 
namelyk op de krachten des lyders 
acht te geven, en, zo dra de plaats- 
lyke pyn weggenomen is, ja fomwy= 
len , daar zy nog werklyk plaats heeft, 
de koorts op de krachtdadigfte wyze 
tegen te gaan. 
„Immers is onze eeuw te zeer verà 
licht, wy zyn te veel in de kunde van 
t menschlyk lighaam gevorderd, en 
wy kennen de natuur der ziekten van 
ons land genoeg, om die dwaze voor. 
oordeelen, dat men de koorts nooit 
tegengaan mag, of het lighaam moet 
eerst 


238 “Je P. MICHELL ANTWOORD: » 


eerst zodanig gezuivefd zyn, dat. men 
geen fpoor van eenige ziekteftof ont- 
dekken kan, van ons af te werpen. — 
De koorts zelve, maakt door zyne on» 
regelmatige’ bewegingen de vochten 
fcherp ‚bederft de fpysverteering, «en 
brengt dus met elk eene aanval, een 
nieuwe ziekteftof voort; — de koorts 
moet « dus „krachtdadig tegengegaan 
worden; en wyl deze koortfen: van 
een tusfchenpozenden aart zyn, en 
hare onafgebrokene aanvallen , flegts 
alleen van. de. complicatie „ welke-zy 
met elkander maken, „afhangen; zo 
_ ken ik geen beter middel, om dat ein- 
de te bereiken, dan den peruviaan- 
{chen bast; — deze moet, wanneer 
aan de eerfte indicatien voldaanvis,-en 
men de hevigheid der koorts vreest; 
den lyder in /ubflantie worden toege: 
diend; — zo-dat hem, indien het mo- 
gelyk zy, alle twee uuren , ten minften;, 
een halve drachma, gegeven worde;!— 
dan dikwerf, en meest altyd, moet hy 
door flym oplosfende en verdunnende 
middelen, worden onderfteund ; — 
en hier-toe kunnen wy by ondervin- 
ding, de middelen welke uit het fpies- 

glas bereid worden, en de bloemen 
Te van 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 239 


van de arniza, aanpryzen ; — wanneer 
de maag en ingewanden reeds te zeer 
verzwakt zyn, om dit middel behoor- 
Iyk te kunnen te onder brengen, zo 
zal b, v. een gepast vebiculum, het pe- 
per menth-water , ook deze zwarigheid 
uit den weg ruimen; — dit prikkelt 
de maag tot verteering aan, en doet 
den bastin onze vochten oplosfen; — 
dikwerf komen de campher, de ver- 
zoete zuure geesten, de alcafina volati 
lia met de kina verëenigd, in aanmer- 
king, wanneer het levensbeginfel na- 
melyk, te zeer verzwakt is; — dan 
het is voornamelyk op den Goddely- 


_ ken bast, waarop wy in dit geval ver- 


trouwen moeten. 

V. De verzachting der toevallen, — 
De benaauwdheden, de pynen, de 
flaaploosheid, de bloedontlastingen, 
de hoest, belette doorzwelging, 
fprouw, en pogingen tot braken, wel- 
e wy in deze koortfen voornamelyk 
waarnemen „ eifchen des geneesheers 
aandacht. | } 
„1. De benaauwdheden, worden in 
deze koortfen, best door zachte ont- 
fpannende middelen tegengegaan. — 
De verzoete falpetergeesten, het lag 

| | anod. 


* _ 


240 J.P. MICHELL ANTWOORD — 


anod. miner. HOFFMANNI, het elixir acis 
dum HALLERI, vitrioli MYNSICHTi, tinê- 
tura fuccini, en Jpiritus cornu cervi, 
doen hier de meeste uitwerking; — in 
het begin der ziekte, kan dikwerf 
eene op zyn tyd ingerichte aderlating, 
en in den verderen ftaat, een fpaanfche 
vlieg, grooten dienst doen; — mos- 
tertpappen en lavementen, zyn in alle 
gevallen onfchadelyk, en doen dik- 
werf door afleiding veel goed, * | 
_ 2. De pynen, welke zich op een 
plaats vast hechten, kan men best 
door een blaartrekkende plaaster ver- 
zachten; — in weinige gevallen, Kaf 
hier de aderlating goed doen; — köp- 
pen en bloedzuigers, zyn meer alge- 
meen aan te pryen; — ik heb van ee- 
ne vette in olie gebakkene koek, op 
de pynlyke plaats, zo warm het de 
Iyder verdragen konde, aangelegd, 
meermalen goede uitwerkfels waarge- 
nomen. | 

3. Slaaploosheid, deze Hangt van de. 
benaauwdheden en de koorts, voor- 
namelyk af; — zy verdwynt, naar 
dat men die toevallen te keer gegaan 
heeft, langzamerhand. — Opium , is zo 
lang de eerfte wegen {terk verllymd 

zyn, 


OVER DE FEBRES CATARRHALES, 24E 


£yn, niet aan te raden; de zachte ont«. 
fpannende middelen, en de afleidende, 
welke wy boven aangehaald hebben, 
verdienen meer aanpryzing. Net, 
4. Belette doorzwelging. — Deze 
hangt af van eene plaatslyke ontíte- 
king, of van de íprouw, waar van 
wy ftraks met een woord fpreken zul- 
len; — dan indien de roosachtige 
ftof op de keel valt, zo dient een Gee 
neesheer voornamelyk op zyn hoe- 
de te zyn; — ik heb meermalen waar- 
genomen, dát een zodanige keelziek= 
te, binnen 24 uuren, doodlyk werdt; 
— de verfterving is geen zeldfaam uit- 
einde dier koortfen, deze moeten wy 
verhoeden en trachten voor te komen. 
= De beste wyze is, na eene ruime 


aderlating, na de aanlegging van 


bloedzuigers, een fpaanfche vlieg om. 
de geheele keel aan te leggen, de 
ontlasting door herhaalde clysrnata te 
bevorderen, en de roosachtige ontfte- 
king, door gorgeldranken tegen te 
gaan; — eene ontbinding van het am- 
mmoniakzout, komt hier vooräl te fta- 
de; waar by men het oxymel fimplex of 
Jguilliticum kan voegen; — men dient, 
wanneer deze middelen in eenige uu- 
XI. DEEL, 0 or he 


Ì 


242 J.P. MICHELL ANTWOORD 


„rem geen effect doen, bloedzuigefs 

aan den hals aan te leggen, of koppen 
te laten zetten, dat-my +nog beter 
voorkomt; en wanneer men verflik= 


king, door datb van de larynx , « 


vreest, de luchtpyp by tyds open te 
doen maken: — immers dit veilige 
hulpmiddel wordt dikwils verzuimd ‚== 
misfchien zoude hier ook de opium, in 
groote hoeveelheid toegediend, te 
pas kunnen komen, — Doch de korte 
tyd, waarin deze kwaadaartige keel- 
ontftekingen -afloopen, verbiedt eeni- 
ge proefnemingen. —-_ Dr. TYENGIUS 
nam dezelve te „Amfteldam, reeds in 
het jaar 1517, epidemisch waar, en 
heeft ze ook zelve befchreven (t); on- 
dertusfchen „ kan men de doodlyk- 
heid van deze keelontfteking, uithet 
aantal dooden, dat in die {tad waarge- 
nomen werdt, opmaken, 

5. Dan, hangt de-belette doorzwel- 
ging van de fprouw af, zo is zy zo gee 
vaarlyk niet. — Verzachtende pap- 
pen, of ftovingen om de keel aange- 
Kord 5 gorgeldranken van gekookte ra- 
pen, vygen, rozynen enz., komen 


eerst te flade; — daarna kan men de _ 


‚ {B Zie FORESTUS /. €, 9. 152, ob/. Ik, én fehalio. 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 34% 


borax; met viölen of althaea fyroop ; 


verzoet; en eindelyk, om de flym te 
herftellen, de /aleb; het lichen islandi- 
em, of de enkele arabifche gom; met 
goed gevolg ; voor{chryven. … Ì 

ó. Niet zelden blyven ’er;.na-de 
ontlasting der flyin, ydele pogingen over 
tot braken, die den lyder afmatten. — 
Een aftrekfel van camillen bloemen;de 


‘reeds gemelde ontfpannende midde 


len, en het elixir witrioli, verzachten 
dit toeval: ’t welk dikwerf vaste lucht, 


en niet zelden het heulfap zelve, (imr 


mers wil men de middelen, om de 
aanwyzingen in deze ziekte te vols 
doen; in’t werk ftellen,) vereischt.» 
7. Wan den hoest en de bloedontlastitis 
gen, zullen wy niets meer aanmerken, 
dewyl wy daar van, te voren; genoeg 
gezegd hebben, om de behandeling 
dezer ‘toevallen, voor een Genees=. 
heer, op te helderen, _ … | 
Wat aangaat de herfstziekte; — wy, 
hebben te voren gezien; dat, fchoon 


_e@ok-de aart derzelven niet geheel en 


al, van die der voorjaarskoortfen vers 
fehilt ‚de galachtige ftof in de eerfte 
wegen, welke in den herfst, meest 
voorhanden is, een merklyk onders 
Bv Qz2 


Schiess 


244 J.P. MICHELL ANTWOORD 


fcheid in hunnen aart te weeg brengt; 
Geen wonder dus, dat ook de genees 
zing in veele opzichten verfchillende 
is. — Immers is het de voornaamfte 
plicht een’s geneesheers, in deze 
koortfen, om 


TI. De bedorvene ftoffen, uit de eers 
fte wegen, zo dra mogelyk, weg 
te nemen. | 

II. De koorts en rotting der vochten, 
op het krachtdadigfte, tegen te 


gaan. 

TI. De roosachtige ontfteking los te 
maken, en de gangraena op ’t 
fterkst te verhoeden. 

IV. De uitwaasfeming te herftellen. 

V. De toevallen té verzachten. 


1. Tot de eerfte aanwyzing, be- 
hooren voornamelyk de braakmidde- 
len. — Deze zyn het, welke de fcher- 
„pe en bedorvene galftoffen , die de 
roosachtige ontfteking, in de ingewan- 
den, te weeg brengt en bevordert, 
door den gefchikften weg ontlasten; — 
deze bevorderen de uitwaasfeming, en 
brengen de fcherpe vochten, welke in 
de tweede wegen reeds opgeflorpt 
zyn, naar de uitwendige oppervlakte 
| van 


OVER DE FEBRES CATARRHALES, 245 


van het lighaam; — zy losfen de. 
roosachtige ontítekingen op, en be- 
vorderen te gelyk den ftoelgang. — 
Ware de beroemde DE HAEN, minder 
verkleeft geweest aan zyne Hypothefen „ 
en hadt hy meer gebruik gemaakt van. 
deze Godlyke hulpmiddelen, hy zou- 
de gelukkiger geweest zyn; in het ge= 
neezen van morbi acuti, en men zoude 
hem niet na hebben gegeven, dat hy. 
beter morbi chronici, dan acuti, genas. 

Dan het gebruik derzelven, moet 


niet roekeloos worden in het werk ges 


fteld, — ”Immers is eene geneeswy- 
» ze, welke op losfe fchroeven fteunt, 
„en echter van de beste en -vermoo- 
» gendfte middelen gebruik maakt, er- 
» ger, dan de gruwelykfte vergiften, 
» en verwoestender dan de doodlyk- 
fte epidemie, die ooit geheerscht 
» heeft (u); cocta, non cruda , movenda 


Jfunt, leerde reeds de Groote uir- 
POCRATES. — De ftof, welke men uit- 


werpen wil, moet eerst behoorlyk ge- 
fchikt zyn tot de ontlasting, zal het 


den lyder heilzaam zyn; — en het is 


ten dien einde niet zelden noodig, 
BE berrsst Q 3 ‚den 


rk 


‚ (@ysrorr P.I, pag. 37 


246 Je P. MICHELL ANTWOORD za 


den lyder vooräf oplosfende middelery 
toe te dienen, om de ziekteftof , in de 
eerfte wegen, beweeglyk en tot de onte 
Jasting gefchikt te rn n, — De braak: 
middelen uit het fpiesgtas bereid, vin 
eene kleine- hoeveelheid toegediend. ) 
komen ‘hier voornamelyk in’ aanmer- 
king; de. ammoniakale middenzouten, 
het oxymel fimplex en fquilliticum, de 
sheum en ipecacuanba in kleine giften; 
verdienen. ook aanpryzing ; == men 


kan den lyder „ de met eremor tartari- 


afgefcheide wei van zoete melk, ten 
dien einde, tot zyn gewonen drank la- 
ten gebruiken; — de verfche groen- 
ten „envruchten werken ok ed, 
tot-dit- oogmerk, «> 

Dan, na dat de ftof uit de maag: ee n 
door een of meer braakmiddelen , ges 
_noegfaam geloosd vis , wanneer de 
krachten des lyders: genoegfaam Zyn, 
en de hevigheid der koorts ’er zich 
niet tegen kant, dient men, deze 
aanwyzing,” met zachte ontlastmidde- 
den , “welke te gelyk rottingwerend 
zyn, tesvoltooijen: de cremor tartari, 
de fractus tamarindorum , het ammonie 
akzout en de rhabâárber , komen EE 
te veornameljk in aanmerking; 


doeh 


EN, 


NS, 


OVER DE-FEBRES CATARRHALES. 247 


doch de voorzichtigheid. eischt veel- 
tyds, deze middelen faam te voegen; 
met den peruwiaanfchen bast, voorna= 
melyk wanneer de lyder zwak en de 
koorts hevig is; — ik heb in een aan- 
tal zieken, het nut dezer handelwyze 
waargenomen: ik heb myvelders daar 
over breeder uitgelaten, en ik zie met 
vermaak, dat deze geneeswyze, ook 
van beroemde‘geneesheeren, welken 
de conftitutie van ons- vaderland, «en 


deszelfs inwooneren van naby, ken- 


nen, als nuttig aangeprezen wordt (v). 
Het is dus boven alles noodig , inhet 


vervullen dezer aanwyzing, in Onze 


herfstkoortfen, het oog op de drin- 
gende indicatio witalis, op de krachten 
des lyders, op de hevigheid der koort- 
fen; en op de gefchiktheid der’ voch- 
ten tot rotting, te houder, — En wie, 
die dit alles met my naauwkeurig naar- 
‚gaat, ziet niet de fchadelykheid van 


„het vooroordeel, waar door zelfs 
„dnenfchen ‚die door hunne kunde, bo- 


ven het gemeen verheven zyn, gere- 
Weerd worden: om namelyk den ly- 
„der, welke aan/eene zinkingkoorts te 
ht ETTEN hes 
Re OE End 
(Wv) Ziede Waarnemingen van den Ilcere Dr. pr 
MAN3 17 Eph. N.C. nov. tom. Vil 


248 J. P. MICHELL ANTWOORD « 


bed ligt, en die na de ontlasting der. 
fcherpe galftoffen, gedeeltelyk ten 
einde gebragt is, voornamelyk over 
zwakheid klaagt, fterke vleeschfoupen 
in-te dringen, welke in eene maag, 
waarin alle vochten tot rotting over- 
hellen, onverteerbaar. zyn, en in een 
waar gif veranderen. — De ondervinr 
ding heeft my dikwerf doen zien, dat 
de ziekte, welke eerst goedaartig was; 
en naar de behoorlyke ontlastmiddelen 
luisterde , in eenedoodelykerotkoorts, 
door het gebruik van diergelyke voed« 
fels, verkeerde. _— | 
JL, De tweede aanwyzing. ver- 
eischt ook. voornamelyk de grootfte 
aandacht der geneeskundigen; — im- 
mers hebben wy het hut, de nood- 
zaaklykheid , en de heilzame uitwerkfe- 
Jen van den koortsbast, in de voor- 
jaarskoortfen, betoogd; — zyn wy 
eenigfins geflaagd, om min kundigen, 
„van de voortreflykheid dezer genees- 
wyze, inde Febres Catarrbhales vernales, 
te overtuigen, hoe veel te meer is zy 
in de autumnales aan te pryzen! daar 
„de gefchiktheid der vechten tot rot- 
ting, het verlies der krachten des ly- 
ders, met de hevigheid der koorts fa 
banda vk CB mem 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 249 


mengevoegd, eene fpoedige hulp ver- 
eifchen. — Wy nemen daaglyks waar, 
datde, zuivere afgaande koortfen, in 
den -herfst. dikwerf, zelfs fchoon zy 
naar de regelen, welke de kunst aan 
de hand geeft, behandeld worden, zo- 
danig met elkanderen. worden gecom- 
pliceerd, dat zy, in de gezondfte con- 
flitutien, binnen weinige dagen, zoda 
nig in hevigheid toenemen, en eene 
zo.groote ontaarting der vochten ver- 
oorzaken, dat zy. van eene anderen= 
daagfche FebrisCatarrhalis, in eene Fen 
bris continua maligna overgaan, in wei- 
nige uuren de krachten des lyders ten 
eenemaal ondermynen „ en hem met 
eenen onvermydelyken dood dreigen. 
Een beroemd geneeskundige zoude 
zelfs, binnen weinige dagen, dit el- 
lendig lot ondergaan hebben, had niet 
de aanbiddelyke Voorzienigheid hem, 
daar reeds alle menfchelyke hulp ver- 
geefsch was aangewend, 'tot nut zyner 
medeburgeren, willen {paren, 

De peruviaanfche bast is dus het voors 
naame hulpmiddel, waar mede wy, 
aan deze aanwyzing „ kunnen voldoen. 
Immers het is een middel, dat de 
koorts en de rotting krachtdadig te« 
u; Q5 gen: 


_ 


L 


gengaât, dat de bedorvene vochten 
der fpysverteering herftelt, dat de be- 
lette uitwaasfeming bevordert „ en % 
welk dus, na dat het lighaam behoorlyk 
gezuiverd is, niet dan goede uitwerk- 
felen kan voortbrengen ; — doch men 
behoort denzelven daar en boven, te 
vereenigen met: de middelen, dewelke 
door de ondervinding bekragtigd zyn, 
best aan de gemelde aanwyzingen te 
voldoen: == Onder deze verdienen 
onze aanpryzing , de zuure en verzoet- 
te mynftoffelyke geesten, als de /piri- 
tus witrioli, Jpiritus nitri duleis , liquor 


anodyrms mineralis , de ammoniakale mid= 


denzouten enz, ; doch is de rotting der 
vochten reeds aanwezig, is het verlies 
def krachten des lyders eene dringen= 
de aanwyzing voor den geneesheer, 
zo heeft ons de ondervinding geleerd, 
dat die middelen, welke het levensbe- 
ginfel fterkér aanwakkeren , de:voor- 
keur boven de zuuregeesten, welke 
de beweging van het. levensbeginfel 
vertragen, verdienen; — de cantbari- 
des, fales alcalini volatiles, de campher;, 
de wyny, de caneel, de ferpentaria wire 
giniana, zyn dan, inzonderheid wan- 
neer zy met den koortsbast famenge- 

Lag voegd 


- Pd 


bees De 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 26 Ë 


voegd zyn, heilzaam, — Het levens- 
beginfel immers weert de rotting, op 
de allerkrachtdadigfte wyze ,„ van het 
dierkyk lighaam ;- dit is. het, dat wy 
moeten trachten aan te wakkeren, te 
vermeerderen, enste herftellen, 
„De-wyn inzonderheid is hier toe 
dienftig ; zy kan in die gevallen, waar- 
inhet levensbeginfel drygt te bezwy- 
ken, en de rotting deoverhand neemt; 
als de gewone drank, den lyder toe- 
gediend worden; — fed caveas ab abu- 
Ju beroici remediì; -— het voegt geen- 
fins In de handen van eenen kwakzal- 
ver pe (van de fpiritus alcalini volatie 
les pmet den cortex verëenigd, heb ik 
inchopelooze gevallen, meer dan eens, 
goede uitwefkfelen gezien, — De ly- 
der; waar van ik te voren gefproken 
heb, is ’er zyneherftelling aan ver- 
{chuldigd; — ik weet niet, dat ik ooit 


„iemand zo na aan den dood gezien 
_ «heb, die herfteld is geworden. 
elk De derde aanwyzing. — In 


weinige gevallen, kan hier eene ader- 
lating dienftig zyn: — zy bevordert 
de opflorping der bedorvene ftoffen; 
zy verzwakt den lyder; en belet de 
gatuur in hare pogingen , om de {cher- 
dog | pe 


252 J.P. MICHELI ANTWOORD 


e ftoffen in de eerfte wegen te onts 
asten ; — daar en boven het verlies. 
van krachten, het welk in de herfst-. 
koortfen zo algemeen is, en van de 
Ícherpe galftoffen, ontäarting der 
vochten , en aandoening van het ge- 
heele zenuwgeftel afhangt, is een toe- 


val, het welk krachtdadig tegen het 


gebruik van de aderlating pleit; — zy 
komen dus in het algemeen, (immers 
in byzondere gevallen, kan de aan- 
wyzing eene aderlating noodzakelyk 
maken,) in de herfstkoortfen niet te 
ftade. — Men voldoet dus aan deze 
aanwyzing, door ontlastingen welke 
laatslyk kunnen ingericht worden, 
._v.- door koppen, bloedzuigers, 
fpaanfche vliegen, door ftovingen uit 
en campher brandewyn, door ont- 
{pannende pappen van de vlier, de 
camillebloemen, de rosmaryn enz., 
met fpiritus falis ammoniaci, en fomwy- 
len ook door een vette koek, warm 
op de aangedaane plaats aangelegd ; — 
tegen de verfterving, kunnen wy geen 
betere middelen aanpryzen, dan die 
wy ftraks gemeld hebben, als de meest 
vermoogende, om de koorts en de 
ontaarting der vochten tegen te gaan, 
V. De 


nT 


OVER DE FEBRES CATARRHALES. 25 


IV. De vierde aanwyzing wordt, 
wanneer aan de vorige aanwyzingen 
behoorlyk voldaan is, byna altyd ten 
einde gebragt. — De kina alleen is ge- 
noegfaam, om; wanneer zy behoor- 
lyk en by tyds toegediend wordt, aan 
dit oogmerk te voldoen; — ingevalle 
echter de koorts reeds te onder ge- 
bragt is, en ’er nog verftopping der 
mondjes van de kleine vaten der huid 
plaats heeft, zo kan men met vrucht 
gebruik maken van de middelen, wel- 
ke uit het fpiesglas bereid worden, en 
van kleine giften van den braakwortel, 
in eenig geestryk vocht, b. v. agua 
menthae, toegediend; — fomtyds doet 
een aftrekfel van vlier, met oxymel of 
rob fambuci het zelfde; — een fpaan- 
fche vlieg kan ook, met dit inzicht, 
dikwerf grooten dienst doen. 

V. Vyfde aanwyzing. — De toe- 
vallen moeten op dezelfde wyze, als 
in de voorjaarskoortfen worden tegen- 
gegaan. — Doch het heulfap komt 
hier weinig in aanmerking, het verlies 
van krachten, het welk by deze koort- 
fen plaats heeft, verbiedt meest in alle 
gevallen, het gebruik van dit vermooe= 
gend geneesmiddel; — de king is ie 

seh e£ 


hs 


254 JP. MICHELL ANTWOORD,» 


het plechtanker ‚ het welk naar de vete 
fchillende omftandigheden, met vers 
fchillende geneesmiddelen verëenigd, 
ook aan deze aanwyzing voldoet; — 
immers, zo men deze flegts-by. tyds 
aan den lyder toedient, en het gebruik 
verëenigt met de reeds gemelde mid- 
delen, zo zal men ook , in aan deze aan- 
wyzing te voldoen , gelukkig (lagen; 
lavementen en AEN doen 
„hier ook eenen voortreflyken dienst, 
Alleen is het aanmerkenswaardig, dat 
in die gevallen , waarin-de materies ca- 
tarrhalis op de ingewanden zelve valt; 
en waarin zy eene roosächtige ontíte- 
king, in de zelfftandigheid derzelve 
veroorzaakt, en men dus eene waare 
persloop waarneemt, het heulfap dike 
werf, het eenigfte middel is „waar me: 
de men de lyders redden kan, — De 
_ hevigheid der pyn, de vermoeijing 
van den lyder door dezelve, en door 
“het verlies van zyne vochten, veroor- 
zaakt, vergeleken met de pynftillende 
en rottingwerende krachten van dit 
geneesmiddel , en met het vermoogen, 
waar mede het op de huid werkt, ges — 
ven ons gelegenheid, om dit te kunnen 
verklaren ; — en de nn 
er 


ke iN 


OVER DE FEBRES CATARRHALES, 25% 


der Harlingfohe Genees- en Heelkun- 


digen, reeds aangehaald, toonen ons 
het eigenaartig vermoogen des opiums, 
tegen de verwoestende epidemie, van 
het jaar 1779 onder anderen, ontegen- 
fpreeklyk aan, hert 

_ Wat aangaat de levensregel in deze 
Hebres Catarrhales ; frisfche lucht, be- 
hoorlyk;, doch niet overtollig dekfel, 
het dikwerf veranderen van kleederen 
en linnen, is in alle aan te raden, — 
Wei van melk, het afkookfel van 
gerst, van brood, van groenten met 
citroenen, curacaufche appelen enz., 
finaaklyk gemaakt, wyn met water 
verdund, fago, ryst en-boomvrugten;, 
zyn voornamelyk tot voedfel aan te 
pryzen, — De herftelling der lyders 


‚is langfaam, zy behooren zich lan 


voor de koude avond- en nachtftonden 
te myden. — Visch, kaas, gebak, 


‚ varkenvleesch, en alle fpyzen , welke, 
‚of niet gemaklyk te verteeren zyn, of 


fchielyk rancide worden, zyn voor ly- 
ders, welke deze koortfen hebben 
doorgeftaan, fchadelyk, — Men neemt 
na deze koortfen, eene zonderlinge 
gevoeligheid van de huid waar, welke 


den lyder dikwerf doet inftorten. — 


De 


366 j. P. MICHELL ANTWOORD ENZ} 


De beste behoedmiddelen, welke mer 
hier tegen kan aanraden, zyn matig- 
heid in fpys en drank, beweging, het 
myden van de ochtend- en avond- 
lucht, het dagelykfche gebruik van 
den koortsbast en van goeden wyn, en 
vooräl een flenelle hemd, over de 
bloote huid. — Ik ben door de on- 
dervinding, van het nut dezer handel- 
wyze, om de inftortingen, welke al. 
tyd lastig, en dikwerf zeer gevaarlyk 
zyn, voor te komen; overtuigd, 

En dit was het, ’t geen ik over dit onderwerp het Ge- 
hootfchap had mede te deelen. — Het is onopge- 
fmukt ter nedergefteld , misfchien had ik hier of daar 
eenigfins wydloopiger kunnen zyn, indien ik my niet 
geduurig herinnerd had, dat ik voor geneeskundigen 
fchreef , aan wien de gronden van de kunst te bekend 
waren , om dezelve geduurig te herinneren: 


Eene geöorloofde zucht tot de Eerlaurieren is, te 
gelyk met de hoop van nuttig te kunnen zyn, de 


dryfveer geweest van myn fchryven. — Gelukkig zo” 


ik deze oogmerken bereikt hebbe. 
Dit is zeker, dat de herinnering der waarnemingen 
zelve, my vermaak gedaan heeft. 


Haec demum fúnt , guae ipfe de hoc morbo fen- 
tio, guae non mihi fubgesfit phantafiae imagi- 


natricis temeritas, Jed phaenomena practica 


docuere. 
SYDENHAM. 


_& 


n 
Ä 


gen oe Bladz. 257 
das Lal WARE Kr Ls ER 
AN DEN EDELEN oF 
BY BEL SCHE N 
8 ORE: Ke WE ALAIN 

d AANGETOOND; 


EN BY DIE GELEGENHEID VERSCHEIDENE 
 (AANMERKELYKE BYBELPLAATSEN 
"OPGEHELDERD, 


\ DOOR ' 


PETRUS HOFSTEDE 
 afBerekekekoe 


dd A By de uitgaaf der twee eet- 
fte Deelen myner Byzonderheden over 
de Heilige Schrift (a), plaatfte ik aan 
derzelver hoofd, ter verdediging der 
achtbaaárheid van Gods woord, en ter 
mondftopping vän het Ongeloof, een 
uitvoerige verklaring over Gen. XLIX: 
II, en 12; alwaar aan Juda voorzegd 

X1. DEEL. RK wordt; 


GQ) In Quarto, gedrukt te Rotterdam 1766. 


258 P. HOFSTEDE OVER DEN 


wordt: (vs, 11) Hy bindt zyn jongen ezel 
aan den wynftok, en het veulen zyner eze- 
linne aan den EDELSTEN WYNSTOK. Hy 
wascht zyn kleed in den wyn, en zyn man- 
tel in wyndruiwenbloed: (vs. 12) Hy is 
voödagtig wán oogen door den wyn, en 
wit wan tanden door den melk. Ik be- 
loofde toen (b), geliefde het der God- 
heid anders myn levensdraad te ver- 
lengen, nog een nader en afzonderly- 


ke Verhandeling over het 12 vs.; want ° 


offchoon de zaaklyke zin van dat vers, 
aldaar werd voorgefteld eú bepaald 
tot de gezondheid (c), fchoonheid, flerk- 
te en dapperheid, waarin de nakome- 
lingen van Juda, boven hunne broe- 
ders, zouden uitmunten, als een ge 
wolg van die aangename en voedzame 
fpyzen en dranken, inzonderheid van de 
SOREK Of EDELSTE WYNEN, met wel- 
ke, naar den betoogden inhoud van 


het voorafgaande 11 vs., Juda’s erf: 


deel, boven dat der andere ftammen , 
overvloediger zou beweldadigd worden; 
zo is egter destyds noch die zaak/yke 
zin, uit den aart der fpreekwyzen, 
noch de wettigheid van het gevolg, 


vit 


(b)L.. Deel, bl 37 en 38. 
Cc) Ei Cs bl. Jee 


2E re, 
BRE 


k 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 259 


uit de Natuurkunde door my aangewe: 


zen, veel min myne byzondere gedag- 
te nopens het een en ander geopen- 
baard. Dit werd, om gegeven rede- 
nen, uitgeteld tot een bekwamer ge- 
legenheid, die zig evenwel, door tus- 
fchenkomst van andere. Letter-oeffe- 
ningen en vermenigvuldiging van be- 


‚ zigheden, tot den dag van heden toe, 


niet heeft opgedaan. | zo 
_ Middelerwyl zond my wylen de 

Heer j. TJEENK, Leeraar in de Engel- 
fche Gemeente, te Vlisfingen, en eerfte 
Geheimfchryver van het beroemd 
Zeeuwsch Genootfchap der Weten- 


fchappen, zyne Aanmerkingen (waar 
toe ik hem vriendlyk opgewekt had) 
over den Bybelfthen SOREK Of EDELSTEN 
“WYNSTOK, met volkomen vryheid om 


van het Handfchrift zoodanig gebruik 


__ te maken, als ík dienftig zou oordee- 


len. Hoe zeer my die Aanmerkingen, 


__fehoon in de hoofdzaak met myne be- 


_ vattingen ftrydig, behaagden, toonde 


ik, niet alleen door dezelve volledig 
te laten drukken agter myne Nalezin- 
gen (d), maar ook met eene aanpry- 
R 2 zen- 

Cd) S, XLI. Deze Nalezingen , mede te Rotter- 


dans 


260 P, HOFSTEDE OVER DEN 
zende vooraffpraak en uitweiding ín 
den lof van den taal-aard- en oudheid- 
kundigen Aanmerker; iets, ’t welk ik 
herinner, ten blyke, dat myn achting 
voor ’s Mans diepe geleerdheid niet 
met hem begraven, maar even leven- 
dig gebleven is; en om dus alle ver- 
moeden, als wilde ik' een dooden 
leeuw befpringen, van my af te wee- 
ren. Hoe zeer ook door den overle- 
denen, nog in leven zynde, aange- 
fpoord, om zyne Aanmerkingen over 
de Jigt-geele kleur wan den Bpbelfchen 
SOREK Of EDELSTEN WYN ter toets te 
brengen; en hoe volvaardig ook door 
my aan dat verzoek voldaan werd (ce), 
zou ik egter, na deszelfs dood, nooit 
tot de uitgaaf dezer tegenbedenkingen 
befloten hebben, was het niet vol- 
ftrekt noodzaaklyk geoordeeld, uit 
hoofde, dat myne byzondere gedag- 
ten over het voornoemde 12 vers, ins 
| -„zon- 
dam in Ouarto afgedrukt 1775, maken het HL Deel 
der gemelde Byzonderheden uit; en beftaan zoo wel 
uit eigen verbeteringen, vermeerderingen en nieuwe 
aanmerkingen, als uit nooit voorheen gedrukte Byla- 
gen van geleerde Mannen , over gewigtige Stoffen en 
Schriftuurplaatfen , rakende den inhoud der twee vo- 
rige Deelen. 4 


(e) Zie het flot der Woorreden van het II. - Dect 
der Byzonderheden over de Heilige Schrift. 


BYBELSCHEN SOREK-WYN: 261 


zonderheid over den letterlyken zin 
der Roodagtigbeid wan Juda's oogen, BEe- 
heel zouden vervallen en enkel denk- 
beeldig worden, indien de kleur van 
den SOREK Of EDELSTEN WIN Jigt-geel 


was geweest. | 
Vermits nu het regt verftand des 


_voornoemden reden vers ten eenen- 


maal, althans myns erachtens, af- 
hangt van de kleur, die men toeëigent 
aan den SOREK Of EDELSTEN WYN» 
merkt een doorzigtig Lezer reeds, dat 
de behandeling van dit onderwerp niet 


behoort tot het (cevoreyëw) beuzelen 


over niets waardige dingen; te minder, 
daar by deze gelegenheid, aan ver- 
fcheidene fchriftuurtexten en oudheid 
kundige zaken, zoo ik meen, geen 


| gering licht wordt bygezet. 


Wanneer myne bedenkingen aan 


«den eenen kant tegen de ligt-geele, en 


aan den anderen kant woor de purper- 
roode kleur (f) van den SOREK of EDEL- 
STEN WYN, ingans vinden by kiefche 
Bybelminnaars, dan, en niet eer, zal 

me R 3 ik 

(De hoofdkleuren der Wynen zvn maar twee, 
ger Pinte ch‚de Roode ; gelyk tot de zeerste behooren 
de Wegeele , Zoo“ tot de laatfte de purpere kleuren. 
Zie. myne Byzonderh. 1, Deel, bl. 97 en 98. 


262 P. HOFSTEDE OVER DEN 


ik my durven vleijen, dat de beloofde 
Verhandeling (op zyn tyd mede aan 
het loflyk Zeeuwsch Genootfchap toe 
te zenden) ten minfte de goedkeuring 


van fommigen zal wegdragen, Maar 
ter zaak ! A | 


6. IL. De Schryver der geroemde 
Aanmerkingen voor het Jigt-geele van 
den SOREK of EDELSTEN WYN pleiten- 
de, vergelykt dien, met opzigt tot 
deszelfs kleur, by den witten wyn, wan: 
neer die oud begint te worden, en ves- 
tigt dit zyn ftelfel op twee voorname, 
redenen, welker eene genomen is van 
de woordgronding, of het gebruik van het 
woord SOREK, ziende op zekere. verw, 
die LIGT-GEEL is; de andere van het _ 
berigt der Reizigers, die beste druiven 
en wynen van eene /igt-geele kleur in 
Palaestina, en, daar het hier voor: 
naamlyk op aankomt, ook in ’t erf- 
„deel van Juda, gevonden hebben. Bei- 
‘de deze redenen, met veel Oosterfche 
en Westerfche geleerdheid bekleed, — 
verdienen elk een afzonderlyke en on= 
derfcheidene behandeling. 


6. HI Wat het eerfte aangaat; ge 4 
2 ct 


_ BYBELSCHEN SOREK-WYN. 263% 


het woord soreK een kleur aanwyst „ 
en wel iets, dat geelagtig is, of naar 
het geele trekt, is reeds door Bo- 
CHART (g) geleerd en fterk aangedron- 
gen, uit Zach. I: 8, Ik zag —- een mans 
_ rydende op een rood paard, —= en agter 
_hem waren roode, BRUINE en witte paar- 
den; vergeleken met Jef. XVI: 8. De 
welden wan Hesbon zyn verflaauwd, de 
wynflok wan. Sibma, de Heeren der Heik 
denen hebben haare UITGELEZENE plan- 
ten verpletterd; gelyk ook met Hoofd. 
XIX: 9. En de werkers in % fyne vlas 
zullen befchaamd worden, ook de wevers 
wan de witte (hof, In de eerfte dier 
Schriftuurplaat{en , onderfcheidt de. 
Propheet Zacharia zekere paarden 
van andere, door het woord @'»=) 
Serukim. In den tweeden text verwis- 
felt Jefaia de wynflokken wan Sibma, 
__ met den naam van uitgelezene planten 
_(Serukitn), en in den derden fpreekt 
_ hy van „Egyptisch vlas, onder de uit-_ 
drukking van psy omwa) Pischrim 
_Serikoth, Ontwyffelbaar is het, dat het 
woord Serukim by Zacharia voor- 
komt, om ’er mede uit te drukken de 
R 4 kleur 


(2) MRROZ. Jih. U. cap. VI opp. toi. Il, pag. 
zo8 fegg: Edit. Lugd. ds Mt ï 
De 


264 P. HOFSTEDE OVER DEN 


‚kleur dier paarden, van welke aldaar 3 
in onderfcheiding van roode en witte, 
gefproken wordt. Dit zoo zynde, 
(dus redekavelt BOCHART mag men 
vastftellen, dat by Jefaia van ’s gely- 
ken door Serukim en Serikoth, deze of 
gene kleur, betreklyk tot de wyndrui- 
wen en het vlas, wordt aangeduid. 
Maar dan volgt teffens, dat ppmv) Sa- 
ruk of (pe) Sarik, zoodanig een kleur 
moet beteekenen, welke alle de drie 
onderwerpen, paarden, wyndruiven en 
plas, met elkanderen gemeen hebben. 
Dit erkend zynde, kan hier om geen 
andere kleur gedagt worden, dan om 
de geelagtige, als zynde alleen de na- 
tuurlyke van vlas, en te gelyk eigen 
aan paarden en druiven, of derzelver 
„voet. Weshalven men by de voor- 
noemde Propheten, in plaats van 
BRUINE paarden, van UITGELEZENE 
planten en van FYN vlas, zou behoo- 


ren te lezen GEELE paarden, GEELE (hb) 


plan- 

(h) Men leest in onze Overzetting Pef, XVI: 8, 
„EgelyR boven reeds gemeld is), ”de velden van Hes- 
ps bon zyn verflaauwd , [ook] de WWynflok van Sib- 
vo maj de Heeren der Heidenen hebben: hare witgelen 
sn Ze Planten verpletterd”, maar men kan de laatfte 
woorden aok vertalen; doot wiens uitgelezene plans 
#2 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 265 


{ 
planten (wynvrugten) en GEEL vlas; 


Deze redenering, die vernuftig is, 
wordt niet alleen van wylen den Heer 
TJEENK, maar ook van den grooten 
VITRINGA (i) toegeftemd; des niet te- 
genftaande twyffel ik zeer, of ze de 
proef van een nauwkeurig onderzoek 


_ zal konnen doorftaan. 


6. IV. Het Hebreeuwfche woord 
prva Pischtim, vertaald door vlas, 
wordt met de woorden ww Schesch en 


a Bad, (beide fyn linnen aanduidende) 


gedurig verwisfeld. BRAUNIUS (k) heeft 
dit met merkwaardige getuigenisfen 
bevestigd. Mooit (zegt hy) windt men 
Schesch en Bad in den Zakmud anders 
rd R 5 over. 


ten de Heeren der Heidenen zyn omvergeftooten; 
naamlyk, om dat ze te veel van derzelver vrugt ge- 
dronken hadden. De Uitlegger van Pefaia (Ad h. 1) 


‚noemt deze Verklaring, (volgens welke, de planten 
‚ woor derzelver rug? genomen „en als het onderwerp 
der gezegdens aangemerkt worden) fraai en geleerd „ 
‚en bevestietze met Jef. XXVIII: 1. ”Wee de hovaar- 
93 dige kroon der dronkene van Ephraim , welks heer- 


ss lyke cieraad is een afvallende bloem, die daar is 
5 Op het hoofd der zeer verte valleië der gefagene 
2» Yan den wyne”, } 
GD) Ad Pef. V: a, ef cap. XIX: 9. SCHULTENS ia 
Prov. XXII: 35. 
(k) De vestitu Hebr. lib. I, cap. VL $. VIIL 


266 P. HOFSTEDE OVER DEN 


\overgezet dan door Pischtan; trouwens 
men zegt daar: overal, alwaar in de 
wet Schesch of Bad genoemd wordt, 
moet men Pischtan, dat is Bysfus ({yn 
linnen) verflaan, Geen wonder! de al 
den. hebben den Godsman Ezechiël 
tot een voorganger, die alie de Heili- 
ge klederen Zinnen klederen noemt, en 
zig daar toe bedient, niet van de woor- 
den wu Schesch en (a Bad, gelyk 
MOSES doet, Exod. XXVI: 1, 31; 
en XXXIX: 27, 28, 29. Maar van 
(omwa) Pisehtim (1): En bet zal gefchiee 
den, als zy tot de poorten des binnenften 
woorbofs zullen ingaan, dat zy linnen 
(Pischtim) klederen zullen aantrekken — 
linnen (Pischtim) kuiven. zullen op bun 
hoofd zyn, en linnen (Pischtim) onder- 
broeken zullen op hunne lendenen zyn, 

Dus ziet men, dat Pischtim niet al- 
leen vlas (de ftof, waar van men het 
linnen maakt), maar veel meer het /in- 
nen zelf, voornaamlyk best linnen. be- 
teekent. Ik zie niet, wat ons beletten 
kan, om het woord Pischtim in den 
Jaatften zin Jef. XIX: 9. op te vatten, 
en het aldaar zoo wel, als elders, 
over te zetten door die foort van kost- 
RAE lyk 

(D Zzech, XLIV: 17 er 18. 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 267 


lyk (m), en meest in Eeypten gewerkt ' 
de (n) linnen, het welk de ou- 

den Bysfus en onze Bybelvertalers fyn 

linnen noemen. Omhelst men die ver= 

taling, dan verliest men aanftonds in 

de uitdrukking Pischtim Serikoth, het 

denkbeeld van geel: want het fyn Jin-_ 
nen, Bysfus geheten, was niet geel, 

maar blinkend wit. Vergun my, eer ik, 
dit betoog, iets vooraf van het blin- 

kend wit te mogen zeggen, 


6. V. De Grieken drukken het wig: 
blinkende uit door Aapnoòs, het welk 
meer beduidt, dan asvxèe wit (o) À 
{choon het ook waar is, dat die twee 
woorden wel eens, ten aanzien van 
een en het zelfde onderwerp, met el- 


__kander verwisfeld worden, De Latv- 


nen maken van ’s gelyken onderfcheid 
tusfchen eandidus en albus. VIRGILI- 
_Us (p) keurt de witte kleur (color albus) 
’ { - 1 
vk 
Cm) Het werd tegen goud gefchat. PLIN. Hif?, 
Nat, lib. XIX. cap‚ 1. 

(n) Lgsprum genuinam praeftantisfimi lint Da 
#riam omnes agnoscunt. Conf. OLAUS CELSIUS Hiero= 
bot. part. U, pag. 286 fegg. Edit. Amft. 1748. 
"_(0) J- CASAUB. adv. Baronium > Exercit. XVI. cap. 
LXXII 

(P) GEORG. Jib. III: vs. 83. zeneiD. /55. IIS vs. 538 


— 


268 P. HOFSTEDE OVER DEN 


in de paarden af, maar pryst in die dieë 
ren de wit-blinkende fneeuwkleur (candor 
nivalis). SERVIUS (q) geeft ’er deze re- 
den van: het is wat anders wit te zyn 


(candidum esfe) dat is, met een foort van 


blinkend licht overtogen te zyn, en wat 
anders een kleur te hebben, die aan het 
bleeke grenst. Het blinkend maken der 
klederen, was gemeenlyk een werk 
van de Pers en van de Volders. De 
Dingers naar eenig Ampt, by de Ro- 
meinen, droegen zulke wit-blinkende 
klederen (r), en werden daarom Candí- 
dati genaamd, waar op gezien wordt 
Marc. IX: 3; alwaar van den Zalig- 
maker aangeteekend ftaat: dat zyne 
Rlederen blinkende werden , zeer wit als 
Sneeuw, hoedanige geen Volder op aarde 
zoo wit maken kan; over welke plaats 
A. BYNAEUS (s) waardig is gelezen te 
worden. 


…— 6. VL. Met dat zelfde vertrouwen; 
als ik 6. V. gezegd heb, dat de Bysfus 
der ouden blinkend wit is geweest, 
fchryft de Geleerde Aanmerker AIEN K;, 
À | at 


…Cq) Ad loeum vireILu primum. 
(T) TERTULLIAN. de /dolol. cap. XVIII. 
Cs) De Morte y. cum. Zib. Ils cap. IL. $, Xe ef XL 


Fon A ri in enn 


an Ì 
oe! 15 


ES 


___ BYBELSCHEN SOREK-WYN. ‘269 


dat dezelve wan een ligt en bleek-geele 
kleur was, en veel tot rokken woor de 
aanzienlykfle en gebeiligdfte perfoonen ge- 
bruikt werd, Het laatíte dezer gezeg- 
dens is onloochenbaar; al wat groot (t) 
en eerwaardig in de weereld was, ge- 
lyk in ’ vervolg nog nader blyken zal, 
droeg Bysfus; maar dat het linnen van, 
dien naam geelagtig zou geweest zyn, 
konnen wy niet ‘gelooven. Te ver- 
geefs zoekt men het te bewyzen, met 
het blinkend kleed van Ulysfes, ’% 
welk, naar het getuigenis van HOME- 
RUS (u), preyagtig Of uyenagtig van 
kleur was, en dus eenigzins naar het 
geele geleek; maar ’tfchynt my toe, 
dat de Griekfche Dichter het gewaad 
van zyn Held by wyen vergelykt, niet 
om des kleurs wil, maar om ’er des- 


‚zelfs zagtheid mede aan te duiden; 


want Hy laat ’er onmiddelyk die gely- 


__ _kenis op volgen (v): 


1 Tos wêv Ev parende, Aummpde 8 nv Noe úg. 
«Zoo zagt was de rok , maar dezelve blonk als de zon. 


dis 


Edog 


(©) casauB. 1. c. inc Bysfina verha. Conf. 
RHODIGIN. Leet. Antig. lib. XXIIL cap. VI \ 
(u) opyss. lib. XIX. vs. 233. 
(VJ Vss 234, oo: 


270 P, HOFSTEDE'OVER DEN 


__Edog het zy zoo, dat HOMERUS dè 
‘kleur van drooge uyen bedoeld heeft; 
dan blykt ’er wel uit, dat de Vorften 
van dien tyd, ook geel-blinkende kle- 
deren pleegden te dragen, maar dan 
is het nog niet bewezen, dat het kleed 
van Ulysfes Bysfus geweest is. De 
Dichter fpreekt wel van de hoedanig- 
heid, maar niet een enkeld woord van 
de ftof des kleeds. De Heer TjEENK 
beroept zig op de beflisfing van cAsAu- 
BONUS (w), die, zonder de minfte 
twyffeling, fchryft: de kleur van Bys- 
Jus, gelyk het goud, behoort tot de geele 
kleur. Dees Letterkenner meent, dat 
ARISTOTELES (x) (zoo de text andets 
niet verdorven is) aan de zee-wol vari 
den Schelpvisch Pinna, den naam 
Bysfus gegeven heeft, uit aanmerking 
van deszelfs goud-kleur. Maar één 
van twee is zeker: of ARISTOTELES 


heeft zig bediend van het woord 


Bu9òs, den bodem der zee, (als zynde 
de natuurlyke verblyfplaats van den 
Schelpvisch Pinna), waar van de uit- 
fchryvers naderhand (@vooos (Bysfus) 
0 7 ges 
(w) Animad. in Athenaeum , lib. UL. cap. Xl. 
(&) Hifkor. Anim. lib. V. cap. XV. 


EON 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 291 


gemaakt hebben; of Hy heeft het 
woord” Buooos (Bysfus) in den zelfden 
zin als 9u gebruikt. Buooès (y), 
wanneer men den toon op de laatíte 


lettergreep ftelt, wordt by HERODOTUS 


genomen voor (òès een diepte (z). 
Wil men voor het overige de (a) goude 
wol van de Pinna om haar kostlyk- 
heid, en, om datze tot klederen (b) 
bereid zynde, alleen van de groote 
Heeren gedragen werd, met den naam 
Bysfus belftempelen, wy mogen het op 
dezelfde wyze lyden, als men van 
ouds de Indiaanfche (c) boomwol en 
andere ftoffen, zelfs de zyde (d), 
gansch oneigenlyk Bysfus genoemd 
heeft (e). De eigenlyke Bysfus, welke 


hier alleen in aanmerking moet ko- 


men, 


(y) sUIDAS iz voce Buorty. | 
(2) Buezös ef BuSis fundus, à verbo Bud, SALMAS. 


Be) Plin. Exercit. tom. Ì. pag. 258. Edit. Traf. ad, 


_ Ahenum 1689. 


_ {@) Basit. in Hexaëm. Hom. VIL opp. tom. 1. 


_ Pag. 68. Edit. Bened. 


(b) TERTULLIAN, de Palio, cap. IL. PrOcop. de 
aedif. lib, II. cap. 1. 

(C) Pamostr. in vit. Apoll. Tyan. lib. U. cap. XX, 
POLLUX Onom, lib, VIL cap. XVII. y 

(d) srraBo Geoer. Jib. XV. Pag. 1016. Edit, 
Amft. 1707. 

(e) Conf, o. cELsIUs ; /. c. Pag. 171 fegg. 


272 P. HOFSTEDE OVER DEN 


men, was ten aanzien var de {tofs 
noch boom-, noch plant-, noch die- 
ren-wol, noch zyde, noch zee-vlies; 
maar beftondt enkel uit linnen. De by 
uitftek in de Koptifche oüdheden kun- 
dige (É£) FORSTER heeft, niet lang gele- 
den, op nieuws, van Bysfus katoen-wol 
„willen maken; maar is, zoo veel ik uit 
de uittrekfels van zyn werk heb kon- 
nen vernemen, daar in niet gelukkiger 
geflaagd, dan die genen, welke voor 
hem het zelfde gedreven hebben. 
Dat de eigenlyke Bys/us, of het fyn 
linnen van ZEgypten , niet ligt-geel, maar 
blinkend wit geweest is, acht ik allezins 
betooglyk. Wy zagen reeds te vo- 
ren, en de oude Synagoge ftemt het 
toe, dat de Priester-klederen, by de 
Hebreen, voor een groot gedeelte van 
Bysfus waren. De Talmudisten roe- 
men de (2) Agyptifche Bysfus als de 
voortreflykfte, en getuigen dat de- 
zelve meest gebruikt werd tot de hei- 
lige dingen; maar niemand, zoo veel 
| ik 
CE) In Libro fingulari, de Bjsfo antiguorum, quo 


ex dEgyptia lingua rés vestiaria antiguorum, impri- 


mis in facro codice Hebraeorum oecurrens, explica- * 


tur. Lond. 1776. 


vie BRAUNIUS de vest. Hebr, lib. 1. cap. VIL $e' 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 273 


_ik weet, heeft ooit de linnen-klederen 


der Priesters geelagtig gemaakt. De 
geleerde, en in de dingen, die het ge- 
waad der heilige Offeraars betreffen , 
kundige BRAUNIUS (h), van de linnen- 
dragt der Joodfche Priesteren gefpro- 
ken hebbende, laat ’er onmidlyk op 
volgen: wan de kleur der rokken zal ik 


niets zeggen: want bet is zelfs den blin= 


den bekend, dat bet linnen of Bysfus wit 
geweest is. De Mgyptifche Priesters 
verrigtten den dienst (i) in linnen; PLI« 
'NIUsS (k) dwaalt, zoo hy dit ontkent. 
HERODOTUS (Ì) zegt, dat zy geen ande- 
re klederen mogten gebruiken. Wie 
weet niet, dat de bedienaars der 


Lgyptifche heiligdommen Zinnendran 
gers (m), of de Gelinde fchaar geheten 
werden; en wie twyffelt, of het lin- 
‚ men, waar naar men hen dus benoem- 

de, was Bysfus? ze dit rie ; 


XI. DEEL. dan 


(HL e. Ab, IL. eap. IL S. VI 


@) erurarcu. de Jfid. et Ofirid. opp. tom. Il. 
Pag. 352. Ldit.Francof. 1620. 

k) Hij. Natur. lib. XIX. cap. L 

D Hift-lib. IL cap. XXXVII. 

(in) JUVEN. Sr VL vs. 533. SENECA de vita 
beata „cap. XXVIÌ. cLAUDIAN. de IV. Conf; Honor. 
VS. 573. OVID, Metam, lib. 1. vs. 747. G. PANCIe 
ROLLUS Rer. Memorab, part. 1. titulo V, 


274 P. HOFSTEDE OVER DEN 


dan moet de kleur van Bysfus blinkend. 
wit zyn: want de geheele Heidenfche 
oudheid, die het daar voorhield, dat 
de witte kleur der Godheid (n) meest 
betaamlyk was, kleedt de Agyptifche 
Priesters in blinkend wit. Zoo ver- 

toont ons APULEJUS (0), (om het maar 

met één enkel voorbeeld te ftaven) de 

-ingewyde fchaar met kaare aanzienly- 
ke Priesters, als fchitterende en wer. 
lichte door de wit-blinkende klederen; — 
waar mede zy op het Feest der Egyp- 
tifche Godin 4fis omgeven waren. 
Maar wat behoeven wy de blinkende 
witheid van de Bysfus by gevolgtrek- 
king uit de Priesterlyke klederen af te 
leiden, daar ons zoo veel regelregte 
bewyzen ter hand {taan. Wy heb- 
_ ben, ten dezen opzigte, niet alleen de 
getuigenisfen (p) van ontelbare Schry- 
vers, zoo wel oude als nieuwe, voor 
ons; maar ook de gewyde Schriften 
des Nieuwen Testaments ten waar- 
| borg. 


"_(m) Color albus praecipne decorus Deo est, tumt 
dn coeteris, tum maximè in textili. CICERO de Le= 
gibus, lib. IL. cap. XVII 

“(o) Meta. lib. XI. pag. 245. Edit. Goudae 16504 
(p). Zieze voor een gedeelte aangehaald by- LUN- 
PIUS. Meiligd. der O. Fooden, 1. dee). IT. boek, “IL. 
hoofdft. $.-Vlen VI. En by o. ceLsIus, Í. Ce 


BYBELSCHEN SOREK-WIN. ‘275 
borg. « Deze fchilderen ons’ Opens. 
XIX: 14, de hemelfche heitlegers als 
bekleed met wit en fyn bynwaad, #3: 
dumevot Büoowoy Asuròy zal zatapdy, Der 


ze plaats, waarin het fyn en rein lyn- 


e 


en ijf 


waad, (van Bysfus gemaakt) uitdruk» 
lyk wit genaamd wordt, is alleen -ge- 
noeg, om een einde van * verfchil te 
maken. fe 


$. VIT. Des niet tegenftaande poogt 
men de geele kleur van de Bysfies, uit 
PAUSANIAS te bewyzen; ‘tis waar, hy 
telt (q) onder de zeldfaamheden van 
het Land der Eleërs, dat aldaar, ven 
nefgens anders in Griekenland, Bysfus 


‚wordt voortgebragt, met dit byvoeg- 


fel: deze behoeft in fynheid voor de He- 


… Ôreeuwfche niet te wyken, maar is minder 
_ geel. Edog die naauwkeurige Schry- 
_ ver fpreekt, daar ter plaats ‚ niet, van 
_ Jon linnen, maar van het vlas, waar van 
‚het fyn linnen gemaakt werd; aan 


® 


welk vlas men, zoo wel als aan het 


Jjn linnen, den naam van Bysfus pleeg 

te geven. Dit vlas befchryft hy als 

geel, en fchynt zelfs die kleur te-hou- 
92 Pr pi den 


Ca) Bliacor: lib. V. cap, V. 


276 P. HOFSTEDE OVER DEN 


den voor een merkteken van de beste 
Bysfus. Had de beroemde Abt (ry 
GUINEE (Schryver van de onbetaal- 
bare Joodfche Brieven) dit opgemerkt, 
hy zou PAUSANIAS , uit hoofde, dat dees 
aan de Bysfus eene geele kleur toeëi- 
gent, van geen misflag verdagt, maar 
veel eer deszelfs getuigenis goedge- 
keurd hebben. Het vlas Bysfus heeft 
dit, met ander best vlas (s) gemeen, 
dat het, nog op zyn wortel {taande en 
ryp geworden zynde, geel van kleur 
is, dog wanneer het geweekt, gewas- 
fchen, gedroogd, gebroken, gehe- 
keld, gefponnen, geweven en gebleekt 
is (t), wordt het blinkend wit (u). 


9. VIII. Nog zou men eene beden- 
king, tegen de blinkende witheid van 
de Agyptifche Bysfus konnen aanvoe- 
ren, uit de befchryving, welke Has- 
SELQUIST (v) ons geeft van het Linum 


Sa- 


r) Zie de Mengelffukken van de Nederlandfche 
Bibliotheek , VIIL. deel. IL. ftuk. bl. 195. 
_(S) Prinmus, 1. c. Zh. XIX. cap. L, 

(t) Van deze behandeling kan men nader bericht 
krygen by den veelwetenden saLMASIUS, Plinian. 
BExercit. tom. I. cap. XXXVIL. pag. 538. 

(U) PLINIUS, Ì. C. 
(v) Reis naar Palaestina, U, deel. bl. 309 en 310. 
Gedr. m/f. 1771. | 


etste men 
A, NEN RP gn EE - 


ee dk 
Es 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 277 


Sativum, of Zaaivlas, in Agypten, 
» Dit gewas (zegt hy) wordt in groote 
‚> menigte in Agypten geteeld, vooral 
op het Eiland Delta en by Damia- 
» ten, en daar wordt een ongeloofly- 
» ke hoeveelheid van bereid vlas, 
» naar Venetien en Livorno gevoerd. 
» Het is zagt en goed, maar niet be- 
» ter dan het Europisch. Men weeft 


pin ZEgypten Linnen uit dit vlas, 


» maar dat is grover en van geen 
» Waardy, by het Europifche verge- 
» leken. De Turken koopen ’er eg- 
» ter veel van, als ook de Europea- 
» nen tot minder en flegter gebruiken, 
» Dat ook het Lynwaad van de oude 


_» 4Egyptenaars, fchoon zoo beroemd, niet 


» beter geweest zy, (dan het daar zoo 


dl » even befchreven hedendaagfche 


» Zaaivlas in Mgypten) soonen de Lin. 


__» Hen-zwagtels, welke men nog om de 


» Mumien vindt, en deze waren van 


_» de beste foort, toen LEgypten alleen 


» de konst van het linnen-weeven 
» had”. Naderhand, den Koophan- 
del van Damiaten gedenkende, maakt 
hy andermaal foortgelyke uitwei- 
ding (w). ”De ouden preken veel van 
A0 S 3 Ss Heg 
(w) Bladz. 423, 


273 P, MOFSTEDE OVER DEN. 


„het oude Zgyprifshe Lynwaad, en 


9) 


eenige van onze Geleerden verbeel- 
den zig, dat het zelve zoo fyn en 
kostbaar geweest is, dat men thans ° 
de konst niet meer zou weten, om 
het tot volkomenheid te brengen. 
De lof, doorde Grieken aan het 
zelve gegeven, heeft hen dus doen 
denken; dog de Grieken, zelve 
weinig vlas hebbende, en niets van 
de weefkonst wetende, maakten de- 
zen ophef natuurlyker wyze. Men 
vergelyke flegts een ftuk Hollandsch 
ynwaad, met dat, waarin de Zgype 
vijche Mumien liggen, welke de oud- 
fte en voornaamfte Aigyptifche Fa- 


brykwaar is; en dan zal men wel- 


haast bevinden, dat het beste «en 
pragtigfte „gypiifche Lynwaad zeer 
flegt zy, ten aanzien van het onze, 
't Was toen pragtig en goed, en 
werd van Koningen en Vorften ge- 


» dragen, toen Mgypten ’t eenige 
» Land was, welk vlas teelde en des- 
» zelfs bereiding verftond”. Dezeftel- 
ling, aangaande de geringheid van het 
oude Agyptifche linnen, fpreekt, ge- 
lyk te voren getoond is, de-geheele 


gewyde en ongewyde oudheid tegen, 


RR À 


jj 


ba) 
4 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 279 


en is zoo buitenfporig, als het bewys, 
ontleend van het /ynwaad der Mumien, 
kragtloos en onbeftaanbaar is. k 
De begraafplaatfen der Agyptena- 
ren, het zy algemeene (x), ’t zy by- 
zondere, hoedanige ’er (y) veele in de 
nabuurfchap van Sakara zyn, dienden 
ter bewaring van de Mumien , of gebal- 
femde Lyken, zoo wel der armen, als 
_ryken. Hier van daan, de minder of 
meerder kostbare opfchik der Mumien, 
en de grofheid of fynheid hunner 
zwagtels, van welke (zwagtels) fom- 
mige zwart (z) en vergaan, dog ande- 
re zoo wit en fterk (a) gebleven zyn, 
als of ze nog nieuw waren; in zoo vet 
zelfs, dat men ze ontwinden (b), en 
dus de meer of minder edelheid harer 


8 ftoffagie onderfcheiden kan. pPieTRO 


S 4 DEL- 


B Cx) pococxke Befthryving' van Oosten , 1. deel. 
SL ftok. bl. or fegg. Gedr. Utr. 1776. 


© (y) pe maiLLET Befthryving van Beypten, L 


deel. bl. 348. Gedr. s’Hage 1737. 


We 


(2) Conf, Cn. RADzivini Hiefofolym. Peregrina- 


tio, epist. UI. pag. 195. Pdit. Bruusb. 1601. c. 
MLETON Mönumenta, tab. XXII. pag. 257. Edit. 

Oud. 1745, 

(0) neymaNs Reizen, II. deel. XXXVII brief. 
bl, 207. Gedr, Leyd. 1759. TEEVENOTS Reizen, I, 
ij 232. Gedr. Amt. 1731. 

)) TH. SHAWS Reizen, IJ. deel.” bl. 137 /e 
Bede dad ) Ä L. 137 Slggn 


280 P. HOFSTEDE OVER DEN 


DELLA VALLA (c), die alles, wat de 
Mumien betreft, met de grootfte op- 
" merkfaamheid, zonder geld, tyd of 

moeite te fparen, onderzogt heeft, 
kogt, van de Landlieden te Sakara, de 
gezalfde lighamen van een Jongeling 
en jonge Dochter, beide pragtig ver- 
fierd en uit een eerst onlangs geopen- 
den grafput gehaald. Van den eerften 
zegt hy onder andere: de klederen de- 
zes Jongelings waren lang van den hals 
tot de voeten, en van fyn lynwaad. Ver- 
volgens zelf in den put nedergelaten 


en onder de gewelven geraakt zynde, 


bevond hy het aldaar rondom met 
doode lighamen gevuld, opeen en des 
zelfde wys met gelyke fluiers en met gelyke 
balfems begraven, Dog behalven de 
twee voorfchrevene, welker rust alrée 
geftoord was, ontdekte hy nog één 
Mumie, allezins door goud en fchil- 
derwerk aanmerklyk, Alle de anders 
re, van een groot getal, misten de 
verfierfels van goud en fchilderwerk ; 
waren met flegte windfels bewonden, 
en met gemeene gom gebalfemd. Een 


waafs 


sn Reizen, 1 deel, bh 1ia fegg. Gedr. AmfP 
1681, 


4 


NE. 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 28Ë 


waarfchynlyk teken, dat de dus op- 
gepronkte Mumien geweest zyn lieden 
van rang, en de andere niet meer dan 
dienaars of menfchen van weinig ver- 
mogen. HERODOTUS (d) wettigt deze 
gedagte, wanneer hy de balfeming der 
aanzienlykfte Mgyptenaren befchry- 
vende (in tegenftelling van de min 
kostbare, waar mede zig menfchen 
van een middelmatiger en nog gerin- 
ger {tand moesten vergenoegen) zegt: 
dat het gebele ligbaam met Bysfus of 
fyn linnen omzwagteld werd, HASSEL- 
QUIST is geen bevoegd getuige in deze 
zaak. Hy heeft te Sakara niet veel 
meer gezien, dan de kegelswyze Lyk- 
busfen van gebalfemde vogels, welker 
overblyffels in grofagtig linnen beflo- 
ten lagen. ”Van de grafplaatfen (e) 


Ĳ. „ der redelooze dieren (fchryft hy), 


$ gingen wy door verfcheiden onder- 
s aardfche gangen, in welke iemand , 


F » die ’er zig te ver in waagde, ligtlyk 
» verdwalen konde, naar de Grafkel- 


» ders der menfchen. Ter wederzy- 
» de van deze gangen zyn uitgeholde 
" 5 5 > Niís- 


Cd) Hiftor. lib. IL. cap. LXXXVI. en LKXXXVIL 
Ce) L deel. bladz. 184. 


282 P, HOFSTEDE OVER DEN 


„ Nisfen, waarin de Mumien, in der= 
» zelver kisten, op de voeten ftaande, 
» bewaard worden. Deze Nisfen zyn 
> wederom met een muur toegemet- 
» feld, zoo dat men ‘er van buiten 
» niets aan zien kan”, Dit is alles, ’ 
welk hy ons van de Mumien der men- 
fchen berigt, en het blykt niet, dat hy 
één eenige van dezelve nader onder- 
zogt heeft, Misfchien is hy door hee 
grofagtig linnen der vogelpotten in het 
misverftand. geraakt, dat de mensch- 
Iyke Muimien met geen fynder lynwaad 
bekleed. zouden: zyn; De vierderlei 
foort van krekels en de. huppelende 
Ípringhanen in de vlakte van Jbufi, 
fchenen bekoorlyker in zyne oogen, 
dan alle de Mumien van dien oort: 
want, ‚na niets meer. verhaald te heb= 
ben, dan gezegd is, maakt hy ’er zig 
af, met deze woorden: ”Des morgens 
„ ten tien uuren, keerden wy uit deze 
 onderaardíche holen weder naar ce 
» vlakte, welke my door haar verge- 
» zigt en door de natuurlyke zeld- 
> faamheden , welke ik daar vondt, 
peen weel grooter vermaak verfchafte, 
„ De Infecten welke ik daar ontdekte, 
> maakten het grootfte voordeel uit, 

»L 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 283 


5-!tgeen ik by dezen togt opdeed —”, 
Zoo ongelyk zyn de Ímaken! 
_ De Hooggeleerde Leidfche. Profes- 
for, en Hiftoriefchryver TE WATER, 
berigt my , dat de zwagtels der Mumie, 
door den Edelen Heer MOENS aan ’t 
Zeeuwsch. Genootfchap ten gefchenk ge- 
zonden, niets minder dan fyn zyn; 
dog dat ’er ook reden is, om te ge, 
looven, dat die Mumie niet tot de aan- 
zienelykfte der Agy ptenaren behoord 
Belk Zyn Hooggeleerde doet ’er 
by „‚ dat het misfchien niet onnuttig 
» zou zyn, de bekleedfels der Mummie 
_» in’t Vorstelyk Kabinet, van den Heer 
» Erfftadhouder, van naby te onder- 
» zoeken”, Dit is gefchiedt, en men 
heeft tyd en gelegenheid gehad, om 
het met alle naauwkeurigheid. te ver-- 


__rigten. Het isegter hier de plaats.niet „ 


‚om eene volledige befchryving van dat 
___gebalfemd lyk te geven. ‘Tot onsoog- 


k merk dient alleen het volgende: de 


_fieraadjen, het fchilderwerk , en vooral 
iet goud, waar mede het ganfche 
aangezigt van het masker der Mumie 
overdekt is, bewyzen genoegzaam de 
‚__hooge waardigheid, ten minfte den: 
\__rykdom, vanden Perfoon. De windfels. 


284 P. HOFSTEDE OVER DEN 


zyn van linnen (f), dog zoodanig met 
balfem doortrokken, datze daar door 
een bruin geele kleur hebben aangeno- 
men. Het weeffel is zeer goed, glad 
en effen; maar de ftoffagie veel eer 
‚grof, dan fyn. Waar uit dan blykt, dat 
niet altyd de lyken der aanzienlykfte 
en vermogendfte onder de gyptena- 
ren, in Bysfus of fyn linnen gezwagteld 
zyn; maar daar uit volgt geenzins, dat 
het van ouds den Mgyptenaren aan 
Bysfus of fyn linnen ontbroken heeft, 
om ’er hunne dooden in te winden. 
Het aangehaald getuigenis van HERO- 
porus, en de ondervinding van DELLA - 
VALLA bevestigen onwederfpreeklyk 
het tegendeel. Uit de grofheid van het 
lynwaat der voornoemde Mumie, die 
anders alle tekenen van edelheid of 
rykdom heeft, kan en mag alleen be- 
flooten werden, dat misfchien door 
„eenigen, van grooten en vermogenden 
huize, het grove, boven het fyne doek, 
verkoren is, om de lighamen te lan- 
ger voor het verderf te bevryden. Al- 

thans 


(£) De windfels der MZuymien zyn gewoonlyk van 
linnen , fchoon de Hoogleeraar BLUMENBACH eenige 
‚van katoen gezien zou hebben. Men leeze de Nieuwe. 
Nederl. Bibliotheek, IV. deel. Nom. 4. bladz. 155 
in het Mengelwerk. 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 285 


‚thans het windfel, tot onze Mumie ge 
ruikt, is, niet tegenftaande deszelfs 
grooten ouderdom, tot den dag van 
heden toe, zoo vast gebleven, als of 
het eerst nieuwlings geweven was. 
Het gaat in kragt het fynfle linnen, waar 
aan men het beproefd heeft, te bo- 
ven. Als het gezeept, gewasfchen, 


‚gewrongen en de balfem ’er uit gepy- 
nigd is, behoudt het nog zyn vorige 
fterkte, en keert tot zyn oorfprongly- 
ke witheid weder. Deze witheid ver- 
dient vooral opmerking: want al eens 
gefteld, gelyk masseLQuisT wil, dat de 
Bysfus der Mgyptenaren beftaan heeft 
uit zulk grof en gemeen linnen, als 
waar mede fommige Mumien bekleed 

(ezyn, te blyft het niet te min zeker, 

at de Bysfus niet geel, maar wit is ge- 

weest. … 

Deze geheele Afdeeling was reeds, 
__tot dus ver, gefchreven, wanneer ik, 
‚ iets anders by FABER zoekende, al- 

daar (g) mede den misflag van Hasser- 

_QUIST, nopens het oude Zgyptifche 
dinnen, zag opgemerkt, en in een 
breedvoerige Aantekening wederlegd; 

dog 

(&) Waarnemingen over het Oosten , IV. deel, bl. 

75 [éqg. Gedr. Utr. 1776. 


386 DP. HOFSTEDE OVER DEN 


dog op eene geheel andere manier, eri 
zonder het ongelukkig bewys, van de 
windfels der Mumien ontleend, eens 
aan te roeren, De MZantekenaar ves- 
tigt zyn tegenfpraak op dien grond, 
dat de ftof der Lysfus geen vlas, maar 
katoen, zou ‘geweest zyn: iets, waar 


over ik-anders denk, gelyk te voren 
hare iss maar ’t welk eigenlyk de 


oofdzaak, die in dit myn gefchrift 
beweerd wordt, niet benadeelt: want 
hy erkent (en dit is juist, het geen ik 
“te betoogen had), dat de Bysfus niet 
geel, maar wit is, fchryvende(h): ”De 


s ouden roemden de uitnemende fyn= 
4 en witheid van de Bysfus. — Vande — 


witheid heeft het zelfs zynenaam 
» gekregen, want het ftamwoofd 413 
» zegt wit zyn”. | \ kde 


6. IX. Edog, met alle deze Opmer: 
kingen, blyven wy nog even onkundig, 
omtrent de egte betekenis van Soreks 
Laten wy vernemen, ofde woordgron= 
ding aan de zaak ook eenig licht kant 
byzetten. ‘Geachte Taalsmannen léi- 
den het- woord af van het Arabifche 
fcharaka, fplyten, Jnyden, werdeelen, 


(D) Le. bl. 82. a ln : 


Va 


Dd 


BYBELSCHEN SOREK- WYN. 287 


_ wan een fcheiden ; waar van het dan, in 
_ eene verdere afdaling, gebruikt wordt 
voor het opgaan der Son, en blinken; - 
als mede voor iets, door kleuren, in- 
zonderheid door ’t maken van ftrepen 
met menie , te onderfcheiden. De LXX 
overzetters; de betekenis van /plyten 
_in toog hebbende, lezen Jef. XIX: 9. 
ToMov Tò oyisev, gefpleten vlas, dat is 
vlas, ’t welk door het breekwerktuig 
gefpleten, en van zyne houtachtige en 
andere geringe deelen afgefcheiden, 
vervolgens wel gekamd, gehekeld — 
en dus tot zuiver blinkend vlas gemaakt 
is. Gelyk zig deze woord-afleiding, 
in zoo ver dezelve het vlas betreft, 
zeer wel laat hooren, zoo oordeelt 
menze ook toepaslyk op de wynftok- 
ken, het zy ten aanzien der ranken; 
die zig van elkanderen fcheiden en gints 
_… en herwaarts werdeelen; het zy ten op- 
___zigt van de flekken, die men, om nieu- 
we planten voort te brengen, van de 
— swynftokk affnydt, en waar toe men 
_ wynftokken af/nydt, en waar toe me 
_ zig gewoonlyk van de beste en edelfte 
bedient; het zy met betrekking tot het 
fap der druiven, welker geestrykheid 
zigalom in ’tlighaam verdeelt, en waar 
van de uitwerking niet zelden is, dat 
rial | | ze 


288 P. HOFSTEDE OVER DEN 


ze de (i) Heeren der Heidenen om ver 
floot, M. HILLERuUS (k) is op een ande- 
re gedagte gevallen; hy merkt het 
aan als eene byzondere eigenfchap der 
wynftokken, wanneer zy fterk en tot 
het dragen van vrugten bekwaam ge- 
worden zyn, dat derzelver vezelagtige 
basten wan een fcheuren en fplyten. Hy 
leest daarom Gen. XLIX: 11, in plaats 
van edelften wynftok, gefcheurden of ge- 
JSpleten wynflok, ’t welk, naar zyn ver- 
klaring, aanduidt een bejaarden „ vol- 
wasfen en vasten wyítok , die zoo flerk 
‚is, dat men daar aan een Ezel kan 
binden. De beroemde MicHaêëuss (1), 
de Sorek voor een foort van wynftok= 
ken houdende, welkers druiven geen 
korrels hebben (m), wil, dat wy ons 
@ Zie onze Aantekening op S. II. 
_(k) Hierophyt. part. L. cap. XXVIL S. VIT. 

(U Vragen aan een Gezelfchap van Geleerde Mau- 
nen, vr. XXL - 

(m) Veel is ’er van deze druiven zonder korrels, in 
myne Byzonderheden te vinden (1). Sedert las ik 
CHANDLER €En NIEBUHR.. Aan den Eerften (2) wers 
den zulke druiven te Smirna vertoond, en de An- 
der (3) fchryft in dezer voegen: “Hoewel de Moham- 


ao medanen geen wyn drinken, kweeken: zy daarom 


29 


(1) I. Deel. bladz. To5 /egg. É 
(2) Reis door klein Afien, ble rir. Gedr. Utrecht 1777. 
(3) Befikryving van Arabie, ble 139 en 140. Gedr, Amt. 1774e 


Dl 
BYBELSCHEN SOREK-WYN: 288 


dezelve zullen voorftellen als uitgèfne- 
den en als gecastreerd, nademaal zy het 
zaad misfen, *t welk tot aankweeking 
van andere wynftokken dienen kan, 
Met het zelfde recht (en het benieuwt 
my; dat de groote Man ’er niet om ge- 
dagt heeft,) zou men de betekenis 
van fnyden, fplyten konnen aandringen 
WEI; DEEL, ok - met 


3 de druivert met groote vlyt. Men ziet deswegens 
5, in eenige gewesten veelerhande foorten. Dog ner= 
gens; waar ik gelegenheid had daar naar te vra- 
gen, kende men een foort wyndruiven, welke So- 
5» sek genadmd wordt. Men vindt wel eef foort 
5, wyndruiven, die geen korrels fchynen te hebben 4 
4 zeer menigvuldig in Yemen, in Perfien, en, ZOO 
ss als ik geloof , ook op *t Eiland Cyprus. Na een 
_ndauwkeurig onderzoek héb ik tog altyd ontdekt ; 
; dat zy; in plaats van harde korrels, een Week zaad 
hadden, welk men onder ’t eten niet gewaar wordt 
maar men zietze duidlyk, als menze doorfnydt. 
eze wyndruif is klein’, zeer zoer, en wordt in 
5, menigte uit Yemen, als rozynen; onder den naam 
Zebib, en uit Perfien onder den naam Köschmis , 
os Verzonderi. Een Arabier té Básra Verliaalde ook , 
3, dat de rozyneh Kischmis geen korrels hebben, en 
4 als ik hem verzekerde, dat ik een week zaad in de- 
3 zelve gezien had, antwoordde hy, dat men ver- 
33 fcheide foorten Kischmis had, en dat die zonder 
5» korfels de kleinfte waren. Hy kon my nu geen 
a> van deze druiven toonen, en dus weet ik niet, of 
ss hy zyne wäarnemingen wel met behoorlyke oplet- 
__$s tendheid gemaakt had, In de gewesten, daar veele 
45 Wyndruiven wasfen , maakt men er Dübs of fy- 
> TOOp vans zoo als in Agypten Omán, en te_ 
5» Básra Dübs, en zelfs brandewyn van Dadelen ge= 
9» maakt wordt” 


55 
9 


Z 


290 P, HOFSTEDE OVER DEN 


met de befchryving, welke ons coru- 
MELLA (n) geeft, van de wys, op wel- 
ke men druiven zonder korrels door 
konst kan verwekken. ”Op dat de 
» druiven (zegt hy) zonder korrels 
5 groeijen, zoo fplyt een loot in dier- 
» voegen, dat de botten niet gekwetst 
» worden, en /cbrap ’er al bet hart uit; 
» bindt ze als dan met zig zelven ver- 
» Eenigd vast, zoo dat gy niet tegen: 
» de botten floot; plant ze dus in ge- 
» meste aarde en begiet ze. Als ze 
» fcheuten begint te maken; delf ze 
» dan menigmalen en diep uit. Zy zal 
» een volwasfen wynftok geworden 
» Zynde, zulke druiven zonder kor- 
» rels voortbrengen”. Ik heb tê liever 
deze plaats in zyn geheel willen aan- 
halen, om dat ze misfchien nooit in ’% 
Nederduitsch gelezen is, als mede-om 
daar door de nieuwsgierigheid van den 
„een of ander gaande te maken, om 
eens te beproeven, wat ’er van deze 
konstbewerking wezen moge. ; 
_ Gelyk men de voornoemde bete- 
kenisfen en afleidingen, op het vlas en 
de wynftokken toepaslyk zoekt te ma- 
ken, zoo bedient men zig daar tevens « 

| i vans 

(n) De Arhoribus, cap. IX. 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 29Î 


van, om de kleur der Paarden, by Za: 
ebarias (Cap. 1: 8.) Serukim genaamd, 
aan te wyzen en te bepalen. Men 
ftelt, uit kragt van die zelfde woord- 
gronding, vast, dat de Paarden, wel- 
ke inshet Prophetisch gezigt vertoond 
worden, van meer dan eene kleur, en 
dus van gefcheiden, werdeelde verwen 
geweest zyn, waarin dan ook het 
denkbeeld van fnyden en gekleurde 
Strepen, als van menie, zou doorfte- 
ken (o). Deze werfcheidene of mengel- 
kleur in de bedoelde Paarden, heeft 
reeds het oog der LXX, der Arabi- 
fche, der Syrifche en Latynfche Over 
zetters tat zig getrokken. Edog, ’% 
geen daar voor bygebragt is, dunkt 
iny meer vernuftie, dan beflisfend, te 
wezen. De afleidingen en overbren- 
gingen (het zy met eerbied gezegd!) 
| fchynen te ver gezogt en niet van dien 
aart te zyn, om daaruit iets, met vof 
Romen zekerheid, omtrent de ware 
kleur der Paarden Serukim te befluiten; 

ks, Kern „tee 
AR of, , 

| (0) Alles wat, tot dus ver, in deze S. aangaande 
de woordgronding gezegdis, ben ik, indien men de 
aldaar genoemde fchryvers uitzonderd, verpligt aau 

de kun igheden van Iemand, die my het zelve, doer’ 


een tweede hand, zonder bekend te willen zyn, be- 
leefdlyk heeft medegedeeld, 


/ 


292 P. HOFSTEDE OVER DEN 


te minder, wanneer men vergelykt; 
het geen, door BOCHART (p) en later 
Geleerden, tegen de werfcheidene of 
mengelkleur is ingeworpen; en men 
daar en boven gadeflaat, dat Zach. 
VI: 3, de hagelwlakkige Paarden (dat 
Zyn roode, zwarte of bruine Paarden, 
met witte vlakken, geflipt ; en dus 
Paarden van. een werfcheidene of men- 
gel-kleur), niet Serukimn, maar Amutfim , 
genoemd worden. Zelfs de Taalkun- 
digfte onder de Rabbinen durven hier 


niêts bepalen, maar hebben de edel- 


moedigheid hun onwetendheid, in de- 
zen, te belyden. kimcHr1 zegt: Seru- 
kim is een foort van kleur , dop hoedanig 
die zy, blykt ons niet ; en srLOMO fchryft 
openhartig: ik weet het niet (q). Indien 
het gisfen genoeg is, in een duistere 
zaak, dan zou ik, uit overweging, dat 
Oorek by de Talmudisten (r) Stibium 
(een zwarte ftof, waar mede de Oos- 
terfche (s) vrouwen haare wenkbraau- 
wen en ooghairen pleegden te verfie- 
ren), by ARCHI rood , by anderen rrd 

4 


KPD), Le pe 108. 
„(q) Apud BOCHART, 1. c. 
Cr) HILLERUS, 1. C. 
(5) Byzonderh. L, deel. bl. 105. hd 


landers zouden zeggen kaflanje-bruin. 
k 3 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 203 


Jaken of wermillioen betekent (t), het 
meest overhellen, om aan de Paar- 
den Serukim een middenkleur, tusfchen 
zwart en rood, ik meen een blinkende 
of gloeijende purperkleur toe te eige- 
nen; en aan dezelve, boven alle de 
overige, den voorrang geven. _Im- 
mers is deze kleur aan fommige Paar- 
den eigen: PALLADIUS (u) de voor- 
naamfte kleuren der Paarden zullende. 
optelien, begint met eene kleur, welke 
hy Badius noemt. De Grieken, van 
welke de Latynen dit overgenomen 
hebben, noemden deze kleur @&dios , 
of, gelyk nrsycuius leest, Badis. Dees 
en sUIDAS nemen het voor een Zoon , 
dog (doet ’er de laatstgenoemde by) 
het betekent ook de kleur van een Paard. 
Maar welk een kleur? s. M. GESNE- 
RUS (v) verklaart het woord Badius door 
Phoeniceus of Spadiceus, dat is purper- 
werwig (w) of zwartrood; wy Neder- 


(en Dit 
_® Conf. BrAUNIUS, bc. Zib. Ta cap. VI S. VL 
QW) Zib. IV. rit. XI. 


es f 7 B Thefrur, ad vocem BADIUS. 
W) Conf. A, GeLLiT Noct. Attic. lib. U. cap. 
XXVÍ. We ar % 


294 P.'HOFSTEDE OVER DEN: 


Dit zyn die Paarden, welke. van virs 
GILIUS (x) in zyn Landgedichten ten 
hoogfte geroemd worden. 


befis inj ; vi 5 Honesti 
_Spadices , glaucigue, color deterrimus albis 
Et gilvo 


Kaftanje-bruin en blaauwfchimmel is het beste, 
Wit en vaal het flimfte hair. 


6. X. De reden, welke ons nood- 
zaakt om het woord Serukim, in het 
gezigt van Zacharias, voor eene kleur 
te nemen, heeft geen plaats, wanneer 
het van de wynftokken of wyndruiven « 
gebruikt wordt. Onze geachte Over- 
zetters het befchouwende als een 
woord, het welk niet altyd de kleur, 

maar meest de voortreflykheid van 
iets te kennen geeft, vertaalen het, 
met betrekking. tot de wyngaarden, 
wynftokken en wyndruiven, door ede- « 
le of witgelezene, Was ons deszelfs 
wortel ten volle bekend, wy zouden 
misfchien reden konnen geven, waar- 
_em het woord dan eens voor de kleur, 
— dan wederom voor de voortreflykheid 
é „7 van 

G) Georg, Jib. IL, vs, 81, Hd. 


en Uk 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 295 


van iets genomen wordt; terwyl wy: 


ons thans vergenoegen moeten, met 


in ’t algemeen te zeggen, dat het te_ 


tellen is onder die woorden, welke 
een verfchillende betekenis hebben, 
overeenkomftig de verichillende on- 
derwerpen, by dewelke zy gevoegd 
worden, 

6. XI. Dog al eens toegeftemd, 
fchoon wy ’er niet van overreed zyn, 
dat de meermalen aangehaalde He- 
breeuwfche wootden, zoo wel met 
betrekking tot de druiven en het vlas, 
als tot de paarden, eene kleur moeten 
betekenen; wat zal men dan nog 
met deze onze reklykheid gewinnen? 
Niets; nademaal ’er, behalven de geele 
kleur, nog andere kleuren zyn, die te 
gelyk aan den wyn, het fyn linnen, en 
aan de paarden eigen zyn. Zoo wille- 


keurig, als door BOCHART en zyn na= 
volgers, de paarden van Zacharias geel 
gemaakt zyn, hebben wy aan dezelve: 


een purperkleur toegefchreven. Een 
kleur, die, niet minder in de druiven, 
dan in de paarden, geprezen wordt. 
PLINIUS, COLUMELLA, en een reeks 
van Romeinfche Dichters, welker naa- 

Ku OS T 4 men 


296 P. HOFSTEDE OVER DEN 


men en plaatfen elders (y) door my 
aangewezen zyn, fpreken van de pura 
perverwige druiven met den grootften. 
lof, en deze konnen hier zoo veel 
meer in aanmerking gebragt worden, 
als het waarfchynlyker is, dat de vrugt 
der eaele wynftokken van Jefaias niet 
veel van de purperkleur zal verfchild 
hebben. ’t Ontbreekt zelfs niet aan 
eerfte kenners der Oosterfche taalen, 
welke oordeelen, dat de paarden by 
Zacharias Serukim genoemd zyn, naar 
de meer of min purperverwige kleur. 

van de Sorek-druiven (z). | 
Maar hoe fteit men het dan met Se- 
rikoth, Jef. XIX: 9, alwaar het by 
(Pisehtim) vlas, of, gelyk wy het ver- 
taald hebben, linnen gevoegd wordt? 
Kan men het aldaar met eenige moog- 
lykheid in den zin van purper opvat- 
ten? ja teg; en zulks even goed als 
| B in 


(yv) Byzonderheden, T. deel. bl, 98. Men voege 
daar by, ‘tgeen KeMPFER (1) verhaalt van de pur- 
Perverwige druiven in Perfiën, Anguur ji ge- 
naamd , welker vogt gelyk is aan den Franfchen wyn 
d'Eremitage. 

_(Z) Conf. G. ROBERTSON , Zhef. Ling. Sancte in, 
NE 


(1) Amoenit, Exot, fusc. IL, refafe VIII, S. IL, pag. 325. Edije, 
Zemgau, rde Me. ' d AN Een t U Ek hb 3 ze; 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 207 


inden -zin van geel. Te weten, de 
Eeypténaars plagten het fynfle linnen 
(Bysfur), niet altyd wit te maken of te 
laten, maar kleurden Het fomtyds ook 
met de keurigfte en meest gewaardeer- 
de verwen, voornaamlyk met purper: 
Koningin ‘Cleopatra kwam, in gezel- 
fchap van Antonius te Actium, en vlug- 
te van daar met purpere zeilen (a). 
HARDUINUS (b) heeft in zyn Aanteke- 
ningen. over PLINIUS opgemerkt, éen 
daar uit blykt de algemeenheid van dit 
gebruik) dat Bysfus en Purper, wanneer 
die woorden in de Heilige Schrift by 
elkander worden gevoegd, meerma- 
len gepurperd fyn linnen betekenen; ja 
dat Bysfus, by HesYCHIUS en sUIDAS, 
zelfs voor purper genomen wordt, 


„Het een en ander zet licht by aan 


Ezechiël XXVII: 7. Fyn linnen met flik- 
fel uit Lgypten was uw uitbreidfel, (de 
fpraakwending is tot het koopryk Ty- 


_ rus) dat het u tot een zeil was; hemels. 
blaauw en purper, uit de Eilanden van 


Eliza, was uw dekfel. Misfchien, dat 
ender de uitdrukking van purper uit de 


@) PLINIUS Hift. Nat. lib. XIX. cap. IT. 
Cb) In Nosis, ad pranu Joeum proximè citatum, 


298 P,/HOFSTEDE OVER DEN, 


Eilanden van Eliza, de voorheen ges 
melde Bysfus der Eleërs bedoeld, 
wordt (c). Maar dit zou nader’ onder- 
zoek verdienen. Ik doe ’er flegts by, 
dat het geen de Onze, ter aangehaal- 
der plaats by Jefaias , witte flof noemen, 
in de Arabifche overzetting voorkomt, 
onder den naam van purper. 


6. XII. Wie, die dit alles naauw- 
keurig overweegt en famentrekt, 
merkt niet, dat het bewys voor de 
geele kleur van den Sorek-wyn, opge 
maakt uit vergelyking der paarden.van 
Zacharias, met de uisgelezene wynftok- 
planten, en het fyn linnen van Jefzia, 
meer fchynbaaf dan wezenlyk is; ja; 
om de waarheid te zeggen, alles van 
het eerfte, en niets vanhet laatfte, heeft. 


„6. XI. Laten wy zien, of het 
tweede bewys, waar mede de Schryver 
der Aanmerkingen over den Bybelfchen 
Sorek, het gevoelen van BOCHART 


zoekt te onderfchragen, van meer ge- 


wigt en klem is, Het is genomen van _ 


het berigt der Reizigers, HASSELQUIST ; 
DOUBDAN, EN IGNATIUS VAN RHEIN- 
FEL” 
(€) gocnarT Geogr. lib, IL cap. IV, & 


| 


re Senn En DE. 


zyn (6) dewelke verhalen, dat de druivetrosfen in ’t 


‚BYBELSCHEN SOREK-WYN. 209 


FELDER, die den kostlyken wyn van 
Hebron, en der dalen Zseol en Sorek, 
(plaatfen tot Juda’s erfdeel behooren- 
de) befchryven, als geel en rosagtig 
van kleur, De geleerde Aanmerker 
haalt, behalven de genoemde, ook 
nog aan NEIDSCHUTS „ ROGERS-en D'AR- 
VIEUX; dog geen van deze fpreekt in 
de woorden, voor zoo veel dezelve 
hier bygebragt worden, iet of wat van 
de kleur, Hun aandagt fchynt meer 
gevallente zyn, op de zwaarte der druis 
vetrosfen (d) in de gemelde Erdee: 
rit ee e 


(d) De voorbeelden van ongemeen groote Druives 
trosfen door-deze fchryvers vermeld (1), als mede, 
diein onze Byzonderheden (2) zyn bygebrast, kan 
men met de volgende vermeerderen. De Hertog 
CHRISTOPHORUS RADZIVEL werd te Rhodys onthaald, 
op druivetrosfen van derdehalf el, waar van ieder be- 
zie zoo groot was, als (3) een pruim in zyn Vader- 
land, De Commandeur BRON geeft (4) aan de be- 
ziën op het Eiland Madera, dezelfde groote. In de 
seizen VA VAN EGMOND €En HEYMAN, Worden (5) 
die van Damascus by duiven-eieren vergeleken. ’Er 


Kil: ‚bin- 


Ke 


| Zie ook A. r. BuscuiNgs Nieuwe Geogr. V. deel. I, ftiuke bl, 
283. Gedre Amff. 1770. 
Wte) IT: Deel. bladz. 137. ï ï 

8 & Hierofolym. Peregrinatio, Epift. Ul. pag. 204. Edit, Brunsbe 


‚_(4) Reis rondom den Aardkloot , bl. 8. Gedr. Haarl. 1767. 

(5) IL Deel. Brief XLL bl. 257. Gedr. Leiden 1758. 

€6) Apud QUARESMIUNKgin Hiforica Terrace S. Elucidatione, parsg 
ke cap. XXVEL pag. 81, Edit, Aneo, 1639. bl 


300 P. HOFSTEDE OVER DEN 


De drie eerstgenoemde Schryvers 
konnen hier daarom, ten aanzien van 
de kleur, alleen in aanmerking komen. 
HASSELQUIST verhaalt, dat de wynftok- 
ken, welke nog tegenwoordig te Hebron 
groeijen, zulk een volmaakt goeden Rhyn- 
Jchen (en dus geelen) wyn uitleveren, 
als de Europeefche is. Hy bevestigt zyn 
{maak, met de getuïignisfen van alle de 
Franken te Jerufalem, alwaar hy de- 
„zelve proefde by de Latynfche Mon- 
niken, die de geringe veelheid derzelwer, 
de Hebron gemaakt, jaarlyks van de Ara« 
biers opkoopen. De alles onderzoeken- 
de MICHAËLIs (e), twyffelende of Has- 
SELQUIST , als een Zweed zynde, wel 
den regten fmaak van den Rhynfchen- 
wyn wist te onderfcheiden, nam de 
gelegenheid waar, om zig daar van 
nader te verzekeren, door middel van 
een Ärabifchen Emir, toen juist te 
Gottingen tegenwoordig. Laten wd 
ke den 


binnenfte van Afrika, de groote van een kind zou- 
den te boven gaan. Ik zwyg van de grollen der Jo- 
den; aangaande de zwaartê der druiven, die ’er in 
de andere weereld zullen zyn (7). 

(e) Vertaalde Oosterfche Biblioth. TL. ftuk. pag, 
103. Gedr. Utrecht 1781. ee 


(7) Conf. BARTOLOCCIUS Én Bibl. Rabb. tom. I. pag. 525. fegg. Edits 
Rom. 1675. ì ‚ 


men 
Ee) 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 30% 


den Heer MIcHAêëLIs zelf hooren: ”Hy 
» (de Emir) was wel nooit te Hebron 
» geweest, maar had op zyne goede- 
» ren, aan gene zyde der Jordaan ge- 
» legen, wyn voortgekweekt. Ik vraag- 
» de hem naar den fmaak, en of die 
» overeenkwam met den Rhynfchen- 
5» Wyn, dien wy voor ons hadden, en 
» jongen wyn was van omtrent 5 jaa- 
» ren? Hy andwoordde: Neen, juist 
» niet veel, egteriets. Ik liet vervol- 
» gens anderen Rhynfchen-wyn, van 
> byna twintig jaaren brengen. Toen 
» herinnerde hy zig van zelf het vorig 
» gefprek, en zeide: dit was de fmaak 
» van den wyn in zyne gewesten, Het 
» fchynt derhalven, dat de onverwag- 
» te zaak, (naamlyk) het wasfen van 
» een wyn, in die oorden, min of 


En meer gelyk aan onzen Rhynfchen- 


» Wyn, waaragtig zy”. HASSELQUIST 
houdt het voor mooglyk, dat de eerfte 
ranken, door de Europeërs aan den 
Rhyn geplant, afzetfels geweest zyn 
van Hebrons wynítokken; maar ik 
acht het veel mooglyker, dat de Duit- 
fchers, toen de Kruisvaarders het Hei- 
lige Land bezaten, looten van den 
Rhyn ontboden en te Hebron Son 

epD= 


\ 


8602 P. HOFSTEDE OVER DEN 


hebben, van waat ze ih later tyd, ook 
op de Overjordaanfche Landhoeves 
van den voorfchrevenen Lmir , konnen 
geraakt zyn. Dat deze wynftokken, 


by de gegiste gelegenheid, eerst in 


die gewesten verbouwd zyn, wordt te 
waarfchynlyker , om dat zy, naar het 
fchryven van HASSELQUIST , nergens an. 
ders in het Oosten, noch in de Archipel, 
te vinden zyn. 

De witte wyn, die een weinig naar 
het rosfche trekt, en de goudgeele drui- 
wetrosfen, van welke DOUBDAN en van 
RHEINFELDER, met ophef, gewagen; 
fchynen van een andere {oort geweest 
te zyn; want, daar de wynftokken 
van HASSELQUIST , maar een geringe 
weelbeid van wyn uitleverden, was de 
oogst der andere daar en tegen zeer 
groot. Dr. snaw (f) verhaalt, dat 
Hebron alleen, behalven de groote 
menigte druiven en rozynen, die te 


Jerufalem en in de byliggende Dor- 


pen te markt gebragt worden, jaar- 
Iyks 300 kemellasten, dat is byna 2000 


kwintalen druivenfyroop, Dibfe ge- 
naamd, naar Mgypten verzendt. Hier 
| uit 


| (É)' Reizen, II. deel. bl. ga. Gedr. Utrecht 1773 


\: a Kk / 
A 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 303 


uit (en dit bewyst al mede het onder- 
fcheid) kan men zig overtuigen, van 
de zoetheid dezer druiven, en den daar 
uit geperften wyn, die, naar de aan- 
tekeningen van DOUBDAN: en D’AR- 
VIEUX, finaak en reuk genoeg bezit, om 
woor den Muskadel te konnen doorgaan. 
Ook is dezelve daarin, van Hebrons 
Lebynsagtigen wyn onderfcheiden, dat 
dees niet flegts in den omtrek van He- 
bron, maar ook elders, inzonderheid 
op den Libanon, gevonden; en in dien 
oord, wegens zyn verw, de goudwyn 
genaamd wordt. De Geleerde TjrENckK; 
dit laatíte verhaald hebbende, laat ’er 


onmidlyk op volgen, ”dat dees wyn 


„ook, in het Overjordaarche, de 
» landftreek van Sibma beroemd maak- 
» te, en dat deszelfs edele en geurige 
_» wynftokken, de voornaamfte ryk- 
dom en vreugd van die Landsdouw 
» waren, wier gemis en vernieling 


» ten, en het gan{che Land in diepen 
_$ rouw ftaken. Jef. XVI: 8 enz. Je- 
„rem. XLVIII: 32 enz”. Maar hy 
jewyst niet, dat de Serukim of uitgele- 
zene wynftokken te Sibma, van een en 
dezelfde foort zyn, als ee te 
Ii, | Her 


‚ een algemeen gefchrei veroorzaak- 


mn 


304 P, HOFSTEDE OVER DEN 


Hebron en in de aangrenzende däs 
„Jen, aangelegd werden. Was zulks 
te betoogen, ik zou het {tuk gewor 
nen geven, en de geelbeid van den By- 
belfchen Sorek-wyn erkennen. …Edog 
de kleur en aart des. Sibmafehen-wyns 
onzeker, althans niets van dezelvey 
in weerwil van alle aangewende moei+ 
te, ter myner kennis gekomen zynde; 
is daar uit geen befluit, voor of tegen 
de zaak in verfchil , op te maken. 


Welligt zal iemand vragen, of het — 


evenwel niet te vermoeden,- zoo-al 
niet vast te ftellen is, dat men door 
den Sorek-wyn te verftaan hebbe den 
Goud-wyn, uit aanmerking, dat het dal 
Sorek geheel met wynftokken, welke dien 
heerlyken wyn voortbrengen, bezet is? 
Ik druk het uit met de woorden van 
ROGERS. « Ter beantwoording van deze 
vraag dient het volgende: N 

Dat het twyffelagtig is, of er ooit 
een dal Sorek geweest is, nademaal het 
woord bmi, ’t welk Richt. XVI: 4; by 
Sorek gevoegd wordt, zoo wel een 
beek als een dal betekent (9), gelyk 
het dan ook aldaar door een beek ver- 
taald is; 


Cs) Byzonderheden , 1, deel. ble 105, 134e 


Das — 


KE CAIR ie 


EN rens ed 


P 


Tv 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 305. 


Dat het nog niet bewezen is, dat de 
(Serukim) edele of uitgelezene wynftok- 
ken, eenige of de minfte betrekking 
hebben, tot het dal of de beek (h) 
Sorek; ie id! 

Dat, het zy men Sorek voor een vas 
lei, het zy voor een beek neemt, der- 
zelver ligging en loop, op geen (í) 
mylen na bepaald kan worden: zynde 
het derhalven zeer raadfelagtig , of de 
plaats, zoo tierig in goudgeele drui- 
ven, wel het regte Sorek is; | 

Dat, al hebben zig de gezegde Rei- 
zigers in de plaatsbenoeming niet ver- 
gist, en al fpreken zy alleen van geele 
druiven en rosfchen wyn, aldaar te vin- 
den, ’er niet te min, dok wel druiven. 
van een andere kleur, fchoon van de 
voorfchrevene Reizigers niet aange- 
troffen, konnen groeijen; 

_ Dat, zoo ’er te Sorek, Escol en He: 
bron, alleen geele wynen mogten val- 


‘den, het overige van Juda’s erfdeel, 
_ dan nog groot genoeg is, om aldaar 


| 


aen van een andere kleur te zoe= 


n: 


wd pi 


Ch) Zbidem , ble rar, 
D Lhidem, bl. 140. 


BAL 


} 


306 P, HOFSTEDE OVER DEN 


Dat, offchoon ’er t minder roô. 
de wyn in Canaan verbouwd wordt, 
dezelve egtet aldaar, ten tyde der 
Propheten, ver boven den witten wyn 
de overhand had, en geacht werd. 
FR.” QUARESMIUS , dies in zyn op- 
dragt (k), aan den gekruisten Chris- 
tus, dankzeggende erkent: ”dat hy 
5 met de oogen van zyn lighaam en 
geest doorzien heeft; ’t geen veele 
 Propheten en Koningen - verlangd 
„ hebbente zien, zonder het te kon- 
ss nen zien, naamlvk, de Stad Naza- 
»reth, alwaar de Zaligmaker ontfan- 
„gen werd; Bethlehem, - alwaar hy 
„ter weereld kwam; en jerufalem, al- 


» waar hy gekeuifigd is; ja dat het _ 


» hem heeft mogen gebeuren ‚… het 
» ganfche Heilige Land niet alleen , 
» gelyk Mofes, van verre te zien, en 
» gelyk andere, door te loopen, maar 
» ook veele maanden en jaaren daarin 
» te wonen, en God te dienen”;-die 


QUARESMIUS getuigt, ”dat de meeste … 
» Palestyníche en Syrifche wynen,- 
» thans wit zyn, wordende flegts een - 
» weinig. roode wyn, door de:Broe- 
| \ > ders 


(k) Hiftorica Terrae S. Elacidatia, part. Ie in 
dedic. pag. IX. de! pe 


en” 


kid s 
1 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 309 


‚) ders te Jerufalem gemaakt”; dog hy 
doet ‘er by: ”dat, wanneer het Land 
» zie eertyds in een beter ftaat be- 
vond, en Gods byzondere welda- 
» digheid genoot, het voor het groot- 
» fte:gedeelte rooden wyn, als zynde 
beter, fchynt voortgebragt te heb- 
» ben”. De fmaken veranderen met 
de eeuwen. — Naar mate het gebruik 
van den rooden wyn, gemeener in 
veele landen geworden is, heeft men 
meer de witte wynftokken in Frank: 
ryk uitgeroeid , en andere in derzelver 
plaats geplant. Juist het tegenoverge- 
{telde is in het Joodfche Land gebeurd. 
Deze laatfte aanmerking, rakende 
de verandering, die ’er in de Pales- 
tynfche wynteelt gekomen is, zal alle 
redeneringen, waar mede men, op 
… het gezag det Reizigers, van den So- 
_ fek-wyn, een foort van geelen en roschag: 


_ gigen wyn zoekt te maken, ten eene= 
u h S ie 


maal ontzenuwen, indien het anders 
ar te bewyzen is, dat de roode wyn, 
yds in- Canaan, niet alleen de 
vloedigfte,- maar ook de edelfte of 
ditgelezenfte geweest is. Ik meen, dat 
het een en ander gefchieden kan. 


REN doder Gee 


[4 


| 


808 P. HOFSTEDE OVER DEN 


6. XIV. Nergens ontmoeten wy; 
__datik weet, den naam van witten wyn. 
in den Bybel, terwyl aldaar meerma- 
len van den rooden wyn, of uitdruklyk, 
of by wyze van zinfpeling gewaag 
wordt. Om nu niet te {preken van 
Spreuk. XXIII: 31. Ziet den wyn niet 
aan als hy zig rood vertoont , waar over 
‚ik elders (1) myne gedagten geuit heb; 
men leest Pf. LXXV: 9. In des nHee- 
REN hand is een beker, en de wyn is be- 
voerd. ’Er ftaat eigenlyk, is rood. Die 
met A. SCHULTENS (m), aan dit woord. 
de betekenis hegten van fermenteren, 
ftellen (n) evenwel, dat de fpreker 
hier den rooden wyn bedoelt. —- Bui- 
ten alle bedenking, heeft Jefaia het 
oog op den rooden wyn, als hy de Kerk 
vragende invoert, Hoofd. LXIII: 2. 
Waarom zyt Gy rood aan uw gewaad? 
en uwe klederen, als-eenes, die in de 
wynpers treedt? Op welke woorden _ 
onze Kanttekenaars zeggen: dat men 
hier by verftaan moet klederen, die met 
„rooden wyn zyn befprenkeld,-dat is be- 
fpat, ’t zy door het fterk treden, ’tzy 
ie | | door _ 
(D) Byzonderheden, 1. deel. bl. 108. 


Gm) Comment. in Fob. cap, XVI: 16, 
(1): VENEMA, ad h. Je 


| 


BYBELSCHEN SOREK=WYN! Jog 


door het geweldig gisten (o) en brui- 


JareA 
zee 


fchen van den most. Niets bevestigt 
meer de veelheid van den rooden wyn 
in t oude Verbondsland, dan dat de- 
zelve den Godsdienst toegewyd was. 
Tot de heilige dingen, zeggen de Tal- 
mudisten (p), wordt roode wyn ver- 
eischt. Het drankoffer had zyn maat, 
naar evenredigheid der andere offer- 
handen. Zoo veel olie als ’er tot een 
fpysoffer ging, zoo veel wyn werd er 
tot een drankoffer genomen (q). Tot 
een jaarig Lam gebruikte men een 
vierde deel; tot een Ram een derde 
deel, en tot een Rund een halve Hin 
wyns, enz. Ook fchikte zig het getal 
der drankofferhanden, naar ’t getal 
der beesten: waar uit dan ligtlyk 
blykt, welk een groote hoeveelheid 
wyns, ‘er alleen tot den Tempeldienst 


vd E old ei 
_ noodig was. Toen Salomo, rt Kon; 
liae 


HI: 63, twee en twintig duizend os- 
Pig aa Na $ 3D 4 f 3 à fen, 


CO) Wide elegantem Disfertationem doctisfimi RA- 
EN e Vindemia et Torcularibus Vet. Hebr. capé II. 


(P) ricHTFOOT Op. Posthuma, pag. 52e Ldit. 
aj. 1699. | 
… (q) j LuNpiws Poodfthe Heiligdommen, ML. deel. 
TL. boek, hoodftuk XXXIX. $. 83, 84. OUTRAMUS 
de Sacrificiis Pudreor, lib. I. cap. Vill. 8. 5." 


310 P‚ HOFSTEDE OVER DEN, 


fen, en honderd en wintig. duizend 
‘fchapen offerde, moeten ‘er al eeni 
honderden Oxhoofden wyn geplengd 
zyn. — Tot het Paaschfeest, wer 
mede meest roode wyn- gebruikt; en in 
hoop nooit veroordeeld, te worden, om 
te moeten uitrekenen, hoe veel wyns 
‘er alsdan, -door-meer dán zeven en 
twintigmaal honderd. “duizend men. 
fchen , OE E ken demblen sechraaken 
werd, 5 | 


Ki Ah tt 


verkiest, is, om dat denn meer ; oe 
“zen wordt, ‘dan de witte. In den Jerufa= 
Jemfchen Talmud (t) ‚ vinde men het 4 


ge 


5 JosePHus de Bello Fud opp. tom. E. lib, VL, 
sOr X. SHI Edit. ze Ji pd k: 
(5). « Apud SAUBERTUM Patgested Theol, Phish. 4 
pag. 88. Edit. Norimb. 1678. EE 
@ Conf. j. BUXTORF F. Disf. VL de Coena Don — 
me Thefi XX. A. NEE 4 morte Jefs Gti Ek 
tom. IL. Abs L eap. VEL S. X j 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 31E 


gebruik daar van geboden, met dit bys 
voegfel:- om dat de roode wyn, gewoons 
irihoaden dan de witte is. In de uitleg- 
ging (Glosfa) leest men: Het is nood: 
zaaklyk, dat de wyn fmaak en kleur heb- 
be, dat is‚s-rood zy. Niet als of ’er;, 
“tenallen tyde, geen witte wyn, in het 
Joodfche.Land zou geweest zyn, van 
eenen edeler en uisgelezener aart, dan de 
gemeene roode wyn; ookvniet, dat men , 
zig nooit van anderen, dan ‘rooden 
wyn,:tot de heilige dingen bediende; 
maar dit willen‘wy , dat de beste roode 
wyn , boven-den besten witten wyn, 
by de oude Hebreen, ‘gefchat werd, 
en dat zy den witten wyn, dan maar 
alleen op «het. Paaschfeest dronken, 

_ „wanneer dezelve in deugd den rooden 
__Overtrof, . De Rabbyhen, «die. tot een 
… Ápreekwoord hebben: werfche eieren en 
ode wyt,;keuren „onder de. zestiger- 
(u) foorten van wyn, voorde aller- 
d Gë B V4 6 waar= 


Na my.over-de ontelbare foorten van druiven, 
milde. ryk der Natuur, uitgelaten te hebben (1), 
y nog voorgekomen’, dat, în het Ampt Sanham , 
et Landtchap Yemen (a), meer dan twintig ver- 
er gid An fchil- 
— (1) Byzonderbeden, \. ce pag. 97. ERE 
/ (2) NIEBUHR Befthryving van Arabien, bl. 218, 219e Gedre Amla 
Hl4e ik Bei rjT Ea àl 


S 


waren, door welker bekoorlykheid, 


„…wyn zal gefchonken worden; zoo 


5 roode wyn inzonderheid, (dus lees. 


» Wyl zy van den witten geen werk 


312 P, HOFSTEDE OVER DEN 


waardigfte de Jumkà rgpend; om dat 
dezelve rood en wan een goede geur is, 


Zy gelooven, dat het roode druiven 


onze eerfte Ouders, in het Paradys, 
tot de zonde verlokt zyn; ook be- 
hoort het, tot de kostlykheid hunner 
denkbeeldige maaltyd, in de dagen 
van den Mesfias, dat ’er roode en witte 


nogthans, dat de roode ’ meest behagen 
zal, als zynde de uitnemendfte (wv). ”De 


» ik by (w) FABER) wordt in de QOos- 
„„ terfche gewesten hooger gefchat, 
» dan de witte; en in de Reisbefchry- 
» Ving van OLEARIUS vinden wy, dat 
» de Armenifche Christenen in Perfiën, 


> maken, gewoon zyn, Brazilienhout 
si ÓE Saffraan in hunnen wyn te doen, 
(u ee AE 4 , kad om, 
fehillende druiven geteld wiordens en dat alleen in vS 
Stad Damascus zes en veertig (3), en op ea 


twee en zeventig foorten bekend zyn (4), 
10) BARTOLOCCIUS in Bibl, Rabb, ZOM. L pag. 


ze beesie over het On IL. d. bl. 1524 


Te Feste TAKELDINO ABU BARKER apud CAsIRt in Biblioth, dArabicos 
Hispana BEscuralienfi, tom, Ie Page I5te Edit, Matritì 1767e 


Ke POCOCK E ke sg van ’$ Ooster, Ie daele u. ftuke ble cn, 


BYBELSCHEN SOREK-WYN. 313 


5 Om hem, wanneer hy niet zoo rood 
»is, als zy hem gaarn hebben, een 
„ hooger kleur te geven. Het zelfde 
„komt ook nog op een andere plaats 
» in deze Reisbefchryving voor”. De- 

_ ze getuigenisfen, ten voordeele van, 
den rooden wyn, zouden met meer an 
dere konnen bekragtigd worden, 


6. XVI. De reden, waarom ouw=_ 
lings de roode wyn den witten voor- 
getrokken werd, is in deszelfs meer- 
der geest, kragt en lyvigheid te zoe- 
ken. Hoe meer water (x) de wyn;, 
wegens deszelfs fterkte, verdragen 
kan, hoe hooger die op prys ftond. 
___HOMERUS; die zeer kwistig is, in den lof 
van den zwarten of rooden wyn (y);, 
met welken de Priester van- Apollo, 
zyn Held begiftigd had, noemt op een 

_ andere plaats (z) den rooden offerwyn, 
 sdrSora Ciwvoy,. Men twyffelt of dit ge- 
_ fchiedt, om de zwarte kleur, dan uit 


ú 
h aL 
A Lt 
4 


) Graecis celebratur vinum TlorPopov, guod mul- 

dum aguae ferre potest, Loca dabit CH. L. SLICHTEs 

RUS in Dec. Sacr. Obferv. XLV. S. VIII. — 

_ (y) Hy gebruikt de woorden, zwart en rood, om 

daar mede een‚en denzelfden wyn aan te duiden, 
Odysfi lib. IX.rvs. 196 en- 208. °°° Kon 

(2) Zbidem, lib. 1, vs. 462. Ë Jr 


" 


A 


314 P. HOFSTEDE OVER DEN 


hoofde. van zyn zwaar eid, warmte 
en hitte, A, GELLIUS (â) felt het laat 
fte; MACROBIUS (b) houdt het voor 
waarfchynlyk; ATHENAUS (c) laat het 
onbellist; maar voegt er onmiddelyk 
by, dat “de zwarte wyn.een, groote. voe 
dingskragt heeft „ en. een, weinig daarna, 
dat de, witte w opn flap en dun is Nie 
LALPANDUS (d) getuigt, dat de roode 
wyn, volgens. de-boefterming van byna 
alle Schryvers, zwaarder in gewigt is, 


| dap de gemeene en witte wyn, 


ar XVII. Het. ‚geen van de grooter 
edelheid des rooden. wyns , uit aan- 
merking van deszelfs meerder geest, 


kragt sen. lyvigheid „gezegd is, ont- 


fangt veel ligt van, en geeft tevens 
veel klaarheid, aan twee allezins merk- 
waar Schriftuurtexten, | 


6. XVIIL De eerfte läcan men wis Dg 
XXXII: 13, 14. Mofes aan Israël de 


wettigheid en vrugtbaárheid van het — 


BE OiEe Land Nep aehraike 
Ce 


_@ Naoct. Htc. lib. XVII. cap. VIIL. 
Cb) Saturn. lib. VIL cap‚ XII. 
6 ee lib. L. cap. XX. 
AE Urb. zi bki dlierofol, tom. II, part 
Ĳ. Gi. cap. XXII 


- 


____BYBELSCHEN SOREK-WYN. 315 


dezerwoorden: Hy-deed hem honig zúi- 
_gemuis de fleenrots, en olie uit de kei der. 
rotje. „Boter van koeijen, en melk van 
klein wee, met het wette der lammeren en 
vammen,.-die in Bazan weiden, en der 
bokken, met bet vette der nieren wan 
tarw;-en-bet, DRUIVENBLOED, reinen 
wyn, hebt gy gedronken, „GATAKER (©) 
EN-BYN#EUS (£) hebben my.de moeite. 
gefpaard, om aan te toonen ‚-dat druie 
wenbloed, zoo wel in den ftyl der Grie- 
ken en Romeinen, -als: in dien der 
Oosterlingen, de wvrugt des wynfloks 
betekent. Zy draagt den naam van 
druivenbloed, niet om haar bloedma- 
kende kragt (2), (fchoon het anders 
waar is, dat goede wyn goed bloed (h) 
maakt), of, dat nog vreemder luidt (i), 
__ om dat het. vogt, binnen het vlies 
van de druif beflotensis„en ’er niet 
eer uitvloeit, tot dat-het vlies ge- 
oken is ‚even. eens; „gelyk het 


o 
RO 


‚» bloed 


nnotationes ad MARCUM AURELIUM  Zib. Vl 
pags 174. Edit. Traj. ad. Rhen. 1697. 
UARESMIUS , l. C. 
CASAUBONUS Auimady. in ATHENZUM, Cap. 


(1) G. KULENKAMP over Deuter. XXXII, bl. 443. 
Gedr. dmf?. 1757. 


id 


31Ó P. HOFSTEDE OVER DEN 


» bloed binnen zyn vaten opgefloten 
» is, en niet uitvloeit, ten zy dezelve 
» geopend worden”, Neen! de wyn 
wordt druivenbloed genaamd, met op- 
zigt tot die foort van wyn, welke de 
verw van bloed ’t naast bykomt, naam- 
lyk roodgekleurden(purperagtigen) wyn. 
Ik beken, en fchreef het in myn By- 
zonderheden (k), dat de ouden wel eens 
_aan het vogt van allerlei boomen en 
planten, den naam van bloed gaven; 
_ naar met nadruk, en in den allereer- 
{ten zin, verftonden zy „door druiven- 
of wyndruivenbloed, alleen rooden wyn. 
— Het bloed der druiven is eigenlyk, 
(zegt (I) prusrus) fap van rooden wyn, 
welke gelyk is aan uitgeftort bloed. De 
ondankbaarheid, van het Israëlitifche 
volk, wordt in den Text, daar mede 
vergroot, ‘dat God aan het zelve niet 
alleen wyn; maar druivenbloed , rooden 
en dus den besten wyn, te-drinken had 
gegeven. Trouwens, alles wat in de 
aangehaalde woorden voorkomt, is 
het voortreflykfte in zyn foort. De 
rotshonig , (dus luidt de Aantekening 
| …— van 
«) Lc. bl. 99. Alwaar de Schryvers, by welke 


dit te lezen is, gemeld worden. 
DD Aah L 


} 


BYBELSCHEN SOREK“WYN. 317 


vân PATRIK op het 13 vs.) fchynt ge= 

Id te worden, als de beste dezer foort: 
want Pf. LXXXI: 17, és by by het wette 
der tarwe gevoegd. — Of deze redene- 
ring beftaanbaar zy, laat ik aan zyn 
plaats, maar ’tis niet te ontkennen, 
datde honig, die van zelfs uit zyne 
raten druipt, (en om zulk een vloeien- 
den honig , heeft men hier te denken), 
de zuiverfte en uitmuntendfte is. — 
Het zelve zy van de olie gezegd. 
2% Geen op de eerfte en ligtfte perfing 
uit de olyven gedrukt wordt, (van 
PLINIUS (m) genaamd Prima unda pre- 
li, de eerfte golf der pers), is zeker 
het fmaaklykfte, „Hoe veel meer dan. 
de olie, dewelke van zelf uit de rype 
olyven zypelt, en in ’t gezegend Ca- 
naan, zoo wel als de honig langs de 

‚ fteenen en keijen der rotfen, in wel- 
ker klooven de byën werkten, en de 
_ olyfboomen welig tierden, mildlyk af-_ 
_ droop. De Franfchen noemen zulke 
olie, (Huile wierge) Maagden-olie: om 
_ datze, zegt HARDUINUS (n), uit rype 
en , door eigen. zwaarte van zelf 
vloeit. 


(im) Hift. Natur. lib. XV. cap. 1. fect. IL. Conf, 
COLUMELLA de Re Ruft. lib. XI, cap. L. 
(n) Zn Notis ad Jocum PLINI-citatum. 


318 P. HOFSTEDE OVER DEN 


vloeit, — De overige Zegeningen in 
den Text opgeteld, zyn mede van de 
edelfte foort. ‘Boter wan koeifen is de 
aangenaamfte boter, … Melk wan klein 
wee (fchapen en geiten) de voedfaami: 
fte (o) fpys. De lammeren; ramnien en 
bokken, zyn hier niet alleen wet, maar 
ook geweid in Bazan; hoedanige voor 
de beste gehouden werden (p).’” Het 
wette der nieren wan tarw is, naar een 
fpreektrant, den Hebreen eigen (q), 

e fynfte meelbloem, van allen zemel 
en bolfter gezuiverd, -— Daar dan al- 
le fpyzen, van welke, ter gemelder 
plaats, gefproken wordt, de edelfte in 
foort zyn, fpreekt het van zelf, dat 
wy aldaar mede; «om den edelften 


drank te denken hebben, en dus door 


_ druivenbloed, den besten rooden wyn te 
verftaan hebben. Wie kan ’er nog 


langer aan twyffelen, die gadeflaat , 
dat Gods Geest het dus verklaart. ’Er 
{taat niet in den oorfpronglyken Text, 
gelyk de Onzen het vertalen: Drui- 
wenbloed, reinen wyn, bebt gy gedronken, 
maar druivenbloed, rooden, hebt gy ge- 


dron.- 


Co) vaRRO de Re Ruft. lib. I-cap. XT. 
(p) BocuART- Hieroz. lib. II. cap. SLVUL, 
Ca) Conf. MARCK ad he-/. … vz 


we k \ 
Kk BYBELSCHEN SOREK-WYN. 319 
ü BE k ' 
dronken,: ”Vermits de leenfpreuk 
» (chryft (r) caLVYN) van de roodbeid 
_» des wyns genomen is, heb ik niet 
 getwyffeld, het bywoord vam» Che 
» mer, op het einde van het vers, te 
» vertalen door rood: — die het 
» overzetten door reinen, hebben veel 
seer de zaak, dan de betekenis van 
„ het woord beoogd”. Chemer, afs 
{tammende van sam rood zyn (s), be- 
duidt niet enkel rooden wyn, maar bes- 
ten rooden wyn, of, gelyk onze Kant- 


‚ 


tekenaars het uitdrukken, rooden, — 


wynigen Wy. R. SAL. JARCHIÄH) heeft 
_ wineux, uitflekenden wyn in fmaak. Zoo 
wordt het gebruikt, voor dien Ko- 

ninglyken rooden wyn, welke Belfazar 
dronk, Dan. V: 1, 2, 4 en 23. Des 
__ GATAKER te regt en met veel vertrou- 
wen zegt, dat hy het woord Chemer 
_ nergens, met betrekking tot den wyn; 
_ dan in den zin van ede/beid aangetrof- 


ple: ó. XIX. 
Oe, tag 
_Â dh. 1 
EG MEN b 
BOCHART , 1. C. caf. XII, ByNeus de morte 


Fefk Christi, lib. L cap. VIIL S. XXXL 
En) se ED ’ ; 
(U) Aarerf. Miscell. cap. V. page. 443. Edit, 


820 P. HOFSTEDE OVER DEN 


9. XIX. Het geen wy uit de vers 
klaarde plaats van Mofes afgeleid heb- 
ben, wordt geftaafd „ door de God- 
fpraak van den Prophetifchen Dichter 
Jefaia, Hoofaft. XXVI: 2. Ze dien da- 
ge zal ’er een wyngaard van rooden wyn 
zyn; zing van denzelven by beurte. 
Gods oordeelen , over de vyanden der 
Kerk, banen doorgaans den weg tot 
derzelver voorfpoed.. Als de Heere 
den Leviathan, de lang wemelende krom- 
me flomme Slang, en den Draak, die in 
de zee is, (wreede vervolgers) met 
zynen hafden , grooten en flerken zwaar- 
de, zou bezogt en gedood hebben, dan 
zou de Kerk niet flegts een wyngaard 
zyn, (zulks was ze ten allen da- 
ge) maar een wyngaard van rooden 
wyn, dat is, naar de verklaring van 
VITRINGA (v), een wyngaard van den 
uitmuntendfien , (lerkflen en geestrykften 
wyn; waar mede MARCK (w) inftemt, 
als hy opmerkt, dat ’er mede aange- 
‘wezen wordt, een foort van besten 
wyn, welke dees wyngaard in groote 
menigte zou voortbrengen. In een 


verhevener zin, wil ’er de Godsman _ 


(W) Ad hl 


_(w) Zn fasc. Disfertat. tom. 1. exercit. XX. S. IE — 


BYBELSCHEN SOREK-WYN: 32E 


mede zeggen: dat de Leden van de 
zen Kerkwyngaard, veel flerkte zou- 
den hebben, alles vermogen door Chris: 
tus, die hun kRragt geeft, vol van geest 
en Jeven zyn, en met hunne werkfaam- 
heden van een vertrouwend geloof, 
brandende liefde en ftralenden. wan-- 
del, een gedruisch maken als de wyn, 
enz. enz. | 
_$. XX. Dus meen ik, zoo niet vol« 
ledig betoogd, ten minfte, tot den 
hoogften graad van waarfchynlykheid. 
aangetoond te hebben, dat de Sorek< 
_wyn tot het gellagt van den rooden wyn , 
en onder de verfcheiden foorten van 
dat geflagt, tot den purper-wyn be- 
hoort. Blyft’er nog eenige twyffeling - 
overs deze zal misfchien, in de bes 
loofde Verhandeling, door een naauw- 
_keuriger vertaling van het 12de vers, 
en de duidlyke zinfpeling aldaar op 
het wyndruivenbloed van vs, 11, volkos 
en weggenomen worden. 
len vergenoege zig ditmaal met de 
gde fondamenten, en verwagte ter 
eniger tyd, zoo de Heere wilen wy 
leven, in een Boekdeel van foortgely- 
ken aart als het tegenwoordige, ‘t ge- 
CAT. DEEL, X bouw 


322 P. HOFSTEDE OVER DEN ENZ. _ 


bouw zelf: indien het anders, der lof- 
lyke Zeeuwfche, Maatfchappy moge 
behagen, ter oprigting van het zelve, 
haren duren grond verder aan ons te 
fchenken, | | 


E 4 MRV Oei, Blads, 323 
BEKNOPT ONDERZOEK, 
or ALB PMOGEL vee EN MIDDELYKE WEGEN, 

ERD 1 INWINNING DER 

PMO: DIRAN, 

REEDS ZYN AANGEWEND VAN DEN KANT DER 
CHRISTE N EN; 
bhi OF ER NOG NIET ES MOGELYK 
0 MIDDEL OVERBLYFT? 

PETRUS NIEUWLAND; 
BO Predikant in sHage. — 


EERE NE EEn AL EES 
a ala nain: 


dien Christen, die om de komtte 
het Gods ryk bid, kan nog mag 
verfchillig Zyn, omtrent de zeker 
Mtaande bekeering van het Joodfche 
De zaligheid is uit de Jooden, 
y behooren aan onze zyde, zo 
in ons is, tot dat heuchelyk tyd- 

X 2 tip 


324 P, NIEUWLAND OVER DE 


flip mede té werken: ‘hier toe is de 
burgerlyke verdraagfaamheid, omtrent 
hen uitgeoefend, ingericht; hier toe 
„moet een zachtmoedig en voorzichtig 

onderwys, van verftandige dienaars 
van het woord, is ’eranders bekwaa- 
me gelegenheid, het haare gereed 


toebrengen; hier toe moet, in navol- 
ging van Paulus, het geduurig gebed - 


tot God worden opgezonden met de 
toegenegenheid van de harten. Men 
kan of mag niet ontkennen, dat uit- 
muntende verftanden, in de oirfpron- 
gelyke taal, en tongvallen van de zel- 
ve, grondig onderlegd, voorzien van 
allen den ruimen voorraad eener ge- 
beterde oordeel- en uitlegkunde, zelfs 
van eeuwen herwaarts , hunne poo- 
gingen verdubbeld hebben, om, was 
?er kans op, het dekfel van het Joodsch 
aangezicht te helpen afligten, en hen 
van Mofes tot Christus te doen kee- 
ten. ÌÍk zoude een stoot deel der 
Schryvers, tot overtuiging der Jooden 


gearbeid hebbende, uit den Sylabus 
Jcriptorum van JOH. ALB. FABRICIUS kuns 


nen affchryven, maar verzende den, 
hier van onderricht begeerenden, naar 
het genoemde werk, van bladz. 572 


tot 


an a ee Vi a 


INWINNING DER JOODEN: 325 


tot 633; welke alleen eene Iyst behel- 
zen van mannen, die in dit oefen- 
perk gezweet hebben. | 
Wy zyn dus oneindig verre af, van 
de zogenoemde Maximes, waar van 
zich de Latynfche kerk, b. v. in de ze- 
vende eeuw bediende, om de arme 
Jooden met geweld tot den Christen 
doop te dwingen, en hen het uitftellen 
daar van, met honderd geesfelflagen 
te doen boeten; of hen, gelyk in 
Spanje gefchied is, hunnes ondanks, 
_de Christenen te doen dienen, ja hun- 
ne kinderen, van het zevende levens- 
jaar af, aan de opvoeding van Christe- 
nen over te leveren; hun werd ont- 
zegd het Pafcha naar hunne wyze te vie- 


_ren,de befnydenis te pleegen, de feesten 


} 


Scheid wan reine of onreine fpyzen te be- 


wolgens inftelling te wieren, het onder- 


oordeelen, te huwelyken naar de graaden 


wan bloedverwantfchap, of op Christen 
Zondagen iets te mogen werken: waat 
_ van men, kortheids halve, den geleer- 


ú 


den spaNHEIM Hift. Eee]. Saec. 7. C. 13. 
6. 8. Col. 1253 en 1254. kan naflaan; 
ener byvoegen vorrius Disp. Theol. 
Part. 2. pag. 120 et rar. Ook kunnen 
Wy geene goedkeuring leenen aan de 
3 Wet 


326 P. NIEUWLAND OVER DE 


wet of praktyk van het Roomfche hof; 
achtervolgens welke de Jooden ge- 
noopt worden, op elken zondag in ze- 
keren getale tegenwoordig te zyn, in 
eene der kerken te Rome, daar een 
Dominikaner monnik predikt, ter be- 
keering van de Jooden; welke leerre- 
denen eerder en meerder gefchikt 
zyn, om hen te tergen of tot gelach 
op te wekken, dan ter hunner over- 
tuiging: terwyl het zelfs van het be- 
lang der Roomfche kerk niet is, dat 
ze door die leerredenen getroffen wor- 
den, dewyl daar door eene aanmerke- 
_ Iyke fchade, aan de inkomften van het 
Roomíche hof zouden worden toege- 
bracht, gemerkt de Jooden onder 
zwaare fchattingen gehouden worden, 
welke men in zulk een geval zoude 
moeten opheffen, ’t geen reeds door 
WAGENSEIL in Praef. ad Tela ignea Sa- 
Zanae , pag. go. is aangemerkt. Waarlyk, 


Rome fchynt hier de weg niet te we- 


ten, om naar de {tad te gaan, en be- 
handelt dit ernftig {tuk , als of het fpel 


was! b. v. wanneer de Paus gekroond. ® 
wordt, en hy zich in procesfie naar de 
kerk van Lateranen begeeft, komen 
hem de Jooden op zekere hoogte te 


ge: 


rr nnn = 


ee Re 


k \ | iN 3 \ 
____ INWINNING DER JOODEN.: 327 


gemoed, bieden en beveelen aan hem 
hunne wet aan; waar op de Paus, naar 
een gebruikeiyk voorfchrift, dan ant- 
woordt: Beminde Hebreërs, wy pryzen 
en vereeren uwe wet, als welke van den — 
Almachtigen God, door de banden van 
_Mofes, aan wwe Vaders is overgeleverd, 
maar , wy wernordeelen het [lipt waarneer 
men wan dezelwe, en uwe ydele verkla= 
«ringen: om dat het geloove der Apostelen 
_ deert en predikt, dat de Zaligmaker, wel- 
ken gylieden verwacht, van overlang Ze- 
_ komen is; dat geloove predikt onze Heer 
_ Jefus Christus, die met den Vader en 
_den Heiligen Geest leeft en regeert in alle 
_ eeuwigheid, Zie het PONTIFICALE RO-_ 
_ MANUM, Pag. 47. | 
_ Dan, hier uit ryst nu eene Vraag: 
_ zyn alle mogelyke middelen op dit pas, 
zoo uitgeput, dat ’er nog niet een of an- 
der zoude overig blyven? ik bekenne 
_ vooraf, dat het Joodíche hartsgeftel 
rootendeels aan de hardíte rotfen ge- 
dyk ftaat; dat de Bybelplaatfen Jef. 6 
€en Mand. 28, in hen ten vollen be- 
heid-worden, en, op het flot de- 
zer Verhandeling, zal misfchien blyk- 
| _baar worden, dat ’er ter hunne volks- 
| bekeeringsiets buitengewoon, ’t geen 


| 


328 P. NIEUWLAND OVER DE 


Godlyk is, zal moeten „bykomen;, 
wanneer het drukkend dekfel wordt op- 
geheven; dan, dat ze niet geheel, bo- 
ven alle mogelykheid , van te kunnen 
overtuigd worden, zyn, bleek my uit 
het geen ’er verhaald wordt, uit eene 
Redenvoering van EBERHARDUS ANC- 
KELMAN, welke Hoogleeraar geweest 
is in de Oosterfche taalen, op het Hams 


burger gymnafium, ’t geen ook geboekt - 


{taat by FALSTERUS , Amoen, Philol, T. 1. 
par.8g. Omtrent twintig weeken geleden, 
fchryít ANCKELMAN, kwam by geval ze- 
ker Portugeesch Rabbyn, zeer beroemd 


onder de zynen, COHEN DE LARA genoemd, 


ten huize van den Heer RDZARDUS, niet 
zonder werborge beftel der Goddelyke 
_woorzienigteid , wanneer EDZARDUS hem 
uit een oud boek in den THALMUD VAN 
JERUSALEM, de woorden woorlas, te vins 
den, fol. 5. col. 1. lin. 18. Zie, HET HUIS 


VAN HET HEILIGDOM IS VERWOEST ; - 


gaar op aanftonds de merkwaardige woor- 


den volgden: WANT ZIET DE KONING 
MESSIAS IS. GEBOREN, Hoe hardnekkig 
COHEN DE LARA ook wezen mogte, hy 


erkende, dat hy gedrongen, door de 
kracht der waarheid, niets daar op kon- 
de antwoorden; kort hier op viel het voor, 


dat 


vd 


ed 


4 


El 


ir 


ie 


e 

É 
LN 
hb 


nd El 
ri Ed 


E ic 


En 


E. 


k N 


Ü 


INWINNING DER JOODEN. 329 


dat de Heer rpzarpus dien Rabbyn;, 
zwee dagen voor zynen dood, kwam be- 
zoeken, als wanneer EDZARDUS, in tegen= 
woordigheid van meer dan dertig Portu- 
geefche Joode, aan Dem COHEN DE LARA 
duidelyk verklaarde de manier , waar op 
wy voor God geregtwaardigd worden, be 


nevens andere gewigtige lukken wan het 


Christendom; zy hoorden allen zeer aan- 


_dachtig derde half uur lang, met zulk ee 


ne bezaadigdheid, dat ik my ten uiterfte 


_werwonderde, en, ik twyfele ’er niet 


had 


VOR 
BEEN 
He 
hl 


aan, (voegt ANCKELMAN daar by) of, 
indien men meermaals by openbaar ge- 


zag, zulke famenfpraken met de Jooden 


in het werk flelde, ’er zouden weeie Joo- 


_den bekeerd worden: ’t geen ik bewyze, 


uit een versch voorbeeld van zekeren 


Jood, Jacob Mesftas genoemd, wiens 
hart door de bovengemelde famenfpraak 


dermaten gegriefd werd, dat hy zich 


kort hier op, ter onderwys overgaf, aan 
den Heer EDZARDUS. 
|_… Welke middelen, vraagt myn leezer , 
\__zyn’er dan, die aan de kant der menfchen 
/ 1, 

_0g onbeproefd gelaaten zyn, en beboor- 


den te worden aangewend? ik zal’er be- 
knopt op antwoorden! Een algemeene 


/ Kerkelyke vergadering, uit Christen en 


5 | Jood- 


EN 


330 P. NIEUWLAND OVER DE _ 


Joodfche Leeraars famengefteld , door 
hoog gezag belegd , met de noodige 
vereischten, welke onder aan nader be- 
paald zullen worden. Ik weet, dat ie- 
mand der Kerkelyke gefchiedenisfen 
kundig, my in der yl zal te gemoed 
voeren, dat ook dit woorgeflaage middel 
ter uitvoer gebracht is, en wel meer dan 
eenmaal. Laten wy de twee gevallen, 
welke hier in aanmerking kunnen ko- 
men, hiftorisch melden, en betrach-_ 
ten. Het eerfte {taat geboekt by Nice- 
PHORUS CALLISTUS, L. 7. Hift. Eecl. C. 
36 ; en komt, wel vertolkt, hier op ne- 
der: de Jooden, overwegende de geloofs- 
werandering van Keizer CONSTANTINUS, 
raadden aan de Moeder wan den Keizer, 
HELENA, datze haaren Zoon fchryve, en 
hem vermaane, dat by, in zo werre wel 
gedaan heeft, met aftegaan van den dienst 
der Afgoden, maar dat hy kwalyk ge- 
daan heeft ‚ met de nieuwe leer der Naza- 
venen te omhelzen. HELENA bewilligt bier 
in, en Jchryft aan haren Zoon, volgens _ 
dien inhoud; de Keizer, dezen brief van -_ 
zyne Moeder ontfangen hebbende, beeft 
op denzelven naar behooren geantwoord, 
maar te gelyk fommige Jooden naar Ro-__ 
me opontboden, om met de Le Z8 
rise — 


\ 


be | INWINNING DER JOODEN. 33T 


Christenen conferentien te houden, in dier: 
woege, dat de party, die de zwakfle re- 
denen voortbragt, genoodzaakt zoude zyn 
de parsy te volgen, welke de flerkfle res 
denen aanvoerde. Onder de bezorging en 
woorgang van Keizer CONSTANTINUS, 
werd defe famenkom/le woor de wierde- 
maal gehouden te Rome; op dezelwe ver= 
Jecheenen vierentwintig Roomfche Bis- 
Jehoppen, gevoegd by honderd twintig 
„Joodfche Leeraars, uit welken twaalf bo- 
wen anderen het woord voerden; de Voors 
zitter wan deze famenkomfte en famen« 
Jpraak was SYLVESTER, ook was ’er. de 
Keizer en zyne Moeder HELENA tegen- 
‚ woordig, luifterende beiden zeer aandach- 
tig toe, dan, de zeer heilige SYLVESTER 
overtrof ben op welerleie wyzer, door de 
kracht van zyne welfprekendbeid, zoo, dat 
de uitgekooze Fooden hem, met de groot- 
_ file verwondering, en, als met open monde 
_ aanhoorden, en werbaast (londen van de 
_Rracht der overreeding zyner antwoorden; 
… Ja! ze wierpen zich aan zyne voeten, ze 
verwierpen hunnen Godsdienst ‚ en werden 
|_ wan één gevoelen met. SYLVESTER, invoe. 
Ze zy, die kwamen om anderen te vangen, 
zelve gevangen wierden, Dan, wat ge- 
BEM Sn wicht 


Wis 


/ 


332 P. NIEUWLAND OVER DE 


wicht moeten wy aan dit verhaal han- 
gen? Ik heb, wel is waar, in myne 
Verm. uit de Kerk gefchiedenis, pag. 79 
en 8o, aan NICEPHORUS, in fommige 
gevallen, niet, alle geloofwaardigheid 
ontzegd, maar in ons tegenwoordig 
geval, is zyn getuigenis niet buiten 
twyfel: immers f 


1.) Geen gelyktydig Schryver, die van 
CONSTANTINUS leeven gewaagt, — 
heeft van zulk eene zonderlinge ge- 
beurtenis eenig gewag gemaakt. 

2.) Zoude zulk een ftatelyke overwin- 
ning over het Joodendom, geenen, « 

_ hoe genaamden, invloed op de Joo- 
den gemaakt hebben. 

3.) In ’t vervolg van dit aangeftipte 
Hoofdftuk van NICEPHORUS, ver- 
raad zich de fabelgeest: want men 
leest ’er in, dat de zoo zeer uitge- 
vente Heilige SYLVESTER eenen doo« 
den, of door vergift omgebrachten 
Stier, zoude hebben levend gemaakt, 
en hier door zich zeer in wereering 
by de Fooden gebracht hebben. 


Van eene meerdere zekerheid is het 
twee- 


INWINNING DER'JOODEN. 333 

_ tweede geval, waarin zulk eenconcilium ; 
met de Jooden, in latere dagen zoude 
gevierd zyn geweest, WoOLFIUS in zyne 
Biblioth, Hebr. T. 2. pag. 1K10, maakt 
er flechts met een enkel woord ‘ge- 
wag van; doch met eenig breeder ver- 
flach is ’er melding van, in de ACTA 
ERUD. LIPS. ad annum 179. pag. 14, 
hoewel dit verhaal eenigfins verward 
is, en van elders wat meer zal moe- 
tén gebyzonderd worden: ’t geval is 
dusdanig , in ’t nederduitsch overge- 

‚ bracht, onder het 14 nummer wan dit 
Engeslch werk, werfchynen de bandelin. 
gen wan een Concilie der Pooden, in ’t 
Jaar 169o te Ageda (deze plaatsteeke- 
ning zal ftraks verbeterd worden), in 
Hungarien gehouden, met oogmerk, 
om de Schriftuurplaatfen te onderzoeken, 

_ welke van den Mesfias handelen; deze 
handelingen zyn. gefchreven door SAMUEL 
_ BRETTIUS, aldaar tegenwoordig , die ’er 
OOR eenige andere dingen heeft bygevoerd, 
welke door bem in Sprienen ZEayptén zyn 
Waargenomen sin de handelingen zelve van 
Het Synode , komt niets voor, dat zeer merke 
waardig is, dan, dar zekere Rabbì AnRa- 
HAM, wit de miraculen van Christus, 
groote twyfelingen by de overige Jooden 

Mk BAG era 


es 


334 P. NIEUWLAND OVER DE 


werwekt beeft; doch, dat men de -òntbin. 
ding „en dus de vruchteloosheid van bet 
Synode heeft dank te weeten, aan de fcbuld _ 
wan eenige Roomfche Geestelyken, welker — 
afgodifche en bygeloovige leeringen de 
„Jooden, welken ze daar toe houden wil 
den , niet konden dulden. Dit uittrekfel 
van de ACTA LIPs. is getrokken uit 
een Engelsch werk THE PHENIX, ge- 
“drukt in ’t Jaar 1707, en de gebeurte- 
nis is „ kort na het houden van die ver- 
gadering, in ’tlicht gegeven, door 
MENASSE BEN ISRAEL , in Zpologia pro 
Judaeis, welke in ’t Jaar 1656 in °t En- 
gelsch is uitgegeven. Het zal uit eenen 
Schryver, kort hier na bytebrengen, 
blyken, «dat de naam van de-plaats, 
daar het Concilie gehouden is, niet is 
Ageda, maar Sint Agatha, omtrent zes 
mylen van Buda, ten zuiden. Volledi- 
ger verflach zullen wy bekomen uit 
BASNAGE Hift. des Juifs. L.g. Ch. 35, die 
fchryft, zyn verhaal te ontleenen van 


eenen Jood, welke op-die Vergade- — 


ring zegt tegenwoordig geweest te © 
zyn. Het oogmerk van dezelve was, 
om, al ’t geen den Mesfias betrof, te 
onderzoeken; ’t getal der tegenwoor- 
dige Rabbynen beliep op drie hon- 

derd, 


INWINNING DER JOODEN. 335 


derd, men huisvestede onder tenten, 
en de grootfte van de tenten ftrekte 
voor de vergaderzaal, men erkende 
niemand der Jooden voor een lid der 
Vergadering, dan die Hebreeuwsch 
_Íprak, en zyn geflachttafel toonde; de 
Voorzitter werd verkooren uit het ge- 
flacht van Levi, deze deed de voorftel- 
ling, gezeten aan een tafel tegen over 
de Oost-poort, terwyl de Geleerden 
vande Vergadering rondom hem zaten, 
naar rang. De eerfte dag dezer Ver- 
gadering werd doorgebracht met on- 
derlinge plichtplegingen, men kuste el- 
kander broederlyk, men floot de zul-- 
ken buiten, welke hunne geloofsbrie- 
ven, en het daar op rustend recht van 
zitting niet bewyzen konden; op den 
tweeden dag werd het woorftel ge= 
daan, met deze woorden: wy moeten 
onderzoeken, of de MEssiAs gekomen zy, 
dan, of wy hem nog moeien verwach. 
den; eenige Rabbynen gaven te ken- 
men, dat zy geloafden, dat de messrás 
„feeds gekomen was, maar de ontken- 
ning dreef boven, en men befloot, 
dat men de ware oorzaak van deze 
treurige vertoeving, aan de zonden en 
pngerechtigheden van het Volk moest 
| 7 é toer. 


hd 


836 P. NIEUWLAND OVER DE 


toekennen; de eerften ‚ dië geloof: 


den, dat de Messias reeds gekomen 
was, waren wederom in twee byzon- 
dere gevoelens verdeeld; eenige van. 


hen vonden de merkteekenen van den 
MESSIAS, in den perfoon van ELIas, en 
andere in JESUS VAN NAZARET: een 
van de Rabbynen bleef lang ftaan op 
de wonderwerken van jesus CHRISTUS, 
maar men poogde hem hevig te we- 
derleggen : de Rabbynfche vaders 
pleegden lang onderling raad , hoeda= 
nig de MEssIAS komen moest, en ’t be- 
fluit was, dat men hem als eenen tydelys 
ken overwinnaar te verwachten had, dat hy 
geen werandering in den Godsdienst ma- 
ken zoude, maar uit eene maagd moest 
gevoorkn: worden, ‚Voen het GHEHE 
reeds zes dagen gezeten had, verfche- 
nen ’er zes Geestelyken van Rome, 
die ja wel de komfte van den \MesSIAS 
bewezen, maar te gehyk de uitnemendbeid 
wan de plegtigheden der Koomfche kerk 
toonden, de waardigheid van dien dienst, 
de rykdommen, en bet gezag van het 
zichtbaar hoofd der Room/che kerk; dan 


men verwierp eenpaarig alle deze din- 


gen, als ftrydig met den geest van het 


Joodendom, en men fprak een foort 


u / van 


Rice Vitre 


ee 


_ INWINNING DER JOODEN. 33% 


k van vervloeking uit tegen den Mensch 
od, tegen de voorfpraak der Heiligen, 
nt Beeldendienst, en de aanroeping van 
Heilige maagd. Zie daar, het we= 
zenlyke van deze gebeurtenis! Dan, 
de natuurlyk hier uit geboortene vraage 
is, heeft dit verbaal eene hiftorifche waar- 
beid? ’t Geen in tegenbedenking hier 
van kan komen, is het navolgende, 
1.) Àlles rust, zoo het fchynt, éénig 
_Op het gezach van eenen Engelfchen 
fchryver; eene zoo veel geruchtmaa- 
kende zaak, behoorde van meer hi- 
ftorifche fteunfels voorzien te zyn, 
2.) Is ’er wel waarfchynelykheid in, 
dat zulk een Statig Concilie, tot zulk 
een hoogwigtig doeleinde, zonder - 
voorkennis en toeftemming der Politie 
ke macht van Hungarien, zoude zyn 
te famengeroepen? Zoude het zonder 
dit wel gedoogd zyn? 3.) Zouden de 
 Jooden wel zoo koen geweest zyn; 
om zich, in het byzyn van eenige 
Geestelyken van Rome, met zulk 
Cene verfmaading omtrent Christus, 
uit te laaten ? 4.) ’t Is uit dien hoofde, 
dat MANASSE BEN ISRAEL dit gefchieds 
{tuk voor onëcht houd, £. C. GC. 1. ó. 
1). Evenwel fchynt’er, ter andere zy- 
ZI. DEEL. de, 


men 


338 P. NIEUWLAND OVER DE 


de, nog iets voor de geloofwaardig- 
heid van het zelve te pleiten; ik zal 
dit opgeeven uit VRIEMOET , ad dict. 
clasf. V. T.T. 1. pag. 91. De Hoog- 
leeraar heeft zich de moeite gegeven 
te fchryven, aan den geleerden Hun- 
garifchen Profesfor DAVID SARCANIUS, 
welke hem te rug fchreef , dat ’er were 
… kelyk eenige nagedachtenis van dit Jood- 
fche Synode in Hungarien overig was, 
en, dat JOHANNES PATAYUS, een be- 
roemd Predikant in Hungarien, aan 
hem sARCANIUS meer dan eens ver- 
haald heeft, met byvoeging van veele. 
byzonderheden, hoe zyn Grootva- 
der ‚die ook JOHANNUSPATAY genoemd 
was, hem hier van bericht gegeven 
had; en, ’t geen aan dit verhaal klem 
byzet, is, dat die laatstgenoemde 
Kleinzoon PATAY, terwyl zyn Groot- 
vader, in ’t Jaar 1727, zyn honderd en — 
vyfde jaar, lustig en vrolyk beleefde, 
den ouderdom van 26 of 28 jaaren be- 
reikte, en in die gewesten verkeerde, 
toen zyn Grootvader hem dit verom- 
ftandigd verhaalde, en dus een zeer 
„bekwaam getuige was. Men zie het. 
MUS. BREM. 7. 2. pag. 493. Intusífchen. 
toefde de Profesfor vRIEMOET, op aal 

Á des 


lat 
* 


INWINNING DER JOODEN, 339 


4 dere hem toegezegde berichten van 
__den jongeren PATAY, „dan, dewyl 
de Franeker Hoogleeraar ons reeds 
ele jaaren door den dood ontvallen 
is, hebben wy, nopens dit ftuk, geene 
nadere byzonderheden kunnen opípoo= 
ren. Ik wil niet loochenen , dat dus , 
„uit aanmerking van het laatst opgegeve 

_ getuigenis, meer rede zy tot het ftel= 
«den, dan tot het ontkennen van de Hie 
ftorifche waarheid van dit Concilie. 

_ Maar wat nu? Zoo ik de Gefchiedkuns 
dige waarheid van dit Joodfche Syno- 
de aanneeme, is het dan niet uitge« 
maakt, dat het in den beginne van de= 
ze Verhandeling voorgeflagen middel, 
_om Synodaal met de Jooden te onder- 

_ handelen, nutteloos zy? Niets minder 
dan dit, myn leezer! want de vraag 
moet vallen, of het zelve behoorlyk 
zy gefteld geweest, zoo dat het van 
de wettige vereischten, om ’er eenig 
mut van te kunnen te gemoed zien, 
«Zy vergezeld geweest? Fn in dit laattte 
„opzicht, mag men ontkennende te 
swerk gaan: de Roomfche Geestelyk- 
heid heeft alle de vrucht, die ’er van 

| __ te wachten was, verflonden; men wil 
de de ftugge zn overvoeren, 

& 


nies 


… 


340 P. NIEUWLAND OVER DE 


niet tot het Christelyk, maar tot 
het Roomfíche geloove der Latynfche _ 
kefk; men yverde om hen tot Paus- 
gezinden te maaken, en drong door, 
dat Kerkgebaaren en Plegtigheden, 
famt een leerftuk van de Pausfely- 
ke Opperhoofdigheid, een wezenlyk 
ftuk van den Christen Godsdienst uit- 
maakten, en hier door verloor men 
alles! En juist dit brengt ons op den 
weg, om een weinig meer uitgebreid 
te melden, hoedanig zulk eene Vergade- 
ring zoude behooren gefteld te zyn, zal 
men zich anders van dezelve iets goeds 
belooven. 

Het eerfle, dat daar toe vooraf ge- 
vorderd wordt, is, dat de Christen wee- 
reld, en de Christen overheden, door= 
trokken van redelyke en godvruch- 
„tige beginfels van den Euangelifchen 
Godsdienst, dit werk befchouwden, 
als een {tuk van de uiterfte aangele- 
genheid , overwaardig, om hunne … 
aandacht tot het zelve te bepaalen, 
hunne macht en Staatsvermoogen aan= 
wendende, tot nadere bezorging van « 
tyd, plaats en onvermydelyke kosten, 
welke op dit Christelyk doelwit loo- 
pen zouden, Dan, of er in deze zoo 

VES ZR 


. 


le, 


INWINNING DER JOODEN. 34r 


geestige, onverfchillige dagen, ooit 
s op zoude zyn, om Weereldfíche 
hten daar toe over te haalen, 
valt niet gemakkelyk te raamen; de 
JOSAPHATS, de HISKIASSEN , de THEO- 
DOSIUSSEN, de GUSTAVEN zouden 
moeten herleven, als STATORES FIDEI. 
_ Het tweede beding komt hier op ne«_ 
_der: men behoorde als dan, door be- 
hulp van goede verftandhouding, met 
de uiterfte gezetheid, te onderftaan;, 
waar, en in welke oorden, waarheid- 
lievende, groot belang in het fluk neemen. 
de, taal- en fchriftuurkundige Synago- 
gisten, geletterde, en naar overtui- 
ging begeerige Rabbynen, zich op-_ 
_ hielden, welke zich tot het voornoem- 
de einde zouden willen verledigen, en 
“daar toe te famenkomen; zouden ’er 
zulken, het zy dan met lantaarens ge- 
zocht, ín ’t geheel nict te vinden zyn? 
By dezelve zoude men moeten voe- 
gen uit de Christenheid, Hoogleer- 
aars, zoo in de Godgeleerdheid, als 
in de Oosterfche taalkunde, door en 
| door bedreeven, voorzien van eenen 
fchat, van noodige Rabbynfche ge- 
deerdheid, afgericht op alle de uitvluch= 
ten, en vitteryen der Joodíche mee-. 
LANS 3 fters , 


VAN aal 


Î 


842 P:; NIEUWLAND OVER DE 


fters, ook kundig in de Zargumim, die 
zeer gepaste middelen, om, in veele 
gevallen, de Jooden uit hun eigen oud 
geloof den mond te floppen; de voor- 
raad van zulke mannen, is nog niet 
geheel opgeteerd! 

Het derde hoofdvereischte zoude 
moeten meebrengen, zoo aan den 
kant der Jooden, als aan die der Chris- 
tenen, eenen flillen, zachtmoedigen, _ 
en voor God kostelyken geest, welke 
ten. zorgvuldigfte alles aan de zyde 
ftelde, ’t geen de bedurve hartstoch- 
ten van haat, toorn, wreevel, en alle 
bronnen van verwarring, zoude kun- 
nen beftooken, en gaande maaken. _ 

Het vierde wezenlyk ftuk, boven al- 
les in het oog te houden, beftaat hier « 
in: men zoude zich fliptelyk moeten + 
bepaalen, en zonder regts of links af 
te wyken, by die bepaaling blyven, 
om niet het een of ander byzonder fa- 
menflel van den Christen Godsdienst te 
doen zegenpraalen, maar eenig en al- 
leen op oog en hart houden, de algen 
meene, wan alle Christenen eenflemmig 
erkende, hiflorifche en leerflellige waar- 
beden, betreffende de komfte, hoofdëis 
genfchappen, en het groote doehwit za 

/ 5 el 


«, 


_INWINNING DER JOODEN. 343 


_ Pet Mesfias-fchap , bet waare verfland der 


Godfpraaken, en de onbetwyfelde vervul. 
Jing van dezelve in den perfoon van on- 
zen À je. Jefus van Nazareth; trach« 
tende tevens de klaar voorgeftelde, 
En naar hun vermoogen aangeklemde 
tegenbedenkingen der Jooden te wik- 
ken, te wegen, en was ’er mogelyk- 
heid op, geheel uit den weg te rui- 
men. | 
En, tot de vyfde voorwaarde voort- 
gaande, eer dit zoo belang- vol werk 
aanvang nam, moest men door de ge- 


„heele Christenheid, eenen hoogftate= 
_lyken Bededag, met al den ernst van 


den, Geest, en de nederigfte. kniebui- 
ging, aan den throon des Allerhoog- 
Íten doen vieren, in den naam van one 


_ zen Heere Jefus Christus, om zyne ge- 

mnadige tegenweordigheid, en den by- 
_ftand van zynen Heiligen Geest, met 
één mond en hart in te roepen, oot- 
_moedigst fmeekende, dat door dit, in 
__Zich zelve zoo hoogst betamelyk mid- 


el, de komfte van den Verlosfer tot 
Zion verhaast mogte worden, en dat 
het den Heere behaagen konde, om 
de gevangenis van zyn oude Volk ein- 
delyk af te wenden, 

Y 4 Die 


AREN 
Het 


344 P. NIEUWLAND OVER DE 

Dit zoude het non plus ultra der 
Christenen zyn! Eh dan eerst zoude 
men met alle redenen ftaven kunnen, 
dat de laatstmogelyke middelen waren 
uitgeput; ja, dat het nu, (wen zoo eer 
ne Vergadering vrugteloos was pe 
fcheiden) bleek, dat het werk der be- 
keering van de Jooden, een ftuk was, 
xt geen de allerbyzonderfte tusfchen- 
komfte van Gads hand vereischte! 
Zouden niet wel de tyden hier toe ry- 
per zyn, dan voorhenen, gemerkt on- 
der de vermoogende Jooden veelen 
zyn, die zich, federt eenige jaaren, op 
de fchoone wetenfchappen. met de 
‚ bosrt bevlytigen „en hier door hunne 
verftandelyke vermoogens uitzettende, 
meerder vatbaar worden, voor eene 
gezette en beredeneerde onderhande- 
ling? Ik weet het, gy zult inbrengen, 
hoe veel famenkomíten, die, om en by, 
aan de beftipte voorwaarden voldeer 
den, zyn ’er in de voorige eeuw niet 
gehouden, om b. v. de Lutheranen _ 
met de Calvinisten te hereenigen; dan 
hoe is alles op niet uitgeloopen! Doch — 
alhier, dunkt my, is het onderfcheid — 
_tetasten: de evengemelde byeenkom- 
ften waren niet zonder eigenbelang, 


Em 


Û 


EE Aaltine 
led 


INWINNING DER JOODEN. 345 


om den eenen of anderen der tegen: 
patty te doen bovenleggen; meer liep 
er dus van het meníchelyke onder: 
dan, hier is het de algemeene zaak der 
geheele, hoe ook anders uit één loo- 
pende, Christenheid, waar mede ‘uit 
dien hoofde de partyfchappen, en by- 
zondere inzichten, zoo zeer niet ver- 
mengd zyn, weshalven eene meerdere 
zuiverheid van oogmerken te verwach= 
ten is, en een regtítreeks famenwer- 
ken, tot het zelfde doel, kan worden 
te gemoed gezien. 
Jk zoude, aan dezen middelyken en 
redelyken weg, bykans allen goeden 
opgang durven belooven; dan ik mag 
niet ontveinzen ,„ dat ééne befpiegeling. 
my nog te rug houd, om van denzel- 
ven de gewenschte uitkomfte te ge- 
__moed te zien: en deze beftaat hier 

in, dat de verharding der Jooden, in 
_ de Heilige blaaden voorkomt, als 


|< een oordeel, van Gods wegen, op hen 


rustende, b. v. 2 Cor. 3: vs. 14; 
Erwewln Tà vonuara dury, vergeleken 
met Rom. g: vs. 18 tot 21, en de laatfte 
verfen van Jef. 6. Waarom het by te- 
genftelling te denken is, dat dit oor- 
deel, door eene onmiddelyke tusfchen- 

Y5 komst 


hi 


346 P. NIEUWLAND OVER DE 


komst der Goddelyke macht, dat ís; 
wonderdaadig zal moeten worden op- 
geheeven: het hartsgeftel der Jooden 
{chynt zoodaanig en tot dien trap ver- 
basterd te zyn , dat het niet, dan door 
een of ander hemels wonderwerk, 
fchynt te kunnen en te zullen omge- 
zet worden; de vooroordeelen zyn zoo 
diep ingeworteld, dat geene menfche- 
Iyke pooging dezelve ontwortelen 
kan, en het verdient wel ons naauw- 
keurig bezien, of de. Apostel niet even 
dit op het oog hebbe, in de merk- 
waardige plaats, 1 Zimotb, 1: vs. 16, 


maar daar toe is my barmbartigbeid ge- 


Jchied, op dat Jefus Christus in my, die 
de voornaamfte (zondaar) ben, alle zyne 
lankmoedigheid zoude betoonen, tot een 
VOORBEELD der geenen, die in hem ge- 
looven zullen ten eeuwigen leven, Laat 
my toe, Leezer, dit een weinig te 
mogen uitwikkelen: deze íchoone 

laats teekent kennelyk, dat de be- 

eering van PAULUS, volgens Hand. 9. 


buitengewoon, wonderdaadig, en ver- 


re buiten den gemeenen weg der mid- 
delen was; daar en boven, dat in de- 


Ze ongewoone omzetting van PAULUS — 


P,| 


hart en daaden, eene Úmorvawois, eene 


af. 


affchetfing , een afbeeldend Tyerscu ver- 
20g was, hoe ongemeen, ongewoon, 
boven de gewoone regel zeldfaam, 
ekeering der Jooden een- 
maal zoude gefchieden, * welk het na- _ 
beeld van hem purus, als voorbeeld, 
zoude uitmaaken! Ja de oirfprongely- 
ke woorden, Ia év êuo) mourw enz, zou- 
den mogelyk niet ongefchikt kunnen 
_ worden overgegoten, op dat Jefus 
_ Christus in my (niet zoo zeer den voor 
naamflen zondaar) de eerfte, eerst, dat 
wil zeggen, ‘in my het voorbeeld, wooraf= 
gaande, afbakenende, in mynen perfoon 
vooraf fchilderende, hoe bet zich met my- 
ne landgehooten toedraagen zal ‚ in den 


afloop der eeuwen. 
____ Vraagt men my, waar'in zál dit te- 
_ genbeeldig evenreedige met PAULUS 
bekeering dan geleegen zyn? Ik moet 
uw antwoorden, zulks weet ik in het 


É 


„minfte of meeste niet! het behoort tot 


dl 


de Goddelyke diepten, tot de iyden en 


\ 
- 


" 


348 P. NIEUWLAND OVER DE _ 


verheerlykte Heiland in perfoon op 
aarde verfchynen, en‘ door zyne ver- 
fchyning en prediking deze natie 
overtuigen, en tot zich bekeeren zal: 
dit zoude woor- en tegenbeeld zeer 
maauw doen overeenftemmen ; of, dat 
de Opperheer der Kerke, te juister tyd, 
buitengewoone mannen, niet ongelyk 
aan de Apostelen, zal verwekken, 
welken hy met wondergaaven begifti- 
gen, en zyn Euangelium aan de Joo- 
den zal laaten verkondigen, en met 
ongewoone teekenen doen ftaaven, 
maakende de natie door opening van 
het hart aandachtig op hun prediken. 
Zie Cel, VENEMA Disf. S. L. 1. C. 12, 
pPraecipue 9. TO, pag. 240. Dit voldoet. 
aan de volzinnige uitdrukkingen, welke 
PAULUS in woorden; EZECHIEL door. 
zinnebeelden fchetfen: want de eerfte 
„noemt de Volksbekeering der Jooden, 
een leeven uit den dood, d. i. eene op- 
flanding ; de tweede fchildert dit, door 
het komen en blaazen wan den Geest in. 
de doodsbeenderen. 
Zoo lang echter dit tot geene vol- _ 
kome zekerheid is uitgemaakt, blyff _ 
nog het Problema levend, en mogelyk; — 
of de weg van plegtige onderhandeling 
| met 


La 


N 


___INWINNING DER JOODEN. 349 


/ 
dj 


E met hen, niet de laatfte in het midde- 
_ Iyke zy, welke, in de juiste orde, be- 
proefd, en zonder het gewenschte ver- 
volg afgeloopen zynde, de Christen- 
heid met meer vastigheid bevestigen, 
en doen hoopen zoude op eene God- 
delyke tusfchenkomst, welke daar 
aanvang zoude neemen, alwaar de 
laatst mogelyke middelen hun ver- 
moogen vrugteloos verfpild hebben, 
en, welke hier ook de wet der zedelyke 
_aanéénfchakeling, met klem en nadruk, 
zoude verfterken, gemerkt de hoogtte 
wysheid geene wonderwerken doet, 
zoo lang de tweede oorzaaken nog 

toereiken. | 
Maar, denkt veel licht iemand, ge- 
fteld, dat, in zulk eene plegtige Kerk- 
wergadering, de aanwezige Joodfche 
Leeraars, tot overtuiging en verande- 
ring van den Vaderlyken Godsdienst, 
werden overgehaald: zoude zulks wel 
machtig en in ftaat zyn, om invloed 
te maaken op het gros van de natic, 
| en zoude dezelve het voorbeeld van’ 
| hunne Vodrgangers wel gereedelyk 
volgen? Hier op antwoorde ik woor 
eerst, deze afgevaardigde der Jooden 
zouden vooraf, detoeltemming en soe 4 
Leu 


. plaats grypt: dit gaat zoo verre, dat 


350 P, NIEUWLAND OVER DE 


keuring hunner afvaatdigers, hebben _ 
moeten inwinnen , en hier door, in de 
naam van de geheele natie, volmacht 
hebben, even, als men, uit naam van 
het Volk, oudtyds twee-gevechten, 
die voor het geheele Volk beflisfende _ 
waren , aanging; en niets anders 


draagt het zich toe in alle Vergade- 


ring, zoo in Weereldlyke als Kerkely- 
ke, waarin de afgevaardigden, als ge- 
lasten van hunne afzenders, de voor- 
komende gevallen, in den naam der 
laatften beflisfen; ten tweede, merke 
men op, dat, zoo ergens, by de Joo- 

den een blind en ingewikkeld geloo- 
ve voor hunne Leeraars, die als 
zwaarwigtige mannen bekend {taan, 


dee 


als een Rabbyn leeraarde,- dat wit 
zwart, en zwart wit was, een gemeen 
Israëlit verplicht zoude zyn, zulks te 
gelooven, en aan te neemen, als een 
onbetwyfelde waarheid, zelfs ,als zewofa 
et vegenflrydig zyn; ja, dat de ge- 
achten van twee wezenlyk werfchillende 
Meesters, beide gelyk kunnen waar zyn; 
en ’t is bekend, dat de Geleerde 7. py 
VOISIN zelfs roem gedraagen heeft, op 
de overeenkomst der Jooden en E 
: HE 


3 


Wd 


4 (ON in 
___INWINNING DER JOODEN. 35E 


Latynfche kerk, in het ftuk van de 

_ blinde geboorzaambeid; men vergelyke 
__P. MOLINAI Zhefes , de woto obedientiae 
on. 9. 23—33, in Thefes Theol. Sedan. 

T. 1. pag. 428 et 429. Begryp dit ech- 
ter zoo niet, myn Leezer, als of ik hier 
mede beduiden wilde , dat de toeftem- 
ming aan het overwinnend. Euangeli- 
um gegeven, aan de zyde der Jooden, 
een blind werk Zyn moeste, op het ge= 
zag hunner Voorgangers éénig rusten- 
de, dit zy oneindig verre. Neen! ik 

- voere dit enkel aan, om ’er uit af te 
leiden, dat het gezag der Joodfche 
Voorgangers, de ftugge onbuigfaam- 
‚heid der Joodfche harten, zoude leeni- 
gen, en hen vatbaar maaken voor hun 
__onderricht „ Zoo dat ze een hoorend 
„oor, en luistergraage ziel bekomen zou 
_ den; waar by, ten flotte, nog komt, 
z& de vermoogende en wellevende 
__Jooden in Europa,door zich, federt et- 
elyke jaaren, op de fraaie wetenfchap- 
pen toe te leggen, gelyk ik hier boo- 
ven aanmerkte, een meer menfchelyk 
_verftand bekomende, van geenen ge- 
Fingen invloed op hunne landgenooten 

_ Zouden kunnen zyn: wy kennen de 
|__MENDELSZOONS, de PINTOO'S, en Hag 
BEL ome 


\ 


352 P. NIEUWLAND OVER DE 


fommigen der Joodfche jongelingen; 
op de Hooge Schoolen in Duitsch- 
land, Genees- of Natuurkundige dis- 
Be gefchreeven, en verdeedigd 
ebben, ’t geen alles, in de zachtkens 
voortwerkende oogmerken der God= 
delyke voorzienigheid, kan dienstbaar 
zyn aan hoogere doeleinden! 
__Voor ’t laatst valt my nog by, dat, 


indien zulk eene Kerkvergadering;, 


van het te gemoed geziene vruchtge- 
volg wezen mogte, dan zouden de 
Jooden, in de eerlyke noodzakelyk- 
heid moeten gebracht worden, om te 
herdoen, doch op eene geheel onder- 
fcheide wyze; ’'t geen ze gezegd wor- 
den, in het begin van het Nieuwe 
Testament, gedaan te hebben; name- 
Iyk toen hebben ze alomme aan alle 
Synagogen, zoo verre maar onder 
hun bereik vielen, brieven afgevaar- 


„digd, om de leere van Jefus opftan- 


ding, en de prediking der Apostelen 
verdacht te maaken, en hunne ge- 
loofsgenooten daar tegen te waar- 
fchouwen op de fterkfte wyze, zoo als 
uit JUSTINUS MARTYR, in Dialogo cum 
Trypb. Jud. kennelyk is; zoo als men 
zelfs wil, dat in’t Jaar 1348, zulk een 
Jip brief 


S___ ENWINNING DER JOODEN. 353 


Ne | 
f brief te Olms zoude gevonden zyn, 
__van het Sanhedrin derwaards afgevaar-, 
digd, in de eerfte tyden van het Nieuw 
Testament. Men zie LE MOINE 7. 2. 
ad Var. Sacra, pag. 6; met ITTIGIUS; 
in Capis. Sel. H.Eccr. Saec. zt. C. 6. 
pâg. 320} en woLrius in Biblioth. Heb. 
T. 2. pag. 1253 et 1254; by tegenftelling 
zoude de Synagoge als dan naar alomme 
brieven behooren te fchikken, breed 
_ {Ípraakig verflach geevende, nopens hun- 
ne toetreeding tot den Godsdienst der 
„Christenen; en van de gronden, op 
welken ze daar toe waren overgegaan! 
Dit zoude eeniger wyze overeenko- 
men, met het bevel van NEBUCADNE- 
ZAR, waardig om gelezen te worden; 
Dan. 3: vs. 28, 29, en C. 4. vs. 34— 
… 37, vergeleken Matth. 23: vs. 39. 
Ach! dat Jehovah, die dood en levend 
maakt, zich op eene of andere wyze 


‚ hier heerlyk maken, en zynen God- 
|_delyken arm ontblooten mogte, voor 
het aangezicht van alle de Volken, 
| hoe zoude de Godskerk blyde zyn, 
Zelyk men ten vyde wan den oogst is, en 
den nacht, in welke een feest geheiligd 


| AT, DEEL Z VER: 


Bladz. 354 huisen 


VERHANDELING, 
p: / af | 
' OVER HET GEEN, MEN HEPFT TE BETRAG- 
TEN EN TE VERMYDEN, IN DE in 


OPHELDERING, DER 


kf 


HEILIGE SCHRIFT, 
vir REISBESCHRYVINGEN. 


\_ DOOR” 


GERRARDUS KUIPERS, 
ndetZentderkierkee 
5. ne | | é | Ren 


Onder de voorregten,„ onzer Eew; 
behoort ook, dat men, in dezelve, « 
vry wat fchreeden verder, in de Uit- « 
legkunde, der gewyde Schriften , is « 
gevorderd, dan in de voorige. Byde 
middelen, door welke men, dat heil- 
zaam einde, heeft bereikt, moet men _ 
mede tellen, het meerdere gebruik, 
der Berigten, van de Reizigers, naar à 


b G. KUIPERS OVER DE ENZ. 855 


het Oosten. Wie weet niet, aan hoe 
veele plaatzen, daar door, een aange- 
naam licht, is bygezet, en hoe veele, 
vernuftige en onvernuftige, bedenkin- 
gen, des Ongeloofs, daar door, vol- 
koomen zyn opgelost? — De Duits 
Jchers en de Zngelfchen, zyn het niet 
alleen, die in dit vak hebben geär- 
‚beid, maar ook de Nederlanders, en 
het is een bewys, van onbedreeven- 
heid, in onze Letterkunde — die, over 
het geheel, by onze Nabuuren, te 
weinig is bekend (a) — wanneer men 
sfchryft: dat de Hollander daar in geen 
regten fmaak wilde winden of nog windt, 
em dat zyn Volks-fmaak, meer aan het 
Oude, dan aan het beedendaagfche, blyft 
bangen, waar door hy dan, den fleutel en 
de oplosfing, wan weele plaatzen, ver- 
liest (b). Het zal onnoodig zyn, voor 
ne kundige Landsgenooten, hier 
n aantal naamen optenoemen, van 
leerden, welker Schriften en Ver- 
Ee. _Z2 __han- 


pos / _ 

A0 bene reden hier van, kan men vinden, in de 

wienen, over verfoheide onderwerpen, van den Heer 

FeiTH IL, D.‚bl. 8, in de aant. 

Het zyn de woorden, van H. E. WARNEKROS, 

„voorberigt, voor zyn, zeer uuttig werk, Eat 
nf der Mebraifchen dltertümer, {, 12. 


4 


356 G. KUIPERS OVER DE H.S} 


handelingen, dit zeggen, lynregt te- 
genfpreeken. | ih 

Doch, gelyk men, in het gebruik, 
van de Taalkunde, Kritika, en andere 
hulpmiddelen, ter verklaaring, des 
Bybels, ongemeen dienftig, gewigtige 
misflagen heeft begaan, zo is zulks 
niet minder gefchied, in de ophelde- 
Ting, van dat Godlyk Boek, uit Reis- 
befchryvingen. Ik {chaam my niet, te 
bekennen, my, voor dezelve, mede 
niet altoos gewagt te hebben, in het 
geen ik, voormaals, daar toe, heb 
bygedraagen (c). Dit beweegt my, 
“ thans eenige regels medetedeelen, 
welke men, om in dit ftuk regt te ver- 
keeren, dient in het oog te houden. — 
MOSHEIM heeft, ja, hier van reeds, 
voor my, gehandeld (d), maar die 
groote Man, geeft genoeg te kennen, 
dat er vry wat meer van kon gezegd 
worden (e), en wanneer men, het 


(c) In de aanteekeningen op p'ARvIEUX Reis naar 

de Legerplaats van den grooten Emir. Utrecht 17803 
en in de Werhandeling , die ftraks, by S. 6, zal worse 
den aangehaald. AR 
(dt) In de Vóorrede, voor de Eehte Berichten 
van den Akkerbouw, der Oosterfche Vi olkeren , bh 


16 erv: dr 
(€) Ald. bl, 16, ie 


Verhandeling, wil vergelyken, zal 
mên dit, zo ik meen, bevestigd zien, 
en ontwaaren, dat hier geen Crambe 
repetita, wederom voorgezet wordt. . 
Ek En O2, 


ka al 


EAN 

Ld 

Bb: 
\, 


ke _Om in de ne: der Schrift, 
uit Reizen, gelukkig te (lagen, is niets 
__noodiger, dan dat men alvoorens, in 


de Grondtaalen, ervaaren zy; want 


__men dient eerst de plaats, welke men, 
| uit zeekere Gewoonte, of anderzins, 
wil ophelderen, taalkundig te ver- 
_ ftaan; mischt men die ervaarenheid, 
en heldert men zeekere plaats op, zo 
als men die leest, in de Overzetting, 
n welke men gebruik maakt, dan 
opt men gevaar, om meenigwerf, 
Tekst dier Overzetting, en niet 
eigenlyken Tekst, der Schrift, 
lichten. HARMAR, wiens verdien- 
‚ in deezen tak, anders niet te ver- 
den zyn, heeft zig hier aan, niet 
1, fchuldig , (É), en aan 


63 FA 
Vaarneemingen, over het Oosten, uit Reisbe- 


ryvingen, tot opheldering der H. Schrift. VL. Des- 
Utrecht Rr. 


_ geen. hy daar van fchreef, met deeze 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 357 


Bl 


358 Ge KUIPERS OVER DE HB 


FABER, tot meenige vry vinnige aan 
teekening, oorzaak egeeven, om dat 
hy dikmaals, meer de Engelfche Ver- 
taaling, dan den Bybel, opheldert, 
Het is derhalven zeer verkeerd, dat 
jonge lieden, eer zy nog eenige merk- 
lyke, ja zelf, eer zy nog eenige vor- 


deringen, in de Taalkunde gemaakt … < 


hebben, zig overgeeven, aan het lee- 
zen, van Reisbefchryvingen, om daar 


uit de Schrift licht bytezetten, gelyk 


het was „ in een gedeelte, des tyds, 
van myn. verblyf, op de Hooge 
_ fchool, toen de Milwstreer-zugt, als ee- 
ne befmettende ziekte, van den ee- ® 
nen, tot den anderen overging. — 
Niet, dat ik, der ftudeerende jeugd, 
het leezen, van goede Reisbefchryvin- 
gen, geheel zou ontraaden — dat zy 
verre — neen, ik prys hun dit veel- 


eer aan, hoe meerdere kennis zy van …@ 


het Oosten hebben, hoe meer zy ook 
de Schrift, met het oog, eens Oosr 
terlings, zullen leezen, waar door « 
haare Verhaalen, dat vreemde, het 
geen zy anders hebben, verliezen, en © 


__teevens duidelyker en aangenaamer, … 


worden zullen, Maar ik wil alleen- 
byk dit, dat zy, daar van, geen hoofde — 


Nad 
di 


EA 
ket: * À - IN 
4 


{UIT REISBESCHRYVINGEN: 359 


E {tudie maaken moeten, dat zy den tyd, 


gefchikt, Om SCHROEDER of WYNPERSSE 
te beftudeeren, niet befteeden, in het 
leezer., van CHARDIN, Of NIEBUHR. In 
een uur anders, van uitfpanning, kan — 
geene Leezing hun nutter zyn. 


ke | 6. 3- 


_ Niet minder ís het noodig, dat, al- 
„voorens men Reisbefchryvingen leest, 
„met oogmerk, om de berichten, daar 
in vervat, op de Gewyde Schriften 
_toetepasfen, men in den inhoud, van 


_deeze, meer dan gemeen, ervaaren 


E  zZy, anders moet men noodwendig, 
‚veel van de vrugt, dier leezing verlie- 


zen, en meenig Berigt, waar uit over 
eeze of geene plaats, een helder licht 
on verfpreid worden, onbenuttigd laa- 
ten. Naar maate men meer weet, wel- 
e plaatzen nog duister zyn, en zulk 
nlicht begeeren , en naar maate men 
Bybel, meer met aandagt en met 
opmerkzaamheid, eenes Uitleg-- 
geleezen heeft, naar die maate, 
yen ook meer voordeels, uit het 
en, der Reizen trekken. / 
voorbeeld: wat nut het iemand, 
ZL 4 dat 


360 G, KUIPERS OVER DE H. S, 


dat hy by HösT (g), met wien alle an: 


dere Oosteriche Reizigers, in dit ver-_ 


haal overeenkomen, het volgende lee- 
ze: ls een man, een ander bezoeken 
wil, durft hy niet regt toe in huis gaan, 
zonder verlof, maar hy moet eerst aan de 
deur kloppen, al flaat die open. Js de 
man niet te buis, dan gaat de bezoeker, 
zo ras mogelyk heen; is hy te huis, dan 
komt by, by den bezoeker, aan de deur en 
groet hein; doch keert terflond te rug, om 
gyne vrouwen uit den weg te maaken, op. 
dat zy niet mogen zien, of gezien worden, 
en brengt dan, den vreemden, wan de 
deur , in eene kleine kamer. Wat, zeide 
ik, nut het iemand, dit geleezen te 
hebben, indien hy zig, daar by, zulke 
plaatzen niet kan herinneren, die uit 
deeze gewoonte licht kunnen ontfan- 
gen? — Als daar is: 2 Kon. V: g, al- 
waar men leest, dat NAAMAN, voor 
de deur van ELIA’s huis, bleef, wag= 


tende, dat die Godsman, tot hem zou. 


koomen, het geen, door fommige 
ee Uit- 

@) e. HösT Nachrichten: von Marokos und Fes, 
Kopenh. 1781. f. rir. Dit Werk verdiende, om 


meer dan eene reden, eene goede Vertaaling, men, 
zie het oordeel, van den Ridder MICHAELIS » Over. 


het zelve, in zyne Orient. und, Eweg. Bibl. XIX, 


Eh, f 52-110: 


* 


he 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 361 
NE: wi | 
___Uitleggers’,’ wordt toegefchreeven, 
___ aan zyn Hoogmoed, door andere aan 

| zyne Melaatsheid, doch, in de daad, 
d volgens deeze, uit den Oosterfchen 
___míinnenyd, geboore gewoonte, eene 
_‚ blyk was, van befcheidenheid. — Als 
mede, rzecH. XXXIII: 30, daar de 
8 HEERE, tot den Profeet zegt: en gy, 0 
_ __Menfchen kind! de Kinderen uwes Volks, 
fpreeken fleeds, van u, of, volgens an- 
deren, met u — en waar? =— niet in het 
Kk __ huis, maar, by de wanden en in de deu- 
wen, der huizen. — En ook Handel. X: 
17, 18. Rt 

_ NIEBUHR eene befchryving geeven- 
Lj de, der toebereidzels, tot eene reis, 
in het Oosten, zegt (h): Zik heeft een 
___kooper, wel wertind fchaaltje, in zynen 
boezem, om zig, daar wan, te kunnen be- 
dienen, by eene fontein, of aan eenen 
___ffroom; en elders, fchryft hy (i): Zom- 
tyds vindt men, by deze arabifche drink- 
buizen, en fluk, van eene uitgehoolde ka- 
woerde, of een? kleinen houten leepel. Tot 
meerer zekerbeid, zal het beeter zyn, 
dat de reiziger zig niet daaröp verlate, 
Re 45 maat 
…(h) Reize naar Arabië. II. D. bl. 354. : 
B (D) & b. 1. D. bl. 330. verg. bl, 205, 3815 CN NES 
___HEMIA IV: 23. dekt 


Nx 


„ 


362 G. KUIPERS OVER DE H. s, 


snaar zelve eenen kop, en op lange reis 


zen, ook eenen Bardák (waterkruik) me 


deneme. — Doch wie kan die berigten 


benutten, die zig niet herinnert, de 
waterflesch , of, nap, van SAUL 1. SAM. 
XXVI: 12, 16; of het zeggen, van 
ELIA, tot de Weduw, te Zarphath 


1 Kon. XVII: ro; haalt my toch: een 


weinig waters in DIT vat; naamelyk in 
die water-nap , welke hy haar overreik- 


te, en op zyne reis, van de Beek Krith, 


naar Zarphath, met zig in den boe- 

zem droeg; — of het Gefprek van jr- 

sus, met de Samaritaanfche Vrouw (k) ; 
\ | - OQ 


(k) Wanneer wy daar in, naar zon. IV: 7 lee- © 


zen, dat de Zaligmaker, naast de Pozteine JAKOBS 
gezeeten zynde, tot de Vrouw zeide: geef my drin- 
en; en dat er, als eene reden, voor dit verzoek, 
wordt bygedaan: want zyne Leerlingen waren flad- 
waards gegaan, om fpys te koopen , dan ryst terftond 
de vraag op: hoe lag daar in de reden, om welke 


Hy, van die Vrouw drinken vroeg? Zou Hy dit ge-- 


daan hebben, om dat Hy de hulp zyner Leerlingen 
nu misfchende, of zig zelven, uit vermoeidheid , niet 
helpen -kon, of, uit hoogmoed, of gemaks-zugt, 
niet helpen wilde? noch het een, noch het ander: 
zyn volgend gefprek leert, dat Hy niet zo zeer was 


„afgemat; en jesus die gekoomen was, om te dienen , … — 


was niet te trots, of te traag , om zig zelven te hel- 


pen. -Waarom vergt Hy dan die moeite, van deez’ …— 
onbekende, en dat wel, om de afweezigheid, zyner —_ 


Discipelen? Hier van kan men wel eene reden vin- 


dense 


Fi 


bs 


+ 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 363 


of-eenige andere, daar toe behooren- 
____de plaats? ke 
Re DONNE 5 Le VEMNED Cn  rt HRE 9. 4. 


et EM 


den, in het ride vers, alwaar de Vrouw zegt: Heer! 
gy hebt niet om mede te putten; maar dan blyft nog- 
de vraag: zou jesus; indien zyne Leerlingen, by 
hem geweest waren , iet hebben gehad, om mede te 
A putten? Ja. — Dit wordt ons duidelyk, uit het boo-. 
„. ven aangevoerde, de Leerlingen hadden, naar der 
er Oosterlingen gewoonte, den nap, of den kop, by 
ih, zig, van welken men zig, tot dat oogmerk bediende, _ 
daarom kon zig hun-Meester, uit hoofde hunner af= 
weezenheid, geen Water verfchaffen, want hy zal 
zig, even zo min, met zulk een fchepvat hebben be- 
‚fwaard, als met een dier korven, die de Discipelen. 
met zig droegen, op hunne-reizen, en thans naar de 
ftad hadden medegenoomen, want wy vinden nooit , 
van meer, dan twaalf korven gewaagd , wanneer jr- 
… SUS, en de twaalf Apostelen, by een waren (MARK. 
VI: 3o, verg. 43). Die korven dienden niet alleen, 
om daarin den voorraad te draagen , welken men, in 
die Landen, daar men geene Herbergen, als de on- 
ze, aantreft, en die min bewoond zyn, op reis moet 
_ medeneemen, maar waarfchynlyk lagen daar in de 
_waterkoppen , van welke men zie, by Fonteinen ‘en 
Putten, bediende. Dit Vaderlandsch gebruik, van zo 
_ met korven te reizen, behielden de Jooden, wanneer 
zy in andere Landen kwaamen, hier uit moet het ge- 
zegde, van JUVENALIS, raakende de Jooden, van 
___gynen tyd, in /fa/ië, worden opgehelderd: 


Os guorum Cophinus foenumgue fuppellex. 
RAS \ Sat. TEs-ve. Tiekertet 


ri 
_ De Copkinus , waar van Ky fpreekt, was die reis- 
korf, der Jooden; en het Poenwm, moet mede wor- 
den toegelicht, uit een Oostersch gebruik, aan zyne 
geleerde Uitleggers onbekend, — maar het is hier de 
_ plaats niet, om, daar van; breeder te fpreeken, 


id 


364 G. KUIPERS OVER DE H. S. 
6. 4. 


Om, in dit zoort, van Ophelderin- 
gen, dien trap van zeekerheid te er- 
langen, voor welke zaaken, van dee- 
zen aart, vatbaar zyn, moet men zig 
vooräl houden, aan de echte bronnen ; 
men wagtte zig, daar toe, verdichte 
Reizen te gebruiken, die om den tyd 
te verdryven, of om den broode, faam- 
„ gefteld werden, door Lieden, welke 
mooglyk nooit, buiten de cingels , der 
Stad, hunner wooning, zyn geweest, 
onder welke, voornaamlyk de Abt pe 
LA PORTE behoort, die, des niette- 
genftaande, en offchoon hy misflag, 
op misflag begaat, telkens, door den 
Baer VAN IPEREN (Ìl) en anderen, als 
een getrouw getuige, wordt aange- 
voerd, Men moet echter ook hier in 
behoedzaam zyn, en Reizigers, die 
waarlyk reisden, op een onbeweezen 
zeggen, niet voor bloote faamtftellers 
houden, dit ongelyk, is THEVENOT 
aangedaan, zo door MORERI, van wien 
iemand zegt: dat hy het Privilegie 
balk, om in Alpbabetifche orde te lie- 

| gen 


(D Brieven, over het Huoglied „ 's Hage 1776: 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 365 


gen (m), als door anderen; doch ik 
meen hem elders van dien blaam ge- 
zuiverd, en uit dien laagen rang, ver- 
heeven te hebben (n). En men ver- 
oorloove my, hier teevens, uit letter- 
kundige billykheid, een woord te zeg- 
gen, ter verdeediging , van eenen an- 
deren Schryver, die door my en an- 
deren, zeer onbarmhartig ep den Iyst 
der Reizigers, die nimmer reisden, 
geplaatst werdt. Hy is de Italiaan, 
GEMELLI CARERI, van wien men ver- 
haalt, dat hy, door eene aanhouden- 
de ongefteldheid, genoodzaakt zyn- 


„de, zyne kamer te houden, zich intus- 


fchen vermaakte, met het befchry- 
ven, eener reis rondöm de Weereld, 
welke hy, onder den tytel: Giro del 


Mundo, te Napels, in 1720 uitgaf (o); 


doch uit de Voorrede, voor het vyf- 


tiende Deel, der Letsres Edif. et Cur., 


blykr, 


RJ 


(mj. gjöRNsrier Reize. II. D. bl. ars. 


(m) Aant. op D'ARVIEUX, bl. 15—18; en\de By-_ 

voegzels, bl. 378, 379. En het geen men, ter ftaa- 
ving, van myn gevoelen, vindt, in de Nieuwe Ne- 
derl. Biblioth. Il. D. 1 ftuk, bl. 130, 131. 
‚… (0) Zie de aant. op D'aRvieux, bl. 16. — Men 
heeft van caRERI eerie Franfche Vertaaling : Voyage 
au tour dit monde, traduit de Pltalien, Paris 1727. 
6 vol.-avec fig. en 12°, 


/ 


866 G: KUIPERS OVER DE Hi. d, 


blykt, dat hy in der dadd gereisd hebs 
be; en te Peking geweest zy, hoewel 
hy geenzins, onder de geloófwaardige 
Reizigers, mag gereekend worden, 
… inzonderheid niet, in het geen hy ver- 
haalt, van-de Hollanders, in Japan, 
gelyk de Edele VAN HAREN getoond 
heeft (p). Hetis ook veel veiliger en 
_ voordeeliger, dat men zig bediene, 
van de berigten, die men, onmidlyk 
“zelve uit de Reizigers trekt, dan van 
Land- en Zedebefchryvingen, die 
door anderen, al is het, met de mees- 
te trouw, uit hun zyn ontleend, als 
daár zyn: de Befchryvingen wan Dap- 
per; de Tegenwoordige Staat, van alle 
Volken, en zoortgelyke, ul 
Ook is het zeer riuttie, dat men 
kennis - tragt, te verkrygen, vân de 
waarde, der echte Reizigers, van den 
trap, hunner geloofwaardigheid, van 
dat geen, waar in men zig wagten 
moet, van op hunne Verhaalen alleen 
aantegaan.’ De vermaarde Aardryks- 
kundige BUSCHING, heeft voormaals 
beloofd, een Kritisch Verflag, ie 
eis 


(p) 0. ,Z. VAN HAREN, van Fapau: met betrek= 
king tot de Hollandfche Natie en den Christelyken 
Godsdienst, bl. 36 e.v. 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 367 


, 
Reizigers, te zullen mededeelen, 
wenschlyk ware het, dat hy zulks uit- 
voerde, want het geen omlangs door 
den Heer struck, daar over werd ge- 
fchreeven, is niet zo leerzaam, als 
men wel begeeren zou (q). 


6. 5. 


In het gebruik y der echte Reisbe- 
J ÁÍchryvingen, moet men zig byzonder 
id 


bepaalen, by die, van hun, welke 
reisden, in de Landen, die de tonee- 
len waren, waar op de voornaamfte 
gebeurtenisfen, door de Heilige Schry= 
vers geboekt, zyn voorgevallen, en 
in welke zy zelve leefden; of in de 
Landen, die aan het Joodfche grens- 
den, of met welker Inwooners, de 1re 
raëllers, in eenig verband ftonden. Zo 
verkeerd de gewoonte was, welke in 
de voorgaande, en in het voorfte ge- 
eelte, deezer Eew, plaats hade, 
dat men, met veele Geleerdheid, uit - 
| Gewoonten, der Romeinen, Grie- 
en en andere Volken, van welke de 

oke AAS Olie 


_(qQ) 6. H. sTuCr’s. Verzeichnis von aeltern: gnd 
geuern Land-und Reifebefchreibungen, Halle 1784» 
kde 


4 
hi 
k- 


368 G, KUIPERS OVER DE H.S; 


oude Gefchichtfchryvers gewag maâs 
ken, de Schrift ophelderde, zo ver- 
keerd is het, dat men zulks, met rs- 
KUCHE, LUFFT en anderen, doen wil, 
uit de hedendaagfche gebruiken, der 
Hottentotten, der Groentanders, der In: 
wooners, van Siberië, China en „Ame- 
rika, | | 
Zomtyds, ik beken het, is de over- 
eenkomst, tusfchen eenige Gewoon- 
te, welke men by deeze Volken vindt, 
en tusfchen een Berigt, der H. Schrift, 
verrasfend; maar daarom heldert het 
nog, het laatfte, niet op. By voor 
beeld: wy leezen 1 sam. XVIII: 3, 4. 
JONATHAN #4 @n DAVID maakten een 
_werbond, dewyl hy hem lief hadt als-zyne 
ziel, en JONATHAN deedt zynen mantel 
af, dien hy aan hadt, en gaf hem DAVID; 
ook zyne kleederen ; ja tot zyn fwaard toe; 
en tot zyne boge toe; en tot zyn gordel 
‘ zoe; en in de Reis, van cook, leest 
men, van de Inwooners, van Otabi- 
ti, dat twee der voornaamfte, die aan 
__boord, van een zyner Schepen, kwaa- 
men, zig elk eenen Vriend uitkooren, 
de een, METAHAH genaamd, nam den 
‚Heer BANKS, voor den zynen, en de 
andere, vervoegde zig, tot den Kapi- 
teint 


Urt REISBESCHRYVINGEN. 369 


tein cook, en die geheele plegtigheid 
beftond daar in, dat zy zig ontdeeden, 
van een groot deel, hunner kleede- 
ren, en-die nieuwe Vrienden, daar 
mede bekleeden (r). — Hier ontmoet 
men, eene merkbaare overeenkomst, 
tusfchen een Israëlitisch en Zuid- 
Zeesch Gebruik: maar nogthans, kan 
het laatfte, het eerfte, niet ophelde- 
ren; en het zou eene ongegronde re- 
deneering zyn, wanneer iemand, hier 
uit, ‘het gevolg wilde trekken, dat 
JONATHAN, bepaaldlyk, ten teeken 
van Vriendfchap; zyne kleeding, aan 
DAVID gaf, en niet; gelyk anderen 
willen, ten bewyze, van Eer (s); of 
teh betooge, zyns Afftands, van het 
_ « Kroonrecht (t). Vondt men, in tegen- 
deel, een zelfde gebruik, als van de 
_ _Otahiten wordt vermeld, by de Ara- 
__ bieren, of by eenig ander, met de Zs- 
__ faëlieten, door nabuur- of namaag- 
_ {fchap, verbonden Volk; dan zou de 
MEEL DEEL. Aa. Op- 


Hr A ê £ 
_ __ (@) Voyages autôur Ju Monde entrepris par ordre 
de Ja Majesté Britannigue. Redigés par j. nAw- 
…  KESWORTH. 7. IL: p. 319. d 
ud Ae Verg. HARMAR a. b. D. III. bl. 108. 

t) Zie de Uitlegk. Vermakel, vaa den Wel Eerw. 
Heere p. Nieuwranp. E.D. bl 132. e.v. Vergel, 
ARADSIADE Pite Timurr Hifforia. T. 1. p. 356. 


bed Be EE KT 


3jo G. KUIPERS OVER DE H. s. 


Opheldering, van JONATHANS daad ; 
daar uit, eenen zeer veel hoogeren 
graad, van zeekerheid erlangen. 
Nogthans zyn er gevallen, in wel-_ 
ke men, uit de gewoonte, van een 
Volk, dat met de Jsraëllers, in geen 
verband ftaat, aanleiding krygt, iet ter 
toelichting, der H. Schrift, met waar- 
fchynlykheid, te gisfen: zo ftelt de Za- 
ligmaaker, zon. VII: 22; het gezond- 
maaken, van eenen geheelen Mensch, 
over, teegen de Befnydenis, en fchynt 
dus, de Befnydenis, te befchouwen, 
“als dienftig, tot de gedeeltlyke Gezond- 
heid van den Mensch; dit tot Gezond 
heid ftrekkend oogmerk, der Befny- 
denis, reeds door josepnvus en PHILO 
geleerd (u), wordt daar uit waarfchyn- 
lyk, dat men dit gebruik, op Orabitt 
vindt, en geeft teevens aanleiding, tot 
denken, dat wanneer jesus zeet: dat 
de Befnydenis niet uit MOSE, maar uit 
de Vaderen is, hy dan wil te kennen 
geen 


(u) Zie E. A. scHuuzIE Exerc. de Circumocifione 
Fudeorum Medica, in zyne Ewercitt. Philolog. Ne 
ÎI. Asc. 1. Pag. 75 feqgq. Je De MICHAELIS Vragen 
aan een Gezelfchap, van Geleerde Mannen enz. Vr. 
52. bl, goe. v. en de agter deeze geplaatfte , Beöor- 
deeling van NieuBUuR’s Befthr. van drabië, bl, 252 
Mofaisch Recht. IV. D. S. 186. bl, 32 Ce. Va 


ik: UIT REISBESCHRYVINGEN. g39f 


geeven, dat de eerfte Stamvaders, van 
het Menschdom, na den Zondvloed, - 
‚reeds dat gebruik hadden ; langs dien 
__weg kon het dus, tot die pas ontdekte 
Eilanders, in de Zuid-zee ‚ afgedaald 
zyn (v). | | 
Insgelyks kan men, door de Berig- 
ten, een, den Zsraëlieten, vreemd 
volk raakende, en die, wanneer Zy; 
op der eerstgenoemde Land, ook toe-’ 
__Paslyk waaren, eene of andere plaats, 
_ licht byzetten zouden, opgewekt Worte 
‚den, tot een nader onderzoek 5-Zo 
__ Vindt men, onder de Prysvraagen, in 
4 het Programma, wan hee Bataviaasch 
k Genootfchap, des jaars 1782 (w), ook 
__deeze voorgefteld: Waarom is bet git= 
gen, in het fchynzel der Maan » hier gen 
_ vaarlyker dan in Europa? Welke zwa de 
_ eigenlyke kwaalen , die er uit ontflaan? En 
welke zyn de beste middelen ‚ om die te ge 
‚neezen? Dit kan aanleiding geeven, 
_ tot het onderzoek: of het-Maanfchyn- 
= zel, in Syrië en Palestina, ook eeni- 
„gen nadeeligen invloed, op de Ge- 
Bk | Ax Sk zond- 


Ak 


(Wv) Zie de Beöordeeling , van FORSTER Ohfervati- 
_ @H$y door den Ridder MICHAELES , Or. wad Wrveget, 
Bibl. XIV. Th. f. 50» 5. 


Cw) Bladz, 7. 
ki … 


\ 
. 3 


372 G, KUIPERS OVER DE H‚ 9; 


zondheid heeft? Het geen zo zynde; 
zou dienen, tot Opheldering van 
Pfalm CXXI: 6, alwaar men, met 
een woord, het geen gebruikt wordt, 
van het (laan door eene ziekte (x), leest: 
de Zon zal u des daags, nîet fleeken, of 
flaan, noeh de Maan des nagts. Ik voer 
dit aan, op dat men zien zou, dat, of- 
fchoon de Berigten, omtrent Landen, 
afgefcheiden van het Joodfche, niet 
kunnen aangemerkt worden, als on- 
midlyke Bronnen, van Opheldering , 
een Schriftverklaarer, die echter, met 
nut, kan leezen. 

De Landen welker Befchryving , 
“voornaamlyk hier in aanmerking komt, 
zyn, Palestina; Arabië; Syrië; Perfië; 
Egypte; Klein. Afië; en Barbarye, hoe- 
wel de Berigten, omtrent dit laatfte 
Landfchap, niet zo hoog te fchatten 
zyn, dan die, omtrent de andere (y). 


6.6. 
6) ros. 


(V) MOSHEIM ZEst, van sHAW fpreekende: ik Zeu 
op. myn hoede en twyffele, voor dat ik geloove, als hy 
tot Barbareye overgaat, en, by voorbeeld, uit de 
hedendaagfche bouw-wyze, der Afnikaanen, de oude 
Joodfche , zoekt te gisfen en natelpeuren, a. b. bl. 19. 
}Iy bedoelde zecker het geen suaw , D.l. bl. gooe. w 

‘van de Bouwkunde der Bewooners van dat Land” 
_fchap- 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 37ä- 
/ 6. 6, 


Men moet altoos zorgen, dat men 
uit zulke Gewoonten, die in het Oos- 
A Ang” ten 


Î 


fchap heeft, uit welke hy onder andere bl. 305 e. v. 
de nederiaating, van den geraakten, mark. IÌ: 4 en 
LUK. V: 19 vermeld, tragt optehelderen. Het zelfde 
heeft ook de Heer uösrT, en op eene, zo het my 
voorkomt, meer natuurlyke wyze gedaan, in zyne', 
„reeds booven aangehaalde, Nachrichten enz. f. 264. 
Deeze vermelt: dat men » rondom de platte daken , 
der huizen, zo wel aan die zyde, welke naar de 
Átraat, als aan die, welke naar de binnenzyde, van 
het gebouw, of naarde open plaats, rondom welke, 
het is opgetrokken, ziet, eenen muur heeft, om te 
verhoeden, dat niemand van het dak afvalle; maar 
onder dien muur nu, zegt hy, is een krans, of voor- 
uitfteekende rand, van groene dakpannen, zo wel 
naar de binnen, als buitenzyde, van het gebouw, 
«en hy meent, dat het langs dien rand van pannen 
was, dat men den geraakten afliet, en men daar uit, 
de woorden moet verklaren, van Lukas: dat zy 
hem, door de tigchelen, neder lieten , met het bedde- 
‚ken, în het midden „ voor jesus, die op de open 
plaats, aan de binnenzyde „ van het huis zat te lec- 
oren. Deeze gedagte, is zeer eenvoudig, want dat 
dig kan beteekenen: Zaugs, is, uit Hand. IX: 26, én 
a Cor. XI: 33, door straw al getoond; doch het 
geen de Hooggeleerde Heeren sEGAAR Een VAN HA- 


4 \MELSVRLD, de eèrfte, in zyne Obfervatt. in Luc: 
Capita XI priora, pag. 177, Cu de tweede, in zyne 
S Misf. de Aedin. Pett. Hebr. Pag. 56, tegen de gc- 
dagte vàn snaw reeds aanmerkten, dat zy naamlyk 
miet zeer firookt, met het Verhaal, van marcus, 
die zegt, dat zy het dak ontdekten, kan men insge- 
lyks, tegen dit gevoelen, van Hösr inbrengen. “j. E. 

FA- 


374 G. KUIPERS OVER DE H, 9, 


ten zelve, van laater dagteekening 
zyn, geene in de H Schrift, vermelde 
Gewoonte , of gebruikte Spreekwys 
verklaare, Zo willen EsKuCHe en HAR- 
MAR (z), uit het gebruik, dat men ín 
zommige Oosterfche Steden, de huis- 
deuren zeer klein en naaw maakt, 
verfcheidene plaatzen licht byzetten, 
als: Pfalm XXIV: 7. Heft uwe hoofden. 
op, gy Poorten! Spreuk, XVII: 19. 
Die zyn deur verhoogt zoekt verbreeking. 
Maar ten onregte, want die gewoonte 
is van laater tyd: CHARDIN zegt, dat 
zy zedert eenige jaaren, in Perfië eerst 
in de Mode is gekomen (a); en elders 
‚is zy ingevoerd, om de Zurken, in die 

Landen, alwaar zy Overheeren zyn, 
te 


\ 


FABER berigt ons, uit SCHWEIGGER, dat de muur, 
diemen op de daken heeft, aan de binnenzyde, om 
het afvallen vaortekoomen, tot aan dé borst reikt, 
en uit pannen, of gebakken fteen, is opgetrokken ; 
en naar zvn oordeel, was het die dak-muur, welke 
de ‘Jooden opbraaken, om den geraakten, van het 


dak, voor jesus nedertelaaten, om dat, wanneer zy — 


hem, over die borstweering, hadden neergclaaten , 
ligtelyk fteenen, daar van, hadden kunnen afbrec- 
ken, en op de geenen, die beneeden ftonden, valten. 


Zie zvne Archüol. der Hebrüer, 1. Th. f. 410. Dec= 
ze Verklaring, komt my voor, best met het verhaal „ 


En Van MARKUS, ez VAN LUKAS,» te ffrooken. 
(B) ae DH DE Trr e2V. 
(a) Voyages F‚VIIL pa 206, Lde in 8% 


rr en 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 375 


Î te beletten, van niet met Paard en al, 
f binnen de huizen te koomen (b). 
_ ___ De Heer MicraeLis meent, dat ik 
my mede hier aan fchuldig gemaakt 
heb, toen ik, Py/alm LXXXVII: 7. 
En de Zangers, gelyk de Speellieden , 
mitsgaders alle myne Fonteinen, zullen 
binnen u zyn, wilde ophelderen, uitde 
_Gewoonte, der Oosterfche Grooten, 
die, in hunne Saalen, Fonteinen heb- 
ben, rondom welke de Muzikanten 
zig zetten (c); om dat, zyns erach- 
tens, de oude Hebreën, niet zo ver in 
de Water-werktuig en Bouwkunde, 
___bedreeven waren, als daar toe noodig 
was (d). Mooelyk, heeft de beroem- 
de Man, hier in, gelyk. 

Het al te onbepaald denkbeeld, dat 
men zig vormt, van de onverander- 
_ lykheid, der Oosterfche Zeden, heeft 
tot misflagen, van dit zoort, niet wei- 
fig aanleiding gegeeven. MOSHEIM, 
heeft zig, daar tegen, reeds verzet (e). 
ME Aa4 By 


0 (b) VAN HAMELSVELD, ad. b. p. 27 fog. 

Ce) Disf. Philolog. continens Oh/érv. ad varia 

p Codicis PT. Joca. p. 26 fg. (Traj. dd Rh. 1773 
(d) Zie zvne, waarlyk il te loflyke Beöordeeling , 

dier Verhandeling, Or. u. Lxeget. Bibl, VIL. Th, 


ME: %163. 
8 (e) a. b. bl, 26e. v‚ 


376 G. KUIPERS OVER DE H.S} 


Ky geen der Oosterlingen, zyn de Zei 
en en Gewoonten, zo onveranderd 
gebleeven, als by de Woestyn bewoo- 
nende Arabieren, waar voor. zeer nar 
tuurlyke redenen zyn (f); maar by die. 
geene, welke in Steden woonen, en. 
die met andere Volken gemengd zyn; 
hebben zy veranderingen ondergaan; 
en ondergaan die nog telkens, hoewel. 
niet zo fpoedig, als by ons, in alles 
waar in, of, van de oudíte tyden af 
aan, ingewortelde vooroordeelen, of 
de gefteldheid, van het Klimaat, of 
andere natuurlyke oorzaaken , zulk ee- 
ne verandering niet verbieden, By hen 
heerscht mede, de Mode, in de klee- 
ding, zo dat die der voorige jaaren, 
niet naar de tegenwoordige gelykt (2); 
voornaamlyk heeft dit plaats, in de 
hoofddragten (h); de kleeding, der 
oosterfche Vrouwen, is in verfcheidee 
ne Landítreeken, insgelyks zeer. ver= 
fcheiden (i). Wy hoorden, zo even, 
CHARDIN, dien gnderzins zo grooten 
Voor- 
(£) Men leeze hier over, inzonderheid, het voor- 
trefigk Gefchrift: R. woons Werfisch über das Oris 


ginalgenie des-Homers. {. 176. u. £. 

… (5) Zie NIEBUHR Reize naar drabië. 1. D. bl. 151. 
(h) Dezelve a. b, bl. 153. ENE 
(ij Dezelve a. b. bl. 157, 


ï 


ú 


\ 


UITSREISBESCHRYVINGEN. 37f 


Voorftander, van de onveranderlyk- 
heid, - der oosterfche Zeden, reeds 
fpreeken, van eene nieuwe Made, in 
het maaken, der huisdeuren; HERO- 
portus fchildert ons de Perfen, van 
zynen tyd al af, als gezet op de na- 
volging, der kleedingswys en der. Lu- 
xe, van vreemde Volken (k). - 


e6. 9. 


Men moet zig wagten, van, uit de 
verhaalen, der Reizigers, zulke zaa- 
ken optehelderen, die geene ophelde- 
ring behoeven; ‘maar by alle Volken, 
by de Hottentutten, zo wel als by Fran- 
fchen, te Peking, zo wel als te Amfter- 
dam, plaats hebben. Wie keurt het 
niet af, wanneer hy eene plaats, uit 
CHARDIN, alwaar deeze zegt: dat men 
de pinnen en nagels, die tot de oos- 


< terfche.huizen gebruikt worden, zeer 
« vast pleegt inteflaan, door HARMAR (1), 
5 ziet aanvoeren, ter Opheldering, van 
oe jes. XXII: 23. Ik zal hemm wastmaaken, 


als eenen nagel, in eene waste plaats, 


_ want waar {laat men, zulks noodig 


Aa 5 oors 


(k). Hiffor. L.L. C. 135. p. m. 58. 
K0) a. b. V.D. bl. 63. 


378 6. KUIPERS OVER DE H. S. 


oôrdeelende, de nagels niet vast in? — 
Wie vindt het niet belachlyk, wan- 
neer hy, ter toelichting, van HOSEA 
UI: 2, op dat ik ze niet naakt uitflroope, 
den berugten Doctor BAHRDT, zeer 
deftig hoort zeggen (m): dat het in 
het Oosten, voor de grootfte fchande, 
gehouden werdt, wanneer een Man, 
zyn Vrouw, naakt buiten de deur 
ítootte? Want, ei lieve! waar is dat 
geen fchande? Wilde men zo, elk ge- 
zegde, dat in den Bybel voorkomt, 
uit Reizen ophelderen, dan zou men 
ter toelichting, van zulke plaatzen, 
alwaar van de oude Mebreën, gezegd 
wordt, by voorbeeld, dat zy geboo- 
ren wierden, en ftierven, insgelyks, 
uit het getuigenis, der Reizigers, moe- 
ten bewyzen, dat de hedendaagfche 
Oosterlingen, heel juist conform, met 
de oude, ook nog in de Weereld koo- 
men, en ef mede eens uitgaan! 


6-8. 


Men moet zig insgelyks onthouden, 
| van, 


(im) Apparat. criticus ad formandam V. T. Inter- 
Pretem, Verg. MICHAELIS Or. u. Ex. Bibl. IX. Th. 
Á£ 106. 


1 


UIT REISBESCHRYVINGEN. 379 


van, nu hog, zulke Gebruiken, uit 
nieuwere Reisbefchryvingen, te wil- 
len ophelderen, die reeds, uit de 
voorige, meermaal en overvloedig ge- 
noeg , door anderen opgehelderd, en - 
algemeen bekend zyn; als daar is: de 
Gewoonte, om, voor geenen aanzie- 
nelyken Man, zonder gefchenk te 
verfchynen; om de daken der Huizen 
Ren te maaken; om de ogen, der 
rouwen, rondom fwart te verwen; 
en een aantal dergelyken , van welke 
reeds genoeg is gehandeld, 


“ 
» “ 


9. 9. 


Men wagtte zig mede, van, uit op= 
genoomenheid, met zeeker Gebruik, 
waar door men, aan decze en geene 
plaats, licht kan geeven, het zelve 
niet, als met geweld, in een aantal an- 
dere, te willen indringen. HARMAR' 
heeft zig hier aan geduurig fchuldig 
gemaakt; en eene en andere Aantee- 
kening, Op D'ARVIEUX, is ‘er niet ge- 
heel vry van. 


6. ro, 


_ Eindelyk, ieder die zyn werk 
it NS | maakt 


380 G, KUIPERS OVER DE H. S} 


maakt, van de H. Schrift, uit Reisbe- 
íchryvingen, toetelichten, moet zeer 
op zyn hoede zyn, dat hy, door de 
zugt, van optehelderen, niet gelyk 
worde aan die Schryvers, van welke 
POPE zegt: zy faagen het geestige zo on- 
befuisd na, dat zy het gezond Verfland, 
onder weg verliezen. De Regels, ee- 
ner goede Uitlegkunde, moet hy al- 
toos onder het oog houden. Het kan 
onnoodig fchynen, dit te zeggen, 
maar de herinnering, daar van, wordt 
noodig, als men zelve ondervonden 
heeft, hoe ligtlyk men, daar van, kan 
afdwaalen, en de Voorbeelden, voor 
zig heeft, van veelen, die zulks on- 
gelukkig deeden. Laat dit weinige, 
dat my nu invalt, zulks ophelderen. 
MUNKER (n) las ergens, dat in Jbys- 
Jynië, de gevangene, zittende op de 
handen, zyner wagters, ten gehoor, 
voor den Koning, wordt gedraagen; 
daar uit wil hy, dat Uitleggers, Plaat- 
Ínyders en Schilders, zullen leeren , 
op welk eene wys PAULUS, naar Hand. 
XXI: 35, door de Soldaaten, in een 
Oploop, aan het Grauw werdt ont- 
rukt! 
(a) In de Opheldering, der H. Schrift, byeenver= 
zameld, door B. L. EsKUcHe. IL St, bl, 155, 156. 


UIT REISBESCHRYVINGEN: 381 


rukt! — De Heer VAN IPEREN, las; 
by CHANDLER, dat de Grieken, in 
Klein Afi, zig met geronnen Schaa- 
penbloed, in plaats van Zeep, in de 
baden, fcheeren, terftond komt hem 
de uitdrukking: wasfchen in bet. Bloed 
des Lams, uit de Openbaaringen van zo- 
HANNES, te binnen, en hy geeft daar 
aan eene Verklaaäring, van welke myn 
Leermeester en Vriend, de Hoogleer- 
aar TYDEMAN, het laage en ongerym- 
de, treffend heeft doen zien (o). — 
SCHULTZ zag, dat de Hoofdman; 
van zeekere arabifche Bende, aan de 
Reizigers, in plaats, van een Pas, 
een Stokje mede gaf, waar op zyn 
naam ftondt, hier by valt hem juist 
Pfalm XXIII: 4, in: Uw Stok en uw 
‚ Staf weriroosten my; en zonder eens 
te bedenken, dat, in dien gantfchen 
Pfalm, eene aanfpeeling is, op de 


zorg, der Herderen, welke de Dich- 
E ter, in het overjordaanfche Land, 


E geduurig voor oogen hadt (p), Jaat 
ME el 


« 


__ (9) Zie zyne Voorrede voor cHANDLERS Reize 
door Griekenland, bl. XVIIe. v. $ 
(Pp) Vergelyk Rr. zowru, de S. Poëfì’ Hebeosun 
Pralectt. Pr. XXV. p. m. 508. /yg. et zoram Edi- 
Foris, 


332 G. KUIPERS OVER DE H. S 


hy DAvID — met een houten Pas ref- 
zen (q)! | 

Veel meer kon ik hier by voegen, 
ja ik twyffel, of men niet byna zo veel 
bladen, met de opgaaf, der mislukte, 
dan der welgelukte Ophelderingen, 
van de gewyde Schriften, uit deeze 
bron, zou kunnen: vullen, ‘doch het 
gezegde is genoeg. 


ig & 


Dit hadt ik, raakende deeze zaak; 
thans aantemerken. Intusfchen is het 
te hoopen, dat men, door dit middel, 
het Boek, dat ons zo dierbaar moet 
zyn, fteeds, meer en meer, licht zal 
byzetten, — en dat niet alleen, uitde 
laatere, maar insgelyks uit vroegere 
Reizen; deeze laatíte, zyn nog niet ge= 
noeg gebruikt. Het ware te wenfchen, 
dat iemand ons, eene goede Vertaa- 
ling, met leerzaame Aanmerkingen ver- 
rykt, wilde mededeelen, van BELON’s 
Obfervations ; RAUWOLF’s en KOOTWYK’S 
Reizen, die zeldzaam, en dus weinig 
benuttied zyn, en egter, onder de bes- 
te Reizigers, in dit Vak, behooren. 


Cq) Leitungen des Hiöchften. V. Th. f. 338. 
p BE- 


Bladz. 383. 
BESCHRYVING 
Ja U VANEDE k 

MALAKSE 
TDAN EE CRAT IS8 
EN DERZELVER 


MUR ONEEN: 


DpooOR 


ARO O DT RD EN 


RO NOMORORONORORO 


/ 4 


ke kein ik de Befchryving van eenige 
_ Oost-Indifche Tin-Ertfen, in het voor- 
gaande ix. DEEL dezer Verhandelingen 
_ geplaatst, aan ons Genootfchap inle- - 
‚ verde, had ik nog de Mfalakfe Tin- 
_ Erts, die de zeldzaamtfte is, niet beko- 
_ men. Sedert is my, door wylen den … 
‚Wel Ed, Geftrengen Heer Mr. 7. c. Mm. 
RADERMACHER, wiens allerdroevigfte 
dood wy ten billykfte betreuren, nu 
DP 4 oms 


284 M. HOUTTUYN OVER DE 


omtrent twee Jaâren deleeden; dezel: 
ve in alle haare omftandigheden toes 
gezonden. En, alzo ons geëerde Ge- 
nootfchap, met genoegen, van my de 
voorige ontvargeri heeft, kön ik niet 
nalaaten, van deeze ook de Montters 
aan hetzelve ‘te zenden, in hope van 
die, mede, onder haare Naturaliën te 
willen plaatzen. Maar, alo daar ook 
by gevoegd was, eene Befchryving 
dier Mynen, van de marfier van graa- 
ving en uitfmeltinge, waar op ik my; 
in myne Natuurlyke Hiftorie beroepen 
heb (a); zo-zal ik die tevens mededee- 
len, zodanig äls zy aan wylen,' met 
veel lof gemelden Heer, im een Brief 
van Malakka, den 14 Mebruary, 1780 
gedagtekend, welken ik van zyn Ed, 
ontvangen heb; is toegezonden; 


> Aangaande de Malakfe Tinmynen; 
j is ’t moeielyk naauwkeurige berich= 
» ten te bekomen, dewyl de Inwoo: 
ners des Perafchen Ryks geen Euro: 
» peäan toegang tot dezelven verlee- 
_p nen. Eenige Gezaghebbers even- 
»» wel, van de voormaals te Pera ge- 
les 


@) Natuurlyke Hiftorie ; volgens het Samenttel 
van LINNZus , III, deels V. fluk, bladz. 13. « 


5 
D 
» 
ed 


3 
9) 


DJ 
9 
» 
2 


XT. DEEL. 


MALAKSE TIN-ERTS) 389 


legen hebbende Bezetting der Com- 
pagnie, getuigen, dat de meeste 
Erts uit Valeijen, hoewel fommige 
ook uit Gebergten, gegraven wordt. 
Eerst moeten zwaare Boomen of 
derzelver wortelen, ja ook wel 
Klippen of fteenrotfen , fomtyds tet 
diepte van zes of zeven voeten, 
worden uitgedolven, De Erts ge- 
graven zynde, wordt gewasfchen, 
en van het Zand gefcheiden of ge- 
zuiverd, door middel van het uit 
den grond opwellend water, dat 
door uitgeholde Boomen naar de 


_Myn geleid wordt. Zo ’er digt by 


de Myn geen Wellen zyn, worden 
er Putten gegraven, door middel 
van welker Water de zuivering ge-. 
fchiedt. Men kan zeer moeielyk 
eenige Erts van Pera bekomen, des 
wyl de Ingezetenen van dat Land 
zo bygeloovig zyn, zig verbeelden- 


‚de, dat, zo eenige Erts uitde My- 
nen vervoerd werde, de Geesten, 


welke zy altoos onderftellen in een 
Myn te zyn, de Erts zouden laaten 
wegzinken, of Landplaagen, gelyk 
hongersnood of fterftens, onder 
het Volk verwekken; des de Ko- 
Bb » ning 


386 M‚, HOUTTUYN OVER DE 


» ning zulks, op Doodftraffe, verboo- 
ss. den heeft”. 


_Men heeft ze, niettemin, van daar 
weeten te krygen, gelyk ze my, ne- 
vens het gedagte berigt, in een Kistje, 
in de volgende order, zo als zy hier 
nevens gaat, is medegedeeld. 


To Ai We 
_ De Erts, gelyk zy uit de Mynen, 
die in de Valeijen zyn, gegraven 
_ wordt, zynde zo fyn als Zand, en 
nog met Zand vermengd. 

| No. 2, 

De zelfde Erts, reeds, door was- 
Íchinge in water, van het Zand ge- 
Ícheiden en gezuiverd. Be 

| No. 3. 
__ Grof Zand, dat onder deeze Erts 
gevonden wordt, waar uit ook fom- 
tyds Goud is te haalen. 
| No.4. 
| Steentjes, dic, wanneer zy dn 


EERE: ie 


MABARsE TIN=ERTS& 38% 


den worden, tén teken ftrekken voor 
de Mynwerkers, dat ’er geen Erts 
meer te vinden is; weshalve dán met 
graaven opgehouden wordt; 


No. 5: 


“Steenige Etts, uit de Mytien in % 
Gebergte gegraven, welke eerst fyn 


geftampt en gewasfclieri, en vervols 
gens gefmolten wordt, | 


» De fmelting gefchiedt op twee 
» verfchillende manieren; De Chie 
» neezen, wien door den Perafchen 
» Vorst, weinige jaaren geleëden;- 
4 vergund werdt, eene; reeds lang 
ss door den Inlander verlatene ;, Myn te 


_» Openen; doch die echter het Tin, 


» voor den daar toe geftelden prys; 
» moe mi’ leveren; {melten hetzelve 


__» in een yzeren Pot, die op een foort 
Ss van Oven ftaat; welke van aarde 
‚pis opgeworpen, Deeze Pot òf Pan 

3 ftaat altyd fcheef, en daar uit wordt 
_ » het gefmolten Tin met lepels ge- 


An 


5 fchept; en in Vormer, die flegts in 
» de grond zyn ùitgehold, gegootens 
Bb 2 » Dee: 


388 M‚ HOUTTUYN OVER DE 


» Deeze Oven wordt aangeftookt door 
» een fterk kolen-vuur, van zeker 
» Hout, ’t welk men byzonder daar 
» toe uitkiest, om dat het fterker 
» gloed geeft dan ander Hout: want 
» er wordt een groote hitte ver- 
» eischt, om dit Metaal uit zyne Erts 
5 te haalen. | 


De Maleijers fmelten deeze Erts 
» in gaten in den grond. gemaakt, 
__» waar aan zy insgelyks den naam van 
» Ovens geeven. Daar doet men de 
» Erts met houtskolen by elkander 
» in, tot dat de gloed of hitte der 
» houtskolen het Tin uit de Erts doet 
»» Ímelten; het welk dan ook in een 
» Vorm loopt, die insgelyks maar in 
» den grond is uitgehold, Door dee- 
» ze behandeling, echter, wordt het 
» Tin zo fchoon niet uit de Erts ge- 
» fmolten, als volgens de voorgemel- 
» de, by de Chineezen gebruikelyke 
» gewoonte”. 


Dus verre het gedaste Bericht; waar 
uit blykt, dat die laatfte manier met 
de voorheen gemelde, op ’ Filang 
5% | k ‚pan 


\ 


\__ MALAKSE TIN:ERTS} 389. 


__Banka, by Sumatra, pta (b), 
overeenkomt; maar of de Oven juist 
van die zelfde figuur zy, als ik daar 
-befchreeven heb, en waar van het 
Model door my in Afbeelding is g5, 
bragt (c), kan ik niet bepaalen. 


en Zie ’t vorig IX. Deel deezer Verhandelingen , 


]. 
f eN ried ke Hiftorie el ge II. Deel. V‚ 
Stuk. Plaat XLI, rid I. 


Bb 3 WAAR: 


Bladz. 399 
WAARNEMINGEN 
QVER DE ed. 


VOORT-TEELING van pe ZOETWATER 
RADERDIERTJES; 
| DQOR, | 


JACOBUS WATERVLIET. 
 Btbtbtbtiter 


peer eenigen tyd was het myne 
aangenaame bezigheid, my onledig te 
houden, met de befchouwinge der Wa- 
ter-Infecten, ter nafpooringe van de 
Wonderen van den Grooten Schep- 
per aller dingen; Wiens onuitputbaare 
‚ magt, gadelooze goedheid en oneindi- 
ge wysheid, gelyk in alle zyne wer- 
ken, in het byzonder zig allerluiste- 
rykst vertoont, in het formeeren en 
verzorgen van de, voor het fcherpst- 
ziende oog zelfs, onzigtbaarfte fchep- 
zeltjes, die, hoe verbagzend klein de — 
gelve ook mogen wezen, echter voor- 
ed ZIEN 


Gt 
7 


J. WATERVLIET OVER DE ENZ. 39E 


zien zyn met ledemaaten, niet alleen 
gefchikt, om zig met eene ongeloof- 
lyke vaardigheid te bewegen en hun 
voedzel op te fpeuren, maar ook hun 
geflagt voort te planten, Hoe onver- 


beeldelyk klein moet niet ieder van 


die deelen en leden zyn! En echter 
zyn dezelve, in betrekkinge tot hunne 
lighaamen, zoo net geëvenredigd, en 
zoo naauwkeurig, ten aanzien van 
derzelver beftemminge geplaatst, dat 
niemant deze diertjes, met de ver- 
eischte oplettendheid, zonder diepe 


verwondering en heiligen eerbied 


voor derzelver Maaker, kan befchou- 
wen; wie gewoon is, tot zulk een ein= 
de Mikroskopen te gebruiken, die 
weet, welke edele verlustiging deze 


Á -befchouwing oplevert. 


0.1. 


Ik zal myn onderzoek thans alleen 
bepaalen tot dat zoort van Infecten, 
welke bekend zyn onder den naam 


__VAn:RADERDIERTJES. Eene benamin- 
ge door den Beroemden Heer H. BA= 


KER'‘aan dezelve gegeeven, dieze ook. 
naauwkeurig heeft befchreven en af-. 
| Bb 4 ge: 


392 _ J, WATERVLIET OVER DE 


gebeeld, in zyn werk, Het nuttig geà 
bruik van bet Mikroskoop (a), genaamd. 
Met één woord merk ik dan hier maar 
alleen aan, dat de fcherpziende Heer 
LEEUWENHOEK de eerfle geweest zy, 
dewelke dezelve, in ’t jaar 1702, heeft 
ontdekt; dan zedert dien tyd zyn ’er 
‚ ‘weinige navorfchingen. omtrent. ge= 
daan, voor datze weder door den 
evengemelden Heer BAKER zyn waar- 
genomen. Men vindtze gewoonelyk 
in water , dat eenigen tyd, op looden 
platten, of in gooten, geftaan heeft; 
en, gelykze in grootte van elkanderen 
verfchillen , zoo ook in kouleur:’er 
zyn die eenigzins een inkarnaat roode 
kouleur hebben; en alle zyn doorfchy= 
nend (ranfpirant). Zy draagen den 
naam van Raderdiertjes, om datze aan 
het hoofd voorzien zyn, met twee werke 
tuigjes, zeer gelykende aan de fchakel- 
raden in de horologien; aan den ftaart 
hebbenze gemeenelyk drie kleine uit- 
ftekende vezeltjes, waar. mede zy zig 
aan het glas, of eenig ander ligbaam in 
het water, vasthegten. Meer zal ik, ter 
befchryvinge van dezelve, ’er niet by- 


voes 


@) Zie Hoofdft, VI bl. 276. Plaat XL 


ZOETWATER RADERDIERTJES. 393 


voegen ; men houdtze te regt onder 
de fraaifte voorwerpen van het Mikrose - 
koop. x | 
An Oene | 

Heeft de Groote Schepper, in den 
beginne, al het gefchapene, door een 
enkel bevel van Zynen wil, uit niet, 
daargefteld ; Hy hadt alle voortgebrag- 
te weezens, elk in zyn zoort, door ee- 
ne gedurig herhaalde fchepping , kuns 
nen onderhouden en bewaaren. Dan 
het heeft Zyne hoogfte Wysheid be= 
haagd, dit oogmerk, door een ander 
middel, dat der woort-teelinge naments 
Iyk, te bereiken. In deze betrekkin= 
ge echter, heeft 'er een aanmerkelyk 
onderfcheid plaats: zommige fchepfe- 
len zyn levendbarende; andere komen, 
gelyk bekend is, uit eijeren voort. Bes 
langende de woort-teelinge der Rader 


„diertjes, deze is, in zoo ver ik heb 


„kunnen ontdekken, door niemant der 
Natuur-onderzoekers, nog befchres 
ven; ik zal het dus wagen, myne 
waarnemingen, omtrent dit onder- 
werp, gedurende twee jaaren, met al- 
le naauwkeurigheid , gedaan, voor te 
& Bb 5 fles 


894 J. WATERVLIET OVER DE 


ftellen; en aan *t nader onderzoek van 
des Kundigen te onderwerpen, | 


$ 9. 3. 


Wat betreft de wyze myner waarne- 
mingen. Ik heb my bediend van een 
groot ftaande Mikroskoop, en wel 
van het glas No, 2, Dit behoorlyk in 
orde zynde gefteld; neem ik een ho- 
rologie-glas, doe hierin eenig water, 
waar van ik verzekerd ben, dat ’er 
zig Raderdiertjes in bevinden; ftel dit 
onder het Mikroskoop, en laat ’t zel- 
ve, dus toegerust, op tafel, tot on 
derzoek, ftaan: wel zorgdragende, 
om het water in het glaasje, door ty- 
dige aäânvullinge, met zuiver water, 
waarin geenerleije zoort van Infecten 
zyn, voor uitdampinge te bewaaren, 
ervolgens gaa ik over, om het getal 

der Raderdiertjes, in’t gemelde glaas- 
je, naauwkeurig te onderzoeken, en ’% 
zelve tot op twee te verminderen, op 
dat ik deze te gemakkelyker, in alles 


zoude konnén waarnemen, 
6. 4. 


„Fot hier toe komt het my niet ops 
shel | | waars , 


„ 


ZOETWATER RADERDIERTJES, 395 


waarfchynelyk voor, dat men de Ra 
derdiertjes; voor eigentlyke Hermapbros 
diten; te houden hebbe; om dat, hoe 
naauwkeurig ik ook deze Infecten, ge- 
durende verfcheidene jaaren, waarge® 
genomen ‘hebbe, met het Mikross. 
koop, ik nimmer iets heb kunnen onts 
dekken, dat my eenige gegronde aans 
leiding opleverde, omze in Mannetjes 
en #/yftjes te onderfcheiden; ook heb; 
ik nimmer befpeurd, datze onderling 
paarden of eenig liefdens bedryf, op een& 


‚ of andere wyze, met elkanderen oef 


fenden. Dit moeste ik hier aanmers 
ken: om dat men, in de befchryvinge 
der voort-teelinge , van een of ander 
zoort van diertjes, vooraf dient te’ 
melden, het onderfcheidend kenmerk var 
derzelve fexe, en de wyze, waat op des- 
zelve paaren, FEN HOT TAE 
, NS 


9. 3: geny 


… Wanneer men nu alles, volgens 6, 
3, heeft toegerust, en de diertjes vyf 
of fes dagen, naar maate de lucht meer: 
of min warm is, ruste hebben geno- 
ten, dan befpeurt men, op den bo- 
dem van het horologie-glas; eeu weis 


nig 


306 JJ. WATERVLIET OVER DE 


nig lymerig zetfel, waafin men hier 
en daar uitermaaten kleine eitjes, gely- 
kende naar zeer fyne flipjes, waar- 
neemt, zoo als in de bygevoegde 
Plaat, Fig. 1. letter A. A. vertoond 
wordt. Dat men die fyne ftipjes waar- 
yk. voor eitjes van de Raderdiertjes 
moet houden; blykt: om dat, na ver- 
loop van twee of drie dagen, zeer 
kleine diertjes uit dezelve te voor- 
fchyn komen; die, offchoon naar niets 
minder, dan naar Raderdiertjes, gely- 
kende, egter waarlyk derzelver jongen 
zyn, gelyk de uitkomst, elk geduldig 
en naauwkeurig Waarnemer , overtui- 
gende zal leeren. Uit de eitjes eerst te 
voorfchyn komende, hebben zy de 
grootte en gedaante, als Fig. 2. wordt 
afgebeeld; na twee of drie, zomwy- 
len eerst na vyf dagen, nemenze ee- 
ne langwerpige gedaante aan, gelyk in 
Fig. 3. is aangeweezen.. Dan ziet men, 
datze vry fchielyk aanmerkelyk in 
grootte toenemen, en, in eene byna 
gironde gedaante, eene geftadig omwen= 
telende beweging in het water maaken, 
zie Fig. 4. Van dezen ftaat gaanze, 
door werderen wasdom, over tot dien; 
welke Fig. 5. en 6. vertoond nne 
et 


ZOETWATER RADERDIERTJES. 397 


Met dit aanmerkelyk onderfcheid, dat: 
daarze Fig. 5. zyn afgeteekend, zoo 
alsze, van hunne eironde gedaante , maar 
even in eene Kloksgewyze zyn hervormd; 
zy Fig. 6. worden afgebeeld, zoo als- 
ze in de gedaante van volmaakte kloks- 
gewyze diertjes zyn te voorfchyn ge- 
komen. Men zietze hier in hunne on= 
derfcheidene grootte; met hunne hair- 
Jyne flaartjes, waar mede zy zig aan 
een, in het water zynde, takje vast- 
hegten, vertoond: De bygevoegde 
letteren A.B.C. D. E. wyzen aan het 
verfchil, dat onder dezelve plaats 
heeft. Wie nimmer de voort-teeling 
der Raderdiertjes, met de vereischte 
oplettendheid , heeft waargenomen , 
zou dezelve, in deze gedaante, voor 
gewoone klokdiertyes houden; ik zelfs 
zou deze als zodanige befchouwen, 
indien herhaalde waarnemingen, my 
niet. van ’t tegendeel ten vollen had- 
den vergewist. rd 


5. 6. 


Deze Infecten, tot dus verre in huns- 
nen wasdom gevorderd, vertoonen nog 
niets, ’t welk by den Waarnemer eenig 

vers 


393 JJ WATERVLIET OVER DE 


vefmöeden kan vetwekken; óm  tê 
verwagten, dat uit dezelve eerlang ; 
na nog verfcheidene aanmerkelyke ge- 
daante-verwisfelingen (Metamorphoofen) 
te hebben ondergaan, de 200 verworn- 
derenswaardige RADERDIERTJES ZOU- 
den te voorfchyn komen. Dan dit zal 
geen kundig Natuur-onderzoeker be- 
vreemden, die zig herinnert, hoe de. 
fchoonfte en fraaifte kapellen, zelfs uit 
affchuwelyke en van veelen verachte 
rupfen gebooren worden. Wie deze 
verandering nimmer hadt. waargeno- 
men, of daat van door des kundigeti 
was onderrigt geworden, ‘zou zulks 
even weinig denken of gelooven, Dan 
om voort te gaan: de Raderdiertjes tot 
de grootte; als Fig'G: letter D. wordt 
afgebeeld, in wasdom toegenomen, 
ziet men reets de beginfelen van die 
deelen , waar uit wel haast derzelver 

radertjes hervoortkomen. Dit vermoed 
__de ik by het eerfte befchouwen van 
dezelve; weshalven ik myne waarne= 
mingen, met verdubbelden yver en op- 
ettendheid, onvermoeid voortzettede; 
wannêer ik fpoedig „op eene aange- 
naame wyze; verrast werde, door té 
zien; dat zommigen van deze diertjes h 

Ô Oï- 


ZOETWATER RADERDIERTJES. 399 


Offchoon neg in eene kloksgewyze ge- 
daante, (zie Fig. 7.) hun cierlyk rader- 
werk, met eene verbaazende fnelbeid, 
rond draaiden. Bezig zynde met dit 
wonder te befchouwen, ftond ik niet 
weinig verbaasd, toen ik zag, dat één 
van dezelve, welke ik juist, op dien 


tyd, onder het oog had, zyne radertjes 
‚ “ántrok, in eene klootronde gedaante ver: 


sh 
ii 

nj ‚ 
Life N 
E 


anderde, en op den bodem van het 
horologie-glas leggen bleef: zie Fig. 8, 
waarfchynelyk, om in die geftalte zy- 
nen ftaat van wolkomenbeid te erlangen, 


Dit. althans leerde my de uitkomst: 


Fig. 9. vertoont een klein Raderdiertje; 
zoo als het, uit deszelfs klootronde ge= 
daante, is te woorfchyn gekomen; en 
gaat men in de waarnemingen voort, 
men heeft wel haast het genoegen, 
ot te zien, dat het water, in ’t gemel- 


de glaasje, meteen groot aantal, van 


zoortgelyke diertjes wervuid wordt, 
Terwyl het eene aangenaame uitfpan- 


ning voor eenen Waarnemer oplevert, 
om na te gaan, hoe deze Infecten, in 


hunne onderfcheidene flaaten, met eene 
verbaazende (nelbeid, in het water 
fwemmen , zonder elkanderen in het 

B mins 


400 JT. WATERVLIËT OVER DE ENZ, 


minfte te beledigen; veel thin dat de 
een den ander ten prooi verftrekt. 
6. 7. 

‘Zie daar eene korte befchryving van 
de RADERDIERTjES, van derzelver eer- 
flen oorfprong, zoo als dezelve uit de eis 
jes voorkomen, tot hunnen (laat van 
wolkomenheid, volgens het geen ik, met 
alle mogelyke oplêttendheid, heb kunnen 
nafpeuren, In de afteekeningen heb 


ik getracht de voorwerpen, zoo naauwds 
keurig my doenelyk was, te treffen. 


Hoe verre ik hier in geflaagd ben, laat 


ik, ter beoordeelinge van des. Kundi- 
gen, over. Mogen deze vrugten my- 
ner eenzaamheid, de goedkeuring van 
% geleerd ZEEUWSCH GENOOTSCHAP 
DER WETENSCHAPPEN wegdragen, en 


eene plaatze in deszelfs werken wor= 
den waardig geächt, zal ik dezen my- 


‚nen moeijelyken arbeid, ter verdere 


aanfpooring, aangenaam beloond re- 


kenen. 
Éè i 
VER. 


Van 
 Eern 
le gj. 
van 
‚ met 
nnen 

heb 
au We 
fen, 

taat 
indí- 


My- 
van 
‚HAP 


‚ en 
wor- 
my- 
dere 
‚re- 


SEP LE Zeeuwsch Gen: 
Dorhand. Van 


Bladë. 4oï 
VERHANDELING 
GERO :N Dw-Y Ss 
DOOR 


KF MARTINET 


Niet alleen in ons Vaderland, maar 
ook in Frankryk en elders, heeft men, 
zints langen tyd, onderfcheid gemaakt 
tusfchen het Ys, dat, by eene aans 
‚ komende Vorst; op de oppervlakte 
der Wateren wordt geformeerd, en 
eene andere foort, welke men, nu en 
dan, by deeze of geene gefteldheid 
vande Zee, van de Rivieren of Win- 
den, te voorfchyn zag komen. De 
 eerfte foort heeft den gemeenen naam 
van Ts gekreegen; de andere dien van 
_ Grond-ys: om dat men meende, dat 
_het laatfte op den grond der Wateren 
gevormd werdt; of om dat men het 
van daar zag opfchieten, | 
XI. DEEL, _ Ge W. 


403 f. Ff. MARTINET 


W.'à WINSCHOTEN ;“die voor ruimt 
honderd jaaren leefde, heeft er ons; 
in zynen Zeeman, dit volgende van 
gezegd: ”Grondys , naar het gevoelen 
van dem gemeenen man, is 25, dat „als 
het fel begint te vriefen, uit den 
grond opfchiet; maar het is met dit 7$ 
geheel anders gelegen: want dat kan 
niet Zyn, dat ef in het begin van de 
vorst Js op den grond kan leggen; de 
reden is. klaar: om dat hoe dieper ons 
der Water, hoe lydelyker de koude 
is (ik beroep my op de ervaarendheid 
der Zeelieden); en hoe minder koude, 
hoe minder vorst; hoe minder vorst, 
hoe minder 7; en-derhalven foo be- 
fluit ik, dat-dit zo genaamde Grondys; 
op eene gants andere wyze voortkomt: 
te weeten „dat het fuiverfte, en dien- 
volgens het foetfte gedeelte van: het 
Water, allensjes door de koude eenige 
lyvigheid „of , ‘zode Philofoophen 
Becken seenige confifbentie begint. te 
krygen , en dat zulks. gants niet ges 
merkt zynde, zo lang het 75 de ge- 
daante, en by naa de zelve klaarheid 
heeft van het Water, de oorzaak is, 
dat de Luiden meenen, dat gefien wor: 
dende, uit de grondis komen opfchie- _ 
WW be de Tara LED z 


OVER HET GROND-Ysi 403 


ten; te meert als het gebeurt, dat er 
een harde Wind waait, en het Wa- 
ter hol gaat: want dan heb ik met aan- 
dagt gemerkt, dat, door het kabbelen 
van het Water, het’jonge 25, als 
groom of grom door het Water dryft, 
en. allensjes aaneengroeit, en dan 
eindelyk by fchollen fig komt te ver- 
toonen; en daarom is altyd het 7s in 
holgaande Water ruuw en ongelyk, 
en dät door de kanten, die ieder 
fchots 7% van te vooren had, eer zy, 
met de andere te faamen gevroozen, 
‘wás. Uit dit alles (meen ik) nu genoeg 
te blyken, dat nog de naam van 
__“‘Grondys, nog de daad goed is; maar 
{dat men feggen moet Grom- of Groom- 
ys: om dat het als Grom, dat is, de 
vuiligheid, die in de Rob of Dar- 
men van de Visfen gevonden werd, 
te faamen vermengd is; of zo andere 
willen, te faamen gelyk bloed geron- 
je nen is: waarom fy het gâarn zouden 
noemen geronnen Ts”. vil 
_ … Noirer heeft zich mede, zo veel 
_ Jaater, tegen de formeering van het, 
Ys op den bodem der Waâteren ver- 
zêt Ashoenel:, zegt hy, een beroemd 
\_ Schryver, onderfteund door het getuis 
ey: Gc 2 " lef 


Var 


4A _ J. F. MARTINET 


genis' van Schuitevoerders , Mole- 
naars, en, in ’t gemeen, van aller- 
hande foorten van Arbeidslieden, ge- 
woon by ftroomende Wateren te wer- 
ken, voor het eerfte gevoelen gepleit 
heeft”. Hy oordeelt dit eene misvat- 
ting te zyn, en fchryftze daar aan 
toe, dat, wanneer men in ftroomend 
Water eene byt hakt, en het Ys daar 
uit neemt, men niet lang daarna, van 
onder, aan den kant en de opening 
der byt, Ysfchotzen voor den dag ziet 
komen, van eene nog onvolkomene 
{ponsagtige foort van Ys, met aarde 
en andere vuiligheid daarin gemengd 
en vast gevroozen, ’t welk onkundi- 
gen doet denken, dat die fchotzen 
van den grond komen opfchieten; of 
als men eene byt in kant-ys hakt, en 
er een ftuk uitneemt, raakt het zo ge- 
noemd Grond-ys, dat er onder aan 
hangt, door zyne eigen zwaarte los, 
valt er van af, zinkt meer of min diep 
weg, en komt daarna weer boven: uit 
welke twee verfchynfelen men de Ys- 
formeering, op den grond gefchieden= 
de, heeft vastgefteld. EE 
NOLLET wederlegt daarop dat ge- 
voelen, door twee bewyzen; name= 


yk; 


OVER HET GROND-Ys; 405 


yk, dat de koude die het Ys vormt 
en uit den dampkring komt, geen Ys 
kan maaken op den grond der Wa- 
teren, zonder eerst al het Water, 


dat boven is, te hebben doen bevrie- 


zen; — en daarna, dat men nooit op 
den bodem van ftroomend Water Ys, 
zal vinden; en de Aarde daar van een 
anderen aart is, dan die, waar mede! 


het Grond-ys is belaaden. 


Dan, alle deeze redenen gelden by 
veelen niet: zy blyven de Ys-formee- 


„fing, namelyk die van het Grond-ys ; 


op den bodem der Wateren bewee= 
ren, en brengen daartoe zulke ver- 
fchynfelen by, die, in den eerften … 

flag, zeer fterk voor hun gevoelen 


o 
fchynen te pleiten. — Zy zeggen, by 


voorbeeld, dat men, by het ontlaaten 


van weder, wanneer het fpiegel-glad- 


de van het Ys geweeken is, Zand aan- 
treft, namelyk, op de oppervlakte 
van het Zee-ys, by voorbeeld tus- 
fchen het Eiland Zns in de Zuider-zee … 
en de Stad Cempen, En:is.dat Zand, 
vraagen zy, daarin niet geraakt, toen 


het Ys aldaar op den grond werdt ge- 


formeerd? — Men voegt hier by, dat, 
wanneer de Bewooners van dat Ei- 
is Cc 3 land, 


406. SJ-CEEOMARTINET © 


land, by eend doorgaande vorst, ges 
brek vaan zoet Water gekregen. hebs 
ben, zy dan, by eenen dooi, de los 
gegaane, «en ‚uit-het zo genaamde 
Zwarte Water afdryvende Ysfchot- 
zen, die, van Zwol af;-door den af- 
Joopenden ftroom. naar de Zuwider-zee 
vervoerd: worden, opvangen, om ín 
hunne warme ketels te, ontdooien, en 
dus in hun gebrek van-zoet Water:te 
voorzien:» Maar deeze Ysfchotzen laa- 
ten mede veel Zands op den bodem 
der ketels zinken; en dit ‚beweert 
men, bevestigt ook het voorige, — 
Nog meer; de Zeeliedenvan't Eiland 
Ens en het Noordhollandsch. Zeedorp …— 
Volendam, hebben my verzekerd,.dat 
de Zee by eene vorst.nog open zyn- 
de en het zogenoemde Grond-ys ge- 
formeerd. wordende, de Zwaarden — 
hunner Vischfchuiten -dermaate met 
zwaare Ysklompen behangen en bezet 
raaken, dat zy dezelven naauwlyks 
kunnen ophaalen. Zy voegen hie : 
dat als danook de-‘Fouwen hunner 
Vaartuigen, onder Water hangende, 
‚ zo fterk door dit Ysomkorst worden; 
dat zy drie of viermaal dikker -fchy- 
1 d : é ° 

den „ dan zy in de daad zyn, Varden: 
«25 CE ON 


OVER HET/GROND=Ys. Zoy 


dat er ook, alsdan, zo veel Ys aan 
den bodem en de zyden hunner Schui- 
ten groeit, ’* geen den voortgang in 
het zeilen geweldig. tegenhoudt, dat 
zy «verpligt worden, om Touwen 
voor aan onder den boeg te laaten zin» 
ken, en dezelve, als dan, van vooren 
naar agteren, al-fchuurende, te trek- 
ken, op dat het vast zittende Grondeys 
losgaaen van het Vaartuig afvalle, En 
dit is, meent men, eene derde proef 
voor de formeering van het Ys op den 
bodem der Zee, en deszelfs opíchie- 
sten. naar boven, — Men haalt ook 
aan, dat men; in den kleinen Zee- 
boezem, tusfchen Volendam en Kat- 
wouw, aan. den oever der Noordhol- 
Jandfche kust, fchuinsch over het Ei- 
__Jand Marken gelegen; dikwyls by eene 
_ „bevroozene Zee, verneemt Zee-fchul- 
_ ‚pen; oude Muilen ien Schoenen, -bo- 
_ wvenvinhet-Ys vast zittende. « Benan-. 
— sder blyk, zegt men, van: opgekomen 
„Ys, vanden Zee-bodem, met dergely- 
ke dingen, — De Visfchers van olen- 
_ ‚dam, „Marken en Ensy naar-deeze ges 
ovallen gevraagd, hebben my verhaal, 
_ „dat -hunne:Fuiken „diep inde Zuider. 
„ate met hokken vast gezet, om Haring - 
BOD 1 rh Ee te 


408 J.F. MARTINE T 


te vangen, menigmaalen zodanig met 
Ys bezet raaken in zodanige tyden, 
dat het zelve de ftokken uit den grond 
los rukt, en ze naar boven doet fchiee 
ten; en dat, meenen veelen, helpt de 
bovengemelde ftelling bevestigen. — 
Nog meer, de Touwen der Dreggen, 
die veertig ponden zwaar zyn, en uit-_ 
geworpen, om het ligte Vaartuig vast 
te doen leggen, worden dikwerf, by 
eene formeering van Groand-ys, der- 
maate daar mede omzet, dat zy er 
door: uit den grond worden gerukt, 
en de Vaartuigen driftig worden; en 
-hier uit haalt men eenen anderen aan- 
„drang voorhet gezegde gevaelen. — 
Eindelyk, de Netten der Wolendamfche 
-Visfcheren, door de Zee gefleept, op 
eene diepte van twaalf of meer voeten, 
om Garnaaten en Spiering te vangen, 
raaken, by zodanige Ys-formeeringen, 
zo vol van Grond-ys, datze naar bo- 
‚„venfchieten, en het Visfchen geftaakt — 
„moet worden; en dit, meent men, 
zdogt: allesaat ij: wl 

In-onze Kivieren, oordeelt men, 
nieuwe proeven voor de genoemde 
stelling aan te treffen, De Voorftan- 
gers van de Ysformeering op den 


OVER HET GROND-YS. 409 


grond.der Wateren hebben toch gade 
gellagen; dat de Fuiken en Korven, 
waar mede de Visfchers op de Maas en 
Waal Prikken vangen, door byten by 
toegevroozen Wateren, op den bo- 
dem nedergelaaten, ter diepte van zes 
tot twaalf voeten, en daarin tien of 
twaalf uuren blyvende, by het ophaa- 
len, mids de vorst fterk aanhoudt, 
geheel met fchilfers Ys bedekt bevon- 
den worden, ‘zynde die zo groot als 
een zestehalf, en zo dik als: een dub- 
beltje. — En helpt, vraagt men, zulk 
eene ondervinding niet zeer veel tot 
ftaaving van het heerfchend gevoelen? 
Hier op zou men ja moeten antwoors 
den, wanneer: men bewyzen kon, 
dat, in fommige tyden, het oppervlak 
der. Wateren niet wordt aangedaan 
door de vriesdeelen, die-er uit de 
lucht op neêrkomen; dat die deelen, 


in zodanige gevallen, door de Wate- 


_ ren heen dringen; tot op den bodem 
der Zee en der-Rivieren, en aldaar 
shet Ys formeeren; en dat het, ten 
dien tyde, op den grond kouder is; 
dan boven aan, of op de oppervlakte. 
Hoe veele vooronderftellingen, die 
_£gter nooit beweezen zyn! Zullen 
MES | Ge 5 de 


dro JeF, MARTINET > 


ven, 


de Waterdeelen aan de oppervlakte; 
blootftaande aan de werking der vries- 
deelen, niet geftremd worden ; maar 
wel de onderíte Wateren by den bo- 
dem , waar op de vorstdeelen. geene 
vrye kragt oefenen? Zullen zy de bo- 
venfte ongemoeid laaten, en de bene: 
denfte aanranden? — Dan, deeze ges 
gronde redeneringen baaten niet, en, 
ongeacht de gezegden van wiNSCHOO- 


_TEN En NOLLET, waant men meer te 


meten vertrouwen op de gemelde 
ondervinding, die onze Zuider-zee en 
Rivieren daar van opleveren, one 
„Om dit gefchil ten einde te brengen, 


dacht my best, door proeven te:too- 


nen, datde grond der Zee niet kou- 
der is; dan-de oppervlakte, en ,‚.by- 
gevolg, dat geene Ys-formeering-al- 
daar plaats-kan hebben. > son 
‚In den winter van den jaare 177t;, 
nog te Edam in Noordholland woonen: 
de, befteedde ik daaraan verfcheidene 
dagen. … Opveene opene plaats“agter 
myn huis in de ftad, door vandere 
wooningen gedekt; em dus, zor de 
Luchtítreek. anders gelyk was, veel 


warmer, dan op «het vlakke Ys der 4 


Zee, eenen goeden Lhermometer, 
eu ik, waar. — 


OVER HET;GROND-YS, 41Ì 


_ waar op ik volkomen vertrouwen kon; 


gehangen hebbende, | gafik- aan ie= 
mand-last, om, geduurende.myne af= 
weezigheid, naauwkeurig aan teteeke- 


„nen de veranderingen van klimmen en 


daalen , ‘die er op-konden-voorvallen: 
Naar, Zee, gaande, nam ik eenen vans 
deren; die-met den eerften volkomen 
gelyk liep, mede, om den zelven op 
het:Ys der Zee, drie kwartier uurs van 
den voorigen afgelegen, te beproeven; 

p-zodanigemafftand gekomen zynde; 


lietikydeezen tweeden Thermometer, 


onder ‘het draagen door de warmte 
an-myn lichaam geklommen, erst 
ekoelen, en volkomen gelyk-worden 
met de-waare koude der lucht. Hierna! 
een touwtje-aan: deszelfs boven einde 


gebonden hebbende, liet-ik den zelven 


door eene byt,-die Visfchers in het Ys 
gehakt, en cenige dagen open. gehou= 
den hadden, op den bodem der- Zee 


zinken; Eeneutyd lang:daarin gelaar 
_ temhebbende;-haalde ik den zelven zo 
_ fehielyk op; als my mooglyk. was; 
_emde waare- warmte vanden grond te 


weeten,. En hoedanig was de uitflag? 
„De in Zee gelaaten Thermometer 
ftondt, hoe dikwyls ik deeze proeven, 
elo OB 


412 JJ. F. MARTINET « 


op verfchillende dagen, herhaalde, al- 
tyd op 33 graaden, volgens de fchaal 
Van FAHRENHEIT ; dan, de ander, die 
thuis in de ftad gebleeven was, hadt, 
gelyk ik naderhand vernam, op de=! 
zelfde uuren geteekend 25, 26, 27 en 
29 graaden: bygevolg, zonder nu te 
rekenen de meerdere warmte in fte- 
den, dan daar buiten op het vlakke 
der Zee, was het, in de lucht, of bo- 
ven de oppervlakte des Waters, 4, 6, 
7 of 8 graaden kouder geweest. 
‚Om niet onderworpen te zyn aan 
eene bedenking , dat het verfchil, of de 
_ gelykheid der lucht, op twee plaatzen, 
drie kwartier uurs van elkanderen ge- 
legen, niet berekend of vergeleeken 
kon worden: liet ik den tweeden 
Thermometer in handen van eenen 


goeden Vriend, by de Zee woonen- | 


de, die inde volgende dagen, de 
proeven hervattende op eene gelyke 
wyze, telkens vernam, dat het op 
den bodem der Zee warmer was, dan 
in de open lucht, maakende het ver- 
fchil, van vier tot agt graaden grooter 
koude in de lucht, geene verfchil op 
de warmte van drieëndertig graaden 
op den grond der Zee, — Laat a 
_ EL 


OVER HET GROND-Ys. 413 


ftellen, dat het Vs der Zee de koude 
van het Water afgekeerd hebbe, die 
er dus geene zigtbaare verandering op 
maaken kon, of dat de kolom Waters 
te hoog was, om die meerdere koude. 
door te laaten: tot 32 graaden kon eg- 
ter de grond niet bekoelen zonder te 
bevriezen, ten zy men eenen groote- 
ren trap van koude zonder vorst ftelle, 
dat is, waarin geene vriesdeelen te- 
genwoordig zyn: hoewel er in dat ge- : 
val ook geene bevriezing plaats kan 
hebben; en dus dit hier in geene aan- 
merking kan komen. 
Hoe het zy, in de volgende maand 
by eene toegevroozene Zee, omtrent 
één kwartier uurs van myn huis, daar 
myn Thermometer, ’s middags, op 
32: graad ftondt, ging ik naar de groo- 
te Zeefluis der {tad aan de Zee, waar 
het Water open was, en liet eenen 


___anderen gelyk loopenden T hermome- 


ter, ter diepte van tien voeten, in het 
Water zinken; na eenigen tyd wag- 
tens, was de kwik tot 34 graaden ge- 
klommen, en, na herhaalde proeven, 
bleef hy ook daarop ftaan; des was 
het, op den bodem der wyde Zee- 
{luis, 13 graad warmer, dan in de Dee 


Bi on EO MARTINE FS 


Alle deeze proeven bevestigen dus; 
dat het onder Water-warmer was dan 
daar boven. En dit heeft; zo verre ik 
weet, altoos plaats, uitgezonderd eee 
nige tyden in den zomer; wanneer 
men , zwoel weder met Zuidelyke 
Winden gehad hebbende; de Wind 
fchielyk in het Noorden ziet keeren, 
en eene fterke koelte aanvoeren. 
Het water is als dan, zelfs op het ge: 
voel, veel warmer voor zekeren tyd; 
dan de lucht; om dat het zelve niet zo 
ras kan kouder worden. - ) EE 

Hoe diep deeze warmte in het Wa- 
ter gaat, en de verfchillen, die daar- 
by voorkomen, heb ik wel begonnen 
waar te neemen, doch niet volein- 
digd: om datze my in dit geval niet 
te ftade kwamen. — Het zou egter wel 
der moeite waardig zyn, om, geduu- 
rende één geheel jaar, van tyd tot 
tyd, aaneengefchakelde proeven te … 
neemen, omtrent de graaden van kou- 
de en warmte in de Zee, op verfchillen- 
de diepten. WEITBRECHT €N GMELIN 
hebben iets van dien aart in het Noor- 
den van EuROPA ondernomen (Comment, 
Acadern. Scient, Petropol. tom. NU: ex X.) 

Zal iemant, na-zo veele hat 

ë 


WEN 


OVER HET GROND-Ys. dij. 


de proeven, nog beweeren, dat, juist 
en alleen ten tyde van de formeering 
des Grond-ys, de koude grooter zy, op 
den bodem der Zee, dan boven aan, 
naby, of op de oppervlakte der Zee? 
Zal men; de werking der vriesdeelen 
of de wetten der bewèging gade flaan- 
de, dit gelooven kunnen? Zouden de 
vriesdeelen beneden en niet boven 
werken? — Hoe gaafne zou ik ook 
dit, hoewel noodeloos, zelfs by on- 
guur weder, beproefd hebben, zo de 
gelegenheid my maar niet ontbrooken 
hadt! , : ) 3 
„Dan, hoe zal men het tegengeftelde 
gevoelen, namelyk, de formeering 
van alle foorten van Ys, dus ook van 


het zo genoemd Grond-ys, niet bene- 
den, maar boven aan de oppervlakte 


der Wateren, ftaaven? Hoe verklaa- 
ren, dat het Grond-ys zich tusfchen 


de oppervlakte des Waters en den 


\ 


bodem der Zee of der Rivieren ver- 
toonen kan? Of hoe de opgegeevene 
vwerfchynfelen, die zo fterk voor het 
tegendeel fchynen te pleiten, weder- 


À leggen 6 _— Wy willen thans op dit 
al | 


es antwoorden, | 
‚An eene onberoerde Zee, in fille 


. je 
Ak Vv L ad 


diÓ jj. F. MARTINET 


Rivieren en Wateren heeft altoos eci 
nerlei, dat is, de gewoone Ys-formees 
ring, plaats; dezelfde namelyk, die 
men zien kan in-een glas met Water ; 
ten tyde van vorst in eene venftersraam 

ezet; maar wanneer deeze gebeurt; 
wordt ef nooit eenig Grond-ys verno- 
men. De Wateren gáan ftil toe, wór- 
den gelykelyk bevloerd, of met eenen 
eenvormigen korst van Ys overdekt; 
dit noemen onze Zeelieden Beleg-ys. 
Dan, wie het zo genoemde Grond-ys 
Wil zien, moet nimmer naat ftille Wa- 
teren gaan, alzo daarin de gewoone 
Ys-formeering ongeftoord begonnen 
en voltrokken wordt, en nooit, gelyk 
ik zeide, eenig Grond-ys opkomt. — 
In eene beroerde Zee, in {nel ftroo- 


mende Rivieren, wordt alleen de ® 


gewoone vorming van het Ys, door 
de. onophoudelyke beweegingen en 
fchommelingen veranderd, en deeze 
zyn de oorzaak van het Grond-ys. 
Wanneer er namelyk eene fcherpe 
vorst fchielyk, vooral met eenen door- 
waaienden Oostenwind, opkomt, poo= 
gen wel de Wateren, volgens de ge- — 
woone wyze, toe te gaan; maar der- 
zelver beroering, ’tzy door den fnel 


vlie« 9 


f OVER HET GROND-=YS. 417 


vlietenden ftroom, ’t zy door den 
Wind, veroorzaakt, beletten de gere« 
gelde formeering der Ysplaatjes, Ys- 
takjes enz., die men in een glas met 
Water kan zien geformeerd worden, 
In weerwil deezer verhinderingen, 
werken egter de vriesdeelen der lucht, 
op de oppervlakte der Wateren, fteeds 
voort: dan, deeze rusteloos zynde, en 
geene Ysbelegging duldende, wegens 
de telkens veranderende golven, for- 
meeren flegts kleine Ysfchilfers of dun 
ne Ysplaatjes. Deeze, zich niet kun= 
nende boven houden, noch fterk toe- 
__ neemen, worden, door de golven of de 
 beweeging der Wateren, telkens om 
en om geflagen. Alle Ysfchilfers ken 
teren dus, raaken onder elkanderen, 
_ worden naar de diepte gedreven, en 
door de voortgaande bekoeling der 
Kn 
__ Wateren, onder derzelver oppervlak- 
… te, niet ontdooid. De Vorst en Wind 
_ aanhoudende, vermeerderen deeze 
__Ysfchilfers by millioenen. Al wat zy 
‚onder Water aantreffen, grypen zy 
{ aan, en hegten ’er zich aan vast: 
_fechoenen, fchulpen, fteenen, zand, 
touwen, netten, fchuiten , niets 
blyft vry. Zo dra nu de Wind be= 
AI. DEEL, Dd daart, 


420 k FF. MARTINET 


Zy» in groote klompen zich daar aan 
gezet hebbende, waar door alles lig- 
ter wordt, dan de bovenftaande ko- 
lom Waters, met zulke Sind niet 
opfchieten en boven komen? Klaagen 
niet onze Visfchers, dat zy, als dan, 
het visfchen ftaaken moeten, wyl 
hunne netten driftig worden? 

Dit alles in aanmerking genomen 
gynde, gaat het zeker, dat de opper- 
vlakte der Wateren, alleen en A 
eerst, door den Vorst getroffen wordt; 
dat ’er alleen kleine Ysplaatjes gefor- 
meerd worden, in den beginne onzigt- 
baar voor het oog; dat deeze, terwyl 
de OPDE nog geene korst krygt, 
door de fchommelingen der Watereny, 
naar beneden raaken; dat zy, mits het 
fel Vriest, gaande weg grooter wor- 
den, en beneden niet ontdooijen, we- 
gens de met zich gevoerde koude, en 
kortduurendheid destyds; dat zy, by 
ftilte of door den tyd, grooter en uit- 
gebreider geworden zynde, opfchie- 
ten, dewyl zy ligter dan het Water 
Zyn; en dat zy dus, eindelyk, op de 
Oppervlakte, eene gelyke fchots of 
korst vormen. Op den grond, dieal- 
toos warmer dan der Wateren opberg kk 

| vlak- 


OVER HET GROND-=YS, 42Ì 


vlakte is, wordt dan nooit eenig Ys 
geformeerd, gelyk gezegd is. 

De naam van Grond-ys, nù in trein, 
kan behouden worden, mids men ‘er 
de gezegde dwaaling niet aan hegte. 
Dezelve moet alleen beteekenen eene 
andere foort van gevormd Ys, dan 
men in ftilftaande  Poelen vindt; 
Groom-ys, heeft WINSCHOOTEN liefst 
willen aanneemen: maar zyne aanpry= 
zing heeft weinig navolgers gehad. 

Hoe raadzaam is het niet voor alle 
Zeelieden en Visfchers, by eenen op-, 
komenden Vorst, en vooräl by eenen 
fterk opfteekenden Oostenwind, ver- 
zeld van felle Koude, naar eene Ha- 
ven te vlugten, eer het Grond-ys op- 
kome en hen zodanig vast zette, dat 
'er geen doorkomen aan zy. In ftil-, 
ftaande Wateren is zodanig gevaar, 
zo zwaar Ys, en zo fpoedig, niet te 
vreezen. My heugt, dat ik, te Abenoy 

in Gelderland woonende, in den Win- 
ter, ’savonds ten zes uuren, naar Gef- 
_dicum, in myne Boot, over de fmalle, 
doch fnel vlietende Rivier, de Linge 
overvoer , met riemen te gebruiken; 


__—_ zonder het minfte Ys, íchoon het 


vroor, te verneemen. Na eene aldaar 
cekrnddn Dd3 ger 


Ai 
420 oF. MARTINET GON 
Zy, in groote klompen zich daar aat 
gezet hebbende, waar door alles lige 
ter wordt, dan de bovenftaande ko= 
lom Waters, met zulke dingen niet 
opfchieten en boven komen? Klaage X, 
niet onze Visfchers, dat zy, als dan, 
het visfchen ftaaken moeten, wyt 
hunne netten driftig worden? Ans 
Dit alles in aanmerking genom 
gynde, gaat het zeker, dat de opper-_ 
vlakte der Wateren, alleen en aller 
eerst, door den Vorst getroffen word 6 
dat ’er alleen kleine Ysplaatjes gefor= 
meerd worden, in den beginne onzi 
baar voor het oog; dat deeze, teru 
de oppervlakte nog geene korst krygt, 
door de fchommelingen der Wateren 
naar beneden raaken; dat zy, mits het 
fel Vriest, gaande weg grooter wor 
den, en beneden niet ontdooijen, we 
gens de met zich gevoerde koude, en 
kortduurendheid des tyds ; dat zy, by 
ftilte of door den tyd, grooter en uit- 
gebreider geworden zynde, o fchie- 
ten, dewyl zy ligter dan het Wat 1 
zyn; en dat zy dus, eindelyk, op 
Oppervlakte, eene gelyke fchots ol 
korst vormen. Op den grond, die al 
toos warmer dan der Wateren opper 
vlake 


C 
eh 
\ 


9 


OVER HET GROND-=YS, 42Ì 


vlakte is, wordt dan nooit eenig Ys 
geformeerd, gelyk gezegd is. 

De naam van Grond-ys, nu in trein, 
kan behouden worden, mids men ‘er, 
de gezegde dwaaling niet aan hegte. 
Dezelve moet alleen beteekenen eene 
andere foort van gevormd Ys, dan 
men in ftilftaande Poelen vindt; 
Groom-ys, heeft WINSCHOOTEN liefst 
willen aanneemen: maar zyne aanpry= 
zing heeft weinig navolgers gehad. 

Hoe raadzaam is het niet voor alle 
Zeelieden en Visfchers, by eenen op-, 
komenden Vorst, en vooräl by eenen 
fterk opfteekenden Oostenwind, ver- 
zeld van felle Koude, naar eene Ha- 
ven te vlugten, eer het Grond-ys op- 
kome en hen zodanig vast zette, dat 
'er geen doorkomen aan zy. In ftil-, 
ftaande Wateren is zodanig gevaar, 
zo zwaar Ys, en zo fpoedig, niet te 
vreezen. My heugt, dat ik, te Abenoy 
in Gelderland woonende, in den Win- 
ter, ’savonds ten zes uuren, naar Gef- 
— dicum, in myne Boot, over de fmalle, 

doch fnel vlietende Rivier, de Linge 

overvoer, met riemen te gebruiken; 
„zonder het minfte Ys, fchoon het 
vroor, te verneemen. Na eene aldaar 
ern Dd 2 ge- 


) 


„| 


422 J.F. MARTINET OVER HET ENZ. 


gehouden Katechifatie, bleef ik daar, 
geen erg dugtende, by eenen Vriend, _ 
ten eeten. Dan, ten elf vuren naar 
huis willende, was de Rivier zodanig, 
door intusfchen opgekomen Grond-ys, 
digt en vast Ee . dat ik, metmyne 
riemen, niets kon uitvoeren. _ Len 
mynen gelukke, hadt ik eenen haak 
mede genomen; met deezen moest ik 
voorop ftaande, in ’t Ys flaan; dan de 
boeg der Boot op hetzelve trekken, 
en dus, door die zwaarte, het fterke 
Ys breeken. Het kostte my dien 
avond één uur zwaaren arbeid, eer ik 
over kwam, door het Ys heenen, 
daar het, vyf uuren te vooren, my 
flegts eene geringe moeite, die in vyf 

minuuten volbragt was, gekost hadt. — 
Hoe zuur leerde ik toen, het fpoedig 
opfchieten van het Grond-ys kennen! 


vlee zalk os Ee war Blade, 

NIEUWE HANDLEIDING 
_ td oikd Pit 
OM DEN ZOGARITHMUS voor EES 
NIG GEGÈVEN CETAL NAAUKEURIG TE 


VINDEN Tor VEERTIEN LeTTe- 
E REN, BOVEN DEN INDEX: 


benevens. eene TAF jo L 
der KUNSTTALLEN voor 
1000000 — 10OT0OO, 
role vsg  Ba/i) berekend”: 
ë Door 


BMR IKR TLT ZN 


ak 0 
Ke\/2) «99, SW, 

ie &s Ee Ze à 

erat KG ‚ 

" ‚% 

aat " 

wats} ? Pt 
EEn ROR 


eG 1e De uitgeftrektfte Tafelen def 
__Logarithmi of Kunsttallen, welken tot 
hiertoedoor den druk gemeen zyn ges 
maakt, (te weten die by den eerften 
_kitvinder, of liever verbeteraar, HENRIK 
KA / „Dd 4 15) MENBRIGGS 


426 Ks K, REITZ) BEREKENING 


terwyl anderen, en bepaaldelyk de 
meest gebruikelyke of gewone manier ter 
vinding van den gevraagden Zogari- 
ëbmus, niet in alle gevallen voldoende 
‘ Zyn, waarvan ftraks nader, 


…$ 3. „Volgens de handelwys „ waar- 
van ik my bediene, en welke het 
hoofdonderwerp dezer Verhandeling is 
kunnen de Zogarithmi voor alle gege- 
vene getallen, op eene vry gemakkely- 
ke en eenvoudige manier, zeer naau- 
keurig , door middel der voorgemelde 
Ta elen van BRIGGS, worden bepaald, 
zelfs tot. 14. letteren, boven den index, 

Offchoon ik. dezelve. voor. geene 
nieuwe uitvinding ‚ die benaming in een’ 
volftrekten zin genomen zynde, wil 
opgeven; als in de daad fteunende op 
en afgeleidt zynde wit diezelfde gron- 
den, welken door Briaegs Cap. A11. 
(hoewel tot een ander oogmerk) wor- 
den bygebracht: — is die handelwys 
echter voor zoo verre nieu, dat zy 
(zoo veel ik wete) tot hiertoe door 


niemand anders aan-’licht gebracht 


4S:.— zulks ik my vleije, dat dezel- 
ve wel waardig zy, om onder.de 
VERHANDELINGEN, Van, dit GELEERDE 


ARD) @ ak ' = 


„worden, es rl a a Fi pe 


O„DER/LOGARITHMI, 427 


GENOOTSCHAP geplaatst, en door 
middel derzelven gemeen. gemaakt te 
_ 6 4. Daar nu deze behandeling wes 
zenlyk alleen in eene verbetering (6) - 
der gewone manier beftaat; en de be- 
tekening „grootdeels. dezelfde is, zal 


het noodig zyn, vooraf, die meest ge- 


bruikelyke-wys, zoo kort en duidelyk 
als mogelyk is, voor teftellem® 


“6 5. Deze beftaat hierin. Men 


fnydt de wier of vyf eerfte letteren van 


het gegevene getal af: befchouwende 
dezelven als een heeltal; en de over- 
blyvenden als eene tiendebreuk daar 
toe behoorende: — welke men ge- 
A Bern eed woon 
KA, di , A. \ Ì 
(5) Nadat deze Verhandeling reeds aan ‘het Ges 
nootfehap was medegedeeld, bemerkte sik, dat fom-. 
mige Liefhebbers der Wis- en Rekenkunde verlang- 
den naar eene breedere opgave en verklaring, zoo 


der gronden „ waarop deze miewwe behandeling bei 
rust, als der redenen van de onvoldoendheid der ges 


aA manier van berekening. Doch vermits het eêne_ 
en a 


dere , zal het duidelyk en naar wereisch voorge- 

vagen. worden „meer omflags vordert, dan dit be= 

ek, waarin ik getracht heb my der kortheid te bes 

vlytigen , toelaat: “verkieze ik liever by eene nadere 

gelegenheid daaraan -te voldoen , om in een volgend 

De, by wyze van aanhang fel , te worden geplaatst, 
h2: 


428 K.K. RMTZ) BEREKENING 


woon is te noemen Zet evenredige deel 
(pars proportionalis). 

Van dit zoogenaamde heeltal flaat 
men den Zogarithmus (zonder alsnu 
den index in aanmerking te nemen) in 
de Zafelen op: — en uit deszelfs ver- 
fchil met dien van het naastvolgende 

etal, vindt men het verfchil tusfchen 

et eerstgemelde kunsttal, en dat van 
het gantfche gegevene getal , door de- 
zen regel van proportie : AE 

„ Gelyk het verfchil der twee heel- 
s» tallen (dat is 1.) ftaat tot het verfchil 
» hunner Zogarithmi D: — zoo {taat 
» het proportionéle deel P, (zynde 
5 niets anders dan het verfchil tus- — 
s fchen het zoogenaamde heeltal en 
» het opgegevene getal) tot het ver- 
» fchil V, tusfchen den bekenden Zo- 


oke De Ps: ME 
Dus behoeft men alleen de differen- 


8e: 


| jd DER LOGARITHME 429 


gevorderde kunsttal oplevert, voor ’t 
welke men alsdan de vereischte 
merkletter behoort te plaatfen. 


6 6. By voorbeeld: Men begeerde 
het kunsttal te weten voor 1234567899. 

De vyf eerfte letteren zyn 12345; en 
het verfchil , tusfchen den Zogarithmus 
voor dat getal en dien voor het naast- 
volgende 12346, is (naarde Tafelen van 
BRIGGS) 0:00003, 51783. 6314, ’t gene 


dus vermeenigd moet worden met het 


evenredige (of overgeblevene) deel 

Dierhalve o:oooo3, 51783. 6314 =D } 
9876: o (oP omgekeerd 

©: 00002, 11070. 1788 4 

is ‚ 24624. 8542 o 

2814. 2690 5 

316. 6o52 7 


O:000o2, 38825. 9074 =S V 
hierby 09149, 10942. 6795 = Log. 12345 
komt zogis1, 49768. 5869 
voor de X£ breuk van het begeerde 
kunsttal: waarvoor men nu, als merk- 
Ki | let- 
Cc) Ik bediene my hier, gelyk doorgaans in foort- 


gelyke berekeningen , van de Engelfche (of gelyk an- 
deren die noemen Zfalisanfthe) verkorting der zoo- 


Be 


) 
428 K.K. REITZ) BEREKENING — 
Mi is te BD het evenredige « 
ars proportionalis). Bebel 
Wir de zoogenaamde heeltal flaat 
men den Zogarithmus (zonder alsn 
den index in aanmerking te nemen) 
de Tufelen op: — en uit deszelfs 
fchil met dien van het naastvolgende 
getal, vindt men het verfchil tusfchen 
et eerstgemelde kunsttal, en dat van 
het gantíche gegevene getal, door de- 
zen regel van proportie : held 
„ Gelyk het verfchil der twee h 
» tallen (dat is 1.) ftaat tot het verl 
» hunner Zogarithmi D: — zoo: 
» het proportionéle deel P, (zy 
5 niets anders dan het verfchil 
s fchen het zoogenaamde heeltal 
» het opgegevene getal) tot het 
» fchil V, tusfchen den bekende 
» garitbmus van dat heeltal, en den 
» zochten Zogarithmus”. | 
| of 1: D: : P: Vi on 
_Dus behoeft men alleen de diffe 
tie der twee kunsttallen, op ge: 
wys als in andere tiendebreuken 
fchiedt, te vermengen met het pro 


Logatithnmus: =— wanneer de fom 1 


‚DER LOGARITHME 428 


gevorderde kunsttal oplevert, voor ’ 
welke men alsdan de vereischte 
merkletter behoort te plaatfen. 


6 6. By voorbeeld: Men begeerde 
het kunsttal te weten voor 12345678. 
De vyf eerfte letteren zyn 12345; en 
het verfchil, tusfchen den Logaritbmue 
voor dat getal en dien voor het naast- 
volgende 12346, is (naarde Tufelen van 
BRIGGS) 0:00003, 51783. 6314, ’t gene 
dus vermeenigd moet worden met het 
evenredige (of overgeblevene) deel 
o:6789. 
Dierhalve o:oooo3, 51783. 6314 =D 
9876: o (oP omgekeerd 
©: 00002, 11070. 1788 4 
} ‚ 24624. 8542 o 
2814. 2690 5 
316. 6052 7 


f O:oooo2 , 38825. 9074 == V 
hierby 09149, 10942. 6795 == Log. 12345 


komt :zogrsr, 49768. 5869 
voor de X breuk van het begeerde 
kunsttal: waarvoor men nu, als merk- 
ACN let- 
Cc) Ik bediene my hier, gelyk doorgaans in foort- 


Eed berekeningen , van de Engelfche (of gelyk an- 
deren die noemen Jta/iaanfche) verkorting der -zoo- 


ge 


AN 
ud] 
Li 
” 


430 Kx. Rerrzy BekeKeNiNG 


letter, moet plaatfen 8: dewyl het 

gegevene getal uit 9. eyfers beftaa 
us heeft men, naar die berek 

ve OEREN rt 


85091513 49768. 5969 == Log. 1234567839. «4 


6 7. Ondertusfchen. ís dezen 
delwys, offchoon vry eenvoudig er ge | 
makkelyk, echter verre af van voldoen 
de te zyn; ten minfte, indien men 
nige meerdere naaukeurigheid noodt 
heeft: — als zynde van de kunsttä 
len, op die manier verkregen , flecht 
de eerfte 8. g. of fomwylen ten hoog 
fte ro. letteren juist, en de overigen 
Rleiner , dan behoorde. En 

De reden hiervan is licht te beg 


— 
Ë 
15 


genaamde multiplicatie van Xe breuken, door 
omkeeren van ’t getal des vermeenigers: — over 
ke manier kan naargezien worden het Onderwijs î 
breuktallen (door wylen mynen vApER faamgel 
welks ZZ. Afdeeling, na deszelfs overlyden , door 
verder ter uitgave is in orde gebracht, en aa 
ZreEuscHr Genootfchap medegedeeld, zynde 
_ Afdeeling vervolgens te gelyk met de voorgaande 
plaatst in het JZ. Deel dezer VERHANDELINGENE 
waar zulks breedvoerig word verklaard, in de gem 
HL. Afdeeling, V. Hoofdfuk, S-2. 3. en 4. bladz. 
en volgg. \ ANN 
Voorts heb ik, tot meerdere “duidelykheid, v 
ditmaal ook de vooraanftaande nullen hier geplaatst, 
die ik echter int vervolg , als onnoodig, zal weglaten. 


ak 
“AN 


err 
IE 


DER/LOGARITHMI: 438 


pen ‚wanneer „men in, aanmerking 
neemt, dat volgens deze berekening 
vooronderfteld word, alsof de Loga- 
ritbmi der deeltjes, tusfchen het (zoo- 
genaamde). heeltal en ’t naastvolgen- 
de, ineene arithmetifche proportie Îton- 
den , en dus telkens evenveel van elk- 
anderen -verfchilden: — daar vinte- 
gendeel de differentien der kunsttallen, 
in plaats van gelyk te zyn, eene afne= 
mende wiskundige reeks uitleveren: zyn* 
de by de kleinere getallen het groot- 
fte, en allengskens by de volgenden 
meer en meer verminderende. Ker 
Dan dit breeder uit te halen is thans 
buiten ons beftek. | 


‚98. Ik ga dus over tot het hoofd- 
oogmerk dezer Verhandeling, de aan- 
wyzing namelyk van een middel, om 
dat gebrek der gewone handelwys té 
verhelpen. koi (5 

Dit nu gefchiedt eenvoudiglyk, door 
gebruik te maken van de tweede ver- 
__fchillen, of differentiae fecundae, waars 
door men het eerfle uit de Tafelen be- 
kende verfchil, alvorens hetzelve met 
het proportionéle deel te vermengen; 
op de volgende manier verbetert. 


6 


432 K.K. REITZ, BEREKENING 

$ 9. Men fchryve niet alleen ‘het 
meergemelde verfchil, tusfchen den 
Logar. van het afgefnedene heeltal, eni 
dien van het volgende ; maar ook van 
den naastvoorgaanden en naastvolgen- 
den: zoo dat men drie eerfte differen= 
zien hebbe. Het tweede dier verfchil- 
len trekke men van ’t eerfte; en het 
derde van het tweede: waardoor men 
twee differentiae fecundae bekomt, wier 
fom gehalveerd, een middelbaar tweede 
werfchil (differentia fecunda media) zal 
opleveren, 

De helft hiervan, vermeenigvuldigd 
met het telkundige (d) verwulfel (comple- 
mentum aritbmeticum) van het proportio- 
néle deel, voege men by het bevorens 


Op- 


(4) Ik vooronderftelle bekend te zyn, dat men, 
door het telkundige vervulfel , die getallen verftaat , 
welken by eene Xe breuk gevoegd wederom de één= 
heid te voorfchyn brengen. By voorbeeld van o: 84 
is het arithmetifche complement o:16 — dat van 
©: 1234 is 0: 8766 — van o:98765 is het verwulfel 
o:01235 — dewyl elk van dezen, by hunne breuken 
gevoegd „ famen 1. uitmaken. 

Weyders is het naaulyks noodig te melden , dat het 
op ’t zelfde uitkome , of men tha/ve middelbare verfchit 
met het geheele complement van ’t evenredige deel; of 
de Helft van t complement met de gantfehe middelbare 
differentie vermeenige: of eindelyk , heiden geheel met 
elkander gemultipliceerd hebbende, de helft der uit- 
Kemst neme. 


“DER “LOGARITHMI 433 


opgezochte eerfte verfchil: — om ver- 
volgens, met dit alzoo vermeerderde 
verfchil, eveneens te werken, als te 
voren, naar de gewone wys, was ge- 
fchiedt met de onverbeterde eerfte 
differentie. ed 
Ingevalle het proportionéle deel, en 
dus.ook deszelfs complement, uit meer- 
der talletteren beftaat, dan de middel- 
bare tweede differentie, behoeft men van 
’eerfte insgelyks alleen even zoo vele 
letteren, of ten hoogfte ééne meer, te 
gebruiken. Tets, 


_$ ro. Om deze opgegevene han: 
delwys te meer duidelyk te maken, 
zullen wy eenige voorbeelden daarvan 
opgeven: — en wel in de eerfte plaats 
den Logaritbimus van het reedsgemelde 
getal 123456789, tot 14 letteren naau- 
keurig, op deze verbeterde manier, 
(e) berekenen, IE ‘ 
XI, DEEL. Ee ND - 


(e) Tot inachtneming van alle mogelyke beknopt- 
heid, zullen wy in deze en volgende voorbeelden het 
eerfte verfchil uit de Tafelen eenvoudig aanduiden 
met de letter nne eni maat 

de middelbare ce differentie met M 
het proportiondledeel - =P 
<t halve complement <s=or se C1 

_ ‘en de verbeterde eerfte differentie - D 


' 


434 K.K. REITZ; BEREKENING 


„De eerffe verfchillén Ee à ue 
der Logarithmi pe 
(12344 zyn tweede verfchillen. 
3,51812.1236 bes ALO WA 
12345 | 28-4972 
voor | 3251783-6314 A | 
8 12346 even Wer 284956 
3251755-1398 | 
I2 56.9598 


0, emd 
komt JZ 28.4949 voor het 
middelbare tweede verfchil, 
De X.breuk, of het proportiondledeel P, is 0:678g 
____bygevolg het complement 0:3211 


waarvan de helft is o:16055 C 


“t welke met de middelbare tweede differentie moet 
vermengd worden. 

Dus 28.4949 JM 
5 5061:o C omgekeerd 


er” vn ee 

a „28494 9 
1.7096 9 

& 142 5 

: 14 3 

$ 45749 

: by $951783.6314- A 

: 3,51788.2063 


D 
d 9876:0o P omgekeerd 


2,11072.9237 6 
“24625:1744 4 

2814-3056 5 E 
Ps A 316.6093 9 


…_ 2,38829.0132 
9149,10942.6795 == Logar. 12345 


nennen 


koït 9151,49771,6927 
GR a LN É 


„Wes. 


pa 


DER LOGARITHME A38 


Weshalve. de naaukeurige Logari= 
tbrius van 123456789. tot 14. letteren is 
_8:09151,49771:6927 ; waaruit men da- 
delyk ziet, dat het bevorens (naar de 
gewone manier) gevondene kunsttal « 
alleen tot de ge letter naaukeurig is. 


| Ander voorbeeld. ig 
$ ri. Wat is het kunsttal, of de 
Logarithmus, voor 14271,48183.89 % 


+ 


Eerfte differ. 


14270 Ze diff. 
zo | 3504330 2492 AT TROCH te rd 
14271 Tei.3244 « _ _P:48183.89 
| 3,04308.9248-4 compl. 51816.1} 
14272, |e1.3213 … €$25908:0p 
| 3,04287.6035 li 
14273 wg: reschaen 
426457 
2 
gat M= 21.328 5 
rob 508 Kei ; 
7 4-26 5 Ze EEE > + % 
1.0661 4 vern 
1919 Ì kie 4 
17» bi 
om 
a 


55243 — 
5 9043089048 A 


MDA 000 
tast __ gs04zi4-44t De 
MEER AE A OD 


' 


we ow hd. 


438 KK. REITZ, BEREKENING 


het kunsttal op de hiervoren befchrer 
„vene wys._ Doch, dewyl dit, wegens 
de bevorens gedane vermeenigvuldie 
ging, ook zooveelmalen te groot is; 
moet de bekomene Logarithmus ver- 
kleind, en dus het kunsttal van die let- 
ter, waarmede men. gemultipliceerd 
heeft, van den gevonden’ Logarithmus 
afgetrokken worden: wanneer hetover- 
fchot dien voor ’t opgegevene getal zal 
wertoonen. Bte jet 


8 Sn Neem eens: datmenhetkunst- 
tal begére te weten voor 58706219. 


Dit getal, driemalen genomen, 
geeft 176118657 = N. 


re werfch. gs wide amat 
22610 ks oe vanf... 
4 2,466LT. 1025 é "8657 
17611 14.0029 compl. :1343 
| 2,46597-0996 A | C: 06715 
NTO pied * Mi 14-0012 on 
be (sostsanen 
@7613 Emants 
‚280041 
a 


AL 14.0020 5 
5 1760:0 C omg. 
bie: We GLE 


D 8401 2 


DER, LOGARITHML 43 


84012 

ee og 5 930 r- 

Aai AEN terr ri 
OA 1 Par 


Peene 


es 
EN Oe Ae 


' 9402 
by 2,46597. 0996 „A 
ot 2,46598. 938 Li 
75680 
be RS ik 
‚ 1,97278-4318,4 si, 
__ 14795-8823 9 $ 


1232:9902; 0 veins eh 
1726186 Tg 


re 


‚CS 8,18479-9230 de 
by »28578,40170.7753 Lig. X761A, 
\ 8: 24580,53650-6993 De: Afl 
af o: ge 1966, Log. 3. 


haa en d 


Blyft 7#76868,41103.5017 - voor den: be= 
geerden Lógarithmus van 58706219 


_ Om nopens de juistheid van dit kunsts 
tal overtuigdte zyn, addére men flechts 
de Logarithmi voor 7657.-en-7667. uit 
de multiplicatie van welke beide getal: 
len het opgegevene ontftaat, 


‚Dus 3: 88405,36470.9395 Log. 7657 
… 3: 88462,54632.5624 — 7667 


de 8 NS 76868,41103.5019 


rea 15, Ik v deze Waer voor: 
sd p HE, | 


438 KK. REITZ, BEREK 


Gn 


het kunsttal op de hierwóren | | 
‚vene wys. Doch, dewyl dit, weg 
de bevorens gedane vermeenigvut 
ging, ook zooveelmalen te. grooti 
moet de bekomene Logaritbmus 
kleind, en dus het kunsttal van di 
ger; waarmede men. gemuhtiplic 
heeft, van den gevonden’ Logariths 
afgetrokken worden: wanneer hetover= 
fchot dien voor ’t Wieneke gen ij | 
wertoonen. 


„Aise Neem eens: else u 
tal begére te weten voor Re 


ze werfen. bam leg 
27610 | 5 cs ae verf. 
2,A66LT. 1025 4 
17611 14-0029 
„| 2,46597. 0996 4 | 
14-0012 
Ee en | 
7 I3 antennen : it pi 
) 28.004 1 Ì > VAR 
a —— 
M _ 140020 5 


5 1760:0 Comguied 
hen SADE Na EA, 
„8401 2 


DER LOGARITEML 439 


NG hl RAA, de ë' „ | 8401 2 b | 

9 k Hi 2 ò 980 r 
AK ELT an KAL I4 © 2 
aid: ie 4 7 Va Eed t 
4 » £ __, 
0) 


by 246592. Sb sal 
(esn 246598. 0398 8D, 
7568:0 


k | neet en À 


1972784318, 4 Wa 
14795.8823 9 kr De 
1232-9902 9 aarde 

r roe EARNBA 3e, voor ond 
> 8,13479.9230 je 


by” =-24578,40170.7753 Leg. 161h 


„8 24580,53650. 6933 De: ART 
„af or: 47712,52547-1966, « Log. 3. vr 


nend 


Blyft 7:76868,41103.5017 ‚ voor den: be= 
geerden Lógar ithmus van 58706219 


_ Omnopens de juistheid van ditkunsts 
tal overtuigd. tezyn, addére men lechts 
de Logarithmi voor. 7657.en-7667. uit 
de multiplicatie van welke beide getal; 
len het opgegevene ontftaat, 


Dus 3: EEE Log. 7657 
“3 : 88462,54632.5624 — 766Z 


5 AR 705: 76868541103.5019. 


e % 


5 15. Ik voege deze proef Ee 
EJN Ed ac 


142 _ KK. REITZ) BEREKENING 


an 43187913104 D 
Nahe SI 07630 P 


deg varden sb BEMI 2d «0 
25127-49906 2. 
2931.5405 7 
12.5637 5 
2.5127 3 


eem 


ph se _1553711.5608 
Log. 10370 == * 01577587563.8904 
/ 


RK THO 01579,41275.4512 Log. N. 
af Log. 3  o#47712,12547-1966 - 


2546 


Komt 9: 5386728728. 


voor het gevraagde kunsttal van 
3456789012. op wiens juistheid men 
volkomen’ ftaat kan maken: als ko- 


mende hetzelve overeen met de eerfte 


letteren van den Logarithbmus voor dat 
getal, door my (by: eene andere gele- 
genheid) uit den grond berekend tot 
in de 40. talletteren , welker eerfte 30. 
ik hier opgeve, 
„9 : 53867,23728.05462,67747.37552,06865 


Derde voorbeeld, 


6 17. Men vraagt naar het kunsttal 4 


voor 700600385478. 
Dit getal verdubbeld, komt. 
1401200770956. 


L 


DER LOGARITHMK 445 


jin ak U. zeCND, Eu 
le) fe YET Je 
ki sen 09955: 7379 | ip oere 


DA ze rie conip. 99229044 
61794 | / 

40 13 | a. $ 21168 | C:49605 
iKa HE Be HS 3 
4014 


“44-2368 
Lal _—__ mr : d 

: M 22.1184 

vS 54 169410 


Jip 07091 OAD 
3,09933-6179 A 


„8509944, 5918 D: 
6590 7700:0 Pp : |t 
„2r69.6rer 4 
216.9618 1 
2,7895 0 
1549 7 
We: 186 0 


weten 


2399-536 
s 1468061586. 74 Leg. 14012 


ete ‚ 2: 14650,03 675. 9930 Log. N 
dd : 30102,99956.6398 Log. 2 


HeT zb 8 84547303719. 3532 _ voor het gevraag. 
de me welks } proeve wy hierachter S 26. zullen 


en, 
en S 18, 


#42 K.K REIPZ» BEREKENING 


Ì … 4319791.3104 D 
RE 1e 63 ae 


end 


ger uren ko5637-4531 2 0 
25127-49096 2 
2931.5405 7 
12.5637 5 
2.5127 5 
' 1553711.5608 
Log. 10370 == * 01577587563.8904 


Rih Uren 01579541275.4512 Log. N. 
af Log. 3 | o&47712,12547-1966 6 


Komt ax 53867,28728.2546 


voor het gevraagde. kunsttal van 
3456789012. op wiens juistheid men 
volkomen’ ftaat kan maken: als ko- 
mende hetzelve overeen met de eerfte 
letteren van den Logarithmus voor dat 
getal, door my (by: eene andere gele- 
genheid) uit den grond berekend tot 
in de 40. talletteren , welker eerfte 30. 
ik hier opgeve;, 

„9 t 53867,23728.05462,67747.37552,06865 


Derde voorbeeld, 

6 17. Men vraagt naar het kunsttal 

voor 700609385478. | 

Dit. getal verdubbeld, komt 
1401200770956. 


L 


ie 


DER LOGARITEMNK 443 


„dong: 
14013 | 
5 | 340991 Orr 
Hao ALO < 


5, | 938 6179.4 | ard 
iN RE REE Ch 
“44-2368 


Dak | s 
menens 
en 


ed 


2 

: M 22.1184 
Ant 54 169410-C 
od ke be . ide \ 


8.8473 6 
R9906 Bos pro] 
13E 
22.I 
N 8 8 
Re KL Bergan fee | IE ot haast Tt 


1 10,9739 ij 
35099336179 A 
3509944-5918 D 
65go77ooro P | 


—_—_— 


2r69.6rer 4 

zorg : 2169618 1.’ 
2,7895 0 
1549 7 
1860 


___” 2389-5364 
é zilegojershó. 2366 Leg. 14012 
Har _ 12 : 14650,03675.9930 Log. N 
____ Aaf o : 3o102,99956.6398 Log. 2 


Blyft 11 : 84547,03719-3532 _ voor het gevraag. 
de kunsttal , welks proeve wy hierachter S äf zullen 


vinden, 
zi ‚S 18. 


444 K. K‚ REITZ, BEREKENING 


6 18. Wy zullen nu insgelyks een 
paar voorbeelden opgeven, waarin de 
Logarithmus gevoeglyk kan gezocht 
worden, na deeling van het gegevene 
getal door zyne eerfle letter, waarvan 
ik in de aanteekening op 6 13. heb ge- 
fproken. Uti 


Wierde woorbeeld. 


Men begeert den Zogarithmus voor 
7649168912. 


Dit getal is in 7. deelbaar: komende 
dan 1092738416 = N 


Eerfte diff. 
10926 tid Tweede 
3,97468.9811 - P: 38416 
1092 363733 comp. 61584 
| 35974326078 A | C: 30792 
10928 36.3666 
| 3597396.2412 
10929 e Bud An 
72-7399 
ai MZ 363699 5 
a 9703:0. C 
10.9109:9. 
„2545 9 
327 3 
rj 8! 
er À 111990 


- ie, 
eN 


| 


“DER LOGARITHME 445 


111990 ; 


| “3974826078 A rn 
35974438068 D_ hen hit 


6 1483:o P 


1519233. 1420 4 kde. 
31795-5045 4 ers 
1589.7752 3 - 
397443 8 
"-r.23:8466 3 


__1,52682.0128 | 
Log. he pennen Log. N 
… by : 84509,80400.1426 Log. 7. 


Dus 9: 88361,42512.9222 voor den gevraag: 
2 den Logar, 


Vijfde voorbeeld, 


6 19. Wat is het kunsttal voor 
33359644898 


Dewyl-dit getal in 3 juist deelbaar 
is, verkiezen wy thans (in plaat{e ee< 
ner vermeenigvuldiging- met 3, volgens 
G 13.) hetzelve door 3 te deelen. Dan 
heeft men-1111988163 = N 


4 


Bed N Je diffn 


446 KK. REITZ ;) BEREKENING 


Lais 3 of ‘ 

11118 Sne | ZET dif. \ H 

„| 3»99605.2815 za P:88163 

1III9 \ 35-1280 comp. 11837 

| 3,90579.1535 A | C:o59185 
1112 35-1216 

ei | 3290535-03IJ 


1756 4 
„3161 2 


ien 130 AGE, 7 rifi ik Es 
at fo 18 


2.0789 
3,90570.1535 4 
3290572. lab: D 


‘ „3 88 en P 


3512457-7859 2 
ek Prise eaf | SE M5IT28S, O | 
Á\ ï 8 el Cat And 390. 5r22- Ä 
234-3433 be bd 
117171 7 


at | 

Li. mb tdjsd, Estero gls. N- ide 
bern dire tid Log. Be 

A, 9: 523 seg voor het wee 


Skeamnsteal ‚ 
5 ren ggd hiervan ride SB? volgen. … 


„ 
‘ 


AAS NE | °S 20 


DER LOGARITHML 447 


20. Uit al het hiervoren. opgege- 
vene blykt dierhalve, dat de handel 
“wys, door my $ 13. voorgefteld „ ins- 
gelyks dienen kunne ,.om veel gemak- 
kelykef, dan volgens de regelen, die 
by Briaas zelve (in het voorwerk zy- 
ner meergem.Tafelen, of de Arithme- 
tica Logarishmica Cap. X1IL) worden 
opgegeven, de ontbrekende Zogari- 
thmi voor de getallen tusfchen 20000 
en goooo te bekomen: — ten minfte 
zoo veel aangaat de ondeelbare of eer- 
fte getallen: — wânt de-deelbaren of 
faamgeftelden (numeri compofiti) vindt 
men, gelyk bekend is, vry korter dan 
„op eene dezer wyzen gefchieden kan, 
door de eenvoudige {aamtelling der 


__Logarithmi van hunne faetores. 


S 21. Wy zullen echter, zoo wel 

voor een deelbaar als voor een ondeel- 
_baar getal, een voorbeeld geven, door 
ide berekening «der kunsttallen voor 
37991, en het dubbel daarvan of 75982. 


#) Het eerstgemelde, door 3 verimecs 
mìgvaldigd, geeft 113973. 
e gers 


ge 


D4 


445 K.K. REITZ, BEREKENING 


eerfte verfch, lk ( 
tweede 

358 1077.0694 | % complem. is 
33-4351 hier o: 7 

3931043-6343 A | dus de helft 
11398 33- 4293 of Co: 35 
3,8 1010.2050 a 

11399 | BR eve 
66.8644 


M 33-4322 
de 64 


10.0296 6 
1.6716 1 


11.7013 
3,81043-6343 4 
3581055-3356  D 

gou 
___1,14316.6006 8 
0: 05679505482.7438 Log. 197 
5: : 05680,19799.3445 Log. N 
ie af o :-47712,12547-1966 Log. 3 


be Buirwole 43 57968307252. 1479 voor den Lag. soor 
…__hierby o: 39102,99956.0398 6398 Log.j2 dl 


komt” 4%: 88071,07208.7877 7877. ‘voor het ans 
van deszelfs dubbel, of 75932. 


„Dit aait zullen wy nu nader, op 
zichzelve, berekenen; om, ter proeve 
ai dienen; 


6) 


DER LOGARITHME 449 
6) 75982 verdubbeld, komt 151064; 


Ki Re 
15195 Jk diff. 
combdl. ot 6-- 


2,85804.6672 
18.8073 usoi3C 


15196 
| 2857858599 4 | 

15197 “18,8047 
| 2,85767.0552 

15198 


„ie 


37-6120 


D) 
M 18.8060 
3:0o C° 
5.6418 
P | 2,85785-8599 


2,85791.5017 D 
à 4to P 


1,14316.6007 
Log. 13196=: 18172,92848.8268 


5: 18174,07165.4275 Log. N 
af _o:30102,99956.6398 Log. 2 


___ 


Blyft 4:88071,07208.7877 voor het kunsttal 
van 75892. juist overeenkomftig met het zoo even 
_gevondene. 


6 22, Deze voorbeelden; welker 
ik allen (tot meerdere duidelykheid) 
gebeel uitgewerkt heb voorgefteld, zul- 
den myn’s bedunkens genoegfaam zyn, 
om het vereischte begrip te erlangen 
XI. DEEL, Ff van 


459 K.K. REITZ, BEREKENING 


van de by my opgegevene behande: 
ling. — jk 


6 23. Voorts hebik hierby , als een 
ganhangfel, gevoegd eene TAFEL 
der KUNSTTALLEN van 1Ioooooo tot 
Ioolooo, door my berekend (g) tot 
wyftien letteren boven den index: van 
welke ik dus met een woord nog die- 
ne te fpreken. | 

Deze Tufel kan, buiten andere ge- 
bruiken, ook van dienst zyn, tot vin- 
ding der Logarithmi voor zoodanige ge- 
tallen, welker voorfte letters, of dade- 
lyk, of wel, ’t zy door vermeenigvul- 
diging volgens den hiervoren gemel- 
den regel, ’t zy door deeling met de 
eerfte talletter, in die Tafel vallen: — 
wanneer, men aanftonds zewen letters 
kan aflnyden, handelende wyders gef 

| "de 


(g) Van de naaukeurigheid der Zogarithmi, in 
deze Tafel vervat, durf ik my gerustelyk verze 
kerd houden: naardien ik dezelve, na het inleveren _— 
dezer Verhandeling, nogmaals op eene andere wys 
berekend heb; zelfs tot 17. letteren: met welke nas: — 
dere becyfering de cerfte volkomen overeenftemde. Al 
leen-hebik , door middel der laatfte bewerking, hier en 
daar aande 15e letter eene meerdere juistheid kunnen, 
geven, zoo dat de hier opgegevene kunsttallen nim 
mier boven de Jrelft van een duizendbillioenfte deeltje’ 


EK ede | vel 
En 

k 

be 


van de waarheid. verfchillen, 


“DER LOGARITHME 451 


de overigen, of de tiendebreuk, even 


als- hiervoren: — alleen met dit onr 


derfcheid, dat men (dewyl de anders 
aan te teekenen twee differentiae Jecuns 


‚dae hier genoegfaam altoos juist over: 


eenkomen) niet noodig hebbe een 
middelbaar tweede verfchil te zoeken; 
maar aanftonds, door aftrek van twee 
der eerfte verfchitten , de noodige twee- 
de differentie bekomt. dk 


6 24. Buiten dit (op zichzelve be- 
{choud geringe) gemak, heeft men ook 
hier een tweede: te weten: dat de te_ 
doene vermeenigvuldiging merkelyk 
word bekort; vermits niet alleen het 
evenredige deel, door affhyding van 
twee lettere: meer dan te voren, ins- 
gelyks! zoovele letteren minder be- 
houdt; — maarook, dat zoo wel de 
eerfle als tweede werfchillen uit een klei- 
ner getal letteren beftaan. | 


6 25. Wy zullen, tên blyke hier- 


van, alleen:twee voorbeelden :bybren- 
gen: nemende daartoe (om te gely 


als. proeven-te, dienen) de reeds hier- 
voren $ 17, en 9 19. berckende ge- 
ve Ff 2 „tal 


452 _ K!K. REITZ, BEREKENING 


tallen van @ doop 5478 en (B) 
3335964489. 


$ 26. Het eerfte (a) door 7. gee 
deeld, geeft 100085769354 = 


. diff. 
| 44339-22393 A 


| 4339-219609 
Kooo85g 


{o00857 ZI. diff. pe 


433 compl. 30646 
C: 15325 


1000858 


tweede diff. 43 3 
51:60 CG 


== 


4 3 
22 


oe 6 5 
4339-2239 3 A 
4839-2245 8 D 

4-5396:0 P 


2603-5347 5 
390.5302 1 
13-0176 7 
2.1696 I 
1735 7 


mennen 


30094258 / 
? 00037,20309.7848 Log. zachedaib Log.N bo, 
byL.7=: 84509,80400:1426 & 


Komt 11: 84547503719.3532 voor het onseal van — 
700600385478 juist als hiervoren, 


DER LOGARITHMI. 453 


«B an: Hét andere “getal (6) of 
3335964489, met 3 vermeenigvuldigd 
zynde, komt 10007893467 = N 


p 


L. di maf 
1000789 | L. diff. 
4339-518977 4 P:346r 
1000790 compl. 6533 . 
| 41339-51443 C: 32665 
1900791 ' 
tweede verfch. 43 4 
33:0-C 
13 o 
r3 
14 3 


A 4339-5187 7 


4339-5209 o D 
7643:0o P 


1301.8560 6 
173.5808 1 
26.0371 2 


3.0376 6 


1504,5117 
Log, 1000789 ==: 00034,25232.3857 


Io: o0034,26736.3974 Log. N 
af Log. 3 == 0:47712,12547.1966 


Eren 


dus 9:52322,14189.7008 voor den be- 
geerden Logarithmus: wederom juist gelyk hiervo- 
ren. 


Ef 3 $ 28, 


454 K. K.REITZ) OVER DE LOGARITEML. ° 


6 28, Tot befluit merke ik nog aan; 


dat de verbeterde handelwys , door 
my hiervoren opgegeven, niet alleen 
dienftig zy tot vinding der Zogarithmi 
voor gegevene getallen, waarvan wy 
hier alleen handelen; maar ook ter 
naaukeuriger berekening der hoekma- 
ten of Sinus (t zy natuurlyke, ’t zy 
Logaritbmifche) van gegevene hoeken: 
=— kunnende wyders diezelfde hand- 
leiding, onder de noodige verande- 
ring, ook gebruikt worden, om voor 
een’ gegeven’ Logarithmus het natuur- 
Iyke getal tot 14. letteren naaukeurig 
te berekenen. 

Nopens ’t eene en andere verwachte 
men iets naders in het MZanbang fel, 
waarvan ik in de aanteeken. (b) op 9 4. 
‚heb gefproken,  \ 


UNA Bloor 
| í 
per KUNSTTALLEN or LOGARITHMÈ 


VOOR DE NATUURLYKE GETALLEN, 


VAN IO00000 —= IOOIO0OÖ, 
berekend 
TOT /. LETTEREN BOVEN DE 


MERKLETTER or INDEX. 


Natuur], 


getallen LOGARITHMI 


1ooooo1f6 : oOOEO 04342 94265 
4342 93930 
zooooo2f6 : oo0oo 08685 88095 
4342 93396 
1ooooogfó : ooo0O 13028 81491 
4342 92962 
1ooooo4f6 : oo0OO 17371 74453 
4342 92528 
1o0ooo5f6 : oEOOO 21714 66981 
4342 92093 


Ó 


1oo0ooo6f6 : ooooo 36057 59074 6) 
4342 91659 

1000007{6 : 00000 30400 ben, 
4342 91225 

10000086 : o000E 34743 41958 
4342 90790 

10000096 : ooooo 39086 32748 

| 4342 90356 

zooooroi6 : GO00O 43429 23104 
4342 89922 


kooool2 


rooools 


1000015 


Foooor 1 6 : 060000 47772 13026 
4342 89458 Ô 
6: ooooo 5211502514 
| 4342 89053 (f 
6: ooooo 56457 91567 
i 4342 88619 
1000014 6 : ooQoo 6o8oo 80186 
| 4342 88185 
6: ooooo 65143 68371 
| 4342 87750 4 
epa er ú 
Ioooor16 6 : ooooo 69486 56191 
4342 87317 Ó 
zoooo17 6 : ooooo 73929 4.34.38 
4342 86882 
6 : ooooo 78172 30320 
4342 86447 
1090019;6 : ooooo 82515 16767 
4342 86013 
zooao2zof6 : ooooo 86858 02780 
4342 85579 


mr 


heen 


Zooaoz 6 : ooooo 91200 88359 4) 
hs 


hd 


/ 
( 
Naruurl. 


getallen LOGAR tnt 


Loooo2 16 : OOOOO 91200 S835G 
ê 4342 85145 

1000022(6 : o0OO0O. His 73504 
42 84711 

100002 3;6 : odo0O 96886 58215 
\_ 4342 84276 

1000024 /6 : oOOOI 04229 42491 
4342 83842 W 

1ooo0025j6 : oooOI 08572 26333 & 
4342 83407 

ad annen 
1000026|6 : oOOOI 12915 09740 


4342 82974 — 
1000027|6 : oooor 17257 92714 & 


4342 82539 & 

1000028 6 : oooor 21600 75253 
4342 82105 

6: oooor 25943 57358 
4342 81670 

6 : oooor 30286 39028 


4342 81237 


1000031 6 z OOOOI 34629 20265 

We 4342 80802 

1060032 6: oo0OI 38972 01067 

4342 80368 

1000033 6 : OOOI 43314 81435 

| 4342799338 | 

1000034 6 : 00001 47657 61368 

4342 79499 

100003516 : oooor 52000 40867 
4342 79065 


1000029 


1000030 


| 
| 
| 


1000036;6 : oooo1 56343 19932 
43427863 
1000037|6 : oooor 60685 98563 
4342781972 4 
Loooog8|6 : oooor 65028 76760 
434277762 \ 
1000039|6 : oooor 69371 54522 — 
434277328 © 
1000040 6: 00001 73714 31850 
4342 76893 W 


1000041 6: oooor 78057 08743 % 


be 
ef 


d 


1000055 6:00002 38855 5963! 


_LOGARITHËL 


4342 76460 


4342 75591 
Toooo44 6 : oooor 91085 36819 
4342 75157 
6 : oooo1 95428 11976 


‘1000045 
| 4342 74722 


6 :oooor. 99770 86698 { 
| 4343 74288 
6 :oooo2 04113 60986 
| 4342 73854 
6: oooo2 08356 34940 
| 4342 73420 


1000046, 


1000047 


) 


1000048, 


6 :00002 12799 08260 
4342 72985 
600002 17141 81245 
4342 72551 


1oooo4g 


1000050 


| 


1000051 6 : oooo2 21484 53796 
4342 72117 
1000032 6: 00002 25827 25913 
4342 71683 
1000053 6 200002 30169 97596 


| 
ï 
| 
| 
Te 


4342 71248 
6 :o0002 34512 68844 
4342 7081 


1009054 


| 


4342 70380 


1000056) oooo2 40198 10098 joost Ô 
69946 

1000057 6 00002 eso 79984 
4342 69511 
1900058} 6 +00002-51883 49495 
Boen oak 4342 69077 
bene 6: 0000256226 18572 
4342 68643 
xo0006 B‚-oooos 60568 87215 
S 4342 68209 


ú, 49000 ,I 6. +o0002 Gap: zelf 


El oaaost 6 ooo 78057 el 


Natuur, k 
rd |, zooaniriint 


enge 


1oooobT Ne : oooo2 641 155424 


4342 67775 


1000062 6: oooo2 gors 23199 


| 4342 67340 
10000636 : ooooz 73596 99539 
| 4342 66906 
10000646 3 09002 77939 57445 
4342 66471 
10000656 : oooo2 82282 23916 
4342 66038 

den 6: 0002 86624 80054 
4342 65603 

1000067/6 +oo0002 90967-55557 
4342 65169 

Loooo68|6-s 00002 95310-20726 
4342 64735 
1000069}6z 00002 99652-85461 
4342 64300 

1000070 6: 0000303995 4976 
4342 63867 

1000071 6: 00003 08338 13628 
4342 63432 

1o00073|6 00003 12680 77060 
4342 62998 

nva 6: 00003 1702340058 
4342 62563 

REEN . 0000321366 02621 
‚4342 62130 

1000075 PA 0000325708 64751 
4342 61695 

pam 00003 30051 26446 ' 
4342 61261 
10000776: 00003 34393 87707 
| 4342 60826 
10000786 00903-38736 48533 
| 4342 60393 
1000079 9,61 0000343079 08926 
| 4342 59958 
zoabóe 6: Coo03 47421 68884 
4342 59524 


jsorende 5% spaart a8a08 


/ x 


Natuur], 


_ getallen | LOCARITHMI 


zoooo8ijó : 00003 51764 28408 

4342 59090 

‘1000082 6: oosog 56106 87498 

4342 58655 

‘I00008316 : 00003 60449 46153 

4342 58222 
To00084!6 : 00003 64792 04375 

| 4342 57787 

tooo085 6: 0000369134 62162 

| 4342 57353 


1000086 6: 00003 73477 19515 
8 4342 56918 
‘1000087 6: o0003 de 19 76433 
, | 4342 56485 
Yoooo88/6 : 00003 is 32918 

42 56050 


gj 


Î 


000090 


Tooooëg 6; 00003 8ésea 88968 6 
| 4342 55 5615 
(6: 0003 90847 44584 
| “4342 55182 (f) 
Xoooog1, 6: 0000395189 99766 
| 4342 54748 
1o00og2 6: 00003 pes 54514 
42 54315 
Loooog 36: o0ooo4 asbi 08827 
4342 53979 
mre oon 6: 09004 08217 62706 
- 4342 53445 
1000095 6: 00004 bid IÓ151 
4342 53011 MEER 


6) 


zi 


1oo00og6f6: ovoog 16902 69162 
4342 52576 

1000097 6: 00004-21245 21738 
4342 52143 
000098 6t ovoo4 2558773881 
4342 51708 

1000099 6: a0oo4 je 25589 
4342 51274 

rooeroc 6: 00004 34272 76863 
4342 50839 


nnn 


6; 00004 g8ór 527702 


94 getallen 


\ 1009010516: ov0o4 55985 26719 


Ee 
LoooLo16 : 00004 38 1527702 
4342 50406 

roootoeó : o00o4 42957 78108 
4342 49971 

rooolo3 6: 00004 473C0 28079 
4342 49537 
Loooroal6 : oooo4 51642 77616 
4342 49103 


LOGARITHMI 


\ 


434248669 » 

Loooroól6 : oooo4 60327 753898 

4342 48234 

Toooro7|6: oooog 64670 23622 

4342 47300 

1oooro8|6: 00004 6gore 71422 

4342 47367 

Tooorogj6: dooo4 73355 18789 < 
4342 46931 

1O0O1 106 : 00004 77697 65720 

4342 46498 


boer ite “oooi oooo4 Ba0go 12218 
4342 46064 
6: oooo4 86382 58282 
| 4342.45629 
mest 00004 90725 039 IL 

4342 45195 
rooor1g 6: ; 00004 95067 49106 4 

434244761 à 
RE 00004 99409 93367 

REE ee Î 


ponten wad 38193 Ô 
34243893 
1000117 6: oben 82086 — 
4342 43458 — 
1ooo118 6: oooos- ik 25544 
4342439024 
Ieool19|6: oooo5 16779 68568 
4342425990 « 


IoooII2 


tooorsol6:ooooseries 11158 U 


4342 4213608 k 
Koor 6: 00005 25464 sos 


1 


ele] 


4342 41722 4342 33039 
_toool2 Á : 00005 dg San 1ooo142)6: oodo6 dt re 
zooo1ogb [6 : oooo5 ad aen Ô 1000143 6: oooo6 Et li 
1000124 6: 00095 it don 1000144|6 : oo006 De et 
1e9o125 6: cooo5 42834 17595 6) I000145/6 : oooo6 29681 34797 
4342 39955 4342 313OI 
Gebors6 6: vii 5E Ô 1000146 6: one DE 
ToooI27|ó: oooo5 51518 9713 30 Tooo147|6 : oooo6 38365 96965 
Laer 286 : 00005 ssir Len 1ooo14S|6 : oooo6 4708 zz 
| Tooor ag 6 : 00005 me Ee ij 10001496 : oooo6 bte lied 
1ooot gol6 : 00005 64546 13177 0) roool5of6 : oooo6 51392 8696 
: 4342 dend 4342 29131 
roooï ár 6: oooo5 + se: a Iooorsil6: oooo6 an ee 
ooo 32 6: oooos en: ede Toool52[6: oooo6 rn: 44706 
tooor 33 6: 00005 geze ri de : 00006 Wit 4 
1000134 6 : 00005 ges soor weak ; 00006 pie ei 
zoool 35 6: 0000586257 97905 )„oorss's : 00006 73104 28272 
nde 4342 35643 ô is 4342 26959 
Loool 136 6: 00005 en 33548 Ö LOOOI uik 00006 77446 be 
1ôoo1 37 6: oo0o5 oh d0re6 A 10001576: oooo6 81988 2e 
ooo 8 6 : 00005 sns Ed, 0) Iooor ie : 00006 céran orb 
Eren 30 6: oooo6 03627 37871 4 10001596: 00006 90473 33505 
zooo14o 6: 00006 ond6o GA Loooï6o!6 : oooo6 94815 Z8ras | 
nek 4542 nel 4342 24789 
Wear 44 : 00006 Tage nek di 6: 00006 99157 83517 | 


Î ï 1 5 Ant 
Lo cARITEMT 


xooorz 6: oövosdhes, 53314 


t eN 


Natuurle Ne en, KAN Wes \ 
__LOGARITHMI 


- getallen 


1o00141|6 : oo0o6 1e3re 05250 


Naruurl. 
getallen. 


— 


LOGARITHMI 


dooor61f6: oooo6 99157 83517 
4342 24355 

zooor62f6: 00007 03500 07872 9 
4342 23920 

3000163|6: 00007 07842 3179 2 Looor3s 
4342 23486 


} 


LOGAR IPHME & 


_ 


1000183 6: 00007 86oor 88 ed 


4342 15672 


zooo18a 6: 00007 90344 03794 


215237 


6 £ 00007 04656 19031 


4342 14804 


Tooor6al6 : oooo7 12184 55278 ( 1000184}6 : 00007 99028 33535 


4342 23053 
1ooo163|6 : oo007 16526 78331 


4342 22618 
1650165 6 : 00007 20969 20949 (0) donde 


4342 16106 


5. 62 00007 86901,88122 WI 


ie 


4342 14369 


Looo18 5/6 : oooo08 03370 48204 


4342 13935 


6: oo008 07712 62139 


4342074238 
'tooozol 6,00098-7 2844. 19078 É 


4342 22184 4342 13502 
10001676: oo007 25211 23133 ú) Lo00187!6 : 00008. 12054 75641 
4342 21749 4342 13067 
1ooo168/6 : 00007 29553 44882 (9) Looor88,6 : oooo8 16396 88708 
342 21316 4342 12632 
tooo0169 6: o0007 3389566198 rf 1000189; 6 #00008-20739.01340 
4342 20881 2) 4342 12199 
10001706: 00007 38237 87079 LO00190, 6 :00008,25081 13539 
4342 20448 (ff | 4342 11765 
10001716: 00007 42580 07527 4 @ vanasnalk 00008 29423 25304 
| 4342 20013 |L 4342 11330 
10001726: 00007 46922 27540 koester : 0000833765 3663 4 
| 4342 19579 ’ 4342 1089 
1000173 6300007 5126447119 $# 10001936 : 00008 38107 47530 
| 4342 19145 p 4342 10463 
‚_Hoo0o174 6: 00007 55606 66264 (Y) ro00194;6 : 00008 42449 57998 
4342 18711 j# st 4342 10028 
1ooo175,6 : o0007 59948 84975 Looo195;6 : oooo8 46791 6802 
4342 18276 Ó | 4342 09593 
1000176 6: 00007 64291 03251 1000196, 6: oo0o8 51133 71614 
4342 17843 j 4342 09160 
vnd 6: 00007 68633 004 1000197,6 : 00008-55475 80274 
4342 17408 (f 4342 08726 
xooo178, 6 : 00007 72975-39502 (ff ro00199;Ó : 00008-59817 95500 
4342 16974 4342 08292, 
100017 6: 0007 77317 55476 % 1000199 6:00008 64160 03792 | 
4342 16540 4342 07857 
1000180 6: 00007 8165972016 (ff; rooo2oo 6: oooo8 68502 11649 


/ 
| 
í 


(aeoonar 6: ooo0g 5960 76 754 ú 
H 


me : 


dd S é, es VN, pl Fi RE 
Hen | LOGAR Fruur- ‘gallen robAR ETHMT k: 
dike } dek 

„1000201 6: 00008 22844 19072 0) 1oooza1 6: oooog 50684 76378 

4342 06989 4341 98307 

‘zooozoalf fo00o8 27186 26061 % 10002226 : oooog 64026: 74682 

| 4342 06556 4341 97872 

‘rooozogf6: t oooo8 81528 32617 (ff O0Oo223j6 : oooog 68368 72554 

} 4342 oÓT2I 4341 97439 

1000204 6 : oooo8 85870 38738 9% 1000224!6 : oo00g 72710 69993 

4342 05686 (f) | 4341 97005 

1ooo2o5l6.: oooo8 goe1e 44424 (0) 10o00225/6 : oooog 77052 6699 

N 4342 05255 ú ‚4341 96570 

Tooo2o6l6 + 00008 94554 49677 (} 1Tooo22 6/6 : oooog 81394 63568 

| 4342 04819 4341 96137 

1000207/6 : oooo8 98896 54496 6) Tooo227|6 : oooog 85736 59705 

4342 04384 4341 95702 

xoöo208, 6 : oooog 03238 58880 6) Tooo228|6 : oooog 90078 35407 

4342 05951 4341 95269 

dg ais oooog 07580 62831 jf TOOO229|6 : oooog 94420 50676 

4342 03516 ge 4341 94834 

rooo21o k: oooog 11922 66347 oo2zo}6 : oooog 98762 45510 

de 4342 03082 4341 94400 

sad 6 : oooog 16264 69429 @ Tooo2gIjó: ooolo GFT04 39910 

| 4342 02648 4341 93966 

rooo212 6 : oooog 20606 72077 } 190083 6: ooo1o 07446 33976 

4342 02214 j 4341 93532 

‘Tooo213'6:00009 24948 Z4291 1000233316 : oooro 11788 27408 

db d 4342 or7so | 4341 93095 

1oo00214;6 : 0000g 292go 76071 6) Ro 6: oooro 16130 20506 

| 4342 01345 | 4341 92663 

beebs 6 #00009 33632 77416 y& 1000235 6: ooo10 30472 13169 

ki 4342 00912 an 4341 92230 

(rooor16 6: oo0o0g 37974 78328 1000236 6: ooo1o 24814 05399 

| 4342 00478 4341 91795 
zoooer7 6: 0000942316 78806 toene 37, 6:000102915597194A 

4342. 00043 | 4341 91362 

tooon18 6: oooog 46658 78849 9 1000238 6: oooro 33497 88556 

4341 99609 4341 90927 

ooonng 6: oooog 51000 78458 1000239 6: oooro 37839 79483 

4341 99175 4341 90494 

x000220 6: ooaog 5534277633 | roooagol: oooro 42181 69977 

4341 98742 1) 4341,90059 


goal 6; oooro 46523 60036. 
k 


Watuurl. 


getallen getallen 

mmm me … nne — ni 4 
Zooo2gijó: oooro 46523 60036 $ rooo2bijó: oer 3336070063 « 

4341 89625 4341 80943 

Zooorys 6: 09010 5086549661 rooo26al6 út OOOI1 37702 5too6 

4341 8QI9T / 4341 So51o 

_#o0o243 6: 00010 55207 38852 Tooo26 zó : OOOIT 42044 31516 

“43418875 zi 4341 80075 

1000244 6: oooro 59549 heel 1000264 6: oOOLI 46386 1159I 

4341 88323 4341 79642 

„dooo24 610001063891 15932 (9) rooo26s{ó : ooorr 50727 91233 

“ 4341 87888 74 hi 

Enne bennen 

Ho00246 6: ooo1o 68233 038 20 4 on Gobi OOOII 55069 70440 

4341 £7455 () 4341 78773 

2000247|$: oooro 72574 91275 (f LO00267 . tOOOII 59411 49213 


@) 


434L 87021 
Rennen 6300010 76916 78296 
4341 86586 
2000249 6: oooro 81258 64382 
4341 86153 
geese so 6: oooro 85600 51035 


44185718 


3900251 krenten ernie oooio 80042 36753 


4341 85284 4341 76603 | | 
2000252 6: ooo1og4284 22037 WY) rooo27of6 :ooorr 81120 3656g 
4341 84851 4341 76169 
1000253 6: oooIo 98656 oé8ës 10002736 : ooor 1 85462 12738 
4341 84416 4341 75735 
000254 6: ooorr 02967 91304 ) ro0oo274;6 : ooor 1 89803 88473 
4341 83982 4341 75300 
Hoaorss 6: ooòrr 07309 75236 1000275; Ó: 0001194145 63773 WM 
4341 83548 4341 74867 
Kh eemennenmmmshesl (EEE. 6 EE dl GG 59 "106 
Zoooesú 6: ooorr 11651 58834 Ì) 1ooo276{6 : ooorr 98487 38640 
4341 831 Ed 4341 74433 
_Jo00257f6: ooo1r 15993 41948 5% 1000277|6 100012 02829 13073 
4341 82680 4341 73998 — 
Aeg 6: OOOII 20335 24628 () To00273|6 : ooor2 07170 87071 
4341 82246 (f 4341 73565 
‚ $oo02sg 6: ooorre24677 zón 1000279 6: 00012 11512 60636 
4341 sisi ® 4341 73130 
eea 6: ooorr 29018 88635 Á 1060280 6; ooor2 15854 33706 
Ces 4341 81378 4341 72697 
mem mn mene en 


Ó: Poor 33360 70e6g 


2 Fi ate í Y Natuur] 
EOGAR ITHMI ì 


togoasr 6; oQor2 zorg 6408 


Za 4 


LOCARITHMIE 


4341 78340 U 
Tooo268jÓ : ooorr 6375327553 
4341 77905 
Looo26gjó : ooorr 68095 05453 
4341 77471 
1000270 6:00011 7243682929 WM 
4341 77037 


zoetig 6: ooorr 76778 59966 


d 


geeks 6: ooo12 37562 92908 


go 0286|6: ooor2 41904 pn 


per 71829 
z ooore 28879 50554 


4341 71394 
100284 6: ooors 33221 21948 $ 


4341 70960 
4341 ef 


4341 70093 | 


1000287 6 : ooore 46246 33527 


4341 69658 


1000238 6: ooore 50588 03185 


4341 69224 


1000289 6 00012 54929 72409 


4341 68790 


6: o0ooI2 59271 41199 


4341 68356 


‘Hoooag1 6: ooor2 6361309555 


4341 67922 


zoooaga 6: 00012 67954 77477 


zoog 3 


4341 67488 


6: ooorz 72206 44965 


4341 67054 


zooog4|6: ooorz 76638 12019 


4341 66619 


arpoRds 6: ooora2 80979 78638 


4341 66186 


1000296 6: ; OOI in 44824 


41 65752 


nes: pe forojo} d) 89863 3 10576 


4341 65318 


zoooags 6: ooorz ni 75894 


4341 64450 


zooogee| 6: 0OoTz 02688 05227 


4341 64016 


EG : 00O13- o7oag 69243 


4 Natuur. 
VL getallen 


6 1ooozogf6 « OOI 15712 95972 
4341 62713 

1ooozo4 fb « ooorg 20054. 58685 
4341 62280 

1o00305|6 : 00013 24396 20965 
4341 61845 

Tooozo6f6 : ooorg 28737 82810 
4341 Ó14I2 


1oo0go7|6 : 00013 33079 44202 


4341 60977 


1ooozos8f6 : coor 3 37421 05199 


4341 60543 
4341 Óorio 


4341 59675 


IooogzL ijb; ooor ee 85527 


4341 59241 


tooozLef6: 00013 54787 44768 


4341 58808 


1000313|6 : oooT 3 59129 03576 


4341 58373 


10003146: ooorg Er 61949 


ie 6: ooor3 4176965742 
2 6: 0001346104 25852 


157939 


errond osorg 6röt 12 19888 


1ooo316/ 


Ô 1000317 


ij 


4341 57505 


6: 0001372153 77393 


4341 57072 


6: dass in 34465 


4341 56637 


1ooo318i6: o0oT3 en 9IIoz 


41 56203 


1oooz19;6: ooorg 84148 47305 


4341 55769 


1000320|6 : ooo1 3 89520 03074 


men 6: 0001393861 58409 


4341 55335 


rd 


Natuur]. 
Telen 


gel LOGAR rramr ï PLA hr ocariTHmt 
Mocsa 6: ooorg go nd. ) Looo341 6: 00014 pr ied 
rooogez 6: ooorg HEF hs g 1000342 6: ooor4 pi se 
‘zooogegf 6: ooor4 Ard ei ú Lo00343 3|6: 00014 es wf a: 
2o0ogey 6: ooo14 ei zen 1000344 6 : ooor4 a ed 
}1ooogas 6700014 11227 75410 (ff 100034516 : oo014 98057 56249 
Bs 4341 53165 Y 4341 44485 
cmoaogr6 6: ooo14 Ae spf ú LO0O346/6 : ooo15 Kr oled 
00027 6: 00014 ie St dog 1000347/6: ooo15 ee en 
‘1000328 6: ooo14 pen ado eine z oOOI5 tt 45105 
sonen LE alens EE 
zo00gse 6: ooo14 32935 36805 ae 5: ooo15 19764 74334 
AE 4341 50995 (9) 4341 42315 | 
inn : OOOI4 ge zig 1000351 6: hei mie , 
zine 00014 ne wed 1000352 6: ooolIs er en 
kN : OOOI4 dir pg sonde ooo15 wit ee / 
ed : 00014 5ogol 38071 6) gende etend ang en ren EE 
1000335 6: ooor4 sid sof 1000355 6: 0001541471 81570 | 
per ‚ 4341 48825 | 4341 40145 
000530 6: ooo14 so ed 0) 1000356 6: ooo15 be en. 
11000357 6: ooo14 kein en 6) tent oooIs es an 
2000338 6: t 0014 Ee tt in Ô honest 6: 00015 De Soie 
22000339 6 : 00014 ges soaas 1000359, 6 : 00015 pn ipte 
11009340 6: 0014 76350 27314 (0) Tooo36o6 : 00015 63178 77955 


4341 46655 


naemen 


esn 6: 00014 sen AS 4 Kooozór6 : 


4341 37975 
09015 67520 15939 


vv 


Natuur), 


LOGARIFEMI | 6 getalen | RIT 
\ OEREN (0 
16 : 00015 67520 15930: Á) rooog8jó: ooo16. 4546 a 
4 13754148 cer ót 
ida: I 53471 9 rooozgal6: ;o0016 58 
4341 37108 Rr ee 2842 
z00015 76202 90579 (@ 6) 1000383 6: ooo16 63029 41588 
4341 366734 4341 27994 
6: 0001580544 27252 $% 10003846 :.aa016 67370 69582 
4341 36239 _ 4341 27560 
ooor 5 84885 63491 ( 1000385: ooor6 zjin gTndg 
„Ar 35805 4341 2712 
ee ee ennn : 
6 ooors, 89226 99296 @ 9) 1000386 }aoo16 76053 24368 
4341353720) … 4341 26692 
7,6 : ooo15 93568 34668 (g) 1000387 6 :-a0016 80394 5 
4341349374 4412 26258 
| sooogsijd: + 0901597909 69605 P reopshlj  „aa016 8443577 EA 
5 4341 3450300) —— <} 4341 2592 
Looo; 200016,02251 04108 zoe EE en nae 
ak 4341 3407008 4341 25390 
_ooog7ej6 : oao16 06592 3817 ® zoo05pe é aao16 aatst dag 
Ree 4341 33635) 41 24956 
me edes dea 
_zooog71 6 : OOOL6 19933 71813; 1000391 6: 0001697759 53388 
here I 4341 sssorf Woe de 24522 
mara t 0016 1507505014 kaoaggelt vaar A8) o9gzain 
ni 4341 32768 (6 4341 240 
1 00016.19616 37782 % 


4 1000393|6: oool7 : 


g 1090304 6: oao17 1078325652 


sb 4341 31900 (9 … 4341 ‘23221 
375j6* oa016 28299 02015 f T000395 6: o0017 15124. 48873 
d- 4341 31465 % pb del sachs 4341 Anet 


jk: „xo00376 6: +00016 32640 3 33480 18 1000396 5: ooo17 19465 71659 


tere Ps 41 31032} 4122352 
Dn 6: ;oaoa6 gódë 64512 Rn 90017 aa Q4O1E 
; 4841 30598 il 4341 21919 
en D00378|6: 00016 4132295110 | aid : 00017 28148. 
id gs DE 4641 30163 4341 21484 
96+ ooon6 4566425273 1000399 6: 90017 3248937414 
4341 2973084 - 4341 2105L 
So 600016 50005 55003 ($ rooogool6: 90017 30030 584LS 
9 4841 29296 (| APRSO LE 


en nan 


zj6: 00016 sab 8429934 vite 65047407, 98e 


‚ Naruarl, Rn £ Natuurl. | ' is, 
getallen ZOCARITHMI getallen LOGARITHMI * 


Tooo401f6: 0001741171 79082 (6) rooo421 6: ooo18 27995 00286 


4341 20182: 4341 11504 

1000402 6: 00017 45512 99264 #4 Tooog2oG : ooo18 ied 11790 
4341 19749 4341 11070 

_ Xooo403|6: ooo17 Ho8sd 19013 weer 6 : 00018 36677 22860 
43411931 — 4341 10636 

1ooogog|6 : ooo17 54195-38328 94 1000420416 : ooo1S 41018 33496 
4341 18880 4341 10202 

1000405 6: 00017 58536 57208 |Y) Looo425{6 : 0001845359 43698 
4341 Bende 147 en 09768 

1000406 6 stoer 60 NEE ooor7 6287775655 tooo426 6 00618 40 ooo18 49700 53466 


341 18013 


4341 09334. 
1000407|6 : ooor7 cis geen 


LO00427 6: ooor18 54041 62800 


ig 4341 o8gor 
2000408 6 :00017 je hase I SE Looo428 6: ooor8 58382 71701 


341 17145 4341 08466 & 

1090040916 : ooo17 jad 28392 (4 LO00429|6 : ooo18 62723 80167 WM 
4341 16711 

„zooo4Tof6£ ooor7 80242 45103 
_4341 16278 


4341 08033 * 
10004 30/6 : oooI8 6706488200 WM 
4341 07598 WM 


Jooo41 1/6 :o0017 84533 61 391 ook 6: 00018 7140595798 
4341 15843 4341 07165 


Ben : OOO17 pe ia De 00018 75747 02963 « 


4341 15409 4341 06731 
1000413,6 : 00017 93265 92639 1000433/6 : ooo1 8 80088 09694 
| 4341 14 4341 06296 
10004 14,6 : ooor7 die HER 100043416 : 00018 84429 15990 
| 341 14542 (f jen 4341 05863 — 
dooog15 6: ooorg ciba8 22150 10004356 : ooors8 8877021853 — 
| 4341 14107 } ik 4341 05429 
“1000416; 6 : ooor8 06289 362357 (Y) 1T000436f6 : oo018 ber 27282 
| 4341 13674 (9 4341 04995 
& 1000437|6 : OOOI8 97452 32277 


Bed : 00018 10630499 31 


4341 13240 $ 4341 04562 « 
20004 18, 6 : ooor8 nf 63171 (@ 10004816 : ooo1g 01793 36839 
| 4341 12805 14 4341 04127 
rend 7 00018 19312 75976 derne 6: 00019 bege 
4341 12372 $ 


: ooors 23653 88348 
i6 


hen 


Ee & 


is Natuarha 


ane LOG AR, or HUE N 


E 4341 02825 4340 94147 
toege b: ooo1g 19157 50744 $ rdoohiks ks 00020 05977 16434 
k 4341 02392 W 4340 93714 
100044 3|6 : ooo19 23498 53136 (f) 000463 6 00020 10318 09848 
4341 01957 | “4340 93279 
zooosaal6: 00019 27839 5509 3 34 1000464|6 z-00020 14659 03127 
4341 01524 W 4340 92846 
1000445 6: tenen 32180 56617 ) Tooo465|6 : ooo20 18999 95973 
APE O1090 Hes. 4340 92412 
nend SSR Ô nn ve, 
zo00446/6. : 00019-36521 57707 WY) To00466}6 : ooo2o pr 88385 
E í 4341 00656 340 91978. 
100044 6: 0001940862 58363 jg 1000467 |6 :-ooo20 a70r 80363 
4341 00222 4340 91544 
zooogss 6: coo1g 45203 58585 @) zo00468 6: 00020 3202271907 
Í: 4340 99788 4340 QIIIO 
oan |6 : 00019 49544 58373 0) tooo46g 6: ooo2o 36363 63017 
geared 4340 99354 -__4340 90677 
‘1000450[6: oooIg ares 557727 0) 1000470 6: 00020 40704 53694 
„e oaf h 8 ( 4340 Freie 
1900451 6:-00019 58226 56648 5 1000471 61 00020 45045 4 3936 
rent - 4340 98486 4 4340 89809 
moors ins 62567 ed 6: 00020 49386 33745 
| / 4340 89374 
7 00020 53727 23119 
4340 88941 
200020 58068 12060 
Je 4340 88507 « 
: 00020 62409 00567 
ra wd, 


: 00019 799 31 447AT () 


Je 4340 96317 4340 ode 
1000457 6 : 0001984272 41058 % 1000477 6: 00020 71090-76279 
he 4340 95883 4340 87205 
„oc 00458 6 chan 88613 „al 0) 1000478{6 : 00020-75431 63484 
tara 4340 95449 (| 4340 86772 
eed 6: 00019 92954-32390 4& 10004796 100020 79773 50256 
en 4340 95015 4340 86337 
zoaogds 6: ; COOIY 97295 27405 dte 6 00020 84113 36593 
Lr 4840 94582) 4340 85904 
mmnenssnatad 


B) 00020 01636 1987 10004816: 00020 Bast 22497 


À Natuur), 


Th CS Natuurl. EN | 
geilen | LOCAR ITHME geraden | LOCARITHML 
maagd 6 t 00029 88454 rd : 0002175270 49456. 3 
4340 85470 43409076793 
de0og8: 6: 20003992795 07967 z 00021 79611-26249 
| 4340 85036 b 4340 76358 
tooos? 610602097135 9J003 3|6: ooor1 8395202602 
4340 84602 4349 75925 
Zooo 34 6: ooo21 01476 77605 24 1000504f6 : 00021-88292 78532 
/ 340 841689} 4340 75491 
fó0a48 6: ooo2to5817 61772 (f rooososi6 : ooo21- 92633 54023 
4340 83734 PO] 4340750957 
SE en 7 5 q 
AE koog 6: 00021 10158 45507 1000506 6: 0002196974 29089 
4340 83300 4354074623 8 
tooons; 6: 00021-14499 38807 j& 1000507 6 000220131503703 < 
4340 82867 4340 74189, 4 
Tooo488 5: 00081 gt 11674 2000508 6: »00022 0565577892 
| Ko 82432 (9 | > _434073756 
Hooo489 6: 00021 Alpe 94106 (f 1000509,6: z00022 09996 51648 
d 4340 81999 % 4340 73321 
teooggo 6toooer 27521 76105 Y rooosro 6: 00022 14337 24969 WM 
| in, _ 4340 81565 va ij 4340 72888 ME 


Hook 6: ooo2r r ar862 57670 N 1000511 6: ooo22 18677 97857 


4340 81131 44072454 
eos 0 oor 36203 38801 (Y) TO0OO5T2 6: 00022 2ZOr8 zozrr 
40 80697 (fy 4340 72020 | A 
too0493 00021 40544 19498 jg TO0O51JÓ: 0002227359 4233H 
4340 802644 
%ooosg4 6100621 44884 99762 W) 


4340 28 6) 
it vooor 49225 29597 


4340 70719 


woon f 6: meant: 382, 55788 
4 340 78961; 40 70284 
eend 6:06021 37907 37048, toost? 600o2s sala zó 

4340 69851 


Bj6: ooo81’63248 16476; xeoogn8 6: 00022 49062, 


WE nn > eeen. 


zooo 75270450. 


tagogarl6: os 


Natuur. wee 4 Na tantl. Eden 
alten | LOGARITHMI 9% gevallen | LO catitimit | S 
gen. md dh 
paapes 6 :00022 62085 02872 (f LO00541jÓ : 00023 48897 8275t 
B zak 4340 68115 4340 59439 
rooo522 ; 00022 66425 70987 9% 10005426: 00023 53238 42199 
tho 4340 67682 | 4340 59004 
Toadte 6 : 00022 70766 en 1000543 6 : 00023 kn o1194 
| «43406724 EE 4340 58572 
100052 [6 : o@o22 75107 He 1000544 6 : 00023 leds 50766 
4340 66814 | 4340 58137 
wi 6: 00022 79447 72731 ($) 1060545,6 t+o0023 66260 17903 
| 4340 66380 | 4340 57703 
pT ene ne DN 
dooosa6, 6: 90082 83788 391 II 0) 10905466 : o0023 Joboo 756c6 
4340 65946 4340 57270 
“1000527 6:ooo2a 88129 950 57 {f L900547[6 + 00023 74941-32876 
É 4340 65512 4340 56936 


e 1000528, 6: ooo22 92469 70569 


9) 1000548 6: 0002379281 89712 


4340 65079 (9 4340 56402 
“10005296: ooo22 9ÓS1o 35648 ( 1000549 6: 00023 83622461 & 
4840 64644 j 4340 559 
doooggo6: oo02z OIL zI o02g2 $ tooosse ó: 00023 8796302082 
kb sliders : | 4840 55534 
es 6: 00023 05491 64503 < 1000551 ran 00023 92303; 576 16 
BREE |L 4340 63777 #5 4340 55101 
nan z 00023 09832 28280 WY 1909552 6: t 00023 Dre 
ht N 4340 63343 (f 4340 54666 
1oo0533j6 : 00023 14172 91623 4 1000553 6 £ 00024 09984.67383 
L 4340 629103 4340 54233 
10005346 2 00023 18513 54533 $ 1000554 6: 00024 0532521616 
ie 4340 62475 (° “Hie 4340 53799 
„000535 9 : 00023 22854 17008 (f to905ss 6: 00024. 09655 25415 
on ordb ‘4340 62042; ie 4330 5 5503 
vm : 00023-27194 79050 () roo0556, 6: ooo24 14006. 23780 
| 4340 61608 jg | 4340 52032 
„1000537 6 : 00023 es 40658 5& 1000557,6: 00024 18346 81712 
| 40 611748 it 49 52498 
‚1000538 6: 00023 ac 01832 f) 1000558 Ó:,00024 abi. 34210 
4340 60740 (6 | 4340 52063 
‚1000539 6: 00023 40216 62572 y& 10005596 : 00024 Re 0% 86273 
4340 60306 $ 4340 51630 
1000540 6 #00023 44557 20878 10005606 : ooo2g, 31368 37993 
fs Zn 4340 59873 | 4340 51197 
desa . me 


wRooo54j 6: 0002348897 82751 0) rf 6: 00024 dek 8groo: 
ë ls k 


Nasuarl.}. le! YS Natuur). y Edd 
gerallen | LOGARITHEI gallen’ | ZOC4R ramt 


fooo561|6: ooo24 35708 89100 1ooo581j6: 00025 22518 21925 


4340 50762 4340 42087 

2000562 6/7 o0024 40049 39862 X 1000582|6: 00025 26858 64012 
4340 50329 "4340 41652 

1oco563|6: 00024 44389 if ‚gr Looos8 36 : 00025 31199 05664 — 
4340 49 4) 4340 41219 
1000564 6 : 00024 48730 en 1o00584[6 : 00025 35539 46883 

4340 49461 4349040785 

iid 6: 0024 53070 89546 1ooo585, 6: 00025 H08e 87668 Í 
4340 49028 Nl | 4340 40352 

2000566 6 :00024 57411 38574 6) rooöstel 6: 00025 44220 28020 | 
4340 485953 ((} 4340 39917 


do00567 600024 61751 87167. 1O00587|6 : 00025 46260 67937. 


4340 48160 <4 4340 39484 
Yo20568 6: 00024 66092 35327 9} 1o00588|6: 00025 52901 07421 

4340 47725 () 4340 39050 
1000569 6: 00024 70432 83052 (6 TOOO5896t o0O25 57241 46471 

4340 47292 jg 4340 38616 
„1000570 6: 00024 74773 30344 


/ 100059of6 : ooo25 61581 85087 
4340468588) 4340 38182 
‘Yo0ó571 6 + 00024 gn 77202 se 

34046425 4 
1000572 6 2 00024 83 diss 23627. 0) 


rooo5916 : 00025 Ër 23269 | 


340 37749 
10005926 : ooo2 zb 6roi8 


4349045990 | 4340 37315 - 

1000573, 6: 00024 87794 69617 y£ 1000593[6 : 00025 74602 98333 | 
| 4340 45557 34 4340 36881 
3000574 6: 00024 92135 15174 W 1000594;6 : 0002578943 35214 

4340 45123 4340 36447 — 

1000575 6: 00024 96475 60297 R 10005956 : 00025 83583 71661 
4340 44689 ___4340 36013 

enek ‚6 : 00025 RS 04986 ($) 1o00596'6 : 00025 87624 07674 

Ee 4340 44256 (f 4340 35580 

Tooos77j6 t 0025 aide 49242 8 10005976 : 00025 fv 43254 

je 34043821 340 35146 

1000578 6 : 00025 obd oes U () T000598;6 : ooo25 zege 78400 

| 4340 43388 (ff 340 34712 

2000579,6 : 00025 13837 36451 78 1000599 6: 00026 eekas tab 

N | 4340 42954 4 4, 4340 34278 

, 1900580 63 00025 18177 sos Wf g) f tooobes 6100026 0498547 


4340 42520 4340 5 3adas | 


f fooobor 6: 00026 jg 


N 
Gm vn 


“kwoo381}6 00025 22518 21925 


Je en \ AET & f, 
zat 5 zocAriramt getallen | \ LOGARITHME, 


do906o1 6 00026 09325 En rooo62 16 : voo26 96131 670: 


( 4340 33411 4340 2473 
6: ooo26 13666 14646 1000623 6 : 00037 00471 917AL 
4340 24302 
Tooo62 316 « do027 04812 16073 
4349 32543 4340 23868 
6: 00026 32346 80166 1000624 67 a0027 09152 39041 
4349 321 to 4340 23434 
100026 26687 12276 g Tooo62 516 : nen 13492 63375 
_ 4340 31675 4340 23000 


43409 32977 
ob 6: 00026 18006 47623 


nennen memmen ent emmen d 


o00ss 31027 43951 vac 6: 00027 17832 86375 
4340 22567 


4349 31242 
+00026 35367 75193 1ooo627 6: 00027 2217308942 


4340 308058 4340 22133 

z00026 39708 o6oor rooo628 6: 00027 26513 31075 
4340, 30375 4340 217009 

l6 zooo26 44048 36376 jg 1o00629|6 : 00027 30853 52775 
4340 29940 4340 21265 

zooo610 6 Rs 48388-66316 Tooo6 zo 6: 00027 35193 74040 
ha ARE 29507 „4840 20832 


Tooo6rt 6205655. 427% z 00026 52728 05825 ve 6: 00027 39533 94872 

4340 2907 3 Ô 4340 20398 

zooo 6 # 00026 57069 24896 Tooo632 6: 00027 43874 15270 

| 4340 28640 (f 4340 19964 
6 20002661409 53536 1000633 6: 00027 vn rt 
4340 28205, 40 1953 

zooo 6 +o0026 65749 31741 ) 1o00634 6: 06027 5: Eep 54765 
| 4340 27772 (ff 4340 19096 
„10061: 5 6: ooo26 70090-09513 6 Tooo6 35) 6: 00027 56894 7a86 re 
4340 27338 4340 18663 


zoos6ref & 64086 74430 36851 (6) Looo636 6: 2 00027 r 1234925354 
jk 4340 26905 of) 4840 18230 
zeeo6r I 6: % 00026 78770-63756 fooo6 57 6: o0027 65575 10754 
, 4340264701 4340 17795 
ej6: 0026 83110 90226 | fooo638! 6: 0082 ie beige f 
4340 26037 ’ 4917362 
5 $ 00026 87451 16263 fooo63g 6: 06027 vbbabder 
4340 25603\ 4340 16928 
zocogn ks: 60026 91791-41866. | food6yò 6% 06027 rEeOPERRio 
_ 4340 25169 Ei 4340 16495 - 


“zoos: 6: Gee28 96131 670350 braodd 6 be) 82938 79354 


q 


‘zooo6: IL 15 


"iVatuur]. 


getallen LOGARITHMI 


000641 6: 00027 82935 79334 
340 16060 

2o00642[6 : ooo27 37275 95394 
4340 15627 

„x000643}6 : 00027 QIÓ16 11021 
4.340 15193 

srooo644|6 : ooo27 95956 26214 
4340 14760 

00645 6: 00028 00296 40974 


ME ae 


( 


gj 


i ko oofss 6: reid senen bne 55209 


4340 13892 
mo00647 6: 00028 ijn Hi hae 


riooof48 6: 00028 ie 8 we 
wert ig ee 
1000649, 6: 00028 An 95674 
| 4340 12590 
Rogolso 6: ooo28 be Ai 08264 
|-____ 44012157 9) 
wm Speer el : 00028 26337 20421 g 
4340 11724 
‚„1000652 6: a0o028 30677 32145 
|L 4340 11289 
„10006536: 00028 35017 B 
de 4340 10856 
“10006546: ooo28 39357:54290 ÚÌ 
4340 10422 
„-1000655|6 : 00028 43697 647 12 Ô 
E 4340 09989 ú 
je 6: 00028 48037 74701 Ô 
4340 09554 
1000657|6: ooo28 52377 84255 
4349 09121 
„1000658|6 : ooo28 56717-93376 Ô 
4340 08687 
-Aoo065g 6: 00028 61053 02063 
4340 08254 
€ z00066of : ooo28 65398 10317 6) 
4840 07819 (ff 


mmm 


ne 6: 00098 is ISI 30 8 ( 


Natuurl. 


getallen | LOGARITHMI 
Looo66I}6 : ooo28 69738 18136 
4340073386 
Looo662l6 : ooo28 74078 25522 « 
4340 06953 
Looo66 35: 00028 78418-32475 
4340 06518 
Looo664ló : ooo28 82758 38993 
4340 06085 
LO0o665[6 : 00928 8709845078 ' 
4340 05651 
bomer 6: 00028 91438 50729 
4340 05218 
1000667|6 : 00028 95778 55947 
4340 04783 
1000668/6 : 00029 60118 60730 
4340 04350 
Looo669}6 : 00029 04458 65080 
4 4340 03917 
1020670 6: oo02g 08799 68997 
| 4340 03482 
ef 
10006716: 00029 1313872479 
| 4340 03049 
1000672 6: 00029 17478 75528 
| 4340 02615 
hands 6: 00029 21981878143 
4340 02182 
tooo674 6 : 00029 26158 80325 
4340 01747 
aaier 6: o0o02g 30498 82072 
4340 OI314 
109067 6: 00029 34838 83386 
340 0088L 
ent 6: 00029 39178 84267 
| 4340 00446 
1o00678;6: 00029 43518 84713 — 
‚4340 00013 
1000679|6 : 00029 47858-84726 
4339 99579 
Looo68of6 : 00029 52198 84305 — 
4339 99146 


1000681 Ás 00029 56538 8345D 


in ern vats.. 


Natuuit, | 


geratien | LocdAritamr gered Eotse tears 
Ki idd kt En lata iden 
__toóo681|6: 09029 56538 83451 | doede 6: 00030 43337 SEN 
4339 98712 4339 90038 
Tooo68a 6: 0002 60878 Sar6 1ooo702/ 6: 00030 47677 
4339 98278. 4339 89604 
00068 6: 00029 Mo So441 (f) 1o00703'6 : ooozo 52017 54926 
339 97844 4339 8917T 
Tooo684| 6: 0002) 9 58 78285 24 1000704 6 : 00030 5635 57 74097 
| 339 97411 | 4339 88737 
1000685 6: 00029 zals 75696 ú 10007056 : aoö30 66097 33834 
4339 96077 if of A64 
SEE zi ee eN 
1000686 6: 00039 7898 72673 1668550 6? 00030 65037 aii37 
39 96543 4339 8780 
rooo687, 6: 00029 82358 69215 ip 6: 00030 js 0goö 
4339 96110 ds 5 
tooo688 6 : ooo2g 86918 65326 doeh 6: ooojd mid gd 
4339 95676 lele 
oneinh 6 o002g örsen Óroo2 af, 6: öoojo bed bi 
4339 95242 En 86só 
1600630 6: vaan 95598 56244 10607 10 6: ooo3o saps 7oóï 
_ 4339 94808 dte 0 EL0EE 
2 EN zz aes 
wai 6: 06029 99938 5tosz 1606711 6: oó030 sd 56147 
| Je 4339 94375 ‚4339 er 
tooo6g» t 09030 nt de zer ú zi vi 6: # 00030 91076 4194 
& 3941 (f) 4339 Bas 
tooo6g3 7 02030 osdrs 20308 1000713; 5: 00630 98 67 
4339 93508 Ô En 
) 100064 6: 00030 15058 32876 1000714, 6: 00030 0 
| 4339.93073 L4OL 
fo09695 6 6: 00030 +158 25049 100071 5, ó: odogr padde 350 
4339 92640 A hid 4339 83956, 
ae : > amnennnnmmmmndansmms 
1000696) 6: : 00036 21638 18599 rosorié 6: ceosr on soie 
4339 92207 op BRL 
rrd 6: 00036 25078 10796 „4 100717 6: ooöst dro 
es 4339917724 jen 23 
Tooo6g8|6 : oó030 or ‘02568 ‘To0o718, 6% óóogt 111540 ó4 
ad 991330 Sp 4339 $2663 
vera 6: 00030 Hoodens 9 to0o719,6: 0031 aine 20613 3 


di 4339 gogo5 9 4339 82233, 
zoo07oo 6: 00030 38997 84810 (f 1900740 6: òoodt 25795 11843 


hide, oan _A339 90472 î _4539 81798 81798, 
ma 5 pAn ze) Be, Ai 
fooo7or 6: 00030 43337 75284 \ 


nas Pda 00931 30 anaf 95t4s 93643 
Ll 


LOGARITHMI 


tooo7e1j6: ooozr 301 34 93643 


Natuur]. 
getallen 


_LOGARITHMI 


10007416: ooog2 16930 38534 


4339 81364 39 72691 
zo00722 6: 00031 pel 75007 # 1000742|6 : 00032 21270 11225 
4339 80931 4339 72257 

X000723|6: 00031 398 14 55938 (f) LO00?43|6 : oooge 25609 83482 
4339 80497 $ 4339 71824 

ko00724f6 : 00031 43154 36435 24 1000744|6 : 00032 29949 55306 
4339 80063 4339 71390 

4P007 25{6: 00031 47494 16498 (ff 1000745|6 00032 34239 26696 
4339 79630 4339 70957 

4000726}6 : 00031 51833 96128 9 10007466 : ooo032 38628 97653 


4339 77895 
3900730}6.; 09031 69193 10310 


4339 77461 W 

4000731|6: 00031 73532 87771 
43 

40007326 : oo0z1 77872 64799 S 


20007336: 00031 82212 41 393 


4339 76160 5 


meeer s 0001 86552 17553 


4339 75293 Á 


‚ Dennen 


40007366 : 0003195231 68573 


49007376: 0903 PE 434337 
9 74425 
a000738 6 ; 99032 ogait 17858 


(6) Bemmmaarmnemnemstend 


4339 70523 


fj 1000747|6 : ooog2 42968. 6827 


39 70089 


$ 43 

4 T000748|6 : 00032 47308 38265 
4339 78329, 9 

10007296 : 00031 64853 32415 (f 


4339 69656 
1000749 6: 0003251648 07921 
4339 69222 
100075o/6 ; 00032 55987 77143 WM 
4339 68788 @ 


4 19007516 : 00032 60327 45931 
39 77028 #4 


39 68355 


43 } 
)-1oao752l6 : oaoz2 64667 14286 
4339 76594 ( 


4339 67921 


10007536 : oo032 69006 82207 

33967487 

9] 10007 54|6 : 00032 23346 49694 

4339 75727 W 

pe eit # 00031 90891 93280 if 
kris 


4339 67054 


Iaoo755f6 : 00032 77686 16748 


4339 66620 


Ee 


) } 1000756 6: : 00032 82025 83368 


4339 66187 


$ 1000757/6 ; o0032 86365 49555 | 
4339 65752 
) 10075816 : ooo32 te 15307 


4339 73992 ( 


4339 65320 
090739 6: 00032 gia 91850 


4339 73559 4339 64885 
a0e740 6; 90032 12590 65409 YW} 10007 60/6 : 00032 9938445512 
4339 73125 (9 4339 64452 
ej _ gmt vegen 


1090741/6; 90032 16930 38534 2 


N b se 1 
Natuurle 


gecallen _ LOGARITHMI 


zo00761 6: 00033 03724 09964 


4339 64018 
1000762 3 00033 08063 73982 
4339 63585 
Too0763 6 : 00033 12403 37567 
4339 63151 
1000764 6: 00033 16743 zie 
4339 62718 
npaenss 6 : 00033 21082 63436 4) 
5 4339 62283 
ges 6: 0003325422 25719 Ô 
4339 61850 (f 
1000767}6 : o0033 29761 87569 
4339 stand 
1000768|6 : 00033 34101 48986 
4339 60983 
vhn 6 : 00033 38441 09969 ú 
4339 60549 2ĳ 
1000770 6: 0003342780 70518 
4339 6or16 


10007716: 00033 47120 30634 
4339 59682 
6: 00033 51459 gos16 
4339 59248 
Land 6 : 00033 55799 rege 
4339 598 
1090774 6: 00033 60139 O8 in 
4339 59381 
1000775 6: 0003364478 66760 
4339 57948 


1000772 


Aen 6: 00033 68818 24708 
"4339 57513 


1000779 6: 00033 ans ost 

39 56 215 ® 
voorde 6 : 00033 86156 an 
4339 55780 


a 6 : 00033 90516 07941 $ 


Natuurle 
ggetallen 
pend 


ELP AEL 


LOCARITHME 


nannmnennnmtemememnnsmdtsnsnnhaamd 
rooo781|6 : oo033 90516 0794T 
4339 55346 
10007826 : 00033 04438 63287 
4339 54912 
1ooo783|6 : 00033 99195 18199 
4339 54478 
1o00784|6 : 00034 0353472677 
4339 54045 
Iooo785|6 : ooo34 07874 26722 
4339 53612 
Tooo786f6 : 00034 12213 80334 
4339 53177 
1000787|6 : 00034 16553 335IE 
4339 52745 — 
1000788 6: tin, als 86256 
4339 52319 
Roon 6: 00034 25232 38566 
4339 51877 
29571 9044F 
4539 51443 


10007916 : 00034 33911 41836 
4339 51010 

1000792(6 : 00034 38250 92896 
4339 59576 

1o00793|6 : nn 4259043472 
339 50142 

ie, 6: 00034 46929 93614 
4339 49799 

1000795, ‘6: 00034 51269 43323 
‘4339 49276 


1000790 6 : 00034 


1000796 lo: 00034 55608 92599 
_ 4339 48841 
10007976; 00034 59948 41440 
4339 48408 
6: 00034 64287 89848 
| 4339 47975 
6 : 00034 6837 37823 
4339 47541 
rooo8oof6 : 00034 72966 85364 
4339 47107 


ete 
1000799, 


| roooBor|6 : ooo34 71306 32471 


5 


‚ Naruurl. 


gerstien | LOCARITEMI 


zooo8oIf6 : 00034 77306 3247 1 
4339 46673 

2000802 6: 00034 B1645 79144 

4339 46240 

zooo8o3 6 : 00034 B5985 23384 

4339 45807 

« zooo8ogf6 : 90034 90324 71191 

4339 45373 

oo08o 6: 00034 94664 16564 

4339 44939 


HN 


zooo8oó 6: 00034 99003 61503 
4339 44506 
Tooo807/6 : 00035 03343 06009 
4339 44072 
foo080316: 00035 07682 50081 
4339 43638 
Tooo8og 6: 00035 12021 93719 
k 4339 43205 
rooo81o 6: 00035 16361 36924 
| 4339 42771 
1000811; 6: 00035 20700 79695 
4339 42330 
Tooo812 6: 0003525040 22033 
4339 41904 
zooo81g 6 : 00035 29379 rend 
4339 4147 
zo00814/6 : 00035 33719 05408 
4339 41037 
Near 6: 00035 38058 46445 
4339 40603 4 


0) 
( 


5 


sú 


_ 1000816 pn 00035 rd 87048 0) 
4339 49170 6 
tooo817 6: 00035 46737 27218 
4339 397 36 c@ 
1600818}6* 00035 51076 66954 
4339 39302 
1006819 6: 00035 B: 2 o6256 
4339 38369 


z000820/6 : add 5975545125 ú 10008406 : 00036 weil 31454 


4339 38436 


meten 


| 
£ getallen | 


) 1000838 6: 


rooo839 6: 


remden (prooi: 00036: So g 


Nartuurl Por ars 
Ô LOCARIPHME 


zooo8zijó : 00035 64094 83561 
4339 38002 
6843 21563 
4339 37568 
tooo8ag 6: 00035 ep 5013 

39 37135 
Looo824 6? 00035 san eeb 
| 4339 36701 
mid 00035 81452 32967 


rugdke 6: 00035 


4339 36267 
Looo826!6: 00035 be: 69234 
4339 35934 

6: 00035 9H131 05068 
4339 35401 
1000828 6: 00035 eten 40469 
| 4339 34966 
To00829g 6: 00035 98809 75435 
4339 34534 

1000830 6: 00036 03149 OYHCG 
| 4339 34099 


Khel 6: 
| 


Tooo827 


00036 07488 44068 — 

4339 33666 

00036 11827 77734 

> 4339 55238 4 

oooz6 16167 TOY67 

4339 32799 WM 
z00036 20506 43766 — 

4339 32365 — 

00036 24045 7613r 

33 31952 4 


rooo8326: 
10008336: 
roo0834 6: 
redes d: 


1000836 6: 


00036 29185 08063 
4339 31498 — 
00036 pen el r k 


40 31065 
: 00036 3780 


1000837 6: 


370626 ä 
4339 3063E 

00036 42203 01257. 
4339 39197 — 


Ks 8 459 29764 ĳ 


e 


„ 


Matuor]. Kind 
„LOGARÈITHMI 


gezatlen 


1000841 6: cooz6 50881 61218 ig 

4339 29330 7% 
Tooo842|6 : ooo 36 55220 90548 
4339 28897 


toopkag (6 : ooo36 59560 19445 0) 


4339 28464 7 

voos 6 : 00036 A 47909 8 
4339 2802g 0) 

1o00845|6 : ooo36 68238 75938 9 
4339 27596 


To®o846/6 : ooo36 72578 03534 
4339 27163 ( 
6: 00036 GA 3e0az 
339 2672 
6: o0o036 81256 Bme, 
339 26295 
6: 00036 s5505 Be 


vat 4 
1000848 He 


1000849 


il 
Jt 


greehenrd: 00036 2605 35 B 3ú 
4339 25429 (ff 


1000851 6: o0036 94274 sah 
4339 24 

rooo8sal6: 00036 256 I 4 aen 
4339 24562 

6: 00037 02952 84568 

| 4339 24127 

6: 00037 ene 98695 
4339 2369 

100085 6: 00037 11631 323899 

__4339 23261 


1000856 er „00037 15970 55650 
4339 22827 

< 1000857/6 : 00037 20309 78477 
4339 22393 

1000858 6 : 00037 24649 00870 
| 4339 21960. 
1000859 6 : 00037 28988 22330 
4339 21527 

100086of6 : oo037 33327 44357 
_4339 21092 


„1000853 
1000854 


Nataurl, 


getallèn | LOGARITHMI 
tooo861 6: 00037 37666 65449 
| 4339 20660 
yé TOOO0862 6: 00037 ee 86109 
| 339 20225 
10008636: 00037 43 pe 06334 
| 339 19793 
1ooo864.6 : 00037 Erp 26127 
4339 19358 
10008656 : 00037 5502345485 
4339 18925 


entend 


n 


1900866}6 : 00037 59362 64410 


4339 18492 

1ooo867|6 : 00037 63701 82902 
4339 18058 

1ooo863|6 : 00037 68041 00960 
4339 17624. 

Tooo869[6 : ooo37 72380 18584 
4339 I719E 

10008 7of6,: 00037 76719 33775 
4339 16757 


too0871 6: 00037 81058 52532 

4339 16324 

1000872f6 : 00037 85397 68856 

4339 1589T 

Loo0873}6 : 00037 89736 84747 

4339 15456 

Bisid 6: 00037 94076 00203 

4339 15024. 

voer 6: 00037 98415 15227 
4339 14589 


Ene 6: wooags 02754 29816 
4339 14156 

hb 6: 00038 0709343972 
Ie 4339 13723 
10008786: 00038 Brite 57605 — 
339 13299 

Eat 6: 00038 I le 70084 
4339 19856 

had 6: 00039 201 10 83340 
4339 sieta ed 


4 ae 6: 00037 7 37666 sosaoff rooo881 6: 00038 24449 96262 
M m 


RSA 


Natuarl, 
getallen | LOCARITHMI 
(000851 6: 00038 24449 96262 
4539 11 af 
«2000882/6 : o0038 28789 pa 
4339 I 1555) 
11000883 6: 00038 pen 19805 
4339 11121 
}z000884 6: 00038 37467 30950, 
339 106 
‘100688 5}6 : 00038141806 beid 
4 ee 10255 
‘Tooo886 6: 00038 46145 51869 6x abos Gis erge 
4339 09921 
000887 6 +00038 zekers 
4339 09387 
“Iooo888f6 : ooo38 54823 71077 
4339 08954 
000889 6: 00038 59162 Boor [f 
4339 08520 


‘1000890 6: 00039 63501 88551 9 
| 4339 08087 


dooo8g1'6 : 


00038 67840 96638, 
4339 07653 $ 


00038 lit de 0429T , 
@) 


‘1000892 6: 
zeoo89l: : 00038 „650 1 151 I 
| 4339 06786 
: 00039 80858 wieke 
| 4339 0635 

6 100038 85197 eed 
| 4339 05919 
{ 


6: 0003889536 30569 (f) 

4339 05485 (fj 

6 : 00038 93875 36054 ú 

4339 05052 

6 : 00039 9821441106 (0) 
| 4339 04619 
6 : 00039 0255345725 
4339 94185 
RE 6: 00039 06892 49910 \ 
4339 03752 


sdi 6300039 11291 me 


rf 


eenst 


Area 


#o00897 


zoco898, 


JeRO 


s ITOOOYI IIG 


me 


Tooogerf6 00039 39 98ard 130 …À 


pn 
Natnurl. 


rme. LOCARITHME 


1ooogor 6: 00039 11231 53662 
39 03318 

rooogoef6 : 00039 15570 56980 
4539 02884 

LO0ogozfó : 00039 19909 59864 
4339 02451 

a: vn 6: 00039 24248 62315 
4339 02018 

1oo0gos 6: oo039 28587 64333 
4559 01584 


tosogo6 6: 00039 32926 65917 
4539 OIT SO 

1oo0go7f6 : 00039 37265 67067 
4339 00717 

Tooogo86 : o0039 41604 67724 
4339 00284 

10009096 : 00039 Kr 68068 
4338 99850 

LooogIof6 : 00039 00de 67918 
4338 99416 


7 00039 54621 67334 
4338958983 
00039 58960 66317 
4338 98550 
00039 63299 64867 
4338 98116 
00039 67638 62983 
4339 97682 
00039 71977 60665 
4338 97249 


6: 
6: 
6: 


1000912 


1000913 


1000914 


IooogIsi6: 


10009 16(6 : 


4338 96816 

10009176 : 
4338 963 
die 
4338 959, 

00039 89333 470 
4338 9551 
1000920 6: 00039 9367e 425 


10009186: 


Tooog1gs6 : 


4338 895082 4 


00039 76316 57914 
00039 80655 54730 | 


d 


Bn | roecarireutr Ö bs rig zoearirrmt 

Toooge {6 £ 00039 98011-37657 ({ TOOOQ4 IIG : OO40 84789 18533 

4338 EN 4338 $5979 

Tooogsal6 :'ooog0'02350 32305 tooogga} 6: 60040 89128°342J2 

id: 4338 94214 4338 055: 
Tooog23f6 :'ooogod668g 26519 1000943 6:  Ó6O45 93467 TO7 

s 4338 oss 4338 85112 

Tooogz4f6 : ooogo 110928'90 Joa 10009446 : doo4o 97806"04858 

4338 03348) 4338 84677 

‘Tooog25}6 : ooogo' T5367 T3648 ij 10004516 : cOO4T 6214489565 

en 4338 92914 Ó 4338 84245 

zooogs6 | 6 :‘ooogo 10706 06562 6) 1000946 6 :ooo4T 664837 3STO 

“4339 9248 4338 83SLE 

To00927 6: bidet 24044 9YO42. IK Tooog47|6 : o904T 10822 5762T 

4338 of ks 4338 83377 

Tooog28 6 to0040 28383 9ro8g. 1000948 6: ooo4I 15161 409983 

4339 91614 4338 82944 

1000929 6 200040 32720 82703 To0O949|6 : 60041 Bird 23042 

4338 91180 ; 4339 825LE 

tooopge 6: ooogo 37061 73883 10009 50}6 : ooo4r 2 38 3906453 

Ô 8 4338 90746 4338 82076 
1000931 6: 00040 41400 Gio Tooogsif6: ooo41 ket: 8859 

43382313 38 81644 

100095 2.6 00040 4573054942 Ó Tooog 526: Sooyr Ardenne 

4339 89880: 4338 81210 

Too 33, 6: 00040 50078 44820.j LOOOD53 6: "Òoo4r 36855°ST333 

4338 89446: 4338 80777 

Topo z4jb': “00040 54417 34268 1000954 6: “OOO4T 41194 32160 

4338 89013 4338 80343 

1000935 6: 00040 58756 23281 2 10005 es „6004145533 12503 

, 4338 5557 ef A 4338 79909 

zooops; 6: "0004063095 11860 ( gy 1000956 6: “OOO4T 49871 gate 

4338 88146 4338 70427 

tobog 37 67 0004067434 00006 $£ 1000957 6: OOO4T A 1071889 

339 87712 338 79042 

xooop 39/5: 00040 71772 dn: Ó Tooopsé 6 1ooo4T EL Sons 

it ved 38 87278 (á 8 78610 

100093 IE ste 8966 4 1000695016 “oort 588 ha 

NE ded 4338 86846 4338 78175 

1000940 6: “oo040 So450 61842 1000960) 6 tO0O4T A 

win he 4338 86411} J. 4338 77743 

Hooog4i|6 : 00040 84789 48253 4 160096T é vooor 7156585439 


Natvarl, Natuurle 5 » 
getallen LOGARITHMI getallen LOGARITHME 

Kooog6 16 ; ooog1 71565 85459 1) 1ooog8ij6 : o0042 58340 49280 
4338 77309 4338 68640 
dooogbef6 : ooo41 75904 62768 Ml 1ooog82|6 : ooog2 62679 17920 
4338 76875 $ 338 68206 
1000963|6 : ooo4 r 80243 39643 (ff 1000983|6 : ooo42 67017 86126 
4838 76442 j 4339 67773 
Zooog84l6 : ooo41 84582 16085 Y 1000984|6 : ooo42 71356 53899 
4338 76008 { ; 4338 67339 
2000965|6: ooo4 1 88920 92093 (f} TOOO985|6 : o0042 75695 21238 
4338 75575 4 4338 66906 
dooog66l6 : ooo41 93259 67668 ) 10009866: ooo42 80033 88144 
4338 75142 (f}. … 4338 66473 
1Z000967|6 : oo041 97598 42810 iK To0og876: ooo4a 84372 54617 
4339 74708 4338 66039 
„20009686 : ooo42 01937 17518 Ml 1000988316: ooo42 88711 20656 
4338 74275 4338 65606 
“1o00969,6 : ooo42 06275 91793 3 7 Loo098g6 : ooo42 ode 86262 
4338 73841 Ô 4338 65172 
1000970,6: 90042 10614 656 36 1000990;6 : 00042 97388 51434 
4338 73408 (ff kurt 64739 
1000971/6: 00042 14953 39042 inner 6: oons ach 00043 01727 16173 
| 4339 72974 4338 64306 
10009726: 00042 19292 12016 ) 1000992 6 : 00043-06065 80479 
4338 72541 4338 63872 
1000973/6 : 00042 Ke 84557 Ó ko00995, 6: 00043 10404 44351 
4338 72107 4338 63438 
z000974l6: oog 2799 56664 (Á ro00994 6 : oa043 14743 07789 
4338 71674 4338 63005 
1000975|6 : ooo42 32308 28338 Hg 1000995/6 : 00O4F IQOSI 70794 
43398 71241 | 4339 62572 
2000976 6: ooo42 36646 99579 (fj 10009966 : 00043 23420 33366 
4339 70807 4338 62138 
2a00977|6: 00042 40985 70396 Hé 1000997 6: 00043 27758 95504 
4338 70374 4338 61705 
1000978|6 : ooo42 45324 40760 (ff) 10009986: oo043 das 57209 
4333 69940 4338 61272 
2000979 6: EA or 10700 Ô Looo999|6 : 00043 36436 18481 
4338 69506 4339 60838 
%00098ol6 : ooo42 54001 80206 (9) Too1oool6 : 00043 40774 2 319 
4338 69074 4338 60404 


A9oog8i6 : ooo42 58340 49280 


| 


hed 


/ zooloorf6: 0004345113 39723 8 


PE Bla 
VERVOLG, OP DE 
VERHANDELING, 


N maer! - Er ' 
Tt 4 OVER DEN 


POLYPUS or SLYMPROP;, 


Beneevens eene Afbeelding, van een daar aan hog 
ontbreekend Werktuig , ter Af binding van alle foor 
ten van Polypi, welke onder het bereik der vinges 
ren vallen, doch te ver van de hand zyn, en in 
te veel verengde holtens hunne zitplaats ge- 
nomén hebben, om door éen flappen 
draad te kunnen omvat worden; met 
“ bygevoegde Aanmerkingen, 


n Door 
SAMUEL DE WIND: 
oefe A A af Pf 


NY anneer ik, inhet laatst uitgekoos. 
men deel, van het ZeeuwschGenootfch. 
der Wetenfchappen te Vlisfingen, het 
genoegen had, myne Verhandeling 
over het Afbinden van den Polypus enz. 
_ geplaatst te zien ;— had ik echter weinig 
WEI DEEL, ' Na ges 


482 & DE WIND OVER 


gedachten ‚andermaal zoo fpoedig'géle- 
gee te zullen hebben, om myne 

unstbewerking in deezen werkftellig 
te maaken; te meer alzoo veelen van 
de zwakkere Sexe; het zy door on- 
kunde, of kwalyk geplaatfte fchaamte, 
(gelyk te vooren heb aängehaald) ach- 
terhoudend zynde, haaren nood intyds 
te kennen te geeven: zulks vooräl in 
wat meer gevorderde jaaren, toefchry- 
ven aan ongeregelde men/es , of maan- 
_„delykfche zuiveringen, welke buiten 
tyds koomen, dâarom haar lot met ge- 
duld afwagten, tot dat de waterzucht 
of uitteering een einde van haare kwaa- 
len maakt. 

De volgende Waarneemingen zul- 
Jen echtertoonen, datalle gevallen niet 
van dezelfde natuur zyn, en dat fchoon. 

eelde en fungi, doorgaans plaats heb- 
‚ben in Vrouwen, welke meermaalen 
Kinderen hebben ter weereld gebragt, 
dezeive echter nu en dan (fchoon onge- 
Iyk zeldzaamer, plaats hebben by zoo- 


danige), welke nimmer hebben zwan- __ 


ger geweest. avi | 
Dat in die enkelde gevallen, wee 


gens de natuurlyke geftaltenis, of in- 8: 


getrokkenheid van de vagina Er het 


d and. | } - j 


DEN PorYPUS 483 


Tandrat van den Heer HOFMAN met den 
flappen draad tegenftand vindt, en uit 
gebrek van noodige ruimte niet kan 
aangevoerd worden, is my volkomen 
gebleeken. Dat echter de Afbinding, 
met het uitgedachte van den vermaar- 
den LEVRET (a), aan eenige gebreken 
onderheevig, en daar door by hem 
veranderd is, zal ik by deezen trachten 
aan den dag te leggen, en teevens aan- 
toonen, dat in die enkele gevallen, het 
aanvoeren van een {teevigen draad, 
fchoon aan veele moeijelykheid on= 
‚ derheevig, het eenigfte middel is, om 
de cuur te volbrengen; — waar uit 
dan verder blyken zal, dat het Werk- 
tuig van den Heer LEVRET, te vinden 
in de Memoòires de U Academie Royale de 
Chirurgie, tome troifienme, pag. 593, 
planche XIII. fig. 3; in het Ea Jur. 
les Abus des Regles Génerales, qui fop- 
pPofent aux Progres de P Art des accauchen 
_anens, Paris 1766, 8°°, pag. 204. fiZ. 5% 
mede eerre plaats ter Afbinding van de 
_polypi zoude verdienen, ten zy ‘er na- 
derhand in Vrankryk niet eenige ver= 
ND Ni Zoi be- 
(a) Zie essar fur les abus des Regles Génerales, gui 


fcoppofent aux Progres de Part des accouchemens, 
Paris 1766. pag. 198. fig. 5 et 6. 


/ 


484 _S, DE WIND OVER 
ide eid » 
betering in te weeg was gebragt; 
waar door dit Werktuig eene meerde- 
ren graad van perfectie gekregen heeft. 
En alzoo niet weet, dat dit laatfte in 
het nederduitsch behoorlyk is aan den 
dag gebragt, heb ik het niet ondien- 
ftig geacht: ter voltooijing van het 
geen ter afbinding vanden polypus zou- 
de konnen dienen, of noch aan ont- 
breken; het gemelde Werktuig in 
plaat hier achter aan te voegen; — 
waar mede vertrouw, dat deeze taak, 
hier door ten vollen bereikt zal zyn, 
wyl men door behulp deezer twee 
verfchillende Werktuigen, namelyk 
het Tandrat van den Heer HOFMAN , 
met den flappen draad, en het taatstge- 
melde, (hier achter verbeeld) in ftaat 
gefteld wordt, alle foorten van polypi, 
zoo wel vaginales, uterini , gutturales et 
nafales : fcheede, lyfmoeder , keel en neus 
polypen, die onder het bereik der vin- 
geren vallen, af te binden. 
“Ik gaa thans over tot {taaving van 
myn gezegde: — drie gevallen , waar 
van twee het relaas van polypi uterini, 
en een, de polypus gutturalis betreft, 
„met de noodige om{tandigheden. op 


te geeven, 
EER: 


EN 


DEN POLYPUS! 485 
EERSTE GEVAL 


Het was den 19 April 1784, dat ik 
voor de eerfte reis verzocht werdt, te 
koomen ten huize van den Wel Ed. 
Heere N. N. binnen deeze Stad, om 
raad te pleegen over Mevrouw des- 
zelfs Echtgenoote , wegens een hevige 
en aanhoudende bloedvloeijing, waar 
aan haar Ed. reeds federt de maand 
Augustus 1783, met kleine tusfchen- 

ozingen van vermindering en ophou- 
ding, hadt gelaboreerd. | 

Ik vond haar Ed. by myne komst 
te bed liggende, hebbende reeds fe- 
dert een geruimen tyd, buiten. ftaat 
geweest, om langer, dan eenige wei- 
nige uuren op dendag, opte zitten. — 
Verder ongemeen bleek en verma- 
gerd, hebbende alle de teekenen van 
een aannaderende Waterzucht ; — zoo 
door het zwellen der beenen, als aan- 
gezicht: welk laatfte nu en dan wederom 
wat verminderde. — De pols fcheen 
zeer wankelende, zwak en met koorts 
bezet; waar toe, de groote beweeg- 
baarheid van het zenuwgeftel, uit be- 
vatting van gevaar, niet weinig deedt 
en te weeg Dragt, dat haar Ed, nu en 


Nú 3: dan, 


486 8. DE WIND OVER 


dan, door /ypothymie of laauwte over. 
vallen werdt. | 
Haar Ed. hadt voor het een en an- 
der, van tyd tot tyd, verfcheide mid- 
delen gebruikt, doch zonder vrucht. — 
By de 39 jaaren oud zynde, hadt zy, 
tot de maand Augustus 1783, de men- 
Jes of maandelykfche veranderingen, 
vry geregeld behouden; doch na dien 
tyd, dezelve meest om de 14 dagen 
te rug gezien, ’t geen met het be- 
gin van het jaar 1784, weeklyks, en 
eindelyk daaglyks , zich vertoonde en 
ftand hieldt. — Het geen haar Ed. in 
deezen toeftand eenige tusfchenpozing 
gaf, beftond daarin, dat wanneer de 
vloed eenige dagen heevig hadt aan- 
ehouden, dezelve allengskens in cou« 
en verminderde, en eindelyk als een 
ros of bloedig water (Gallis s loture de 
chair) te voorfchyn kwam; dit alles 
hadt echter haar krachten zoodanig uit- 
geput, dat’er nu en dan, naauwlyks kans 
was, haar na behooren te verbedden, 
terwyl noch ftopdoeken met azyn en 
water, en andere middelen, iets tot 
verbetering te weeg bragten, — Haar 
Ed, te voren meermalen gezien. heb= 
bende, was ik bewust, dat fchoon van, 
si mEt od EL al gen 


& 


\ 


gen vortroe Af 


een pblegmaticq temperament zynde, 
echter nog de jaaren , waarin de menfes 
doorgaans beginnen te verminderen, 
niet bereikt hadt; — weshalven de re- 


„de van den onmatigen vloed , aan het 


aanweezen van het een of ander vreemd 
lichaam meende te moeten toefchry- 
ven. — Ik vergenoegde my dien 
avond, een opflurpend en te famen- 
trekkend mixtuur voor te fchryven, met 
belofte, van den volgenden dag te zul 
len te rug koomen, 


RL Aqua melisfae, foeniculi aa. 5 if. 
__& testar ovorum dr. i. 3. 
& terrae catechu. dr. 3. 
Q cort. citr. 51. Vi 
Syr. pap. erratici dr. vi, 
M. D. V fui. S. 


Om het utr een theekopje, matig 
warm, alvorens wel om te fchudden. 
_ Insgelyks verzocht haar Ed. alle 
dranken, zoo min mogelyk warm te 
„gebruiken, en liet haar met eene gee 
woone tifane, uit garftewater beftaane 
de, continueeren. 

‚De volgenden dag, vond ik de 
„yloed  aanmerklyk. verminderd , ’% 
geen my deed befluiten „ met het 
get DEE oh 


Win — 


488 BDE WIND OVER 


opflurpend mixtuur te continueeren 3 
doch wyl de zwakheid tevens groot 
was, voegde ik ’er het extract, cort. 
peruv. in water gedisfolveerd by, laa- 
tende haar Ed, zoo lang de vloed op- 
hield, van *t laatst gemelde gebruik 
maaken. | 

Op deeze wys 5 à 6 dagen doorge- 
bragt hebbende , vond ik de toevallen 
wel verminderd, doch echter niet ge- 
noeg, om hoopte fcheppen, van langs 
dien weg, myn oogmerk te zullen be- 
reiken. — Dit bragt te weeg , dat haar 
Ed. verzocht om het geval.nader, door 
attouchemenrt of onderflaan, te mogen 
onderzoeken; wanneer ik, na eenig 
tegenftreeven, het genoegen had, my 
ten vollen van het aanweezen van een 
waaren polypus , f. fungus uterinus, te 
overtuigen. 

Ik vond namelyk 5 dagen na myn 


eerfte komst, by de inbrenging der vin- 
geren, een peersgewys uitwas, wiens 
grootfte diameter even met den vinger 
kon bereiken, ‘t welk aan alle zyden 
door de lyfmoeders mond omvat was, 
en noodwendig de lyfmoeders mond 
moest openhouden, terwyl de hals, of 
eerfte beginneeming van dit gezwel, na 


DEN PvoLrvPus 489 


ge aanraaking op eenmaal aan de hand 
gaf), beloofde ik haar, onder den God- 
delyken zegen, van deezen zoo lasti- 
gen vloed te zullen redden: ingeval zy 
zich gewillig wilde onderwerpen aan 
Werktuigen , of liever Kunstbewerkin- 
gen, tot afbinding van deeze zoo ge= 
‘duchte kwaal, gefchikt. _ ON 
Den volgenden dag, zynde den 24 
April, gefchikt hebbende om de af- 
binding te verrichten, plaatfte ik myne 
patient op het einde van het bed, met - 
de beenen van het zelve afhangende, 
als dan 2 vingeren ingebragt hebbende, 
trachtede ik het gezwel te Omvatten, 
en het zelve een weinig na my te haa: 
Jen, te gelyk met een Tang, inde ma- 
mier van een pince a ftaux germe (zie 
Verhandeling van het Zeeuwfch Ge- 
nootfchap, ro deel, fol. 546, ‘fig. 3) 
: Hen Nn 5 den 


490 S. DE WIND OVER 


den polypus fixeerende, — Vervolgens 
de vingeren te rug haalende, liet ik 
het achterend der Tang, door het oog 
van den zyden draad, waar aan vere 
fcheide coraalen, pasfeeren , langzaam 
dezelve opfchuivende, om achter het 
eersgewys gezwel te komen, doch 
AE zeer my hier in beyverde, en 
zelfs myn oogmerk meer dan eenmaal 
byna bereikte, glipte echter de draad, 
by gebrek van noodige ruimte, en de 
ommogelykheid om de vingeren na be- 
hooren te kunnen beweegen, door de 
engheid, telkensaf, — zoo dat, na met 
tusfchenpoozing, ruim anderhalf uur, 
met ongelooflyk veel moeite, te heb- 
ben bezig geweest, van dit myn voor- 
neemen moest afzien, en genoodzaakt 
werdt myn toevlugt tot het nieuw 
verbeterde Werktuig met een fteevi- 
gen zilveren draad, in de manier van 
den Heer LEVRET, te moeten neemen, 
Hier op, dit Inftrument inbrengen-_ 
de, had ik weinig moeite , den zilveren 
draad, wegens zyn ftevigheid, ‘achter 
het gezwel te brengen; vervolgens de 
conductor anfae of geleider van den draad. 
voorwaards fchuivende, terwyl de zil 
vere dragden naar my haalde, het ee, 
Zwe 


= 


DEN POLYPUS, 401 


zwel te beklemmen, en door een eens 
voudige omdraaijing de draaden door 
middel van een dun houtje, in elkan. 
der te vlegten, en dus den hals van het 

gezwel tenen. | 
Tot dus ver ging alles naar weních, 
waarom my zelven reeds befchuldigde , 
het Tandrat van den Heer HOFMAN te 
veel wierooks te hebben toegezwaaid, 
Dan de hals van het gezwel (die on= 
der deeze bewerking merkelyk Jae | 

gezakt was) met den vinger bereikende, 
vond ik het oog van den zilveren draad 
nog zoo weinig vernaauwd, dat ik ge- 
maklyk, ’er by koomende, de pink 
door zoude hebben konnen pafleeren, 
terwyl het achterend van den zilveren 
draad, aan het houtje vastgehegt , 
zoodaanig in een gedraaid was, dat men 
‘er, ten dien opzicht, niets beter van 
zoude konnen wenfchen ; — en wylde 
aanlegging en beklemming op gemel« 
de wys van geene vrucht konde zyn, 
vond ik het noodig, den draad nog ver- 
der in een te woelen, doch naauwlyks 
3 & 4 flagen zonder merkelyke vrucht 
aan het bovenend gedaan hebbende, 
___had ik het ongeluk van een der draa- 
_ den te breeken , ter plaatfe daar zy aan 


49% 6 DE WIND OVER 


het handvat of houtje gehegt waren ‚== 
t geen my vervolgens belette myn 
oogmerk in de toeknyping verder te 
bereiken ; en verpligte de patiente, die 
door het langduurig liggen vermoeid 
was, te laaten rusten, 

“Zoo ver met de vingeren kon na- 
gaan, was de draad ter behoorlyker 
plaats, namelyk om den hals van het 
gezwel, doch niet genoeg geflooten, 
om een daadelyk verfterf te veroor- 
zaaken ;— echter was het gezwel door 
de geduurige behandeling meer dan 
een duim laager gezakt, en gaf dus 
mede gelegenheid, dat de baarmoe- 
ders mond zich meerder konde toetrek- 
ken ; — hier door de vloed paalen zet- 
ten, en directelyk aan een groot oog- 
merk, namelyk het leevens behoud, 
voldoen, 

Myn vooruitzicht in deezen werd 
ten vollen door een gewenfcht fucces 
gekroond: namelyk dat van ftonden 
aan de vloed ophield, als mede dat 
dezelve de volgende dagen achter- 
bleef, waar door de Patiente van de 
genootene voedfels eenige vrucht er- 
langde. | | 
“_’Er verliepen intusfchen tn 
heal, La 


DEN POLYPUS. 403 


dagen, dat haar Ed, ftaat ongemeen | 


verbeterde, dan echter wyl de beknel- 
ling van den draad niet genoegzaam 
was, om den fungús te doen afvallen, 
en haar Ed. verlangen daaglyks meer 
en meer toenam, om uit deeze on- 
aangenaame fituatie gered te worden, 
vond ik my verpligt, haar Ed. ander- 
maal de afbinding voorteftellen. 

Zulks hadt mede voor de tweede 
reis, op den 15 Mey (zynde ruim 3 
weeken na de eerfte tentative) plaats, 
wanneer het genoegen had haar Ed., 
„welke intusfchen meer in krachten 
was toegenomen, in een leuningftoel 
te plaatfen; vervolgens op een zeer 
gemaklyke en fpoedige wyze den 
draad aan te leggen, en dezelve mer- 
kelyk meer dan te vooren te be- 
klemmen ; — intusfchen kan ik niet 
voorby ; gon een aanmerklyk gebrek 
in deeze behandeling aan te merken, 
en het geen het Inftrument van den 
Heer LEVRET zoo wel , als het verbeter. 
de, aan zich heeft(b) , namelyk dat on-= 

| | | der 


_(b) Zie Mentoires de }’ Academie Royale de Chi- 
vurgie, dome troifieme, pag. 598. planche XIII, 
fg. 3 En Esfai fur les abus des regles Generales GPe.’ 


„Paris 1766, 8vo, pag. 204 , fg. 5. 


dô4 8 Dr Winbd OvER 


der de zaamen of ineenwinding ded 
zilveren draads, het geheele gezwel; 
indien het klein is, op het laatst, by 
elke tour iede omdräaijt en dus niet 
dan in fchyn doet vorderen; al het 
welk men vanhet T ahdrat van denHeer 
HOFMAN (by aldien geappliceerd kan 
worden) niet te wagten heeft, alzoo 
dit het gezwel exact beknypt. 

Dit ondervond ik mede, want na 
‚datde zilveren draad, aan het einde zoo 
vast in een gedräaid was, als immer 
zoude konnen wenfchen, was de oog 
rondsom den hals van het gezwel, 
fchoon naauwer dan de voorige reis, 
nog niet ten vollen bekneepen, en 
draaijde by iederen omflag om zyn as. 
Echter had deeze behandeling het ge- 
zwel nog laager doen zakken dan te 
vooren, en te weeg gebragt, dat de 
mond vân de lyfmoeder zich thans 
aanmerkelyk floot, waarom ook hoop 
fchepte, dat eindelyk de hals van het 
gezwel meer en meer gerekt zynde, 
zich tot de affcheiding zoude fchik- 


en, 

Met dit al, bleef de ongerustheid, 
fchoon de vloed meerendeels ophieldt ; 
en ’er zelden iets dan bloederig Ee 

ne O 


é 
N mss 
tte k > 
BAG 


> DEN PoryPus 408 


of Joture de chair voor den dae kwam; 
aanhouden ; — ook deedt zich nu en 
dan een fterke reuk op, die een aan-= 
naderende affcheiding te kennen gaf. 
Den 31 Mey; nogmaals onderzoek 
zullende doen, na de beide zilveren 
draaden; zoo van de eerfte als tweede 
Afbinding, welke ik in een ftrook linne 
had zamengewonden, om alle fchaa- 


ving voor te koomen, had ik op ’ton- 
_ verwachtst. het genoegen, den fungus, 


na eene geringe pooging, geheel na 
my te haalen (c); — waarop dit geval, 


in weinige dagen, zich ten volle naar 


wensch fchikte, en haar Eid. als uit de 
kaaken des doods gered werdt. 


TWEEDE GEVAE 


Hier zoude ik deeze eindigen, dart 
na dat myne Patiente, reeds federt 


_Het begin van Mey 1784, van alle toe- 


vallen van bloedvloeijing, en daar op 
gevolgde zwakheid ontheeven- was, 


dagelyks meet en meer in krachten 
toenam, terwyl de menf/es of maande- _ 
_Ìykfche zuiveringen, op hunne behoor- 


ly: 


$ _£) Zie plaat I. guur IL, 


_ Rik 


406 _ & DE WIND OVER 


lyken tyd (met achterblyving van der 
she albus of witten vloed) te voorfchyr 
kwamen, en in dien tusíchèntyd eene 
ongemeene goeden welftand genoot; 
werd ik in ’ begin. van. November 
van ’t zelfde jaar, ruim zes maanden 
na de volbragte cuur‚ op ’t onver-, 
wachtst weder ontboden. Wanneer ik 
met’tuiterst leedwezen vernam, datde 
vloed, by de terugkomst van de perig- 
dicque Krek ‚ vry heevig was toe- 
genomen, en reeds 8à ro dagen, zon- 
der merkelyke tusfchenpozing, ge- 
duurd hadt; — wordende vervolgens 
door fluor albus afgewisfeld, 
Deeze toeftand, werdt echter door 
behulp van zaamentrekkende midde- 
len,‚van tyd tottyd merkelyk verbee- 
terd; — fchoon haar Eid. echter door 
dit toeval, uitermaaten verzwakt was. 
Den ro December met reden ver- 
_ moedende, dat ’er zich wederom een 
nieuwe polypus of fungus opdeedt, on- 
derfloeg ik haar Ed. voor de eerfte 
feis, — wanneer met weinig moeite 
van mieuws, een vry rond gezwel ter 
groote van een appel ontdekte, ver- 
vullende ter linkerzyde den geheelen 
mond van de baarmoeder, en bj BE 
ee. 


\ 


Á 4 
k 
Al 


…N 


DEN botrbus 40% 


dezelve in diervoegen omgeeven, dat 
noch maar ín zyne kleinfte diameter 
kon beflaan; -- voorts was dit gezwel 
op het aanraaken hard en ongevoelig, 
en wyl het my niet mogelyk was het 
zelve, zo niet wat laager gezakt was, 
aftebinden ; — liet ik haar Ed., buiten 
de zaamentrekkende middelen, het 
extract cort. peruv. gebruiken. 

Den 16 December, kreeg zy 'des 
morgens van nieuws de verandering , 
„doch minder heevig dan te vooren, 

hebbende het zelve den 18 en 19 met 

maate. 

Den r8 andermaal onderzoek doen: 
de, vondt ik het gezwel een weinig 
laager gezakt, doch niet genoeg, om 
met fucces de afbinding te verrigten. 

Den 20 en 21 nam de vloed weder-< 
om in diervoegen de overhand, dat 
my genoodzaakt vond eene pooging 
aan te wenden ,om my van den po/ypus 

of fungus te verzekeren. 

‚__ Diendag nadenmiddag, namelyk den 

21, gaf ik haar Ed, ten dien einde ee- 

ne vifite, doch zonder hoop van myn 

_ oogmerk te zullen bereiken. 

El De vinger daar op inbrengende; 
vond ik door toarifade aanhou-= 

AT. DEEL, Oo dens 


498 S. DE WIND OVER 


dende vloed, wat meerder ruimte, en 
had kort daar aan gelegenheid, om 
het gezwel te omflaan en wat laager 
te doen zakken; — dit verrigt heb- 
bende, bracht ik de Tang a feaux ger- 
mein, waar mede het genoegen had, 
den fungus merkelyk uit den baarmoe- 
ders mond te doen zakken, en met de 
vingers te fixeeren , als dan den zilveren 
draad om de tang heen brengende, 
had ik weinig moeite dezelve om den 
fungus heen te leggen; — en daar op 
de zilvere draaden, door den conductor 
anfae, fterk na my haalende, kon ik 
duidelyk de beklemming, die naar 


È 


wensch geplaatst was, gewaar wor- 
den; — hier van wel verzekerd, 
draaide ik met het ftokje den zilveren 
draad in één, en meende dus myn 
„oogmerk, in eenen geregelden trek 
achter den anderen, te bereiken; dan @ 
reeds weinig tyds gedraaid hebbende, 

had ik het ongeluk, dat de beide | 
draaden by den hals van den polypusaan — 
ftuk fprongen, waardoor myne pooging 
vruchteloos afliep. — De zilveren draas — 
den, welke men hiertoe gebruikt„zyn 
over’talgemeenzeer taai, dochfomtyds 
zoo broos, dat zy op eene fchielyke bui- « 


sj 


ging 


DEN (POLYPUS 499 


ging als glas afbreeken, — De draad 
zelve , was anderfins zoo naauwkeurig 
in één gedraaid, dat men nimmer iets 
gelyker zoude konnen verwachten. … 
Dit heb ik te breeder willen aanhaas 
len: om aan te toonen, dat hoe voor-. 
zichtig men in deezen te werk gaat; 
men echter met alle inftrumenten , met 
_ftevige draaden, welke in één moe- 
ten gewoeld worden, tegenfpoeden 
aantreft, welke nimmer aan dat van 
den Heer HOFMAN te beurt vallen ; wen: « 
fchelyk ware het, dat men zich ten al- 
ten tyde van het laatfte kon bedienen: 
… Dat de Beroemde LEVRET; (die met 
„recht, wegens veele nuttige uitvindins 
gen, zoo in Vroed- als Heelkunde, de. 
attentie van de vermaardíte Chirur- 
giens en Vroedmeesters, door geheel 
__Europatotzich getrokken,en metrecht 
den naam van Restaurateur der Vroed- 
kunde verdiend heeft), weinig jaaren? 
voor zyn overlyden, overtùigd is ges 
‚worden, dat zyne methode, met rela- 
tie tot de afbinding der pofypi en fungi 
met een ftevigen draad onvolkomen ; 
en niet altyd aan het oogmerk vol- 
„deed; is-duidelyk uit zyne fchriften, en 
Ree 4 O0 2 | wel 


Soo 8. DE WIND OVER 


wel voornamelyk uit zyne laatfte , 
middagklaar op te maaken. | 
_In de Cure Radicale de Polypes van ge- 
melden Autheur , ade editie, en te Parys 
1759, uitgegeeven, vind men onder- 
fcheide Werktuigen, alle met een flap- 
pen draad „by exempel planche 2,,fig. 1 ; 
Planche 4, fig. 3; en planche 6, fig.g9 en 1o5 
och waar van zyn Ed., de gebreken 
ondervonden hebbende, afgeftapt is, 
om plaats te geeven, voor een zeer in- 
genieusch Werktuig: zie Memoire de }’.4- 
cadernie Royale de Chirurgie, tom. ILL, 
Pag. 598, planche 13, fig. 3; beftaande 
uit 2 zilvere tubi of pypjes, nevens el- 
kanderen vastgehegt, waar door een 
zilveren draad ter wederzyden pasfeert, 
van boven een oog overlaatende , in 
de manier als hier achter is afgebeeld. 
Dit Werktuig heeft de Heer LEVRET 
lang in gebruik gehad, en het zelve 
andermaal opgegeeven, in zyn Zsfai 
Jur les Abus des Regles Génerales ; qui 
f'oppofent aux Progres de l'art des Acou- — 
chemens, Paris 17166, 87°, pag. 204, fig.55 << 
dan echter maar in dit laatfte, om eene 
nieuwe verbetering in plaats te ftel- 
len, fig. 6, te vinden. Met etende 
Ks it} 


ad 


DEN POLYPUS: Kok 


dit laatfte Inftrument, pryst de Heer 
LEVRET ; in plaats van een ftevigen;, 


een gewaschten flappen draad aan; en 


voegde ’er pag. 200, by, daar door in 
{taat gefteld te zyn, alle foorten van 
pPolypi, zoo groot als klein, af te binden. 

De manier om dit Werktuig te ap- 
pliceeren, is in het zelfde werk zeer 
ampel befchreeven; doch hoe eenvou- 


… dig, echter wegens tegenítand, welke 


een gewaschte draad in een verengde 
plaats ontmoet, waar by het gebruik 
der vingeren b&nomen, en de warm-_ 
te der deelen, den gewaschten draad 


fpoedig doet verflappen, van weinig 


‚nut, zoo zelfs niet geheel ondoenlyk, 


ERE 


Men kan derhalven, uit het aange- 
haalde, vry zeker opmaaken, dat de 


flappe draad, tot eer van het Werk- 


tuig- van HOFMAN, in de meest voor- 
koomende gevallen den voorrang ver- 
dient: doch dat de ftevige draad, in 
fommige omftandigheden, gelyk in 


_‚deeze Verhandeling heb aangetoond; 
„en dat vooräl in de polypi gutturales 
_enz., niet kan ontbeerd worden, en 
‚dus by elkanderen behooren. . 
„Dan om tot ons verhaal weder te kees 
ren;’er bleef derhalven niets overig, dan 


KEO het 


/ 


5o2 5, DE WIND OVER 


het ten tweedenmaal te hervatten, en 
de lyderes weder nieuwen moed te 
geeven, Í | 

Met weinig moeite gelukte het my; 
den draad na behooren te plaatfen; 
dan in de opwinding of ineendraaijing, 
op myn hoede zynde, nam ik na ee- 
nige touren den conductor anfae-te rug; 
om des te beter de irrdraaijing te kun- 
nen nagaan: dit by infpectie noch niet 
genoeg voldoende, draaide zorgvul- 
dig noch eenige weinige flagen op, 
waar door eindelyk het geluk had, 
myn oogmerk naar wensch te berei 
ken, Aer; 
Intusfchen hadt de lyderes weinig 
of geen vloed verlooren, en was in 
allerminst niet verzwakt... » 
__Na de Operatie kwam haar Ed, na 
beneden, ging een weinig rusten, en 
was byzonder wel over de volbren- 
ging vergenoegd, Tt ON 
‚_ Den 22 des morgens vond ik haar 
Ed, opzittende, zy zeide my; na de 
afbinding geen vloed meer gewaar ge- 
worden te zyn, en den nacht wel door- 


gebracht te hebben ; — dewyl zwak- 
Band thans haare voornaam{te kwaal 
was, fchrecf ik haar Ed, een goed diëet 


voor, 


DEN POLYPUS, 503 


voor ,‚ met byvoeging ‘van corrobos_ 


reerende middelen. | 12 
„Den 23 was haar Ed. vry welvaa- 
rende, werdt in ’t geheel geen vloed 
gewaar, maar wel een dikke lendeftof 
met zwaare reuk verzeld. It 

Buiten eenige fpasmodicque aandoe 
ningen van het zenuwgeftel, was haar 
Eds. toeftand den 23, 24, 25, 2ó en 
27 December, naar wensch. je 

Den 28 December in den morgens 
viel op het onverwachtst, tot haar Eds, 
grootte vreugde, de zilveren draad af, 
en te gelyk de fungus, welke laatlte 
gaens gebar{ten was, (mogelyk 

n 23) en eene papachtige ftof van 


zich had gegeeven: vergelyk hier 


mede het tweede Geval, in de Ver- 


$ handeling over den Polypus, in het ro 


_ fcheen 
‚daan te hebben, alzoo het oog naau- 
«wer toegetrokken was, dan met rede 


deel van het Zeeuwsch Genootfchap, 

enz. bladz. 533, door my opgegeeven, 

waar door dezelve zeer ingekrompen, 

en de figuur hadt, gelyk plaat L.fig. III. 

heb afgebeeld. fi 

_ Wat de draad aanbelangt, deeze 
onder zyne uitwerking ge- 


Oo4 _— had 


eek \ 
at 


504 S. DE WIND OVER 


had kunnen hoopen, en naauwlyks 
een linie in zyn diameter bereikte. 

Den 29 en 3o, bevond ik haaren 
toeftand naar wensch. (id's 

Van den 31 tot den 5 January 1785, 
vorderde haar Ed. daaglyks in krach- 
ten, doch was nu en dan met maag- 
pyn of cardialgia-aangedaan: ZON 
tende uit verdikte flym , en het aanhou- 
dend vochtig en koud weeder ; waar by 
noch kwam het gebrek aan noodige 
beweeging, ’t geen haar Ed. telkens 
de perfpiratie belettede. 

Sedert heeft haar Ed. nog een on- 
gelukkigen val gedaan, waar aan zy 
lang gelaboreerd en veel door gelee- 
den heeft; — dan echter heb ik het gee 
luk, tegenswoordig te mogen zeggen, 
dat haar Ed. (naar maate van het on- 
guur jaargetyde) met begin van Mey 
deezes jaars 1785 , zich ongemeen welr 
vaarende bevindt, 


DERDE GEV AL, 


Het derde. Geval, betreffende de 
Afbinding van een polypus- gutturalis 


of keel flymprop, met een ftevigen. _ 


draad, is van den volgenden inhoud. 
| | Den 


DEN POLYPUS 505 


Den 17 April 1784, kwam by my 
aan huis Sufanna Hedikbuyze, oud in de 
20 jaaren, woonachtig te Veere, — 
klaagende over eene ongelooflyke be- 
lemmering in de doorzwelgino, welke 
van langzaamerhand gebooren zyn- 
de, daaglyks meer en meer toe- 
nam: — zynde voor ’t overige van een 
zeer gezonde conftitutie. 

In de keel ziende, konde ik niets 
gewaar worden, offchoon de uvula of 
huig, en ’t wvelum. pendulum, of neder- 
hangende verhemelte , trachte, te ver- 
wyderen; doch zag my genoodtzaakt 
een te zaamentrekkende, en flym af- 
_vaagende keel of gorgeldrank mede te 
geeven, waar meede raadde van tyd 
tot tyd voort te gaan. k 
„Den 29 Mey weder in de keel ziende, 
ondekte ik achter het welum pendulumde 
onderkant van een klierachtig gezwel, 
het welk, na my voorkwam, de dikte en 
grootte hadt, van een ordinaire paarde- 
boon, doch ’t geen zoo drahetzelve met 
eenigInftrument wilde grypen, zich ach- 
ter het welum pendulum optrok , en geen 
gelegenheid gaf om gevat te worden. 

Dit vruchteloos zynde, fchreef ik 
haar een fterker gargarisma voor; deed 


) _ Oos ook 


/ 


506 8. DE WIND OVER 


ook nog dien eigen dag eenige tentati- 
ven, om het zelve, door een penceel 
met confumeerende middelen bevog- 
tigd, te doen verdryven. 

Na verloop van weinige dagen , be- 
vond ik dit mede zonder vrucht, alzoo 
het gezwel meer in grootte toenam, 
en by inzwelging van fpys of drank 


__nu en dan een ongelooflyke pyn ver- 


oorzaakte: vooral indien zy wat te 
fchielyk haare voedzels doorzwolg. _ 
Den 21 Juli haar andermaal ziende, 
was dit gezwel zoo laag gezakt, datik 
het met detang, (in het X. deel vanhet 
Zeeuwfch Genootfchap der Weten- 
_ fchapp. bl. 548, plaat 2, afgebeeld) kon 
bereiken, waar op ten eeríten voornam 
den zilveren draad door middel van den 
conductoranfae erachter heentebrengen, 
Weinig had ik gedacht, dat zulks zoo 
fpoedig van effect zoude zyn: want na 
het gezwel, door middel van gemelden 
conductor , fterk bekneepen en 3 à 4 fla- 
‚gen omgedraaid te hebben, brak de 
hals van het gezwel, fchoon vry hoog 
achter het welum pendulum , af ‚waar op 
het zelve onmiddelyk volgde. 
By nadere examinatie, hadt het 
thans de grootte van een hale 1 s 
| ’ doc 


_ door eene fterke beknyping, ooge“ 
__ bliklyk zoude kunnen afwinden, váar 
uit dan mede ten klaarften bykt, 


ul 


Rn 


DEN POLYPUS, 507 


doch was door de afbreeking, van een 
grootte menigte taaije, geele mucus of 
_flym ontlast, en dus aanmerkelyk ge- 
flonken ; — ’er. volgde eene, ligte hage 
morrbagie of bloedsontlasting op, die 
door eene fpoeling met het alumeu 
uflum,- fpoedis verbeterd werdt. — 
Van ftonden aan was de doorzwelging 
herfteld; — waar door het genoegen 


__had, haar in weinig tyd, tot haare in- 


. nerlyke blydfchap, van eenen pynly- 
ken en lastigen vyand te ont{laan. / 
„In dit geval, is het aanleggen van * 
het Werktuig van den Heer HOFMAN 


ae 


__ mede zonder vrucht: wyl men in foort- 


gelyke omftandigheden, volftrekt bui- 


_ ten ftaat is, een (lappen draad in den. 


hoogte, achter het nederhangend vers _ 
hemelte, tegen een flap gezwel op te 
voeren: fchoon men het anderzins 


at in deezen, en in enkele gevallen, 


‚_ daar eene aanmerklyke vernaauwing 
__% zy natuurlyk of door ziekte, in de 


__wagina plaats hebbe, het uitgedachte „ 


_hier achterin Plaat verbeeld, niet kan _ 
__ontbeerd worden. Ne Ga 


| UIT: 


Kd 


508 


UITLEGGING 
VAN DE NEEVENSTAANDE 


PL AA TT. 


Figuur I, verbeeldt een Inftrument, van een latere uitvin- 


ding , als dat van den Heer Levrer , doch cenigzins 
tu dezelve manier, mede in Vrankryk uitgedacht: 
beftaande uit een condrictor anfae-of geleider van 
den ftrik, van zilver, met deszelfs zilveren draad , 
en handvat om den draad in één te woelen „ en de 
afbinding in ver van de hand gelegene partyen te 
“verrigten. 

(aa) De conductor anfae , meest gelykende naar een 
vrouwe catether, welkers bovenend, beneeden 
de oogen , afgenomen is. 

(bb) (bb) (bb) De draad dubbel omgeboogen, en 
door den conductor anfae gaande, uitkoomende, 
aan ’t beneeden end van denzelven conductor , van 
daar door twee gaaten pasfeerende door het hand- 
vat, en om denzelven heen gewonden. lg 


(ce ec) Het handvat, zynde een ftukje zwart Ebben- 


hout, om den draad door te laaten pasfeeren , wel- 
ke aan de andere zyde uitkoomen, en rond het zel- 
ve gewoeld zyn, om de terugwyking der draaden 
te beletten. 

(dt ad) Verbeeld de differente bogten, welke men’ 

t zilveren draaden kan geeven, na maate van de 

grostte van het gezwel en de ruimte van de bevat- 
„tende deelen. Er 

Fig. IL Wotabile fungus polypus uterinus , bladz. 488 
vermeld, | 

Fig. III. Afbeelding van een dito veel kleiner, voor 


het afvallen gebarsten en dus van volume vermin- 


derd, bladz. 503 vermeld. 


Fig. IV. Polypus geutturalis of Keclflymprop, wel- 3 


ke onder de afbinding veel flym ontlaftede en te 


gelyk door een complecte afknyping volgde , bladz, 


506 vermeld, 


LE ARS 
« ze Pen Dkt 
PS 
' Ati AS 


Ee 


zz Deel. Laaste Hz. 


Jalletb $ Sanfom Tb. 


band. want Zeerwesch (re 


nookschap. 


FIG. IV 


AZ Deel. Laaste Als 


Tal Sanfim Scalp 


REED, 
NE nd Red 
45 MLR ip 


hel 0 
ep, ELN ed) era 


AD 
A 


Re: 


N k S VA 

Ls (4 

$ 
e 
: 
N 
i 
\ 


ble 


et 
d ve Bees 
Rh net zi 
harten ea en Ie 
Biter 


B er 
nils a 


vr Vz 


5de « dy 
GE Dean 


„rbe, vend 
nan 4 di 


In ee if 


fen Mi od 
Td 
te tel 


Kben hie 
heren ni A 


EN