ści NIAŁO L WO | — [4 [>| EJ m = Mr a | A =" = "SB BE— "SA SŁ [| [--| = | B je) SE >| 3 [o] r <4 NE GATDNXKI SKAMIE OPISA 5,2 Mibrarp of the Sdluseum OF | COMPARATIVE ZOÓLOGY, | AT HARVARD COLLEGE, CAMBRIDGE, 1A$$. Joundeu dp private subscrfption, (r 1861. DR. L. bz KONINCK”S LIBRARY. NOZZ ZA. i h MA || ły KWEUIKCKE IC h YZ KABIBN M AM ZYTA A CIOCE Golla U NOM POW NOWE NIEDOKŁADNIE OPISANE GATUNKI SKAMIENIALOŚCI | TATROWYCH | ODKRYŁ I OPISAŁ Ludwik Wejszuet. [i POSZYT Er IE Z WRIR tablicami z natury litografowanemi. T A5 T WARSZAWA, NAKŁAD AUTORA. W Drukarni STANISŁAWA STRĄBSKIEGO , przy ulicy Daniłowiczowskićj Nr. 617, w dawnej Bibliotece Załuskich. *01846. taż h. | PA ŚR Żs5 84 kalki SAL c dh u IA3 lil i yli western «ds 4: GZKIEŃ: L2| „ w Wa.) y i r W weraóbioe mę. śpi iźwia s, świń - MóbzwA uwśteri sę "b, wg okoń aanócj DORA LO s REF O FR EÓKĆERYÓZRLCLZ-ZŁ.LCLODŻ>0L>CLŻ>QCÓZŻCZ>-CD"C" ZL BZU OFE4A na skały warstwowe wchodzące do budowy Tatrów, i wzniesień od nich równoodległych. 0a dawnego czasu porównywali geologowie warstwowe skały z pierwotnego morza osadzone, do budowy obszernego łańcucha Alpów wchodzące, z podobnemi skałami dokładnićj poznanemi półno- enćj Europy, a mianowicie w Francyi, Anglii, w Niemczech , półwyspie skandynawskim , Polszcze i Rossyi, stateczne i niezmienne zachowującemi względem siebie następstwo. Wynajdywane podo- bieństwa pomiędzy temi skałami osadowemi, były ciągle niepewnemi, a przy ich dokładniejszćm rozpoznaniu, okazały się nierównie ciemniejszemi i zawilszemi, aniżeli z początku wystawiono sobie. Gdziekolwiek skały warstwowe do alpejskich podobne występują, tam między niemi najwię- ksze jest podobieństwo; odróżnić ich od siebie nie można, chociaż z odległych miejse pochodzą. Skały warstwowe półwyspu włoskiego, składające Euganee, Apeniny, góry kalabryjskie i sycy- lijskie, tudzież Pirenee, Grecyą, Turcyą europejską, i według wszelkiego prawdopodobieństwa znaczne części Krymu, zupełnie podobne są do alpejskich. Tenże charakter mają skały wchodzące do budowy rozciągłego łańcucha Karpat. Mineralogiczne cechy, po części właściwy skład chemiczny, nadzwyczajna potęga pokładów i właściwe gatunki skamieniałości odróżniają te skały warstwowe od północno-europejskich, i dlatego nazywać je będę alpejskiemi. Czas osadzenia się ich odpowiada epo- ce tworzenia się formacyi Jura i krćdy, i to tylko mają spólne z poznanemi dawnićj osadowemi skała- mi; pojedyncze zaś po sobie następujące pokłady są zupełnie różne od północnoeuropejskich, a z te- go wynika, że osadzić się musiały równocześnie , ale niezawisle pośród mórz niemających z sobą sty- czności. Te okoliczności razem wzięte były powodem, że w krajach, w których alpejskie skały panu- ja, geologiczne badania nie uczyniły postępu, jakoto: we Włoszech, Tyrolu, w południowej części Szwajcaryi; wynajdując bowiem podobieństwo alpejskich pokładów z północno-europejskiemi , ró- wnano niepodobne przedmioty i gubiono się w hipotetycznych porównywaniach, albo rozdrabniano ogniwa jednego osadu, na różne nieznajdujące się formacye ; albolitćż wreszcie utrzymywano, że nie masz żadnego następstwa w tych skałach, jakto w najnowszym czasie Mohs, a za nim Fuchs uczynili. Pokłady osadów alpejskich również zachowują stateczne następstwo jak północno-europej- skie osady, tylko jedne na drugie nie dadzą się sprowadzić ; sąto bowiem właściwe osady, których pojedyncze warstwy aczkolwiek będąc jednoczesnemi osadami, utworzyły się pod zupełnie odmienne- mi stosunkami, i to główną jest przyczyną wszystkich poczynionych błędów przy wynajdowaniu ich || A uż. tożsamości. Jeżeli w Alpach zachodnich a mianowicie szwajcarskich, dla nadzwyczajnego wzniesie- nia gór, krzyżowania się pasm i przewracania się pokładów, w skutku czego często młodsze osady leżą pod starszemi, nie można prawa, według którego osadziły się po sobie, wykazać, nie wynika z tego iżby go niebyło. Zajmując się od kilkunastu lat badaniami geologicznemi w Karpatach, znajdowałem w następstwie pokładów największy porządek, powtarzający się na wielu punktach nietylko w Tatrach i wzniesieniach rówoodległych, ale i w Alpach wschodnich i zachodnich. Gdziekolwiek bowiem te naj- wyższe pasma rozpoznawano dokładnićj, wszędzie podobne następstwo wykazali uczeni, jako to: Bouć, Studer, Murchison, Segdwick. Nad morzem Adryatyckićm pomiędzy Obczyną a Tryestem, pojedyn- cze pokłady na sobie leżące, nie różnią się w najmniejszych odcieniach od tatrowych, i toż samo następ- stwo zachowują, które spostrzegamy przy Kościeliskach, albo Hradku w Liptowie. Skały warstwowe alpejskie zaczęły się osadzać jakieśmy wyżćj powiedzieli, z początkiem formacyi Jura i trwały do koń- ca kródowćj. Na jakich skałach osady te strącone zostały, niepodobna jest pospolicie okazać, prócz niektórych miejsc w Alpach wschodnich. I tak w okolicach Gracu dosyć znacznie rozwinęły się ska- ły przechodowe, a w Alpach wenecyańskich i wicentyńskich, w dolinie Val di Fassa formacye pstre- go piaskowca i pokrywającego onego wapienia getyngskiego (Muschelkalk), który nawet w najdrobniej- szych odcieniach nie różni się od podobnych skał osadowych w Niemczech lub Polsce. W całych jednakże Karpatach nie masz i śladu dawniejszych skał osadowych, same tylko alpejskie widać. Wspominają wprawdzie autorowie, jakoby się znajdowały w Karpatach dawniejsze formacye, ale twier- dzenia swego niepoparli żadnym dowodem. Szereg następujących po sobie skał osadowych alpejskich w Karpatach który podaję, nie jest z pojedynczych obserwacyj wyprowadzonym, ale ogólnie powtarzającym się fenomenem na wszystkich miejscach, gdziekolwiek tylko bliżćj były rozpoznawane. Pojedyncze po- kłady osadów tatrowych i z niemi równoodległych pasm opiszę w ogólnych zarysach, rozpoczynając od spodnich czyli najdawniejszych. 1. PIASKOWIEC CZERWONY we Właściwych i Niżnych Tatrach, tudzież w górach nad Hronem, pomiędzy Breznem (Briesen) a Bańską Bystrzycą (Neusohl) spoczywa na plutonicznych i me- tamorficznych skałach, to jest na granicie, gnejzie, łupku mikowym i talkowym; na nim zas leży szary wapień alpejski liasowy. Piaskowiec czerwony jest pospolicie drobno ziarnowy; często ziarna kwar- cu są jakoby zlepione, nie widać lepiszcza i wtedy przemienia się w jednorodną skałę kwarcową, idla tego wielkie jest prawdopodobieństwo, że ten piaskowiec jest nieco przepalony, a nawet w części stopiony, ziarna bowiem są zupełnie do siebie zbliżone; rzadzićj widać lepiszcze składające się z czerwonego marglu; kolor czerwony pochodzi od niedokwasu 2 żelaza, farbującego zarazem tę skałę; często jednakże bywa białym. Piaskowiec czerwony niekiedy przechodzi w konglomerat, gdy zaokrąglone ułamki białego kwarcu, rzadzićj krawędziaste w mniejszćj lub większćj ilości domie- szywają się do piaskowca zwyczajnego. Obcych domięszanych minerałów ma bardzo mało; żyłki cienkie białego kwarcu snują się i krzyżują po niektórych warstwach; białe ziarna marglu, czasem' porfirowato bywają po całćj skale rozsiane; autorowie opisujący ten piaskowiec nazywają ten minerał zwietrzałym feldspatem, na co nie ma dostatecznego dowodu; w górze Praszywa wznoszącćj się nad Bańską Bystrzycą wypełnia żyłę wśród tego piaskowca ciągnącą się blaszkowy niedokwas 2 żelaza. X m Skamieniałości nie zawićra żadnych i dlatego oznaczyć wieku tćj formacyi niepodobna. Geogności węgier- scy piaskowce w Niżnych Tatrach uważają za tromat (Grauwacke), ale swego mniemania niczćm nie- udowodnili, prócz że spoczywa na granicie, mającym być pierworodną skałą; są to zatćm przypusz- czenia, oparte na teoryach dawno zapomnianych. Piaskowiec ten dzieli się w warstwy 3 — 6 stóp gru- be, przez dołączenie znaczniejszćj ilości lepiszcza, staje się wyjątkowo łupkowym. Potęga całego pokła- du nie przenosi 2000 stóp. Piaskowiec czerwony otoczywszy wschodni bok Tatrów na Spiżu, cią- gnie się na półnoenćj pochyłości aż do Siwćj skały przy Zubercu, gdzie od razu ginie pod wapieniami. W holach Turczańskich pokazuje się nad Orawą, blizko jej ujścia do Wagu i ciągnie się na ich północnym boku z małemi przerwami, podobnie jak w Tatrach, aż pod Streczno gdzie się ró- wnież kryje pod wapień liasowy. W Niżnych Tatrach występuje na północnćj pochyłości, począ- wszy od Kralowćj holi ciągnie się aż za Praszywę, gdzie jego skały jeszcze sterczą , chociaż już zginął granit, i jest wapieniem liasowym z dwóch przeciwnych stron otoczony. W najdłuższćm trzecićm pa- smie występuje na małćj tylko przestrzeni od Wałaszki, wioski przy Breznie ikończy się pod Bańską Bystrzycą, gdzie pokrywa łupki mikowe i talkowe, a w porządku zwyczajnym pokrywa go wapień liasowy. Czyli piaskowce czerwone we wschodnich Alpach są równocześnemi z tatrowemi niemożna okazać ; największe jest prawdopodobieństwo że w Va] di Fassa, w Alpach wicentyńskich przy Re- eoaro i Schio i im poblizkich dolinach, piaskowce czerwone należą do wićrzchnich ogniw formacyi pstrego piaskowca (grćs bigarre), albowiem statecznie pokrywa je wapień getyngski (Muschelkalk) roz- winięty we wszystkich ogniwach. Czerwone piaskowce w Szwajcaryi przez Studera opisane, pod wa- pieniem liasowym leżące , największe mają do tatrowych podobieństwo i według wszelkiego prawdo- podobieństwa im odpowiadają. II. WAPIEŃ LIASOWY ALPEJSKI leży pomiędzy czerwonym piaskowcem niewiadome- go wieku a dolomitem nummulitowym; dla podobieństwa mineralogicznego skamieniałości i wzglę- dnego położenia uważam go za jednakowy, za odpowiedni w Alpach szwajcarskich. Nierównie zna- komicićj rozwinęła się ta formacya w Tatrach i równoodległych pasmach od poprzedzającćj; skła- da się z wapienia szarego. czasem czerwonego, szarego dolomitu, pstrych margli łupkowych i pia- skowców przechodzących niekiedy w konglomerat. Oto ich krótka charakterystyka: 1. Wapień jest zupełnie czysty, jednostajny, niekiedy łączy się z iłem i zostaje marglowym; powszechnie ma kolor jasno-szary, rzadzićj czarniawy; często liczne białe żyłki snują się i wiją po nim w najrozmaitszy sposób ; wyjątkowo mićwa kolor czerwony. Wapień ten im czystszy tym gru- bsze tworzy warstwy 2 — 10 stóp potężne; odmiany marglowe są nierównie cieńsze. 2. Dołomit odróżnia się na pićrwszy rzut oka od wapienia wydatną budową krystaliczną ; powszechnie jest drobnoziarnowy, czasem mićwa grubsze ziarno; kolor statecznie szary, jaśniejszy lub ciemniejszy ; białe żyłki snują się po całćj massie tćj skały; dzieli się w warstwy tak grube, że je rzadko kiedy wyraźnie rozpoznać można; wymienię niektóre miejsca gdzie dolomity przeważnićj występują: w górze Jaworzynka naprzeciw kopalni żelaza Magóra przy Zakopanem, Siwa góra przy Żubercu, skały na południe wznoszące się przy kolonii Hradek w Liptowie. E kJ 3. Margiel pospolicie łupkowy, zielone i czerwone. odmiany bywają na przemian ułożone; często są szare i wtedy do wapienia podobne. 4. Piaskowiec pospolicie jest drobnoziarnowy, rzadzićj ziarno bywa grubszćm, białego lub szarawego koloru, rzadko czerwonawego; czasem za powiększeniem się ziarn, zmienia się w kon- glomerat, składający się z krawędziastych ułamków wapienia i kwarcu. Wapienie w ogólności przeważają w tćj formacyi, bardzo potężne pokłady tworzy dolomit, a nawet czasem bierze przewagę nad wapieniem ; margle i piaskowce statecznie tworzą cieńsze pokłady, pospolicie towarzyszą im pokłady rudy żelaznćj, składającćj się zwyczajnie z wodanu żelaza, a rzadko z niedo- kwasu. Wapień i dolomit nie zwykły zawićrać żadnych domięszanych minerałów ; przerzynają go wy- jatkowo żyły mineralne, i tak pod Tajową ciągnie się żyłą Auripigment i Realgar, a przy Dobszy- nie żyła blaszkowego Ankerytu zwietrzałego z rozsianym Panabasem i Cynobrem. Formacya ta razem wzięta tworzy potężny pokład 12,000 do 15,000 stop gruby. Skamieniałości podobniejak w Alpach, Ape- ninach, Pireneach bardzo są rzadkie, i rozrzucone tak w spodnich jako i wićrzchnich pokładach* wszy- stkie należą do formacyi liasu; w niektórych warstwach bardzo obficie nagromadziły się, główniej- sze wymieniam : Ammonites Buklandi, Sowerby. Pod górą Chocz przy Łuczkach; doliny Turecka i Bystrzycy przy Bańskićj Bystrzycy. Ammonites planicosta , Sowerby. Dolina Bystrzycy. Ammonites Walcoti , Sowerby. Czerwona skałka w dolinie Miętusi przy Kościeliskach , dolina Hro- hotny przy Łuczkach. Ammonites serpentinus, Schlotheim. Czerwona skałka w dolinie Miętusi. Ammonites annularis, Reinecke. Dolina Hrohotna przy Łuczkach. Nutilus aratus, Schiibler. Czerwona skałka; dolina Turecka. Aptychus lamellosus, Meyer. Dolina Hrohotna. Sptrifer Walcott, Sowerby. Dolina Kościeliska. Spirifer rostratus, Sowerby. Taż dolina. Terebratula biplicata , Sowerby. Zakopane. Fauna tego pokładu zawićra same gatunki znane w liasie w północnćj Europie, nowe właści- we formacyom alpejskim jeszcze się tutaj nie zjawiły; pokład ten odpowiada zupełnie spodniemu ogniwu formacyi Jura zwanćj Lias, chociaż gatunek skały i następstwo ogniw, w niczćm nie są po- dobne do rozpoznanego pokładu zwyczajnego liasu w północnćj Europie. Zupełnie podobne wapienie z takiemiż samemi dolomitami i pstremi marglami, wchodzą do budowy Alpów; tatrowym odpowiadają eo do wieku wapienie pomiędzy Postojną (Adelsberg) a Ob- czyną przy Tryeście; w Tyrolu północnym wapienie pomiędzy rzeką Inn a południowemi granicami Bawaryi ; białe dolomity południowego Tyrolu według wielkiego prawdopodobieństwa, odpowiadają tćj formacyi, albowiem zawićrają liasowe skamieniałości , i tak Professor Catullo z Padwy przecho- wuje w swoim gabinecie Ammonites Buklandii, w biały ziarnisty dolomit zmieniony; wapienie wraz z dolomitami najścislćj zniemi złączonemi przy Interlacken, i całe pasmo wapienne w Szwajcaryi = AE skamieniałości liasowe zawićrające, ciągnące się wdłuż Alp granitowych , zawarte pomiędzy czerwo- nym piaskowcem a wapieniem nummulitowym, odpowiada w najdrobniejszych odcieniach wapieniom tatrowym. Wapienie liasowe wraz z czerwonemi piaskowcami leżą na granitach Tatrów, począwszy od końca wschodniego ciągną się nieprzerwanie na północnćj pochyłości do góry Siwa pod Zubercem ; tu giną skały ziarniste, pasmo zmienia kierunek, ciągnie się ku południowemu zachodowi i składa się już ze samego wapienia nawet spodniego piaskowca niewidać; w dalszćm przedłużeniu przedziela- ją znów czerwone piaskowce od granitu w pasmie hol Turczańskich, ciągnących się również ze wscho- du na zachód, i za wioską Strzeczno nad Wagiem położoną w hrabstwie Trenczynskićm kończą się jakby ucięte. Od góry Chocz wysyłają swe ramiona wapienie z północy na południe i składają Fatry i kończą się nieco za Bańską Bystrzycą, gdzie je odcinają Trachity kremniekie. Z wapieniami Fatrów stykają się wapienie na północnćj pochyłości Niżnych Tatrów leżące, gdzie je czerwone piaskowce od łupków mikowych i granitów oddzielają. Przy Kralowćj holi wapienie łączą się z długićm pasmem Spisko- Gemersko-Zwoleńskićm. Na Spiżu i w Gemerskiem Hrabstwie wapienie tego pasma spoczywają na łupkach i konglomeratach metamorficznych, począwszy od góry Branisko niedaleko Lewoczy, ciągną się aż do Zawadki; prawie wśrodku przerywa wapienie potężny język gnejzowy przeszło dwie mile sze- roki, pomiędzy Zawadką a Breznem w Zwoleńskićm hrabstwie; odtąd znów wapień przegradza od łupków talkowych czerwony wyżćj opisany piaskowiec niewiadomego wieku i dalćj ciągnie się nie- przerwanie po za Bańską Bystrzycą. Czwarte równoodległe pasmo składa się z samego wapienia; przy Jaszo poczyna się i ciągnie się przez Roznawę, Szczytnik, (Czetnek) aż za miasteczko Gemer i Jelszawę; nie tworzy wysokich gór i dlatego skały pod niemi leżące nie wyszły na po- wierzchnią. IM. DOLOMIT NUMMULITOWY spoczywa na wapieniu liasowym i ma z nim, jako i z pia- skowcem czerwonym równoodlegle ułożone warstwy, jako i z pokrywającym go piaskowcem fu- koidowym. Lill, Pusch uważali tę skałę za ogniwo wapienia liasowego , wszakże petrograficzne ce- chy i fauna różni stanowczo dwa te osady nie mające i jednćj skamieniałości spólnćj , nawet rodzaje przeważające w jednym i drugim, są zupełnie odmienne; przy osadzeniu tćj warstwy nastał nowy świat organiczny; w wapieniu liasowym przeważają Ammonity, nie masz ich zupełnie w dolomicie nummulitowym, zastępują je tylko Nummulity, przeważające nad wszystkiemi gatunkami. Skamieniało- ści tćj formacyi nierównie więcćj mają spólności z piaskowcem fukoidowym, który aczkolwiek rza- dko mićwa niekiedy rozsiane Nummulity tegoż samego gatunku, jakoto: przy Myślenicach i wiosce Cięcinie, blisko Żywca; nadto petrograficznych więcćj mają spólnych cech z piaskowcem fukoidowym ani- żeli z wapieniem liasowym, od którego oddzielają go statecznie łupkowe piaskowce i margle nieró- żniące się od łupków piaskowca fukoidowego; pokłady dolomitu naprzemian warstwują z piaskowcem łupkowym, a wićrzchnie jego warstwy przybićrając piasek przemieniają się nieznacznie w piasko- wiec, jak np. w górze Holica, powyżćj wioski Huta zwanćj, niedaleko Zuberca. Pokład ten składa się głównie z dolomitu drobnoziarnowego, ciemnoszarego koloru, zawić- rającego zwyczajnie kilka części na sto domieszanych ziarn piasku kwarcowego; niekiedy bywa zu- DE pełnie czystym i wtedy jest wydatnie krystalicznym, -drobnoziarnowym ; niektóre warstwy miano- wicie spodnie, składają się z konglomeratu dolomitowego, powstającego z połamania się dolomitu w ułamki krawędziaste, napowrót massą dolomitową zlepione, do których dołączają się ułamki zaokrąglone kwarcu; piaskowce i margle łupkowe nie różniące się w niczóćm od zwyczajnych piaskowców fukoi- dowych, wchodzą wreszcie do składu tej formacyi. Wyjątkowo zastępuje dolomit szary jednostajny wapień, jak na zachodnim boku doliny Kościeliskićj. Obcych domięszanych minerałów nie masz; mi- lionami tkwią w niektórych warstwach, mianowicie wićrzchnich tćj formacyi Nummulity, od których pochodzi nazwa całego osadu; ile odmiennych gatunków Nummulitów zawićra, i jak je odróżnić mię- dzy sobą trudno rozstrzygnąć, albowiem dotychczas nie wiadomo, do jakiegoby zwićrzęcia i jaką jego częścią były, owe soczewkowate krążki, wewnątrz komórkowate, Nummulitami od podobieństwa do pićniędzy nazywane. To co uczonych spowodowało do nadania nazwy, spowodowało także wie- $niaków słowackich przy miasteczku Lipcza Sławiańska nad Hronem, do nazwania wyłuszczających się Nummulitów pieniążkami. Niektóre nammulity są zupelnie płaskie nieco grubsze od papićru ; inne są do soczewki podobne , ale mają różny stosunek grubości do średnicy, w jednych wynosi.1 : 4 albo 1:3; przejścia pomiędzy temi odmianami są nieprzeliczone i dla tego gatunki ustanowić bardzo trudną jest rzeczą; jeszcze inny wreszcie gatunek jest kulistym małemi brodawkami obsiany. Wraz z Nummulitami znajdują się nowe gatunki Operkuliny, należącćj do oddziału zwićrząt nazwanych fo- rami niferami; różne dwuskorupne muszle jakoto: Pektynity, Terebratule , z tych jednćj nie mogę od T. Zietheni odróżnić, znajdującćj się w liasie pod Malsch i Stuifenberg w Wirtembergu. Wszystkie te gatunki są prawie nowemi i temu pokładowi własciwemi, i dlatego nie można z nich z pewnością oznaczyć wieku tćj formacyi i tylko z względnego ułożenia wnosimy, że należy do formacyi Jura; albowiem leży na wapieniu liasowym, a pokrywa go piaskowiec zawićrający skamieniałości ze spodnich ogniw formacyi Jura. Potęga tego pokładu bardzo jest rozmaitą w różnych miejscach i wynosi od 500 do 5000 stóp; cieńszą w ogólności jest w Tatrach właściwych, aniżeli w Niżnych, gdzie do naj- większćj potęgi dochodzi przy Hradku i Szent Iwany, i 4 do 5000 stóp ma potęgi. Zupełnie podobne pokłady znajdują się w Alpach, tak eo do cech zewnętrznych, jako i zawartych w nich reszt istot organicznych; i tak przy Obczynie, niedaleko Tryestu na wapieniu liasowym leżą wapienie szare zawićrające też same gatunki Nummulitów i Operkulinów, co w Tatrach. Zdaje się że pokład wapie- nia i dolomitu w Szwajcaryi, mający według Studera tenże horyzont geognostyczny, odpowiada pokładowi karpackiemu. Przynajmnićj wejrzenie skały i skamieniałości zupełnie są jednako- we. Na północnćj pochyłości w części wschodnićj Tatrów nie masz tego pokładu, tylko tu i owdzie rozrzucone bryły świadczą, że jest ukryty. Skały dolomitu nammulitowego nie otaczają całe Tatry jak piaskowce i wapienie liasowe, zaczynają się dopićro na północnćj pochyłości, nieco przed doliną wielkiego pieca Zakopanego i odtąd ciągną się nieprzerwanie aż za Leszczyny w hrabstwie Orawskićm. Na południowym boku góry Chocz znów się pokazuje ten osad pomiędzy cieplicą Łuczki a Tu- rykiem. Podobnie jak we właściwych, tak i w Niżnych Tatrach tworzy długi pas na północnćj pochy- łości, poczynający się na wschodzie przy Szuniawie, ciągnie się aż do Niemieckićj Lipczy; we środku przy Hradku i Szent Iwany bardzo zgrubiał; znaczniejszćj potęgi pokłady drobno ziarnowego dolo- A. mitu warstwują na przemian z łupkowym piaskowcem. W trzecićm pasmie aczkolwiek na małćj tylko przestrzeni jest zupełnie rozwinięty ten osad, przy Sławiańskićj Lipczy nad Hronem ze wszy- stkiemi znajomemi pokładami; pojedyńcze bloki leżą na rolach rozrzucone przy Tajowćj, niedaleko Bańskićj Bystrzycy. Piaskowiec Karpatowy. Skała ta osadowa w każdym prawie kraju, gdzie się nad nią zastanowiono, właściwą nazwę otrzymała i tak w Karpatach nazywa się piaskowcem karpackim; pod Wićdniem, wić- deńskim; w Salzburgu piaskowcem z Hógl (Sandstein von der Hógl); w Szwajcaryi Flysch, Gurnigelsand- stein; we Włoszech Macigno, Pietra Serena; wreszcie francuzcy geologowie nazywają go piaskowcem fukoidowym, grćs A fucoides, od fukoidów pospolicie znajdujących się na oddziałach tćj łupkowćj skały; nazwa ta niezawisła od żadnćj miejscowości, przypominająca roślinę morską, która pływała w mo- rzu przy osadzeniu się tego piaskowca, byłaby najstosowniejszą; ale piaskowce te w Karpatach składają się właściwie z kilku formacyj, a mianowicie z jurassowćj, krćdowćj i trzeciorzędowćj, które dotąd nieodróżniano i za jednę uważano. Najdawniejsza, według wszelkiego prawdopodobień- stwa najobszernićj rozwinięta, należy do spodnich ogniw formacyi Jura; druga odpowiada spodnim pokładom formacyi kródy, czyli zielonemu piaskowcowi, od angielskich geologów Greensand nazy- wanemu; trzecia zaś średnim pokładom formacyi trzeciorzędowćj. Trzy te formacye między sobą odróżnić, gdzie nie masz skamieniałości jest nadzwyczaj trudno, często niepodobna, albowiem w cechach zewnętrznych tak są mało odmienne, że bywały za jednę uznawane. Fukoidy znajdowałem je- dnakże tylko ze skamieniałościami jurassowemi przy Zamku Orawskićm , w Szaflarach , Mogilanach ; wraz z kródowemi zaś nigdy, chociaż w innych krajach poznaną została ta roślina w zielonym pia- skowcu; miałyżby to być różne gatunki, które przy nadzwyczajnie prostćj budowie, nie jestesmy dotąd w stanie odróżnić. W Karpatach przynajmnićj fukoidy są dobrą cechą, za pomocą którćj ju- rassowe od kródowych osadów poznać można. Piaskowce fukoidowe karpackie uważali dotychczas geologowie, jako to: Keferstein, Bouć, Pusch za spodnią część formacyi kródy, gdyż znaleziono w kilku blizkich siebie punktach w hrabstwie Trenczyńskićm skamieniałości kródowe, jakoto: Exo- gyra columba, a na Spiżu przy Nowćj Wsi czyli Iglo Pholadomya Esmarkii i wniosek wyprowadzili że wszystkie piaskowce karpackie należą do kredowćj formacji. Że podobne massowe oznaczenie osadow nie jest ścisłóm, dowodzić nie trzeba; okazuje się tylko, że Karpaty są dotąd górami nad któremi się tylko ogólnie zastanawiano. Wapienie ammonitowe tworzące podrzędny pokład w pia- skoweu fukoidowym oddzielają od niego niektórzy geologowie i uważają pićrwsze za osad jurassowy, drugie za kródowy; sąto jednakże teoretyczne przypuszczania, niegruntujące się na znajomości sto- sunków zachodzących pomiędzy dwoma temi osadami ; piaskowce fukoidowe służą za spodek owym wapieniom (Czorstyn, Zamek Orawski) i za wićrzch (Szaflary, Maruszyna) tudzież z niemi na przemian warstwują (Czorsztyn, Zamek Orawski); dlatego dwie te skały jedną nierozerwaną całość stanowią i są jednoczesnym osadem. W pićrwszych wzniesieniach nawet Bieskidów, znajdują się skamieniało- ści jurassowe w samychże piaskowcach, jakoto: Aptychus lamellosus, Am. fimbriatus; co wprost dowodzi, że te piaskowce nie należą do krćdy, ale do formacyi Jura. Główne charaktery trzech tych formacyi są następujące: p gólnych przytoczonych powodów łączę go z piaskowcami fukoidowemi, a tćm samóm z osadami al- pejskiemi. V. PIASKOWIEC KREDOWEJ FORMACYI. W ogólności piaskowce do tej formacyi nale- żące nie mają owego łupkowego wejrzenia ; są to zwyczajne piaskowce drobnoziarnowe koloru nie- bieskawoszarego, po zwietrzeniu zielonawoszare, lub brunatne. W następujących miejscach w Karpatach z pewnością są znane, t. j.przy Wercizer i Orłowćj naprzeciw leżących wioskach nad Wagiem w hrabstwie Trenczyńskićm, są potężne pokłady zawićrające skamieniałości zwane Exogy- ra columba; przy Nowćj wsi czyli Iglo nazywanćm miasteczku na Spiżu znajduje się Pholodomya Esmarkii, a przy Kluknawie wiosce poblizkićj Margiecan i Gielniey odciski liści dykotyledonowych, któ- re Professor Góppert zakródowe gatunki uważa. Granice pomiędzy jurassowemi i kródowemi piaskow- cami nie jestem w stanie naznaczyć, chociaż rozpoznawałem przez kilkanaście lat te piaskowce w Karpatach w najrozmaitszych stronach; nawet przybliżonych granic nie poważam się dawać. Już w Trenczyńskićm hrabstwie nie wszystkie piaskowce są kredowemi, albowiem złączone z wapieniami ammonitowemi, na północ za Żyliną sterczące należą do formacyi Jura. Nierównie obszernićj piaskowce krćdowe są wedle wszelkiego prawdopodobieństwa rozpostarte na Spiżu, tam prawie wszystkie war- stwy lekko na wschód pod 4 — 5 stopniem schylone, jeden mają charakter aż pod Preszów, i dlate- go można je uważać za jednakowe, za równoczesne, aczkolwiek nie masz na to wprost dowo- dów. Piaskowce fukoidowe jurassowe na północnćj pochyłości Karpat rozpostarły się przeważnie i składają potężne góry; począwszy od Morawii ciągną się szerokim pasem na południowy wschód, aż do północnćj pochyłości Tatrów; czyli na wschód dalćj piaskowce do nich należą, nie można z pe- wnością rozstrzygnąć, albowiem nie udało się odkryć wnich jakićjkolwiek skamieniałości, wyjąwszy fukoidów, i jeżeli te wszędzie rozpostarte rośliny oznaczają formacyą Jura, pas ten potężny piasko- wca byłby jurassowym. Fukoidy znajdowałem w różnych miejscach, a mianowicie przy Biały nieda- leko Grybowa, w Wapowcach i Kniażycach niedaleko Przemyśla, w Synowudzku niższym przy Sko- lu, w Sopotni nad Dniestrem. W jakim stosunku zostaje dolomit nummulitowy do piaskowca fukoidowego największe zacho- dzą trudności; że te dwie skały jednego są wieku wiele jest prawdopodobieństwa; nieznaczne przej- ścia piaskowca w dolomit przez nagromadzenie się lepiszcza, warstwowanie na przemian dwóch tych skał, i pojedynczo znajdujące się Nummulity w piaskowcu, mówią że dolomity nummulitowe są spo- dniemi ogniwami piaskowca fukoidowego, i że tenże wraz z wapieniem ammonitowym z którym na- przemian warstwuje na nim spoczywa. Nawet i fauna aczkolwiek zupełnie właściwa zdaje się tego dowodzić; niektóre skamieniałości mają podobieństwo z jurassowemi jako to: Terebralula Zietheni od- kryta w liasie niemieckim. Tym sposobem leżałyby piaskowce kródowe na wićrzchu fukoidowych, i ograniczałyby się do niektórych tylko punktów. VI. FORWMACYE TRZECIORZĘDOWE. Tak na podgórzu północnćm , jako i południowćm, osadziły się przeważnie średnie ogniwa formacyj trzeciorzędowych. Spodnie pokłady noszą właściwy =MB s= w Karpatach, wićrzchnie zaś zupełnie są do znajomych podobne. Potężne pokłady soli, a miejscami siarki znajdują się w spodnich pokładach, piaski i iły zaś wićrzchnie składają. Budowa pokładów solnych karpackich w niewielu miejscach dokładnićj została poznaną, prócz na dwóch, to jest przy Wieliczce i Bochni: na południowćj pochyłości znajdują się w hrabstwie Mar- moroszskićm liczne kopalnie, jednakże tam wićrzchnie części dobywają się dla nadzwyczajnćj obfitości W północno wschodnićj części Galicyi na licznych miejscach otrzymuje się sól, ale wszędzie prócz jednego wyjątku, gotują surowicę dla otrzymania warzonki. Pokłady soli karpackie jak wszędzie mają za towarzyszów szare iły, anhydryt i gips, układające się z niemi naprzemian. Budowa po- kładów soli w Bochni i Wieliczce odmienną jest; w pićrwszćj kopalni stosunki są prostsze, liczne pokłady soli jednćj odmiany szybikowćj, nieco cieńsze , iłem i anhydrytem oddzielone , pokry- wa ił czarny; w Wieliczce zas spodem znajdują się już grubsze pokłady soli z iłem szarym i anhy- drytem naprzemian ułożone, nad temi rozciągają się rozrzucone w nieporządku, często nadzwyczajnie potężne bryły soli, pospolicie w kształcie podłużnych sześcianów, pokryte gipsem i iłem. W oby- dwóch kopalniach iły zawićrają reszty zwićrząt i roślin, a w Wieliczce nawet bywają w samćjźe soli. Wszystkie te skamieniałości należą do średnich pokładów formacyi trzeciorzędowćj, jakoto: Pecten eristatus , Natica millepunctata, Pedipes buccinea. Siarka w Swoszowicach trworzy pokład w ile nieco grubszy, koloru czarnego pokrywa; wraz z siarką znajdują się nadzwyczajnie liczne odciski liści dykotyledowych, mało co dotąd poznane. Tak nad pokładami soli jako i siarki leżą piaski z pojedynczemi warstwami piaskowca, zawićrające liczne mor- skie skamieniałości. Jest to szczególną okolicznością we wszystkich górach, gdziekolwiek warstwowe skały alpejskie formacyi jura i kródy występują, tam znajdują się potężne pokłady soli, należące do formacyi trzeciorzędowćj ; i tak wraz z piaskowcami fukoidowemi w Kardonie w Pireneach, na po- chyłości hiszpańskićj sterczą skały soli kuchennćj, należące według Dufrenoy do osadów trzeciorzę- dowych; ogromna kopalnia soli Salina de Langre w Kalabryi w królestwie Neapolitańskićm, według Pila () również jest ogniwem trzecio-rzędowego osadu. Wielkie jest prawdopodobieństwo, że pokła- dy soli alpejskie w Hallein, Ischl, Hall do tćjże formacyi należą, aczkolwiek w pierwszćj kopal- ni wapienie, należące zapewne do formacyi jura one pokrywają; łatwo może być tutaj przypadek, że w skutku przewalenia się warstw, osady młodsze pokrywają dawniejsze, jak to w Wieliczce i na wielu punktach w Galicyi wschodnićj okazaliśmy. WAPIENIE JURA należące do systematu północnoeuropejskiego, pod Krakowem stykają się z właściwemi osadami alpejskiemi. Nierównie lepićj znamy koniec południowy tćj formacyi, aniżeli północny; nad brzegami Wisły składa się z trzech ogniw, dwa wyższe należą do wićrzchnich, trze- ci spodni zaś, jest częścią wićrzchnią średniego oddziału tćj formacyi. W ogólnych zarysach podam ich charakterystykę, aby okazać że te wapienie różnią się stanowczo od osadów alpejskich, a zupeł- nie są podobne do znajomego szeregu. 1. Wapićń koralowy jest wićrzchnim pokładem formacyi jura, który swojemi potężnemi skałami białemi, nadał właściwą fizyonomią okolicy przy Krakowie. Jestto biały jednostajny wapień w grube warstwy dzielący się, dla zawartych korali, nazwany od angielskich geologów Coralrag ; ma miejsca- () Bulletin de la societć geologique de France T. VIII. str. 199. s WĄ = mi bardzo obficie rozsiane kule krzemienia, zupełnie podobne do krćdowego, Główniejsze skamie- niałości są: Scyphia lathrata, Cnemidium striatopunctalum , Manon marginatum , Ammonites biplez , triplex, canaliculatus, perarmalus, Terebratula subsimilis , trilobata. 2. Margiel biały pod wapieniem koralowym spoczywa pokład, w którym margiel biały przeważa. Margle są grubołupkowe, nie zawićrają żadnych obcych minerałów, na działanie powietrza wystawione, rozpadają w drobne kawałki; mieszczą bardzo liczne skamieniałości, śladu korali w ogólności już tu nie można dostrzedz , z Brachiopodów zawićrają właściwe sobie Te- rebratule, jakoto: T. lacunosa, tetraedra, nucleata, Ammonites flecuosus, poligyratus, cristatus. W najdrobniejszych nawet odcieniach dwa te pokłady zupełnie odpowiadają podobnymże osa- dom w Alpie Szwabskićj (Schwabische albo rauhe Alp) i dziwić się należy jak osady sto przeszło mil od siebie odległe, tyle mają podobieństwa; wszystkie skamieniałości w obydwóch pokładach są też sa- me i nie masz dlatego wątpliwości, że się z jednego i tegoż samego morza osadziły. Tymczasem z po- blizkiemi osadami alpejskiemi tylko bardzo odległe mają podobieństwo. Pod białym wapieniem i te- goż koloru marglem leżą wićrzchnie warstwy średniego pokładu formacyi jura. Część wićrzchnia składa się z żółtego ziarnistego wapienia, spodnia zas z lotnego piasku albo drobno ziarnowego bru- natnego piaskowca. Obiedwie zawićrają nadzwyczajnie obficie skamieniałości różniące się gatunkowo od dwóch po- wyższych , powszechniejsze są: Ammonites hecticus, Murchisonae, Hervcyi, Nautilus aganiticus, Lima duplicata, Lima gibbosa, proboscidea, Pholadomya Murchisoni, Astarte modiolaris, Spondylus vela- jus, Pecten fibrosus, lens, Terebratula concinna, tarians, ineonstans, globata, lagenalis i t. d. Kolor właściwy średnim pokładom formacyi jura, gatunki skały i reszty organiczne wszędzie są jednakowe w osadach północnoeuropejskich, i ten przypadek powtarza się w tychże osadach pod Krakowem. Warstwy trzech tych pokładów są poziomo ułożone, albo schylają się nieco na wschód, nigdzie znacznićj jak pod 5 stopniem; już ta budowa warstw nadzwyczajnie jest różną od osadów alpej- skich, których warstwy pod znacznym kątem zapadają. SE” "SME Opis nowych lub niedokładnie poznanych gatunków skamieniałości tatrowych. I. RODZAJ TEREBRATULA. Familia przepasamych (Cimetae). Terebratule w środku przedziurawione albo rozszczepione, składają oddział mający właściwą fi- zyonomią familij przepasanych (Cinctae). Dziura przechodząca środkiem obydwóch skorup odróżnia je na pićrwszy rzut oka nietylko od wszystkich terebratul, ale od wszystkich dwuskorupnych ; gatun- ki mające głębokićm wycięciem rozdzielone skorupy dają początek tak szczególnym kształtem, które najmniejszego podobieństwa do jakićjkolwiek bądź dwuskorupnćj, nie mają prócz produktów terebratu- le tego oddziału rozpadają na dwie gromady; jedne mają wydatne ucho, drugie nie mają onegoż, czy- li na uchowe i bezuchowe. a, Uchowe. 1. TEREBRATULA DIPRYA. Fabio Colonna, Tab. I. fig. I — 8. Anomia diphya ditto 1616 Eephasis stirpium minus cognitarum. str. 49. EMMA: [Macquart 1785 Essai sur divers points de Minćralogie T. VIL fig. 2. 5 deltoidea, Lamark 1819 Histoire naturelle des animaux sans vertóbres. T. VI str. 250. ma triquetra, Parkison 1811 Organic romains. Tom III. tab. 16 fig. 4. 8. s deltoidea, ' Lamark 18524 Encyclopedie mćthodique Tab. 240 fig 4 a, b, e, > antinomia, Catullo _ 1827 Zoologia fossile. str. 169. 207. 240. 248. 254. 256. Tab. 4 pqi r s. ti A deltoidea, Defrance 1828 Dictionaire des sciences naturelles. T. 53 str. 150. A diphya, _ Bronn 1828 Zeitschrift fir Mineralogie. str. 463. Pygope Link 1830 Physicalische Erdbeschreibung. T. II. str. 451. ej diphya, Miinster 1831 Jahrbuch fir Mineralogie von Leonhard. str. 431. Pugites D. Haan 1835 Museum Lugdunense. T. diphya, L. Buch 1834 Ueber Terebrateln. str. 88 Tab. I. fig. 12. 4 Pusch 1837 Polens Paleontologie. str. 15 Tab. 8. fig. 13. a Dubois de 1837 Bulletin de la socićtć gtologique de France. T. VIII. Montpereux str. 871. 4 Buch 1838 Móćm soc. geol. France T. III. str. 105. 8 Bronn 1838 Lethea geognostica. Tab. II. str. 652 Tab. 30 fig. 14 a, b. R Catullo 1840 Observazioni geognostico zoologiche sopra due seritti publicati nel Tomo tertio delle memorie della societa geologica di Parigi. str. 19 tab. IL. fig. a, b. za Śló; ss T. diphya Humbres. 1843 Ati delle quarta riunione degli scienziati italiani str. 326. > Girard. 1843 Neues Jahrbuch fur Mineralogie str. 478. Odmiana równoboczna równoramienna DIBEGSCZH. "oplaty dE 44 millimetrów 36 : 100 : 100. Szerokość 01009 .KAŻSIŻ8 GE 50 4 36 . 113 : 100. Długość wałka ........... 11 „ WE enzo "Ry Kształt trójkątny, pospolicie równoboczny, czasem równoramienny, kąty upodstawy kolisto za- okrąglone; spodek w środku mocno wycięty, co powstaje przez połączenie obydwóch płatów; wićrz- chołkowe krawędzie lekko essowato wygięte tworzą kąt prosty, czasem mniejszy; w 1/3 wysokości środkiem przechodzi przez obiedwie skorupy dziura kształtu migdałowatego, prawie o połowę mniej- sza w lewćj, aniżeli w prawćj skorupie; część Spiczasta dziury obrócona ku spodkowi, zaokrąglona zaś styka się z wałkiem. Skorupa lewa, czyli mająca otwór, którym wychodził muszkuł do czepiania się skał przeznaczony, bardzićj wypukła aniżeli prawa, która podobną jest do pokrywki na pićrwszćj. Skorupa lewa składa się z dwóch płatów i one łączącego wałka, przy nim płaty są wązkie, roz- szerzają się mocno ku spodkowi wzniosłszy się sklepisto, nagle spadają, nietworząc ostrćj krawędzi ; od dziury przebijającćj obie skorupy, zrastają się płaty, a środkiem ciągnie się wydatny rowek, roz- działu nie ma nigdy w tym gatunku; krawędzie zawiasowe ostre mianowicie w górnym końcu, gdzie się skorupa podwija, tworzą wielkie boczne pole; wałek oddzielają od płatów, dwa wydatne rowki ; dziobek przy końcu cieńczeje i mocno się zakrzywia, ma owalny otwór; deliidium wielkie, rozcina- jące; pole wielkie , prawie zupełnie boczne, po lekkićm skrzywieniu w miejscu zębów tworzy podłu- żne ucho, i kończy się przy zakrzywieniu skorupy. Każdy płat ma wydatne pierścienie przyrostu z wła- snym srodkiem; na wałku są także pierścienie, ale wprost przeciwnie obrócone do pićrwszych. Skorupa prawa nierównie mniejsza, prawie płaska, zagina się przy pacierzu tworząc maleńkie pole z krawędzią niewydatną ku spodkowi, rozszerzają się płaty mocno, i zawijają siępodobnie jak w sko - rupie przedziurawionćj, w środku również mocno wycięte. Od pacierza naprzód zwolna, poniżćj spa- da prawie prostopadle do dziury zaklęsłosć odpowiadająca zatoce, kończąca się przy wałku, części płatów spuszczające się w głąb dziury, tworzą jćj boczne ściany. Pierścienie przyrostu na każdym pła- cie mają spólny środek. Obiedwie skorupy stykając się po bokach, tworzą kąt wskakujący. Naczynia krwiste bardzo wyraźne widać na jądrach; wychodzą na każdym płacie w końcu wićrzchnim z je- dnego głównego pnia, i rozdzielają się ciągle na dwie części tak, że coraz niżćj powstaje pewien rodzaj siatki niepołączonćj. Odcisku muszkułu szczególnćj budowy, mającego się na wałku znajdować, przez P. Puscha uważanego nieznajdowałem , chociaż przeszło kilkaset exemplarzy rozpoznawałem. Historya. Gatunek ten już był znany na początku siedmnastego wieku. Opisał go w swóm dzie- le Fabio Colonna, i dał rysunek; gdy jednakże ten niejest dokładnym, nie można z pewnością wiedzićć = iR = do jakiego ma się odnosić. Lamark nieznając dzieła Colonny, nazwał przedziurawioną we środku Te- rebratulę T. deltoidea , i opisał ją w dziele: Animaux sans verttbres T. VI. Późnićj w Encyclopedie mćóthodique dano rysunek dwóch gatunków, z tych jeden jest Lamarka 7. deltoidea T. 240 fig. 4. a. b., drugi pozostał bez nazwy; pićrwszy opisał powtórnie De France. Na końcu zeszłego wieku wspomina również tę Terebratulę Marquart; według niego ma pocho- dzić z okolic Moskwy ; nowsze jednak poszukiwania okazują, że się tam nie znajduje. Parkinson nie- wiele przyczynił się do poznania tego gatunku, prócz że go tylko inaczćj nazwał, t.j. 7. triquetra; jego rysunek tak jest niedokładny, że nie można się nawet domyślóć, co za gatunek służył mu na wzór. W roku 1827 Professor Catullo, w Zoologia fossile znalazłszy różne Terebratule przedziurawione, do- syć pospolite w Alpach wenecyańskich i Euganeach, opisał dwa gatunki; dla jednego zatrzymał nazwę Lamarka 7. deltoidea , drugi zas nazwał T. antimonia i tento znajduje się w Encyclopedie mćthodi- que odrysowany, ale ani nazwany, ani opisany. L. Buch w swćj monografii Terebratul w r. 1834 wydanćj , po odkryciu dzieła Colonny, gatunkowi przedziurawionemu wrócił starożytne miano 7. diphya. Z niedokładnego rysunku Colonny nie można się jednakże dorozumićć, co za gatunek istotnie opisy- wał, i czy tenże odmiennym jest od 7. deltoidea i T. antimonia. Jednakże Buch nie odróżnia je i za jeden uważa. Zebrawszy wszystkie wymienione gatunki przy Alla Laste niedaleko Trydentu i poró- wnawszy je między sobą , przekonałem się, że tatrowy gatunek najwięcćj odpowiada rysnukowi Co- lonny; ma bowiem w ogólności też samezarysy, kąty w spodku zaokrąglone i dlatego zachowuje jemu nazwę badacza włoskiego. T. deltoidea Lam. jest innym gatunkiem, ma spodek półkolisto zaokrąglo- ny, mocno podniesiony, na końcach tworzy jakby dwa rogi, nieco na dół skrzywione; krawędzie za- wiasowe mniejsze, nierównie znacznićj wygięte, nadają całćj Terebratuli odmienny kształt od pićr- wszćj. Czyli ten charakter dostatecznym jest do ustanowienia gatunku, trudno rozstrzygnąć ; tyle tyl- ko pewnego, że tatrowe exemplarze nie przechodzą w tenże najpospolitszy w południowym Tyrolu. T. antimonia Catulla, jest istotnym gatunkiem , kształt ma trójkątny, krawędzie zawiasowe proste, a spodek w środku głęboko wycięty, kąty w spodku ostre, kątowate. Z Alla Laste udzielił mi Dr. Stotter z Inspruka jeszcze inny gatunek, mający zupełne podobieństwo do 7. diphya z zaokrąglonemi kątami spodku , różniący się tylko spodkiem zupełnie ostrym, i ta cecha odróżnia go na pićrwszy rzut oka od T. diphya. Miejscowość. Wraz z Terebratulami tego oddziału i różnemi Ammonitami w czerwonym, rzadko w białym wapieniu w Mrozkowćj i Babierzowskićj skałkach przy Rogoźniku i Zaskalu; bardzo pospo- lita w pićrwszćm , rzadsza w drugićm miejscu. Inne miejscowości. Jestto prawdziwy kształt alpejski, w Alpach dosyć pospolity; nie znaleziono go dotąd w osadach północno-europejskich. W spominają wprawdzie autorowie, jakoby ten gatunek znajdo- wał się w Niemczech w Gross Methling przy Demin w Meklemburgskićm, i w okolicach Moskwy; jednakże według nowszych poszukiwań, okazały się te podania nieuzasadnionemi. Po rozdzieleniu tego gatunku przez Catullo na trzy, odróżniające się między sobą stanowczemi cechami, trudno jest oznaczyć w tćj chwili, gdzie się właściwie 7.dzphya znajduje, w licznie wymienianych miejscach. Tyle jest pewnego, że się w Alpach znajduje, we Francyi cytują autorowie Departament Gard. Bardzo piękny exemplarz po- z MK chodzący z Francyi, bez bliższego oznaczenia miejsca, posiada gabinet historyi naturalnćj w Strassbur- gu, w zupełnie podobny wapień jak w Tatrach zmieniony, mający bardzo znaczne wymiary, to jest: długość 2,0 cale paryzkie, szerokość 2,3 grubość 0,9. Pan Dubois odkrył w Krymie tenże sam gatunek; porównywając go, nie znalazłem różnicy z tatrowym. W Tyrolu, w Alpach wenecyań- skich, ani i w małóm pasmie Euganeów nie masz tego gatunku; nieznalazłem go w bogatym gabine- cie mineralogicznym uniwersytetu Paduańskiego , ani tćż w zbiorze p. Pasini w Schio. Zdaje się je- dnakże być we Włoszech, albowiem figura Fabio Colonny bardzo jest podobną do naszego gatunku. Opis figur. Tab. I. fig. 1. Skorupa lewa. Mój zbiór. fig. 2. — prawa, jądro z wyciskami naczyń krwionośnych. fig. 8. Młode indywiduum, z wydatnemi pierścieniami przyrostu. fig. 4. Skorupa lewa z boku widziana. fig. 5. — prawa —- fig. 6. — lewa ze strony wewnętrznćj widziana, z deltidium i polem. fig. 7. Widok skorupy lewćj od spodku. fig. 8. — dziobka. II. TEREBRATULA DIPHOROS. Z. Tab. L fig. 9 — 18. Wymiary: DłUSORE GE t69 wł SASA 7 22 millimetrów 100. SZEROKOŚĆ: RAGE | ska 26 — 117. Grubość: <3ow-BZEYE KĘ 11 — 50. Szerokość wycinka u spodku .. 6 — 26. <= 4 płatów wssóywiy miski 10 — 45. Długość wałkasywe 6666 40 11 — 50. Kształt trójkątny, równoramienny, u podstawy kąty kolisto zaokrąglone, obiedwie skorupy na dwapłaty w połowie rozdzielone; część wycięta prawie tęż samą ma szerokość, co płat pojedynczy. Skoru- pa lewa czyli przedziurawiona znacznićj wydęta aniżeli prawa, składa się z dwóch płatów i wałka oneż łączącego. Płaty długie, przy wałku zwężone, rozszerzają się nieco ku spodkowi; od końca wałka po rozdzieleniu się, ciągną się równoodlegle do spodka; łącząc się ze skorupą prawą w spodku, tworzą ostrą krawędź. Na zewnątrz skorupa płatów zagina się, tworząc ostrą krawędź, i ta na- daje kształt Terebratuli całćj; od tćj krawędzi podgina się skorupa tworząc podłużne pole. Wałek zna- cznie wypukły, ścieńcza się w dziobku prawie zaginającym się na skorupę prawą; dziura średnićj wiel- kości; deltidium rozcinające ; pole wielkie, całkiem boczne , tworzy wielkie podłużne ucho. Skorupa cą Ja prawa bardzićj płaska, pokrywkowata, składa się z dwóch płatów i łączącćj one zatoki odpowie- dającćój wałkowi; zatoka spuszcza się jako blaszka prawie prostopadła do wałka; ze strony płatów wygina się nagle skorupa, i tworzy powićrzchnią wycinka. Kąt krawędzi zawiasowych 800. Uwaga. Większych nierównie exemplarzy znajdowałem często skorupę prawą, do 38 millime- trów długą, a 51 szeroką; nigdym lewćj nie odkrył tójże wielkości. Podobieństwo i różnice. T. diphoros ostrą krawędzią w spodku, rozłączonemi płatami różni się stanowczo od 7. diphya, i nie może z nią być pomięszaną ; tamta bowiem zawsze ma złączone pła- ty, a spodek zupełnie tępy, tworzy nawet płaszczyznę. Miejscowość. Wraz z poprzednim gatunkiem znajduje się nieco rzadzićj w Mrozkowćj skałce przy Rogożniku. Opis figur. Tab. I. fig. 9. Skorupa lewa, indywiduum niezupełnie wyrosłe, nieróżniące się od wyrosłych. Mój zbiór. fig. 10. Skorupa prawa widziana z wićrzchu. fig. 11. Widok z boku. fig. 12. — spodka. fig. 13. — wićrzchu. IIL. TEREBRATULA ROGOZNICENSIS. Z. Tab. L fig. 14 — 15. Wymiary: Długość....... 30 millimetrów 100. — wałka .13 — 43. Szerokość . . - +. 38 — 126. Aczkolwiek lewą tylko skorupę posiadam, nie waham się uważać ją dla odróżniających, a wy- datnych charakterów za właściwy gatunek. Skorupa środkiem wycięta aż do połowy, ma kształt pięciokątny, przechodzący pospolicie w trójkątny ; mocno wydęta, spodek składa się z dwóch półkul niezetkniętych. Skorupa lewa składa się z dwóch płatów niestykających się, od środka złączonych wał- kiem; płaty we wićrzchnićj części bardzo wązkie, rozszerzają się od połowy długości coraz znacznićj, tworzą wydęte owale; od rozdzielenia się płatów strona ku dziurze zwrócona , nietworząc wydatnój krawędzi, spada pod kątem prostym, na zewnątrz zaś załamuje się i tworzy we wićrzchnićj części wydatne krawędzie, schodzące się pod 800, a ciągnące się aż do połowy długości, gdzie nieco wystąpiwszy, głęboko są wyciętemi. W środku jest wycinek kształtu migdałowatego , ma prawie po- łowę długości skorupy; część ku jego wałkowi zwrócona zaokrąglona, dolna prawie śpiczasta, kończy się rowkiem ciągnącym do samego spodka. Wałek walcowaty oddzielają dwa rowki, stające się coraz niewyrażniejszemi ku wićrzchowi, gdzie się kończy. Dziobek niezbyt ścieńczały, mocno zakrzywiony, ma znaczniejszćj wielkości dziurę. Pole przy zębie nieco załamane, zupełnie boczne, tworzy wielkie 8 ZA z ucho. Płaty i wałek mają wydatne pierścienie przyrostu, każde z właściwym środkiem; na wałku wprost przeciwnie zwracają się. Podobieństwo i różnice. Wycięcie boczne płatów na zewnętrznćj stronie, różni ten gatunek od po- przednich na pićrwszy rzut oka. Miejscowosć. Wraz z poprzedzającemi gatunkami, znajduje się bardzo rzadko w Mrozkowćj skał- ce przy Rogożniku. Opis figur. fig. 14. Skorupa lewa z wićrzchu widziana. fig. 1ó. = z boku. IV. TEREBRATULA SIMA. Z. Tab. I. fig. 16 — 19. Tab. II. fig. 1 —.3. Wymiary dwóch wyrosłych exemplarzy: Długość ..... 34. 37 millimetrów 100 : 100. Szerokość ....34. 36 —- 100 : 97. Długość wałka .13. 14 — 38 : 38. Grubość ..... 16. — 41. Różne kształty w siebie przechodzące , mające główne charaktery spólne , w jeden gatunek łą- czę. Od odmiany w których prawie stykają się płaty, aż do znacznie przedzielonych , równoodlegle spuszczających się do spodka, wciągam do 7. sima; znajdowałem bowiem pomiędzy niemi niezna- czne, stopniowe przejścia. Gatunek ten nader ciekawy, dla nadzwyczajnego rozdzielenia w środku sko- rup , ma kształt odróżniający się od wszystkich Terebratul, i innych dwuskorupnych muszel. Kształt powszechnie pięciokątny, mnićj lub więcćj przedłużony, krawędzie zawiasowe schodzą się pod 700 do 150. Skorupa lewa składa się z dwóch płatów, wałkiem, prawa zas z dwóch płatów złączonych zatoką. Płaty skorupy lewćj zbliżając się do siebie stykają się, albo spadają prostopadle; wycinek głęboko rozdziela one, i tylko nieznaczne rozszerzenie przy spodku przypomina, że mają tendencyą zetknięcia się. W wićrzchu płaty bardzo wązkie, ku spodkowi coraz się rozszerzają, a mianowicie od wycięcia na zewnątrz pokazującego się w połowie długości: w środku są najbardzićj sklepiste, spa- dają zwolna ku spodkowi, gdzie mają kształt półkólisty; stykając się ze skorupą prawą, tworzą ostrą krawędź. W odmianach gdzie płaty się zbliżają, dziura ma kształt migdałowaty; okrągła część zwraca się ku wałkowi, spiczasta ku spodkowi w odmianach niezbliżonych, dziura ta od po- dłużnego owalu, prawie aż do podłużnego czworoboku przemienia się ; strona płatów na wewnątrz zwrócona, spada prawie pod kątem prostym, czasem nawet jest podwiniętą, bez wydatnćj krawędzi; na zewnątrz bardzo ma szczególną budowę , wićrzchnia połowa tworzy ostrą krawędź, i tu znajdu- je się wielkie półkuliste, wklęsłe ucho; spodnia zaś połowa głęboko jest wycięta; wycięcie często aż do wićrzchu płatów sięga. Wałek graniasty, długi, pospolicie ma 3 długości całćj Terebra- = Bf aż tuli, przy końcu spodnim najszerszy, półmiesiączkowato wycięty, wydatne rowki oddzielają go od płatów aż do samego końca; dziobek niebardzo ścieńczony, mocno zakrzywiony: niekiedy wałek ma w środku rowek, przenoszący się aż do dziobka; pospolicie nie masz go, i dlatego charakter ten za stały nie może być uważany; w odmianach mających zbliżone 1 rozdzielone płaty, bywał lub go brakowało. W końcu dziobka niewielka dziura; deltidium rozcinające, znaczniejszćj wielkości: pole po lekkićm zgięciu przy zębach, leży na bokach, tworząc wielkie wklęsłe ucho. Pierścienie przyro- stu na płatach i wałku mają każde w szczególności swe środki; na wałku wprost przeciwnie zwró- cone, często można owe pierścienie jeszcze na uszach uważać , gdzie są równoodległe ze zewnętrz- nymi zarysami onych. Skorupa prawa ma bardzo szczególny, niewyraźny, trójkątny, środkiem wy- cięty kształt; trudno się domyslćć mając ją przed sobą, iż to jest skorupa Terebratuli. Płaty szero- ko od siebie oddzielone łączy zatoka, już w czwartćj części długości w głąb” zapadająca aż do wał- ka. Przy połączeniu się, płaty bardzo są wązkie, w połowie długości znacznie się rozszerzają , w miarę zbliżenia się do spodka; część każdego płata na zewnątrz zwrócona, przy spodku zagina się, dla przykrycia wycięcia przy spodku znajdującego się skorupy lewćj. Wewnętrzna ich część zagi- na się i spada na wewnątrz pod kątem prostym, nietworząc krawędzi ; na zewnątrz nieco się zakrzy- wia. Budowa skorupy prawćj w najściślejszym związku zostaje z przeciwną , gdzie bowiem lewa jest na boku wycięta, tam prawa wygina się i rozszerza; część najbardzićj wązka, leży w miejscu wiel- kiego ucha. Często znajdowałem skorupę lewą przy wycięciu zewnętrznóm pogiętą, pochodzi to od stanu chorobliwego zwićrzęcia. Skorupy te są powszechnie bardzo cienkie , rzadko nieco grubsze od papić- ru zwyczajnego. Na jądrach mianowicie skorupy prawćj, bywają wyciski naczyń krwionośnych , jak- by w wiązki zebrane rozchodzą się przy spodku; nie rozszczepiają się tak często, jak w 7. diphya. Podobieństwo t różnice. Znacznie przedłużone płaty, mnićj wydęte, a wreszcie ksztalt bardzićj rozciągły, podłużny, odróżnia ten gatunek od 7. Rogoznicensis; co do wałka znaczne są różnice; w 7. sima wydatne rowki dzielą wałek dłuższy, graniasty od płatów; w T. Rogoznicensis wałek state- cznie walcowaty, wyraźnie oddzielony. Pochodzenie. Dosyć pospolity gatunek w Mrozkowćj skałce przy Rogożniku, w białym je- dnostajnym wapieniu (Biancone). Opis figur. Tab. 1. fig. 16. Skorupa lewa z wićrzchu widziana, odmiany mającćj stykające się płaty. Mój zbiór. — fig. 17. Taż skorupa z boku widziana. — fih. 18. Skorupa lewa z wićrzchu widziana, odmiany z rozdzielonemi pła- tami. — fig. 19. Taż skorupa z boku widziana. Tab. II. fig. 1. Skorupa prawa odmiany mającćj rozdzielone płaty, na których roz- ciągają się naczynia krwionośne. — fig. 2. Taż skorupa z boku widziana. = 3 g. 8. Ułamek przedstawiający dwie połączone skorupy. b). Oddział. Opwiany bezuchowe. V. TEREBRATULA STASZYCII. Z. Tab. IL fig. 4 — 7. Wymiary skorupy lewćj prawćj. Długość....... 37 millimetrów 23,5 : 100 : 100. Szerokość ..... 45 — 380,0 : 124 : 132. Długość wałka. .19 — — : 84: — Kształt trójkątny, równoboczny, w środku do połowy prawie wycięty, w spodku zaokrąglone półkolisto płaty tworzą ostrą krawędź. Skorupa lewa składa się z dwóch płatów złączonych wał- kiem, mającym prawie połowę długości całćj skorupy ; płaty bardzo prostćj budowy, bardzo wypu- kłe, podobne do cylindrów nieco zgiętych; na wewnątrz nietworząc krawędzi zlekka się zbliżają przy spodku: na zewnątrz po utworzeniu tępych krawędzi, będących zarazem zawiasowemi, schodzą się pod 900; odtąd spuszcza się skorupa prostopadle, tworząc podłużną, boczną płaszczyznę. Wałek wal- cowaty oddzielają dwa wydatne rowki, ciągnące się aż do zgięcia dziobka nieco ścieńczonego, zakoń- czonego nieco większą, okrągłą dziurą ; deltidium rozcinające; pole wielkie, boczne, nieco zgięte przy zębach. Skorupa prawa mniejsza nierównie, prostćj budowy ; dwa płaty łączy zatoka; płaty ku spodkowi nieco się rozszerzają, na zewnątrz nietworząc krawędzi spadają skośno; na wewnątrz od zgięcia się w tępą krawędź, zagina się skorupa tworząc znaczniejsze płaszczyzny, zatoka od pacićrza spada nagle do wałka. Podobieństwo i różnice. Brak ucha odróżnia ten gatunek od wszystkich opisanych. Miejscowość. Bardzo rzadko wraz z T. sima w Mrozkowćj skałce przy Rogoźniku i w Babierzow- skich skałkach przy Maruszynie i Zaskalu (wioska). Opis figur. Tab. IL. fig. 4. Skorupa lewa z wićrzchu widziana, indywiduum wyrosłe. Mój zbiór. fig. 5. Taż skorupa z boku. fig. 6. Skorupa prawa widziana z wićrzchu wraz z konturem lewćj; in- dywiduum niewyrosłe. fig. 7. Taż skorupa z boku widziana, wraz z konturem lewej. VI. TEREBRATULA AXINE. Z. Tab. IL fig. 8 — 10. Wymiary: Długość........ 27 millimetrów 100. Szerokość ...... 31 = 114. Grukośćri%.670% 11 — 40. Długość wałka. ..12 — 44. Kształt trójkątny srodkiem głęboko wycięty, w spodku kąty kolisto zaokrąglone. Skorupa lewa znacznićj wydęta, składa się z dwóch płatów złączonych wałkiem; płaty w części wićrzchnićj wąz- kie, rozszerzają się coraz znacznićj ku spodkowi, gdzie ze skorupą prawą schodzą się w ostrą kra- wędz, i ta krawędź przenosi się na wewnątrz i czyni one podobnemi do klina; na wewnątrz przy dziurze zapadają płaty prostopadle; na zewnątrz lekko się spuszczają, tworząc niewydatną krawędź. Kąt za- wiasowy w którym się schodzą krawędzie wynosi 800; wałek nie oddzielają rowki od płatów, i dlatego przechodzą w siebie nieznacznie; dziobek mocno zakrzywiony, cieńczeje w końcu; dziura okrągła, mała; deltidium niewydatne; pole również małe. Skorupa prawa bardzićj płaska, składa się z dwóch pła- tów złączonych zatoką, która spuszcza blaszkę znaczniejszćj długości aż do wałka. Kształt płatów prawie tenże sam w skorupie lewćj, tylko mnićj są wypukłe. Podobieństwo i różnice. Znaczne ścieńczenie płatów, prawie klinowato schodzących się, i roz- szerzenie w spodku, brak ucha odróżnia ten gatunek dobrze od 7. diphoros, którćj grube płaty spa- dają równoodlegle. Miejscowość. Jestto rzadka skamieniałość znajdująca się w Mrozkowćj skałce, wraz z 7. diphya i wielu innemi. Opis figur. Tab. IL. fig. 8. Skorupa lewa. Mój zbiór. figg 9. — prawa fig. 10. Widok spodku. VII. TEREBRATULA EXPANSA. Z. Tab. IL. fig. 11 — 12. Wymiary: Długość. ........ 32 _ millimetrów 100. Szerokość » . .Łf+ 2 42 — 160. Długość wałka....ló — 50. Szerokość płata .. . 20,5 — 64. — wycięcia 7 — 21. Aczkolwiek tylko lewą skorupę posiadam, nie waham się utworzyć z nićj nowego gatunku ; wydatne bowiem charaktery, różnią ją od wszystkich innych. Kształt pięciokątny, środkiem głęboko wycięty, boki nieco niżćj jak w środku załamane na we- wnątrz, tworzą kąt wskakujący, w spodku kąty kolisto zaokrąglone. Płaty przy wałku bardzo wąz- kie, od załamania się rozszerzają się znacznie, tworzą większą część koła; na wewnątrz spadają nietworząc ostrćj krawędzi; na zewnątrz mają wydatną krawędź, od którćj spuszcza się część skorupy, dając początek prostćj płaszczyznie. Krawędzie te są zarazem zawiasowemi, schodzą się pod 600. Największa wypukłość płatów jest w środku długości, ku spodkowi naglćj się zmniejsza. W spodku łącząc się obiedwie skorupy, tworzą ostrą krawędź. Wałek nieoddzielony rowkami, przechodzi nieznacznie w płaty; ma połowę długości całćj skorupy, przechodzi w dziobek mocno zakrzywiony, wa z wielką dziurą; deltidium rozcinające ; pole tworzy wielka płaszczyzna zupełnie boczna. Pierścienie przyrostu na każdym płacie mają właściwy środek, na wałku nie widać onych. Podobieństwo i różnice. Załamanie krawędzi zawiasowych, i mocne zaokrąglenie płatów, różni ten gatunek na pićrwszy rzut oka od 7. Staszycii; wielka zaś płaszczyzna boczna płatów od 7. axine. Miejscowość. Bardzo rzadko w Mrozkowćj skałce. Opis figur. Tab. II. fig. 11. Skorupa lewa z wićrzchu widziana. Mój zbiór. fig. 12. Taż z boku widziana. Wykaz tabellaryczny charakterów odrózniających grupę Terebratul spowinowaconych z T. diphya. spodek prawie pro- Dziura przebija obie | sty. skorupy. glone. . . T.diphya. _ Colonna. | kąty w spodku kolisto zaokrą- | — — ostre . . . T.anlimonia. Catullo. spodek półkolisty, kąty ostre, wzniesione . . . T.deltoidea. Lamark. Uchowe. płaty podłużne . 7T.sima. koliste wypukły . 7. Hogoznicensis. Skorupa rozszczepia się na dwa płaty. na zewnątrz mocno wycięte | | Płaty proste w całćj długości . . . . . . T. Staszycii. „ tworzą kąt wskakujący na wewnątrz . . 7. ecpansa. „ w spodku zaokrąglone, klinowate. . . T.aaine. Bezuchowe . . VIII. TEREBRATULA PLANULATA. Z. Tab. IŁ. fig. 13. — 17. Wymiary: Długość ....29 millimetrów 100. Szerokość. . .31 = 106. Grubość. ...14 — 48. Należy do familii L. Bucha Carinatae, oddziału acutae. Kształt pięciokątny, krawędzie zawiasowe mają zaledwie 1/3 część długości bocznych, schodzą się pod kątem prostym; spodek szeroki, środkiem wycięty, kąty spodka kolisto zaokrąglone. Skorupa lewa znacznićj wydęta, środkiem ciągnie się wygięcie od dziobka do spodu; ku bokom spada zwolna; dziobek bardzo cienki, zakrzywiony, dotyka skorupy prawćj , ma dziurkę małą; del- tidium rozcinające, prawie zakryte; pole małe, małemi krawędziami wychodzącemi od dziobka odzna- czone. Skorupa prawa prawie płaska, jest jakby pokrywa poprzednićj, przy wićrzchu w pacićrzu najwięcój wzniesiona ; wzdłuż całćj skorupy ciągnie się zatoka u wićrzchu wązka, zbliżając się ku spodkowi, rozszerza się coraz znacznićj, zajmując prawie połowę szerokości; spodek tworzy ostrą krawędź, która się przedłuża do krawędzi bocznych, i w nich zwolna ginie. Podobieństwo i różnice. Gatunek ten podobny jest do 7. impressa, różni się wszakże mniejszćm wydęciem skorupy lewćj, i mniejszemi krawędziami zawiasowemi; zresztą w skorupie prawćj bar- dzo się zbliżają obadwa te gatunki, mianowicie podobną mają budowę zatoki. 7. impressa ma pole bardzićj wydatne a obszerne, które dla małych krawędzi zamkowych nie wykształciło się w tym gatunku. Miejscowosć. Wraz z licznemi Ammonitami bardzo rzadko w Babierzowskich skałkach przy Ma- ruszynie, wiosce graniczącćj z Rogożnikiem. Inne miejscowosci. Ten sam gatunek otrzymałem od Professora Blum z Heidelberga, pochodzący z południowego Tyrolu zpod Trydentu, z Alla Laste, gdzie się znajduje w białym jednostajnym wapie- niu, Biancone przez Włochów nazywanym, nieróżniącym się od rogoźnickiego, wraz z 7. antino- mia, deltoidea, triangulus, Ammonites Humphresianus; nie masz wątpliwości, żeto są jednoczesne wapienie z tatrowym. Opis figur. Tab. IL. fig. 13. Skorupa lewa widziana z wićrzchu. Mój zbiór. fig. 14. — prawa. fig. 15. Widok obydwóch skorup z boku. fig. 16. — końca wićrzchniego. fig. 17. — spodku. IX. TEREBRATULA TATRICA. Z. Tab. IL fig. 18 — 20. Wymiary: Długość...17 millimetrów 100. Szerokość. .17 — 100. Grubość ..12 — 10. Należy do oddziału Carinatae Sinuatae. Kształt tćj małćj, gładkićj, znacznie wydętćj Terebratuli jest pięciokątny; krawędzie zawiasowe dwa razy dłuższe od bocznych, schodzą się pod 750 , krawędzie boczne półkolisto zaokrąglone, spo- dek długi, środkiem wygięty. Skorupa lewa bardzićj wydęta aniżeli prawa, w środku najwię- cćj wydęta, ma długie krawędzie zawiasowe, powstające przez nagłe zawinięcie się skorupy, bez utworzenia jednakże ostrćj krawędzi; z przeciwną skorupą stykając się, powstaje prosta płaszczyzna; pra- wie przy spodku wznoszą się po obydwóch stronach dwa nieznaczne żebra, a za niemi na wewnątrz dwie wydatne zatoki, środkiem zaś ciągnie się rozszerzone wygięcie, przy spodku najszersze; dzio- bek znacznie ścieńczony, spiczasty, prawie prosty; dziura mała, okrągła; deltidium rozcinające; pola prawie nie masz. Skorupa prawa mnićj od lewćj wypukła, również w środku najmocnićj wydęta, spada prawie jednakowo ku bokom i spodkowi; w środku spodka szersza zatoka znacznićj zagłębiona, cią- gnie się pomiędzy dwoma żebrami, nieco wydatniejszemi przy spodku, które dwie małe zatoki na każdym boku spuszczające się nieco niżćj odgraniczają; po bokach słabe ślady skrzydeł pokazują się. 4 OG Podobieństwo i różnice. Go do kształtu, gatunek ten ma niejakie podobieństwo do 7. globata; wielkie krawędzie zawiasowe i prosta płaszczyzna z onych spadająca, spiczasty dziobek różni go bar- dzo dokładnie. Miejscowość. Bardzo rzadko wraz z licznemi Ammonitami w Babierzowskich skałkach. Opis figur. Tab. II. fig. 19. Skorupa lewa z góry widziana. Mój zbiór. fig. 18. — prawa. fig. 20. — z boku widziana. X. TEREBRATULA AGASSIZII. Z. Tab. IL. fig.21 — 25. Wymiary: Długość....12 _ millimetrów 100. Szerokość... 13,5 — 108. Grubość.... 6,5 = 54. Ta mała Terebratula należy do oddziału L. Bucha Jugatae excavatae. Kształt pięciokątny, krawędzie zawiasowe bardzo wielkie, dwa razy dłuższe od bocznych, łą czą się pod kątem 750, krawędzie boczne zaokrąglone, spodek długi, prawie zupełnie prosty, klino- waty, czasem w środku lekko wygięty. Skorupa lewa w '/ długości od wićrzchu wydatnićj skle- piona, spada łagodnie ku spodkowi, dając początek obszernćj zatoce, odgraniczonćj dwoma niewy- datnemi żebrami, przy końcu będącemi dopićro widocznemi; na boki spada naglćj bez utworzenia pła- szczyzny. Dziobek bardzo ścieńczały, mocno zakrzywiony, kończy się wielką dziurą; deltidium rozcina- jące; pola nie masz. Skorupa prawa bardzićj płaska aniżeli lewa, podobna do pokrywy poprze- dnićj; od połowy długości nieco się wzdyma, dwoma niewyrażnemi żebrami, ma odgraniczone wzniesienie. Pierścienie przyrostu pospolicie wydatne: niekiedy i to wyjątkowo, krawędź spodku by- wa karbowaną, tworzy jakby przejście do oddziału fałdowanych. Często spostrzegać można małe rozszczepiające się prążki, które szkłem powiększającćm lepićj widać ; prążki te powstają z rozszcze- pienia się wnętrza skorupy, zupełnie gładkićj, Podobieństwo i różnice. Trudno jest tę Terebratulę pomięszać z którąkolwiek niniejszego od- działu , dla jćj wyłącznych właściwości, a mianowicie tóż dla szerokiego i klinowatego spodka. Miejscowość. Dosyć pospolitym jest ten gatunek w skałkach Mrozkowćj i Babierzowskićj przy Rogożniku i Maruszynie. Opis figur. Tab. II. fig, 21. Skorupa lewa z góry widziana, wielkość naturalna. Mój zbiór, fig. 22. — — zwićrzchu. fig. 23. Skorupa prawa. fig. 24. — —. ze spodku. fig. 25. — —. zboku widziana. = HK XI. TEREBRATULA HAUSSMANII. Z. Tab. III. fig. 3. a.—e. Wymiary: Długość. .15,3 millimetrów 100. Szerokość 18,5 — 120. Grubość .10,5 — 68. Należy do oddziału ozdobnych skrzydlatych , (Concinneae alatae). Wićrzchnia część skorupy tćj pięknćj Terebratuli, jest zupełnie gładka, nieco wyżćj aniżeli w środku, poczynają się wysoko sklepione fałdy, spuszczające się aż do spodka. Kształt ma pięcioką- tny, krawędzie zawiasowe tworzą kąt prosty, dwa razy dłuższe od bocznych. Skorupa lewa mniej- sza od prawćj, pićrwsza jest jakby pokrywką drugićj, bardzo znacznie wydęta. Skorupa lewa przy dziobku bardzo znacznie wzniesiona i gładka, zagłębia się niżćj i powstaje szeroka zatoka, w którćj ciągną się 3 wielkie fałdy z ostremi krawędziami, nadto dwa mniejsze fałdy odgraniczają zatokę od skrzy- deł gładkich; skrzydła zwolna spadają, tworząc z przeciwną skorupą ostrą krawędź. Dziobek ku koń- cowi znacznie cieńczeje, prawie niezakrzywiony; dziura mała, okrągła; deltidium rozcinające; prawie nie masz pola. Skorupa prawa dwa razy wyżćj wydęta od lewćj, przy pacierzu najmocnićj wypukła, we wićrzchu gładka, niżćj występuje dopićro wygięcie z 4 fałdami, skrzydła gładkie, dwa lek- kie wklęśnięcia na każdćj stronie, odpowiadają dwom mniejszym, bocznym fałdom skorupy lewćj. Podobieństwo t różnice. Część wićrzchnia gładka, niższa fałdowana, odróżnia ten gatunek od wszystkich znajomych fałdowanych. Wiele ma podobieństwa co do budowy dziobka z 7. lacunosa ; w T. Haussmanii obie skorupy łącząc się we wićrzchnićj części, tworzą ostrą krawędź, czego nie masz w 7. lacunosa. Miejscowość. Znajduje się miejscami dosyć obficie w skałkach Babierzowskich przy Maruszynie. Opis figur. Tab. IIL. fig. 3. b. Skorupa lewa z wićrzchu widziana. Mój zbiór. fig. 8. a. — prawa. fig. 3. c. Widok ze strony. fig. 3. dd — wićrzchnićj części. fig. B. ee — spodka. XII. TEREBRATULA BOUEL. Z. Tab. III. fig. 1. a.—f. T. resupinala L. Buch 1832. Ueber Terebrateln str. 116. Abhandlungen der Berliner Academie. = — 1838. Mómoires de la socićtć gćologique de France, T. III. Tab. X. fig. 6 str. 250. — Pusch 1837. Polens Paleontologie str. 23. Tab. IV. fig. a. b. c. d. == Girard 1843. Neues Jahrbuch fir Mineralogie str. 478. 4 — „ga Wymiary: Długość. ..19 milimetrów 100. Szerokość . 25 — 131. Grubość ..13 —- 68. Należy do oddziału Carinatae acutae. Kształt pięciokątny, krawędzie zawiasowe nieco dłuższe od bocznych, schodzą się pod kątem prostym; boczne krótsze, łukowato zaokrąglone, ostre; podobnie jak spodek, długi, w środku mocno wygięty. Skorupa lewa większa, znacznićj wypukła , środkiem ciągnie się wydatne wygiecie oddziobka aż dospodku, największa jego wypukłość jestbliżćj wićrzchu, w spodku wznosisię wyżćj nad środek grubości skorupy, która ku krawędziom zawiasowym spada naglćj, dachowato , prawie jedna- kowo; ku bocznym nierównie wolnićj, pod kątem mniejszym , tworząc dwa wielkie skrzydła. Dziobek znacznie ścieńczony, mocno się zakrzywia, prawie dotyka skorupy przeciwnćj; dziura mała; delti- dium rozcinające; pole małe, podłużne, oddzielone ostrą krawędzią od wićrzchu skorupy. Skorupa prawa mniejsza, płaska, jakby pokrywa pićrwszćj ; część jćj pomiędzy pacierzem a bokami zawar- ta prawie płaska, przy krawędziach zawiasowych nieznacznie się zagina; przy pacierzu poczyna się nieznacznie zatoka, rozszerzająca się coraz obszernićj w spodku, gdzie zajmuje prawie połowę szerokości całćj skorupy, podgina się prawie pod kątem prostym, dając początek dachowatemu wzniesieniu. Pierścienie przyrostu rzadko widoczne, pospolicie wydatniejsze na skorupie prawćj. Podobieństwo i różnice. L. Buch uważa ten gatunek za należący do T. resupinata, Sowerby; za nim poszedł Pusch. Mając sposobność rozpoznawania istotny gatunek Sowerbyego w Muzeum w Bonn, pochodzący z Anglii—w zbiorze Prof. Bronn w Heidelbergu pochodzący z Francyi, tu- dzież z Wirtembergu, znajdujący się w zbiorze Tubingskim u Prof. Quenstedt, przekonałem się, że gatunek tatrowy odmiennym jest od Sowerbyego ; wątpliwość tę miał już L. Buch, ale znał tyl- ko rysunek mnićj dokładny w Mineral Conchyoliology of Great Britain. Gdy właściwa 7. resupi- nata bardzo jest rzadką, dałem ją odrysować dla porównania z tatrową ; exemplarz ten pochodzi z Ilminster z Anglii, i znajduje się w Muzeum Bońskićm. Oto jćj krótki opis: Patrz Tab. III. fig. 2. a.—f. Monten Besstn. Wymiary: Długość. . . 26 millim. 25 — 37: 100: 100: 100. Szerokość „22 — "190-230-984: 6: 081: Grubość ..:18 = 11--20: 69: 44: 54. Statecznie ma kształt podłużnego romboidu, ze ściętym kątem w spodku, przez co powstaje pięcio- kątny, krawędzie zawiasowe nieco dłuższe od bocznych tworzą kąt 150, najkrótsza krawędź spod- ku. Skorupa lewa bardzićj wydęta aniżeli prawa, srodkiem ciągnie się wygięcie, niewznoszące się w środku najwyżćj, na boki przy dziobku naglćj, niżćj wolnićj spada, nietworząc skrzydeł. Dziobek bardzo ścieńczony, zakrzywiony, ma małą dziurkę; deltidium rozcinające; pola prawie nie masz; w miejscu jego dwie znaczne nabrzmiałości dają początek płaszczyźnie , która się spuszcza je- =— Gal — dnakowo aż do krawędzi bocznych. Skorupa prawa zupełnie płaska, ma kształt podłużnego romboi- du, środkiem ciągnie się zatoka, zrazu przy pacierzu wązka, rozszerzająca się ku spodkowi coraz znacznićj , nie wznosi się wysoko. Pierścienie przyrostu obie skorupy mają bardzo wydatne. Szereg exemplarzy franeuzkich pochodzących z Mont en Bessin, Fontaine Eperouse, Laquerre i Bayeux porównywałem między sobą i znalazłem, że są nieco różnemi od siebie, ale statecznie kształt podłużny w nich przeważa, i niekiedy mają podobieństwo do T. ornithocephala, lub T. impressa, któ- ra powszechnie krótsza, bez owćj płaszczyzny bocznćj. T. Boući różni się statecznie kształtem krótszym, bardzićj rozszerzonym od T. resupinala, wielkiemi skrzydłami i wydatną krawędzią oddzielającą po- le. Professor Catullo z Padui udzielił mi nową Terebratulę, którą nazwał T. turgidala, mającą bardzo wiele podobieństwa do 7. Boući, pochodzi z Maranna niedaleko Vicenzy, z formacyi krćdo- wej (?). Oto jój krótki opis: skorupa lewa bardzićj wydęta aniżeli prawa, na którćj nie ma za- toki poczynającćj się przy pacierzu, tylko pokazuje się poniżćj połowy długości, szerszą jest przy spod- ku. Wygięcie skorupy lewćj niewydatne, skrzydeł nie ma, dziobek dosyć gruby, dziura wielka, deltidium zakryte, pola nie masz. Spodek i krawędzie boczne tworzą ostrą krawędź i w tóm ma po- dobieństwo do 7. Boući, od którćj różni się brakiem skrzydeł i pola, i mniejszćm niestosunkowo wygięciem. Miejscowość. T. Boući znajduje się dosyć obficie w czerwonym i białym wapieniu ammonito- wym w Mrozkowćj i Babierzowskićj skałkach , rzadko w białym wapieniu przy wiosce Biała Woda niedaleko Szczawnicy, nad samą granicą węgierską leżącćj. Opis figur. Tab. III. fig. a. Skorupa prawa młodego niewyrosłego indywiduum. Mój zbiór. = b. == wyrosłego — = c. —.. lewa. — d. Widok ze strony. — e. —. wićrzchu. = f-. — spodku. — fig. 2. a. T. resupinata. Sow. Skorupa prawa. Ze zbioru Uniwersytetu w Bonn. - OE EE —- lewa. — c. „, „ Widok z boku. — d. „ „ —. wićrzchu. — e. „ „ — spodku. XIII. T. WwAHLENBBERGII. Z. Tab. VII. fig. 1 —5. Wymiary: wyrosłe młode indywiduum Długość ....12,5 millimetr. 8,4 : 100 : 100. Szerokość ...12,5 — 9,5 :100: 113. Grubość ....10,0 — 70: 80: 84. SĘ. | EM Skorupa mocno wydęta, kształtu trójkątnego; krawędzie zawiasowe schodzą się pod kątem 300 wynoszącym, spodek szeroki, lekko wygięty; w 14 części wysokości najbardzićj wydęte obydwie skorupy. Skorupa lewa ma wielką zatokę ciągnącą się od dziobka aż do spodku, odznaczoną dwie- ma bardzo wydatnemi krawędziami, które zbliżając się do spodka stają się coraz wydatniejszemi ; tym spo- sobem odznaczona zatoka odmienną jest w wyższćj i niższćj części, przy wićrzchu tworzy prostą płaszczyznę, kuspodkowi nagle się zagłębia , spodek jest nieco wygięty; od krawędzi będących zara- zem żebrami, skośno spada znaczniejsza płaszczyzna na obydwa boki; dziobek niezbyt $cieńczony, mocno się zakrzywia, dotyka przeciwnćj skorupy; dziura i deltidium niewidoczne, zupełnie zakryte ; pole wielkie, boczne, tworzy nieco wygięte ucho. Skorupa prawa również w 14 długości, od wićrz- chu najmocnićj wydęta, tworzy jakby odcinek kuli, następnie spada nagle ku spodkowi; a złą- czywszy się z przeciwną skorupą powstaje krawędź ostra; zatoce skorupy lewćj odpowiada wy- gięcie, odgraniczone po bokach z dwóch stron dwiema małemi wązkiemi zatoczkami , które dwa że- bra również wązkie odgraniczają. Nie masz pewności, czyli ten gatunek należy do rodzaju Terebra- tula, czy do Delthyris, znalazłszy niewypełnione wapieniem exemplarze , spostrzegałem w środku skorupy lewćj dwie wielkie blaszki, na których trzymały się muskuły, mające rozłożenie toż samo co u Terebratul, i dlatego uważam ten gatunek za należący do tego rodzaju. Podobieństwo i różnice. Gatunek ten tak jest szczególny, i tyle ma właściwych charakterów, że nie podobna go z innymi pomięszać. Miejscowość. Dosyć pospolita wraz z T. diphya, sima, A. simplus znajduje się w wapieniu am- monitowym w Mrozkowćj i Babierzowskićj skałkach. Opis figur. Tab. VIL fig. 1. Skorupa prawa, indywiduum wyrosłe. Mój zbiór. fig. 2. — lewa. fig. 3. Widok z boku. fig. 44 — wićrzchu. fig.5, — spodku. XIV. TEREBRATULA ZIETAENI. Bronn. Tab. IIL fig. 4. a.—e. fig. 5. a.—e. fig. 6. a.—e. Wymiary: Długość. ..24 millimetrów 27,0 — 29: 100 : 100: 100. Szerokość .23 — 20,022: 96: (98: U. Grubość. . . 12,5 -—- 14,1 — 15: 52: 54: 51. Należy do familij przepasanych (Cinctae). Kształt pięciokątny, zwyczajnie tójże długości co szerokości wyjątkowo bywają odmiany dłuższe; krawędzie zawiasowe schodzą się pod kątem1 100, o połowę krótsze od bocznych, łukowato zaokrąglonych; spodek prawie prosty, tworzy ostrą, zlekka wygiętą krawędź, która się przenosi do krawędzi bo- cznych, adalćj na skorupę lewą do dziobka ciągnącą się, nieco wyżćj nad połączeniem się obydwóch sko- rup. Skorupa lewa nieco mocnićj wydęta od prawćj; od najwyższego wyniesienia skorup, podającego w %3 długości od góry licząc, ciągną dwa żebra coraz wydatniejsze ku spodkowi, stykające się ze żebrami skorupy prawćj; pomiędzy niemi jest zatoka zostająca coraz głębszą w miarę zbliżania do spodka; w skorupie prawćj bywa niekiedy nierównie głębszą, aniżeli w lewćj: tym sposobem traci się własciwie charakter przepasanych, i przejście do familij mających prawą skorupę wydętą, a w lewćj zatoka powstaje; główny charakter jednakże przepasanych przeważa; jestto tylko wyjątek. Od żeberek spada skorupa nieco naglćj ku dziobkowi, zwolna zaś na boki; dziobek niezbyt ścień- czony, mocno się zakrzywia; dziura okrągła, średnićj wielkości; deltidium rozcinające; pole boczne, oddzielone wydatną krawędzią , ciągnie się od końca krawęd izbocznćj do dziobka. Skorupa prawa nieco płasksza , od %3 wysokości spada zwolna na boki, dając początek skrzydłom. Zatoka jćj przy spodku odpowiada zatoce lewćj skorupy, jako i małe żebra. Niektóre odmiany prawie są zupeł- nie gładkie (fig. 5)., mają niewyrażne żebra i zatoki; odmiany dłuższe (fig. 6). zas naglćj ku bo- kom spadają; w ogólności, mają wspólne wymienione charaktery szeregi, uważając znaczniejsze, je- dne odmiany w drugie przechodzić zwykły. Pierścienie przyrostu lekko wzniesione na jądrach; ile tylko mielismy exempłarzy pod ręką, zawsze były wyraźne. Podobieństwo i różnice. W doborowym zbiorze Professora Bronn w Heidelbergu, znalazłem pod tą nazwą Terebratulę pochodzącą z liasu z Pfohren przy Donaueschingen w Wirtembergu, któ- rą od p. Ziethena, autora pięknego dzieła: Les Pertrifrations de Wirtemberg, nazwał. Nie mogę po- między tą Terebratulą a tatrową odkryć różnicy, i dlatego nazwę Bronna przyjąłem. Gatunek ten bardzo jest zmienny, i przechodzi w blizko jćj spowinowaconą odmianę wydętą 7. numismalis, pochodzą- cą z Rothhoff przy Brunświku. Podobieństwo można niejakie z 7. carnea i semiglobosa spostrzegać, gatunkami znajdującemi się w kródzie, różniącemi się jednakże całą fizyonomią, a przemiany ich są zu- pełnie odmienne. 7. Zietheni jest w ogólności cieńszą; spodek jćj tworzy ostrą krawędź, przecią- gającą się do krawędzi bocznych, a ztąd do dziobka, i przy tćm załamaniu skorupy powstaje odzna- czone pole; a w ogólności skorupa smuklejsza i dłuższa. W dwóch tych kródowych Terebratulach, spodek, tworzy ostrą krawędź, przenoszącą się niekiedy do krawędzi bocznych; nie masz jednakże nigdy odznaczonego pola, czasem tylko ślad onego widać. Miejscowość. Znajduje się dosyć obficie w dolomicie nummulitowym, wraz z Nummulitami, Pektynitami w górze Regiel, przy wielkim piecu Zakopanego. Opis figur. Tab. III. fig. 4. Odmiana z wydatną zatoką. Mój zbiór. a. Skorupa prawa. b. — . lewa. c. Widok z boku. d. — wićrzchu. e. — spodku. ZPL Tab. IIL fig. 5. Odmiana bez wydatnych zatok. Mój zbiór. a. Skorupa prawa. b. —. lewa. c. Widok z boku. d. —. wićrzchu. e. — spodku. fig. 6. Odmiana podłużna. a. Skorupa prawa. b. —=6 lewa. c. Widok z boku. do «wierzchu: e. — spodku. Tad. I. * G p - © mhiańo) 16902702 A|TATYT( TIMI < tyt. MIEC a „e Luk dl'„Mómon a Jtrasbourg | TA. GOJL 3 SW) i. © OLONNIA. s ao NERIORO ph DEDZNIGENSIS. Z Sq lab. Il Sługa 6 Foschel del u Lsth. a. £ Surion a Straclourą Hara WREBRATULA SMA.Z.4 TRS OOLZZ. MORA ASZINIE: Z. Ży1r42 ĆEZPAESA.4.47247' EJPIKAUKOŁAWIÓA ZE pirzo WTU WAUGACI. 212 A ieASSizNiż, ć l Kehe tclk Druck w. ko BITWA. IBO:005IC 24. Fig. 2.0. IRIESWIPIDNYAWCA SDV MED NIM NICJC. 22, L Fi646 7 są, ulenaioi IZJRON Fić. TADIY: LSITCI 16] JR BJI A JL a US. Z Złą o Simon im. Tab Ill. Strasburg Tab.IV. € Mohe litk. ę a I M : JHŃ (WALIA | BLJB) « R) o ZA dit aw śię "dą | kb 46h dł M kj ak jj i 410 j” W U R 7 HAJĄ M ile W A HW R