Digitized by the Internet Archive 
in 2009 with funding from 
University of Ottawa 


htip://www.archive.org/details/oeuvresdedescar0/desc 


GEUVIRES 


DE 


BÉSCARTES 


MEDITATIONES 


PRIMA PHILOSOPHIA 


VII 


M. Darsoux, de l’Académie des Sciences, doyen honoraire de 
la Faculté des Sciences de l'Université de Paris, et M. Bourroux, 
de l'Académie des Sciences Morales et Politiques, professeur 
d'histoire de la philosophie moderne à la Sorbonne, directeur de 
l'Institut Thiers, ont suivi l'impression de cette publication en 
qualité de commissaires responsables. 


OEUVRES 


BECARIES 


PUBLIÉES 


PAR 


CHarLes ADAM & Pauz TANNERY 


SOUS LES AUSPICES 
DU MINISTÈRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE 


MEDITATIONES 


DE 


PRIMA PHILOSOPHIA 


VII 


PARIS 
LÉOPOLD CERF, IMPRIMEUR-ÉDITEUR 


12, RUE SAINTE-ANNE, 12 


1904 


PAUL TANNERY 


Le 27 novembre 1904, Paul Tannery est décédé à la Manu- 
facture des Tabacs de Pantin (Seine), dont il était Directeur. 
Il était né à Mantes (Seine-et-Oise), le 20 décembre 1843. 
Ses obsèques eurent lieu le vendredi 2 décembre 1904. Les pa- 
roles suivantes y furent prononcées : 


« Parmi les nombreux titres scientifiques de Paul Tannery, il 
n'en est pas peut-être auquel il tenait plus que celui de colla- 
borateur à l'édition de Descartes. Nous étions deux pour ce 
grand travail, dont il pressentait dès le début, il y a dix ans, 
qu'il ne verrait pas la fin ; nous voyions cependant les volumes 
se succéder régulièremént d'année en année : encore trois ou 
quatre ans, el tout serait fini. Celle joie de parvenir ensemble 
au terme final lui a élé refusée, ainsi qu'à moi, et ce ne sera 
pas la moindre amertume de ma vie, que de rester seul à con- 
tinuer tristement l'œuvre inachevée. » 

« D'ordinaire, lorsque deux hommes s'engagent dans une en- 
treprise de ce genre, c'est que ce sont deux amis d'enfance ou 
tout au moins de jeunesse, d'une amitié à toute épreuve, qui 
d'avance peut braver loutes les divergences d'opinions, tous les 
dissentiments possibles, et en triompher : le succès dépend, en 
effet, d'une entente parfaite, d'une inaltérable union, et ce n'est 
pas trop d'une telle amitié pour l’assurer et la garantir. Cepen- 
dant Paul Tannery et mot, nous ne nous connaissions pas, il 
J a dix ans; nous ne nous étions jamais vus, nous élions l’un 
pour l'autre deux étrangers, épris, il est vrai, tous deux, d’un 
ardent amour de la science. Aucune amitié préalable n'a donc 
motivé notre collaboration ; mais cette collaboration ne pouvait 
manquer de produire vite entre nous l'amitié, une amitié virile 
de deux esprits qui se sont liés l’un à l'autre, amitié intellec- 


tuelle, sans phrases : rien qu'un échange incessant de vues, en 
notes brèves et sèches en apparence, pour aboutir toujours à 
un parfait accord. » 

« Mais quelle estime ne tardé-je pas à éprourer pour la haute 
probilé scientifique de Paul Tannery ! Quel respect pour son 
impeccable conscience! Bien des fois, dans nos recherches, nous 
nous sommes trouvés seuls, loin de tout secours : à qui, en effet, 
nous adresser ? Nous étions comme à un carrefour, et pour 
ainsi dire deux consciences face à face. Deux voies s'ouvraient 
devant nous : l'une, plus courte, plus aisée, qui pouvait paraître 
bonne, qui l'aurait paru certainement à tous, sauf à nous- 
mêmes ; l'autre, plus longue, plus pénible, mais qui seule nous 
donnait pleine satisfaction. C'était toujours cette dernière que, 
d'un doigt sûr et inflexible, indiquait Paul Tannery ; c'était 
celle où nous nous engagions résolüment. » 

« ET maintenant que ce collaborateur unique n'est plus là, si 
J'ai dans mon travail désormais solitaire, comme j'en aurai, 
des heures de doute et de découragement, me recueillant en 
moi-même, j'interrogerai encore l'ami disparu, je croirai 
enten ire sa voix, je ferai ce que nous aurions fait tous deux 
de concert, s'il était encore à mes côlés : sa conscience jusqu'à 
la fin doublera la mienne. » 

« Le souvenir de Paul Tannery restera donc gravé ineffaça- 
blement au fond de mon esprit, j'ajoute aussi de mon cœur, 
comme de tous ceux qui l'ont connu. Et comment ne pas le 
revcir, ricn qu'à ouvrir el feuilleter un de ces volumes, où 
nos deux noms demeurent inséparablement unis ? Comment ne 
pas se rappeler, pour ainsi dire à chaque page, tel problème 
posé par l'un ou par l'autre, tel cas de conscience discuté 
ensemble, telle joie, hélas ! causée par une petite décourerte : 
Comment ne pas en être douloureusement ému ? » 

« C'est le privilège des bons serviteurs de la science comme 
Paul Tannery, que les services rendus par eux pendant Leur 
vie se continuent par des services rendus aussi après leur mort. 
L'utilité, la fécondilé de leur œuvre se fait sentir de plus en 
plus, bien au delà du tombeau. » 


CH. ADAM. 


ÉVERPISSEMENT 


Renati | DEs-CartTes | MEDITATIONES | DE PrimA | Piroso- 
pHia, | 2 qua Dei existentia | et Animæ immortalitas | de- 
monstratur : tel est le titre complet de la première édition de 
l'ouvrage que nous appellerons tout simplement, en français, 
les Méditations de Descartes. Cette première édition fut pu- 
bliée à Paris, chez Michel Soly, en 1641 (achevé d'imprimer, 
le 28 août 1641), cum Privilegio et Approbatione Doctorum. 
Le privilège se trouve, en effet, à la fin du volume, ou plutôt 
un Extraict du Privilege du Roy, que nous avons reproduit au 
présent volume, p. 448. Mais l'approbation annoncée manque ; 
nous savons, par la Correspondance de Descartes, et nous 
verrons, dans la Vie du philosophe, au chapitre de l'historique 
de cette publication, toutes les tentatives faites pour l'obtenir, 
mais en vain. Il reste, à ce sujet, l’Epitre au Doyen ainsi 
qu’aux Docteurs de la Sorbonne : Sapientissimis Clarissimisque 
Viris Sacræ Facultatis Theologiæ Parisiensis Decano et Doc- 
toribus, Renatus Des-Cartes S. D., imprimée en tête de l’édi- 
tion. Viennent ensuite trois pièces préliminaires : une Préface, 
Præfatio ad Lectorem,un Index, et un plan ou vue d'ensemble, 
Synopsis, laquelle seule est paginée, p. 1-7. Puis, successive- 
ment, les six Méditations, qui forment le corps de l'ouvrage, 
bien que matériellement elles n’en occupent que la cinquième 
partie environ, p. 7-116. Les Objections suivent, avec les Ré- 
ponses du philosophe : premières Objections, d'un Théologien, 
p. 117-131, et Réponses, p. 132-160; secondes Objections, 
de Théologiens et de Philosophes, p. 161-172, et Réponses, 
suivies d’un Abrégé à la façon des Géomètres, p. 172-232; 


Œuvres. II, A 


VI AVERTISSEMENT. 


troisièmes Objections, d'un Philosophe, avec Réponses inter- 
calées, p. 233-271, quatrièmes Objections, d'un Théologien 
très subtil, subtilissimi Theologi, p. 272-304, et Réponses, 
p. 305-354, cinquièmes Objections, de Pierre Gassend, le seul 
qui soit nommé, p. 355-492, et Réponses, p. 493-551; sixièmes 
ou dernières Objections, p. 552-566, et Réponses, p. 566-602. 
Total, 602 pages (plus 20 pages préliminaires, non numé- 
rotées); format in-8. 

Renati | Des-CarTEs | MEDITATIONES | DE PRriMA | PHiLoso- 
pHia, | Zn quibus Dei existentia, et animæ | humanæ a corpore 
distinctio, | demonstrantur. | His adjunctæ sunt variæ objec- 
tiones docto|rum virorum in istas de Deo et anima | demonstra- 
tiones; | cum Responsionibus Authoris. | Secunda editio septi- 
mis objectionibus antehac | non visis aucta: tel est le titre 
complet de la seconde édition, publiée à Amsterdam, chez 
Louis Elzevier, en 1642. Format, petit in-12. Marque : la 
Minerve; c'est même un des premiers ouvrages où figure cette 
marque, avec la devise Ne extra oleas. Le titre, on le voit, est 
un peu changé : in quibus, au lieu de in qua; et surtout, au 
lieu de animæ immortalitas, cette variante significative : ani- 
mæ humanæ a corpore distinctio. Point d'approbation non plus 
d’ailleurs, et plus de privilège. Mais on retrouve, d'abord, le 
même contenu que dans la première édition, et dans le même 
ordre, sauf toutefois l’Zndex, qui a disparu (nous l'avons donné 
en note, p. 10-11). Voici ce contenu : Epistola, Præfatio, 
Synopsis, celle-ci p. 1-6; les six Méditations, p. 7-05 ; pre- 
mières Objections et Réponses, p. 96-131; secondes, p, 132- 
191; froisièmes, p. 192-224; quatrièmes, p. 225-296; cin- 
quièmes, p. 297-454; et sixièmes, p. 455-496. Mais en outre, 
ainsi que l'annonce le titre de tout l'ouvrage, les sixièmes 
Objections ne sont plus les dernières, ullimæ, comme en 
1641; dans l'édition de 1642, elles sont suivies des septièmes 
Objections avec les Notes de l’ Auteur. Et cette importante ad- 
dition forme comme un nouveau volume, à la suite du premier, 
avec un frontispice particulier : Objectiones septimæ | In| Medi- 


AVERTISSEMENT. VII 


tationes | de prima Philosophia cum | notis Authoris.| (Amste- 
lodami, | Apud Ludovicum Elzevirium, 1642. | Cum Authoris 
consensu), et avec une pagination à part, p. 1-138, le fron- 
tispice et le revers comptant d'ailleurs comme pages 1 et 2. 
Les caractères restent d’abord les mêmes que pour toutes les 
Objections et Réponses et les Méditations qui précèdent. Mais 
la seconde édition fait suivre ces septièmes Objections, où les 
Notes de Descartes sont intercalées, d’une pièce fort impor- 
tante encore, la Lettre de Descartes au P. Dinet, intitulée : 
Admodum Reverendo Patri| Parri Diner | Societatis Jesu 
| Præposito provinciali per | Franciam, | Renatus Des Cartes 
S. D. Cette Lettre est imprimée en caractères plus forts, et 
va de la page 139 à 212; elle continue donc la pagination 
des septièmes Objections, et forme avec elles un tout. C’est 
qu’en effet, pour une partie au moins, elle les complète : les 
septièmes Objections sont du P. Bourdin, jésuite, qui avait 
pour supérieur le P. Dinet, et Descartes fait à ce dernier un 
récit de ses démèêlés avec Bourdin, comme aussi, par la même 
occasion, avec un ministre d Utrecht, Gisbert Voët. Cependant 
ce nouveau volume, bien que pouvant se détacher du premier, 
fait véritablement corps avec lui, puisque le faux-titre de 
celui-ci en fait expressément mention : Secunda editio... 
septimis objectiontbus... aucta. 

Telles sont les deux sources auxquelles nous puiserons pour 
une nouvelle édition latine des Méditations. Celles-ci furent 
cependant réimprimées encore une fois du vivant de Descartes, 
mais sans les Objections et Réponses qui les accompagnent, 
sans l'Epitre ni la Préface, avec la Synopsis cependant, et 
Descartes n’eut aucune part à cette réimpression. Ce fut en 
1644, à Amsterdam, apud Tohannem Blaey : un ami de Gas- 
send, Samuel Sorbière, établi pour lors en Hollande, y publia 
les Objections de celui-ci, c’est-à-dire les cinquièmes, avec les 
Réponses de Descartes, et de longues Répliques ou Instances 
de Gassend encore, le tout sous ce titre : Perr1 Gassenpt | Dis- 
QUISITIO | METAPHYsICA. | Seu | Dubitationes | et Instantiæ : 


VIII AVERTISSEMENT. 


ladversus | Renati Cartesii | Metaphysicam et Responsa. L’ou- 
vrage in-4° ne compte pas moins de 319 pages (plus 14 pages 
non numérotées). À la fin du volume, pour la commodité du 
lecteur, Sorbière a ajouté le texte des six Méditations, avec 
une pagination nouvelle, de 48 pages (le faux-titre comptant 
pour 1et2): RENATI DESs-CarTES | MEDITATIONES | DE PRIMA 
|PaiLosopuia, | Zn quibus Dei existentia, et Animæ humanæ 
a cor|pore distinctio, demonstrantur. (Amstelodami, | Apud 
Iohannem Blaev, | CID 19 C XLIV.) Cette addition n'offre 
d’ailleurs pour le texte aucun intérêt. | 
Les autres éditions des Méditations en latin ne parurent 
qu'après la mort de Descartes. Les Elzevier d'Amsterdam en 
donnèrent jusqu'à cinq, sans compter celle de 1642; celle-ci 
était un petit in-12, les cinq autres furent dans le format in-4°. 
La première édition elzevirienne in-4° est de 1650; les quatre 
suivantes sont de 1654, 1663, 1670 et 1678. Le titre est le 
même, si ce n’est que ces quatre dernières portent la mention 
editio uliima, au lieu de tertia en 1650. En outre les deux pre- 
mières (1650 et 1654) portent le nom de Louis Elzevier, la 
troisième (1663) ceux de Louis et Daniel, et les deux dernières 
(1670 et 1678) celui de Daniel seulement. Voici le titre com- 
mun à toutes : RENATI DES CARTES | MEDITATIONES | DE PRIMA 
|PHILOsopHIA. n quibus Deiexistentia, et animæ humanæ a |cor- 
pore distinctio, demonstrantur.| His adjunctæ sunt variæ objec- 
tiones doctorum virorum in istas|de Deo et anima demonstra- 
tiones. Cum Responsionibus Authoris.| Tertia editio (ou Editio 
ultima) prioribus auctior et emendatior. (Marque : la Minerve.) 
Même pagination également dans ces cinq éditions in-4, à 
savoir : 6 feuillets liminaires, — 191 pages pour la 1° partie, — 
164 pages pour l'Appendix (daté 1649 dans l'édition de 1650), 
88 pages pour l'Epistola ad Voetium. Ces 88 pages constituent 
une addition, fort importante de l'édition nouvelle. Elle fait 
suite naturellement à la Lettre au P. Dinet, qui terminait l'é- 
dition de 1642; et surtout elle complète un volume qui, sans 
cela, aurait peut-être paru un peu maigre, avec 191+ 164 


AVERTISSEMENT. IX 


ou 355 pages seulement, tandis qu’il en compte 355488 
ou 443. D'ailleurs Louis Elzevier avait lui-même imprimé 
déjà cette lettre à Voet séparément, en 1643. — En outre, la 
première partie donne, après les sixièmes Objections et 
Réponses, une pièce que Louis Elzevier avait aussi publiée 
à part, en 1648 : RenarTi Des Cartes, Nofæ in programma 
quoddam, sub finem anni 1647, in Belgio editum, etc., 
p. 169-191. Par contre, les cinquièmes Objections de Gassend 
ne figurent pas à leur place, entre les quatrièmes et les 
sixièmes. À cet endroit, Elzevier donne la traduction latine de 
deux pièces insérées en 1647 dans le volume des Méditations 
en français : à savoir, un Avertissement de Descartes, au sujet 
des Objections de Gassend, et une Lettre à Clerselier en ré- 
ponse à quelques-unes des Instances publiées dans la Disqui= 
sitio Metaphysica en 1644. La première de ces deux pièces 
offre, dans l'édition de 1650, une particularité fort intéressante : 
tandis que, pour tout le reste, elle ne fait que traduire exacte- 
ment l'original, un passage cependant se trouve tout changé. 
A propos des Objections de Gassend, Descartes avait dit en 
français : « Lors que i’'ay fceu que Monfieur C. L.R. prenoit la 
veine de traduire les autres objeétions, te l'ay prié d'obmettre 
celles-cy. » (Vol. des Méditations en français, dans la présente 
édition, p. 109, 1. 8-11.) Voici la phrase latine correspondante : 
« Cum audivi Ludovicum Elzevirium, industrium typogra- 
phum, Meditationes meas unà cum aliis Objectionibus prælo suo 
iterum subjicere decrevisse, rogavi ipsum ut Quintas objec- 
tiones omitteret. » (Edition d'Amsterdam, Louis Elzevier, 1650, 
p. 141.) Descartes aurait donc fait lui-même des recomman- 
dations expresses à Louis Elzevier, pour que l'édition de 1650 
(commencée d’ailleurs en 1649, comme en fait foi la date de 
l’'Appendix), c'est-à-dire la seconde qui sortit des presses 
d'Amsterdam, différât de celle de 1642, qui était la première 
imprimée en Hollande. Toutefois Elzevier ne voulut pas 
exclure tout à fait du volume, les cinquièmes Objections et 
Réponses : il se contenta de les reléguer, avec les septièmes 
Œuvres. Il. B 


X AVERTISSEMENT. 


(du P. Bourdin), dans un Appendix, ainsi composé : p. 2, Typo- 
graphus Lectori; p. 3, Objectiones quintæ : Eximio viro 
Renato Cartesio P. Gassendus Gassendus S.; p. 55, Responsio 
Authoris ad quintas Objectiones ; p. 78, Objectiones septimæ 
cum notis Authoris, sive Dissertatio de prima philosophia ; 
p. 143, Admodum Reverendo Patri Dinet, etc. Au reste, Voici, 
à ce sujet, la déclaration de l'éditeur lui-même, en tête de cet 
Appendix, sous le titre 7ypographus Lectori : 

« Etiamsi Auctor Meditationum de Prima Philosophia no- 
luerit ut Objectiones quintæ amplius in suo libro cum cæteris 
legerentur, ut ex posita loco illarum Admonitione liquere 
potest ; quia tamen a magni nominis Philosopho sunt profectæ, 
rem curiosis ingenits non ingratam me facturum existimavi, Si 
tllas hoc loco, quamvis alieno, unà cum Responsionibus repo- 
nerem. Quæ ratio cüm pro septimis etiam Objectiontbus et 
Responsionibus militet, eas quoque Quintis subjunxi, simulque 
Epistolas ad Iesuitam Dinet & ad Gisbertum Voetium Vltra- 
Jectinum Theologum. Et ne qua in re illorum votis desim, 
eadem opera hic significabo, Primarum objectionum auctorem 
esse doctum quendam Fæderati Belgii Theologum, Secundas 
Lutetiæ a Marino Mersenno ex diversorum Philosophorum et 
Theologorum ore exceptas fuisse, Tertias esse Thomæ Hobbii 
celebris Philosophi Angli, Quartas Antonii Arnaldi Doctoris 
Theologiæ Sorbonici, Quintas nomen auctoris sui Petri Gas- 
sendi præferre, Sextas rursus ab eodem Mersenno ex aliorum 
ore fuisse exceptas, Septimas denique apparere ex Epistola ad 
Patrem Dinet esse Iesuitæ cujusdam. 

Vinrent ensuite les éditions de Blaev, à Amsterdam, en 
1685, 1698, etc., aussi dans le format in-4. C'est la repro- 
duction des éditions elzeviriennes. Même omission des cin- 
quièmes Objections de Gassend, entre les quatrièmes et les 
sixièmes ; on trouve, à la place, la traduction latine des deux 
mêmes pièces : Avertissement de Descartes, dans l'édition 
française de 1647, et Lettre à Clerselier. Même addition 
des Notæ in programma quoddam, etc., après les sixièmes 


AVERTISSEMENT. XI 


Objections. Même Appendix composé de la même manière : 
cinquièmes Objections de Gassend et Réponses de Descartes, 
les septièmes (du P. Bourdin) et les Notes intercalées de 
Descartes, Lettre de celui-ci au P. Dinet. Enfin, pour ter- 
miner, la Lettre à Voet. 


De quelle façon maintenant convient-il d'utiliser les éditions 
anciennes, soit pour le contenu du présent volume, soit pour 
l'établissement du texte ? 

Pour le contenu, la seconde édition, celle de 1642, doit évi- 
demment faire loi. La première édition, en effet, est incom- 
plète: il y manque les septièmes Objections, qui n'avaient pas 
été envoyées à temps pour y figurer, et qui d'ailleurs ont été 
faites, non pas, comme les autres, sur une copie manuscrite 
adressée avant toute impression par Mersenne aux théologiens 
ou philosophes dont il provoquait les critiques, mais sur le 
volume imprimé dès le 28 août 1641, et que le P. Bourdin, 
auteur des septièmes Objections, étudia de lui-mème à seule fin 
de le critiquer. Descartes ayant joint, en outre, à ces septièmes 
Objections, accrues de ses propres Notes, la Lettre qu'il écrivit 
ensuite au P. Dinet, nous ne les séparerons pas non plus dans 
le présent volume. Mais nous n'y ajouterons pas cependant, 
comme l'ont fait les Elzevier, de 1650 à 1678, et ensuite Blaev, 
ja Lettre à Voet. Cette addition, en effet, de la part des impri- 
meurs de Hollande, semble n'avoir eu d'autre cause que le 
besoin de grossir un volume qui, sous le nouveau format in-4, 
aurait été un peu mince. Or notre présent volume des Médita- 
tions en latin se trouve assez gros sans cela. D'ailleurs, si une 
bonne moitié de la Lettre au P. Dinet relate, en effet, les 
démélés de Descartes à Utrecht avec Voet, ce qui explique que 
la Lettre à Voet vienne naturellement à la suite, il faudrait donc 
aussi, pour avoir un tout complet, imprimer encore la Lettre 
apologétique au. Magistrat d'Utrecht, toujours sur le même 
sujet, et en outre, comme l'ont fait les éditions hollandaises 
à partir de 1650,les Notæ in programma etc., dernière pièce 


XII AVERTISSEMENT. 


du dossier des relations de Descartes avec son ancien disciple 
et ami d'Utrecht, le professeur Henry de Roy. Ne vaut-il pas 
mieux, puisqu'aussi bien la place nous ferait défaut, réserver 
ces trois pièces : Lettre à Voet, Lettre apologétique au Ma- 
gistrat d'Utrecht, et Noiæ in programma etc., qui complè- 
teront fort bien notre autre volume, un peu mince sans cela, 
des Principia Philosophiæ en latin? 

D'autre part, nous n’imiterons pas les éditeurs de Hollande, 
qui ont Ôté de leur place chronologique les cinquièmes Objec- 
tions et Réponses, pour en faire un simple Appendix avec les 
septièmes, etc. Ils ont bien pu s'autoriser pour cela de PAver- 
tissement de Descartes, dans l'édition française des Médita- 
tions en 1647, et même d'instructions précises que le philo- 
sophe paraît avoir données à Louis Elzevier en 1649. Tou- 
tefois Descartes ne parle, en 1647, que de la traduction de 
ces cinquièmes Objections, et il engage Clerselier à ne pas 
l'entreprendre ; mais lorsqu'elles eurent été traduites quand 
même, il ne s’opposa pas à ce qu'elles fussent imprimées à la 
fin du volume. Plus tard, également, en 1649, malgré ses 
instructions à Louis Elzevier, il laissa réimprimer le texte, au 
moins en Appendix. D'ailleurs lui-même avait déjà permis, et 
sans doute pris soin, qu'on imprimät ce texte des cinquièmes 
Objections, avec ses propres Réponses en latin, entre les qua- 
trièmes et les sixièmes, dans la seconde édition faite auprès de 
lui, à Amsterdam, par Louis Elzevier en 1642. Nous serons 
donc plus fidèles, ce semble, à sa pensée première, en les 
maintenant, comme lui, à leur place dans l'ensemble de 
l'œuvre, qu'en écoutant avec trop de complaisance un mot qui 
lui sera peut-être échappé plus tard dans un moment d’hu- 
meur, et qu'après l'avoir dit, il n'aura pas voulu retirer, sauf 
à fermer à demi les yeux sur ce que feraient ses éditeurs. Et il 
était si loin de rester lui-même indifférent aux Objections de 
Gassend, que non seulement il permit, en fin de compte, qu’on 
imprimât, bien qu’à la suite des autres, et la traduction fran- 
çaise en 1647 et le texte latin en 1649-1650, mais il voulut 


_AVERTISSEMENT. XIII 


lire en outre le gros livre d’Instances ou Disquisitio Meta- 
physica, et il y répondit au moins sur quelques points. 
A ce propos, nous avons cru devoir reproduire i7 extenso 
(p. 394-409 du présent volume) la table des matières de 
cette Disquisitio, laquelle table a le double avantage de donner 
à la fois le sommaire détaillé des Instances de Gassend et, ce 
qui manquait dans les éditions de 1641 et de 1642, les som- 
maires, point par point, des Objections de Gassend et des 
Réponses de Descartes, bien que, fort probablement, ces der- 
niers sommaires soient l’œuvre de l'éditeur de la Disquisitio, 
Samuel Sorbière. 

Enfin il est à peine besoin de dire que, à tous les endroits 
où la chose est nécessaire, le lecteur sera averti des différences 
entre l'édition de 1642 et celle de 1641, et dont la plus notable 
est un assez long passage qui termine les Réponses de Des- 
cartes aux quatrièmes Objections d'Antoine Arnauld: ce pas- 
sage très important sur l'Eucharistie, envoyé d’abord en 1640 
à Mersenne, n'avait point paru dans la première édition, en 
1641, sans doute afin d'obtenir plus aisément l'approbation de 
la Sorbonne ; il fut rétabli naturellement dans l'édition de 1642 
(voir ci-après, p. 252, 1. 22, à p. 256, 1. 8). 


Pour le texte, on doit suivre aussi cette seconde édition de 
1642. Celle de 1641, en effet, fut imprimée à Paris, loin de 
Descartes, qui était en Hollande, et à qui on n’envoya point les 
épreuves. Mersenne, qui eut le soin de l'impression, se con- 
tenta de demander de temps en temps au philosophe quelques 
corrections ou modifications, quelquefois pour le sens, le plus 
souvent pour la langue. C’est tout ce que nous apprend du moins 
la correspondance de Descartes, et les renseignements qu'elle 
donne à ce sujet sont rappelés avec soin, dans le présent volume, 
par des notes au bas des pages. D'ailleurs, nous avons une 
déclaration qui, à elle seule, sufirait pour établir l’infériorité du 
texte de la première édition comparée à la seconde. A la fin de 
l'édition de 1641, page des errala, on trouve ceci : « Quoniam 


XIV AVERTISSEMENT. 


hæc abfente Authore, atque ab exemplari, non ab eius manuf- 
criplo, lypis mandata sunt, nulla diligentia potuit impedire, 
quin aliqui errores irrepferint, quorum præcipui fic corri- 
geniur. » 

Ce n'est pas que l’on soit sûr cependant que Descartes ait 
revu lui-même les épreuves de la seconde édition. Mais la chose 
est vraisemblable, l'impression se faisant à Amsterdam, qui 
n'est pas tellement éloigné (huit lieues environ) d'Endegeest, 
où habitait Descartes toute cette année 1642. Nous pouvons 
donc suivre ce texte avec pleine confiance, sans manquer d’ail- 
leurs de signaler soigneusement toutes les variantes de la pre- 
mière édition. D’autres variantes encore, et parfois même des 
corrections heureuses, nous ont été fournies, pour le texte des 
cinquièmes Objections (celles de Gassend), par la Disquisitio 
Metaphysica de 1644 ; nous avons signalé chacune au passage. 

L'orthographe non plus n’est pas la même dans les deux 
éditions de 1641 et de 1642. Nous adopterons aussi celle de 
Hollande en 1642. Elle présente cependant plusieurs innova- 
tions : distinction de l’i et du j (sauf cependant pour les ma- 
juscules en tête des mots, où l’on trouve presque toujours I, et 
le cas particulier, ajo, ajebant) ; distinction de et de y, aussi 
bien comme lettres initiales que dans le corps des mots, etc. 
L'édition de 1641, au contraire, faite à Paris, est plus ar- 
chaïque : elle ne distingue point le j de l’? (exemple : eius, 
conticere, etc.) ; elle imprime uniformément » pour # ou ren 
tête des mots (vf, vnus, etc.), et u pour » ou u dans le corps des 
mots (diuersus, viuunt, etc.). À cet égard, elle se rapproche 
certainement plus de l'orthographe de Descartes, et peut-être 
convenait-il de l’adopter. Toutefois, comme le texte imprimé à 
Paris l’a été, non sur le manuscrit du philosophe, mais sur une 
copie (ab exemplari, non ab eius manufcripto), et comme, 
d'autre part, Descartes a laissé passer dans l'édition de 1642 
l'orthographe des Elzevier, et par conséquent ne l'a pas 
désapprouvée, nous pourrons donc la suivre sans scrupule, 
comme plus conforme aussi d’ailleurs à nos habitudes mo- 


AVERTISSEMENT. XV 


dernes. — Notons une particularité intéressante des cin- 
quièmes Objections, et qui paraît propre à Gassend; car on 
la retrouve, non seulement dans le texte de ces Objections, 
imprimé en 1641 et en 1642, mais dans la Disquisitio Meta- 
physica de 1644, et en général dans toutes les œuvres de ce 
philosophe {Gassennr Opera, édition de 1658). Presque tou- 
jours, ei est mis pour e dans les mots omneis, plureïs, etc., et 
même aussi pour ? dans heic, heinc, etc. Nous reproduirons 
cette particularité. 


Une difficulté nous a quelque temps arrêtés. Le texte latin 
des Méditations est imprimé, soit en 1641, soit en 1642, tout 
d’une venue, presque sans mettre à la ligne, ce qui en rend la 
lecture assez fatigante. Sans doute on a l'impression en quelque 
sorte matérielle d'un raisonnement qui se tient d’un bout à 
l’autre, et qui forme un tout compact et comme un bloc. Tou- 
tefois le raisonnement de Descartes a bien aussi quelque sou- 
plesse et comme des articulations : il ressemble à un organisme 
qui se développe, ou bien à un corps de troupe en marche, 
avec ses compagnies et ses escouades qui se succèdent à des in- 
tervalles réguliers. C’est pourquoi les anciens éditeurs, au moins 
pour la traduction française, n’ont pas craint de mettre à la 
ligne aussi souvent que la chose leur a paru possible. Nous avons 
fait de même, avec d'autant moins de scrupule qu’une étude 
attentive du texte de Descartes fournit, ce semble, quelques 
indications à ce sujet, et qu’en découpant par tranches, autant 
que possible en habile cuisinier, comme disait Platon, la pensée 
du philosophe, nous n'avons point cru trahir ses intentions, 
mais, au contraire, les respecter et les suivre plus fidèlement. 

En effet, la sixième Méditation et déjà même la cinquième 
ne ressemblent point en cela aux quatre qui précèdent, comme 
si les éditeurs s'étaient lassés eux-mêmes de ces longues phrases 
mises bout à bout interminablement, sans un repos au moins 
pour les yeux, ni un arrêt pour l'attention du lecteur. Exacte- 
ment, les deux premières éditions commencent à diviser le 


XVI AVERTISSEMENT. 


texte des alinéas, p. 68 du présent volume, 1. 20. Le texte 
de la sixième Méditation est mis jusqu'à dix-neuf fois à la 
ligne (2° édition), et même ingt-neuf fois (17° édition), ce qui 
est peut-être excessif; et le texte de la cinquième, quatre 
fois déjà, ce qui n’est pas assez. N'est-ce pas là un exemple 
à suivre pour imprimer de même le texte des Méditations I, 
II, III et IV, bien que, ni en 1642 ni en 1641, il ne soit pas 
une seule fois mis à la ligne ? 

Mais Descartes l’a-t-il ainsi voulu ? Ou bien n'est-ce pas la 
faute de ses éditeurs, qui n’auraient pas compris ses indica- 
tions? Dans les autographes que nous avons de lui, il ne met 
pas souvent à la ligne, il est vrai; mais, de temps en temps, 
après un point, la phrase suivante, au lieu de reprendre immé- 
diatement, laisse un petit intervalle en blanc, très distinct, et 
qui, remarquons-le, ne se retrouve pas devant toutes les 
phrases, mais devant celles qui passent à un autre ordre 
d'idées. Ce petit intervalle en blanc correspond donc bien à 
une mise à la ligne, et c'est être fidèle à Descartes, ce semble, 
que de l’interpréter ainsi typographiquement, comme nous 
avons fait à maintes reprises dans les cinq volumes de la Corres- 
pondance. Au contraire, n'en pas tenir compte, et passer par- 
dessus ce petit intervalle en le négligeant, serait établir un pont 
où il y a un fossé, et rattacher indûment à ce qui précède un 
développement nouveau que le philosophe a voulu manifeste- 
ment en détacher. Que le manuscrit des Méditations ait pré- 
senté cette particularité, on n’en peut rien savoir, et on doit 
même en douter, puisque ce n'était pas un autographe de Des- 
cartes, mais une copie, avons-nous vu plus haut, ab exemplari, 
non ab eius manuscriplo ; à moins que la copie, chose impro- 
bable, n'ait reproduit, comme au décalque, les moindres par- 
ticularités de l'original. Toutefois, au moins dans l'édition de 
1642, on remarque assez souvent, à la fin des phrases, de 
petits intervalles en blanc. On n'’oserait dire que c’est par 
conformité avec le manuscrit, surtout si l’on n’est pas sûr que 
celui-ci donnât de telles indications. Peut-être ce sont de 


AVERTISSEMENT. XVII 


simples négligences du typographe, d'autant plus que ces 
intervalles correspondent bien quelquefois, mais non pas tou- 
jours, à des changements d'idées. Alors le doute même peut 
s'interpréter en notre faveur, et nous ne voyons pas pourquoi 
nous aurions le respect superstitieux d'une disposition typo- 
graphique, dont on ne peut même pas dire que les éditeurs 
eux-mêmes ont gardé l'observance (au moins dans les Médita- 
tions V et VI), et qu'on n’a d'ailleurs point de raison d’attri- 
buer à Descartes, mais plutôt le contraire. 

On pourra cependant objecter que, si Descartes avait voulu 
qu'on mit davantage à la ligne, il aurait corrigé en ce sens 
l'édition de 1642, imprimée si près de lui, à Amsterdam. Mais 
d'abord il est possible, il est même probable, que cette édition 
ait été faite, non pas sur un nouveau manuscrit, qu'on n'aura 
pas pris la peine de recopier pour cela, mais sur l'édition de 
1641, dont on aura sacrifié un exemplaire: on en aura donc 
suivi lé plus souvent les divisions. Ensuite, il n’est pas absolu- 
ment certain que Descartes ait revu toutes les épreuves, sur- 
tout à ce point de vue: on n'attachait pas, au xvui* siècle, la 
même importance que nous à une disposition purement typo- 
graphique, et il se peut fort bien que le philosophe, tout 
entier à l'ordre logique, ait négligé de rectifier celle qu'avait 
suivie l'imprimeur, pure question de forme, après tout, assez 
irdifférente à qui est principalement attentif au fond. Aucune 
conséquence donc, aucune obligation à tirer de là, et nous 
retrouvons toujours à cet égard notre pleine et entière liberté. 

Nous en avons usé pour le mieux. Nous avons donc mis, sans 
hésiter, à la ligne, chaque fois que le sens a paru, non seule- 
ment nous y autoriser, mais l’exiger. Or le raisonnement de 
Descartes est tellement net, que bien peu de chances d'erreur 
en cela sont laissées à une interprétation attentive: c'est pres- 
que à coup sûr qu'on peut mettre le doigt au point précis où 
une argumentation finit, où commence une autre argumenta- 
tion. Nous avons découpé le texte de chaque Méditation en 
autant d’alinéas que nous l'avons jugé nécessaire, pour la 

Œuvres. IT, C 


XVIII AVERTISSEMENT. 


commodité de la lecture et pour l'intelligence plus aisée du 
développement métaphysique. Aussi bien le lecteur pourra 
toujours reconstituer le texte tel qu'il a été imprimé d’abord, 
dans sa continuité trop absolue : des notes indiquent les 
endroits où notre édition met seule à la ligne, tandis que celle 
de 1641 ou de 1642 n'y met pas. Mais nous sommes persuadés 
que nous n'avons été infidèles à la lettre, sur ce point,et encore 
en apparence, que pour rester plus fidèles à l'esprit de Des- 
cartes, et peut-être même à son texte, si nous l’avions écrit 
de sa main, et avec tout ce qu'il a pu y mettre d'indications. 


GPA: 


Nancy, 31 juillet 1904. 


R'ENNS ANTIT 


DES-CARTES, 


MEDITATIONES 


De Prima 
PHILOSOPH}IA; 


In quibus Dei exiflentia , € animæ 
bumanæ à corpore diftinttio, 
demonftrantur. 

Hisadjun@z funt varie objeétiones doéto- 
rum virorum in iftas de Deo & anima 
demonftrationes ; 

Cum Refponfionibus _Æuthorä, 


Secanda editiç feptimis objeétionibus antehac 
non vifisauéta, 


ÆMmftelodami , 


PR 
Apud Ludovicum Efzevirium, 1641. 


7: 
Tréhal 


1€ ê. 
DFE 
F 


DESCARTES, 


MÉEREPATIONES 
DE PRIMA 


PHILOSOPHIA: 


IN QUA DEI EXISTENTIA 
ET ANIMÆ IMMORTALITAS 


(M$ 


[TT 


PUIL 


= ZX 


PARISIIS, 
Apud MiCHAELEM Sozv,viâ lacobek , fub 
figno Phænicis. 


M De XL 
Cum Priuilegio, c7 Approbdtione Doiterum. 


RACE". Fe 


Lu 
ns D en À 
Po + 


TS 


PEN ANR DE SNCARTES 


MEDITATIONES 


De Prima 
D'ÉRRE OS OP? EH i:A, 


In quibus Dei exiftentia, & animæ humanæ à 
corpore diftin@io , demonftrantur. 


His adjunéta funt varis objeëliones dotorum virorums tn iflas 
de Deo G: anima demonftrationes ; 


Cvum RESPONSIONIBVS AVTHORIS 


Tertia editio prioribus auütior d> emendatior. 


AMSTELODAMI, 
Apud Ludovicum Elzeviriunr, 
CSI OC EE 


APP E NeDMESS 


Continens 


O B'L'E- CALE OMS 


QUINTAS & SEPTIMAS 
In l 
RE NA: FR D EUS 7 C AMRARPENS 


M E DEEP RONES 
De Prima Philofophia, 


Cum ejufdem ad illas Refbonfionibus G* duabus Epifholis, 


Vhna ad Patrem Diner Socictatis lefu Præpoficum 
Provincialem per Franciam, 


Aitera ad celeberrimum Virum 
D: UGS B' EUR TV M'A ONE M IRVEM: 


es (VA ES "1 ESS N Æ 
SR RCE 2 


AAMASÉTRE EL 10 DA ARMETE 
Apud Ludovicum Elzevirium, 
CHOICE 


SAPIENTISSIMIS CLARISSIMISQUE VIRIS 
SACRÆ FACULTATIS THEOLOGIÆ PARISIENSIS 


DECANO & DOCTORIBUS 


RENATUS DES CARTES S. D . 


Tam jufta caufa me impellit ad hoc feriptum vobis 
offerendum, & tam juftam etiam vos habituros effe 
confido ad ejus deffenfionem fufcipiendam, poftquam 
inflituti mei rationem intelligetis, ut nullà re melius 
illud hic poffim commendare, | quam fi quid in eo fe- 
quutus fim paucis dicam:. 

Semper exiftimavi duas quæfliones, de Deo & de 
Animà, præcipuas efle ex iis quæ Philofophiæ potius 
quàm Theologiæ ope funt demon|ftrandæ : nam quam- 
vis nobis fidelibus animam humanam cum corporenon 


a. Les numéros inscrits en haut de chaque page sont ceux de Ia 
deuxième édition (Amsterdam, 1642); les traits verticaux de séparation 
dans le texte, sans numéros en regard dans la marge, indiquent les 
commencements des pages de cette deuxième édition. Les traits avec 
numéros en regard reproduisent la pagination de la première édition 
(Paris, 1641). — Les numéros de cette Epiître, ainsi que de la Préface qui 
suit, sont entre parenthèses, parce que, pour ces deux PIÈGES ni la pre- 
mière édition ni la deuxième ne sont paginées. 

DAC er. III, -p. 236, lettre CCXV- Voir aussis10., p.230, l. 12; 
P87:11062; 

c. Cette Epitre à la Sorbonne est imprimée tout d’une venue dans la 
première édition et dans la deuxième, sans division en paragraphes, ni 
« mise à la ligne ». 

Œuvres, II. I 


2 OEuvrEs DE DESCARTES. (2-4). 


interire, Deumque exiftere, fide credere fuficiat, certe 
infidelibus nulla religio, nec fere etiam ulla moralis 
virtus, videtur pofle perfuaderi, nifi prius illis ifta duo 
ratione naturali probentur : cùmque fæpe in hac vità 
majora vitiis quàam virtutibus præmia proponantur, 
pauci reétum utili præferrent, fi nec Deum timerent, 
nec aliam vitam expectarent. Et quamvis omnino ve- 
rum fit, Dei exiftentiam credendam efle, quoniam in 
facris feripturis docetur, & vice verfà credendas fa- 
cras fcripturas, quoniam habentur a Deo ; quia nempe, 
cum fides fit donum Dei, ille idem qui dat gratiam ad 
reliqua credenda, poteft etiam dare, ut ipfum exiftere 
credamus ; non tamen hoc infidelibus proponi pote, 
quia circulum effe ju[dicarent. Et quidem animadverti 
non modo vos omnes aliofque Theologos aflirmare 
Dei exiftentiam naturali ratione pofle probari, fed & 
ex facrà Scripturà inferri, ejus cognitionem multis, 
quæ de rebus creatis habentur, efle faciliorem, atque 
omnino efle tam facilem, ut qui illam non habent fint 
culpandi. Patet enim Sap. 13 ex his verbis : Nec his 
debet ignofci. Si enim tantum potuerunt fcire, ut po/- 
Jent œæflimare fæculum, quomodo hujus dominum non 
facilius invenerunt? Et ad Rom. cap. 1, dicitur 1llos 
efle inexcufabiles. Atque ibidem etiam per hæc| verba : 
Quod notum efl Der, manifeflum efl in 1llis, videmur 
admoneri ea omnia quæ de Deo fciri poffunt, ratio- 
nibus non aliunde petitis quam ab ipfàmet noftrà 
mente pofle oftendi. Quod ideirco quomodo fiat, & 
quà vià Deus] facilius & certius quàm res fæculi co- 
gnofcatur, non putavi a me effe alienum inquirere. 
Atque quantum ad animam, etfi multi ejus naturam 


20 


25 


30 


20 


29 


(4-5). MEDITATIONES. —— EPISTOLA. 3 


non facile invefligari pofle judicarint, & nonnulli 
etiam dicere aufi fint rationes humanas perfuadere 
illam fimul eum corpore interire, folàâque fide contra- 
rium teneri, quia tamen hos condemnat Concilium 
Lateranenfe fub-Leone 10 habitum, feflione 8, & ex- 
prefle mandat Chriflianis Philofophis ut eorum argu- 
menta diflolvant, & veritatem pro viribus probent, 
hoc etiam aggredi non dubitavi. 

Præterea, quoniam feio plerofque impios non aliam 
ob caufam nolle credere Deum efle, mentemque hu- 
manam a corpore diftingui, quàm quia dicunt hæc 
duo à nemine hatenus potuifle demonftrari : etfi 
nullo modo is affentiar, fed contrà rationes fere 
Jomnes, quæ pro his quæftionibus à magnis viris allatæ 
funt, cum fatis intelliguntur, vim demonftrationis ha- 
bere putem, vixque ullas dari poffe mihi perfuadeam, 
quæ non prius ab aliquibus aliis fuerint inventæ : ni- 
hil tamen utilius in Philofophià præftare poñle exif- 
timo, quàm fi femel omnium optimæ ftudiofe quæran- 
tur,tamque accurate & perfpicue exponantur, ut apud 
omnes conftet in pofterum eas efle demonftrationes. 
Ac denique, quoniam nonnulli quibus notum eft me 
quandam excoluiffe Methodum |ad quaflibet difficul- 
tates in fcientiis refolvendas, non quidem novam, 
quia nihil eft veritate antiquius, fed quà me fæpe in 
aliis non infœliciter uti viderunt, hoc a me fummo- 
pere flagitarunt : ideoque officii mei efle putavi non- 
nihil hacin re conari*. 


18 præftare] præftari (z"° édit.). 


a VOA p.387, leur, 


4 OEuvREs DE DESCARTES. (5-8). 


Quicquid autem præftare potui, totum|in hoc Trac- 
tatu continetur. Non quod in eo diverfas omnes ra- 
tiones, quæ ad eadem probanda afferri poffent, colli- 
gere conatus fim, neque enim hoc videtur operæ pre- 
tium effe, nifi ubi nulla habetur fatis certa; fed pri- 
mas tantum & præcipuas ita profecutus fum, ut jam 
pro certiflimis & evidentiflimis demonftrationibus 1llas 
aufim proponere. Addamque etiam tales effe, ut non 
putem ullam viam humano ingenio patere, per quam 
meliores inveniri unquam poflint : cogit enim me 
caufæ neceflitas, & gloria Dei, ad quam totum hoc 
refertur, ut hic aliquanto liberius de meis loquar quàm 
mea fert confuetudo. Atqui quamtumvis certas & evi- 
dentes illas putem, non tamen ideo mihi perfuadeo 
ad omnium captum efle accommodatas : fed,quemad- 
modum in Geometrià multæ funt ab Archimede, | Apol- 
lonio, Pappo, aliifve fcriptæ, quæ, etfi pro evidentibus 
etiam ac certis ab omnibus habeantur,quia nempe ni- 
hil plane continent quod feorfim fpectatum non fit 
cognitu facillimum, nihilque in quo fequentia cum 
antecedentibus non accurate cohæreant, quia tamen 
longiufculæ funt, & valde attentum lectorem defide- 
rant, non nifi ab admodum paucis intelliguntur : ita, 
quamvis eas quibus hic utor, certitudine & evidentià 
Geometricas æquare, vel etiam fuperare, exiftimem, 
vereor tamen ne a multis fatis percipi non poflint, tum 
quia etiam longiufeulæ funt, & aliæ ab aliis pendent, 
tum præcipue quia requirunt mentem a præjudiciis 
plane liberam, & quæ fe ipfam a fenfuum confortio 
facile fubducat. Nec certe plures in mundo Metaphy- 
ficis ftudiis quam Geometricis apti re[periuntur. Ac 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


(8-ro). MEDITATIONES. — EPISTOLA. ç 


præterea in eo differentia eft, quod in Geometrià, cum 
omnibus fit perfuafum nihil feribi folere, de quo certa 
demonftratio non habeatur, fæpius in eo peccant im- 
periti, quod falfa approbent, dum ea videri volunt in- 
telligere, quam quod vera refutent : contrà ver in 
Philofophià, cüm ceredatur nihil efle de quo non pof- 
fit in utramque partem difputari, pauci veritatem in- 
vefligant, & multo plures, ex eo quod aufint optima 
quæque impugnare, famam ingenii aucupantur. 
Atque ideo, qualefcunque meæ rationes efle poffint, 
quia tamen ad Philofophiam fpeétant, non fpero me 


illarum ope magnum operæ pretium efle facturum, nifi 


me patrocinio veftro adjuvetis. Sed cùm tanta inhæ- 
reat omnium mentibus de veftrà Facultate opinio, 
tantæque fit authoritatis SorBoNx nomen, ut non 
[modo in rebus fidei nulli unquam Societati poft facra 
Concilia tantum creditum fit quäm veftræ, fed etiam 
in humanà Philofophià nullibi major Seal e & 
foliditas, nec ad ferenda judicia major integritas & 
nee effe exiftimetur ; non dubito quin, fi tantam 
hujus fcripti curam fufcipere dignemini, primo qui- 
dem, ut a vobis corrigatur : memor enim, non modo 
humanitatis, fed maxime etiam infcitiæ | meæ, non 
afirmo nullos ‘in eo effe errores; deinde, ut quæ vel 
defunt, vel non fatis abfoluta funt, vel majorem expli- 
cationem defiderant, addantur, perficiantur, illuftren- 
tur, aut a vobis ipfis, aut faltem a me, poflquam a vo- 
bis ero admonitus; ac denique, ut poftquam rationes 
in eo contentæ, quibus Deum efle, mentemque a cor- 
pore aliam effe probatur, ad eam perfpicuitatem erunt 
perduëtæ, ad quam ipfas per[duci pofle confido, ita 


Li 


(10) 


(11) 


6 OEUVRES DE DESCARTES. on) 


nempe ut pro accuratiflimis demonftrationibus ha- 
bendæ fint, hoc ipfum declarare & publice teftari ve- 
litis : non dubito, inquam, quin, fi hoc fiat, omnes 
errores, qui de his quæftionibus unquam fuerunt, 
brevi ex hominum mentibus deleantur. Veritas enim 
ipfa facile efficiet ut reliqui ingeniofi & doi veftro 
judicio fubfcribant ; & authoyritas, ut Atheï, qui fcioli 
magis quam ingeniofi aut doëli effe folent, contradi- 
cendi animum deponant, atque etiam ut forte ratio- 
nes, quas ab omnibus ingenio præditis pro demon- 
ftrationibus haberi fcient, ipfi propugnent, ne non 
intelligere videantur. Ac denique cæteri omnes tot 
teftimoniis facile credent, nemoque amplius erit in 
mundo, qui vel Dei exiftentiam, vel realem humanæ 
animæ a corpore diftinctionem aufit in dubium | revo- 
care. Cujus rei quanta effet utilitas, vos ipfi, pro ve- 
ftrà fingulari fapientià, omnium optime æftimare po- 
teflis; nec deceret me vobis, qui maximum Ecclefiæ 
Catholicæ columen femper fuiftis, Dei & Religionis 
caufam pluribus hic commendare. 


20 


20 


PRÆEFSMO/AD EECTOREM 


Quæftiones de Deo & mente humanà jam ante pau- 
cis attigi in Differtatione de Methodo reéle regendæ 
rationtis & veritalis in fcrentuis invefligandæ, gallice edità 
anno 1637, non quidem ut ipfas 1bi accurate traéta- 
rem, fed tantum ut delibarem, & ex leétorum judi- 
cuis addifcerem quà ratione poftea eflent tra@andæ. 
Tanti enim momenti mihi vifæ funt, ut plus unà vice 
de ipfis agendum efle judicarem; viamque fequor ad 
eas explicandas tam parum tritam, atque ab ufu com- 
muni tam remotam, ut non utile putarim ipfam in 
gallico | & paffim ab omnibus legendo feripto fufius 
docere, ne debiliora etiam ingenia credere poflent 
eam fibi effe ingrediendam *. 

Cüm autem 1b1 rogaffem omnes quibus aliquid in 
meis fcriptis reprehenfione dignum occurreret, ut 
ejus me monere dignarentur?, nulla in ea quæ de his 
quæftionibus attigeram notatu digna obje@a funt, 
præter duo, ad quæ hîc paucis, priufquam earumdem 
accuratiorem explicationem aggrediar, refpondebo. 

Primum eft, ex eo quod mens humana in fe con- 

a. Cette Préface, comme l’Æpitre qui la précède, est imprimée tout 
d’une venue dans la première édition et dans la deuxième, sans division 


en paragraphes ni « mise à la ligne ». 
b. Voir Discours de la Méthode, p. 75, 1. 22, de cette édition. 


2) 


8 OEUVRES DE DESCARTES. a) 


verfa non percipiat aliud fe effe quäm rem cogitantem, 
non fequi ejus naturam five efJentiam in eo tantüum 
confiflere, quod fit res cogitans, ita ut vox tantüm 
cætera omnia excludat quæ forte etiam dici poflent ad 
animæ naturam pertinere. Cui objectioni refpondeo 
me etiam ibi noluifle illa excludere in ordine ad ip- 
fam rei veritatem (de quà fcilicet tunc non agebam), 
fed dumtaxat in | ordine ad meam perceptionem, adeo 
ut fenfus effet me nihil plane cognofcere quod ad 
effentiam meam feirem pertinere, præterquam quod 
eflem res cogitans, five res habens in fe facultatem 
cogitandi. In fequentibus autem| oftendam quo patto, 
ex eo quod nihil aliud ad eflentiam meam pertinere 
cognofcam, fequatur nihil etiam aliud revera ad illam 
pertinere. 

Alterum eft, ex eo quod ideam rei me perfeétioris 
in me habeam, non fequi ipfam ideam effe me per- 
fectiorem, & multo minüs illud quod per 1flam ideam 
repræfentatur exiftere. Sed refpondeo hic fubeffe 
æquivocationem in voce ideæ : fumi enim poteft vel 
materialiter, pro operatione intelleétüs, quo fenfu me 
perfectior dici nequit, vel objective, pro re per iftam 
operationem repræfentatà, quæ res, etfi non fuppo- 
natur extra intelletum exiftere, poteft tamen me efle 
perfectior ratione fuæ effentiæ. | Quomodo verd, ex 
hoc folo quod rei me perfectioris idea in me fit, fe- 
quatur illam rem revera exiftere, fufe in fequentibus 
exponetur. 

Vidi quidem præterea duo quædam feripta fatis 
longa, fed quibus non tam meæ his de rebus rationes 
quam conclufiones argumentis ex Atheorum locis 


20 


23 


30 


15 


20 


25 


30 


(4-6). MEDITATIONES. — PRÆFATIO 9 


communmibus mutuatis impugnabantur*. Et quoniam 
iftiufmodi argumenta nullam vim halbere poflunt apud 
eos, qui rationes meas intelligent, adeoque præpo- 
ftera & imbecillia funt multorum judicia, ut magis a 
primum acceptis opinionibus, quantumvis falfis & a 
ratione alienis, perfuadeantur, quàam a verà & firm, 
fed pofterius audità, ipfarum refutatione, nolo hic ad 
illa refpondere, ne mihi fint prius referenda. Tan- 
tümque generaliter dicam ea omnia, quæ vulgo ja- 
Ctantur ab Atheis ad exiftentiam Dei impugnandam, 
femper ex eo pendere, quod vel humani affeétus Deo 
afingantur, vel | mentibus noftris tanta vis & fapien- 
tiaarrogetur, ut quidnam Deus facere poflit ac debeat, 
determinare & comprehendere conemur; adeo ut, 
mod tantüm memores fimus mentes noftras confide- 
randas efle ut finitas, Deum autem ut incomprehenfi- 
bilem & infinitum, nullam ifta dificultatem fint nobis 
paritura. 

Jam verd, poftquam hominum judicia femel uteun- 
que fum expertus, iterum hic aggredior eafdem de 
Deo & mente humanàä quæftiones, fimulque totius 
primæ Philofophiæ initia traétare; fed ita ut nullum 
vulgi plaufum, nullamque Letorum frequentiam ex- 
pectem : quin etiam nullis author fum ut hæc legant, 
nifi tantüm iis qui ferid mecum meditari, mentemque 
a fenfibus, fimulque ab omnibus præjudiciis, abdu- 
cere poterunt ac volent, quales non nifi admodum 
paucos reperiri fatis fcio. Quantum autem ad illos, 
qui, rationum mearum feriem | & nexum comprehen- 
dere non curantes, in fingulas tantüm claufulas, ut 


a. Cf. t. III, p. 296, 1. 23, et p. 300, éclaircissement, 
Œuvres. Il. 2 


(5) 


10 OEuvrEs DE DESCARTES. (6-7). 


j 


multis in more eft, argutari ftudebunt, non magnum 
ex hujus fcripti lectione fruétum funt percepturi ; & 
quamyvis forte in multis cavillandi occafionem inve- 
nant, non facile tamen aliquid quod urgeat aut ref- 
ponfione dignum fit objicient. 

Quia verd nequidem etiam aliis fpondeo me in 
omnibus primà fronte fatisfacturum, nec tantum mihi 
arrogo ut confidam me omnia pofle prævidere quæ 
alicui dificilia videbuntur, primd quidem in Medita- 
tionibus illas ipfas cogitationes exponam, quarum 
ope ad certam & evidentem cognitionem veritatis 
mihi videor pervenifle, ut experiar an fortè iifdem 
|rationibus, quibus ego perfuafus fum, alios etiam 
poflim perfuadere. Poftea vero refpondebo ad obje- 
cuones virorum aliquot ingenio & doétrinà excellen- 
tium, ad quos hæ Meditationes, antequam | typis man- 
darentur, examinandæ miflæ funt. Satis enim multa 
& varia ab illis fuerunt objeéta, ut aufim fperare non 
facile quicquam aliis, faltem alicujus momenti, ven- 
turum in mentem, quod 1 nondum attigerint. Ideoque 
rogo etiam atque etiam Lectores, ut non prius de Me- 
ditationibus judicium ferant, quam objeétiones iftas 
carumque folutiones omnes perlegere dignati fint*. 

a. Entre la Præfatio ad Lectorem et la Synopsis, l'édition de Paris 
(ire édit.) intercale un Zndex, qui ne se retrouve plus dans l'édition 
d'Amsterdam {2° édit.). Descartes ne l'ayant pas reproduit, c'est que sans 
doute il n'en était pas l’auteur; Mersenne l'avait probablement composé 
lui-même, en l'accommodant à la pagination de la 1° édition. Voici cet 
Index : 

& INDEX TRACTATVVM HOC VOLVMINE CONTENTORVM. 

« Poft [ynopfim perlegendam, à prima pagina vfque ad 7, 


» Sequuntur [ex Meditationes quarum prima de ijs quæ in dubium re- 
» uocari poffint, à pag. 7 ad 16. 


» 


» 


MEDITATIONES. — PRÆFATIO. II 


» Secunda de mente humana, € qudd fit ipfa notior quäm corpus, a pag. 
10 ad 32. 

» Tertia, de Deo, quûd exiflat, à pag. 32 ad 50. 

» Quarta, de vero € falfo, à pag. 50 ad 74. 

» Quinta, de effentia rerum malerialium, € iterum de Deo, quèd exiflat, 
a pag. 75 ad 87. 

» | Sexta denique, de rerum materialium exiflentia, £ reali mentis à 
corpore diftinétione, à pag. 87 ad 116. » 


« Sequuntur Objectiones aduerfus præcedentes Meditationes quibus 
Refponfiones Authoris fubijciuntur. 


« Objectiones primæ Theologi, à pag. 117 vfque ad 131. — Refpon- 
Jiones, à pag. 132 ad 100. 

» Objedtiones fecundæ Theologorum € Philofophorum, à pag. 161 ad 
172. — Refponfiones ad quarum calcem præcedentes Meditationes ad 
morem Geometricum reducuntur, à pag. 172 ad 232. 

» Objediones tertiæ Philofophi, cum Refponfionibus, à pag. 233 ad 277. 
» Objectiones quartæ fubtilifimi Theologi, à pag. 272 ad 304. — 
| Refponfiones, à pag. 305 ad 354. 

» Objectiones quintæ Petri Gaffendi Dinienfis Ecclefiæ Præpofti & 
acutiffimi Philofophi, à pag. 355 ad 492. — Refponfiones, à pag. 493 
ad 551. 

» Objediones fextæ, feu vltimæ, à pag. 552 ad pag. 566. — Refponfo, 
à pag. 5506 ad pag. 6o2. 

» Finis. » 


S YNOPSIS 


SEX SEQUENTIUM MEDITATIONUM : 


In primä, caufæ exponuntur propter quas de rebus 
omnibus, præfertim materialibus, poflumus dubriare; 
quandiu feilicet non habemus alia fcientiarum funda- 
menta, quam ea quæ antehac habuimus. Etfi autem 1flius 
tantæ dubrtationts utilitas primä fronte non appareat, efl 
tamen in eo maxima quod ab omnibus præjudicns nos 
liberet, viamque facillimam flernat ad mentem a Jenfibus 
abducendam; ac denique efficiat, ut de ts, quæ pofleà 
vera effe comperiemus, non amplius dubitare poffimus. 

| n fecundä, mens quæ, propriä libertate utens, fup- 
ponit ea omnia non extflere de quorum exiflentiä vel mi- 
nimum poteft dubitare, animadvertit fieri non poffe quin 
ipfa interim exiflat. Quod etiam fummæ efl utilitatis, 
quoniam hoc paélo facile diffinguit quænam ad | fe, hoc 
efl, ad naturam intelleélualem, & quænam ad corpus per- 
tineant. Sed quia forte nonnulli rationes de animæ im- 
morialitate 1llo in loco expeélabunt, eos hic monendos 


12 dubitare poteft (7° édit.). 


a. VOIRE IN p.268, los pe p 207 CAC CE 
p- 364-365. 


2, 


20 


25 


30 


. MEDITATIONES. — Synopsis. 19 


2 
2 


puto me conatum efje nihil fcribere quod non accurate 
demonfirarem ; ideoque non alium ordinem fequi potuiffe, 


quàm 1llum qui efl apud Geometras ufitatus, ut nempe 


omnia præmitterem ex quibus quæfita propofitio de- 
pendet, antequam de ipfä quidquam concluderem. Pri- 
mum autem 6 præcipuum quod prærequiritur ad cognof- 
cendam animæ immortalitatem, efle ut quàäm maxime 
per/picuum de e4 conceptum, 6 ab omni conceptu corporis 
plane diflinélum, formemus; quod 1b1 faclum efl. Præ- 
terea verû requirt etiam ut fciamus ea omnia quæ clare & 
diflinéle intelligimus, eo ipfo modo quo illa | intelligi- 
mus, effe vera : quod ante quartam Meditationem probarti 
non potuit; 6 habendum effe diflinélum naturæ corporeæ 
conceptum, qui partim in 1pfà fecundä, partim etiam in 
quintâ 6 fexta formatur ; atque ex his debere concludi ea 
omnia quæ clare 6 diflinéle concipiuntur ut fubflantiæ 
diverfæ, ficuti concipiuntur mens & corpus, effe revera 
Jubflantias realiter a Je mutud diflinélas; hocque in fexta 
concludi. Idemque etiam in ipfä confirmarti ex eo quod 
nullum corpus nifi divifibile intelligamus, contrà autem 
nullam mentem nift indivifibilem : neque enim | poffumus 
ullius mentis mediam partem concipere, ut pofjumus cu- 
juflibet quantamvis exigui corporis; adeo ut eorum na- 
turæ non modo diver/æ, jed etiam quodammodo contrariæ 
agnofcantur. Non autem ulteriüs eä de re in hoc fcripto 
me egiffe; tum quia hæc fufficiunt ad oflendendum ex cor- 
poris corruptione ments interitum non fequi, atque fic ad 
alterius vitæ fpem mortalibus faciendam; tum etiam quia 
præmiflæ, ex quibus ipfa mentis immortalitas concludi 
potefl, ex tol'ius Phyficæ explicatione dependent : primo 


23 quantumuis (7'* édit.). 


14 OEUVRES DE DESCARTES. 3-4 


ut fciatur omnes omnino fubflantias, five res quæ a Deo 
creart debent ut exiflant, ex naturä fuä effe incorrupti- 
biles, nec poffe unquam definere effe, nifi ab eodem Deo 
concurfum fuum tis denegante ad nihilum reducantur ; ac 
deinde ut advertatur corpus quidem in genere fumplum 
effe fubflantiam, ideoque nunquam etiam perire. Sed 
corpus humanum, quatenus a reliquis differt corporibus, 
non nifi ex certä membrorum configuratione alnfque ejuf- 
modi accidentibus effe conflatum ; mentem vero humanam 
non ita ex ullis accidentibus conflare, fed puram effe 
Jubflantiam : etfi enim omnia ejus accidentia mutentur, 
ut quôod alias res intelligat, alias velit, alias fentiat, 
Gc, non idcirco 1pfa mens alia euadit; humanum autem 
corpus aliud fit ex hoc folo quod figura quarumdam ejus 
partium mutetur : ex quibus fequitur corpus quidem 
perfacile inlterire, mentem autem ex naturä fuä effe 
immortalem. 

In tertiä Meditatione, meum præcipuum argumentum 
ad probandum Der | exiflentiam fatis fufè, ut mihi vide- 
tur, explicur. Verumtamen, quia, ut Leélorum animos 
quam maxime a fenfibus abducerem, nullis 1b1 compara- 
tionibus a rebus corporeïs petitis volui uti, multæ fortaffe 
obfcuritates remanferunt, [ed quæ, ut fpero, poflea in 
refponfiontbus ad objecliones plane tollentur ; ut, inter 
cæteras, quomodo idea entis fumme perfect, quæ in nobis 
eft, tantum habeat realitatis objeélivæ, ut non poffit non 
effe a caufa fumme perfeclä, quod 1br illuflratur compa- 
ratione machinæ valde perfeélæ, cujus idea eft in mente 
alicujus artificis; ut entm artificium objeélivum hujus 
ideæ debet habere aliquam caufam, nempe fcientiam hujus 
artuficis, vel alicujus altertus a quo 1lam accepit, 1ta 


20 


25 


30 


15 


20 


25 


4-5. MEDITATIONES. — SYNOPsis. 1 


idea Dei, quæ in nobis efl, non potefl non habere Deum 
iplum pro cau/à. - 

In quartä, probatur ea omnia quæ clare & diflincle 
percipimus, effe vera, fimulque in quo ratio falfitatis con- 
fiflat explicatur : quæ neceffarid fciri debent tam ad præ- 
cedentia firmanda,quäm ad reliqua intellisenda*.(Sed 1b1 
interim eft advertenldum nullo modo agi de peccato, vel 
errore qui committitur in perfecutione bont & mali, fed 
de eo tantüm qui contingit in dijudicatione vert & falfi. 
Nec ea fpeélari quæ | ad fidem pertinent, vel ad vitam 
agendam, fed tantüm [peculativas & folius luminis natu- 
ralis ope cognitas vertitates.) 

In quintä, præterquam quôd natura corporea in genere 
Jumpta explicatur, nov etiam ratione Der extflentia de- 
mon/tratur : fed in quä rurfus nonnullæ fortè occurrent 
difficultates, quæ poflea in refponfione ad objechiones re- 
folventur : ac denique oflenditur quo paélo verum fit, 
ipfarum Geometricarum demon/frationum certitudinem a 
cognitione Det pendere. 

In fextä denique, intelleélio ab imaginatione fecer- 
nitur; difhinéhonum figna defcribuntur; mentem realiter 
a corpore diflingur probatur; eandem nthilominus tam 
arélè illi effe conjunélam, ut unum quid cum 1pfa com- 
ponat, oflenditur; omnes errores qui a fenfibus orirt [o- 
lent recenfentur; mod quibus vitarti poffint exponuntur ; 
& denique rationes | omnes ex quibus rerum materia- 
lium exiflentia poffit concludi, afferuntur : non quôd eas 
valde utiles efle putarim ad probandum 1d ipfum quod 


6-12 Sed... veritates. La première parenthèse manque (2° édit.). 


a Vote p 534110: 


16 Œuvres DE DESCARTES. 5-6: 


probant, nempe revera elfe aliquem mundum, & homines 
habere corpora, € fimilia, de quibus nemo unquam fanæ 
mentis ferio dubitavit; fed quia, illas confiderando, 
agnofcitur non effe tam firmas nec tam perfpicuas quam 
Junt eæ, per quas in mentis noffræ & Dei cognitionem 5 
devenimus; adeo ut hæ fint omnium cer|uffimæ € evr- 
dentiffimæ quæ ab humano ingenio feiri poffint. Cujus 
unius ret probationem in his Meditationibus mihi pro 
Jcopo propofui. Nec idcirco hic recenfeo varias 1llas 
quæfliones de quibus etiam in ipfis ex occafione traélatur. 10 


MEDITATIONUM 


DE PRIMA 


RREOS OPIETIEA 


IN QUIBUS DEI EXISTENTIA & ANIMÆ A CORPORE 
DISTINCTIO DEMONSTRANTUR 
PRIMA: 


e 1is quæ in dubium revyocari® poffunt. 
D q dub 2 t 


Animadverti jam ante aliquot annos quäm multa, 
ineunte ætate, falfa pro veris admiferim, & quam 
dubia | fint quæcunque iftis poftea fuperextruxi, ac 
proinde funditus omnia femel in vità effe evertenda, 
atque a primis fundamentis denuo inchoandum, fi 
quid aliquando firmum & manfurum eupiam in fcien- 
ts ftabilire ; fed ingens opus effe videbatur, eamque 
ætatem expeCtabam, quæ foret tam matura, ut ca- 
peflendis difciplinis aptior nulla fequeretur. Quare 
tamdiu cunétatus fum ut deinceps effem in culpà, 
fi quod temporis fupereft ad agendum, deliberando 
confumerem. Opportune igitur hodie mentem curis 


a. Au lieu de ce long titre, en tète de page, la première édition donnait 
tout simplement, aussitôt après la Synopsis, et sur la même page 7 
MEpiTaTiO Prima. 

bAVoir till, p.267, 1.25. 

Œuvres. IL. 3 


18 OEuvREs DE DESCARTES. 7-9. 


omnibus exfolvi,fecufrum mihi otium procuravi, folus 
fecedo, feri tandem & libere generali huic mearum 
opinionum everfiont vacabo. 

Ad hoc autem non erit neceffe, ut omnes effe fal- 
fas oftendam, quod nunquam fortafis affequi poffem; 
fed quia jam ratio perfuadet, non minus accurate ab 
is quæ non plane certa funt atque indubitata, quam 
ab aperte falfis affenfionem efle cohibendam, fatis erit 
ad omnes rejiciendas, fi aliquam rationem dubitandi 
in unâquäque reperero. Nec ideo etiam fingulæ erunt 
percurrendæ, quod | operis effet infiniti; fed quia, fuf- 
foflis * fundamentis, quidquid iis fuperædificatum eft 
fponte collabitur, aggrediar ftatim ipfa principia, qui- 
bus illud omne quod olim credidi nitebatur. 

Nempe quidquid hactenus ut maxime verum admifi, 
vel a fenfibus, vel per fenfus accepi* ; hos autem in- 
terdum fallere deprehendi, ac prudentiæ eft nunquam 
illis plane confidere qui nos vel femel deceperunt. 

Sed forte, quamvis interdum fenfus circa minuta 
quædam & remotiora nos fallant, pleraque tamen alia 
funt de quibus dubitari plane non poteft, quamvis ab 
iifdem hauriantur : ut jam me hic effe, foco aflidere, 
hyemali togà efle indutum, chartam iflam manibus 
contrectare, & fimilia. Manus verd has ipfas, to- 
tumque hoc corpus meum efle, quà ratione | poffet 
negari? nifi me forte comparem nefcio quibus infanis, 

3 Après vacabo, non à la ligne ainsi pendant tout le cours de 


(1 ni 2° édition), mais un petit la Méditation. — 16 hos autem 
intervalle en blanc (2° édit.), et omis (1'° édit.). 


a. Voirt. III, p. 268,1 
De7be, p.267, 1%27/etit. NS ID 4140. 


25 


20 


25 


30 


g-10. MEDITATIONES. — PRIMA. 19 


quorum cerebella tam contumax vapor ex atrà bile 
labefattat, ut conftanter afleverent vel fe efle reges, 
cüm funt pauperrimi, vel purpurà indutos, cum funt 
nudi, vel caput habere fictile, vel fe totos efle cucur- 
bitas, vel ex vitro conflatos; fed amenltes funt ifüi, 
nec minüs ipfe demens viderer, fi quod ab 11s exem- 
plum ad me transferrem. 

Præclare fane, tanquam non fim homo qui foleam 
noctu dormire, & eadem omnia in fomnis pati, vel 
etiam interdum minüs verifimilia, quam quæ if vigi- 
lantes. Quàam frequenter vero ufitata 1fta, me hic efle, 
togà veftiri, foco aflidere, quies nocturna perfuadet, 
cum tamen politis veftibus jaceo inter ftrata! Atqui 
nunc certe vigilantibus oculis intueor hanc chartam, 
non fopitum eft hoc caput quod commoveo, manum 
iftam prudens & fciens extendo & fentio ; non tam 
diftinéta contingerent dormienti. Quafi fcilicet non 
recorder a fimilibus etiam cogitationibus me aliàs in 
fomnis fuifle delufum ; quæ dum cogito attentius, 
tam plane video nunquam certis indiciis vigiliam a 
fomno pole diftingui, ut obflupefcam, & fere hic ipfe 
flupor mihi opinionem fomni confirmet. 

Age ergo fomniemus, nec particularia ifta vera fint, 
nos oculos aperire, caput movere,| manus extendere, 
nec forte etiam nos habere tales manus, nec tale to- 
tum corpus; tamen pro/feéto fatendum eft vifa per 
quietem efle veluti quafdam pictas imagines, quæ non 
nifi ad fimilitudinem rerum verarum fingi potuerunt; 
ideoque faltem generalia hæc, oculos, caput, manus, 
totumque corpus, res quafdam non imaginarias, fed 
veras exiftere. Nam fane pictores ipli, ne tum qui- 


10 


41 


42 


20 ŒUVRES DE DESCARTES. to-11. 


dem, cm Sirenas & Satyrifcos maxime inufitatis for- 
mis fingere ftudent, naturas omni ex parte novas iis 
poflunt affignare, fed tantummodo diverforum anima- 
lium membra permifcent; vel fi forte aliquid excogi- 
tent adeo novum, ut nihil omnino ei fimile fuerit vi- 
fum, atque ita plane fichitium fit & falfum, certe tamen 
ad minimum veri colores efle debent,ex quibus illud 
componant. Nec difpari ratione, quamvis etiam gene- 
ralia hæc, oculi, caput, manus, & fimilia, imaginaria 
efle poflent, neceflario tamen faltem alia quædam ad- 
huc magis fimplicia & univerfalia vera efle fatendum 
eft, ex quibus tanquam coloribus veris omnes iftæ, 
feu veræ, feu falfæ, quæ in cogitatione noftrà funt, 
rerum imagines efinguntur. | 

Cujus generis efle videntur natura corpolrea in 
communi, ejufque extenfio ; item figura rerum exten- 
farum; item quantitas, five earumdem magnitudo & 
[numerus ; item locus in quo exiftant, tempufque per 
quod durent, & fimilia. 

Quapropter ex his forfan non male concludemus 
Phyficam, Aftronomiam, Medicinam, difciplinafque 
alias omnes, quæ a rerum compofitarum confidera- 
tione dependent, dubias quidem effe; atqui Arithme- 
ticam, Geometriam, aliafque ejufmodi, quæ nonnifi 
de fimpliciflimis & maxime generalibus rebus tractant, 
atque utrum eæ fint in rerum naturà necne,parum cu- 
rant, aliquid certi atque indubitati continere. Nam 
five vigilem, five dormiam, duo & tria fimul junéta 
funt quinque, quadratumque non plura habet latera 
quam quatuor ; nec fieri poifle videtur ut tam perfpi- 
cuæ veritates in fufpicionem falfitatis incurrant. 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


HE MEDITATIONES. — PRIMA. 2] 


Verumtamen infixa quædam eft meæ menti vetus 
opinio, Deum efle qui poteft omnia, & a quo talis, 
qualis exifto, fum creatus. Unde autem fcio illum non 
feciffe ut nulla plane fit terra, nullum cœlum, nulla 
res extenfa, nulla figura, nulla magnitudo, nullus 
locus, & tamen hæc omnia non aliter quäm nunce mihi 
videantur exiftere ? Im etiam, quemadmodum judico 
interdum alios errare circa ea quæ fe perfectiflime 
fcire arbitrantur, ita ego ut fallar quoties duo & tria 
fimul addo, vel numero quadrati latera, vel fi quid 
aliud facilius fingi poteft? At forte | noluit Deus ita 
me decipi, dicitur enim fumme bonus ; fed fi hoc 
ejus bonitati repugnaret, talem me creaffe ut femper 
fallar, ab eâdem etiam videretur efle alienum per- 
mittere ut interdum fallar; quod ultimum tamen non 
poteft dici. 

Effent vero fortafle nonnulli qui tam potentem ali- 
quem Deum mallent negare, quam res alias omnes 
credere efle incertas. Sed iis non repugnemus, to- 
tumque hoc de Deo demus efle fiditium ; at feu fato, 
feu cafu, feu continuatà rerum ferie, feu quovis alio 
modo me ad id quod fum perveniffe fupponant ; quo- 
niam falli & errare imperfeétio quædam efle videtur, 
quo minüs potentem originis meæ authorem affigna- 
bunt, eo probabilius erit me tam imperfetum effe 
ut femper fallar. Quibus fane argumentis non habeo 
quod | refpondeam, fed tandem cogor fateri nihil efe 
ex 1is quæ olim vera putabam, de quo non liceat dubi- 
tare, idque non per inconfiderantiam vel levitatem, 
fed propter validas & meditatas rationes; ideoque 
etiam ab tfdem, non minüs quam ab aperte falfs, 


L1 


43 


15 


22 OEUVRES DE DESCARTES. 12-13; 


accurate deinceps affenfionem efle cohibendam, fi 
quid certi velim invenire. 

Sed nondum fufñcit hæc advertiffe, curandum eft 
ut recorder ; aflidue enim recurrunt confuetæ opinio- 
nes, occupantque credulitatem meam tanquam longo 
ufu & familaritatis jure fibi devinétam, fere etiam 
me invito ; nec unquam lis aflentiri & confidere de- 
fuefcam, quamdiu tales efle fupponam quales funt 
revera, nempe aliquo quidem modo dubias, ut jam 
jam oftenfum eft, fed nihilominus valde probabiles, 
& quas multo magis rationi confentaneum fit cre- 
dere quam negare. Quapropter, ut opinor, non male 
agam, fi, voluntate plane in contrarium verfà, me 
ipfum fallam, illafque aliquandiu omnino falfas ima- 
ginariafque efle fingam, donec tandem, velut æqua- 
us utrimque præjudiciorum ponderibus, nulla am- 
plius | prava confuetudo judicium meum a reétà rerum 
perceptione detorqueat. Etenim fcio nihil inde peri- 
culi vel erroris interim fequuturum, & me plus æquo 
diffidentiæ indulgere non pofle, quandoquidem nunc 
non rebus agendis, fed cognoïcendis tantüm 1in- 
cumbo. 

Supponam igitur* non optimum Deum, fontem ve- 
ritatis, fed genium aliquem malignum, eundemque 
fumme potentem? & callidum, omnem fuam indu- 
ftriam in eo pofuifle, ut me falleret : putabo cœlum, 
aërem, terram, colores, figuras, fonos, cunétaque ex- 
terna nihil aliud effe quam ludificationes fomniorum, 
quibus infidias credulitati meæ tetendit : confiderabo 


a. Voirit-TTl;-pAr47. 
b. Jb., p. 147. 


20 


25 


20 


13-15. MEDITATIONES. — SECUNDA. 23 


meipfum tanquam manus non habentem, non ocu- 
los, non carnem, non | fanguinem, non aliquem fen- 
fum; fed hæc omnia me habere falfo opinantem 
manebo obftinate in hac meditatione defixus, atque 
ita, fiquidem non in poteftate me fit aliquid veri co- 
gnofcere, at certe hoc quod in me eft, ne falfis affen- 
tiar, nec mihi quidquam ifte deceptor, quantumvis 
potens, quantumvis callidus, poflit imponere, obfir- 
matà mente cavebo. Sed laboriofum eft hoc inftitu- 
tum, & defidia quædam ad confuetudinem vitæ me 
reducit. Nec aliter quam captivus, qui forte imagi- 
narià libertate fruebatur in fomnis, quum poftea fu- 
fpicari incipit fe dormire, timet excitari, blandifque 
illufionibus lente connivet : fic fponte relabor in ve- 
teres opiniones, vereorque expergifci, ne placidæ 
quieti laboriofa vigilia fuccedens, non in aliquà luce, 
fed inter inextricabiles jam motarum difiicultatum 
tenebras, in pofterum fit degenda. 


MEeprrario Il. 


De natura mentis humanæ : quod 1p/a fit 
notior quam corpus *. 


In tantas dubitationes hefternà meditatione conjec- 
tus fum, ut nequeam ampliüs earum oblivifci, nec vi- 
deam ta]men quà ratione folvendæ fint ; fed, tanquam 

14 fic] hîc (1" édit.), — 19 II] secunda (7 édit.). 


a Voir t. III, p. 297, ]. 22. 


46 


17 


18 


24 OEuvREs DE DESCARTES. 15-16, 


in profundum gurgitem ex improvifo delapfus, ita 
turbatus fum, ut nec poflim in imo pedem figere, nec 
enatare |ad fummum. Enitar tamen & tentabo rurfus 
eandem viam quam heri fueram ingreflus, removendo 
fcilicet illud omne quod vel minimum dubitationis 
admittit, nihilo fecius quam fi omnino falfum effe 
comperiflem ; pergamque porro donec aliquid certi, 
vel, fi nihil aliud, faltem hoc ipfum pro certo, nihil effe 
certi, cognofcam. Nihil nifi punétum petebat Archi- 
medes, quod effet firmum & immobile, ut integram 
terram loco dimoveret; magna quoque fperanda funt, 
fi vel minimum quid invenero quod certum fit & 1n- 
concuffum". 

Suppono igitur omnia quæ video falfa efle; credo 
nihil unquam extitifle eorum quæ mendax memoria 
repræfentat; nullos plane habeo fenfus; corpus, fi- 
gura, extenfio, motus, locufque funt chimeræ. Quid 
igitur erit verum ? Fortaflis hoc unum, nihil effe certi. 


Sed unde fcio nihil efle diverfum ab is omnibus 


quæ jam jam recenfui, de quo ne minima quidem oc- 
cafo fit dubitandi ? Nunquid eft aliquis Deus, vel quo- 
cunque nomine illum vocem, qui mihi has ipfas cogi- 
tationes immittit ? Quare |verd hoc putem, cum forfan 
ipfemet illarum author efle poffim ? Nunquid ergo| fal- 
tem ego aliquid fum ? Sed jam negavi me habere ullos 
fenfus, & ullum corpus. Hæreo tamen; nam quid 


a. Pas plus pour cette deuxième Méditation que pour la première, ni 
l'édition de 1641 ni celle de 1642 ne distinguent les alinéas en mettant 
« à la ligne »; mais la 2° édition sépare d'ordinaire par un intervalle en 
blanc chaque point de la majuscule suivante, et ces séparations, très 
visibles dans l'imprimé, correspondent presque toujours aux commen- 


cements de nouveaux alinéas. 


20 


25 


20 


25 


30 


16-17. MEDITATIONES. — SECUNDA. 2 


inde ? Sumne ita corpori fenfibufque alligatus, ut fine 
illis effe non poffim? Sed mihi perfuafi nihil plane 
effe in mundo, nullum cœlum, nullam terram, nullas 


“mentes, nulla corpora; nonne igitur etiam me non 


efle ? Imo certe ego eram, fi quid mihi perfuafi. Sed 
eft deceptor nefcio quis, fumme potens, fumme calli- 
dus, qui de induftrià me femper fallit. Haud dubie 
igitur ego etiam fum, fi me fallit; & fallat quantum 
poteft, nunquam tamen efliciet, ut nihil fim quamdiu 
me aliquid efle cogitabo. Adeo ut, omnibus fatis fu- 
perque penfitatis, denique flatuendum fit hoc pronun- 
tiatum, Ego fum, ego exiflo, quoties a me profertur, 
vel mente concipitur, neceflario efle verum. 

Nondum vero fatis intelligo, quifnam fim ego ille, 
qui jam neceflario fum; deincepfque cavendum eft 
ne forte quid aliud imprudenter afflumam in locum 
me, ficque | aberrem etiam in eà cognitione, quam 
omnium certiflimam evidentifimamque efle contendo. 
Quare jam denuo meditabor quidnam me olim effe 
crediderim, priufquam in has cogitationes incidiflem ; 
ex quo deinde fubducam quidquid allatis rationibus 
vel minimum potuit infirmari, ut ita| tandem præcife 
remaneat 1llud tantüm quod certum eft & incon- 
cuflum. 

Quidnam igitur antehac me efle putavi ? Hominem 
fcilicet. Sed quid eft homo ? Dicamne animal ratio- 
nale? Non, quia poftea quærendum foret quidnam 
animal fit, & quid rationale, atque ita ex unà quæ- 
flone in plures difficiliorefque delaberer; nec jam 
mihi tantum otii eft, ut illo velim inter ifliufmodi fub- 


ulitates abuti. Sed hic potius attendam, quid fponte 
Œuvres. Il. ° | 4 


19 


20 


21 


26 OEUVRES DE DESCARTES. 17-18. 


& naturà duce cogitationi meæ antehac occurrebat, 
quoties quid effem confiderabam. Nempe occurrebat 
primo, me habere vultum, manus, brachia, totamque 
hanc membrorum machinam, qualis etiam in cada- 
vere cernitur, & quam corporis nomine defignabam. 
Occurrebat præterea me nutriri, incedere, fentire, & 
cogitare : quas quidem aétiones ad animam refere- 
bam. Sed quid eflet hæc anima, vel non advertebam, 
vel exiguum nefcio quid imaginabar, inflar venti, vel 
ignis, vel ætheris*,quod craffioribus mei partibus effet 
infufum. De corpore vero ne dubitabam quidem, fed 
diftinéte me nofle arbitrabar ejus naturam, quam fi 
forte, qualem mente concipiebam, defcribere tentaf- 
fem, fic explicuiflem : per corpus intelligo illud omne 
quod aptum eft figurà ali[quà terminari, loco cireum- 
feribi, fpatium fic replere, ut ex eo aliud omne corpus 
excludat; tactu, vifu, auditu, guftu, vel odoratu per- 
cipi, necnon moveri pluribus modis, non quidem a 
feipfo, fed ab alio quopiam a quo tangatur : namque 
habere vim feipfum movendi, item fentiendi, vel co- 
gitandi, nullo paëto ad naturam corporis pertinere 
judicabam; quinimo mirabar potius tales facultates 
in quibufdam corporibus reperiri. 

Quid autem nunc,ubi fuppono deceptorem aliquem 


potentifimum, &, fi fas eft dicere, malignum?, datà 


operà in omnibus, quantum potuit, me delufifle ? Pof- 
fumne affirmare me habere vel minimum quid ex 118 
omnibus, quæ jam dixi ad naturam corporis perti- 


24 nunc manque (1° édit.). 


a.Voint. LI, p:.362; le. 
DeAVOITit- AV P 120. 


20 


25 


15 


20 


25 


30 


18-19. MEDITATIONES. — SECUNDA. 27 


nere ? Attendo, cogito, revolvo, nihil occurrit; fatigor 
eadem fruftrà repetere. Quid ver ex 1is quæ animæ 
tribuebam? Nutriri vel incedere? Quandoquidem 
jam corpus non habeo, hæc quoque nihil funt nifi 
figmenta. Sentire ? Nempe etiam hoc non fit fine cor- 
pore, & permulta fentire vifus fum in fomnis quæ 
deinde animadverti me non fenfifle. Cogitare ? Hic 
invenio : cogitatio eft ; hæc fola a me divelli nequit. 
Ego fum, ego exiflo ; certum eft. Quandiu autem ? 
Nempe quandiu cogito ; nam forte etiam fieri poñlet, 
fi ceffarem ab omni cogitatione, | ut illico totus efle 
definerem. Nihil nunc admitto nifi quod neceffario fit 
verum ; fum igitur præcife tantüm res cogitans, id 
eft, mens, five animus, five intelleëtus, five ratio, 
voces mihi priüs fignificationis ignotæ. Sum autem 
res vera, & vere exiftens ; fed qualis res ? Dixi, co- 
gitans. 

Quid præterea ? Imalginabor : non fum compages 
illa membrorum, quæ corpus humanum appellatur ; 
non fum etiam tenuis aliquis aër iflis membris infu- 
fus, non ventus, non ignis, non vapor, non halitus, 
non quidquid mihi fingo : fuppofui enimifta nihil efle. 
Manet politio : nihilominus tamen ego aliquid fum. 
Fortaflis vero contingit, ut hæc ipfa, quæ fuppono 
nhil efle, quia mihi funt ignota, tamen in rei veri- 
tate non diflerant ab eo me quem novi? Nefcio, de 
hac re jam non difputo : de iis tantüm quæ mihi nota 
funt, judicium ferre poffum. Novi me exiftere; quæro 
quis fim ego 1ille quem novi. Certiflimum eft hujus fic 
præcife fumpti notitiam non pendere ab iis quæ exi- 


23 Manet] maneat (7"*° édit.). 


22 


23 


24 


28 . Œuvres DE DESCARTES. 10 20! 


ftere nondum novi; non igitur ab is ullis, quæ ima- 
natione effingo. Atque hoc verbum, efingo, admonet 
me erroris mei : nam fingerem reverà, fi quid me efle 
imaginarer, quia nihil aliud eft imaginari quam rei 
corporeæ figuram, feu imaginem, contemplari. Jam 
autem certo fcio me efle, | fimulque fieri poile ut 
omnes iflæ imagines, & generaliter quæcunque ad 
corporis naturam referuntur, nihil fint  præter infom- 
nia. Quibus animadrverfis, non minus ineptire videor, 
dicendo : imaginabor, ut diftinétius agnofcam quif- 
nam fim, quàam fi dicerem : jam quidem fum exper- 
rectus, videoque nonnihil veri, fed quia nondum 
video fatis evidenter, datà operà obdormiam, ut hoc 
ipfum mihi fomnia verius evidentiufque repræfen- 
tent. Itaque cognofco nihil eorum quæ poflum ima- 
ginationis ope comprehendere, ad hanc quam de me 
habeo notitiam pertinere, mentemque ab illis dili- 
gentiflime efle avocandam, ut fuam ipfa naturam 
quam diftinctiffime percipiat. 

Sed quid igitur fum ? Res cogitans. Quid eft hoc? 
Nempe dubitans, intelligens, afirmans, negans, vo- 
lens, nolens, imaginans quoque, & fentiens. 

Non pauca fanè hæc funt, fi cunéta ad me perti- 
neant. Sed quidni pertinerent ? Nonne ego ipfe fum 
qui jam dubito ferè de omnibus, qui nonnihil tamen 
intelligo, qui hoc unum verum efle aflirmo, nego cæ- 
tera, cupio plura noffe, nolo decipi, multa vel invitus 
imaginor, multa etiam tanquam a fenfibus venientia 
animadverto ? Quid eft horum, quamvis femper dor- 


18 avocandam cfle (7 édit.). — 24 Sed... pertinerent? s#1anque 
Credit). 


20 


25 


20 


25 


30 


20-22. MEDITATIONES. — SECUNDA. 29 


miam, quamvis etiam is qui me creavit*, quantum in 
fe eft, me deludat, quod non |æque verum fit ac me 
effe ? Quid eft quod a meà cogitatione difinguatur ? 
Quid eft quod a me ipfo feparatum dici poffit ? Nam 
quod ego fim qui dubitem, qui intelligam, qui velim, 
tam manifeftum eft, ut nihil occurrat per quod evi- 
dentius explicetur. Sed vero etiam ego idem fum qui 
imaginor ; nam quamyvis forte, ut fuppolui, nulla 
prorfus res imaginata vera fit, vis tamen ipfa ima- 
ginandi revera exiftit, & cogitationis meæ partem 
facit. Idem denique ego fum qui fentio, five qui 
res corporeas tanquam per fenfus animadverto : vi- 
delicet jam lucem video, firepitum audio, calorem 
fentio. Falfa hæc funt, dormio enim. At certe vi- 
dere videor, audire, calefcere. Hoc falfum efle non 
poteft ; hoc eft proprie quod in me fentire appellatur ; 
atque hoc præcife fic fumptum nihil aliud eft quam 
cogitare. 

Ex quibus equidem aliquanto melius incipio noffe 


_quifnam fim; fed adhuc tamen videtur, nec poffum 


abflinere quin putem, res | corporeas, quarum ima- 
gines cogitatione formantur, & quas ipfi fenfus explo- 
rant, multo diflinétius agnofci quam iftud nefcio quid 
mei, quod fub imaginationem non venit : quanquam 
profecto fit mirum, res quas animadverto efle dubias, 
ignotas, a me alienas, diftinétius quàm quod verum 
eft, quod { cognitum, quàm denique me ipfum, a me 
comprehendi. Sed video quid fit : gaudet aberrare 
mens mea, necdum fe patitur intra veritatis limites 
cohiberi. Efto igitur, & adhuc femel laxiflimas habe- 
a VOTE VR pe 151: 


25 


26 


27 eft autem hoc præcife quod fic 


30 OEuvres DE DESCARTES. 22-25. 


nas ei permittamus, ut, illis paulo poft opportune re- 
ductis, facilius fe regi patiatur. 

Confideremus res illas quæ vulgo putantur omnium 
diftintiffime comprehendi : corpora foilicet, quæ tan- 
gimus, quæ videmus; non quidem corpora in com- 
muni, generales enim iftæ perceptiones aliquanto 
magis confufæ efle folent, fed unum in particulari. 
Sumamus, exempli caufà, hanc ceram : nuperrime ex 
favis fuit eduéta ; nondum amifit omnem faporem fui 
mellis ; nonnihil retinet odoris florum ex quibus col- 
lea eft; ejus color, figura, magnitudo, manifefta 
funt ; dura eff, frigida eft, facile tangitur, ac, fi arti- 
culo ferias, emittet fonum ; omnia denique illi adfunt 
quæ requiri videntur, ut corpus aliquod poffit quam 
diftinétiffime cognofci. Sed ecce, dum loquor, igni 
admovetur : faporis reliquiæ purgantur, odor expirat, 
color mutatur, figura tollitur, crefcit magnitudo, fit 
liquida, fit calida, vix tangi potefl, nec jam, fi pulfes, 
emittet fonum. Remanetne adhuc eadem cera ? Rema- 
nere fatendum eft: nemo negat, nemo aliter putat. 
Quid erat igitur in eà quod | tam diftinéte comprehen- 
debatur ? Certe nihil eorum quæ fenfibus attingebam; 
nam quæcunque fub guftum, vel odoratum, vel vifum, 
vel taétum, vel auditum veniebant, mutata jam funt : 
remanet cera. 

Fortaflis 1llud erat quod nunc cogito : nempe ceram 
ipfam non quidem fuifle iflam dulcedinem mellis, nec 
florum fragrantiam, nec iftam albedinem, nec figu- 
ram, nec fonum, fed corpus quod mihi apparebat 
paulo ante modis iftis confpieuum,nunc diverfis. Quid 
imaginor ? Attenda- 


20 


25 


30 


15 


20 


25 


30 


25-24. MEDITATIONES. — SECUNDA. ai 


mus, &, remotis iis quæ ad ceram non pertinent, 
videamus quid fuperfit : nempe nihil aliud quäm ex- 
tenfum quid, flexibile, mutabile. Quid vero eft hoc 
flexibile, mutabile ? An quod imaginor, hanc ceram ex 
figurà rotundà in quadratam, vel ex hac in triangu- 
larem verti poffe ? Nullo modo ; nam innumerabilium 
ejufmodi mutationum capacem eam efle compre- 
hendo, nec poffum tamen innumerabiles imaginando 
percurrere; nec igitur comprehenfio hæc ab imagi- 
nandi facultate perficitur. Quid extenfum ? Nunquid 
etiam ipfa ejus extenfo eftignota ? Nam in cerà liquef- 
cente fit major, major in ferventi, majorque rurfus, 
fi calor augeatur ; nec recle judicarem quid fit cera, 
nifi putarem hanc etiam plures fecundum extenfo- 
nem varietates ad|mittere,quam fuerim unquam ima- 
ginando complexus. Supereft igitur ut concedam, me 
nequidem imaginari quid fit hæc cera, fed folà mente 
percipere; dico hanc in particulari, de cerà enim in 
communi clarius eft. Quænam vero efl hæc cera, quæ 
non nifi mente percipitur ? Nempe eadem quam video, 
quam tango, quam imaginor, eadem denique quam 
ab initio efle arbitrabar. Atqui, quod notandum ef, 
ejus perceptio non vifo, non taétio, non imaginatio 
eft, nec unquam fuit, quamvis prius ita videretur, fed 
folius mentis infpeétio, quæ vel imperfetta effe poteft 
& confufa, ut prius erat, vel clara & diftinéta, ut 
nunc eft, prout minus vel magis ad illa ex quibus 
conftat attendo. 

Miror verd interim quam prona fit mea mens in 
errores ; nam quamvis hæc apud me tacitus & fine 


3-4 Quid... mutabile ? manque (1" édit.). 


28 


29 


32 OEuvrEs DE DESCARTES. 2425. 


voce confiderem, hæreo tamen in verbis ipfis, & fere 
decipior ab ipfo ufu loquendi. Dicimus enim nos 
videre ceram ipfammet, fi adfit, non ex colore vel 
figurà eam adefle judicare. Unde concluderem fta- 
tim : ceram ergo vifione oculi, non folius mentis in- 
fpeétione, cognofci; nifi jam forte refpexiflem ex 
feneftrà homines in plateà tranfeuntes, quos etiam 
ipfos non minus ufitate quäm ceram dico me videre. 
Quid autem video præter pileos & veftes, fub quibus 
latere poffent automata? Sed judi[co homines effe. 
Atque ita id quod/putabam me videre oculis, folà judi- 
candi facultate, quæ in mente me eft, comprehendo. 

Sed pudeat fupra vulgus fapere cupientem, ex for- 
mis loquendi quas vulgus invenit dubitationem quæ- 
fivifle ; pergamufque deinceps, attendendo utrüm ego 
perfectius evidentiufque percipiebam quid effet cera, 
cüm primüm afpexi, credidique me illam ipfo fenfu 
externo, vel faltem fenfu communi, ut vocant, id eft 
potentià imaginatrice, cognofcere ? an verd potius 
nunc, poiftquam diligentius inveftigavi tum quid ea 
fit®,tum quomodo cognofcatur ? Certe hac de re dubi- 
tare eflet ineptum; nam quid fuit in primà percep- 
tone diftinctum ? Quid quod non a quovis animali 
haberi pofle videretur ? At verd cùm,ceram ab exter- 
nis formis diftinguo, & tanquam veftibus detra@is 
nudam confidero, fic 1llam revera, quamvis adhuc er- 
ror in judicio meo efle poflit, non poffum tamen fine 
humanà mente percipere. 


3 ipfammet, fi] ipfam, etfi (1"° édit.). 


2, MOIr te, p.101 


20 


25 


20 


25 


25-26. MEDITATIONES. — SECUNDA. 33 


Quid autem dicam de hacipfà mente, five de me 
ipfo ? Nihildum enim aliud admitto in me efle præter 
|mentem. Quid, inquam, ego qui hanc ceram videor 
tam diftincte percipere ? Nunquid me ipfum non tan- 
tüm multo verius, multo certius, fed etiam multo 
diflinctius evidentiufque, cognofco ? Nam, fi judico 
ceram | exiftere, ex eo quod hanc videam, certe multo 
evidentius efficitur me ipfum etiam exiftere, ex eo 
ipfo quod hanc videam. Fieri enim poteft ut hoe quod 
video non vere fit cera; fieri poteft ut ne quidem ocu- 
los habeam, quibus quidquam videatur; fed fieri plane 
non poteft, cum videam, five (quod jam non diftin- 
guo) cùm cogitem me videre, ut ego ipfe cogitans 
non aliquid fim. Simili ratione, fi judico ceram efle, 
ex eo quod hanc tangam, idem rurfus efficietur, vide- 
licet me efle. Si ex eo quod imaginer, vel quâvis alià 
ex caufà, idem plane. Sed & hoc ipfum quod de cerà 
animadverto, ad reliqua omnia, quæ funt extra me 
polita, licet applicare. Porro autem, fi magis diftinéta 
vifa fit ceræ perceptio, poftquam mihi, non ex folo 
vifu vel tactu, fed pluribus ex caufis innotuit, quanto 
diftinétius me ipfum a me nune | cognofci fatendum 
eft, quandoquidem nullæ rationes vel ad ceræ, vel 
ad cujufpiam alterius corporis perceptionem poffint 
juvare, quin eædem omnes mentis meæ naturam me- 
lius probent! Sed & alia infuper tam multa funt in 
ipfà mente, ex quibus ejus notitia diftinétior reddi 
poteft, ut ea, quæ ex corpore ad illam emanant, vix 
numeranda videantur. 

Atque ecce tandem fponte fum reverfus ed quo 

19 diftinéta] diftinétè (1"° édit.). 

Œuvres. IL. s 


30 


31 


32 


34 OEuvREs DE DESCARTES. 26-28. 


volebam ; nam eùm | mihi nunc notum fit ipfamet cor- 
pora, non proprie a fenfibus, vel ab imaginandi facul- 
tate, fed a folo intelle@u percipi, nec ex eo percipi 
quod tangantur aut videantur, fed tantüm ex eo quod 
intelligantur aperte cognofco nihil facilius aut evi- 
dentius me mente poffe a me percipi. Sed quia tam 
cito deponi veteris opinionis confuetudo non poteft, 
placet hic confiftere, ut altius hæc nova cognitio me- 
moriæ meæ diuturnitate meditationis infigatur. 


| MeprraTio II. 


De Deo, quod exiflat*. 


Claudam nunc oculos, aures obturabo, avocabo 
omnes fenfus, imagines etiam rerum corporalium 
omnes vel ex cogitatione meà delebo, vel certe, quia 
hoc fieri vix poteft, illas ut inanes & falfas nihili pen- 
dam, meque folum alloquendo & penitius infpi- 
ciendo, meipfum paulatim mihi magis notum & fa- 
miliarem reddere conabor. Ego fum res cogitans, id 
eft dubitans, affirmans, negans, pauca intelligens, 
multa ignorans, volens, nolens, imaginans etiam & 
fentiens; ut enim | ante animadverti, quamvis illa quæ 
fentio vel imaginor extra me fortaffe nihil fint, illos 
tamen cogitandi modos, quos fenfus & imaginationes 


1 ipfamet] ipfam, & (7° édit.). — 10 III] tertia (7'* édit.). 


a, Voirt. 111, p. 297,1. 25. 


20 


20 


23 


30 


28-29. MEDITATIONES. — TERTIA. 35 


appello, quatenus cogitandi quidam modi tantüm 
funt, in me effe fum certus *. 

Atque his paucis omnia recenfui quæ vere fcio, vel 
faltem quæ me fcire hac|tenus animadverti. Nunc 
circumfpiciam diligentits an forte adhuc apud me 
alia fint ad quæ nondum refpexi. Sum certus me efle 
rem cogitantem. Nunquid ergo etiam fcio quid requi- 
ratur ut de aliquà re fim certus ? Nempe in hac primà 
cognitione nihil aliud eft, quam clara quædam & 
diftinéta perceptio ejus quod affirmo; quæ fane non 
fufficeret ad me certum de rei veritate reddendum, fi 
poflet unquam contingere, ut aliquid, quod ita clare 
& diftinéte perciperem, falfum effet ; ac proinde jam 
videor pro regulà generali poffe ftatuere, illud omne 
effe verum, quod valde clare & diftincte percipio. 

Verumtamen multa prius ut omnino certa & mani- 
fefta admifi, quæ tamen poftea dubia efle depre- 
hendi. Qualia ergo ifta fuere ? Nempe terra, cœlum, 
fydera & cætera omnia quæ fenfibus ufurpabam. 
Quid autem de illis elare percipiebam ? Nempe ipfas 
talium rerum ideas, five cogitationes, menti meæ ob- 
verfari. Sed ne nunc quidem illas ideas in me | effe 
inficior. Aliud autem quiddam erat quod affirmabam, 
quodque | etiam ob confuetudinem credendi clare me 
percipere arbitrabar, quod tamen revera non percipie- 
bam : nempe res quafdam extra me efle, a quibus ideæ 
iftæ procedebant, & quibus omnino fimiles erant. Atque 
hoc erat, in quo vel fallebar, vel certe, fi verum judi- 
cabam, id non ex vi meæ perceptionis contingebat. 

Quid vero ? Cum circa res Arithmeticas vel Geome- 


a. Même remarque que ci-avant p. 24, note a. 


33 


34 


39 


30 OEUVRES DE DESCARTES. = 30. 


tricas aliquid valde fimplex & facile confiderabam, ut 
quod duo & tria fimul junéta fint quinque, vel fimilia, 
nunquid faltem 1lla fatis perfpicue intuebar, ut vera 
efle afirmarem ? Equidem non aliam ob caufam de iis 
dubitandum efle poftea judicavi, quam quia veniebat 
in mentem forte aliquem Deum talem mihi naturam 
indere potuifle, ut etiam circa illa deciperer, quæ 
manifefliffima viderentur. Sed quoties hæc præcon- 
cepta de fummà Dei potentià opinio mihi occurrit, 
non poflum non fateri, fiquidem velit, facile illi effe 
eflicere ut errem, etiam in 1is quæ me puto mentis 
oculis quam evidentiffime intueri. Quoties verd ad 
ipfas res, quas valde|clare percipere arbitror, me 
converto, tam plane ab illis perfuadeor, ut fponte 
erumpam in has voces : fallat me quifquis potef, 
nunquam tamen efficiet ut nihil fim, quandiu | me ali- 
quid efle cogitabo; vel ut aliquando verum fit me 
nunquam fuifle, cum jam verum fit me efle; vel forte 
etiam ut duo & tria fimul junéta plura vel pauciora 
fint quam quinque, vel fimilia, in quibus fcilicet re- 
pugnantiam agnofco manifeflam. Et certe eùm nullam 
occafionem habeam exiftimandi aliquem Deum effe 
deceptorem, nec quidem adhuc fatis feiam utrüm fit 
aliquis Deus, valde tenuis &, ut ita loquar, Meta- 
phyfica dubitandi ratio eft,quæ tantüm ex eà opinione 
dependet. Ut autem etiam 1lla-tollatur, quamprimum 
occurret occafio, examinare debeo an fit Deus, &, fi 
fit, an pollit efle deceptor; hac enim re ignoratà, non 
videor de ullà alià plane certus efle unquam pofñle. 
Nunc autem ordo videtur exigere, ut prius omnes 


11 iis] his (7"* édit.). 


20 


25 


30 


20 


25 


30-31, MEDITATIONES. — TERTIA. 77 


meas cogitationes in certa genera diftribuam, & in 
quibufnam ex illis veritas aut fal|fitas proprie con- 
fiftat, inquiram. Quædam ex his tanquam rerum ima- 
gines funt, quibus folis proprie convenit ideæ nomen : 
ut cùm hominem, vel Chimæram, vel Cœlum, vel An- 
gelum, vel Deum cogito. Aliæ verd alias quafdam 
præterea formas habent : ut, cùm volo, cùm timeo, 
cüm affirmo, cùm nego, femper quidem aliquam rem 
ut fubjeétum meæ cogitationis apprehendo, fed ali- 
quid etiam amplius quäm iftius re fi] militudinem co- 
gitatione compleétor; & ex his aliæ voluntates, five 
affe@us, aliæ autem judicia appellantur. 

Jam quod ad ideas attinet, fi folæ in fe fpectentur, 
nec ad aliud quid illas referam, falfæ proprie effe non 
poflunt; nam five capram, five chimæram imaginer, 
non minus verum eft me unam imaginari quam al- 
teram. Nulla etiam in ipfà voluntate, vel affe@ibus, 
falfitas eft timenda; nam, quamvis prava, quamvis 
etiam ea quæ nufquam funt, poflim optare, non tamen 
ideo non verum eft 1lla me optare. Ac proinde fola 
fuperfunt judicia, in quibus mihi cavendum eft ne 
fallar. Præcipuus autem error &| frequentiffimus qui 
poflit in illis reperiri, confiftit in eo quod ideas, quæ 
in me funt, judicem rebus quibufdam extra me pofitis 
fimiles efle five conformes; nam profeéto, fi tantüm 
ideas ipfas ut cogitationis meæ quofdam modos con- 
fidérarem, nec ad quidquam aliud referrem, vix mihi 
ullam* errandi materiam dare poffent. 

Ex his autem ideis° aliæ innatæ, aliæ adventitiæ, 


a. Voir t. V, p.152. 
D'ACTE /p583;1:12 


36 


37 


38 


38 OŒEuvREs DE DESCARTES. 31-33. 


aliæ a me ipfo fadtæ mihi videntur : nam quôd intel- 
ligam quid fit res, quid fit veritas, quid fit cogitatio, 
hæc non aliunde habere videor quam ab ipfämet meû 
naturà; quod autem nunc ftrepitum audiam, folem 
videam, ignem fentiam, a rebus | quibufdam extra me 
pofitis procedere haétenus judicavi; ac denique Sy- 
renes, Hippogryphes, & fimilia, a me ipfo finguntur. 
Vel forte etiam omnes efle adventitias pofflum pu- 
tare, vel omnes innatas, vel omnes faas : nondum 
enim veram illarum originem clare perfpexi. 

Sed hic præcipue de is eft quærendum, quas tan- 
quam a rebus extra me exiftentibus defumptas confi- 
dero, quænam me moveat ratio ut illas iftis rebus 
fimiles effe exiftimem. Nempe ita videor doétus a na- 
turà. Et præterea experior 1llas non a me voluntate 
nec proinde a me ipfo pendere; fæpe enim vel invito 
obverfantur : ut jam, five velim, five nolim, fentio ca- 
lorem, & ideo puto fenfum illum, five ideam caloris, a 
re a me diverfà, nempe ab ignis cui affideo calore, 
mihi advenire. Nihilque magis obvium eft, quàm ut 
judicem iftam rem fuam fimilitudinem potius quam 
aliud quid in me immittere. 

Quæ rationes, an fatis firmæ fint, jam videbo. Cum 
hic dico me ita doum efle a naturà, intelligo tan- 
tüm fpontaneo quodam impetu me ferri ad hoc cre- 
dendum, non lumine aliquo naturali mihi oftendi effe 
verum. Quæ duo multum difcrepant; nam quæ- 
cumque lumine naturali mihi oflenduntur, ut quod 
ex co quèd dubitem, fequatur me effe, & fimilia, nullo 
modo dubia effe poffunt, quia nulla alia facultas effe 
poteft, cui | æque fidam ac lumini ifti, quæque 1lla 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


& 


33-34. MEDITATIONES. — TERTIA. 39 


non vera efle poflit docere; fed quantum ad impetus 
naturales, jam fæpe|olim judicavi me ab 1llis in de- 
teriorem partem fuifle impulfum, cum de bono eli- 
gendo ageretur, nec video cur iifdem in ullà alià re 
magis fidam. 

Deinde, quamvis ideæ illæ a voluntate meà non 
pendeant, non ideo conftat ipfas a rebus extra me 
pofitis neceffario procedere. Ut enim impetus 1lli, de 
quibus mox loquebar, quamvis in me fint, a voluntate 
tamen me diverfi effe videntur, ita forte etiam* ali- 
qua alia eft in me facultas, nondum mihi fatis co- 
gnita, iftarum idearum effeétrix, ut haëtenus femper 
vifum eftillas, dum fomnio, abfque uilà rerum exter- 
narum ope,in me formari. 

Ac denique,quamvis a rebus a me diverfis proce- 
derent, non inde fequitur illas rebus iftis fimiles 
efle debere. Quinimo in multis fæpe magnum dif- 
crimen videor deprehendifle : ut, exempli caufà, duas 
diverfas folis ideas apud me invenio, unam tanquam 
a fenfibus hauftam, & quæ maxime inter illas quas 
adventitias exiftimo eft recenfenda, per quam mihi 
valde parvus apparet, aliam verd ex rationibus Aftro- 
nomiæ defumptam,| hoc eft ex notionibus quibuf- 
dam mihi innatis elicitam,.vel quocumque aïïo modo 
a me faétam, per quam aliquoties | major quam terra 
exhibetur; utraque profeéto fimilis eidem foli extra 
me exiftenti effe non poteft, & ratio perfuadet 1llam 
ei maxime effe diflimilem, quæ quam proxime ab ipfo 
videtur emanafle. 

Quæ omnia fatis demonftrant me non hactenus ex 


a VOiRt. Vip. 192- 


39 


40 


4i 


40 OEUVRES DE DESCARTES. 34-35. 


certo judicio, fed tantüum ex cæco aliquo impulfu, cre- 
didiffe res quafdam a me diverfas exiftere, quæ ideas 
five imagines fuas per organa fenfuum, vel quolibet 
alio patto, mihi immittant. 

Sed alia quædam adhuc via mihi occurrit ad inqui- 
rendum an res aliquæ, ex iis quarum ideæ in me funt, 
extra me exiftant. Nempe, quatenus ideæ iftæ cogi- 
tandi quidam modi tantum funt, non agnofco ullam 
inter 1pfas inæqualitatem, & omnes a me eodem modo 
procedere videntur ; fed,quatenus una unam rem, alia 
aliam repræfentat, patet eafdem efle ab invicem 
valde diverfas. Nam proculdubio illæ quæ fubftantias 
mihi exhibent, majus aliquid funt, atque, ut ita loquar, 
| plus realitatis obje@ivæ in fe continent, quam illæ 
quæ tantüm modos, five accidentia, repræfentant; & 
rurfus illa per quam fummum aliquem Deum, æter- 
num, infinitum, omnifcium,omnipotentem, rerumque 
omnium, quæ præter ipfum funt, creatorem intelligo, 
plus profeéto realitatis obje@ivæ in fe habet, quam 
illæ per quas finit& fub|ftantiæ exhibentur. 

Jam verd lumine naturali manifeftum eft tantum- 
dem ad minimum effe debere in caufà efficiente & 
totali®, quantum in ejufdem caufæ effe&tu. Nam, 
quæfo, undenam poffet aflumere realitatem fuam ef- 
feélus, nifi a caufà ? Et quomodo illam ei caufa dare 
poflet, nifi etiam haberet ? Hinc autem fequitur, nec 
poffe aliquid a nihilo fieri, nec etiam id quod magis 
perfectum eft, hoc eft quod plus realitatis in fe con- 


1 Après certo] aliquo ajouté (1" édit.). 


a Voir t: Ill, p° 274, l. 20. 


20 


25 


20 


25 


30 


35-36. MEDITATIONES. — TERTIA. AI 


tinet, ab eo quod minus. Atque hoc non modo perf- 
picue verum eft de iis effetibus, quorum realitas ef 
actualis five formalis, fed etiam de ideis, in quibus 
confideratur tantüm realitas objectiva. Hoc eft, non 
modo non poteft, exempli caufà, aliquis lapis, qui 
prius non fuit, nunc incipere efle, nifi producatur ab 
aliquà re in quà totum illud fit vel formaliter vel emi- 
nenter, quod ponitur in lapide; nec poteft calor in 
fubjeétum quod prius non calebat induci, nifi a re 
quæ fit ordinis faltem aeque perfeéti atque eft calor, 
& fic de cæteris; fed præterea etiam non poteft in me 
efle idea caloris, vel lapidis, nifi in me poñita fit ab 
aliquà caufà, in quà tantumdem ad minimum fit reali- 
tatis quantum effe in calore vel lapide concipio. Nam 
quamvis ifta caufa nihil de fuà realitate actuali five 
formali in meam ideam transfundat, | non ideo putan- 
dum eft illam minus realem effe debere, fed talem effe 
naturam ipfius ideæ,ut nullam aliam ex fe realitatem 
formalem exigat, præter illam quam mutuatur a cogi- 
tatione meà, cujus eft modus. Quôd autem hæc idea 
realitatem objeétivam hanc vel illam contineat potius 
quam aliam, hoc profeéto habere debet ab aliquà 
caufà in quà tantumdem fit ad minimum realitatis 
formalis quantum ipfa continet objeétivæ. Si enim 
ponamus aliquid in | ideà reperiri, quod non fuerit in 
ejus caufà, hoc igitur habet a nihilo; atqui quan- 
tumvis imperfectus fit ifte effendi modus, quo res ef 
objective in intelleétu per ideam, non tamen profeétù 
plane nihil eft, nec proinde a nihilo efle poteft. 

Nec etiam debeo fufpicari, cum realitas quam con- 


fidero in meis ideis fit tantüm objectiva, non opus 
Œuvres. Il. 6 


42 


43 


44 


42 OEuvres DE DESCARTES. 36-37. 


effe ut eadem realitas fit formaliter in caufis iftarum 
idearum, fed fufficere, fi fit in iis etiam objective. 
Nam quemadmodum ifte modus eflendi objeétivus 
competit ideis ex ipfarum naturà, ita modus effendi 
formalis competit idearum caufis, faltem primis & 
præcipuis, ex earum naturà. Et quamvis forte una 
idea ex alià nafci poflit, non tamen hîc datur pro- 
greflus in infinitum, fed tandem ad aliquam primam 
debet deveniri, cujus caufa fit inftar archetypi, in 
| quo omnis realitas formaliter contineatur,quæ ef in 
ideà tantüm objective. Adeo ut lumine naturali mihi 
fit perfpicuum ideas in me efle veluti quafdam ima- 
gines, quæ poflunt quidem facile deficere a perfe- 
ctione rerum a quibus funt defumptæ, non autem 
quicquam majus aut perfectius continere. 

Atque hæc omnia, quo diutius & curiofius examino, 
tanto clarius & diftinétius vera efle cognofco. Sed 
quid tandem ex his concludam ? Nempe fi realitas 
objectiva alicujus ex meis ideis fit tanta ut certus 
fim eandem nec formaliter nec eminenter in me efle, 
nec proinde me ipfum ejus ideæ caufam effe poñle, 
hinc neceflario fequi, non me folum efle in mundo, 
fed aliquam aliam rem, quæ iftius ideæ eft caufa, 
etiam exiftere. Si verd nulla talis in me idea reperia- 
tur, nullum plane habebo® argumentum quod me de 
alicujus rei a me diverfæ exiftentià certum reddat ; 
omnia enim diligentiflime circumfpexi, & nullum 
aliud potui hactenus reperire. 

Ex his autem meis ideis, præter 1llam quæ me ip- 
fum mihi exhibet, de quà hîc nulla difiicultas efle 


de IVOITAT Va p- 02. 


15 


20 


23 


30 


20 


25 


30 


37-30. MEDITATIONES. — TERTIA. 45 


poteft, alia eft quæ Deum, aliæ quæ res corporeas & 
inanimes, aliæ quæ Angelos, aliæ quæ animalia, ac 
denique aliæ quæ alios homines meî fimiles repræ- 
fentant. 

Et quantum ad ideas | quæ | alios homines, vel 
animalia, vel Angelos exhibent, facile intelligo illas 
ex lis quas habeo met ipfius & rerum corporalium 
& Dei pofle componi, quamvis nulli præter me ho- 
mines, nec animalia, nec Angeli, in mundo eflent. 

Quantum autem ad ideas rerum corporalium, ni- 
hil in illis occurrit, quod fit tantum ut non videatur a 
me ipfo potuifle proficifei; nam fi penitius infpiciam, 
& fingulas examinem eo modo quo heri examinavi 
ideam ceræ, animadverto perpauca tantüm efle quæ 
in illis clare & diftinéte percipio : nempe magnitu- 
dinem, five extenfionem in longum, latum, & pro- 
fundum; figuram, quæ ex terminatione iflius exten- 
fionis exfurgit ; fitum, quem diverfa figurata inter fe 
obtinent ; & motum, five mutationem iftius fitüs; qui- 
bus addi poflunt fubflantia, duratio, & numerus 
cætera autem, ut lumen & colores, foni, odores, 
fapores, calor & frigus, aliæque tactiles qualitates, 
nonnifi valde confufe & obfcure a me cogitantur, 
adeo ut etiam ignorem an fint veræ, vel falfæ, hoc 
eft, an ideæ, quas de 1llis habeo, fint rerum quarun- 
dam ideæ, an non rerum. Quamwvis enim falfitatem 
proprie dictam, five formalem, nonnifi in judiciis 
poflet reperiri paulo ante notaverim, eft tamen pro- 
fecto quædam alia falfitas materialis in] ideis, eùm non 
rem tanquam rem repræfentant : ita, exempli caufa, 
ideæ quas habeo caloris & frigoris, tam parum claræ 


45 


46 


44 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 39-40. 


& diftinétæ funt, ut ab iis difcere non poffim, an fri- 
gus fit tantüm privatio caloris, vel calor privatio fri- 
goris, vel utrumque fit realis qualitas, vel neutrum. 
Et quia nullæ ideæ nifi tanquam rerum effe poflunt*, 
fiquidem verum fit frigus nihil aliud effe quàm priva- 
tionem caloris, idea quæ mihi illud tanquam reale 
quid & politivum repræfentat, non immerito falfa di- 
cétur série dercætents. 

Quibus profecto non eft necefle ut aliquem autho- 
rem a me diverfum aflignem ; nam, fi quidem fint 
falfæ, hoc eft nullas res repræfentent, lumine naturali 
notum mihi eft illas a nihilo procedere, hoc eft, non 
aliam ob caufam in me efle quam quia deeft aliquid 
naturæ meæ, nec eft plane perfecta; fi autem fint 
veræ, quia tamen tam parum realitatis mihi exhibent, 
ut ne quidem illud a non re poflim diftinguere, non 
video cur a me ipfo effe non poflint. 

Ex 1is vero quæ in ideis rerum corporalium clara & 
diftinéta funt, quædam ab ideà mei ipfius videor mu- 
tuari potuifle, nempe fubftantiam, durationem, nu- 
merum, & fi quæ alia fint ejufmodi; nam cüm cogito 
lapidem effe fubftantiam, five effe rem quæ per fe 
apta eft exiftere, itemque me ef[fe fubftantiam, quam- 
vis concipiam me efle rem cogitantem & non exten- 
fam, lapidem vero effe rem extenfam & non cogitan- 
tem, ac proinde maxima inter utrumque conceptum fit 
diverfitas, in ratione tamen fubftantiæ videntur con- 
venire ; itemque, cùm percipio me nunc efle, & prius 
etiam aliquamdiu fuifle recordor, cùmque varias ha- 
beo cogitationes quarum numerum intelligo, acquiro 

a, QVOIrit VS p.153. 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


do MEDITATIONES. — TERTIA, 4$ 


ideas durationis & numeri, quas deinde ad quaf- 
cunque alias res poflum transferre. Cætera autem 
omnia ex quibus rerum corporearum ideæ conflan- 
tur, nempe | extenfio, figura, fitus, & motus, in me 
quidem, cüm nihil aliud fim quam res cogitans, for- 
maliter non continentur ; fed quia funt tantum modi 
quidam fubftantiæ, ego autem fubftantia, videntur in 
me contineri pofle eminenter. 

Itaque fola reftat idea Dei, in quà confiderandum 
eft an aliquid fit quod a me ipfo non potuerit prof- 
cifci. Dei nomine intelligo fubftantiam quandam infi- 
nitam, independentem, fumme intelligentem, fumme 
potentem, & a quà tum ego ipfe, tum aliud omne, fi 
quid aliud extat, quodcumque extat, eft creatum. Quæ 
fane omnia talia funt ut, quo diligentius attendo, 
tanto minus a me folo profecta effe pofle videantur. 
Ideoque ex antediélis, Deum | neceffario exiftere, eft 
concludendum. 

Nam quamvis fubftantiæ quidem idea in me fit ex 
hoc ipfo quod fim fubftantia, non tamen idcirco effet 
idea fubftantiæ infinitæ, eùm fim finitus, nifi ab aliquà 
fubftantià, quæ revera effet infinita, procederet. 

Nec putare debeo me non percipere infinitum per 
veram ideam, fed tantüm per negationem finiti, ut 
percipio quietem & tenebras per negationem motüs 
& lucis; nam contrà manifefle intelligo plus reali- 
tatis efle in fubftantià infinità quam in finità, ac 
proinde priorem quodammodo in me efle perceptio- 
nem infinitu quam finiti, hoc eft Dei quam mei ipfus. 
Quà enim ratione intelligerem me dubitare*, me 

AVOITIT OV pe 113" 


48 


49 


50 


40 Œuvres DE DESCARTES. 41-42. 


cupere, hoc eft, aliquid mihi deefle, & me non efle 
omnino perfectum, fi nulla idea entis perfectioris in 
me eflet, ex cujus comparatione defeétus meos agnof- 
cerem ? 

Nec dici poteft hanc forte ideam Dei materiali- 
ter falfam efle, ideoque a nihilo effe poffe, ut paulo 
ante de ideis caloris & frigoris, & fimilium, animad- 
verti; nam contrà, cum maxime clara & diftinéta fit, 
& plus realitatis objeétivæ quam ulla alia contineat, 
nulla eft per fe magis vera, nec in quà minor falfi- 
tatis fufpicio reperiatur. Eft, inquam, hæc idea entis 
fumme perfeéti & infiniti maxime vera; nam quaml|vis 
forte fingi poflit tale ens non exiftere, non tamen fingi 
poteft ejus ideam nihil reale mihi exhibere, ut de 
ideà | frigoris ante dixi. Eft etiam maxime clara & 
diflinéta ; nam quidquid clare & diftinéte percipio, 
quod eft reale & verum, & quod perfectionem aliquam 
importat, totum in eà continetur. Nec obftat quod 
non comprehendam infinitum, vel quod alia innu- 
mera in Deo fint, quæ nec comprehendere, nec forte 
etiam attingere cogitatione, ullo modo poflum; eft 
enim de ratione infiniti, ut a me, qui fum finitus, non 
comprehendatur ; & fufficit me hoc ipfum intelligere, 
ac judicare, illa omnia quæ clare percipio, & perfeétio- 
nem aliquam importare fcio, atque etiam forte alia 
innumera quæ 1gnoro, vel formaliter vel eminenter in 
Deo effe, ut idea quam de 1llo habeo fit omnium quæ 
in me funt maxime vera, & maxime clara & diftinta. 

Sed forte majus aliquid fum quàam ipfe intelligam, 
omnefque illæ perfectiones quas Deo tribuo, poten- 
tià quodammodo in me funt, etiamfi nondum fefe exe- 


20 


25 


30 


20 


25 


42-43. MEDITATIONES. — TERTIA. 47 


rant, neque ad aétum reducantur. Experior enim jam 
cognitionem meam paulatim augeri ; nec video quid 
obftet quo | minus ita magis & magis augeatur in infi- 
nitum, nec etiam cur, cognitione fic auélà, non pof- 
fim ejus ope* reliquas omnes Dei | perfeétiones adi- 
pifci”; nec denique eur potentia ad iftas perfeétiones, 
fi jam in me eft, non fufliciat ad illarum ideam pro- 
ducendam. 

Imo nihil horum efle poteft. Nam primo, ut verum 
fit cognitionem meam gradatim augeri, & multa in 
me efle potentià quæ actu nondum funt, nihil tamen 
horum ad ideam Dei pertinet, in quà nempe nihil 
omnino eft potentiale ; namque hoc ipfum, gradatim 
augeri, certifimum eft imperfeclionis argumentum. 
Præterea, etiamfi cognitio mea femper magis & ma- 
gis augeatur, nihilominus intelligo nunquam illam 
idcirco fore actu infinitam, quia nunquam eo deve- 
nietur, ut majoris adhuc incrementi non fit capax; 
Deum autem ita judico efle au infinitum, ut nihil 
ejus perfection: addi poflit. Ac denique percipio efle 
objeétivum ideæ non a folo efle potentiali, quod pro- 
prie loquendo nihil eft, fed tantummodo ab aétuali 
five formali pofle product. 

INeque profeéto quicquam eft in his omnibus, quod 
diligenter attendenti non fit lumine naturali mani- 
feflum; fed quia, cùm minus attendo, & rerum fenfi- 
bilium imagines mentis aciem excæcant, non ita facile 
recordor cur idea entis me perfectioris neceflarid ab 
ente aliquo procedat quod fit revera perfeétius, ulte- 


a. Voirit. V, p, 154. 
DAME LIT p.320; 10:72. 


51 


52 


53 


48 CEuvres DE DESCARTES. 43-45. 


rius quærere libet an | ego ipfe habens illam ideam 
efle poflem, fi tale ens nullum exifteret. 

Nempe a quo effem? A me fcilicet, vel a paren- 
ubus, vel ab aliis quibuflibet Deo minus perfectis ; 
nihil enim ipfo perfectius, nec etiam æque perfeétum, 
cogitari aut fingi poteft. 

Atqui, fi a me eflem, nec dubitarem, nec optarem, 
nec omnino quicquam mihi deeflet; omnes enim per- 
fectiones quarum idea aliqua in me eft, mihi dedif- 
fem, atque ita ipfemet Deus eflem. Nec putare debeo 
illa forfan quæ mihi defunt difficilius acquiri poffe, 
quam illa quæ jam in me funt; nam contrà, mani- 
feftum eft longe dificilius fuifle me, hoc eft rem five 
fubftantiam cogitantem, ex nihilo emergere, quàam 
multarum rerum quas |ignoro cognitiones, quæ tan- 
tüm iftius fubftantiæ accidentia funt, acquirere. Ac 
certe, fi majus illud a me haberem, non mihi illa fal- 
tem, quæ facilius haberi poflunt, denegaflem, fed 
neque etiam ulla alia ex 1is, quæ in ideà Dei contineri 
percipio ; quia nempe nulla dificiliora fau mihi vi- 
dentur*; fi quæ autem difficiliora fa@u effent, certe 
etiam mihi dificiliora viderentur, fiquidem reliqua 
quæ habeo, a me haberem, quoniam inillis potentiam 
meam terminari experirer. 

Neque vim harum rationum eflugio, fi fupponam 
me forte femper fuifle ut nunc fum, | tanquam fi inde 
fequeretur*, nullum exiftentiæ meæ authorem effe 
quærendum. Quoniam enim omne tempus vitæ in 


15 cognitiones] cogitationes (7"* édit.). 


a. Voirt. V,p. 154. 
beA7E ip n55: 


20 


25 


25 


30 


45-46. MEDITATIONES. — TERTIA. 49 


partes innumeras dividi poteft, quarum fingulæ a reli- 
quis nullo modo dependent, ex eo qudd paulo ante 
fuerim, non fequitur me nunc debere efle, nifi aliqua 
caufa me quafi rurfus creet ad hoc momentum, hoc 
eft me confervet. Perfpicuum enim eft attendenti ad 
temporis naturam, eâdem plane vi & aélione opus 
effe ad rem quamlibet fingulis momentis quibus du- 
rat confervandam, quà opus eflet ad eandem de novo 
creandam, fi nondum exifteret; adeo ut confervatio- 
nem folà ratione a creatione differre, fit etiam unum 
ex iis quæ lumine naturali manifefta funt. 

Itaque debeo nunce interrogare me ipfum, an ha- 
beam aliquam vim per quam poflim eflicere utegoille, 
qui jam fum, paulo poft etiam fim futurus : nam, cum 
nihil aliud fim quam res cogitans, vel faltem cum de 
eà tantüm mei parte præcile nunc agam quæ eft res 
cogitans, fi quæ talis vis in me effet, ejus proculdu- 
bio confcius effem. Sed & nullam efle experior, & ex 
hoc ipfo evidentiflime cognofco me ab aliquo ente a 
me diverfo pendere. 

Forte vero illud ens non eft Deus, fumque vel a 
parentibus produélus, vel a quibuflibet aliis caufis 
Deo minus perfeélis. | Imo, ut jam ante dixi, perfpi- 
cuum eft tantumdem ad minimum effe debere in caufà 
quantum eft in effeétu; & idcirco, cum fim res cogi- 
tans, ideamque quandam Dei in me habens, qualif- 
cunque tandem mei caufa aflignetur, | illam etiam 
efle rem cogitantem, & omnium perfeétionum, quas 
Deo tribuo, ideam habere fatendum eft. Poteftque de 
ilà rurfus quæri, an fit a fe, vel ab alià. Nam fi a 
fe, patet ex diéis illam ipfam Deum efle, quia nempe, 

Œuvres. Il. 7 


/ 


54 


56 


de Œuvres DE DESCARTES. 46-47. 


cum vim habeat per fe exiftendi, habet proculdubio 
etiam vim poflidendi aétu omnes perfeétiones quarum 
ideam in fe habet, hoc eft omnes quas in Deo efe 
concipio. Si autem fit ab alià, rurfus eodem modo de 
hac alterà quæretur, an fit a fe, vel ab alià, donec tan- 
dem ad caufam ultimam deveniatur, quæ erit Deus. 

Satis enim apertum eft nullum hic dari poffe pro- 
greflum in infinitum, præfertim cum non tantüm de 
caufà, quæ me olim produxit, hic agam, fed maxime 
etiam de 1llà quæ me tempore præfenti confervat. 

Nec fingi poteft plures forte caufas partiales ad me 
eficiendum concurrifle, & ab unà ideam unius ex 
perfeélionibus quas Deo tribuo, ab alià ideam alterius 
me accepifle, adeo ut omnes quidem illæ perfeétiones 
alicubi in univerfo reperiantur, fed non omnes fimul 
junétæ | in uno aliquo, qui fit Deus. Nam contrà, uni- 
tas, fimplicitas, five infeparabilitas eorum omnium 
quæ in Deo funt, una eft ex præcipuis perfeétionibus 
quas 1n co efle intelligo. Nec certe iftius omnium ejus 
perfeétionum unitatis idea in me potuit poni ab ullà 
caufà, a quà etiam aliarum perfeétionum ideas non 
habuerim : neque enim efficere potuit ut illas fimul 
junétas & infeparabiles intelligerem, nifi fimul efle- 
cerit ut quænam illæ effent agnofcerem. 

Quantum denique ad parentes attinet, ut omnia 
vera fint quæ de illis unquam putavi, non tamen pro- 
fecto 1lli me confervant, nec etiam ullo modo me, 
quatenus fum res cogitans, effecerunt; fed tantüùm 
difpofitiones quafdam in eà materià pofuerunt, cui 
me, hoc eft mentem, quam folam nunc pro me acci- 


15 perfectionibus præcipuis (1" édit). 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


47-48. MEDITATIONES. — TERTIA. SI 


pio, inefle judicavi. Ac proinde hic nulla de iis difh- 
cultas efle poteft; fed omnino. eft concludendum, ex 
hoc folo quod exiftam, quædamque idea entis per- 
feiffimi, hoc eft Dei, in me fit, evidentiflime demon- 
ftrari Deum etiam exiftere. 

Supereft tantüm ut|examinem quà ratione ideam 
iftam a Deo accepi; neque enim illam fenfibus haufi, 
nec unquam non expeclanti mihi advenit, ut folent 
rerum fenfibilium ideæ, cùm iftæ res externis fen- 
fuum organis occurrunt, vel occurrefre videntur ; nec 
etiam a me effiéta eft, nam nihil ab illà detrahere, 
nihil illi fuperaddere plane poflum; ac proinde fuper- 
eft ut mihi fit innata, quemadmodum etiam mihi efl 
innata idea mei ipfius. 

Et fane non mirum eft Deum, me creando, ideam 
illam mihi indidifle, ut eflet tanquam nota artificis 
operi fuo imprefla; nec etiam opus eft ut nota illa fit 
aliqua res ab opere ipfo diverfa. Sed ex hoc uno quod 
Deus me creavit, valde credibile eft me quodam- 
modo ad imaginem & fimilitudinem ejus factum effe, 
illamque fimilitudinem, in quà Dei idea continetur, a 
me percipi per eandem facultatem, per quam ego 
ipfe a me percipior : hoc eft, dum in meipfum mentis 
aciem converto, non modo intelligo me efle rem in- 
completam & ab alio dependentem, remque ad ma- 
jora & majora five meliora indefinite afpirantem ; fed 
fimul etiam intelligo 1Ilum, a quo pendeo, majora ifla 
omnia non indefinite & potentià tantüum, fed reipfà 
infinite in fe habere, atque ita Deum efle. Totaque 
vis argumenti in eo eft,quod agnofcam fieri non pole 


a. Voirt. V, p. 156. 


57 


s2 OEUVRES DE DESCARTES. 48-40. 


ut exiftam talis naturæ qualis fum, nempe ideam Dei 

in me habens, nifi revera Deus etiam exifteret, Deus, 
inquam, ille idem cujus idea in me eft, hoc eft, habens 
omnes illas perfettiones, quas | ego non comprehen- 
dere, fed quocunque modo attingere cogitatione pof- 5 
fum, & nullis plane defeibus obnoxius. Ex quibus 
fatis patet illum fallacem efle non pofle; omnem enim 
fraudem & deceptionem a defeélu aliquo pendere, 
lumine naturali manifeftum eft. 

Sed priufquam hoc diligentius examinem, fimulque 10 
in alias veritates quæ inde colligi poflunt inquiram, 
placet hic aliquandiu in ipfius Dei contemplatione 
immorari, ejus attributa apud me expendere, & im- 
menfi hujus luminis pulchritudinem, quantum cali- 
gantis ingenii mei acies ferre poterit, intueri, admi- 15 

5 |rari, adorare. Ut enim in hac folà divinæ majeftatis 
contemplatione fummam alterius vitæ fœlicitatem 
confiftere fide credimus, ita etiam jam ex eàâdem, licet 
multo minus perfed@à, maximam, cujus in hac vità 
capaces fimus, voluptatem percipi pofle experimur. 20 


MEepiTaTio IV. 

De vero € falfo. 
Ita me his diebus afluefeci in mente a fenfibus 
abducendà, tamque accurate animadverti perpauca 


4-6 quas... poffum entre parenthèses (1" édit.). — 21 IV] quarta 
(1° édil.). 


20 


25 


30 


49-51. MEDITATIONES. — QuarTA. ‘7 


efle quæ de | rebus corporeis vere percipiantur, mul- 
toque plura de mente humanà, multo adhue plura de 
Deo cognofei, ut jam abfque ullà difficultate cogita- 
tionem a rebus imaginabilibus ad intelligibiles tan- 
tüm, atque ab omni materià fecretas, convertam. Et 
fane multo magis diflinctam habeo ideam mentis hu- 
manæ, quatenus eft res cogitans, non extenfa in lon- 
gum, latum, & profundum, nec aliud quid a corpore 
habens, quam ideam ullius rei corporeæ. Cümque 
attendo me dubitare, five efle rem incompletam & 
dependentem, adeo clara & diftinéta idea entis inde- 
pendentis & completi, hoc eft Dei, mihi occurrit:; & 
ex hoc uno quôûd talis idea in me fit, five quôd ego 
ideam illam habens exiftam, adeo manifefte concludo 
Deum etiam exiflere, atque ab illo fingulis momentis 
totam exiftentiam meam dependere, ut nihil evi- 
dentius, nihil certius ab humano ingenio cognofci 
pofle confidam. Jamque videre videor aliquam viam 
per quam ab iflà contemplatione veri Dei, in quo 
nempe funt omnes thefauri fcientiarum & fapientiæ 
abfconditi, ad cæterarum rerum cognitionem deve- 
niatur. 

In primis enim agnofco fieri non pofle ut ille me 
unquam fallat; in omni enim fallacià vel deceptione 
aliquid imperfeétio[nis reperitur; & quamvis poffe fal- 
lere, nonnullum efle videatur acuminis aut potentiæ 
argumentum, proculdubio velle fallere, vel malitiam 
[vel imbecillitatem teflatur, nec proinde in Deum 
cadit. 

Deinde experior quandam in me efle judicandi fa- 
cultatem, quam certe, ut & reliqua omnia quæ in me 


x 


60 


61 


62 


s4 OEuvrEs DE DESCARTES. 51-52. 


funt, a Deo accepi; cumqueille nolit me fallere, talem 
profeéto non dedit, ut, dum eà recte utor, poflim un- 
quam errare. 

Nec ullum de hac re dubium fupereffet, nifi inde fe- 
qui videretur, me igitur errare nunquam pofle; nam fi 
quodcunque in me eft, a Deo habeo, nec ullam ille 
mihi dederit errandi facultatem, non videor pofle un- 
quam errare. Atque ita prorfus, quamdiu de Deo tan- 
tüm cogito, totufque in eum me converto, nullam 
erroris aut falfitatis caufam deprehendo; fed, poftmo- 
dum ad me reverfus, experior me tamen innumeris 
erroribus efle obnoxium, quorum caufam inquirens 
animadverto non tantum Dei, five entis fummè per- 
fecti, realem & pofitivam, fed etiam, ut ita loquar, n1- 
hili, five ejus quod ab omni perfeélione fummè abeft, 
negativam quandam ideam mihi obverfarti, & me tan- 
quam medium quid inter Deum & nihil, five inter 
fummum ens & non ens ita efle conflitutum, ut, qua- 
tenus a fummo en]te fum creatus, nihil quidem in me 
fit, per quod fallar aut in errorem inducar, fed qua- 
tenus etiam quodammodo de nihilo, five de non ente, 
participo, hoc eft quatenus non fum ipfe fummum 
ens, defuntque mihi quamplurima, non adeo mirum 
efle quod fallar. Atque ita certe intelligo errorem, qua- 
tenus error eft, non efle quid reale quod a Deo depen- 
deat, fed tantummodo efle defettum:; nec proinde ad 
errandum mihi opus effe aliquà facultate in hunc fi- 
nem a Deo tributà, fed contingere ut errem, ex eo 
quod facultas verum judicandi, quam ab 1llo habeo, 
non fit in me infinita. 

Verumtamen hoc nondum omnino fatisfacit; non 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


52-53. MEDITATIONES. — QUARTA. a 


enim error eft pura negatio, fed privatio, five carentia 
cujufdam cognitionis, quæ in me quodammodo efle 
deberet; atque attendenti ad Dei naturam non videtur 
fieri pole, ut ille aliquam in me pofuerit facultatem, 
quæ non fit in fuo genere perfecta, five quæ aliquà 
fibi debità perfe@ione fit privata. Nam fi, quo | peri- 
tior eft artifex, eo perfeétiora opera ab illo proficif- 
cantur, quid poteft a fummo 1llo rerum omnium con- 
ditore factum efle, quod non fit omnibus numeris 
abfolutum? Nec dubium eft quin potuerit Deus me 
talem creare, ut nunquam fallerer; nec etiam du- 
bium eft quin velit femper id quod eft optimum 
anne | ergo melius eft me falli quam non falli ? 
Dum hæc perpendo attentiüs, occurrit primd non 
mihi efle mirandum, fi quædam a Deo fiant quorum ra- 
tiones non intelligam; nec de ejus exiftentià ideo efle 
dubitandum, qudd forte quædam alia efle experiar, 
quæ quare vel quomodo ab illo fatta fint non compre- 
hendo.Cüm enim jam fciam naturam meam effe valde 
infirmam & limitatam, Dei autem naturam efle im- 
menfam, incomprehenfibilem, infinitam, ex hoc fatis 
etiam fcio innumerabilia illum pofle quorum caufas 
ignorem ; atque ob hane unicam rationem‘totum illud 
caufarum genus,quod a fine peti folet, in rebus Phy- 
ficis nullum ufum habere exiftimo; non enim abfque 
temeritate | me puto pofle inveftigare fines Dei. 
Occurrit etiam non unam aliquam creaturam fepa- 
ratim, fed omnem rerum univerfitatem effe fpectan- 
dam, quoties an opera Dei perfe@a fint inquirimus; 
quod enim forte non immerito, fi folum eflet, valde 


a. Voirt. V, p. 158. 


63 


64 


65 


50 OEuvREs DE DESCARTES. 53-54. 


imperfectum videretur, ut habens in mundo rationem 
partis eft perfecliflimum; & quamvis,ex quo de omni- 
bus volui dubitare, nihil adhuc præter me & Deum 
exiftere certo cognovi, non poflum tamen, ex quo im- 
menfam Dei potentiam animadverti, negare quin 
multa alia ab illo faëla fint, vel faltem fieri pof[fint, 
adeo ut ego rationem partis in rerum univerfitate ob- 
tincam. 

Deinde, ad me propius accedens, & qualefnam fint 
errores mei (qui foli imperfectionem aliquam in me 
arguunt) invefligans, adverto 1llos a duabus caufis fi- 
mul concurrentibus dependere, nempe a facultate 
cognofcendi quæ in me eft, & a facultate eligendi, 
five ab arbitrii hbertate, hoc eft ab intelle@u & fimul 
a voluntate. Nam per folum intelleétum percipio tan- 
tüm ideas de quibus | judicium ferre poflum, nec ullus 
error proprie diélus in eo præcife fie fpettato reperi- 
tur ; quamyvis enim innumeræ fortafle res exiftant, qua- 
rum ideæ nullæ in me funt, non tamen proprie illis 
privatus, fed negative tantüm deflitutus, fum dicendus, 
quia nempe rationem nullam poflum afferre, quà pro- 
bem Deum mihi majorem quäm dederit cognofeendi 
facultatem dare debuifle; atque quantumvis peritum 
artificem efle intelligam, non tamen ideo puto illum 
in fingulis ex fuis operibus omnes perfectiones ponere 
debuifle, quas in aliquibus ponere poteft. Nec verd 
etiam queri poflum, quod non fatis amplam & per- 
fectam voluntatem, five arbitri libertatem, a Deo ac- 
ceperim; nam fane nullis illam limitibus circumferibi 
experior. Et quod valde notandum mihi videtur, nulla 


13 eligendi] intelligendi (z'* édit.). 


20 


25 


30 


20 


25 


54-56. MEDITATIONES. — QUARTA. (7 


alia in me funt | tam perfecta aut tanta, quin intelli- 
gam perfectiora five majora adhuc efle pofle. Nam fi, 
exempli caufà, facultatem intelligendi confidero, fta- 
tim agnofco perexiguam illam & valde finitam in me 
effe, fimulque alterius cujufdam multo majoris, imô 
maximæ atque infinitæ, ideam formo, 1llamque ex hoc 
ipfo quod ejus ideam AE poffim*, ad Dei naturam 
pertinere percipio. Eàdem ratione, fi facultatem recor- 
dandi vel imaginandi, vel athée alias examinem, 
nullam plane invenio, quam non in me tenuem & cir- 
cumfcriptam, in Deo immenfam, efle intelligam. Sola 
eft voluntas, five arbitrii Lbertas, quam tantam in me 
experior, ut nullius majoris ideam apprehendam ; adeo 
ut illa præcipue fit, ratione cujus imaginem quandam 
& fimilitudinem Dei me referre intelligo. Nam quam- 
vis major abfque comparatione in Deo quam in me 
fit, tum ratione cognitionis & potentiæ quæ 1lli ad- 
junétæ funt, redduntque ipfam magis firmam & efi- 
cacem, tum ratione objeéli, quoniam ad plura fe ex- 
tendit, non tamen, in fe formaliter* & præcife fpectata, 
major videtur; quia tantüm in eo confiflit, quod idem 
vel facere vel non facere (hoc eft af are vel negare 

profequi vel fugere) taie vel potius in eo en 
quod ad id quod || nobis ab intelleétu proponitur afhr- 
mandum vel negandum, five profequendum vel fu- 
giendum, ita feramur, ut a nullà vi externà nos ad id 
determinari fentiamus. Neque enim opus eft me in 
utramque partem ferri pofle, ut fim liber, fed contra, 
quo magis in unam propendeo, five quia rationem 

a V0irt: VA Up 150 
D'ATb pub: 


Œuvres. Il. 8 


66 


67 


68 


0 OŒEuvrEs DE DESCARTES. FE 


veri & boni in eà evidenter intelligo, five quia Deus 
intima cogitationis meæ ita difponit, tanto liberius 
illam eligo; nec fane divina gratia, nec naturalis co- 
gnitio unquam imminuunt libertatem, fed potius au- 
gent & corroborant. Indiflerentia autem 1lla, quam 
experior, cum nulla me ratio in unam partem magis 
quam in alteram impellit, eft infimus gradus liber- 
tatis, & nullam in eà perfectionem, fed tantummodo 


in cognitione defeétum, five negationem quandam, 


teftatur; nam fi femper quid verum & bonum fit clare 
viderem, nunquam de eo quod effet judicandum vel 
eligendum deliberarem: atque ita, quamvis plane li- 
ber, nunquam tamen indiflerens efle poffem. 

Ex his autem percipio nec vim volendi, quam a Deo 
habeo, per fe fpectatam, caufam efle errorum meo- 
rum, eft enim ampliflima, atque in fuo genere per- 
feda ; neque etiam vim intelligendi, nam quidquid 
intelligo, cum a Deo habeam ut intelligam, procul 
dubio reéte intelligo, | nec in eo fieri poteft ut fallar. 
Unde ergo nafcuntur mei errores ? Nempe ex hoc uno 
quèd, cüm latius pateat voluntas quàam intellectus, 
illam non intra eofdem limites contineo, fed etiam ad 
illa quæ non intelligo extendo: ad quæ cum fit indifle- 
rens, facile a vero & bono deflectit, atque ita & fallor 
& pecco. 

Exempli caufà, eùm examinarem hifce diebus an 
aliquid in mundo exifteret, atque adverterem, ex hoc 
ipfo quod illud examinarem, evidenter fequi me 
exiftere, non potui quidem non judicare illud quod 
tam clare intelligebam verum effe ; non quod ab ali- 


O in cognitione fransposé après quandam (1° édit.). 


10 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


57-58. MEDITATIONES. — QUARTA. 9 


quà vi externà fuerim ad id coactus, fed quia ex magnà 
luce in intellectu magna confequuta eft propenfio in 
voluntate, atque ita tanto magis fponte & libere illud 
credidi, quanto minus fui ad iftud ipfum indifferens. 
Nunc autem, non tantum fcio me, quatenus fum res 
quædam cogitans, exiftere, fed præterea etiam idea 
quædam naturæ corporeæ mihi obverfatur, contin- 
gitque ut dubitem an natura cogitans quæ in me ef, 
vel potius quæ ego ipfe fum, alia fit ab 1flà naturà cor- 
poreà, vel an ambæ idem fint; & fuppono nullam ad- 
huc intellectui meo rationem occurrere, quæ mihi 
unum magis quam aliud perfuadeat. Certe ex hoc iplo 


_fum indifflerens ad utrumlibet affirmandum | vel ne- 


gandum, vel etiam ad nihil de eà re judicandum. 

Quinimo etiam hæc indiflerentia non ad ea tantüm 
fe extendit de quibus intellectus nihil plane cognofcit, 
fed generaliter ad omnia quæ ab 1llo non fatis perfpi- 
cue cognofcuntur eo ipfo tempore, quo de iis a volun- 
tate deliberatur : quantumvis enim probabiles con- 
jecturæ me trahant in unam partem, fola cognitio 
quod fint tantum conjecluræ, non autem certæ atque 
indubitabiles rationes, fufficit ad aflenfionem meam 
in contrarium impellendam. Quod fatis | his diebus 
fum expertus, cüm 1lla omnia quæ priùs ut vera 
quammaxime credideram, propter hoc unum qudd de 
iis aliquo modo pofle dubitari deprehendiffem, plane 
falfa efle fuppofui. 

Cüm autem quid verum fit non fatis elare &diftinéte 
percipio, fi quidem a judicio ferendo abftineam, cla- 
rum eft me recle agere, & non falli. Sed fi vel affirmem 
vel negem,tunc libertate arbitrii non recte utor; atque 


69 


70 


74 


60 ŒEuvrEs DE DESCARTES. 58-60. 


fi in cam partem quæ falfa eft me convertam, plane 
fallar; fi vero alteram ample@tar, cafu quidem incidam 
in veritatem, fed non ideo culpà carebo, quia lumine 
naturali manifeflum eft perceptionem intelledüs præ- 
cedere femper debere voluntatis determinationem. 
Atque in hoc liberi arbitrii non relo | ufu privatio illa 
ineft quæ formam erroris conflituit : privatio,inquam, 
ineft in ipfà operatione, quatenus a me procedit, fed 
non in facultate quam a Deo accepi, nec etiam in 
operatione quatenus ab 1llo dependet. 

Neque enim habeo caufam ullam conquerendi, quod 
Deus mihi non majorem vim intelligendi, five non 
majus lumen naturale dederit quam dedit, quia eft de 
ratione intelle&tüs finiti ut multa non intelligat, & de 
ratione intelleélüs creati ut fit finitus; eflque quod 
agam gratias 1lli, qui mihi nunquam quicquam debuit, 
pro eo quod largitus eft, non autem quôd putem me 
ab illo 1is effe privatum, five illum mihi ea abftulife, 
quæ non dedit. 

Non habeo etiam caufam conquerendi,quôd volun- 
tatem dederit latius patentem quam intellectum ; cùm 
enim voluntas in unà tantüum re, & tanquam in indivi- 
fibili confiflat, non videtur ferre ejus natura ut quic- 
quam ab 1llà demi poflit; & fane quo amplior eff, tanto 
majores debeo gratias ejus datori. 

Nec denique etiam queri debeo, quod Deus mecum 
concurrat ad eliciendos 1illos actus voluntatis, five illa 
judicia, in quibus fallor : 11li enim actus funt omnino 
veri & bont, quatenus a Deo dependent, & major in me 
quodammodo perfectio eft, quod illos poffim elicere, 
quam | fi non poffem. Privatio autem, in quà folà ratio 


20 


30 


20 


25 


30 


Fe. MEDITATIONES. — QUARTA. GI 


formalis falfiltatis & culpæ confiftit, nullo Dei con- 
curfu indiget, quia non ef res, neque ad illum relata 
ut caufam privatio, fed tantummodo negatio dici de- 
bet. Nam fane nulla imperfectio in Deo eft, quod mihi 
libertatem dederit affentiendi vel non affentiendi qui- 
bufdam, quorum claram & diflinélam perceptionem in 
intelletu meo non pofuit; fed proculdubio in me im- 
perfeétio eft, quod iftà libertate non bene utar, & de 
iis, quæ non recte intelligo, judicium feram. Video ta- 
men fieri a Deo facile potuifle,ut,etiamfi manerem li- 
ber, & cognitionis finitæ, nunquam tamen errarem : 
nempe fi vel intelle@ui meo claram & diflinétam per- 
ceptionem omnium de quibus unquam eflem delibera- 
turus indidiflet; vel tantüm fi adeo firmiter memoriæ 
imprefliflet, de nullà unquam re efle judicandum quam 
clare & diftincte non intelligerem, ut nunquam ejus 
poffem oblivifci. Et facile intelligo me, quatenus ra- 
tionem habeo totius cujufdam, perfeéliorem futurum 
fuifle quam nunc fum, fi talis a Deo faëlus eflem. Sed 
non ideo | poflum negare quin major quodammodo 
perfeclio fit in totà rerum univerfitate, quod quædam 
ejus partes ab erroribus immunes non fint, aliæ verd 
fint, quam fi omnes | plane fimiles effent. Et nullum 
habeo jus conquerendi quod eam me Deus in mundo 
perfonam fuflinere voluerit,quæ non eft omnium præ- 
cipua & maxime perfeéta. 

Ac præterea, etiam ut non poflim ab erroribus 
abflinere priori 1llo modo qui pendet ab evidenti eo- 
rum omnium perceptione de quibus eft deliberandum, 
poflum tamen illo altero * qui pendet ab eo tantum, 


as NOT, P:1190: 


72 


73 


74 


G2 OEUVRES DE DESCARTES. 61-62; 


quod recorder, quoties de rei veritate non liquet, a 
judicio ferendo efle abflinendum:; nam, quamvis eam 
in me infirmitatem efle experiar, ut non poffim femper 
uni & eidem cognition: defixus inhærere, poflum ta- 
men attentà & fæpius iteratà meditatione efficere, ut 
ejufdem, quoties ufus exiget, recorder, atque ita ha- 
bitum quemdam non errandi acquiram. 

Quà in re cum maxima & præcipua hominis per- 


feétio confiftat, non parum me hodiernà meditatione 


lucratum efle | exiftimo, quôd erroris & falfitatis cau- 
fam invefligarim. Et fane nulla alia efle poteft ab eû 
quam explicui; nam quoties voluntatem in judiciis 
ferendis ita contineo, ut ad ea tantüm fe extendat quæ 
illi clare & diftinéte ab intelleétu exhibentur, fieri 
plane non poteit ut errem, quia omnis clara & dif- 
tincta perceptio proculdubio eft aliquid, ac proinde 
a nihilo efle non poteft, fed neceflarid Deum autho- 
rem habet, Deum, | inquam, illum fumme perfe&tum, 
quem fallacem efle repugnat ; ideoque proculdubio eft 
vera. Nec hodie tantum didici quid mihi fit cavendum 
ut nunquam fallar, fed fimul etiam quid agendum ut 
aflequar veritatem; aflequar enim illam profeéto, fi 
tantüm ad omnia quæ perfeéte intelligo fatis atten- 
dam, atque 1lla a reliquis, quæ confufius & obfcurius 
apprehendo, fecernam. Cui rei diligenter impofterum 
operam dabo. 


20 


25 


20 


25 


62-63. MEDITATIONES. — QUuINTA. 63 


MEpiTaTio V. 


De efjentiä rerum materialium; & iterum de Deo, 
quôd ext/lat*. 


Multa muihi fuperfunt de Dei attributis, multa de 
meî ipfius five mentis meæ naturà inveftiganda; fed 
illa forte alias refumam, jamque nihil magis urgere 
videtur (poftquam animadverti quid cavendum atque 
agendum fit ad afflequendam veritatem),quam ut ex 
dubiis, in quæ fuperioribus diebus incidi, coner 
emergere, videamque an aliquid certi de rebus mate- 
rialibus haberi pofiit. 

Et quidem, priufquam inquiram an aliquæ tales res 
extra me exiftant, confiderare de[beo illarum ideas, 
quatenus funt in meä cogitatione, & videre quænam 
ex is fint diftintæ, quænam confufæ. 

Nempe diftinéte imaginor quantitatem, quam vulgo 
Philofophi appellant continuam, five ejus quantitatis 
aut potius rei quantæ extenfionem in longum, latum 
& profundum; numero in eà varias partes ; quaflibet 
iftis partibus magnitudines, figuras, fitus, & motus 
locales, motibufque iflis quaflibet durationes affigno. 

Nec tantum illa, fic in genere fpectata, mihi plane 
nota & perfpecta funt, fed præterea etiam particularia 
innumera de figuris, de numero, de motu, & fimili- 
bus, attendendo percipio, quorum veritas adeo aperta 


1 V] z" édit, : quinta. 


VOTE #p,2207, le 267 


76 


77 


04 OEUVRES DE DESCARTES. 63-64. 


eft & naturæ meæ confentanea, ut, dum 1lla primüum 
detego, non tam videar aliquid novi addifcere, quam 
eorum quæ jam ante fciebam reminifci, five ad ea 
primüm advertere, quæ dudum quidem in me erant, 
licet non prius in 1lla obtutum mentis convertiffem. 

Quodque hie maxime confiderandum puto, invenio 
apud me innumeras ideas quarumdam rerum, quæ, 
etiam fi extra me fortafle nullibi exiftant, non tamen 
dici pofflunt mihil efle ; & quamvis a me quodammodo 
ad arbitrium cogitentur, non tamen a me finguntur, 
fed fuas habent veras & immutabiles naturas. Ut cum, 
exempli | caufàa, triangulum imaginor, etfi fortafte 
talis figura nullibi gentium extra cogitationem meam 
exiflat, nec unquam extiterit, eft tamen profecto de- 
terminata quædam ejus natura, five eflentia, five 
forma,immutabilis & æterna,quæ a me non efhicta ef, 
nec a mente meà dependet; ut patet ex eo* quod de- 
monftrari poflint variæ proprietates de 1fto triangulo, 
nempe quod ejus tres anguli fint æquales duobus 
rectis, quod maximo ejus angulo maximum latus fub- 
tendatur, & fimiles, quas velim nolim clare nunc 
agnofco, etiamfi de 11s nullo modo antea cogitaverim, 
cum triangulum imaginatus fum, nec proinde a me 
fuerint eflictæ. 

Neque ad rem attinet, fi dicam mihi forte a rebus 
externis per organa fenfuum iftam trianguli ideam 
advenifle, quia nempe corpora triangularem figuram 
habentia interdum vidi; poflum enim alias innumeras 
figuras excogitare, de quibus nulla fufpicio efle poteft 
quod mihi unquam per fenfus illapfæ fint, & tamen 


a. Voirt. V, p. 160. 


20 


25 


30 


20 


25 


64-65. MEDITATIONES. — QUINTA. 6$ 


varias de 11S, non minus quàm de triangulo, proprie- 
tates demonftrare. Quæ fane omnes funt veræ, quan- 
doquidem a me clare cognofcuntur, ideoque aliquid 
funt, non merum nihil : patet enim 1llud omne quod 
verum eft effe aliquid; & jam fufe demonftravi illa 
omnia quæ clare cognofco efle vera. Atque quamvis 
id non de[monftraffem, ea certe eft natura mentis meæ 
ut nihilominus non poflem is non aflentiri, faltem 
quamdiu ea clare percipio; meminique me femper, 
etiam ante hoc tempus, cum fenfuum objeélis quam- 
maxime inhærerem, ejufmodi veritates, quæ nempe 
de figuris, aut numeris, aliifve ad Arithmeticam vel 
Geometriam vel in genere ad puram atque abftractam 
Mathefim pertinentibus, evidenter agnofcebam, pro 
omnium certiflimis habuifle. 

Jam verd fi ex eo folo, qudd alicujus rei ideam pof- 
fim ex cogitatione me depromere, fequitur ea omnia, 
quæ ad illam rem pertinere clare & diflinéte percipio, 
revera ad illam pertinere, nunquid inde haberi etiam 
poteft argumentum, quo Dei exiftentia probetur ? 
Certe ejus ideam, nempe entis fumme perfecti, non 
minus apud me invenio, quäm |ideam cujufvis figuræ 
aut numeri; nec minus clare & diflincte intelligo ad 
ejus naturam pertinere ut femper exiftat, quäm id quod 
de aliquà figurà aut numero demonftro ad ejus figuræ 
aut numeri naturam etiam pertinere ; ac proinde, 
quamvis non omnia, quæ fuperioribus hifce diebus 
meditatus fum, vera eflent, in eodem ad minimum 
certitudinis gradu efle deberet apud me Dei exiften- 

15 non à la ligne (1 et 2° édit.). — 24 femper exiflat] exiftat actu 
(17 édit.). 

Œuvres. Il. 9 


78 


80 


66 OEuvRESs DE DESCARTES. 65-67: 


ta, in quo fuerunt hactenus Mathematicæ veritates. 

Quan/quam fane hoc primà fronte non eft omnino 
perfpicuum, fed quandam fophifmatis fpeciem refert. 
Cüm enim afluetus fim in omnibus aliis rebus exi- 
flentiam ab effentià diflinguere, facile mihi perfuadeo 
illam etiam ab eflentià Dei fejungi pofle, atque ita 
Deum ut non éxiflentem cogitari. Sed tamen dili- 
gentius attendenti fit manifeflum, non magis pole 


exiftentiam ab eflentià Dei fepararti, quàm ab eflentià 


trianguli magnitudinem trium ejus angulorum æqua- 
lium duobus rectis, five ab ideà montis ideam vallis : 
adeo ut non magis repugnet cogitare Deum (hoc eft 
ens fumme perfectum) cui defit exiflentia (hoc eft 
cui defit aliqua perfectio), quäm cogitare montem 
cui defit vallis. 

Verumtamen, ne poflim quidem cogitare Deum nifi 
exiftentem, ut neque montem fine valle, at certe, ut 
neque ex eo quod cogitem montem cum valle, ideo 
fequitur aliquem montem in mundo efle, ita neque 
ex eo quod cogitem Deum ut exiftentem, ideo fequi 
videtur Deum exifltere : nullam enim necefitatem co- 
gitatio mea rebus imponit; & quemadmodum 1ima- 
ginari licet equum alatum, etfi nullus equus habeat 
alas, ita forte Deo exiflentiam poffum affingere, quam- 
vis nullus Deus exiflat. 

Imo fophifma hic latet; neque enim, ex eo quèd 
non poffim cogitare montem nifi cum valle, fequitur 
alicubi montem & vallem exiftere, fed tantüm mon- 


2, 16 et 26 non à la ligne 11 cogitare Deum] Deum co- 
(TCIMoECAit). "0 riCaitee gitare (1 édit.). 
actu ajouté avant exiflentem. — 


10 


15 


20 


25 


20 


25 


30 


67-68. MEDITATIONES. — QUuINTA. 67 


tem & vallem, five exiftant, five non exiftant, a fe mu- 
tuo fejungi non pofle. Atqui ex eo quod non poffim 
cogitare Deum nifi exiftentem, fequitur exiftentiam 
a Deo efle infeparabilem, ac proinde illum reverà 
exiflere; non quod mea cogitatio hoc efficiat, five 
aliquam neceflitatem ulli rei imponat, fed contrà quia 
ipflus rei, nempe exiftentiæ Dei, neceflitas me deter- 
minat ad hoc cogitandum : neque enim mihi liberum 
eft Deum abfque exiflentià (hoc eft ens fumme per- 
feétum abfque fummà perfectione) cogitare, ut libe- 
rum eft equum vel cum alis vel fine alis imaginari. 
Neque etiam hic dici debet, necefle quidem efle ut 
ponam Deum exiftentem, poftquam pofui illum ha- 
bere omnes perfettiones, quandoquidem exiftentia 
una eft ex illis, fed priorem pofitionem neceflariam 
non fuifle ; ut neque necefle eft me putare figuras 
omnes quadrilateras circulo inferibi, fed pofito quod 
hoc putem, necefle erit me fateri rhombum circulo 
infcribi, quod aperte tamen eft falfum. Nam, quamvis 
non necefle fit ut incidam unquam in ullam de Deo 
cogitationem, quoties tamen de ente primo & fummo 
libet cogitare, atque ejus ideam | tanquam ex mentis 
meæ thefauro depromere, necefle eft ut 1lli omnes 
perfectiones attribuam, etfi nec omnes | tunc enume- 
rem, nec ad fingulas attendam : quæ neceflitas plane 
fufficit ut poftea, cum animadverto exiftentiam efle 
perfectionem, reéte concludam ens primum & fum- 
mum exiftere : quemadmodum non eft necefle me 


ullum triangulum unquam imaginari, fed quoties 
volo figuram reélilineam tres tantüm angulos haben- 
tem confiderare, necefle eft ut illi ea tribuam, ex qui- 


81 


82 


83 


68 OEuvrEs DE DESCARTES, 68-69. 


bus retle infertur ejus tres angulos non majores effe 
duobus reëlis, etiamfi hoc ipfum tune non advertam. 
Cüm vero examino quænam figuræ circulo inferiban- 
tur, nullo modo neceffe eft ut putem omnes quadrila- 
teras ex eo numero efle ; im0 etiam idipfum nequi- 
dem fingere poflum, quamdiu nihil volo admittere nifi 
quod clare & diftinéte intelligo. Ac proinde magna 
differentia eft inter ejufmodi falfas pofitiones, & ideas 
veras mihi ingenitas, quarum prima & præcipua eft 
idea Dei. Nam fane multis modis intelligo illam non 
efle quid fittitium a cogitatione meà dependens, fed 
imaginem veræ & immutabilis naturæ : ut, primo, 
quia nulla alia res poteft a me excogitari, ad cujus 
effentiam exiflentia pertineat, præter folum Deum; 
deinde, quia non poflum duos | aut plures ejufmodi 
Deos intelligere*, & quia, pofito quod jam unus exiftat, 
plane videam efle neceffarium ut & ante ab æterno 
extiterit, & in æternum fit manfurus; ac denique, 
quod multa alia in Deo percipiam, quorum nihil a 
me detrahi poteft nec mutari. 

Sed vero, quäcumque tandem utar probandi ratione, 
femper eo res redit, ut ea me fola plane perfuadeant, 
quæ clare & diftincte percipio. Et quidem ex 1is quæ 
ita percipio,etfi nonnulla unicuique obvia fint, alia 
vero nonmifi ab is qui propiüs infpiciunt & diligen- 
ter invefligant deteguntur, poflquam tamen deteéta 
funt, hæc non minus certa quam 1lla exiftimantur. Ut 
quamvis non tam facile appareat in triangulo rectan- 

24 jis] eis (1 édit.). — 26 funt, hæc] virgule transportée après 
hæc (édit). 


a, Voirit.0V, p. TT. 


20 


25 


20 


2) 


30 


69-70. MÉDITATIONES. — QUuiINTA. 69 


gulo quadratum bafis æquale efle quadratis laterum, 
quäm iftam bafim maximo ejus angulo fubtendi, non 
tamen minüs creditur, poftquam femel eft perfpetum. 
Quod autem ad Deum | attinet, certe nifi præjudiciis 
obruerer, & rerum fenfibilium imagines cogitationem 
meam omni ex parte obfiderent, nihil 1llo prius aut 
facilius agnofcerem; nam quid ex fe eft apertius, 
quàäm fummum ens efle, five Deum, ad cujus folius 
effentiam exiftentia pertinet, exiftere ? 

Atque, quamvis mihi attentà confideratione opus 
fuerit ad hoc ipfum percipiendum, nunc | tamen non 
modo de eo æque certus fum ac de omni alio quod 
certifimum videtur, fed præterea étiam animadverto 
cæterarum rerum certitudinem ab hoc ipfo ita pen- 
dere, ut abfque eo nihil unquam perfeéte fciri poflit. 

Etfi enim ejus fim naturæ ut, quamdiu aliquid valde 
clare & diftinéte percipio, non poflim non credere ve- 
rum efle, quia tamen ejus etiam fum naturæ ut non 
poffim obtutum mentis in eandem rem femper defi- 
gere ad 1llam clare percipiendam, recurratque fæpe 
memoria judicii ante facli, cum non amplius attendo 
ad rationes propter quas tale quid judicavi, rationes 
aliæ aflerri poflunt quæ me, fi Deum igno|rarem, fa- 
cile ab opinione dejicerent, atque ita de nullà unquam 
re veram & certam fcientiam, fed vagas tantüm & 
mutabiles opiniones, haberem. Sic, exempli caufà, 
cüm naturam trianguli confidero, evidentiffime qui- 
dem mihi, utpote Geometriæ principiis imbuto, ap- 
paret ejus tres angulos æquales efle duobus redis, 
nec poflum non credere id verum efle, quamdiu ad 


10 non à la ligne (1"° et 2° édit.). — 30 verum effe id (7° édit.). 


o 


84 


85 


86 


70 OEUVRES DE DESCARTES. 70-72: 


ejus demonftrationem attendo ; fed flatim atque men- 
us aciem ab illà deflexi, quantumvis adhuc recorder 
me illam clariflime perfpexiffe, facile tamen poteft acci- 
dere ut dubitem an fit vera, fi quidem Deum|ignorem. 
Poflum enim mihi perfuadere me talem a naturà factum 
efle, ut interdum in is fallar quæ me puto quam 
evidentiflime percipere, cum præfertim meminerim me 
fæpe multa pro veris & certis habuifle, quæ poftmo- 
dum, aliis rationibus adductus, falfa efle judicavi. 
Poftquam vero percepi Deum efle, quia fimul etiam 
intellexi cætera omnia ab eo pendere, 1llumque non 
effe fallacem; atque inde collegi 1lla omnia, quæ clare 
& diflincte percipio, neceflario efle vera; etiamfi non 
attendam amplius ad rationes propter quas iftud ve- 
rum efle judicavi, modo tantüum recorder me clare & 
diftinéte perfpexifle, nulla ratio contraria afferri po- 
teft, quæ me ad dubitandum impellat, fed veram & 
certam de hoc habeo fcientiam. Neque de hoc tan- 
tum, fed & de reliquis omnibus quæ memini me ali- 
quando demonftrafle, ut de Geometricis & fimilibus. 
Quid enim nunc mihi opponetur ? Mene talem factum 
efle ut fæpe fallar ? At jam feio meiniis, quæ perfpi- 
cue intelligo, fall non pofle. Mene multa aliàs pro 
veris & certis habuifle, quæ pofñtea falfa effe depre- 
hendi ? Atqui nulla ex iis clare & diftinéte percepe- 
ram, fed hujus regulæ veritatis ignarus ob alias caufas 
forte credideram, quas poflea minus firmas effe de- 
Jtexi. Quid ergo dicetur? Anne (ut nuper mihi obji- 
ciebam) me forte fomniare, five 1lla omnia, quæ jam 
cogito, non magis vera efle quam ea quæ dormienti 
occurrunt ? Imû etiam hoc nihil mutat; nam certe, 


20 


25 


30 


20 


72-73. MEDITATIONES. — SEXTA. 71 


quamvis fomniarem, fi quid intelletlui meo fit evi- 
dens, illud omnino eft verum. 

Atque ita plane video omnis feientiæ certitudinem 
& veritatem ab unà veri Dei cognitione pendere, adeo 
ut, priufquam illum noffem, nihil de ullà alià re per- 
fecte fcire potuerim. Jam verd innumera, tum de 1pfo 
Deo aliifque rebus intelleétualibus, tum etiam de 
omni illà naturà corporeà, quæ eft puræ Mathefeos 
objetum, mihi plane nota & certa efle poflunt. 


Meprrario VI. 


De rerum materialium exiflentia, € reali mentis 
a corpore difhinéhone*. 


Reliquum eft ut examinem an res materiales exi- 
fant. Et quidem jam ad minimum fcio illas, quatenus 
funt puræ Mathefeos objeum, pofle exiftere, quan- 
doquidem ipfas clare & diflinéte percipio. Non enim 
dubium |eft quin Deus fit capax ea omnia efficiendi 
quæ ego fic | percipiendi fum capax ; nihilque unquam 
ab illo fieri non poffe judicavi, nifi propter hoc quod 
illud a me diftinéte percipi repugnaret. Præterea ex 
imaginandi facultate, quà me uti experior, dum cirea 
res iftas materiales verfor, fequi videtur illas exiftere! ; 
nam attentius confideranti quidnam fit imaginatio, 


o poflunt]} poflint (7'* édil.). — 10 VI] 2"° édit. : fexta. 


a, Mort. JT, p.207,1. 27. 
b. Tome V, p. 162. 


87 


88 


89 


72 OEUVRES DE DESCARTES. Pr 


nihil aliud effe apparet quam quædam applicatio fa- 
cultatis cognofcitivæ ad corpus ipli intime præfens, 
ac proinde exiflens. 

Quod ut planum fiat, primd examino differentiam 
quæ eft inter imaginationem & puram intelleétionem. 
Nempe, exempli caufa, cüm triangulum imaginor, 
non tantum intelligo illud effe figuram tribus lineis 
comprehenfam, fed fimul etiam iflas tres lineas tan- 
quam præfentes acie mentis intucor, atque hoc eft 
quod imaginari appello. Si verd de chiliogono velim 
cogitare, equidem æque bene intelligo illud efle figu- 
ram conflantem mille lateribus, ac intelligo triangu- 
lum efle figuram conflantem tribus; fed non eodem 
modo illa mille latera imaginor, five tanquam præfen- 
tia intueor. Et quamvis tune, propter confuetudinem 
aliquid femper imaginandi, quoties de re corporeà co- 
gito, figuram forte aliquam confufe mihi repræfen- 


tem, patet tamen illam non effe chiliogonum, quia 


nullà in re eft diverfa ab eà quam mihi etiam repræ- 
fentarem. fi de myriogono aliave quavis figurà pluri- 
morum laterum cogitarem ; nec quicquam juvat ad 
eas proprietates, quibus chiliogonum ab alïis polvgo- 
nis differt, agnofcendas. Si vero de pentagono quæftio 
fit, poflum quidem ejus figuram intelligere, ficut figu- 
ram chiliogoni, abfque ope imaginationis; fed poflum 
etiam eandem imaginari, applicando fcilicet aciem 
mentis ad ejus quinque latera, fimulque ad aream 118 
contentam; & manifefte hic animadverto mihi pecu- 


5 imaginationem) illam (7 pas dans la seconde. — 26 ima- 
édit.). — 23 Après agnofcendas,  ginari candem (7'"* édit.). 
à la ligne (1 édit.), mais non 


10 


15 


20 


25 


20 


25 


74-75. MEDITATIONES. — SEXTA. 73 


liari quâdam animi contentione opus efle ad imagi- 
nandum, quà non utor ad intelligendum : quæ nova 
animi contentio differentiam inter imaginationem & 
intelleétionem puram | clare oftendit. 

Ad hæc confidero iftam vim imaginandi quæ in me 
eft,prout differt a vi intelligendi, ad met ipfius, hoc eft 
ad mentis meæ eflentiam non requiri; nam quamvis 
illa a me abeffet*, procul dubio manerem nihilominus 
ille idem qui nunc fum; unde fequi videtur 1llam ab 
aliquà re a me diverfà pendere. Atque facilè intelligo, 
fi corpus aliquod exiftat cui mens fit ita conjunéta ut 
ad illud veluti infpiciendum"® pro arbitrio fe applicet, 
fieri pofle ut per hoc ipfum res corporeas imaginer; 
adeo ut hic modus cogitandi in eo tantüm | a purà 
intelleétione diflerat, quod mens, dum intelligit, fe 
ad feipfam quodammodo convertat, refpiciatque ali- 
quam ex ideis quæ illi ipfi infunt; dum autem imagi- 
natur, {e convertat ad corpus, & aliquid, in eo ideæ 
vel a fe intelletæ vel fenfu perceptæ conforme 1n- 
tueatur. Facilè, inquam, intelligo imaginationem ita 
perfici pofle, fiquidem corpus exiftat; & quia nullus 
alius modus æque conveniens occurrit ad 1llam expli- 
candam, probabiliter inde conjicio corpus exiftere ; 
|fed probabiliter tantum, & quamvis accurate omnia 
invefligem, nondum tamen video ex eà naturæ corpo- 
reæ ideà diftinétà, quam in imaginatione meà invenio, 
ullum fumi pofle argumentum, quod neceflarid con- 
cludat aliquod corpus exiftere. 


4 Après oftendit, n1 la 1" édit., ni la 2° ne meltent à la ligne. 


a, Tome V, p. 162 
LATINE (EE 


Œuvres. Il, 10 


90 


91 


92 


74 OEuvrEes DE DESCARTES. 75-76. 


Soleo verd alia multa imaginari, præter 1llam natu- 
ram corpoream, quæ elt puræ Mathefeos obje@um, 
ut colores, fonos, fapores, dolorem, & fimilia, fed 
nulla tam diftinéte; & quia hæc percipio melius fenfu, 
a quo videntur ope memoriæ ad imaginationem per- 
venifle, ut commodius de ipfis agam, eàdem operà 
etiam de fenfu eft agendum, videndumque an ex üis 
quæ ifto cogitandi modo, quem fenfum appello, per- 
cipiuntur, certum aliquod argumentum pro rerum 
corporearum exiftentià | habere pofim. 

Et primo quidem apud me hic repetam quænam illa 
fint quæ antehac, ut fenfu percepta, vera effe putavi, 
& quas ob caufas id putavi: deinde etiam caufas ex- 
pendam propter quas eadem poitea in dubium revo- 
cavi: ac denique confiderabo | quid mihi nunc de 
iifdem fit credendum. 

Primo itaque fenfi me habere caput, manus, pedes, 
& membra cætera ex quibus conftat illud corpus,quod 
tanquam mei partem, vel forte etiam tanquam me to- 
tum fpectabam : fenfique hoc corpus inter alia multa 
corpora verfari, a quibus variis commodis vel incom- 
modis afici potelt, & commoda ifta fenfu quodam vo- 
luptatis, & incommoda fenfu doloris metiebar.Atque, 
præter dolorem & voluptatem, fentiebam etiam* in 
me famem, fitim, aliofque ejufmodi appetitus; item- 
que corporeas quafdam propenfiones ad hilaritatem, 
ad triflitiam, ad iram, fimilefque alios affectus ; foris 
verd, præter corporum extenfionem, & figuras, & 

o pro] de(r"édit.).— 10 Après 2° édit). — 16 Après creden- 


poflim, on à la ligne (1° édit.), dum, xon à la ligne (1 et 2° 
mais petit intervalle en blanc édit.) 


20 


20 


25 


30 


76-78. MEDITATIONES. — SEXTA. 7 


motus, fentiebam etiam in 1llis duritiem, & calorem, 
aliafque taéliles qualitates ; ac præterea lumen, & co- 
lores, & odores, & fapores, & fonos, ex quorum varie- 
tate cælum, terram, maria, & reliqua corpora ab invi- 
cem diftinguebam. Nec fane abfque ratione, ob ideas 
iftarum omnium qualitatum quæ | cogitationi meæ fe 
offerebant, & quas folas proprie & immediate fentie- 
bam, putabam me fentire res quafdam a meà cogita- 
tione plane diverfas, nempe corpora a quibus ideæ 
iftæ procederent ; experiebar enim illas abfque ullo 
meo confenfu mihi advenire, adeo ut neque poffem 
objetum ullum fentire, quamvis vellem, nifi illud 
fenfüs organo eflet præfens, nec poflem non fentire 
cum erat præfens. Cumque ideæ fenfu perceptæ eflent 
multo magis vividæ & expreflæ, & fuo etiam modo 
magis diftinctæ, quam ullæ ex 1is quas ipfe prudens 
& fciens meditando eflingebam, vel memoriæ meæ 
impreflas advertebam, fieri non pofle videbatur ut a 
meiplo procederent ; ideoque fupererat ut ab aliis 
quibufdam rebus advenirent. Quarum rerum cüm 
nullam aliunde notitiam haberem quam ex iflis ipfis 
ideis, non poterat ahud mihi venire in mentem quam 
illas iis fimiles efle. Atque etiam quia recordabar me 
prius ufum fuifle fenfibus quam ratione, videbamque 
ideas quas ipfe effingebam non tam expreflas efle, 
quàam |illæ erant quas fenfu percipiebam, & plerum- 
que ex earum partibus componi, facile mihi perfua- 
debam nullam plane me habere in intelle&tu, quam 
non prius habuiffem in fenfu. Non etiam fine ratione 
corpus illud, quod fpeciali |quodam jure meum ap- 


23 Après fimiles efle, à la ligne (1"° édit.), mais non dans la 2°, 


93 


94 


70 OEUVRES DE DESCARTES. 78-79- 


pellabam, magis ad me pertinere quam alia ulla arbi- 
trabar : neque enim ab illo poteram unquam fejungi, 
ut a reliquis; omnes appetitus & afledus in illo & 
pro illo fentiebam; ac denique dolorem & uitillatio- 
nem volupiatis in ejus partibus, non autem in als 
extra illud pofitis, advertebam. Cur vero ex ifto nef- 
cio quo doloris fenfu quædam animi triflitia, & ex 
fenfu titillationis lætitia quædam confequatur, curve 
illa nefcio quæ vellicatio ventriculi, quam famem 
voco, me de cibo fumendo admoneat, gutturis verd 
ariditas de potu, & ita de cæteris, non aliam fane ha- 
bebam rationem, nifi quia ita doétus fum a naturà; 
neque enim ulla plane eft affinitas (faltem quam ego 
intelligam) inter iflam vellicationem & cibi fumendi 
voluntatem, five inter fenfum rei dolorem inferentis, 
& cogitationem triftitiæ ab iflo fenfu exortæ. Sed & 
reliqua omnia,quæ de fenfuum objeétis judicabam, vi- 
debar a naturà didiciffe : prius enim 1lla ita fe habere 
mihi perfuaferam, quam rationes ullas quibus hoc 
ipfum probaretur expendiffem. 

Poftea verd multa paulatim experimenta fidem om- 
nem quam fenfibus habueram labefactarunt ; nam & 
interdum turres, quæ rotundæ vifæ fuerant è longin- 
quo, qua]dratæ apparebant è propinquo, & flatuæ per- 
magnæ, in eorum faftigiis flantes, non magnæ è terrà 
fpectanti videbantur ; & talibus aliis innumeris in re- 
bus fenfuum externorum judicia falli deprehende- 
bam. Nec externorum duntaxat, fed etiam interno- 


Gillud]) illum (7 ef 2° édit.). 20 Aprèsexpendiflem, un pointet 
— Après advertebam, à la ligne  virguleel non à laligne(1"*édit.); 


(1 édit.), mais non dans la 2°.— un point et à la ligne (2° édit.). 


10 


e) 


20 


25 


20 


25 


30 


79-80. MEDITATIONES, — SEXTA. 7 
rum; nam quid dolore intimius efle poteft ? Atqui 
audiveram aliquando ab 1is,quibus crus aut brachium 
fuerat abfciflum, fe fibi videri adhuc interdum dolo- 
rem fentire in eà parte corporis quà carebant ; ideo- 
que etiam in me non plane certum efle videbatur 
membrum aliquod mihi dolere, quamvis | fentirem in 
eo dolorem. Quibus etiam duas maxime generales du- 
bitandi caufas nuper adjeci : prima erat, quod nulla 
unquam, dum vigilo, me fentire crediderim, quæ non 
etiam inter dormiendum poflim aliquando putare me 
fentire; cumque illa, quæ fentire mihi videor in fom- 
nis, non credam a rebus extra me pofitis mihi adve- 
nire, non advertebam quare id potius crederem de iis 
quæ fentire mihi videor vigilando. Altera erat, quod 
cüm authorem meæ originis adhuc ignorarem, vel fal- 
tem ignorare me fingerem, nihil videbam obflare quo- 
minus eflem naturà ita conflitutus ut fallerer, etiam 
in 11s quæ mihi veriflima apparebant. Et quantum ad 
rationes quibus | antea rerum fenfibilium veritatem 
mihi perfuaferam, non difficulter ad illas refponde- 
bam.Cüm enim viderer ad multa impelli a naturà,quæ 
ratio diffuadebat, non multüm fidendum effe putabam 
is quæ a naturà docentur. Et quamvis fenfuum per- 
ceptiones a voluntate meà non penderent, non ideo 
concludendum efle putabam illas a rebus a me diver- 
fis procedere, quia forte aliqua effe poteft in meipfo 
facultas, etfi mihi nondum cognita, illarum effe@rix. 

Nunc autem, poflquam incipio meipfum meæque 
authorem originis melius noffe, non quidem omnia, 
quæ habere videor a fenfibus, puto efle temere admit- 


7 Après dolorem, à la ligne (1"° édit.), mais non dans la 2°. 


97 


98 


78 OEUVRES DE DESCARTES. 80-81. 


tenda; fed neque etiam omnia in dubium revocanda. 

Et primo, quoniam* fcio omnia quæ clare & diftinéte 
intelligo, talia a Deo fieri pofle qualia illa intelligo, 
fatis eft quôd poflim unam rem abfque alterà celare & 
diftinéte intelligere, ut certus fim unam ab alterà effe 
diverfam, quia poteft faltem a Deo feorfim pont; & 
non refert a quà potentià id fiat, ut diverfa exiftime- 


-tur; ac proinde, ex hoc ipfo quod fciam me exiftere, 


quodque interim nihil plane aliud ad naturam five 
effentiam meam pertinere animadvertam, præter hoc 
folum quod fim res cogitans, recte concludo meam 
effentiam in hoc uno confiftere,quod fim res cogitans. 
Et quamivis fortafle (vel potius, ut pofimodum dicam, 
pro certo) habeam corpus, quod mihi valde arête con- 
junétum eft, quia tamen ex unà parte claram & diftin- 
étam habeo ideam met ipfius,quatenus fum tantüm res 
cogitans, non extenfa, & ex alià parte diftinétam 
ideam corporis, quatenus eft tantum res extenfa, non 
cogitans, certum eft me a corpore meo revera efle 
diftiné&tum, & abfque illo pofle exiftere. 

Præterea invenio in me facultates fpecialibus qui- 
bufdam modis cogitandi, puta facultates imaginandi 
& fentiendi, fine quibus totum me poflum clare & 
diftinéte intelligere, fed non vice verfà 1llas fine me, 
hoc eft fine fubftantià intelligente cui infint : intel- 
leionem enim nonnullam in fuo formali conceptu 
includunt, unde percipio 1llas a me, ut modos a re, 
diftingui. Agnofco etiam quafdam alias facultates, ut 
locum mutandi, varias figuras induendi, & fimiles, 
quæ quidem non magis quam præcedentes, abfque 


a DameM,p:163; 


10 


15 


20 


25 


30 


10 


15 


20 


25 


81-82. MEDITATIONES. — SExrA. 79 


aliquà fubftantià cui infint, poflunt intelligi, nec pro- 
inde etiam abfque 1llà exiftere : fed manifeflum eft 
has, fiquidem exiflant, inefle debere fubflantiæ cor- 
poreæ five extenfæ, non autem intelligenti, quianempe 
aliqua extenfio, non autem ulla plane intellectio, in 
earum claro & diflino conceptu continetur. Jam 
ver | eft quidem in me pafliva quædam facultas fen- 
tiendi, five ideas rerum fenfbilium recipiendi & co- 
gnofcendi, fed ejus nullum ufum habere poflem, nifi 
quædam activa etiam exifteret, five in me, five in alio, 
facultas 1ftas ideas producendi vel efliciendi. Atque 
hæc fane in me ipfo efle non poteft, quia nullam plane 
intellectionem præfupponit, & me non cooperante, 
fed fæpe etiam invito, ideæ iflæ producuntur : ergo 
fupereft ut fit in aliquà fubflantià a me diverfà, in quà 
quoniam ommnis realitas vel formaliter vel eminenter 
inefle debet, quæ eft objeclive in ideis ab iftà facultate 
produdis (ut jam fupra animadverti), vel hæc fub- 
flantia eft corpus, five natura corporea, in quà nempe 
omnia formaliter continentur quæ in ideis objeétive ; 
vel certe Deus eft, vel aliqua creatura corpore nobi- 
lior, in quà continentur eminenter. Atqui, cm Deus 
non fit fallax, omnino manifeflum eft illum nec per fe 
immediate 1ftas ideas mihi immittere, nec etiam me- 
diante aliquà ereaturà, in quà earum realitas obje- 
tiva, non formaliter, fed eminenter tantüm con- 
tineatur. Cüm enim nullam plane facultatem mihi 
dederit ad hoc agnofcendum, fed contra magnam 


2 Après exiftere, à la ligne remarque. — 27 Après conti- 
(1° édit), mais non dans la 2° neatur, #1ême remarque. 
— 11 Après efliciendi, #ême 


99 


100 


101 


80 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 82-84. 


propenfionem ad credendum illas a rebus corporeis 
emitti, non video quà ratione poflet intelligi 1pfum 
non | effe fallacem, fi aliunde quäm a rebus corporeis 
emitterentur. Ac proinde res corporeæ exiftunt. Non 
tamen forte omnes tales omnino exiftunt, quales 1illas 
fenfu comprehendo, quoniam ifta fenfuum compre- 
henfio in multis valde obfeura eft & confufa; fed fal- 
tem illa omnia in is funt, quæ clare & diftinéte intel- 
ligo, id eft omnia, generaliter fpectata, quæ in puræ 
Mathefeos objecto comprehenduntur. 

Quantum autem attinet ad reliqua quæ vel tantüm 
particularia funt, ut quod fol fit talis magnitudinis 
aut figuræ &c., vel minus clare intellea, ut lumen, 
fonus, dolor, & fimilia, quamvis valde dubia & incerta 
fint, hoc tamen ipfum, quod Deus non fit fallax, 
quodque idcirco fieri non pofñlit ut ulla falfitas in meis 
opinionibus reperiatur, nifi aliqua etiam fit in me 
facultas a Deo tributa ad 1llam emendandam, certam 
mihi fpem oftendit veritatis etiam in us afflequendæ. 
Et fane non dubium eft quin ea omnia quæ doceor a 
naturà aliquid habeant veritatis : per naturam enim, 
generaliter fpectatam, nihil nunc aliud quam vel Deum, 
ipfum, vel rerum creatarum coordinationem a Deo 
inftitutam intelligo; nec aliud per naturam meamin 
particulari, quàam complexionem eorum omnium quæ 
mihi a Deo funt tributa. 

| Nihil autem ef quod me ifta natura magis exprefle 
doceat, quäm quod habeam corpus, cui male eft cùm 
dolorem fentio, quod cibo vel potu indiget, cüm fa- 
mem aut fitim patior, & fimilia; nec proinde dubitare 
debeo, quin aliquid in eo fit veritatis. 


20 


25 


30 


20 


84-85. MEDITATIONES. — SEXTA. BI 


Docet etiam natura, per iftos fenfus |doloris, famis, 
fitis &c., me non tantum adefle meo corpori ut nauta 
adeft navigio, fed illi arétiffime effe conjunélum & 
quafi permixtum*, adeo ut unum quid cum illo com- 
ponam. Alioqui enim, cum corpus læditur, ego, qui 
nihil aliud fum quàam res cogitans, non fentirem 1d- 
circo dolorem, fed puro intelleëlu læfionem iftam per- 
ciperem, ut nauta vifu percipit fi quid in nave fran- 
gatur; & cùm corpus cibo vel potu indiget, hoc ipfum 
exprefle intelligerem, non confufos famis & fitis fenfus 
haberem.Nam certe ifti fenfus fitis, famis, doloris &c., 
nihil aliud funt quam confufi quidam cogitandi modi 
ab unione & quafi permixtione mentis cum corpore 
exorti. 

Præterea etiam doceor a naturà varia circa meum 
corpus alia corpora exiftere, ex quibus nonnulla mihi 
profequenda funt, alia fugienda. Et certe, ex eo quod 
valde diverfos fentiam colores, fonos, odores, | fa- 
pores, calorem, duritiem, & fimilia, recte concludo, 
aliquas effe in corporibus, a quibus variæ iflæ fen- 
fuum perceptiones | adveniunt, varietates iis refpon- 
dentes, etiamii forte 1is non fimiles; atque ex eo quod 
quædam ex illis perceptionibus mihi gratæ fint, aliæ 
ingratæ, plane certum eft meum corpus, five potius me 
totum, quatenus ex corpore & mente fum compofitus, 
variis commodis & incommodis a circumjacentibus 
corporibus aflici pofle. 


11 Après haberem, à la ligne — 14 Après exorti, à la ligne 
(1° édit.), mais non dans la 2°. (2° édit.), mais non dans la 1". 


a. Tome V, p. 163. 
Œuvres. Il. 11 


103 


82 Œuvres DE DESCARTES. 85-86. 


Multa vero alia funt quæ, etfi videar a naturà doûus 
effe, non tamen revera ab ipfà, fed a confuetudine 
quadam inconfiderate judicandi accepi, atque ideo 
falfa efle facile contingit : ut quod omne fpatium, in 
quo nihil plane occurrit quod meos fenfus moveat, 
fit vacuum; quôd in corpore, exempli gratià, calido 
aliquid fit plane fimile ideæ caloris quæ in me eft, in 


-albo aut viridi fit eadem albedo aut viriditas quam 


fentio, in amaro aut dulei idem fapor, & fic de cæ- 
teris; quod & aftra & turres, & quævis alia remota 
corpora ejus fint tantum magnitudinis & figuræ,quam 
fenfibus meis exhibent, & alia ejufmodi. Sed ne quid 
in hac re non fatis diftinéte percipiam, accuraltius 
debeo definire quid proprie intelligam, cm dico me 
aliquid doceri a naturà. Nempe hic naturam ftrictiüs 
fumo, | quam pro complexione eorum omnium quæ 
mihi a Deo tributa funt; in hac enim complexione 
multa continentur quæ ad mentem folam pertinent, 
ut quod percipiam id quod fatum eft infetum effe 
non polile, & reliqua omnia quæ lumine naturali funt 
nota, de quibus hic non eft férmo; multa etiam quæ 
ad folum corpus fpectant, ut qudd deorfum tendat, & 
fimilia, de quibus etiam non ago, fed de iis tantüm 
quæ mihi, ut compofito ex mente & corpore, a Deo 
tributa funt. Ideoque hæc natura docet quidem ea 
refugere quæ fenfum doloris inferunt, & ea profequi 
quæ fenfum voluptatis, & talia ; fed non apparet illam 
præterea nos docere ut quicquam ex iftis fenfuum per- 
ceptionibus fine prævio intellettüs examine de rebus 
extra nos politis concludamus, quia de iis verum fcire 


3 ideo] adeo (1° édit.). 


10 


20 


30 


20 


2) 


30 


86-87. MEDITATIONES. — SEXTA. 83 


ad mentem folam, non autem ad compofitum., videtur 
pertinere. [ta quamvis ftella non magis oculum  meum 
quam ignis exiguæ facis afficiat, nulla tamen in eo 
realis five pofitiva propenfio eft ad credendum illam 
non efle majorem, fed hoc fine ratione ab ineunte 
ætate judicavi; & quamvis ad ignem accedens fentio 
calorem, ut etiam ad eundem nimis prope accedens 
fentio dolorem, nulla profeéto ratio eft quæ fuadeat 
in igne aliquid effe fimile ifti calori, ut nelque etiam 
ifti dolori, fed tantummodo in eo aliquid effe, quod- 
cunque demum fit, quod 1ftos in nobis fenfus caloris 
vel doloris efficiat; & quamvis etiam in aliquo fpatio 
nihil fit quod moveat fenfum, non ideo fequitur in eo 
nullum efle corpus : fed video me in his aliifque per- 
multis ordinem naturæ pervertere efle afluetum, quia 
nempe fenfuum perceptionibus, quæ proprie tantüm 
a naturà datæ funt ad menti fignificandum quænam 
compofito, cujus pars eft, commoda fint vel incom- 
moda, & eatenus funt fatis claræ & diftinétæ., utor 
tanquam regulis certis ad immediate dignofcendum 
quænam fit corporum extra nos pofitorum effentia, 
de quà tamen | nihil nifi valde obfcure & confufe 
fignificant. 

Atqui jam ante fatis perfpexi quà ratione, non ob- 
ftante Dei bonitate, judicia mea falfa efle contingat. 
Sed nova hîc occurrit dificultas circa illa ipfa quæ 
tanquam perfequenda vel fugienda mihi a naturà ex- 
hibentur, atque etiam circa internos fenfus in quibus 
errores videor deprehendiffe : ut eùm quis, grato cibi 
alicujus fapore delufus, venenum intus latens affumit. 


2 Après pertinere, à la ligne (1° édit.), mais non dans la 2°, 


105 


106 


407 


64 Œuvres DE DESCARTES. 87-80. 


Sed nempe tune tantüm a naturà impellitur ad illud 
appetendum in quo gratus fapor confifut, non autem 
ad venenum, quod plane ignorat; | nihilque hine 
aliud concludi poteft, quàm naturam iftam non efle 
omnifciam : quod non mirum, quia, cum homo fit 
res limitata, non alia illi competit quam limitatæ 
pertectionis. 

At verd non raro etiam in iis erfamus ad quæ a na- 
turà impellimur : ut eùm ii qui ægrotant, potum vel 
cibum appetunt fibi paulo poft nociturum. Diet forfan 
hic poterit, illos ob id errare, quod natura eorum fit 
corrupta; fed | hoc difficultatem non tollit, quia non 
minus vere homo ægrotus creatura Dei eft quàm fa- 
nus; nec proinde minus videtur repugnare illum a 
Deo fallacem naturam habere. Atque ut horologium 
ex rotis & ponderibus confectum non minus aceurate 
leges omnes naturæ obfervat, cùm male fabricatum 
eft & horas non reéte indicat, quam eùm omni ex 
parte artificis voto fatisfacit : ita, fi confiderem homi- 
nis corpus, quatenus machinamentum quoddam eft ex 
offibus, nervis, mufculis, venis, fanguine & pellibus 
ita aptum & compofitum, ut, etiamfi nulla in eo mens 
exifleret, eofdem tamen haberet omnes motus qui 
nunc in eo non ab imperio voluntatis nec proinde a 
mente procedunt, facile agnofco ill æque naturale 
fore, fi, exempli caufà, hydrope laboret, eam faucium 
ariditatem pati, quæ fitis fenfum menti inferre folet, 
atque | etiam ab illà ejus nervos & reliquas partes ita 
difponi ut potum fumat ex quo morbus augeatur, 
quam, cum nullum tale in eo vitium eft, a | fimili 


19 Après fatisfacit, à la ligne (1"* édit.), mais non dans la 2°. 


20 


30 


20 


25 


30 


89-90. MEDITATIONES. — SEXTA, 8< 


faucium ficcitate moveri ad potum fibi utile aflumen- 
dum. Et quamvis, refpiciens ad præconceptum horo- 
logii ufum, dicere poflim 1llud, cum horas non reélte 
indicat, a naturà fuà deflectere; atque eodem modo, 
confiderans machinamentum humani corporis tan- 
quam comparatum ad motus qui in eo fieri folent, 
putem illud etiam a naturà fuà aberrare, fi ejus fauces 
fint aridæ, cùm potus ad ipfius confervationem non 
prodeft; fatis tamen animadverto hanc ultimam na- 
turæ acceptionem ab alterà multüm diflerre : hæc 
enim nihil alud eft quàm denominatio a cogitatione 
meà hominem ægrotum & horologium male fabrica- 
tum cum ideà hominis fani & horologii recte fai 
comparante dependens, rebufque de quibus dicitur 
extrinfeca; per illam verd aliquid intelligo quod re- 
vera in rebus reperitur, ac proinde nonnihil habet 
veritatis. 

Ac certe, etiamfi refpiciendo ad corpus hydrope 
laborans, fit tantüm denominatio extrinfeca, cüm di- 
citur ejus | natura efle corrupta, ex eo quod aridas 
habeat fauces, nec tamen egeat potu; refpiciendo 
tamen ad compofitum, five ad mentem tali corpori 
[unitam, non eft pura denominatio, fed verus error 
naturæ, quod fitiat cum potus eft ipfi nociturus; 
ideoque hic remanet inquirendum, quo paclo bonitas 
Dei non impediat quo minus natura fic fumpta fit 
fallax. 

Nempe imprimis hîc adverto magnam efle differen- 
tiam inter mentem & corpus, in eo quod corpus ex 
naturà fuà fit femper divilibile, mens autem plane 


2 Après afflumendum, à la ligne (1"* édit.), mais non dans la 2°. 


\ * 


410 


86 OEUVRES DE DESCARTES. 90-91 


indivifibilis; nam fane cum hanc confidero, five meip- 
fum quatenus fum tantüm res cogitans, nullas in me 
partes poflum diftinguere, fed rem plane unam & 
integram me efle intelligo; & quamvis toti corpori 
tota mens unita efle videatur, abfeiflo tamen pede, 
vel brachio, vel quävis alià corporis parte, nihil ideo 
de mente fubduétum efle cognofco; neque etiam fa- 
cultates volendi, fentiendi,intelligendi &c.ejus partes 
dici poffunt, quia una & eadem mens eft quæ vult, 
quæ fentit, quæ intelligit. Contrà verd nulla res cor- 
porea five extenfa poteft a me cogitari, quam non fa- 
cile in partes cogitatione dividam, atque hoc ipfo 
illam divifibilem effe intelligam : quod unum fufhice- 
ret ad me docendum, mentem a corpore omnino efTe 
diverfam, fi nondum illud aliunde fatis fcirem. 

Deinde adverto mentem non ab omnibus corporis 
partibus immediate affici, fed tantummodo a cerebro, 
vel forte etiam ab] unà tantüm exiguà ejus parte, 
nempe ab eà in quà dicitur efle fenfus communis; 
quæ, quotiefcunque eodem modo eft difpofita, menti 
idem exhibet, etiamfi reliquæ corporis partes diverfis 
interim modis poffint fe habere, ut probant innumera 
experimenta, quæ hic recenfere non eft opus. 

Adverto præterea eam efle corporis naturam, ut 
nulla ejus pars poffit ab alià parte aliquantum remotà 
moveri, quin poflit étiam moveri eodem modo a quà- 
libet ex üis quæ interjacent, quamwvis illa remotior 
nihil agat. Ut, exempli caufà, in fune A, B, C, D, fi 


11 Cogitari) excogitari (z'*éd.). la 1'° édit., les lettres À, B, C, D, 
— 15 nondumi non(z"édit.). — sont au-dessus d’un trait hori- 
fatis omis (1'* édit). — 28 Dans sontal, représentant le funis. 


20 


23 


15 


20 


25 


91-92. MEDITATIONES. — SEXTA. 87 


trahatur ejus ultima pars D, non alio pato movebi- 
tur prima À, quam moveri etiam poflet, fi traheretur 
una ex intermediis B vel C, & ultima D maneret im- 
mota. Nec diffimili ratione, cum fentio dolorem pedis, 
docuit me Phyfica fenfum 1llum fieri ope nervorum 
per pedem fparforum, qui, inde ad cerebrum ufque 
funium inftar extenfi, dum trahuntur in pede, trahunt 
etiam intimas cerebri partes ad quas pertingunt, 
quemdamque motum in 1is excitant, qui inftitutus eft 
a naturà ut mentem afhciat fenfu doloris tanquam in 
pede exiftentis. Sed quia illi nervi per tibiam, crus, 
lumbos, dorfum, & collum tranfire debent, ut a pede 
ad cerebrum perveniant, poteft contingere ut, etiamfi 
eorum | pars, quæ eft in pede, non attingatur, fed 
aliqua tantüm ex intermediis, idem plane ille motus 
fiat in cerebro qui fit pede male affetto, ex quo neceffe 
erit ut mens fentiat eundem dolorem. Et idem de 
quolibet alio fenfu eft putandum. 

Adverto denique, quandoquidem unufquifque ex 
motibus, qui fiunt 1n eà | parte cerebri quæ immediate 
mentem afhicit, non nifi unum aliquem fenfum illi in- 
fert, nihil hac in re melius pofle excogitari, quam fi 
eum inferat qui, ex omnibus quos inferre poteft, ad 
hominis fani confervationem quammaxime & quàam 
frequentiflime conducit. Experientiam autem teftari, 
tales efle omnes fenfus nobis à naturà inditos; ac 
proinde nihil plane in 1is reperiri, quod non Dei po- 
tentiam bonitatemque tefletur. Ita, exempli caufà, 


4 Après immota, à la ligne avant Dei (comme ci-après, p.48, 
(1 édit.), mais non dans la 2°. l, 20), — 28 Après teitetur, à la 
— 27 1" édit. :immenfam ajouté  ligne(1"*éd.), mais non dans la2*. 


A11 


112 


113 


88 OEuvrEs DE DESCARTES. 92-93. 


cum nervi qui funt in pede vehementer & præter con- 
fuetudinem moventur, ille eorum motus, per fpinæ 
dorfi medullam ad intima cerebri pertingens, ibi menti 
fignum dat ad aliquid fentiendum, nempe dolorem 
tanquam in pede exiftentem, a quo illa excitatur ad 
ejus caufam, ut pedi infeftam, quantum in fe eft, amo- 
vendam. Potuiffet verd natura hominis a Deo fic con- 
fütui, ut ille idem motus in cerebro quidvis aliud 


menti exhiberet : nempe vel feipfum, quatenus ef in 


cerebro, vel | quatenus eft in pede, vel in aliquo ex 
locis intermediis, | vel denique aliud quidlibet; fed 
nihil aliud ad corporis confervationem æque con- 
duxiflet. Eodem modo, cum potu indigemus, quædam 
inde oritur ficcitas in gutture, nervos ejus movens & 
illorum ope cerebri interiora; hicque motus mentem 
afieit fenfu fitis, quia nihil in toto hoc negotio nobis 
uülius eft fcire, quam quod potu ad confervationem 
valetudinis egeamus, & fic de cæteris. 

Ex quibus omnino manifeflum eft, non obftante 
immenfà Dei bonitate, naturam hominis ut ex mente 
& corpore compofiti non poife non aliquando efe fal- 
lacem. Nam fi quæ caufa, non in pede, fed in aliâ 
quâvis ex partibus per quas nervi a pede ad cerebrum 
porriguntur, vel etiam in iplo cerebro,eundem plane 
motum excitet qui folet excitari pede male affeéto, 
fentietur dolor tanquam in pede, fenfufque naturaliter 
falletur, quia, cùm ille idem motus in cerebro non 
poflit nifi eundem femper fenfum menti inferre, mul- 
toque frequentius oriri foleat a caufà quæ lædit pe- 
dem, quam ab alià alibi exiftente, rationi confenta- 


19 Après cæteris, à la ligne (2° édit.), mais non dans la 1". 


20 


25 


30 


20 


25 


03-05. MEDITATIONES. — SEXTA. 89 


neum eft ut|pedis potius quam alterius partis dolorem 
menti femper exhibeat. Et fi quando faucium ariditas, 
non ut folet ex eo quôd ad corporis valetudinem potus 
conducat, fed | ex contrarià aliquà caufà oriatur, ut in 
hydropico contingit, longe melius eft* illam tune fal- 
lere, quam fi contra femper falleret, cum corpus eft 
bene conftitutum; & fic de reliquis. 

Atque hæc confideratio plurimum juvat, non modo 
ut errores omnes quibus natura mea obnoxia eft ani- 
madvertam, fed etiam ut illos aut emendare aut vitare 
facile poflim.Nam fane, cum fciam omnes fenfus circa 

ca, quæ ad corporis commodum fpectant, multo fre- 
quentius verum indicare quàam falfum, poflimque uti 
fere femper pluribus ex iis ad eandem rem examinan- 
dam, & infuper memorià, quæ præfentia cum præce- 
dentibus connedlit, & intelleétu, qui jam omnes er- 
randi caufas perfpexit; non amplius vereri debeo ne 
illa,quæ mihi quotidie a fenfibus exhibentur, fint falfa, 
fed hyperbolicæ fuperiorum dierum dubitationes,ut 
rifu dignæ, funt explodendæ. | Præfertim fumma illa 
de fomno, quem a vigilià non diftinguebam; nune 
enim adverto permagnum inter utrumque efle diferi- 
men, in eo quod nunquam infomnia cum reliquis 
omnibus aclionibus vitæ a memorià conjungantur, ut 
ea quæ vigilanti occurrunt; nam fane, fi quis, dum 
vigilo, mihi derepente appareret, flatimque poftea dif- 
pareret, ut fit in fomnis, ita fcilicet ut nec unde ve- 
niflet, nec quo abiret, | viderem, non immerito fpec- 


7 Après reliquis, à la ligne (2° édit.), mais non dans la 1. 


a. Tome V, p. 163. 
Œuvres, Il 12 


114 


115 


116 


00 OEUVRES DE DESCARTES. 95. 


trum potius, aut phantafma in cerebro meo effidum, 
quam verum hominem efle judicarem. Cum vero eæ 
res occurrunt,quas diftinéte, unde, ubi,& quando mihi 
adveniant, adverto, earumque perceptionem abfque 
ullà interruptione cum totà reliquà vità conneéto, plane 
certus fum, non in fomnis, fed vigilanti occurrere. 
Nec de ipfarum veritate debeo vel minimum dubitare, 
fi, poftquam omnes fenfus, memoriam & intelleétum 
ad illas examinandas convoeavi, nihil mihi,quod cum 
cæteris pugnet, ab ullo ex his nuntietur. Ex eo enim 
quod Deus non fit fallax, fequitur omnino in talibus 
me non | falli. Sed quia rerum agendarum neceflitas 
non femper tam accurati examinis moram concedit, 
fatendum eft humanam vitam cirea res particulares 
fæpe erroribus efle obnoxiam, & naturæ noîftræ infir- 
mitas eft agnofcenda. 


OBJIECTIONES 


DOCTORUMENETQUOTr-VIRORUM 
IN PRÆCEDENTES MEDITATIONES 


CUM RESPONSIONIBUS 


AUTHORIS 


BRIMAÆSOBIECMONESE 


Viri Clariffimi, 

Ut vidi vos omnino 1flius antmi effe, ut feripta Domini 
Cartefir penitius infpiciam, non debur hac in caufà viris 
mihi undequaque amiciffimis non obtemperare : tum ut hoc 
ipfo videatis quanti vos æflimem, tum etiam ut conflet 
quantum € viribus meis & ingenio defit, ut in poflerum & 
ametis plus|culum, fi indigeo,  minus onert futis, ft non 
Jufficio. 

Et Jane D. Cartefius, quantum animadverto, vir 1n- 
genti maximti fummæque modefhiæ, quales vel ipfe Momus 
amet, fi adfit. Cogito, inquit, ergo [um ; imo 1pfa cogi- 
tatio, aut mens fum. Îla. Atqui, cogitando, ideas rerum 

15 Pas d'alinéa (1° et 2° édit.). — 16 Momus] Mæuius (7" édit.). 

a. Ces premières Objections sont de Caterus, prêtre d’Alkmaar, qui 


les envoya à deux amis de Descartes, Bannius et Bloemaert. Voir t. III, 
RAA iID.-265 120 "2p:207; 10 1p. 272 127. 


118 


419 


02 OEUVRES DE DESCARTES. 96-08. 


in me habeo, ac imprimis ideam entis perfeéliffimr € in- 
Jiniti. Etiam. Illius autem caufa ego non fum, qui ejus 
realitatem objeélivam non æquo: ergo aliquid | caufa ejus 
efl me perfeélius, ac proinde aliquid præter me ef, aliquid 
me perfeélius efl; aliquis qui non quovis modo ens efl, [ed 
fimplciter & incircum/fcripte totum effe in fe pariter com- 
plexus, € velut caufa anticipans, ut habet Dionys., de 
divin. nom., cap. 6. 

Hic vero cogor paululum fubfiflere, ne fatiger nimium. 
Jam entm ingentum mihi æ/fluat inflar fluéluantis Euripr: 
ao, nego, probo, refello 1terum, diffentire a viro nolo, 
afjentiri non poffum. Quam enim, quæ/o, caufam idea re- 
quirit ? Aut fare quid idea fit. Efl ipfa res cogitata, qua- 
tenus objective eft in intelleélu. Sed quid eft effe obljeélive 
in intelle‘lu? Olim didici: efl ipfum aélum intelleélüs 
per modum objet terminare. Quod fane extrinfeca de- 
nominatio efl, & nihil rer. Sicut entm viderti nihil aliud 
efl quam aclum vifionts in me tendere, ita cogitart, aut 
objeclive effe in intelleélu, efl mentis cogitationem in fe 
Jiflere 6 terminare; quod, re immotä immutatäque, quin E 
non extflente, fiert potefl. Quid ergo caufam ejus inquiro, 
quod aclu non eft, quod nuda denominatio & nihil ef? 

Et tamen, inquit magnum 1/lud ingenium, qudd hæc 
idea realitatem objectivam hanc vel illam contineat 
potius quäm aliam, hoc profeëto habere debet ab ali- 
quà caufa*. Zmo]a null : realitas enim objeéliva pura 
denominatio eff, aclu non efl. Caufa autem realem in- 


9 Pas d'alinéa (1 édit.). — 13 ipfa] igitur (1 édit.). — 21 inquiro] 
requiro (1 édit.). 


a. Voir ci-avant, p. 41, 1. 20-23. 


20 


25 


20 


25 


98-99. PRIMÆ OBJECTIONES. 93 


fluxum donat & aélualem ; illam 1flud quod aclu non efl 
non recipit, ac proinde aélualem caufæ effluxum non pati- 
tur, nedum requirit. Ergo ideas habeo, caufam earum non 
habeo, tantüm abefl ut me majorem, & infinttam. 

At fi idearum caufam non das, rationem faltem\affigna, 
cur hæc idea hanc realitatem objeélivam potiàs contineat 
quàm 1llam. Opportune admodum; non Joleo enim cum 
amicis parce agere, fed quam largiffime. Illud uniyerfim 
dico de iders omnibus, quod D. Cartefius aliàs de trian- 
gulo : Etf fortafle, inquit, talis figura nullibi gentium 
extra cogitationem meam exiftat, nec unquam extite- 
rit, eft tamen profecto determinata quædam ejus na- 
tura, five effentia, five forma immutabilis & æterna*. 
Efl nempe œiterna tlla veritas, quæ caufam non po/lulat. 
Scapham, fcapham effe, € nihil aliud; Davum, Davum 
ele, non OEdipum. Si tamen mordicus rationem exigis, 


imperfecho eft intelleélüs noflri, qui infinitus non efl : 


cum entm univerfum quod efl fimul & Jemel uno complexu | 


non comprehendat, bonum omne dividit & partitur ; atque 
ia, quod totum parturire non potefl, fenfim concipit, aut, 
ut eliam ajunt, inadæquate. 

| Pergit porro vir : Atqui, inguil, quantumvis imper- 
fectus fit ifte effendi modus, quo res eft objective in 
intelleétu per ideam, non tamen profeélo plane nihil 
eft, nec proïnde a nihilo efle poteft®. Æquivocatio eff. 
St entm nihil idem efl quod ens non aclu, omnino nihil 


efl, quia non efl aélu, aique 1ta a nihilo efl, id efl non a 


4 Après infinitam, #0n à la ligne (1"*édit.). — 25 Après poteit, à 
la ligne (1"° édit.). 


a, Page 64, 1. 12-16. 
b. Page 41, 1. 26-20. 


421 


422 


04 OŒEuvREs DE DESCARTES. 99-100. 


caufà aliquä. Si verd mihil fiélum quid dicit, quod vulgd 
ens rationis 7ndigelant, non eff nihil, fed reale aliquid 
quod diflinéle conciprtur. Et tamen, quia folüm concipitur 
& aclu non efl, concipi quidem, at caufari minime poteff. 

Sed ulterius quærere libet, an ego ipfe, habens illam 
ideam, efle poflem, fi tale ens nullum exifteret*, 7empe 
a quo idea entis me perfeélioris procedat, ut 1mmediate 


_ante dicit. Nempe, imquit, a quo effem? À me fcilicet, 


vel a parentibus, vel ab aliis, éc. Atqui, fi a me effem, 
nec dubitarem, nec optarem, nec omnino quicquam 
mihi deeflet; omnes enim perfectiones, quarum idea 
aliqua in me eft, mihi dediflem, atque ita ipfemet Deus 
eflem°. $7 vero ab alio fum, tandem ad 1llud deveniam 
quod a fe efl; & 1ta de tllo, idem quod de me, eft argumen- 
tum<. Illa demum 1pfa 1lla via efl, quam & S. Thomas 
ingreditur, quam vocat viam a caufalitate caufæ efh- 
cientis, eamque defumpfit ex Philofopho; nifi quod 1fli 
de caufis idearum non fint follicitr. Et forte opus non erat; 
quidni|enim ffricle reclaque incedam ? Cogito, ergo fum, 
imo 1pfa mens & cogitatio fum. Illa autem mens € cogi- 
tatio aut a feipfa eff, aut ab alio. Si hoc, 1flud porro a 
quo ? S1 a fe efl, ergo Deus efl : quod enim a fe efl, om- 
nia fibi 1pfi facile dederit. 


4 quidem]) equidem (7° édit.). — 14 idem omis (1*édit.). 


a. Ci-avant, p. 47, 1. 29, à p. 48, I. 2. 

b:xPage 48,1 3410. 

C.1Pape 50,1-4-6- 

d. Summa totius Theologiæ S. THomx AqQuinaris Doctoris Angelici 
Ordinis Prædicat., pars I, quæstio 1 : De Deo, an Deus sit? Art. 3: 
Vtrum Deus sit? p.7, col. 2 : Secunda via est ex ratione causæ effi- 
cientis… [Deum esse, quinque viis probari potest.] (Col. Agrippinæ, Corn. 


ab Egmond, CI9 19 CXL.) 


20 


20 


25 


30 


100-101. PRIMÆ OBJECTIONES. 9 


Rogo virum obfecroque, ut avidum Leclorem, & forte 
minus intelligentem, fe non celet. Accipitur enim a fe 
duplict modo. Primo, pofitive, nempe a feipfo ut a caufà; 
aique 1ta, quod a fe effet, fibique 1pfi daret efje fuum, fi 
prævio deleélu fibi daret quod vellet, haud dubie fibi om- 
mia daret, atque adeo Deus effet. Secundo, accipitur a fe 
negative, ut fit idem quod, feiplo, aut, non ab alio; atque 
hoc modo, quantum memini, ab omnibus accipitur. 

Nunc vero, fi aliquid a fe eft, id efl non ab alio, quo- 
modo probem iflud omnia compleéli & efje infinttum ? Jam 
entm non audio, fi dicas : fi a fe efl, fibi facile omnia de- 
diffet. Nec enim a Je efl\ut a caufä, nec fibi prævium fuit, 
ut ante deligeret quod effet po/lmodum. Scio me aliquando 
ita Suarem audiviffe : omnis limitatio efl a cau/a; ideo 
enim limitata finitaque res eff, vel quia caufa mayjus per- 
feéliufque dare nthil potuit, aut quia non voluit; fi ergo 
aliquid a Je efl, Ë non a caufà, profeélo illimitatum eft & 
imfinitum. 

| Ego verd non omnino acquiefco. Quid, fi enim limita- 
tio fit ab intrinfecis principuis conflituentibus, hoc eft ab 
ipfa forma € efjentiä, quam tamen nondum infinitam effe 
probafli, quantumvis a fe fit, hoc efl non ab alio? Sane, 
calidum fi fupponas calidum effe, ex intrinfecis principuis 
confhituentibus calidum erit, € non frigidum, licet ima- 
gineris a nullo effe 1flud ipfum quod efl. Non dubito D. 
Cartefio rationes non deefle, quibus fubflituat illud quod 
ali fortaffis non fatis clare præfliterunt. 

Tandem mihi cum viro convenit. Illud pro regulà ge- 
nerali flatut: quicquid clare diftinéteque cognofco, 
iftud fane ens verum eft*. /mo quicquid\|cogito, verum 


a. Voir ci-avant, p. 35, 1. 14-15. 


123 


124 


125 


96 OŒEuvREs DE DESCARTES. 101-102. 


efl. Jam enim a puero pene chymeris omnibus € cuivis 
enti rationis aquà & 1gne interdiximus. Nulla namque po- 
lentia a proprio objeclo deviare potefl: voluntas fi mo- 
velur, in bonum tendit. Quin nec fenfus ipfi errant : vifus 
entm videt 1d quod videt, auris audit id quod audit, & fi 
aurichalcum vides, bene vides ; fed erras, cüm judicio tuo 
aurum efje decernis id quod vides. Tta ut D. C. meritif- 
Jime omnem errorem judicio & voluntati expenfum ferat. 

Sed nunc ex regul& 1/là infer quod volelbas. Atqui ens 
infinitum clare difhncleque cognofco; ergo ens verum ef 
& aliquid. Interrogabit non nemo : clarene diflinéleque 
cogno/cis ens infinttum ? Quid ergo fibi vult tritum 1/lud 
& vulgo notum : infinitum, qua infinitum, eft ignotum. 
Si enim ego, cum de Chiliagono cogito, figuram aliquam 
confufe mihi repræfentans, non chiliagonum ipfum di- 
Jhnéle imaginor, aut cogno/fco, quia mille ejus latera non 
diflinéle intueor, fane rogabit 1lle : quomodo infinitum ut 
infinitum diflinéle| & non confufe tantüm cogitet, fi infi- 
nitas ejus perfeéliones, quibus conflat, clare & velut ad 
oculum videre non poffrt ? 

Et forte 1flud efl quod fanélus Thomas voluit. Cüm 
entm negafjet hanc propofitionem per fe notam effe : Deus 
eft, objicit fibi ex Damafceno : omnibus cognitio exi- 
ftendi Deum naturaliter inferta eft; ergo Deum effe 
eft per fe notum*. Et re/pondet : cognofcere Deum 
efle, in aliquo communi, fub quädam, #guit, confu- 
fione, in quantum fcilicet Deus eft hominis beatitudo, 
id naturaliter nobis infertum ef... Sed hoc, irquit, 


20telts..] eft: (ren 2 edit). 


a. Summa, etc., quæsüo 11, art. 1: Vtrum Deum esse sit per se notum ? 
p. 6, col. 1. (Ouvrage cité, p. 94, note d.) 


20 


25 


20 


25 


102-103. PrIMÆ OBJECTIONES. 97 


non eft fimpliciter cognofcere Deum effe; ficut cognof- 
cere venientem, non eft cognofcere Petrum, quamvis 
Petrus fit veniens*, &c. Quafi dicat Deum fub ratione 
communt, aut finis ultimi, aut etiam primi | entis & per- 
fechffimr, aut denique fub ratione compleclentis confufe 
Gin genere omnia, cognofci, fed non fub præcifà ratione 
Jut effe; ta enim infinitus eff, € nobis 1gnotus. Scio D. C. 
facile fic interrogantr refponfurum efle. Credo tamen 
quôd ex|1llis, quæ exercitit ego caufa folüm allego, 1/lud 
Boëti recordabitur : quod quædam funt communes 
animi conceptiones, & per fe notæ apud fapientes tan- 
tm. Adeo ut mirandum non fit, fi mulium interrogent 
qui plus fapere defiderant; fique his rebus diutius immo- 
rentur, quas ut primum totius negoti fundamentum incul- 
catas efle noverunt, € tamen fine magnà Invefhgatione 
non intellizunt. 

ltaque permittamus, aliquis claram diflinélamque ideam 
habeat entis fummi & perfechffimi; quid inde promoves 
ulterius ? Nempe 1/lud infinitum ens exiflere, idque 11a 
certo ut in eodem ad minimum certitudinis gradu 
Dei exiftentia apud me efle debeat, in quo fuerunt 
hactenus mathematicæ veritates® : adeo ut non magis 
repugnet cogitare Deum (hoc eft fummè perfe@&um) 
cui defit exiftentia (hoc eft aliqua perfeétio), quam co- 
gitare montem cui defit vallis*. Jb7 totius rer cardo e/1; 
qui nunc cedit, viélum fe fateatur oportet : mihi, quia cum 
Jortiori ago, libet paululum velitari, ut, cùm vincendus 

a. Summa, etc., quæstio 11, art. 1 : Wtrum Deum esse sit per se notum ? 
p6, col.2: 

b. Citation de Boëce, faite par S. Thomas, loc. cit., p. 6, col. 2. 

c. Voir ci-avant, p. 65,1. 28-30. 

a. Page 66, 1. 11-14. 

Œuvres. II. 15 


126 


427 


128 


Où OEUVRES #E DESCARTES. 103-105. 


Jim, | nonnthil iamen differam quod | vitare non pofjum. 
Ac in primis, elfi modà authortitate non agimus, fed ra- 


tione tantim, tamen ne ex libidine maximo ingenio videar 
reluclari, ipfum potiüs $. Thomam audite. Objicit fibi: 
intelle@to quid fignificet hoc nomen Deus, fatim ha- 
betur quod Deus eff; fignificatur enim hoc nomine id 
quo majus fignificari non potelt. Majus autem ef 
quod eft in re &in intelletu, quam quod ef in intel- 
leétu tantüm ; unde cüm intelleto hoc nomine Deus 
ftatim fit in intelle@u, fequitur etiam quôd fit in re*. 
Quod argumentum in forma tta reddo : Deus efl quo ma- 
jus fignificari non poteft; fed 1llud, quo majus fignificari 
non potefl, includit exiflentiam ; ergo Deus ipfo nomine vel 
conceptu fuo includit exiflentiam, ac prornde fine exiflentiä 
nec concipi, nec effe poteft. Nunc, amabo vos, nunquid 
ipfum hoc argumentum efl D. Cartefir ? S. Thomas Deum 
ita definit: quo majus fignificari non poteft. D. C. 
vocat eum Ens fumme perfeélum; 1llo Jane majus fignifi- 
cari non poteft. 8. Thomas fubfumit : id quo majus fi- 
gnificari non|poteft, includit exiftentiam; alioqur eo 
majus aliquid fignificari potefl, nempe id quod etiam 
extflentiam fignificatur includere. At nunquid D. C. idem 
fubfumere videtur ?| Deus efl ens fumme perfeélum, at- 
qui ens fumme perfeélum extflentiam includit, alioqur 
fumme perfeélum non effet. Infert S. Thomas : ergo cùm 
intelleéto hoc nomine Deus ftatim in ipfo intellectu fit, 
fequitur etiam qudd fit in re; hoc el, eo 1pfo quod in 
ipfo conceplu effentiali entis, quo majus fignificari non 
potefl, involvatur exiflentia, fequitur 1llud ipfum ens effe. 
Idem Dominus Cartefius infert : atqui, inquit, ex eo 


a. Summa, etc., quæstio 11, art. 1, p. 6, col. 1 ; ibid., col. 2. 


15 


20 


25 


30 


1) 


_ 20 


25 


103-106. PRIMÆ OBJECTIONES. 99 


quod non poflum cogitare Deum nifi exiftentem, fe- 
quitur exiftentiam ab eo effe infeparabilem, ac proinde 
illum revera exiftere*. Nunc verd S. Thomas € fibi & D. 
Cartefio refpondeat : Dato, inquit, qudd quilibet intel- 
ligat hoc nomine Deus fignificari hoc quod dicitur, fei- 
licet illud quo majus cogitari non poteft, non tamen 
propter hoc fequitur quod intelligat, id quod fignifi- 
catur per nomen, efle in rerum naturà, fed in appre- 
henfione intellectüs tantüm. Nec | poteft argui quôd fit 
in re, nifi daretur quôd fit in re aliquid, quo majus 
cogitari non poteft, quod non eft datum a ponentibus 
Deum non efle?. Ex quo ego quoque breviter refpon- 
deo : etiamfi detur ens fumme perfeélum ipfo nomine fuo 
Importare exiflentiam, tamen non fequitur ipfammet 1llam 
extflentiam in rerum naturä aélu quid effe, fed tantüm 
cum conceptu entis fummr conceptum extflentiæ infepara- 
biliter effe| conjunélum. Ex quo non inferas exiflentiam 
Det aëlu quid effe, nifi fupponas 1llud ens fummum alu 
extflere; tunc entm & omnes perfeéhiones, & hanc quoque 
realis exiflentiæ, aélu includet. 

Tgnofcite, Viri clariffimi, laffus fum; ludam paululur. 
Complexum hoc, Leo exiftens, utrumque includit, € qui- 
dem effentialiter, nempe leonem & modum exiflentiæ; fi 
entm alterutrum demas, idem hoc complexum non erit. 
Nunc autem, nunquid ab æterno Deus hoc compo/fiium 
clare diflinéleque cognovit ? Et nunquid idea hujus compo- 
Jui, ut compofitum, utramque ejus| partem effentialiter 
imvolyit? Hoc efl, nunquid exiflentia de effenti& hujus 


a. Voir ci-avant, p. 66, 1. 29, à p. 67, 1. 3. 
b. Summa, etc., pars I, quæstio n; art. 1, p. 6, col. 2 : Ad secundum 
dicendum... (loc. cit.). 


129 


431 


100 OŒEUVRES DE DESCARTES. 106-107. 


compofiti ef, Leo exiftens ? Et tamen difhinéla cognitio 
Der, diflinéla, inquam, cognitio Der ab æterno non necefa- 
rid urget alterutram partem hujus compofiti effe, nifi fup- 
ponas ipfum compofitum effe: tunc enim effentiales fuas 
perfecliones omnes, ac proinde etiam aélualem exiflentiam 
involvet. Ita quoque, etiamfi diflinéle cognofcam ens fum- 
mum, & licet ens fumme perfeélum in conceptu fuo effen- 
trali extflentiam includat, non tamen fequitur ext/lentiam 
modo a@lu quid effe, nifi fupponas ens illud fummum efje; 
tunc enim, ut omnes fui perfectiones, 1ta etiam hanc exi- 
flentiam aélu infcludet. Atque ita ens illud fumme per- 
feclum extflere aliunde probandum erit. 

De efjentid animæ, ejufque diflinéhione a corpore, pauca 
dicam. Fateor enim, magnum 1/fud ingenium jam ita me 
defatigavit, ut ulteriüs pene nthil poffim. Diflinélionem 
animæ a corpore, fi fit, videtur probare ex eo quèd 
diftinéle & Jeorfim concipr poffint. Ubi|virum doéhiffimum 
cum Scoto committo : dicit ip/e ad hoc quôd unum ab 
alio diftinéte & feorfim concipiatur, fufficere diftinc- 


tionem quam vocat formalem & objeélivam, quam me-’ 


diam ponit inter realem & rationis. Atque tta difinguit 
juflitiam divinam & ejus mifericordiam : habent enim, 
inquil, ante omnem operationem intellectüs rationes 
formales diverfas, ita ut jam tunc una non fit alia; & 
tamen non fequitur : feorfim juftitia a mifericordià 
concipi poteft, ergo & feorfim exiftere. 

Sed omnino video me epiflole modum exceffiffe. Hæc 
funt quæ de propofitä ré dicenda habur. Vos verd, Cla- 
riffimi Viri, difpicite quid melius effe judicetis. Si a me 


13 effentiä] exiftentià (7 édit). — 26 Après exiftere, non à la ligne 
(Tr ebreedit.): 


10 


20 


25 


C7 
Ed: 
AY 


107-108. PRIMÆ RESPONSIONES. IOI 


flatis, facile Dominum de Cartes amicitiä obruemus, ne 
in poflerum male me fit habrturus, fi paululum et contra- 
dixerim. St ab 1llo efhs, manus do, viélus fum, idque lr- 
bentius, ne iterum vincar. Valete. 


5 J| RESPONSIO® AUTHORIS 


AD PRIMAS OBJECTIONES. 


Viri Clariffimi?, 


Fortem fane adverfarium mihi concitaftis, cujufque 

ingenium & doétrina multum mihi negotii faceffere 

10 potuiflent, nifi pius & perhumanus Theologus Dei 
caufæ, ejufque etiam qualicunque patrono, favere ma- 
luiflet, quam illam ferio impugnare. Sed quamvis ifta 
in eo prævaricatio perhonefta fit, non tamen æque in 
me collufio effet laudanda; ideoque hic malo ejus in 

15 me juvando artificium exponere, quam velut adver- 
fario refpondere. 

Imprimis præcipuam meam rationem ad exiften- 
tiam Dei probandam paucis complexus eft, ut tanto 
melius lettorum memoriæ inhæreret, tifque breviter 

20 conceflis quæ fatis clare demonftrata effe judicavit, 
atque ita authoritate fuà firmatis, in 1llud unum in- 
quifivit a quo difiicultas præcipua dependet, nempe 


a Voirt. LIT p.240 10; 
b, Descartes s'adresse à ses deux amis, Bannius et Bloemaert, qui avaient 
servi d’intermédiaires entre lui et Caterus. 


132 


133 


134 


102 Œuvres DE DESCARTES. 108-109, 


quidnam hic per nomen ideæ intelligendum fit, & 
quam caufam ifta idea requirat. 

Scripfi autem : rdeam efje ipfam rem cogitatam, qua- 
tenus eft objective in intelleélu; quæ verba plane aliter 
quam a me dicantur, fingit a fe intelligi, | ut occafio- 
nem det illa clarius explicandi. Effe, inquit, objective 
in intelleélu, eft ipfum aélum intelleélàs per modum objeéti 
terminare, quod tantüm extrinfeca denominatio eff, € ni- 
hil rei, &c*. Übi advertendum, illum refpicere ad rem 
ipfam tanquam extra intelleétum pofitam, ratione 
cujus eft fane extrinfeca denominatio quod fit obje- 
clive in intellectu; me autem loqui de ideà, quæ nun- 
quam eft extra intellectum, & ratione cujus effe ob- 
jeclive non aliud fignificat quam efle in intelle&tu eo 
modo quo objeéta in illo effe folent. Ita, exempli gra- 
uà, fi quis quærat quid Soli accidat ex eo quod fit 
objective in meo intellectu, optime refpondetur nihil 
ei accidere mfi extrinfecam denominationem, quoôd 
nempe operationem intelletüs per modum objedi ter- 
minet. Si autem de ideà Solis quæratur quidifit, & 
refpondeatur 1llam efle rem cogitatam, quatenus eft 
objective in intelleélu, nemo intelliget illam effe ip- 
fum folem quatenus in eo extrinfeca ifta denominatio 
eft; neque bi, objective effe in intelledlu, fignificabit ejus 
operationem per modum objecli terminare, fed in in- 
telleétu eo modo efle quo folent ejus objecta, adeo ut 
idea folis fit fol ipfe in intelle@u exiftens, non quidem 
formaliter, ut in cœlo, fed objective, hoc eft eo modo 

2 Après requirat, non à la  feca] intrinfeca (7 et 2° édit.); 
ligne (1®et 2° édit.).— 8extrin- corrigé à l’errala (1"° édit.). 


a. Voir ci-avant, p. 92, L. 14-17. 


20 


25 


10 


15 


20 


25 


109-111. PRIMÆ RESPONSIONES. 103 


quo objecta in intelleélu effe folent; qui fane{effendi 
modus longe imperfeétior eft quàm 1ille quo res extra 
intelletum exiftunt, fed non idcirco plane nihil eff, 
ut jam ante fcripfi. 

Cümque doétiffimus Theologus dicit efle æquivoca- 
tionem in illis verbis, videtur me ejus,quam mox no- 
tavi, moncere voluifle, ne forte illam ignorarem. Aït 
enim primo, rem ita exiftentem in intelleëtu per ideam 
non efle eus au, hoc eft non efle quid extra intel- 
leétum poftum; quod verum eft. Deinde ait etiam 
eandem non effe fiélum quid, five ens rationis, [ed reale 
aliquid, quod diflinéle concipitur ; quilbus verbis omne 
id quod aflumpfi admittit. Sed addit tamen, quia /o- 
lûm concipitur, € non aélu eft, (hoc eft, quia tantüm 
idea eft, & non res extra intelleétum pofita) concipi 
quidem, at caufari minime pofje*, hoc eft caufà non in- 
digere ut extra intellectum exiftat; quod fateor, fed 
fane indiget caufà ut concipiatur, & de hac folà quæ- 
fo eft. Ita fi quis habeat in intelleëtu ideam alicujus 
machinæ fummo artificio excogitatæ, meritd profeéto 
quæri poteft quænam ejus ideæ fit caufa. Neque fatis- 
faciet, fi quis dicat illam extra intelle@um nihil effe, 
nec proinde pofle caufari, fed tantüm concipi; nihil 
enim aliud hic quæritur quam quæ fit caufa quare con- 
cipiatur. Neque etiam fatisfaciet qui dicet intelle&um 
ipfum efle|ejus caufam, nempe ut fuæ operationis; de 
hac enim re non dubitatur, fed tantüm de caufà ar- 
tificii objectivi quod in eà eft. Nam qudd hæc idea 


4 Après fcripf, non à la ligne (1° et 2° édit... 


a. Voir ci-avant pour tout ce passage, p. 93, L. 22, à p. 94, 1. 4. 


135 


436 


437 


104 OEuvres DE DESCARTES. 111-112. 


machinæ tale artificium objetivum contineat potius 
quam aliud, hoc profeéto habere debet ab aliquà 
caufà; eftque idem refpettu hujus artificium obje éti- 
vum, quod refpettu ideæ Dei realitas objectiva. Et 
quidem hujus artifient caufa varia poteft affignari : vel 
enim eft realis aliqua talis machina prius vifa, ad cu- 
jus fimilitudinem idea ifta formata eft, vel magna Me- 
chanicæ fcientia, quæ eft in 1llo intellectu, vel forte 
magna ingenii fubtilitas, cujus ope etiam fine prævià 
fcientià potuit illam invenire. Notandumque omne ar- 
tificium, quod in ideà 1llà eft tantum objective, necef- 
fario efle debere in ejus caufà, qualifcunque tandem 
illa fit, vel formaliter, vel eminenter. Et idem etiam de 
realitate objettivà, quæ eft in ideà Dei, efle putandum. 
In quonam verd hæc ita erit, nifi in Deo realiter 
exiftente? Sed vidit optime hæc omnia vir perfpicax, 
ideoque fatetur peti poffe, cur hæc idea hanc realitatem 
objeélivam potius contineat quam 1llam*, eique quæftioni 
refpondit primo: de 1deis omnibus idem effe quod fcrip/i 
de ideä trianguli; nempe, elfi forte triangulum nullibi 
gentium extflat, elle tamen ejus determinatam | quandam 
naturam, five effentiam, five formam immutabilem & æ- 
ternam.|Atque 1/lam ait caufam non po/lulare. Quod ta- 
men non fatisfacere fatis vidit: etfi enim natura trian- 
guli fit immutabilis & æterna, non tamen ideo minus 
quærere licet cur ejus idea fit in nobis. Ideoque fub- 
junxit: /i tamen mordicis rationem exigerem, effe imper- 
feélionem intelleélüs noflri, Ec. Quà refponfione non 
aliud videtur fignificare voluiffe, quam nihil verifimile 
hac de re refponderi ab iis qui a me voluerint diffen- 


a. Voir, pour ceci et ce qui suit, ci-avant, p. 93, 1. 5-21. 


20 


25 


30 


T's 


20 


25 


Fees PRIMÆ RESPONSIONES. 10$ 


tire. Neque enim profeéto magis probabile eft caufam, 
cur idea Dei fit in nobis, efle imperfectionem intel- 
lectüs noftri, quäm imperitiam artis mechanicæ efle 
caufam cur machinam aliquam valde artificiofam po- 
tius quam aliam imperfectiorem imaginemur; nam 
plane ex adverfo, fi quis habeat ideam machinæ in 
quà omne excogitabile artificium contineatur, inde 
optime infertur ideam iftam ab aliquà caufà proilu- 
xifle, in quà omne excogitabile artificium reipfà 
exiftebat, etiamfi in eà fit tantum objective; eâdem- 
que ratione, cm habeamus in nobis ideam Dei, in 
quà omnis perlfectio cogitabilis continetur, eviden- 
tiflime inde concludi poteft, iflam ideam ab aliquà 
caufà pendere, in quà omnis illa perfeétio etiam fit, 
nempe in Deo reveralexiftente. Neque fane in uno 
major difhcultas quam in altero appareret, fi, quemad- 
modum omnes non funt periti mechanici, nec idcirco 
ideas machinarum valde artificiofarum habere pof- 
funt, ita etiam non haberent omnes eandem facul- 
tatem ideam Dei concipiendi ; fed quia illa omnium 
mentibus eodem modo eft indita, nec advertimus un- 
quam nobis aliunde quàm a nobifmetipfis advenire, 
ad naturam noftri intelle@üs pertinere fupponimus. 
Et quidem non male, fed aliud quid omittimus quod 
præcipue eft confiderandum, & a quo tota vis & lux 
hujus argumenti dependet, nempe quôd hæc facultas 
ideam Dei in fe habendi non poffet effe in noftro in- 
tellectu, fi hic? intelleétus tantum eflet ens finitum, 


16 appareret] apparet (7'* édit.). 


a. Voir t. III, p. 273, 1. 4, de cette édition. 
Œuvres. Il. 14 


138 


106 OEUVRES DE DESCARTES. 119114. 


ut revera eft, nullamque haberet fui caufam quæ effet 
Deus. Ideoque ulterius inquifivi, an ego poffem exiflere, 


139 fi Deus non extfleret*, non tam ut diverfam a præce- 


440 


denti rationem afferrem, quàäm ut eandem ipfam ab- 
folutius explicarem. 

Hic ver vir nimis officiofus in locum invidiofum 
me adducit; confert enim meum argumentum cum 
alio quodam ex S. Thoma & Ariftotele defumptum, ut 
ita veluti rationem exigat, cur, cum eandem quam illi 
viam eflem ingreflus, non tamen in[omnibus eandem 
fim fecutus ; fed permittat, quæfo, de aliis me tacere, 
atque corum tantüm, quæ iple feripfi, reddere ra- 
tionem. 

Primo itaque, non defumpfi meum argumentum ex 
eo quôd viderem in fenfibilibus efle ordinem five fuc- 
ceflionem quandam caufarum efficientium; tum quia 
Deum exiftere multo evidentius effe putavi, quàm 
ullas res fenfibiles; tum etiam quia per iftam caufa- 
rum fucceflionem non videbar alid pofle devenire, 
quäm ad imperfeclionem mei intelle@ûs agnofcen- 
dam, quod nempe non pofim comprehendere quo- 
modo infinitæ tales caufæ fibi mutud ab æterno ita 
fucceflerint, ut nulla fuerit prima. Nam certe, ex 
eo quod iflud non poflim comprehendere, non fequi- 
tur aliquam primam efle debere, ut neque ex eo quèd 
non poflim etiam comprehendere infinitas divifiones 
in quantitate finità, fequitur aliquam dari ultimam, 
ita ut ulterius dividi non poflit; fed tantüm fequitur 


13 Après rationem, non à la ligne (1"° et 2° édit... 


a. Ci-avant, p. 48, I. 1-2. 


20 


29 


20 


25 


tr4-115. PRIMÆ RESPONSIONES. 107 


intelletum meum, qui eft finitus, non capere infini- 
tum. [taque malui uti pro fundamento meæ rationis 
exiftentià metiplius, quæ a nullà caufarum ferie de- 
pendet, mihique tam nota eft ut nihil notius efle pof- 
fit; & de me non tam quæfivi a quà caufà olim eflem 
productus, quäm a quà tempore præfenti conferver, 
ut ita me ab omni caufafrum fucceflione liberarem, 

Deinde non quæfivi quæ fit caufa meï, quatenus 
confto mente & corpore, fed præcife tantüm quatenus 
fum res cogitans. Quod puto non parum ad rem 
pertinere : nam fic potui longe melius a præjudiciis 
me liberare, ad naturæ lumen attendere, interrogare 
meipfum, ac pro certo aflirmare nihil in me, cujus 
nullo modo fim confcius, efle pofle*; quod plane aliud 
eft quäm fi, ex eo quod videam me a patre genitum 
effe, patrem etiam ab | avo effe confiderarem; & quia, 
in parentum parentes inquirendo, non pollem progredi 
in infinitum, ideo ad finem quærendi faciendum fta- 
tuerem aliquam efle caufam primam. 

Præterea non tantüm quæfvi quæ fit caufa mei, 
quatenus fum res cogitans, fed maxime etiam & præ- 
cipue quatenus inter cæteras cogitationes ideam entis 
fumme perfeéti in me efle animadverto. Ex hoc enim 
uno tota vis demonftrationis meæ dependet : primo, 
quia in illà ideà continetur quid fit Deus, faltem 
quantum a me poteft intelligi; &, iuxta leges veræ 
Logicæ”, de nullà unquam re quæri debet an fit, nifi 


7 Après liberarem, non à la  primam, méme remarque. — 
ligne (1"et 2° édit.). — 19 Après 26-27 Logicæ veræ (7° édit.). 

a. Voirt. III, p. 273, L. 11, de cette édition. 

DAAVOtEt ALLIE p 27200025 


441 


142 


143 


108 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 115 116. 


prius quid fit intelligatur; fecundo, quia illa ipfa eft 
quæ mihi dat occafionem examinandi an fim a me, vel 
ab alïo, & defettus meos agnofcendi; ac poftremo, illa 
eft quæ docet non modo aliquam efle mei caufam, 
|fed præterea etiam in caufà 11là contineri omnes per- 
fectiones, ac proinde illam Deum effe. 

Denique non dixi impoffibile efle ut aliquid fit caufa 
efficiens fui ipfius; etfi enim aperte id verum fit, 
quando reftringitur eflicientis fignificatio ad illas 
caufas quæ funt effectibus tempore priores, vel quæ 
ab ipfis funt diverfæ, non tamen videtur in hac 
quæftione ita effe reftringenda ; tum quia nugatoria 


quæftio effet : quis enim nefcit idem nec feipfo prius, 


nec a feipfo diverfum efle pofle ? tum etiam quia lu- 
men naturale non dictat ad rationem eflicientis requiri 
ut tempore prior fit fuo effeëlu ; nam contrà, non pro- 
prie habet rationem caufæ, nifi quandiu producit ef- 
fetum, nec proinde illo eft prior. Dictat autem pro- 
fecto lumen naturæ nullam rem exiftere, de quà non 
liceat petere cur exiftat, five in ejus caufam efficien- 
tem inquirere, aut, fi non habet, cur1llà non indigeat, 
poftulare; adeo ut, fi putarem nullam rem idem quo- 
dammodo effe pofle erga feipfam,quod eft caufa eff- 
ciens erga effectum*, tantum abeft ut inde conclude- 


rem aliquam effe caufam primam, quin e contra |ejus 

6 Après elle, non à la ligne(1'*  qudd alicuius rei eflentia talis 
et 2° édil.). — 21 inquirereeffi- elle poflit vt nullà caufà efficiente 
cientem (z*édit.). — 24 Après  indigeat ad exiftendum]) ayoulé 


effetum][Notandumeftperhæc (1 édit.). 
verba nil aliud intelligi quam 


ae Vioiret- LL p.335; lors 


20 


PP PR 


ME, da | sit tit à nl dès us fn né ss 


15 


20 


25 


116-117. PrIMÆ RESPONSIONES. 109 


ipfius, quæ vocaretur prima, caufam rurfus inquire- 
rem, & ita nunquam ad ullam omnium primam deve- 
nirem. Sed plane admitto aliquid efle pofle, in quo fit 
tanta & tam inexhaufta | potentia, ut nullius unquam 
ope eguerit ut exifteret, neque etiam nunc egeat ut 
confervetur, atque adeo fit quodammodo fui caufa; 
Deumque talem efle intelligo. Nam quemadmodum, 
etiamfi fuiflem ab æterno ac proinde nihil me prius 
extitiflet, nihilominus, quia confidero temporis partes 
a fe mutuo féjangi pole, atque ita ex eo quod jam fim 
non fequi me mox futurum, nifi aliqua caufa me 
quai rurfus efficiat fingulis momentis, non dubitarem 
illam caufam,quæ me confervat, efficientem appellare : 
ita, etiamfi Deus nunquam non fuerit, quia tamenille 
ipfe eft qui fe revera confervat, videtur non nimis im- 
proprie dici poffe fui caufa. Ubi tamen eft notandum, 
non intelligi confervationem quæ fiat per pofitivum 
ullum caufæ efficientis influxum, fed tantüm quôd Dei 
eflentia fit talis, ut non poflit non femper exiftere*. 
|Ex quibus facile refpondebo ad diftin@tionem verbi 
a Je, quam doctifimus Theologus monuit efle expli- 
candam ?. Etfi enim ii° qui, non nifi ad propriam & 
ftritam efficientis fignificationem attendentes, cogi- 
tant impoñlibile effe, ut aliquid fit caufa efficiens fui 
ipfus, nullumque hic aliud caufæ genus efficienti ana- 
logum locum habere animadvertunt, non foleant aliud 


16-19 [Notandum etiam hic  ftere.] (1" édit.). — 26 animad- 
non intelligi... fluxum... exi-  uertant (1° édit.). 


VOIE LTIe pe 335610 tape 236,112; 
b. Ci-avant, p. 95, 1. 1-8, 
CHANOMENLTE Ep 356 14227. 


144 


445 


110 QŒEuvrEs DE DESCARTES. 117-119. 


intelligere, cum dicunt aliquid a /e efle, | quäm quèd 
nullam habeat caufam; fi tamen idem ipfi ad rem 
potius quäm ad verba velint attendere, facile adver- 
tent negativam verbi a fe acceptionem a folà intelle- 
Etüs humani imperfettione procedere, nullumque in 
rebus habere fundamentum : quandam verd aliam effe 
pofitivam, quæ a rerum veritate petita eft, & de quà 
folà meum argumentum proceffit. Nam ü, exempli 
gratià, quis putet corpus aliquod a fe efle, Fe non 
aliud intelligit quäm nullam caufam habere : neque 
hoc ob pofitivam ullam rationem affirmat, fed nega- 
tive tantüm, quia nullam eius caufam agnofcit. Atqui 
hoc imperfectio | quædam in eo eff, ut facile experie- 
tur poftea, fi confideret partes temporis unas ab aliis 
non pendere, nec proinde, ex eo quod illud corpus 

fupponatur ad hoc ufque tempus a a fe fuifle, id eft fine 
caufà, hoc fufficere ut etiam in pofterum ft futurum, 
nifi aliqua potentia in eo fit ipfum continuo veluti re- 
producens ; tunc enim, videns talem potentiam in ideâ 
corporis nullam reperiri, flatim inde colliget iftud a 
fe non efle, fumetque hoc verbum a /e pofñtive. Simili 
modo, cüm dicimus Deum a fe efle, poffumus quidem 
etiam intelligere iftud negative, ita fcilicet ut tantüm 
fenfus fit, nullam effe cjus caufam,; fed, fi prius de 
caufà cur fit, five cur efle perfeveret, | inquifivimus, 
RS ne ad immenfam & incomprehenfibilem 
potentiam quæ in ejus ideà continetur, tam exupe- 
rantem illam agnovimus, ut plane fit caufa cur ille effe 
perfeveret nec alia præter ipfam efle poflit, dicimus 
Deum a fe efle, non amplius negative, fed quam- 
maxime politive. Quamvis enim dicere non opus fit 


20 


25 


30 


20 


25 


119-120. PRIMÆ RESPONSIONES. [Il 


illum effe caufam efficientem fui iplus, ne forite de 
verbis difputetur, quia tamen hoc, quôd a fe fit, five 
quôd nullam a fe diverfam habeat caufam, non a ni- 
hilo, fed a reali ejus potentiæ immenfitate efle perci- 
pimus, nobis omnino licet cogitare illum quodam- 
modo idem præftare refpeëtu fui ipfius quod caufa 
efficiens refpectu fui effeétüs, ac proinde effe a feiplo 
pofitive ; licetque etiam unicuique feipfum interro- 
gare, an eodem fenfu fit a fe; cùmque nullam in fe 
invenit potentiam, quæ fufliciat ad ipfum vel per mo- 
mentum temporis confervandum, merito concludit fe 
efle ab alio; & quidem ab alio qui fit a fe, quia cùm 
de tempore præfenti, non de præterito vel futuro, 
quæftio fit, non poteft hic procedi in infinitum ; quin- 
imo etiam hic addam, quod tamen ante non feripli, 
nequidem ad fecundam ullam caufam deveniri, fed 
omnino 1llam,in quà tantum potentiæ eft ut rem extra 
fe pofitam confervet, tanto magis feipfam fuà | pro- 
prià potentià confervare *?, atque adeo a fe effe?. 

Cüm autem dicitur omnem limilationem effe a caufa°, 
rem quidem veram |puto intelligi, fed verbis minus 
propriis exprimi, diflicultatemque non folvi; nam, 
proprie loquendo, limitatio eft tantüm negatio ulte- 
rioris perfeclionis, quæ negatio non eft a caufà, fed 
ipfa res limitata. Etfi autem verum fit, rem omnem efle 
limitatam a caufà, per fe tamen non patet, fed aliunde 
eft probandum; ut enim optime refpondet fubtilis 
Theologus, putari poteft rem unamquamque hoc vel 

a AVOIR LL D 27211676: 

b. Voir à la suite de ceci, dans la traduction, un paragraphe important, 


qui ne se trouve en latin ni dans la première édition ni dans la deuxième, 
c. Voir ci-avant, p. 95, 1. 14. 


446 


147 


148 


112 Œuvres DE DESCARTES. 120-127. 


illo modo effe limitatam, quia hoc attinet ad ejus na- 
turam, ut eft de naturà trianguli quod non pluri- 
bus lineis conftet quam tribus. Per fe autem notum 
mihi videtur, omne id quod eft, vel effe a caufà, vel 
a fe tanquam a caufà; nam, cum non modo exiften- 
tiam, fed etiam exiftentiæ negationem intelligamus, 
nihil poflumus fingere ita efle a fe, ut nulla danda fit 
ratio eur potius exiftat quäm non exiftat, hoc ef ut 
illud a je non debeamus interpretari tanquam a caufà, 
propter exuperantiam poteftatis, quam in uno Deo 
efle poffe facillime demonftratur. 

Quod deinde mihi concedit*,etiamfi fane dubitatio- 
nem non admittat, tam parum|tamen vulgo confide- 
ratur, & tanti eft | momenti ad omnem philofophiam 
e tenebris eruendam, ut, dum illud authoritate fuà 
confirmat, me in inflituto meo multum juvet. 

Prudenter verd hic quærit,an clare € difhinéle cogno/f- 
cam infinitum ? ; etfi enim objectionem iftam prævenire 
conatus fim, tam fponte tamen unicuique obvia eff, 
ut operæ pretium fit ad illam fufius refpondere. [taque 
imprimis hic dicam infinitum, quà infinitum eft, nullo 
quidem modo comprehendi®, fed nihilominus tamen 
intelligi, quatenus fcilicet clare & diftinéte intelligere 
aliquam rem talem efle, ut nulli plane in eà limites pof- 
fint reperiri, ef clare intelligere 1llam effe infinitam. 


12 deinde omis (1° édit.), ré- verd n'étant donnés que par l'er-- 
tabli à l'errata. — 17 Hic verd  rata. — 25 Après infinitam, 107 
prudenter (r"*édit.), les mots Hic à la ligne (1" et 2° édit... 


a. Page 95, 1. 28. 
b. Page 96, 1. r1-2. 
c. Voirt. III, p. 273, L. 24, de cette édition. 


20 


25 


20 


25 


121-122. PRIMÆ ‘ RESPONSIONES. 113 


Et quidem hîc diflinguo inter indefinttum & infint- 
tum, illudque tantüm proprie infinitum appello, in quo 
nullà ex parte limites inveniuntur : quo fenfu folus 
Deus eft infinitus; illa autem, in quibus fub aliquà 
tantüm ratione finem non agnofco, ut extenfio fpatii 
imaginarii, multitudo numerorum, divifibilitas par- 
tium quantitatis, & fimilia, endefinita quidem appello, 
non autem znfintta, quia non omni ex parte fine carent*. 

Præterea diftinguo inter rationem formalem infi- 
niti, five infinitatem, & rem quæ eft infinita; nam 
quantum ad infinitatem, etiamfi 1llam intelligamus 
efle quaäm maxime | pofitivam, non tamen nifi nega- 
tivo quodam modo intelligimus, ex hoc fcilicet quod 
in re nullam limitationem advertamus; ipfam vero 
rem,quæ eft infinita, pofitive quidem intelligimus, fed 
non adæquate, hoc eft non totum 1d,quod in eà intel- 
ligibile eft,comprehendimus. Sed,quemadmodum in 
mare oculos convertentes, etfi non totum vifu attin- 
gamus nec immenfam ejus vaftitatem metiamur, di- 
cimur tamen illud videre; & quidem fi eminus refpi- 
ciamus, ut quafi totum fimul oculis compleétamur, 
non videmus nifi confufe, ut etiam confufe imagina- 
mur chiliogonum, cùm omnia fimul ejus latera com- 
pleétimur; fed fi cominus in aliquam maris partem 
obtutum defigamus, talis vifio efle poteft valde clara 
& diftinéta, ut etiam imaginatio chiliogoni, fi tantüm 
ad |junum aut alterum ejus latus fe extendat : fimili 
ratione, Deum ab humanà mente capi non pofle, cum 


8 Après carent, non à la ligne (1'* el 2° édit.) 


dNVOintUIT p 27311027, 
Œuvres. II. 5 


149 


150 


151 


114 CEuvrEs DE DESCARTES. 122-123. 


omnibus Theologis concedo; & nequidem etiam di- 
fincte pofle cognofei ab lis, qui totum fimul conantur 
animo compleéti, & tanquam e longinquo refpiciunt : 
quo fenfu dixit S. Thomas, loco citato, Dei cognitio- 
nem /ub quädam tantüm confufione * nobis inefle. Qui 
autem ad fingulas ejus perfectiones attendere, illaf- 
que non tam capere quàam ab ipfis capi, & intellectüs 


fui vires | omnes in lis contemplandis occupare co- 


nantur, illi profetto multo ampliorem facilioremque 
materiam claræ & diftinétæ cognitionis in eo inve- 
niunt, quäm in ullis rebus creatis. 

Neque hoc ibi negavit S. Thomas, ut manifeftum eft 
ex eo quôd, articulo fequenti*, Deum exiftere demon- 
firabile effe affirmet. Ego autem, ubicunque dixi Deum 
clare & diftine pofle cognofci, non nifi de hac finità 
& ad modulum ingenii noftri accommodatà cogni- 
tione intellexi. Neque etiam ad veritatem eorum quæ 
afferui, aliter intelligere opus fuit, ut facile apparebit 
fi advertatur duobus tantüm in locis me hoc dixiffe : 
nempe ubi quæftio erat° utrum in ideà, quam forma- 
mus de Deo, aliquid reale ‘, vel fola rei negatio con- 
tineatur, ut forte in ideà frigoris nihil aliud eft quam 
negatio caloris, quà de re nullum dubium efle poteft ; 
& ubi aflerui* exiftentiam ad rationem Entis fumme 
perfecti non minus pertinere, quàm tria latera ad ra- 


11 Après creatis, non à la ligne (1"° et 2° édit.). 


a. Voir ci-avant, p. 96, 1. 26-27. 

b. Summa, etc., pars !, quæstio n1, art. 2: Virum Deum esse sit.demons- 
trabile?:{(loc. cit., p..6, (col. 2,%et p.47, col® 1): 

c. Ci-avant, p. 46, 1. 14. 

d'nVorrit. AIT p.274, 108: 

e. Ci-avant, p. 65, 1. 23. 


10 


15 


20 


25 


20 


29 


123-124. PRIMÆ RESPONSIONES. IIS 


tionem trianguli, quod etiam poteft abfque adæquatà 
Dei cognitione intelligi. 

Confert hic rurfus unum* ex meis argumentis cum 
alio ex S. Thomà, ut me veluti cogat oftendere quæ 
major vis in uno quäm in altero reperiatur. Atque 
hoc videor fine magnà invidià facere poffle, quia nec 
S. Thomas argumento 1llo ufus eft tanquam fuo, [nec 
idem concludit quod meum, nec denique ullà hîc in 
re ab Angelico doctore diffentio. Quæritur enim ab 
ipfo, an Deum efle fit per fe notum fecundum nos, 
hoc eft an unicuique fit obvium; quod negat, & me- 
rito. Argumentum autem, quod fibi objicit, ita poteft 
proponi : futelleélo quid fisnificet hoc nomen | Deus, 1n- 
telligitur 1d quo majus fignificari non potefl; fed efl mayjus 
efjle im re, & <in intelleclu, quäm effe in intelle‘@u 
tantüm; ergo, intelleélo quid fignificet hoc nomen Deus, 
intellioitur Deum effe in re & in intelledlu ?. Ubi eft 
manifeftum vitium in formà; concludi enim tantüm de- 
buiffet : ergo, intelleélo quid fignificet hoc nomen Deus, 
intellioitur fisnificari Deum efle in re € in intelleGu ; 
atqui quod verbo fignificatur, non ideo apparet effe 
verum. Meum autem argumentum fuit tale. Quod 
clare & diftinéte intelligimus pertinere ad alicujus rei 
veram & immutabilem naturam, five eflentiam, five 
formam, id poteft de eà re cum veritate affirmari ; 


3 hic omis (1 édit.). — 15 1 la 2° édit., par inadvertance, car 
édit. : in répété à deux reprises on le retrouve aussitôt après, 
avant intellectu, comme dans le  l. r7etl.20,Rétabli à la 2° place 
texte de saint Thomas.Omis dans seulement par l'errala (2° édit.). 


a. Ci-avant, p. 98, 1. 2. 
b. Zb., 1. 5-10. 


152 


153 


154 


110 OŒŒEuvrEs DE DESCARTES. 124-125. 


fed pofiquam fatis accurate inveftigavimus quid fit 
Deus, clare & diftinéte intelligimus ad ejus veram & 
immutabilem naturam pertinere ut exiflat; ergo tunc 
cum veritate poflumus de Deo aflirmare, quod exiftat. 
Ubi faltem conclufio rete procedit. Sed neque etiam 
major poteft negari, quia jam | ante conceffum ef 
illud omne quod clare & difhinéle intelligimus | effe verum*. 
Sola minor reftat, in quà fateor efle difhcultatem non 
parvam : primo, quia fumus tam affueti? in reliquis 
omnibus exiftentiam ab eflentià difiinguere, ut non 
fatis advertamus quo pacto ad effentiam Dei potiüs 
quàm aliarum rerum pertineat; ac deinde, quia non 
diftinguentes ea quæ ad veram & immutabilem alicu- 
jus rei éffentiam pertinent, ab iis quæ non nifi per fig- 
mentum intelleétüs illi tribuuntur, etiamfi fatis adver- 
tamus exiftentiam ad Dei effentiam pertinere, non 
tamen inde concludimus Deum exiftere, quia nefci- 
mus an ejus effentia fit immutabilis & vera, an tantum 
a nobis efficta. 

Sed, ut prima hujus difiicultatis pars tollatur, eft 
difinguendum inter exiftentiam poflibilem & necef- 
fariam, notandumque in eorum quidem omnium, quæ 
clare & diftin@e intelliguntur, conceptu five :1deû 
exiflentiam poflibilem contineri ‘, fed nullibi neceffa- 
riam, nifi in folà idea Dei. Qui enim ad hanc diverfi- 
tatem quæ eft inter ideam Dei & reliquas omnes dili- 
genter attendent, non dubito quin fint percebpturi, 

19 Après efficta, non à la ligne (1"° et 2° édit.). 

a. Page 95, I. 28. 


b. Voirt. V, p. 164. 
Tome lll; p.274 10: 


20 


2 


20 


25 


30 


125-127. PrIMÆ RESPONSIONES. ET 


etiamfi cæteras quidem res nunquam intelligamus nifi 
tanquam exiftentes, non tamen inde fequi 1llas exi- 
ftere, fed tantummodo poffe exiflere, | quia non intel- 
ligimus necefle efle ut atualis exiftentia cum aliis 
ipfarum proprietatibus conjunéta fit; ex hoc autem 
quod intelligamus exiftentiam aélualem neceflario & 
femper cum reliquis Dei attributis efle conjunétam, 
fequi omnino Deum exiftere. 

Deinde, ut altera pars difficultatis tollatur, adver- 
tendum eft illas ideas, quæ non continent veras & im- 
mutabiles naturas, fed tantüm fiétitias & ab intellectu 
compofitas, ab eodem intelleétu non per abftractionem 
tantüm, fed per claram & diftinétam operationem di- 
vidi pofle, adeo ut illa, quæ intelleétus fic dividere 
non poteft, procul dubio ab ipfo non fuerint compo- 
fita. Ut, exempli caufà, cum cogito equum alatum, vel 
leonem actu exiftentem, vel triangulum quadrato in- 
fcriptum, facile intelligo me etiam ex adverfo poñle 
cogitare equum non alatum, leonem non exiflentem, 
triangulum fine quadrato, & talia, nec | proinde 1lla 
veras & immutabiles naturas habere. Si vero cogito 
triangulum, vel quadratum, (de leone aut equo hic 
non loquor, quia eorum naturæ nobis non funt plane 
perfpicuæ), tunc certe quæcunque in ideà trianguli 
contineri deprehendam, ut quod ejus tres anguli fint 
æquales duobus reétis &c., de triangulo cum veritate 
affirmabo, & de quadrato quæcunque in ideà| quadrati 
reperiam ; etfi enim poilim intelligere triangulum, 
abftrahendo ab eo quod ejus tres anguli fint æquales 
duobus reclis, non poflum tamen de eo 1d negare per 


S Après exiftere, non à la ligne (1 et 2° édit.). 


455 


156 


118 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 127-128. 


claram & diftin@am operationem, hoc eft recte intel- 
ligendo hoc quod dico. Præterea, fi confiderem trian- 
gulum quadrato inferiptum, non ut ea quæ pertinent 
ad folum triangulum quadrato tribuam, vel triangulo 
ea quæ pertinent ad quadratum, fed ut ea tantum 
examinem quæ ex utriufque conjunctione exurgunt, 
non minus vera & immutabilis erit ejus natura, quam 
folius quadrati vel trianguli; atque ideo affirmare li- 
cebit quadratum non effe minus duplo trianguli ill 
infcripti, | & fimilia, quæ ad compofitæ hujus figuræ 
naturam pertinent. 

Si vero confiderem in ideà corporis fumme perfect 
contineri exiftentiam, quia nempe major perfectio eft 
effe in re & in intelletu, quam tantüm efle in intel- 
lectu, non inde poffum concludere corpus illud fumme 
perfettum exiftere, fed tantummodo pofle exiftere; 
fatis enim animadverto ideam iftam ab ipfomet meo 
intelletu omnes corporeas perfectiones fimul jun- 
gente fuiffe conflatam ; exiftentiamque ex aliis corpo- 
reis perfeétionibus non exurgere, quia de 1llis æque 
poteft negari atque aflirmari; quinimo ex eco quod, 
ideam corporis | examinando, nullam in eo vim efle 
percipio, per quam feipfum producat five confervet, 
reûte concludo exiftentiam neceflariam, de quà folà 
hic eft quættio, non magis ad naturam corporis, quan- 
tumvis fumme perfeéti, pertinere, quam ad naturam 
montis pertinet ut vallem non habeat, vel ad naturam 
trianguli ut angulos habeat majores duobus reétis. 
Nunc autem fi quæramus, non de corpore, fed de re, 


157 qualifcunque tandem 1lla fit, quæ habeat omnes eas 


11 Après pertinent, non à la ligne (1"° et 2° édit.). 


* 


20 


23 


30 


20 


25 


128-120. PRIMÆ RESPONSIONES. 119 


perfectiones quæ fimul efle poflunt, an exiftentia in- 
ter 1llas fit numeranda, primà quidem fronte dubita- 
bimus ; quia cum mens noftra quæ finita eft non foleat 
illas nifi feparatas confiderare, non flatim fortafle ad- 
vertet quàm neceflario inter fe conjun@tæ fint. Atqui, 
fi attente examinemus an enti fumme potenti compe- 
tat exiflentia, & qualis, poterimus clare & diftinéte 
percipere primo 1lli faltem competere pofibilem exi- 
ftentiam, quemadmodum reliquis omnibus aliis rebus, 
quarum diftincta idea in nobis efl, etiam iis quæ per 
figmentum intellectûs componuntur. Deinde, quia 
cogitare non poflumus ejus exiflentiam efle poflibi- 
lem, quin fimul etiam, ad immenfam ejus potentiam 
attendentes, agnofcamus illud proprià fuà vi poffe 
exiftere*, hinc concludemus ipfum revera exilftere, 
atque ab æterno extitifle; eft enim lumine naturali 
notiflimum,id,quod proprià fuà vi poteft exiftere, fem- 
per exiftere. Atque ita intelligemus exiftentiam necef- 
fariam in ideà entis fumme potentis contineri, non 
per figmentum intelleétüs, fed quia pertinet ad veram 
& immutabilem naturam talis entis, ut exiftat : nec 
non etiam facilè percipiemus illud ens fumme potens 
non pofle non habere in fe omnes alias perfectiones 
quæ in ideà Dei continentur, adeo ut illæ, abfque ullo 
figmento intellectüs & ex naturà fuà, fimul junétæ fint, 
atque in Deo exiflant. 

Quæ fane omnia manifeflta funt diligenter atten- 


15 hinc... ipfum] ac proinde (1 édit.), faute signalée à l’er- 
(1 édil.). — 18 Atque ita] ac  rata. — 26 Après exiftant, non 
proinde (id.).— 19 entis] mentis à la ligne (1"°et 2° édit.). 


DAVIONA ELLE ED 220120 Ep 236,120" 


158 


459 


120 OEUVRES DE DESCARTES. 120-130. 


denti; nec differunt ab ïis quæ jam ante feripferam, 
nifi tantum in modo explicationis, quem de induftrià 
mutavi, ut ingeniorum diverfitati fervirem. Neque hic 
difitebor hoc argumentum tale effe, ut qui non om- 
nium quæ ad ejus probationem faciunt recordabun- 
tur, facilè 1llud pro fophifmate fint habituri, & ideo 
me initio nonmhil dubitaffe an illo uti deberem, ne 
forte 1is, qui ipfum non caperent, occafionem darem de 
reliquis etiam diffidendi. Sed, quia duæ tantum funt 
viæ per quas poflit probari Deum efle, una nempe per 
eflettus, & altera per ipfam ejus eflentiam five natu- 
ram, prioremque in Me |ditatione tertià pro viribus 
explanavi, [non credidi alteram effe poftea præter- 
mittendam. 


Quantum attinet ad diftinétionem formalem, quam 


doétliffimus Theologus affert ex Scoto*, breviter dico 


illam non diflerre a modali, nec fe extendere nifi ad 
entia incompleta, quæ a completis accurate diftinxi; 
& fuflicere quidem ut unum ab alio diftinéte & feorfim 
concipiatur per abftractionem intelletüs rem inadæ- 
quate concipientis, non autem ita diftinéte & feorfim, 
ut unumquodque tanquam ens per fe & ab omni alio 
diverfum intelligamus, fed ad hoc omnino requiri di- 
flindionem realem *. Ita, exempli caufà, inter motum 
& figuram ejufdem corporis diftinétio eft formalis, 
poflumque optime motum intelligere abfque figurà, 
& figuram abfque motu, & utrumque abftrahendo a 
corpore : fed non poffum tamen complete intelligere 
motum abfque re in quà fit motus, nec figuram etiam 


a. Voir ci-avant, p. 100, 1. 18. 
DENIS p.474 1/10: 


20 


25 


20 


130-132. SECUNDÆ OBJECTIONES. TON 


abfque re in quà fit figura ; nec denique fingere 
motum efle in re, in quà figura efle non poñit, vel 
figuram in re motüs incapalci. Nec eodem modo jufti- 
tiam abfque jufto, vel mifericordiam abfque miferi- 
corde, intelligo ; nec fingere licet 1llum eundem, qui 
eft juftus, non poffe efle mifericordem. Atqui com- 
plete intelligo quid fit corpus, putando tantüm 1llud 
|efle extenfum, figuratum, mobile &c., deque 1llo ne- 
gando ea omnia quæ ad mentis naturam pertinent; 
& vice verfà intelligo mentem efle rem completam, 
quæ dubitat, quæ intelligit, quæ vult &c., quamvis 
negem in eà quicquam elle ex iis quæ in corporis ideà 
continentur. Quod omnino fieri non poflet, nifi inter 
mentem & corpus eflet diflinctio realis. 

Hæc funt, Viri Clariffimi, quæ ad amici veftri per- 
officiofas ingeniofiffimafque animadverfiones habui 
refpondenda, quibus fi nondum ipfi fatisfeci, rogo ut 
eorum quæ vel defiderantur vel errata funt admoneat; 
quod fi ab ipfo per vos impetrem, in magni beneficii 
partem ponam. 


| OBJECTIONES SECUNDÆ *. 


Cüm authorem rerum omnium, V. C., adverfus novos 
gigantes afJerendum, illiufque demonflrandam exiflentiam 


12 efle omis (1 édit.). — 15-20 Hæc... ponam manque (1"° édit.). 


a. Voir t. III, p. 282, 1. 6 et 1. 18-19. 
Œuvres. Il. 16 


161 


162 


163 


12 OŒEuvREs DE DESCARTES. 132132, 


LD 


adeo fœliciter aggreffus fueris, ut deinceps probt fpe- 
rare queant nullum effe futurum, qui poff tuarum Medi- 
tationum attentam leélionem non faleatur elle numen 
æternum, a quo fingula pendeant, te monttum atque roga- 
lun voluimus, ut quibufdam locts infertus notatis tantà 
luce affulgeas, nil ut fuper/fit in opere tuo quod non clare, 
Ji fieri potefl, demonflretur. Cüm autem a pluribus annis 
tuum animum ita continuis meditationtbus exercueris, ut 


que reliquis dubia perobfcuraque videntur, certiffima tibr 
q q F 3 q | ; 


Jint, eaque forte claro mentis intuitu velutr prima præct- 
puaque naturæ lumina percipias, ea folüm hic advertemus 
quibus operæ pretium efl te clarius latiufque explicandrs 
atque demonflrandis incumbere : quibus peraélis, vix e/ 
qui poffit negare tuas rationes, quas ad majorem Der glo- 
riam @ omnium mortalium ingentem fruélum inchoafh, 
vim habere demonflrationum. 

|Imprimis, meminerts te, non aélu quidem € revera, fed 
tantüm animi fiélione, corporum omnium phantafmata pro 


viribus rejecifle, ut te folam rem cogitantem efle conclu- * 
A1 » k £ 


deres, ne poflea forte concludi poffe credas, te revera nil 
effe præter mentem aut cogitationem, vel rem cogitantem ; 
quod circa duas primas Meditationes Jolum animadverti- 
mus,in quibus clare oflendis, faltem te effe, qui cogitas, 
certum effe. Sed tantifper hic fubfiflamus. Haclenus 
agnofcis te effe rem cogitantem:fed quid fit res illa cogitans 
nefcis. Quid entm fi fuerit corpus, quod varns motibus 
& occurfibus illud faciat|quod vocamus cogtlationem : / 
Licet enim exiflimes te corpus omne repuliffe, in eo de- 

cipi potuifh, quod teipfum minime rejeceris, qui fis corpus. 

Quomodo enim demonfiras corpus non pole cogitare ? 


19 folam, sic (1° et 2° édit.). Lire folumt 


25 


30 


20 


25 


30 


133-135. SECUNDÆ OBJECTIONES. 123 


vel motus corporeos non effe ipfam cogttationem? Sed & 
totum tui corporis fyflema, quod rejeciffe putas, vel ali- 
quæ partes 1llius, puta cerebri, poffunt concurrere ad for- 
mandos tllos motus quos appellamus cogitationes. Sum, 1n- 
quis, res cogitans ; fed qui fes num fis motus corporeus, 
aut corpus molum ? 

SECUNDO, ex 1deä fummi entis, quam a te minime pro- 
duci poffe contendis, audes concludere neceffitatem exti- 
Jlenftiæ fummi entis, a quo folo poffit effe 1lla idea, queæ 
tuæ menti obverfatur*. At verd in nobis 1pfis fufficiens 
reperimus fundamentum, cut folüm innixt prædiclam 
ideam formare pofjumus, licet ens fummum non exifleret, 
aut 1llud exiflere nefciremus, Ë nequidem de eo exiflente 
cogttaremus. Nunquid enim video me cogitantem gradum 
aliquem habere perfeélionts ? | Igitur & aliquos præter me 
habere fimilem gradum, unde fundamentum habeo cu- 
Juflibet numert cogitandr, atque adeo gradum perfeélionis 
altert & altert gradut fuperextruendum ufque in infini- 
tum. Quemadmodum etiam, fi unicus gradus lucis aut ca- 
loris exifleret, novos femper gradus in infinttum ufque fin- 
gere 6 addere poffum :cur, fimili ratione, alicui gradui 
entis, quem In me percipio, non poffim addere quemlibet 
alium gradum, & ex omnibus addi poffibilibus ideam entis 
perfeéh formare? Sed, inquis, effedlus nullum gradum 
perfeélionis feu realitatis potefl habere, qui non præcefferit 
in caufà. Verim (præterquam quèd videmus mufcas, € 
alia animalia, vel etiam plantas, produci a fole, pluviä, 
G terrd, in quibus non ef vita, quæ nobilior ef quolibet 
gradu mere corporeo, unde fit ut effeélus aliquam reali- 
tatem habeat a caufä, quæ tamen non fit| in caufä) 1lla 


a. Ci-avant, p. 45, 1. 17-18. 


164 


165 


166 


TOP OEUVRES DE DESCARTES. 135-136. 


idea nil efl aliud quàm ens rationis, quod mente tuä cogi- 
tante non efl nobilius. Præterea n1fi doélos inter nutritus 
elfes, Jed Jolus in deferto|quopiam tot& vitä degifjes, unde 
Jeis trbr 1llam ideam adfuturam? quam ex præconceptis 
antmi meditationthus, libris, muiuis amicorum fermonibus 
Gc., non a folà tua mente aut a fummo ente exiflente, 
haufifh. Itaque clarius probandum efl, 1flam ideam tibi 
adeffe non poffe, fi non extflat fummum ens; quod ubi 
præfliteris, manus omnes damus. Qudd autem 1lla idea ve- 
niat ab anticipatis notiontbus, inde con/lare videtur, qudd 
Canadenfes, Hurones, & reliqui [ylveftres homines nul- 
lam præ fe ferant hujufcemodi ideam; quam etiam effor- 
mare poffs ex prævià rerum corporalium infpeélione, 
adeo ut nil idea tua præter mundum hunc corporeum re- 
ferat, qui perfeéhionem omnimodam a te cogitabilem com- 
pleélatur; ut nondum quidpiam concludas præter Ens 
corporeum perfeéhffimum, nifi quidpiam aliud addas quod 
ad incorporeum feu fpirituale nos evehat. Vis addamus te 
angeli poffe (quemadmodum € entis perfeéiffimi) formare 
ideam; fed 1lla idea non efficietur in te ab angelo, quo 
tamen es | imperfeéhor. Sed nec ideam habes Der, quemad- 
modum nec numert infiniti, | aut infinitæ lineæ; quam fi 
poffñs habere, efl tamen numerus tlle impofhbilis. Adde 
ideam 1llam unitatis & Jimplicrtatis unius perfeélionts, 
quæ omnes alias compleélatur, fiert tantummodo ab opera- 
tione intelleélüs ratiocinantis, eo modo quo fiunt unitates 
univerfales, quæ non funt in re, [ed tantüm in imtelleélu, 
ut conflat ex unitate genericä, trafcendentalr, Ëc. 

TERTIO, cüm nondum certus fis de 1llà Der exiflentia, 
neque tamen te de ullä re certum effe, vel clare & diflinéle 


28 trafcendentali, sic (1" et 2° édit.). 


20 


25 


20 


25 


136-137. SECUNDÆ OBJECTIONES. 12 


aliquid te cognofcere, polle dicas, nifi prius certo & clare 
Deum noveris exiflere, fequitur te nondum clare & 
diflinéle [cire quod fis res cogitans, cùm ex te 1lla cognitio 
pendeat a clarä Der exiflentis cognitione, quam nondum 
probafh locis illis, ubi concludis te clare noffe quod fis. 

Adde Atheum clare & diflinéle cognofcere trianguli 
tres angulos æquales effe duobus reclis; quamvis tantüm 
abfit ut fupponat exiflentiam Der, quam plane negat, 
ex| eo quôd, fi extfleret, inquit, efjet fummum ens, fum- 
mumque bonum, hoc ef infinttum ; at infinitum in omnt 
genere perfeélionts excludit quodlibet aliud, nempe quod- 
libet ens & bonum, mo € quodlibet non ens & malum, 
cüm tamen plura, entia, bona, non entia & mala, fint ; 
cui objechont te fatis|facere debere judicamus, ne quid 
impiis fuperfit quod obtendant. 

Quarro, Deum negas pofle mentiri aut decipere, cüûm 
tamen non defint Scholafhicr qui 1llud affirment, ut Ga- 
briel*, Ariminenfis”, & alii, qui putant Deum abfolutà 
poteflate mentiri, hoc eff contra fuam mentem, & contra id 
quod decrevit, aliquid hominibus fignificare : ut cüm 
abfque conditione dixit Ninivitis per Prophetam, adhuc 
quadraginta dies & Ninive fubvertetur; & cüm alia 
multa dixit, quæ tamen minime contigerunt, quod verba 
illa menti fuæ aut decreto fuo refpondere noluerit. Quod 
fi Pharaonem induravit € obcæcavit, in Prophetas men- 


5 Après fis, non à la ligne  fis (2° édit.), faute. — 25 avant 
(1 et 2° édit.). — 18 Arminen- in] & ajouté (1" édit.). 


a. Sans doute Gabriel Biel, philosophe du xve siècle, « le dernier sco- 
lastique ». 

b. Grégoire d'Arimini ou de Rimini, théologien du xive siècle. Voir 
Baye, Dictionnaire historique et critique, art. Rimint (Grégoire de). 


467 


168 


169 


120 OŒEuvrEs DE DESCARTES: 137 138. 


dacit fpiritum immifit, unde habes nos ab eo decipt non 
pole? Nunquid Deus| fe poteft erga homines gerere, ut 
medicus circa ægros, & pater circa filiolos, quos uterque 
tam fæpe decipiunt, idque fapienter & cum utilitate? Si 
enim Deus puram nobis oflenderet veritatem, quis eam 
oculus, quæ mentis acies fuflinere valeat? 

Quanquam non eff neceffarium Deum fingere decepto- 
rem, ut in tis quæ te clare & diflinéle noffe putas deci- 
piaris, cüm deceptionis 1fhus caufa in te poffit effe, licet 
de eä nequidem cogites. Quid enim, fi tua natura fit ejuf- 
cemodi ut femper decr|pratur, vel faltem fæpe fæprus ? 
Sed unde habes quod in ts, quæ clare & diffinéle putas te 
cognofcere, certum fit te neque decipi, neque poffe decipi ? 
Quoties enim quempiam experti fumus deceptum fuiffe in 
its, quæ fole clarius fe [cire credebat ? Hoc igitur princi- 
pium claræ € diflinéiæ cognitionts 1ta clare € diflinéle 
debet explicart, ut nullus probæ mentis poffit unquam de- 
cipiin us, quæ fe clare & difhinéle foire crediderit; alio- 
qui nullum adhuc certitudinis gradum penes homines, feu 
apud te, | pofhbilem cernimus. 


QuINTo, Ji nunquamn aberrat voluntas aut peccat, cum. 
fequitur claram € diflinélam mentis fuæ cognitionem, fe- 


que periculo exponat, fi conceptum intelleéls fecletur 
minime clarum € diflinclum, vide quid inde fequatur : 
nempe Turcam, aut alium quemlibet, non folüm non pec- 
care quôd non ampleclatur religionem Chrifhianam, fed 
etiam peccare fi ampleclatur, quippe cujus veritatem neque 
clare neque diflinéle cognofcat. Imo fi hæc tua regula 
vera fit, nil fere licebit amplech voluntatr, cüm nil fere 
cognofcamus eà claritate & diflinéhione quam requiris ad 
certitudinem nulli dubio obnoxiam. Vide igitur ut, cûm 


25 


30 


15 


20 


25 


30 


138-140. SECUNDÆ OBJECTIONES. 127 


/ 
veritati cupias patrocinart, nimium probes, € evertas, non 
ædifices. 


[Sexro, ubi refpondes Theologo, videris aberrare in 


_conclufione, quam ita proponis : quod clare & diftinéte 


intelligimus pertinere ad alicujus rei veram & immu- 
tabilem naturam, &c., id de eà re cum veritate afir- 
mari poteft; fed (poftquam fatis accurate inveftiga- 
vimus quid fit Deus) clare & diftincte intelligimus ad 
ejus naturam pertinere ut exiftat®. Oporteret conclu- 
dere :ergo(poftquam fatis accurate inveftigavimus quid 
fit Deus) cum veritate poflumus aflirmare ad naturam 
Dei pertinere ut exiftat. Unde non fequitur Deum revera 
exiflere, fed tantüm exiflere debere, fi illius natura fit 
poffibilis, feu non repugnet ; hoc efi, non poteft concipr Dei 
natura feu effentia abfque exiflentiä, adeo ut, fi fit, revera 
extflat. Quod ad 1llud argumentum revocatur, quod alit 
hifce verbis afferunt : fi non implicet Deum effe, cer- 
tum eft illum exiftere; at non implicat illum exiftere. 
Sed de minort laboratur, quæ efl : {ed non implicat, de 
qua veritate adverfarir vel Je dubitare ajunt, vel 1llam ne- 
gant. Præterea, claufula illa tuæ rationis (ubi fatis clare & 
diftincte inveftigavimus quid fit Deus) /upponrtur tan- 
quam vera, quod nondum omnes credunt, cüm & 1pfe fa- 
tearis te folüm inadæquate ens infinitum attingere. Idem- 
que plane dicendum de quolibet|illius attributo : cüm 
enim quidquid efl\in Deo; fit prorfus infinitum, quis nifi 
inadæquatiffime, ut ita loquamur, vel aliquantifper Der 
guidpiam mente potefl attingere ? Quomodo igitur fatis 
clare & diftincte inveftigafti quid fit Deus ? 

SEPTINO, nequidem verbulum de mentis humanæ facis 


a Voir ci-avant, p. 115, 1. 22, à p. 116, 1. 3. 


1 


0 


1 


128 OEUVRES DE DESCARTES. 140-141. 


immortalitate, quam tamen maxime probare atque de- 
monfirare debueras adverfus 1llos homines immortalitate 
indignos, quippe qui eam pernegant & forte oderunt. Sed 
necdum videris fatis probaffe difhinchonem 1llius ab omni 
corpore, ult jam primd animadverfione diximus ; cut jam 
addimus, non ex 11là difhinchione a corpore fequi videri, 
1llam effe incorruptibilem feu immortalem; quid enim, fi 
tlius natura duratione vitæ corporeæ limitata fit, & Deus 
tantumdem et virium € extflentiæ folummodo dederit, ut 
cum vita corporeû definat ? 

Hæc funt (Vir Clariffime) quæ abs te defideramus 1il- 
lufirari, ut tuarum fubtiliffimarum, €, ut extflimamus, 
verarum Meditationum lecho fingulis | utiliffima fit. Quam- 
obrem fuerit operæ pretium, fi ad tuarum folutionum 
calcem, quibufdam definitiontbus, poflulatis & axioma- 
tibus præmiffis, rem totam more geometrico, in quo tan- 
topere verfatus es, concludas, ut unico | velut intuitu 
lecloris cujufcunque animum expleas, ac 1pfo numine di- 
vino perfundas. 


RESPONSIO 


AD SECUNDAS OBJECTIONES“, 


Légi perlibenter animadverfiones, quas in exiguum 
meum de primà Philofophià feriptum feciftis, & ve- 
ftram erga me benevolentiam fimulque erga Deum 


a. Voir t. Ill, p.286,1. 185.p. 203, 1 25p. 13207127 


20 


20 


25 


141-142. SECUNDÆ RESPONSIONES. 129 


pietatem ejufque gloriæ promovendæ euram ex iis 
agnofco; nec poflum non gaudere, non modo quia 


_meas rationes veftro examine dignas judicaftis, fed 


etiam quia nihil in ipfas proponitis, ad quod non mihi 
videar fatis commode pofle refpondere. 

ImPrmis, admonetis ut #17eminerim|me, non actu, @ 
revera, fed tantüm antmi fictione, corporum phantafmata 
rejeciffe, ut me rem cogitantem effe concluderem, ne forte 
putem inde fequi me revera nthil efle præter mentem*. 
Cujus rei fatis memorem me fuifle, jam teftatus fum in 


fecundà Meditatione his verbis : Fortaffis vero contingit 


ut hæc ipfa, quæ fic fuppono nthil effe, quia mihi funt 
ignota, in ret tamen verttate non differant ab eo me quem 
noyt; nefcio, de hac re jam non difputo®, &e.; quibus 
exprefle leorem monere | volui, me nondum ibi quæ- 
rere an mens a corpore eflet diflincta, fed examinare 
tantüm eas ejus proprietates, quarum certam & evi- 
dentem cognitionem habere poflum. Et quia multas 
ibi animadverti, non queo fine diftinclione admittere 
id quod poftea fubjungitis, me tamen nefcire quid fit res 
cogitans<. Etfi enim fatear me nondum fcivifle an illa 
res cogitans eflet idem quod corpus, an quid diver- 
fum, non ideo fateor me 1llam non novifle: quis enim 
ullam unquam rem ita novit, ut fciret nihil plane aliud 
in eà efle quàm id ipfum quod cognofcebat? Sed quo 
plura de aliquà re percipimus, ed melius dicimur 
illam nofle : ita magis novimus 1llos homines quibus 
diu conviximus, quàam eos quorum tantüm faciem 


a. Voir ci-avant, p. 122, l. 17-21. 

b. Ci-avant, p. 2 2 

CoPaseu22,l 2 
[ 


Œuvres. Il. 1; 


173 


175 


130 Œuvres DE DESCARTES. 142-143. 


vidimus, aut nomen audivimus, etfi etiam hi non 
plane dicantur effe ignoti. Quo fenfu exiflimo me de- 


monftrafle mentem, fine üs quæ corpori tribui folent . 


confideratam, efle notiorem quam corpus fine mente 
fpettatum, quod folum ibi intendebam. 

Sed video quid innuatis, nempe cüm fex tantüm 
Meditationes de primà Philofophià feripferim, mira- 
turos efle leétores quod nihil nifi iftud, quod jam jam 
dixi, in duabus primis concludatur, illafque idcirco 
nimis jejunas & luce publicà indignas judicaturos. 
Quibus tantüum refpondeo me non velreri, ne qui re- 
liqua quæ feripñi cum judicio legerint, occafionem 
habeant fufpicandi materiam mihi defuifle: valde au- 
tem rationi confentaneum vifum efle, ut ea, quæ fin- 
gularem attentionem defiderant, & feparatim ab als 
funt confideranda, in fingulas Meditationes referrem. 

Cüm itaque nihil magis conducat ad firmam rerum 
cognitionem aflequendam, quam ut prius de rebus 
omnibus præfertim corporeis dubitare afluefcamus, 
etfi libros eà de re complures ab Academicis & Scep- 
ticis feriptos dudum vidiflem, 1ftamque crambem non 
fine faftidio recoquerem, non potui tamen non inte- 
gram Meditationem ipfi dare: vellemque ut lectores 
non modo breve illud tempus, quod ad ipfam evolven- 
dam requiritur, fed menfes aliquot, vel faltem heb- 
domadas, in iis de quibus traclat confiderandis im- 
penderent, antequam ad reliqua progrederentur : ita 
enim haud dubie ex ipfis longe majorem fruétum ca- 
pere poñlent. | 

Deinde, quia nullas antehac ideas eorum quæ ad 
mentem pertinent habuimus, nifi plane confufas & 


10 


20 


25 


30 


20 


23 


143-145. SECUNDÆ RESPONSIONES. 131 


cum rerur fenfibilium ideis permixtas, hæcque prima 
& præcipua ratio fuit eur nulla ex 11s, quæ de anim 
& Deo dicebantur, fatis clare potuerint intelligi, ma- 
gnum me operæ pretium | faéturum efle putavi, fi 
docerem quo paélo proprietates feu qualitates mentis 
a qualitatibus corporis fint dignofcendæ. Quamvis 
enim jam ante didtum fit a multis, ad res Metaphy- 
ficas intelligendas mentem a fenfibus efle abducen- 
dam, nemo tamen adhuc, quod fciam, quà ratione id 
fieri poflit, oftenderat : vera autem via, & meo judicio 
unica ad id præftandum in fecundäà meà Meditatione 
continetur, fed quæ talis eft ut non fit fatis ipfam femel 
perfpexifle : diu terenda eft & repetenda, ut totius 
vitæ confuetudo res intelleétuales cum corporeis con- 
fundendi contrarià paucorum faltem dierum confue- 
tudine eafdem diftinguendi deleatur. Quæ caufa juftif- 
fima fuifle mihi videtur,cur de nullà alià re in fecundà 
iftà Meditatione tractarim. 

Præterea verd hic quæritis quomodo demon/flrem cor- 
pus non polfe cogitare* ? Sed ignofcite fi refpondeam 
nondum me locum dediffe huic quæftioni, cùm de ipfà 
primüm egerim in fextà Meditatione his verbis: Satis 
efl quèd poffim unam rem abfque alterä clare € diflinéle 
intelligere, ut certus fim unam ab alterä effe diverfam, 
&e°. Et paulo poft : quamvis habeam corpus quod mihr 
valde aréte con|junclum eff, quia lamen ex un parte cla- 
ram € diflinélam habeo ideam met 1pfius, quatenus [um 
res cogitans, non extenfa; &|ex aliä parte diflinclam ideam 


18 tractarim| tractauerim (7'* édit). — 26 eft] fit (7° édit.). 


a. Voir ci-avant, p. 122, I. 30. 
b. Page 78, 1. 4 et suivantes. 


176 


177 


178 


132 OEUVRES DE DESCARTES. 145-146. 


COTporis, qualenus efl res exten/a, non cogitans, ceTrturnt efl 
me (hoc eft mentem) a corpore meo revera efje diflin- 
um, € abfque illo pofe extflere*. Quibus facile adjun- 
gitur : omne id quod potefl cogitare eff mens, five vocatur 
mens ; fed cüm mens & corpus realiter diflinguantur, nul- 
lum corpus efl mens: ergo nullum corpus potefl cogitare. 

Nec fane hic video quid negare poffitis; anne fufh- 
cere quod unam rem abfque alterà clare intelligamus, 
ut agnofcamus illas realiter diftingui ? Date ergo cer- 
tius aliquod fignum diflinétionis realis; nam confido 
nullum dari poffe. Quid enim dicetis ? An realiter 1lla 
difingui, quorum utrumlibet abfque alto poteft exi- 
flere ? Sed rurfus quæram unde cognofcatis unam rem 
abfque alià effe poffe ? Ut enim fit fignum diflinétionis, 
debet cognofei. Forte dicetis hoc haberi a fenfibus, 
quia unam rem abfente alià videtis, aut|tangitis, &e. 
Sed fenfuum fides incertior eft quam intelledüs; & 
multis modis fieri poteft ut una & eadem res fub variis 
formis, aut pluribus in locis aut modis appareat,atque 
ita pro duabus fumatur. Et denique, fi recordemini 
corum quæ in fine fecundæ Meditationis de cerà dicta 
funt?, advertetis nequidem ipfa corpora proprie fenfu 
percipi, fed folo intelle@tu, adeo ut non aliud fit unam 
rem abfque alià fentire, | quam habere ideam unius 
rei, & intelligere iftam ideam non eandem effe cum 
ideà alterius. Non autem hoc aliunde poteft intelligi 


5.6 fed... cogitare détaché de  (r“édit.). — gillas]illa(2*édit.). 
ce paragraphe et rattaché au 15 Après cognofci, a la ligne 
suivant (1° édit.). — 7 hîc omis  (1"édit.). 


2 


a Pages, 13-20. 
b.\Päge30; l8/#etp: 31,125 


20 


25 


20 


25 


146-147. SECUNDÆ RESPONSIONES. 133 


quäm ex eo quod una abfque alterà percipiatur; nec 
poteft certo intelligi, nifi utriufque rei idea fit clara 
& diftinéta : atque ita iftud fignum realis diftinélionis 
ad meum debet reduci, ut fit certum. 

Si qui autem negent fe habere diftinétas ideas men- 
tis & corporis, nihil poffum amplius quàm 1llos ro- 
gare, ut ad ea, quæ in hac fecundà Meditatione con- 
tinentur, fatis attendant; & fciant opinionem quam 
habent, fi forte habent, qudd partes cerebri concur- 
rant ad formandas cogitationes, non ortam efle ab 
ullà pofitivà ratione, fed tantüm ex eo quod nunquam 
experti fint fe corpore caruifle, ac non raro ab ipfo in 
operationibus fuis fuerint impediti; eodem modo ac 
fi quis, ex eo quod ab infantià compedibus vinctus 
femper fuiflet, exiftimaret illas compedes efle partem 
fui corporis, ipffque fibi opus efle ad ambulandum. 

Secunpo, cùm dicitis 7 nobis 1pfis fufficiens repertrt 
fundamentum ad ideam Dei formandam®, nihil a meà 
opinione diverfum affertis. Ipfe enim exprefle dixi,ad 
finem tertiæ Meditationis, hanc ideam muihi efle inna- 
tam?, five non aliunde quam a meipfo mihi advenire. 
Concedo etiam ip/am poffe for|mart, licet ens fummum 
exiflere nefciremus, fed non fi revera non exiflerel*; 
nam contrà monui ommem vim argumenti in eo effe, 
quôd fieri non poffit ut facultas 1deam iflam formandi in 
me fit, nifi a Deo fim creatus*. 

Nec urget id quod dicitis de mufcis, plantis &c.°, 
. Ci-avant, p. 123, 1. 10-12. 

. Page 5r, 1. 6-14. 

. Page 123, 1. 12-13. 


. Page 48, 1. 24. 
. Page 123,1. 26-27. 


e2anup 


179 


180 


181 


34 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 147-148. 


ut probetis aliquem gradum perfeétionis effe poffe in 
efleclu, qui non præceflit in caufà. Certum enim ef, 
vel | nullam efle perfeétionem in animalibus ratione 
carentibus, quæ non etiam fit in corporibus non 
animatis; vel, fi quæ fit, illam ipfis aliunde advenire, 
nec folem, & pluviam, & terram efle ipforum caufas 
adæquatas. Effetque a ratione valde alienum, fi quis, 
ex eo folo quod non agnofcat caufam ullam, quæ 
ad generationem mufcæ concurrat habeatque tot 
gradus perfeétionis quot habet mufca, cüm interim 
non fit certus nullam efle præter illas quas agnofcit, 
occafionem inde fumeret dubitandi de re, quæ, ut 
paulo poft fufius dicam, ipfo naturali lumine mani- 
fefta eft. 

Quibus addo iftud de mufcis, eùm a rerum materia- 
lium confideratione fit defumptum, non poffe venire 
in mentem iis qui, Meditationes meas fequuti, cogita- 
tionem a rebus fenfibilibus avocabunt, ut o1dine phi- 
lofophentur. 

Non magis urget, quod ideam Dei, quæ | in nobis 
eft, ens rations appelletis *. Neque enim hoc eo fenfu 


_verum eft,quo per ens rations intelligitur id quod non 


eft, fed eo tantüm quo omnis operatio |intelleétüs ens 
rationts, hoc eft ens a ratione profectum ; atque etiam 
totus hic mundus ens rationis divinæ, hoc eft ens per 
fimplicem actum mentis divinæ creatum, dici pote. 
Jamque fatis variis in locis inculcavi, me agere tantüm 
de perfectione five realitate ideæ objeétivà, quæ, non 
minus quàäm artificium objectivum quod eft in ideà 
machinæ alicujus valde ingeniofe excogitatæ, caufam 


a. Page 124,1. 1. 


20 


25 


30 


10 


20 


25 


30 


148-149. SECUNDÆ RESPONSIONES. 13$ 


exigit, in quà revera contineatur illud omne quod in 
ipfà continetur tantüm objective. 

Nec fane video quid addi poffit,ut clarius appareat 
ideam iftam mihi adeffe non poîle, nifiexiftat fummum 
ens, præterquam ex parte lettoris, ita fcilicet ut,ad ea 
quæ jam fcripfi diligentiüs attendendo, liberet fe præ- 
judiciis, quibus fortè lumen ejus naturale obruitur, 
& primis notionibus, quibus nihil evidentius aut ve- 
rius efle poteft, potius quàäm opinionibus obfeuris & 
falfis, fed longo ufu menti infixis, credere afluefcat. 

Quod enim nil fit in effeclu, quod non vel fimili vel 


‘eminentiort aliquo\modo præextiterit in caufä, prima no- 


tio eft, quà nulla clarior habetur ; hæcque vulgaris, a 
nihilo nihil fit, ab eo non differt; quia fi] concedatur 
aliquid effe in effeétu,quod non fuerit in caufà, con- 
cedendum etiam eft hoc aliquid a nihilo factum efe ; 
nec patet eur nihil non poflit efle rei caufa, nifi ex co 
quod in tali caufà non effet idem quod in effeau. 

Prima etiam notio eft, omnem realitatem five per- 
feétionem,quæ tantüm eft objeéhive in 1deis, vel formaliter 
vel eminenter effe debere in earum caufis; & huic foli 
innixa eft omnis opinio, quam de rerum extra mentem 
noftram pofitarum exiftentià unquam habuimus : unde 
enim fufpicati fuimus illas exiftere, nifi ex eo folo 
quod ipfarum ideæ per fenfus ad mentem noftram 
pervenirent ? 

Quôd autem aliqua idea fit in nobis entis fumme 
potentis & perfeéli, ac etiam quod hujus ideæ realitas 
objectiva nec formaliter nec eminenter in nobis re- 
periatur, clarum fiet iis qui fatis attendent, & diu 
mecum meditabunitur. Neque enim id, quod ab alte- 


183 


184 


130 OŒEuvres DE DESCARTES. 149-150. 


rius cogitatione tantüm pendet, poflum ipfi ofcitanti 
obtrudere. 

Ex his autem manifefliffime concluditur Deum exi- 
flere. Sed pro iis quorum lumen naturale tam exiguum 
eft, ut non videant primam efle notionem, quôd omnis 
perfeélio, quæ efl objeélive in ideä, debeat effe realiter 
in aliqua ejus caufà, palpabilius adhuc idem demon- 
[ftravi, ex eo quod mens, quæ habet iftam ideam, a fe 
ipfà effe non poflit; nec proinde video quid amplius 
defideretur ut manus detis*. 

Non etiam urget,quôd forte ideam,quæ mihi Deum 
repræfentat, ex præconceptis animi notiontbus, libris, mu- 
tuis amicorum colloquuis &c., non a folä med mente*, ac- 
ceperim. Eodem ‘enim modo procedet argumentum, fi 
quæram de üs aliis, a quibus dicor illam accepifie, an 
ipfam habeant a fe, an ab alio, ac fi de me ipfo quære- 
rem ; femperque illum,a quo primüm profluxit, Deum 
efle concludam. 

Quod vero hic admifcetis, eam poffe efformari ex præ- 
viä rerum corporalium infpeélione‘, non verifimilius 
mihi videtur,quam fi diceretis nullam nos audiendi 
habere facultatem; fed ex folà colorum vifione in fo- 
norum notitiam devenire : plus enim analogiæ five 
paritatis fingi poteft inter colores & fonos, quàm in- 
ter res corporeas & Deum. Cümque petitis ut quid 
addam, quod ad ens incorporeum feu fpirituale evehat, 

2 Après obtrudere, non à la en blanc (2° édit.). — 10 Après 
ligne (1 édit.), mais intervalle detis, non à la ligne (1"° édit.). 


a. Voir ci-avant, p. 124, 1. 0. 
bb 11:475. 

c. Ib., 1. 12-13. 

d'or -18;: 


20 


25 


20 


25 


150-151. SECUNDÆ RESPONSIONES. T7 


nihil poflum melius quäm vos ad fecundam meam 
Meditationem remittere, ut faltem aliquem ejus ufum 
effe advertatis. Quid enim hîc unà aut alterà periodo 
præftare poflem, fi longiore 1bi oratione, ad id unum 
paratà, & in quam non minus indufftriæ quam in quic- 
quam aliud quod unquam feripferim mihi videor con- 
tuliffe, nihil effect ? 

Nec obftat quod in eà de mente humanà tantüm 
egerim; fateor enim ultro & libenter ideam quam 
habemus, exempli gratià, intellectüs divini, non dif- 
ferre ab illà quam habemus noftri intelletüs, nifi 
tantüm ut idea numeri Infiniti differt ab ideà quater- 
narii aut binarii ; atque idem efle de fingulis Dei attri- 
butis,quorum aliquod in nobis vefligium agnofcimus. 

| Sed præterea in Deo intelligimus abfolutam im- 
menfitatem, fimplicitatem, unitatem omnia alia attri- 
buta complectentem, quæ nullum plane exemplum 


habet, fed eft, ut ante dixi, fanquam nota artificis opert 
fuo imprefja*, ratione cujus agnofcimus nihil eorum 


quæ particulatim, ut in nobis ea percipimus, ita etiam 
in Deo propter defeétum intellectüs noftri confide- 
ramus,univoce 1lli & nobis convenire; atque etiam 
dignofcimus ex multis particularibus indefinitis,quo- 
rum ideas habemus, ut cognitionis indefinitæ, five in- 
finitæ, item potentiæ, numeri, longitudinis &c., etiam 
infinitorum, quædam in ideà Dei formaliter contineri, 
ut cognitionem & potentiam, alia tantum eminenter, 
ut numerum & longitudinem; quod fane non fieret, 


14 Après agnofcimus, non à la ligne (2° édit.). 


a. Voir ci-avant, p. 51, 1. 16-7. 
Œuvres. II. 18 


185 


186 


187 


138 OEUVRES DE DESCARTES. 151-153. 


fi idea ifta nihil aliud eflet in nobis quam figmentum. 

| Neque etiam tam conftanter ab omnibus eodem 
modo conciperetur. Eft enim notatu valde dignum, 
quod omnes Metaphyfici in Dei attributis (is fcilicet 
quæ per folam humanam rationem cognofci poffunt) 
defcribendis | unanimiter confentiant, adeo ut nulla 
fitres phyfica, nulla fenfbilis, nulla cujus ideam quam- 
maxime craflam & palpabilem habeamus, de cujus 
naturà non major opinionum diverfitas apud Philo- 
fophos reperiatur. 

Nec fane poflent ulli homines in 1flà ideà Dei reéte 
concipiendà aberrare, fi tantüm ad naturam entis 
fumme perfeëti vellent attendere; fed qui aliqua alia 
fimul mifcent, ex hoc ipfo pugnantia loquuntur, & 
chimericam Dei ideam effingentes non immerito poftea 
negant illum Deum, qui per talem ideam repræfen- 
tatur, exiftere. Ita hic,cüm loquimini de ente corporeo 
perfechffimo*, fi nomen perfectiffimi abfolute fumatis, 
ut fenfus fit rem corpoream efle ens in quo omnes 
perfectiones reperiantur, pugnantia loquimini; quo- 
niam ipfa natura corporis imperfeétiones multas in- 
volvit, ut quod corpus fit divifbile in partes, qudd 
unaquæque ejus pars non fit alia, & fimiles ; eft enim 
per fe notum, majorem perfectionem effe non dividi 
quam dividi, &ce.Si vero intelligatis duntaxat quod|per- 
fedif|fimum eft in ratione corporis, hoc non eft Deus. 

Quod additis de ideä Angelt?, qu fumus imper feétio- 

25 Après Rc., à la ligne (1° édit), — 26 Après Deus, non à la 
ligne (1b.). 


a. Ci-avant, p. 124, |. 16-17. 
D'aVoirit.eVE p.157. 


20 


25 


20 


25 


153-154. SECUNDÆ RESPONSIONES. 139 


res, nempe non opus effe ut ip/a ab Angelo in nobis ef- 
fecla fit*, facile concedo, quia ipfe in tertià Medita- 
tione jam dixi, 2/lam ex ideis,quas habemus Dei & hominis, 
compont pofje*. Neque hoc mihi ullo modo adverfatur. 

Qui autem negant fe habere ideam Dei, fed vice 
illius efformant aliquod idolum &c., nomen negant, 
& rem concedunt. Neque enim ego 1ftam ideam puto 
efle ejufdem naturæ cum imaginibus rerum materia- 
lium in phantafià depictis, fed efle id tantüm quod 
intelleétu five apprehendente, five judicante, five ra- 
tiocinante percipimus ; & contendo ex hoc folo quod 
attingam quomodolibet cogitatione five intellectu per- 
feétionem aliquam quæ fupra me eft, puta ex eo folo 
quod advertam inter numerandum me non pofle ad 
maximum omnium numerorum devenire, atque inde 
agnofcam efle aliquid in ratione numerandi quod vires 
meas excedit, neceflario concludi, non quidem nume- 
rum infinitum exiftere, ut neque etiam 1/lum implicare, 
ut dicitis‘,fed me iftam vim concipiendi majorem nu- 
merum efle cogitabilem quäm a me unquam poñit 
cogitari, non a meipfo, [fed ab aliquo alio ente me 
perfeétiore accepiile. 

Nec ad rem attinet, fi conceptus ifte numeri indefi- 
niti vocetur idea, vel non vocetur. Ut autem intelli- 
gatur quodnam fit illud ens me perfectius, an fcilicet 
fit ipfe numerus infinitus realiter exiftens, an vero 
aliquid aliud, confideranda funt alia omnia quæ, 
præter vim dandi mih1 iflam ideam, in eodem a quo 


a. Page 124, 1. 18-21. 
b. Page 43, 1. 5-0. 
C'1Pagen24,1l 23: 


189 


140 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 154-155. 


proficifcitur efle poflunt, & ita invenietur folus Deus. 
Denique, cum Deus dicitur efle incogitabilis, intel- 
ligitur de cogitatione ipfum adæquate comprehen- 
dente, non autem de illà inadæquatà, quæ in nobis 
eft, & quæ fuflicit ad cognofcendum ipfum exiftere ; 
parumque intereft quèd 1dea unitatis omnium Det per- 
feélionum eodem modo quo univerfalia Porphyru effor- 
mari dicatur® : quamvis profecto in hoc plurimum 
differt, quod peculiarem quandam & pofitivam per- 
fectionem in Deo defignet, unitas autem generica 
nihil addat reale fingulorum individuorum naturis. 
Terrio?, ubi dixi n1h1l nos certo poffe fcire, nifi prius 
Deum extflere cognofcamus, expreflis verbis teftatus fum 
me non loqui nifi de fcientià earum conclufionum, 
quarum memoTida pote/l recurrere, CM non ampliis atten- 
dimus ad rationes ex quibus 1pfas | deduximus. Princi- 
piorum enim notitia non folet a dialelicis fcientia 
appellari. Cüm autem advertimus nos efle res cogi- 
tantes, prima quædam notio eft, quæ ex nullo fyllo- 
gifmo* concluditur; neque etiam cüm quis dicit, ego 
cogito, ergo fum, five ex1flo, exiftentiam ex cogitatione 
per fvllogifmum deducit, fed tanquam rem per fe no- 
tam fimplici mentis intuitu agnofcit, ut patet ex eo 
quod, fi eam per fyllogifmum deduceret, noviffe prius 
debuiflet iftam majorem, illud omne, quod cogitat, efl 
five exiflit : atqui profeéto ipfam potius difeit, ex eo 
quod apud fe experiatur, fieri non pofle ut cogitet, 


30 nifi exiftat. Ea enim eft natura noftræ menttis, ut 


. Page 124, L. 24-28. 
Mb 20: 

Page 69, 1. 19-21. 
“AVOINt. Vip. 147: 


eo ge 


20 


25 


20 


25 


155-156. SECUNDÆ RESPONSIONES. 141 


generales propofitiones ex particularium cognitione 
efformet. 

Quôd autem Atheus poffit clare cognofcere trianguli 
tres angulos æquales effe duobus reclis*, non nego ; fed 
tantüm iftam ejus cognitionem non efle veram fcien- 
tam affirmo, quia nulla cognitio, quæ dubia reddi 
poteft, videtur fcientia appellanda; eumque ille fup- 
ponatur efle atheus, non poteft efle certus fe non de- 
cipi in lis ipfis quæ 111 evidentiflima videntur, ut fatis 
oftenfum eft; & quamvis forte dubium iftud ipfi non 
occurrat, poteft tamen occurrere, fi examinet, vel ab 
alio proponatur; nec unquam ab eo erit tutus, nifi 
prius Deum agnofcat. 

[Nec refert qudd fortè exiftimet fe habere demonftra- 
tiones ad probandum nullum Deum effe. Cüm enim 
nullo modo fint veræ, femper illi earum vitia oftendi 
poflunt; & cum hoc fiet, ab opinione dejicietur. 

Quod fane non erit difficile, fi pro demonftrationi- 
bus fuis id tantum aflerat quod hic adjeciftis, nempe 
infinttum in omnt genere perfechonts excludere quodlibet 
aliud ens, &e.°. Nam primô, fi quæratur unde fciat ex- 
clufionem 1ftam aliorum omnium entium pertinere ad 
naturam infiniti, nihil habebit quod cum ratione ref- 
pondeat, quia nec nomine infiniti folet aliquid intel- 
ligi, quod exiftentiam rerum finitarum exeludat, nec 
quicquam fcire poteft de naturà ejus quod putat nihil 
efle, nullamque ideireo habere naturam, nifi quod in 

17 Après dejicietur, non à la ligne (1édit.). — 21 Après &ec., à la 
ligne (1° édit.). 


a. Voir p. 125, 1.6. 
b. Zb., 1. ro-11. 


491 


192 


142 Œuvres DE DESCARTES. 156-157. 


folà nominis fignificatione ab aliis receptà continetur. 
Deinde, quid fieret infinità potentià iftius imaginarti 
infiniti, fi nihil unquam creare poflet ? Ac denique, ex 
eo quod in nobis nonnullam vim cogitandi adverta- 
mus, facile concipimus in aliquo alio vim etiam cogi- 
tandi efle poffe, iftamque majorem quäm in nobis : 
fed quamvis hanc augeri putemus in infinitum, non 
timebimus idcirco ne noftra minor fiat. Idemque ef 
de reliquis omnibus, quæ Deo tribuuntur, etiam de 
potentià, modo nullam in nobis nifi| Dei voluntati 
fubditam fupponamus ; ac proinde ille plane infi- 
nitus abfque ullà rerum creatarum exclufione poteft 
intelligi. 

(Quarro®, cüm nego Deum mentirr, vel effe decepto- 
rem, puto me cum omnibus Metaphyficis & Theologis. 


. qui unquam erunt aut fuerunt, confentire. Nec magis 


obftant quæ in contrarium attuliftis, quäm fi negaffem 
Deum irafei, aliifve animi commotionibus efle obno- 
xium, & objiceretis loca Scripturæ in quibus ei humani 
affectus tribuuntur. Omnibus enim eft nota diftinctio 
inter modos loquendi de Deo ad vulgi fenfum accom- 
modatos, & veritatem quidem aliquam, fed ut ad 
homines relatam, continentes, quibus Sacræ litteræ 
uti folent, atque alios, magis nudam veritatem, nec ad 
homines relatam, exprimentes, quibus omnes inter 
philofophandum uti debent, & ego præcipue in Medi- 
tationibus meis uti debui, cùm nequidem 1b1 adhuc 
ullos homines mihi notos efle fupponerem, neque 

1 Après continetur, à la ligne (1'* édit.). — 20 Après tribuuntur, 
Ineme remarque. 


a Pagetr25; 10. 


20 


25 


20 


25 


157-158. SECUNDÆ RESPONSIONES. 143 


etiam meipfum ut conftlantem mente & corpore, fed 
ut mentem folam, confiderarem. Unde perfpicuum 
eft me ibi de mendacio,quod verbis exprimitur,non 
fuifle | locutum, fed de internà tantum & formali ma- 
litià, quæ in deceptione continetur. 

Quamvis itaque id quod affertur de Prophetà, adhuc 
quadraginta dies & Ninive | fubvertetur, nequidem ver- 
bale fuerit mendacium, fed tantum comminatio, cujus 
eventus ex conditione pendebat; & cüm dicitur Deum 
induraffe cor Pharaonis, vel quid fimile, non intelligen- 
dum fit ipfum id eflecifle pofitive, fed tantum nega- 
tive, gratiam fcilicet efficacem Pharaoni ad fe conver- 
tendum non largiendo. Nolim tamen reprehendere 
illos qui concedunt Deum per Prophetas verbale ali- 
quod mendacium (qualia funt 1lla medicorum, quibus 
ægrotos decipiunt ut ipfos curent, hoc eft in quo defit 
omnis malitia deceptionis) proferre pofle. 

Quinimo etiam, quod majus eft, ab ipfo natural: 
inftinctu, qui nobis a Deo tributus eft, interdum nos 
realiter falli videmus, ut cùm hydropicus fitit; tune 
enim impellitur politive ad potum a naturà, quæ 1pf 
ad confervationem corporis a Deo eft data, cum ta- 
men hæc natura 1llum fallat, quia potus ef | ipfi noci- 
turus ; fed quà ratione id cum Dei bonitate vel vera- 
citate non pugnet, in fextà Meditatione explicui. 

In 1is autem quæ fic non poflunt explicari, nempe 
in maxime claris & accuratis noftris judiciis, quæ, fi 


2 Après confiderarem, à /a la ligne (1 édit.). — 15-17 Au 
ligne (r"édit. seule). — 5 Après lieu de parenthèses, virgules (1'° 
continetur, on à la ligne (1  édit.). — 17 Après pofle, non à 


édit.). — 13 Après largiendo, à la ligne (1" et 2° édit.). 


193 


194 


495 


144 OEUVRES DE DESCARTES. 158-160. 


falfa effent, per nulla clariora, nec ope ullius alterius 
naturalis facultatis, poffent emendari, plane affirmo 
nos falli non pofle. Cum enim Deus fit fummum ens, 
non poteft non efle etiam | fummum bonum & verum, 
atque ideirco repugnat, ut quid ab eo fit, quod pofitive 
tendat in falfum. Atqui, cum nihil reale in nobis effe 
pofiit, quod non ab ipfo fit datum (ut fimul cum ejus 
exiftentià demonftratum eft), realem autem habeamus 
facultatem ad verum agnofcendum, illudque a falfo 
diflinguendum {ut patet vel ex hoc folo quod nobis 
infint ideæ falfi & veri), nifi hæc facultas in verum 
tenderet, faltem cum ipfà recte utimur (hoc eft cùm 
nullis nifi clare & diflinéte perceptis aflentimur, nullus 
enim alius rectus ipfus ufus fingi poteft), merito Deus 
ejus dator pro deceptore haberetur. 

jAtque ita videtis, poftquam Deum exiftere cogni- 
tum ef, necefle efle ut illum fingamus efle decepto- 
rem, fi ea, quæ clare & diftinéte percipimus, in dubium 
revocare velimus; & quia deceptor fingi non pote, 
illa omnino pro veris & certis effe admittenda. 

Sed quia hic adverto vos adhuc hærere in dubiis 
quæ, a me in primà Meditatione propofita, fatis accu- 
rate in fequentibus putabam fuiffe fublata, exponam 
hic iterum fundamentum, eui omnis humana certitudo 
niti pofle mih1 videtur. 

Imprimis, flatim atque aliquid a nobis reête percipi 
putamus, fponte nobis perfualdemus illud effe verum. 
Hæc autem perfuafio fi tam firma fit ut nullam un- 
quam pollimus habere caufam dubitandi de eo quod 
nobis ita perfuademus, nihil eft quod ulterius in- 
quiramus ; habemus omne quod cum ratione licet 


30 


20 


29 


160-161. SECUNDÆ RESPONSIONES. 14$ 


optare. Quid enim ad nos, fi forte quis fingat 1llud 
ipfum, de cujus veritate tam firmiter fumus perfuafi, 
Deo vel Angelo falfum apparere, atque ideo, abfolute 
Hloquendo, falfum efle ? Quid curamus iftam falfitatem 
abfolutam, eùm illam nullo modo credamus, nec vel 
minimum fufpicemur ? Supponimus enim perfuafo- 
nem tam firmam ut nullo modo tolli poflit; quæ 
proinde perfuafio idem plane eft quod perfeétiflima 
certitudo. 

Sed dubitari poteft an habeatur aliqua talis certi- 
tudo, five firma & immutabilis perfuafo. 

Et quidem perfpicuum eft illam non haberi de is 
quæ vel minimum obfcure aut confufe percipimus : 
hæc enim qualifeumque obfcuritas fatis eft caufæ, ut 
de ipfis dubitemus. Non habetur etiam de is quæ, 
quantumvis clare, folo fenfu percipiuntur, quia fæpe 
notavimus in fenfu errorem pofle reperiri, ut cum hy- 
dropicus fitit, vel cùm ittericus nivem videtut flavam : 
non enim minus clare & diflincte illam fie videt, quam 
nos ut albam. Supereft itaque ut, fi quæ habeatur, fit 
tantüm de | 11s quæ clare ab intellectu percipiuntur. 

Ex his autem quædam funt tam perfpicua, fimulque 
tam fimplicia, ut nunquam poflimus de iis cogitare, 
quin velra efle credamus : ut quod ego, dum cogito, 
exiflam; quod ea, quæ femel fatta funt, infeta efle 
non poflint, & talia, de quibus manifeftum eft hanc 
certitudinem haberi. Non poflumus enim de iis dubi- 
tare, nifi de ipfis cogitemus; fed non poflumus de 


1 Après optare, à la ligne (1" 11 Après perfuafio, à la ligne 
édit. seule). — 9 Après certitudo, (1 édit.). — 27 Après haberi, à 
non à la ligne (1 et 2° édit.). — la ligne (1° édit.). 


Œuvres. II. 19 


196 


197 


198 


146 OEuvres DE DESCARTES. 161-162. 


iifdem cogitare, quin fimul credamus vera efle, ut 
afflumptum eft; ergo non pofilumus de 11s dubitare, 
quin fimul eredamus vera effe, hoc eft, non poflumus 
unquam dubitare. 

Nec obftat, quod /æpe fimus experti alios deceptos furfJe 
in is quæ fole clarius fe [cire credebant*. Neque enim 
unquam advertimus, vel ab ullo adverti poteft, id con- 
tigifle iis qui claritatem fuæ perceptionis a folo in- 
telleétu petierunt, fed iis tantum qui vel a fenfibus, 
vel a falfo aliquo præjudicio, ipfam defumpferunt. 

Nec obftat etiam, fi quis fingat illa Deo vel Angelo 
apparere efle falfa, quia evidentia noftræ perceptionis 
non permittet ut talia fingentem audiamus. 

Alia funt, quæ quidem etiam clariffime ab intellectu 
noftro percipiuntur, cum ad rationes ex quibus pen- 
det ipforum cognitio fatis attendimus, atque ideo tune 
temporis non poffumus de iis dubitare ; fed quia 1fta- 
rum rationum poflumus oblivifci, & interim recordari 
conclufionum ex ipfis deductarum, quæritur an de his 
conclufionibus habeatur etiam firma & immutabilis 
perfuafo, quandiu recordamur ipfas ab evidentibus 
principiis fuifle deduétas ; hæc enim recordatio fup- 
poni debet, ut dici poflint conclufiones. Et refpondeo 
haberi quidem ab iis qui Deum fic norunt ut intelli- 
gant fieri non pofle quin facultas intelligendi ab eo 
ipfis data tendat in verum ; non autem haberi ab alis. 
Hocque in fine quintæ Meditationis tam clare expli- 
catum eft?, ut nihil hic addendum videatur. 


4 unquam omis (2° édit.) sans doute par inadrertance. 


a. Ci-avant, p. 126, 1. 14-15. 
b,-Page7o,l. 15. 


20 


25 


20 


25 


162-163. SECUNDÆ RESPONSIONES. 147 


Quiro, miror vos negare voluntatem fe exponere 
periculo, Je conceptum intelleélüs feéletur minime clarum 
€ difhinélum*. Quid enim ipfam certam reddit, fi elare 
non perceptum fit id quod fectatur ? Et quis unquam, 
vel Philofophus, vel Theologus, vel tantüm homo ra- 
tione utens, non confeflus left, ed minori in errandi 
periculo nos verfari, què clarius aliquid intelligimus, 
antequam ipf aflentiamur, atque illos peccare qui 
caufà ignotà judicium ferunt ? Nullus autem concep- 
tus dicitur obfcurus vel confufus, nifi quia in ipfo ali- 
quid continetur quod eft ignotum. 

[Nec proinde id quod dc de fide ampleélenda ? 
majorem vim in me habet, quam in alios omnes qui 
unquam rationem humanam excoluerunt, nullamque 
profecto habet in ullos. Etfi enim fides dicatur efe de 
obfcuris, non tamen illud, propter quod ipfam ample- 
Ctimur, eft obfeurum, fed omni naturali luce illuftrius. 
Quippe diftinguendum eft inter materiam five rem 
ipfam cui affentimur, & rationem formalem quæ mo- 
vet voluntatem ad afflentiendum. Nam in hac folà 
ratione perfpicuitatem requirimus. Et quantum ad 
materiam, nemo unquam negavit illam effe pofle 
obfeuram, imo ipfammet obfcuritatem ; cum enim ju- 
dico obfeuritatem ex noftris conceptibus effe tollen- 
dam, ut abfque ullo errandi periculo ipfs aflentiri 
poflimus, | de hac ipfà obfcuritate clarum judicium 
formo. Deinde notandum eft claritatem, five perfpi- 

21 Après requirimus, à la ligne (1'* édit. seule). — 27 Après formo, 
même remarque. 


199 


200 


201 


148 OŒEuvres DE DESCARTES. 163-164. 


cuitatem, a quà moveri poteft noftra voluntas ad affen- 
tiendum, duplicem efle : aliam fcilicet a Ilumine natu- 
ral, & aliam a gratià divinà. Jam vero, etfi fides vulgo 
dicatur efle de obfcuris, hoc tamen intelligitur tan- 
tüm de re, five de materià cirea quam verfatur, non 
autem quôd ratio formalis, propter quam rebus fidei 
aflentimur, fit obfcura ; nam contrà hæc ratio for- 
malis confiftit in lumine | quodam interno, quo a Deo 
fupernaturaliter illuftrati confidimus ea, quæ credenda 
proponuntur, ab ipfo efle revelata, & fiert plane non 
pofle ut ille mentiatur, quod omni naturæ lumine 
certius eft, & fæpe etiam, propter lumen gratiæ, evi- 
dentius. 

Nec fane Turcæ alive infideles ex eo peccant, cum 
non amplectuntur religionem Chriftianam. quod rebus 
obfeuris, ut obfcuræ funt, nolint aflentiri, fed vel ex 
eo quod divinæ gratiæ interius illos moventt repu- 
gnent, vel |quod, in aliis peccando, fe gratià reddant 
indignos. Atque audacter dico infidelem qui, omni 
gratià fupernaturali deftitutus, & plane ignorans ea 
quæ nos Chriftiani credimus a Deo effe revelata, ipfa 
tamen, quamvis fibi obfeura, falfis aliquibus ratioci- 
niis adductus ampleéteretur, non ideo fore fidelem, 
fed potius in eo peccaturum, quod ratione fuà non 
recte uteretur. Nec puto ullum orthodoxum Theolo- 
gum aliter unquam de his fenfifle. Nec etiam 11, qui mea 
legent, putare poterunt me iftud lumen fupernaturale 
non agnovifle, cum valde expreflis verbis in 1pfà quartà 
Meditatione, in quà caufam falfitatis inveftigavi, dixe- 


3 Après divinà, à la ligne (1"° édit. seule). — 25 Après uteretur, 
méme remarque. 


10 


20 


15 


20 


25 


164-166. SECUNDÆ RESPONSIONES. 149 


rim : /lud intima cogitationts nofiræ difponere ad volen- 
dum, nec tamen minuere libertatem*. 

Cæterum velim ut hic memineritis me. cirea ea quæ 
licet ampleéti voluntati, accuratiffime diftinxifle inter 
ufum vitæ & contemplationem veritatis. Nam, quod ad 
ufum vitæ attinet, tantum abeft ut putem nullis nifl 
clare perfpettis effe aflentiendum, quin è contra ne- 
quidem verifimilia puto efle femper expectanda, fed 
interdum è multis plane ignotis unum eligendum, nec 
minus firmiter tenendum, poftquam eleétum eft, quan- 
diu nullæ rationes in contrarium haberi poflunt, quàm 
fi ob rationes valde perfpicuas fuiflet eleétum, ut in 
Differtatione de Methodo pag. 26 explicui®. Ubi autem 
agitur tantüm de contemplatione veritatis, quis ne- 
gavit unquam ab obfeuris & non fatis diftinéte per- 
fpedis affenfionem efle cohibendam ? Quod autem de 
hac folà in Meditationibus meis egerim, tum res ipfa 
indicat, tum etiam expreflis verbis ad finem primæ 
declaravi, dicendo : me 1b1 plus æquo difiidentiæ indul- 
gere non poffe, quandoquidem non rebus agendis, [ed 
cognofcendis tantüm incumbebam®. 

Sexro“, ubi reprehenditis conclufionem fyllogifmi 
a me faéti, videmini ipfimet in eà aberrare. Ad conclu- 
fionem enim quam vultis, major propofitio fic enun- 
tiari debuiffet : quod clare intelligimus pertinere ad alr- 
cujus ret naturam, 1d potefl cum veritate affirmart ad ejus 
naturam pertinere ; atque ita nilhil | in ipfà, præter inu- 
tilem tautologiam, contineretur. Major autem mea fuit 


a. Voir p. 58, 1. 
b. Voir p. 2 

c. Ci-avant, p. 
d 1 


203 


1$0 OŒEuvrEes DE DESCARTES. 166-167. 


talis : Quod clare intelligimus pertinere ad alicujus ret 
naturam, 1d potefl de eä re cum veritate affirmarr. Hoc 
eft, fi effe animal pertinet ad naturam hominis, poteft 
afirmari hominem effe animal ; fi habere tres angulos 
æquales duobus reclis pertinet ad naturam trianguli, 
poteft afirmari triangulum habere tres angulos æqua- 
les duobus reétis ; fi exiftere pertinet ad naturam Dei, 
poteft affirmari Deum exiftere, &c. Minor verd hæc 
fuit : Atqui pertinet ad naturam Dei, quôd extflat. Ex 
quibus patet efle concludendum, ut conclufi : Ergo 
potefl de Deo cum veritate affirmari, quôd exiflat ; non 
autem ut vultis : Ergo cum veritate poffumus affirmare, 
ad naturam Det pertinere ut exiflat. 

Itaque ad utendum exceptione quam fubjungitis*, 
neganda vobis fuiflet major, & dicendum : id quod clare 
intellisimus pertinere ad alicujus rei naturam, non 1deo 
poje de eä re affirmarti, nifi ejus rei natura fit poffibilis, 


204 five non | repugnet. Sed videte, quæfo, quam parum 


valeat hæc exceptio. Vel enim, ut vulgo omnes, per 
pofhbile intelligitis illud omne quod non repugnat 
humano conceptui; quo fenfu manifeftum eft Dei na- 
turam, prout ipfam defcripf, efle poflibilem, quia 
nihil in ipfà fuppofui nifi quod | clare & diftinéte per- 
ciperemus debere ad illam pertinere, adeo ut concep- 
tui repugnare non poflit. Vel certe fingitis aliquam 
aliam pofibilitatem ex parte ipfius objeéti, quæ, nifi 
cum præcedente conveniat, nunquam ab humanointel- 
lectu cognofci poteft, ideoque non plus habet virium 


1 Après talis, à la ligne (1"° édit.). 


a. Page 127, l. 12-16. 


20 


25 


# 


à 


20 


167-168. SECUNDÆ RESPONSIONES. TSI 


ad negandam Dei naturam five exiftentiam, quàäm 
ad reliqua omnia, quæ ab hominibus cognofcuntur, 
evertenda. Pari enim jure, quo negatur Dei naturam 
efle pofibilem, quamvis nulla impoftibilitas ex parte 
conceptüs reperiatur, fed contra omnia, quæ in ifto 
naturæ divinæ conceptu complectimur, ita inter fe 
connexa fint, ut implicare nobis videatur aliquid ex 
iis ad Deum non pertinere, poterit etiam negari pofli- 
bile efle ut tres anguli trianguli fint æquales duobus 
reclis, vel ut ille, qui actu cogitat, exiflat ; & longe me- 
liori jure negabitur ulla ex iis quæ fenfibus ufurpamus 
vera efle, atque ita omnis humana cognitio, fed abfque 
ullà ratione, tolletur. 

Quantum ad argumentum quod cum meo confertis, 
hoc fcilicet : fi non implicet Deum exiflere, certum ef 
1llum exiflere ; fed non implicat ; ergo* &e. materialiter 
quidem eft verum, fed formaliter eft fophifma. In ma- 
jori enim verbum implicat refpicit conceptum caufæ a 
quà Deus efle poteft ; in | minori autem folum concep- 
tum iplius divinæ exiftentiæ & naturæ. Ut patet ex eo 
quod, fi negetur major, ita erit probanda : fi Deus non- 
dum exiflit, implicat ut exiflat, quia nulla dari potefl caufa 
Jufficiens ad illum producendum; fed non implicat illum 
exiflere, ut aflumptum eft; ergo &c. Si verd negetur 
minor, fic erit dicendum : #/{/ud non implicat, in cujus 
Jormali conceptu nthil efl quod involvat contradiélionem ; 
Jed in formali conceptu divinæ exiflentiæ vel naturæ nihrl 
eft quod involyat contradiélionem ; ergo &c. Quæ duo funt 

21 Après probanda, à la ligne (1° édit, seule). — 24 Après &e., 
meme remarque. 


a. Page 127, 1. 17-18. 


205 


206 


207 


re? OŒEuvres DE DESCARTES. 168-160. 


valde diverfa. Nam fieri poteft ut nihil in aliquä re 
intelligatur, quod impediat quominus ipfa poffit exi- 
fiere, interimque aliquid intelligatur ex parte caufæ, 
quod obftet quominus producatur. 

Etfi autem Deum inadæquate tantüm, vel, fi placet, 
inadæquatiffime® concipiamus, hoc non impedit quo- 
minus certum fit ejus naturam efle pofhibilem, five 
non implicare; nec etiam quominus vere aflirmare 
poflimus, nos fatis clare ipfam inveftigafle (quantum 
fcilicet fufficit ad hoc cognofcendum, atque etiam ad 
cognofcendum exiftentiam neceflariam ad eandem 
Dei naturam pertinere). Omnis enim implicantia five 
impoflbilitas in folo noftro conceptu, ideas fibi mutuo 
adverfantes male conjungente, | confiftit, nec in ullà 
re extra intelleétum pofità efle poteft, quia hoc ipfo 
quod aliquid fit extra intelleétum, manifeftum eft non 
implicare, fed effe poflibile. Oritur autem in noftris 
conceptibus implicantia ex eo tantüm quoôd fint ob- 
feuri &confufi, nec ulla unquam in claris & diftinétis 
effe poteft®. Ac proinde fatis eft quod ea pauca, quæ 
de Deo percipimus, clare & diftinéte intelligamus, etfi 
nullo modo adæquate:; & quôd inter cætera adverta- 
mus neceflariam exiftentiam in hoc noftro ejus con- 
ceptu quantumvis inadæquato contineri, ut afirmemus 
nos fatis clare inveftigaffe ejus naturam, atque ipfam 
non implicare. 

1 Après diverfa, à la ligne (1  mêmeremarque.— 17 Après pof- 
édit. seule).—S8 Aprèsimplicare,  fibile (1d.). 


a. «Page 127, L. 27: 
b. Moir t V, p..r6r. 
c. Ibidem. 


20 


25 


20 


29 


169-170. SECUNDÆ RESPONSIONES,. 1$3 


SEPTIMO, cur de immortalitate animæ nihil feripfe- 
rim*, jam dixi in Synopfi mearum Meditationum ’. 
Quod ejus ab omni corpore diftinétionem: fatis pro- 
baverim, fupra oftendi. Quod vero additis, ex difhin- 
élione animæ a corpore non fequi ejus immortalitatem, 
quia nthilominus dicr potefl 1llam à Deo talis naturæ 
faélam effe, ut ejus duratio fimul cum duratione vitæ cor- 
poreæ finiatur , fateor a me refelli non poffe. Neque 
enim tantum mihi affumo, ut quicquam de iis, quæ a 
liberà Dei voluntate dependent, humanæ rationis vi 
determinare aggrediar. Docet naturalis cognitio men- 
tem a corpore efle diverfam, ipfamque efle fubftan- 
tiam ; | corpus autem humanum, quatenus a reliquis 
corporibus differt, ex folà membrorum configura- 
tione aliifque ejufmodi accidentibus conftare ; ac de- 
nique mortem corporis a folà aliquà divifione aut 
figuræ mutatione pendere. Nullumque habemus argu- 
mentum, nec exemplum, quod perfuadeat mortem, 
five annihilationem fubftantiæ, qualis eft mens, fequi 
debere ex tam levi caufà, qualis eft figuræ mutatio, 
quæ nihil aliud eft quam modus, & quidem non mo- 
dus mentis, fed corporis a mente realiter diftinéti. 
Nec quidem etiam habemus ullum argumentum, vel 
exemplum, quod perfuadeat aliquam fubftantiam 
pofle interire. Quod fuflicit ut concludamus mentem, 


4 Après oftendi, à la ligne (1" édit.). — 8 Après pelle, même 
remarque. 


d'Paserr27. 30; A p-128, Fur. 
b'APagenrs; l25%"aip0r4, le 17: 
c. Page 128, 1. 4-5. 


d. Zb., 1. 6-10. 


Œuvres. II. 20 


208 


209 


210 


1$4 OEUVRES DE DESCARTES. 170-171. 


quantum ex naturali philofophià cognofci poteft, efle 
immortalem. 

Sed fi de abfolutà Dei poteflate quæratur, an forte 
decreverit ut humanæ animæ iifdem temporibus effe 
definant, quibus corpora quæ 1llis adjunxit deftruun- 
tur, folius eft Dei refpondere.  Cüumque jam ipfe 
nobis revelaverit id non futurum, nulla plane, vel 
minima, eft occafio dubitandi. 

Supereft jam ut vobis gratias agam, qudd tam offi- 
ciofe & tam candide, non modo eorum quæ ipfi fen- 
fiftis, fed etiam eorum quæ ab obtrectatoribus aut 
Atheis dici poflent, monere me dignati fitis. Etfi enim 
|nulla videam, ex 118 quæ propofuifüis, quæ non jam 
ante in Meditationibus vel folvifflem, vel exclufiffem 
(nam, quantum ad ea quæ de mufcis a fole produclis, de 
Canadenfibus, de Ninivitis, de Turcis € fimilibus attu- 
liftis®, non poflunt venire in mentem is qui, viam a 
me monitratam fequuti, omnia quæ a fenfibus acce- 
pere aliquandiu feponent, ut quid pura & incorrupta 
ratio diétet advertant, ideoque ipfa putabam jam fatis 
a me fuifle exclufa), etfi, inquam, ita fit, judico tamen 
has veftras objecliones valde ad meum inflitutum 
profuturas. Vix enim ullos lectores expecto, qui tam 
accurate ad omnia quæ feripfñi velint attendere, ut 
cum ad finem pervenient, omnium præcedentium re- 
cordentur; & quicumque hoc non agent, facile in 
|aliquas dubitationes incurrent, quibus poñtea vel 


5-6 deftruantur (7 édit.) cor- 8 Non à la ligne (1'° édit.). — 
rigé à l’errata. — 6 Après ref- 14 Meditationibus] meditatione 
pondere, à la ligne (1" édit.). — (1 édit.). — 23 ullos]illos (48.). 


a. AGi-avant (p:123,1.26:4p2124 Jr p.125 1216 pe r20 1255 


Dù) 


20 


29 


171-172. SECUNDÆ RESPONSIONES. 1$$ 


videbunt in hac me refponfione effe fatisfatum, vel 
faltem ex eà occafionem fument veritatem ulterius 
examinandi. 

Quantum denique ad confilium veftrum de mers 
rationibus more geometrico proponendis, ut unico velut 
intuitu a leélore percipi poffint*, operæ pretium eft ut 
hic exponam quatenus jam illud fequutus fim, & qua- 
tenus deinceps fequendum putem. Duas res in modo 


fcribendi geometrico diflinguo, ordinem fcilicet, & 


rationem demonftrandi. 

| Ordo in eo tantum confiflit, quod ea, quæ prima 
proponuntur, abfque ullà fequentium ope debeant co- 
gnofci, & reliqua deinde omnia ita difponi, ut ex præ- 
cedentibus folis demonftrentur. Atque profeéto hunc 
ordinem quàam accuratiffime in Meditationibus meis 
fequi conatus fum; ejufque obfervatio fuit in caufà 
cur, de diftinétione mentis a corpore, non in fecundà, 
fed demum in fextà Meditatione tractarim, atque alia 
multa volens & fciens omiferim, | quia plurium rerum 
explicationem requirebant. 

Demonftrandi autem ratio duplex eft, alia feilicet 
per analyfim, alia per fynthefim. 

Analyfis veram viam oftendit per quam res metho- 
dice & tanquam a priori inventa eft, adeo ut, fi lector 
illam fequi velit atque ad omnia fatis attendere, rem 
non minus perfecte intelliget fuamque reddet, quam 
fi ipfemet illam inveniflet. Nihil autem habet, quo 
letorem minus attentum aut repugnantem ad cre- 

19 plurium) plurimarum (7 édit), — 27 Après inveniflet, à la 
ligne (1"° édit.). 


a. Page 128, 1. 16-18, 


241 


242 


243 


150 Œuvres DE DESCARTES. 172-174. 


dendum impellat ; nam fi vel minimum quid ex ts 
quæ proponit non advertatur, ejus conclufionum ne- 
ceflitas non apparet, fepeque multa vix attingit, quia 
fatis attendenti perfpicua funt, quæ tamen præcipue 
funt advertenda. 

Synthefis & contra per viam oppofitam | & tanquam 
a pofleriori quæfitam (etfi fæpe ipfa probatio fit in 
hac magis a priori quam in illà) clare quidem 1d quod 
conclufum eft demonftrat, utiturque longà definitio- 
num, petitionum, axiomatum, theorematum, & pro- 
blematum ferie, ut fi quid ipfi ex confequentibus 
negetur, id in antecedentibus contineri ftatim oflen- 
dat, ficque a letore, quantumvis repugnante ac per- 
tinaci, aflenfionem extorqueat ; fed non ut altera fa- 
tisfacit, nec difcere cupientium animos explet, quia 
modum quo res fuit inventa non docet. 

Hac folà Geometræ veteres in feriptis fuis uti fole- 
bant, non quoôd aliam plane ignorarent, fed, quantum 
judico, quia ipfam tanti faciebant, ut fibi folis tan- 
quam arcanum quid refervarent. 

Ego vero folam Analyfim, quæ vera & optima via 
eft ad docendum, in Meditationibus meis fum fequu- 
tus ; fed quantum ad Synthefim, quæ procul dubio ea 
eft quam hic a me requiritis, etfi in rebus Geometri- 
cis aptiflime poft Analyfim ponatur, non tamen ad 
has Metaphyficas tam commode poteft applicart. 

Hæc enim differentia eft, quod primæ notiones, quæ 
ad res Geometricas demonftrandas præfupponuntur, 
cum fenfuum ufu convenientes, facile a quibuflibet 
admitftantur. Ideoque nulla eft ibi dificultas, nifi in 


26 Après applicari, non à la ligne (1"° édit.). 


10 


1) 


20 


25 


30 


20 


25 


174-175. SECUNDÆ RESPONSIONES. 1$7 


confequentiis rite deducendis ; quod a quibuflibet 
etiam minus attentis fieri poteft, mod tantum præ- 
cedentium recordentur ; & propofitionum minuta di- 
fin@io ad hoc eft parata, ut facile citari atque 1ta vel 
nolentibus in memoriam reduci poflint. 

Contrà verd in his Metaphyficis de nullà re magis 
laboratur,quàäm de primis notionibus clare & diftinéte 
percipiendis. Etfi enim ipfæ ex naturà fuà non minüs 
notæ vel etiam notiores fint, quàam 1llæ quæ a Geome- 
tris confiderantur, quia tamen 11s multa repugnant 
fenfuum præjudicia quibus ab ineunte ætate aflue- 
vimus, non nifi a valde attentis & meditantibus, 
mentemque a rebus corporeis, quantum fieri poteft, 
avocantibus, perfete cognofcuntur ; atque fi folæ 
ponerentur, facilè a contradicendi cupidis negari 
poflent. 

Quæ ratio fuit cur Meditationes potius quäm, ut 
Philofophi, Difputationes, vel, ut Geometræ, Theore- 
mata & Problemata, feripferim : ut nempe hoc ipfo 
teftarer | nullum mihi effe negotium, nifi cum üis qui 
mecum rem attente confiderare ac meditari non re- 
cufabunt. Etenim, vel ex hoc ipfo quèd quis ad 1m- 
pugnandam veritatem fe accingit, quoniam avocat 
feipfum a rationibus quæ illam | perfuadent confide- 
randis, ut alias quæ difluadeant inveniat, minus red- 
ditur idoneus ad ipfam percipiendam. 

Forte* verd hic aliquis objiciet, nullas quidem ra- 


18 Difputationes omis (1 édit.). 


a. Toute cette fin, jusque p. 159,1.22, qui se trouve et dans la 1° édition 
et dans la 2°, manque dans la traduction française ; celle-ci ne donne, à la 
place, qu’un court alinéa de six à sept lignes. 


214 


245 


158 OEuvREs DE DESCARTES. 175-176. 


tiones ad contradicendum efle quærendas, cùm foitur 
veritatem fibi proponi; fed quandiu de hoc dubitatur, 
meritù rationes omnes in utramque partem expendi, 
ut quæ firmiores fint cognofcatur ; atque me non 
æquum poflulare, fi meas pro veris admitti velim, an- 
tequam fuerint perfpectæ, aliafque 1ipfis repugnantes 
confiderari prohibeam. 

Quod jure quidem diceretur, fi quæ ex 1is, in qui- 
bus attentum & non repugnantem leétorem defidero, 
talia eflent, ut illum poflent avocare ab aliquibus 
aliis confiderandis, in quibus vel minima eflet fpes 
plus veritatis quam in meis reperiendi. Sed cm inter 
illa quæ propono, fumma de omnibus dubitatio con- 
tineatur, nihilque magis commendem quàm ut fingula 
diligentiflime cireumfpiciantur, nihilque prorfus ad- 
mittatur, nifi quod tam clare & diftincte fuerit per- 
fpeétum, ut non poflimus ei non aflentiri; & e contra 
non alia fint, a quibus lectorum animos cupio avocare, 
quàam ea quæ nunquam fatis examinarunt, nec ab ullà 
firm ratione, fed a fenfibus folis,hauferunt; non puto 
quemquam crederef pofle in majori fe errandi peri- 
culo futurum, fi ea quæ ipfi propono fola confideret, 
quàm fi ab his mentem revocet, & ad alia, quæ ipfis 
aliquo modo adverfantur, tenebrafque offundunt (hoc 
eft ad præjudicia fenfuum), 1llam convertat. 

Ideoque non modo merito fingularem attentionem 
in le@oribus meis defidero, illumque feribendi mo- 
dum præ cæteris elegi, quo illam quammaxime con- 
ciliari poffe putavi, & ex quo mihi perfuadeo leétores 


4 cognofcatur errata(2‘édit.); 2° édit.). — 22 ea] fola (r'* édit.). 
cognofcantur auparavant (1° et  — fola omis (1° édit.). 


20 


29 


20 


176-177: SECUNDÆ RESPONSIONES. [$9 


plus utilitatis efle percepturos quàm ipfimet fint ani- 
madverfuri, cum e contra ex modo | feribendi fynthe- 
tico plura fibi videri foleant didicifle, quam revera 
didicerunt ; fed etiam æquum efle exiftimo, ut 1llo- 
rum, qui mecum meditari noluerint anticipatifque 
fuis opinionibus adhærebunt, judicia quæ de meis fe- 
rent prorfus recufem, & tanquam nullius momenti 
contemnam. 

Sed quia novi quam difhcile fit futurum, etiam 1is 
qui attendent & veritatem ferid quærent, totum cor- 
pus Meditationum mearum intueri, & fimul ipfarum 
fingula membra dignofcere, quæ duo fimul exiftimo 
efle facienda, ut integer fruétus ex 1is capiatur ; pauca 


quædam fynthetico flilo hic fubjungam, a quibus, ut 


fpero, nonnihil juvabuntur : modd tamen, fi placet, 
advertant me, nec tam multa hîe quam in | Medita- 
tionibus complecti velle, quia multo prolixior quam 
in ipfis efle deberem, nec etiam ea quæ compleétar 
accurate efle explicaturum, partim ut brevitati ftu- 
deam, & partim ne quis, hæc fufficere exiflimans, 1p- 
fas Meditationes, ex quibus multo plus utilitatis per- 
cipi pofle mihi perfuadeo, negligentius examinet. 


4 Après didicerunt, à la ligne (1"° édit.). 


216 


247 


RSSBIONES 


D'EISERISEUNE NURTAM 
& ANIMÆ A CORPORE DISTINCTIONEM 
PROBANTES 


MORE GEOMETRICO DISPOSITÆ 


DEFINITIONES. 


I. Cogitationis nomine complector 1llud omne quod 
fic in nobis eft, ut ejus immediate confett fimus. Ita 
omnes voluntatis, intelle@tüs, imaginationis & fen- 
fuum operationes funt cogitationes. Sed addidi m- 
mediate, ad excludenda ea quæ ex iis confequuntur, 
ut motus voluntarius cogitationem quidem pro prin- 
cipio habet, fed ipfe tamen non efl cogitatio. 

Il. /deæ nomine intelligo cujuflibet cogitationis 
formam illam, per eujus immediatam perceptionem 
ipfius ejufdem cogitationis confcius fum; adeo ut 
nihil poffim verbis exprimere, intelligendo id quod 
dico, quin ex hoc ipfo certum fit, in me efle ideam 
ejus quod verbis illis fignificatur. Atque ita non folas 


imagines in phantañà depiétas ideas voco; imo ipfas 


hic nullo modo voco ideas, quatenus funt in phantafà 


1-5 Rationes... difpoñitæ mangue (1'* édit.). 


20 


20 


25 


30 


179-180. SECUNDÆ RESPONSIONES. 161 


[corporeà, hoc eft in parte aliquà cerebri depictæ, 
fed tantüm quatenus menltem ipfam in illam cerebri 
partem converfam informant. 

HI. Per realitatem objechivam 1deæ intelligo enti- 
tatem rei repræfentatæ per ideam, quatenus eft in 
idea; eodemque modo dici poteft perfeclio objeétiva, 
vel artificium objectivum, &c. Nam quæcumque per- 
cipimus tanquam in idearum objeélis, ea funt in ipfis 
ideis objective. 

IV. Eadem dicuntur efle formaliter in idearum ob- 
jedlis, quando talia funt in 1pfis qualia illa percipi- 
mus; & erxmenter, quando non quidem talia funt, fed 
tanta, ut talium vicem fupplere poflint. 

V. Omnis res cui ineft* immediate, ut in fubjecto, 
five per quam exiflit aliquid quod percipimus, hoc eft 
aliqua proprietas, five qualitas, five attributum, cujus 
realis idea in nobis eft, vocatur Sub/lantia. Neque 
enim ipfus fubftantiæ præcife fumptæ aliam habemus 
ideam, quäm quod fit res, in quà formaliter vel emi- 
nenter exiftit 1llud aliquid quod percipimus, five quod 
eft objective in aliquà ex noftris ideis, quia naturali 
lumine notum eft, nullum efle poffe | nihili reale at- 
tributum.. 

VI. Subftantia, cui ineft immediate cogitatio, vo- 
catur Mens ; loquor autem hic de] mente potius quam 
de animà, quoniam animæ nomen eft æquivocum, & 
fæpe pro re corporeà ufurpatur. 

VIT. Subftantia, quæ eft fubjeélum immediatum ex- 
tenfionis localis, & accidentium quæ extenfionem 
præfupponunt, ut figuræ, fitüs, motüs localis, &e., 


aAVOirt. VV, p.156! 


Œuvres. Il. 21 


219 


220 


162 OEUVRES DE DESCARTES. 180-181 


vocatur Corpus. An vero una & eadem fubftantia fit, 
quæ vocatur Mens & Corpus, an duæ diverfæ, poftea 
erit inquirendum. 

VIII. Subftantia, quam fumme perfeétam efle intel- 
ligimus, & in quà nihil plane concipimus quod ali- 
quem defectum five perfeélionis limitationem invol- 
vat, Deus Vocatur. 

IX. Cüm quid dicimus in alicujus rei naturà, five 
conceptu. contineri. idem eft ac fi diceremus 1d de eà 
re verum efle, five de ipfà poffe afirmari. 

X. Duæ fubftantiæ realiter diflingui dicuntur, cum 
unaquæque ex ipfis abfque alià poteft exiitere. 


I] PosTuLATA. 


Peto, Primo, ut lectores advertant, quam debiles fint 
rationes, ob quas fenfibus fuis haëtenus crediderunt, 
& quàm incerta fint omnia judicia quæ illis fuper- 
ftruxerunt ; idque tam diu & tam fæpe apud fe 
revolvant, ut tandem confuetudinem acquirant non 
ampliüs ipfis nimium fidendi. Hoc enim neceffe judico 
ad certitudinem rerum Metaphyficarum percipiendam. 

SEcUNDO, ut confiderent mentem propriam, cunc- 
taque ejus attributa, de quibus deprehendent fe du- 
bitare non pole, quamvis omnia, quæ a fenfibus fuis 
unquam acceperunt, falfa efle fupponant; nec prius 
illam confiderare defiftant, quam ipfam clare perci- 
piendi & rebus omnibus corporeis cognitu faciliorem 
credendi ufum fibi compararint. 

Terrio, ut propofitiones per fe notas, quas apud 
fe invenient, quales funt : Quod idem non poffht efle 


25 


5 


© 


— 
on 


25 


181-182. SECUNDE RESPONSIONES. 103 


fimul & | non effe; quod nihil nequeat effe caufa efficiens 
ullius rer, & fimiles, diligenter expendant, atque ita 
perfpicuitatem intellectüs fibi a naturà inditam, fed 
quam fenfuum vifa quammaxime turbare folent & 
obfcurare, puram atque ab ipfis liberatam exerceant. 
Hac | enim ratione fequentium Axiomatum veritas 
ipfis facile innotefcet. 

Quarro, ut examinent ideas naturarum, in quibus 
multorum fimul attributorum complexio continetur, 
qualis eft natura trianguli, natura quadrati, vel alte- 
rius figuræ ; itemque natura Mentis, natura Corporis, 
& fupra omnes natura Dei, five entis fumme perfect. 
Advertantque 1lla omnia, quæ in üis contineri perci- 
pimus, vere de ipfis pofle afirmari. Ut, quia in naturà 
Trianguli continetur ejus tres angulos æquales efle 
duobus rectis, & in naturà Corporis, five rei extenfæ, 
continetur divifibilitas (nullam enim rem extenfam 
tam exiguam concipimus, quin illam faltem cogita- 
tione dividere poflimus), verum eft dicere omnis 
Trianguli tres angulos æquales efle duobus redis, & 
omne Corpus efle divifibile. 

Quiro, ut diu multumque in nalturà entis fumme 
perfecti contemplandà immorentur; & inter cætera 
confiderent, in aliarum quidem omnium naturarum 
ideis exiftentiam poflibilem, in Dei autem ideà non 
poffibilem tantüm, fed omnind neceflariam contineri. 
Ex hoc enim folo, & abfque ullo difcurfu, cognofcent 
Deum exiftere; eritque ipfis non minus per fe notum, 


13-14 Advertantque... aflir- second tirage, la page 222 com- 
mari. manque (1° édit.), ajouté  mence à l'alinéa Quinto..…. 
au second tirage. — 22 Dans un 


221 


223 


104 OEuvres DE DESCARTES. 182-184. 


quäm numerum binarium efle parem, | vel ternarium 
imparem, & fimilia. Nonnulla enim quibufdam per fe 
nota funt, quæ ab aliis non nifi per difeurfum in- 
telhguntur. 

SExTO, ut, perpendendo exempla ommia claræ & 
difintæ perceptionis, itemque obfcuræ & confufæ, 
quæ in Meditationibus meis recenfui, ea quæ clare 
cognofcuntur ab obfeuris diflinguere affuefcant; hoc 
enim facilius exemplis quam regulis addifcitur, & 
puto me ibi omnia hujus rei exempla vel explicuifle, 
vel faltem uteumque attigifle. 

Seprimo denique, ut, advertentes nullam fe un- 
quam in iis quæ clare perceperunt falfitatem de- 
prehendiffe, nullamque e contra veritatem in obfcure 
tantüm comprehenfis nifi cafu reperifle, confiderent 
efle a ratione plane alienum, propter fola fenfuum 
præjudicia, vel propter hypothefes in quibus aliquid 
ignoti contineatur, ea, quæ a puro intellectu clare & 
diftin@e percipiuntur, in dubium revocare. Ita enim 
facilè fequentia Axiomata pro veris & indubitatis 
admittent. Quanquam fane pleraque ex iis potuiflent 
melius explicari, & inflar Theorematum potius quam 
Axiomatum proponi debuiffent, fi accuratior efle vo- 
luiffem. 


| AxroMaTA 
SIVE 
Communes NOTIONES. 


L Nulla res exiftit de quà non pofñlit quæri quænam 
fit caufa cur exiftat. Hoc enim de ipfo Deo quæri 


20 


2) 


20 


25 


30 


184-185. SECUNDÆ RESPONSIONES. 10$ 


poteft, non quôd indigeat ullà caufà ut exiftat, fed 
quia ipfa ejus naturæ immenfitas eft caufa five ratio, 
propter | quam nullà caufà indiget ad exiflendum. 

Il. Tempus præfens a proxime præcedenti non 
pendet, ideoque non minor caufa requiritur ad rem 
confervandam, quàm ad ipfam primüm producendam. 

IT. Nulla res, nec ulla rei perfeétio actu exiftens, 
poteft habere nzhrl, five rem non exiftentem, pro caufà 
fuæ exiftentiæ. 

IV. Quidquid ef realitatis five perfectionis in ali- 
quà re, eft formaliter vel eminenter in primà & adæ- 
quatà ejus caufà. 

V. Unde etiam fequitur, realitatem objectivam 
idearum noftrarum requirere caufam, in quà eadem 
ipfa realitas, non tantüm objective, fed formaliter vel 
emifnenter, contineatur. Notandumque hoc axioma 
tam neceflarid efle admittendum, ut ab ipfo uno 
omnium rerum, tam fenfibilium quam infenfibilium, 
cognitio dependeat. Unde enim fcimus,exempli caufà, 
cœlum exiftere ? An quia illud videmus ? At ifla vifio 
mentem non attingit, nifi quatenus | idea eft : idea, 
inquam, menti ipfi inhærens, non autem imago in 
phantafià depitta. Nec ob hanc ideam poflumus judi- 
care cæœlum exiftere, nifi quia omnis idea caufam fuæ 
realitatis objectivæ habere debet realiter exiftentem ; 
quam caufam judicamus effe ipfum cœlum, & fic de 
cæteris. 

VI. Sunt diverfi gradus realitatis, five entitatis ; 
nam fubftantia plus habet realitatis, quàm accidens 
vel modus; & fubftantia infinita, quam finita. Ideoque 
etiam plus eft realitatis objeétivæ in ideà fubftantiæ, 


K 


224 


225 


226 


1606 OEUVRES DE DESCARTES. 185-186. 


quam accidentis; & in ideà fubftantiæ infinitæ, quàm 
in ideà finitæ. 

VII. Rei cogitantis voluntas fertur, voluntarie qui- 
dem & libere (hoc enim eft de eflentià voluntatis), fed 
nihilominus infallibiliter, in bonum fibi clare cogni- 
tum ; ideoque, fi norit aliquas perfectiones quibus ca- 
reat, fibi ftatim ipfas dabit, fi fint in fuà poteftate. 

VIII. Quod poteft eflicere id quod | majus eft five 
dificilius, poteft etiam efficere id quod minus. 

IX. Majus eft creare vel confervare | fubftantiam, 
quäm attributa® five proprietates fubflantiæ ; non au- 
tem majus eft idem creare, quàam confervare, ut jam 
dictum eft. 

X. In omnis rei ideà five conceptu continetur exi- 
fentia, quia nihil poffumus concipere nifi fub ratione 
exiftentis; nempe continetur exiftentia pofbilis five 
contingens in conceptu rei limitatæ, fed neceflaria & 
perfe@a in conceptu entis fumme perfeéti. 


HPROPOSITIOL UE 
DEI EXISTENTIA EX SOLA EJUS NATURÆ CONSIDERATIONE 
COGNOSCITUR. 


Demonflratio. 

Idem eft dicere aliquid in rei alicujus naturà five 
conceptu contineri, ac dicere idipfum de eà re effe 
verum (per def. 0). Atqui exiftentia neceffaria in 

1Q PRIMA. 


a VOIR VD. 1944 


20 


25 


20 


186-18-. SECUNDÆ RESPONSIONES. 107 


Dei conceptu continetur (per axio. 10). Ergo verum 
eft de Deo dicere, neceflariam exiftentiam in eo | effe, 
five 1pfum exiftere. 

Atque hic eft fyllogifmus, de quo jam fupra | ad 
objectionem fextam *; ejufque conclufio per fe nota 
effe poteft is qui a præjudiciis funt liberi, ut diétum 
eft poftulato quinto; fed quia non facile eft ad tan- 
tam perfpicacitatem pervenire, aliis modis idem quæ- 
remus. 


ProposirTio II. 


DEI EXISTENTIA EX EO SOLO QUOD EJUS IDEA SIT IN 
NOBIS, A POSTERIORI DEMONSTRATUR. 


Demon/lratio. 


Realitas objectiva cujuflibet ex noftris ideis requi- 
rit caufam, in quà eadem ipfa realitas, non tantüm 
objective, fed formaliter vel eminenter, contineatur 
(per ax. $). Habemus autem ideam Dei (per def. 2 
& 8), hujufque ideæ realitas objectiva nec formaliter 
nec eminenter in nobis continetur (per ax. 6), nec 
in ullo alio præterquam in ipfo Deo poteft contineri 
(per def. 8). Ergo hæc idea Dei, quæ in nobis ef, 
requirit Deum pro caufà, Deufque proinde exiftit (per 
ax, 3). 

2 eo] Deo (1 édit). — 3 Après exiftere, non à la ligne (1" et 
2° édit.). 


a. Page 1490, Î. 22. 


[a] 
Le 
En] 


228 


229 


108 OEUvREs DE DESCARTES. 188-180. 


Proposirio II. 


DEI EXISTENTIA DEMONSTRATUR ETIAM EX EO QUOD NOS 
IPSI HABENTES EJUS IDEAM EXISTAMUS. 


Demonftratio. 


Si vim haberem me ipfum confervandi, tanto magis 
haberem etiam vim mihi dandi perfectiones quæ mihi 
defunt (per ax. 8 & 9); illæ enim funt tantüum attri- 
buta fubflantiæ, ego autem fum fubftantia. Sed non 
habeo vim mihi dandi iftas perfectiones ; alioqui enim 
jam ipfas haberem (per ax. 7). Ergo non habeo vim 
meipfum confervandi. 

Deinde, non poffum exiftere, quin conferver quan- 
diu exiflo, five a me ipfo, fiquidem habeam iftam vim, 
five ab alio | qui illam habet (per ax. 1 & 2). Atqui 
exiflo, & tamen non habeo vim meipfum confervandi, 
ut jam jam probatum eft. Ergo ab alio confervor. 

Præterea, ille a quo confervor, habet in fe forma- 
liter vel eminenter id omne quod in me eft (per ax. 
4). In me autem eft perceptio multarum perfectio- 
num quæ mihi defunt, fimulque ideæ Dei | (per def. 
2 & 8). Ergo eft etiam in illo, a quo confervor, ea- 
rumdem perfectionum perceptio. 

Denique, ille idem non poteft habere perceptionem 
ullarum perfe@ionum quæ ipfi defint, five quas in fe 
non habeat formaliter vel eminenter (per ax. 7). Cüm 
enim habeat vim me confervandi, ut jam diétum ef, 
tanto magis haberet vim fibi ipfas dandi, fi deeflent, 


16 Non à la ligne (2° édit.). 


20 


25 


189-190. SECUNDÆ RESPONSIONES. 169 


(per ax. 8 & 9). Habet autem perceptionem earum 
omnium quas mihi deeffe, atque in folo Deo effe pofñle 
concipio, ut mox probatum eft. Ergo illas formaliter 
vel eminenter in fe habet, atque ita eft Deus. 


5 | COROLLARIUM. 230 


CREAVIT DEUS CŒLUM ET TERRAM, ET OMNIA QUÆ IN 
EIS SUNT , INSUPERQUE POTEST EFFICERE ID OMNE QUOD 
CLARE PERCIPIMUS, PROUT IDIPSUM PERCIPIMUS. 


Demon/firatio. 


10 Hæc omnia clare fequuntur ex præcedenti propofi- 
tione. In 1pfà enim Deum exiftere ex eo probatum ef, 
quod | debeat aliquis exiftere, in quo formaliter vel emi- 
nenter fint omnes perfeétiones, quarum idea aliqua eft 
in nobis. Eft autem in nobis idea tantæ alicujus poten- 

15 tiæ,ut ab illo folo,in quo ipfa eft, cœlum & terra, &c. 
creata fint, & alia etiam omnia, quæ a me ut poffibilia 
intelliguntur, ab eodem fieri poflint. Ergo fimul cum 
Dei exiftentià hæc etiam omnia de ipfo probata funt. 


| Proposrrio IV. 234 


20 MENS ET CORPUS REALITER DISTINGUUNTUR. 


Demonfiratio. 


Quidquid clare percipimus, a Deo fieri poteft, prout 
illud percipimus (per coroll. præcedens). Sed clare 


7 is] iLriS (1 édit.). — 23 præcedens] præced. (Zbia.). 


Œuvres. II. 


n 
b 


232 


170 OEUVRES DE DESCARTES. 190-107. 


percipimus mentem, hoc eft, fubflantiam cogitan- 
tem, abfque corpore, hoc eft, abfque fubftantià aliquà 
extenfà (per poft. 2); & vice verfà corpus abfque 
mente (ut facilè omnes concedunt). Ergo, faltem per 
divinam potentiam, mens efle poteft fine corpore, & 
corpus fine mente. 

Jam verd fubftantiæ, quæ effe poffunt una abfque 
alià,realiter difinguuntur (per | def. 10). Atqui mens 
& corpus funt fubftantiæ (per def. ;, 6 & 7),quæ una 
abfque alià efle poffunt (ut mox probatum eft). Ergo 
mens & corpus realiter diftinguuntur. 

| Notandumque me hîc ufum efle divinà potentià 
pro medio, non quôd extraordinarià aliquà vi opus 
fit ad mentem a corpore feparandam, fed quia, cum 
de folo Deo in præcedentibus egerim, non aliud ha- 
bui quo uti poffem. Nec refert a quà potentià duæ res 
feparentur, ut ipfas realiter diftinétas efle cognof- 
camus. 


15 


|| OBJECTIONES TERTIÆ®:. 233 


CUM RESPONSIONIBUS AUTHORIS. 


OBJECTIO PRIMA. 


Satis conflat ex üs quæ diéla funt in hac Meditatione, 4» Po 
5 nullum effe orrnotov, quo fomnia noffra a vigilia & fen- Dore 
fione verä dignofcantur; & propterea phantafmata, quæ He rl 
vigilantes & fentientes habemus, non effe accidentia objeérs 
externis inhærentia, neque argumento effe talia objecla 
externa omnino exiflere. Ideoque fi fenfus noftros fine alià 
io ratiocinatione fequamur, melrito dubrtabimus an aliquid 234 
exiflat, necne. Verttatem ergo hujus Meditationis agnof- 
cimus. Sed quoniam de eäâdem incertitudine fenfibilium 
difputavit Plato & ali antiquorum Philofophorum, € 
vuloo obfervatur difficultas dignofcendi vigiliam ab in- 
15 Jomnus, nolim excellentiffimum authorem novarum fpe- 
culationum 1lla vetera publicare. 


| Respowsio. 


Dubitandi rationes, quæ hîe a Philofopho admit- 
tuntur ut veræ, non a me nifi tanquam verifimiles 

0 fuere propofitæ; ifque ufus fum, non ut pro novis 
venditarem, fed partim ut leorum animos præpara- 


4 An MEDiTATIONEM PriMaAM omis (7 édit.). 


aVoirit II, p. 360, 1 719: 


235 


AD MEDITATIONEM 


SECUNDAM. 


De naturaä mentis 


humanæ. 


236 


172 OEUVRES DE DESCARTES. 193-194. 


rem ad res intellectuales confiderandas, illafque a 
corporeis diflinguendas, ad quod omnino neceflariæ 
mihi videntur; partim ut ad ipfas in fequentibus Me- 
ditationibus refponderem; & partim etiam ut often- 
derem quam firmeæ fint veritates quas poftea propono, 
quandoquidem ab iflis Metaphyficis dubitationibus 
labefactari |non poffunt. Itaque nullam ex earum re- 
cenfione laudem quæfivi; fed non puto me magis 
ipfas omittere potuiffe, quàäm medicinæ feriptor morbi 
defcriptionem, cujus curandi methodum vult docere. 


| OBJECTIO II. 


Sum res cogitans*; recle. Nam ex eo quod cogito, five 
phantafma habeo, five vigilans, five fomnians, colligitur 
quôd fum cogitans : idem entm fignificant cogito & fum 
cogitans. Ex eo quod fum cogitans, fequitur, Ego fum, 
quia id quod cogitat non efl nihil. Sed ubr fubjungit, hoc 
eft, mens, animus, intellectus, ratio”, oritur dubitatio. 


Non enim videtur reéla argumentatio, dicere : ego fum . 


cogitans, ergo fum cogitatio:; neque ego fum intelli- 
gens, ergo fum intelleétus. Nam eodem modo pofjem 
dicere :fum ambulans, ergo fum ambulatio. Sumit ercro 
D. Cartefius idem efle rem intelhigentem, € intelleclio- 
nem, quæ ef? aclus intelligentis, vel faltem idem efle rem 
intelligentem, & intelleélum, qui efl potentia intelligentis. 
Omnes tamen Plhilofophi difhinguunt fubjelum a furs 
facultatibus & achibus, hoc efl, a fuis proprietatibus € 


20 


25 


20 


25 


194-106. OBJECTIONES TERTIX. 173 


effentus ; aliud enim efl ipfum ens,aliud eff ejus eflentia ; 
poteft ergo elfe ut res cogitans fit fubjeélum mentis, |ratio- 
mis, vel intelleclüs, ideoque corporeum aliquid: cujus con- 
trartum fumitur, non probatur ; efl tamen hæc 1llatio fun- 
damentum conclufionis, quam videtur velle D. C. flabilire. 

Ibidem, novi me exiftere, quæro quis fim ego quem 
novi : certiflimum eft hujus fic præcife fumpti noti- 
tiam non pendere ab 11s quæ exiftere nondum novi*. 

Certiffimum eflnotitiam hujus propofitionts, ego exiilo, 
pendere ab hac, ego cogito, ut reéle ipfe nos docuit. Sed 
unde nobis efl notitia hujus, ego cogito ? Certe non ab 
alio quam ab hoc, quod non poffumus concipere aclum 
quemicumque fine fubjeclo [uo, veluti faltare fine faltante, 
Jcire fine fciente, cogttare fine cogitante. 

Aique hinc videtur fequi, rem cogitantem effe corpo- 
reum quid; fubjeéla entm omnium aéluum videntur intel- 
higt Jolummodo fub ratione corporeä, five fub ratione 
maleriæ, ut oflendit ipfe po/t in exemplo ceræ°, quæ, mu- 
tatis colore, duritie, figurä, 6 cæteris aéhbus, intelliortur 
tamen femper eadem res, hoc efl eadem materia tot muta- 
liomibus fubjecla. Non autem colhigitür me cogitare per 
aliam cogitationem ; quamvis entm aliquis cogitare pote/l 
fe cogitafle (quæ cogrtatio nihil alrud | el quäm memi- 
niffe), tamen omnino efl impofhibile cogitare fe cogiiare, 
Jicut nec [cire fe fcire. Effet enim interrogatio infinita : 
unde fcrs te fcire, té foire, te foire? 

Quoniam igitur notitia hujus propofitionis, ego exifto, 
pendet a notitiä hujus, ego cogito; & notitia hujus, ex eo 
quod non pofjumus feparare cogitationem a materiä cogt- 


aMPare 27. 1128; ap. 201112: 
b'APasemo; 118: 


237 


174 OEUVRES DE DESCARTES. 196-197. 


238 tante, videtur inferendum polius rem cogitantem effe | ma- 


239 


tertalem quam immatertalem. 


RESPONSIO. 


Ubi dixi hoc ef? mens, animus, intelleclus, ratio, Ëc., 
non intellexi per ifta nomina folas facultates, fed res 
facultate cogitandi præditas, ut per duo priora vulgo 
intelligitur ab omnibus, & per duo pofteriora fre- 
quenter ; hocque tam exprefle, totque in locis expli- 
cui, ut nullus videatur fuifle dubitandi locus. 

Neque hic eft paritas inter ambulationem & cogita- 
tionem : quia ambulatio fumi tantüm folet pro actione 
ipfa; cogitatio interdum pro actione, interdum pro 
facultate, interdum pro re in quà ef facultas. 

Nec dico idem effe rem intelligentem & intellectio- 
nem, nec quidem rem intelligentem & intellectum, fi 
fumatur intelleétus | pro facultate, fed tantüm quando 
fumitur pro re ipfa quæ intelligit. Fateor autem ultro 
me ad rem, five fubftantiam, quam volebam exuere om- 
nibus iis quæ ad ipfam non pertinent, fignificandam, 
ufum fuifle verbis quammaxime potui abftractis, ut 
contra hic Philofophus utitur vocibus quammaxime 
concretis, nempe /ubjectr, materiæ, & corporis, ad iftam 
rem cogitantem fignificandam, ne patiatur ipfam a 
corpore divelli. 

Nec vereor ne cui videatur ifte ejus modus plura 
fimul conjungendi aptior ad veritatem Inveniendam, 
quam meus, quo fingula quammaxime poflum diflin- 
guo. Sed omittamus verba, loquamur de re. 


20 


25 


10 


20 


25 


197-198 OBJECTIONES TERTIÆ. 17$ 


Potefl, inquit, effe ut res cogitans fit corporeum ali- 
quid : cujus contrarium fumitur, non probatur*. mo 
contrarium non aflumpfi, nec ullo modo eo ufus fum 
pro fundamento; fed plane indeterminatum reliqui, 
ufque ad fextam Meditationem in quà probatur. 

Deinde reëte dicit nos non poffe concipere aélum ullum 
Jine fubjeclo fuo?, ut cogitationem fine re cogitante, 
quia id quod cogitat non eft nihil. Sed abfque ullà 
ratione, & contra omnem loquendi ufum omnemque 
logicam, addit, hinc videri fequi rem cogitantem effe 
corporeum quid : | fubjeéla enim omnium aéluum intel- 
liguntur quidem [ub ratione | fubflantiæ® (vel etiam, 
fi lubet, /ub ratione materiæ, nempe Metaphyficæ), 
non autem 1idcirco fub ratione corporum. 

Sed & logici & vulgo omnes dicere folent fub- 
fantias, alias efle fpirituales, alias corporeas. Nec 
aliud probavi exemplo ceræ, nifi tantüm colorem. 
duritiem, figuram, non pertinere ad rationem for- 
malem ipfius ceræ. Nec etiam de ratione formali 
mentis, nec quidem de ratione formali corporis 
ibi egi. 

Neque ad rem pertinet, quod hie Philofophus dicat 
unam cogitationem non pole effe fubjetum alterius 
cogitationis. Quis enim unquam, præter iplum, hoc 
finxit? Sed, ut rem ipfam paucis explicem, certum eft 
cogitationem non pofle efle fine re cogitante, nec 
omnino ullum actum, five ullum accidens, fine fub- 


22 hic après Philofophus (z" édit.). — dicatl ait (ib.). 
| | 


240 


241 


170 OEuvREs DE DESCARTES. 198-190. 


flantià cui infit. Cüm autem ipfam fubftantiam non 
immediate per ipfam cognofcamus, fed per hoc tantüum 


- quod fit fubjectum quorundam aduum, valde rationi 


confentaneum eft, & ufus jubet, ut illas fubftantias, 
quas agnofcimus efle fubjecta plane diverforum ac- 
tuum five accidentium, diverfis nominibus appelle- 
mus, atque ut poftea, utrum 1lla diverfa nomina res 
diverfas vel unam & eandem fignificent, examinemus. 
Sunt autem aclus guidam, quos vocamus corporeos, 
ut magnitudino, figura, | motus, & alia omnia quæ 
abfque locali extenfione cogitari non poflunt : atque 
fubflantiam, eui 11li infunt, vocamus corpus: nec fingi 
poteft alia efle fubftantia quæ fit fubjectum figuræ, 
alia quæ fit fubjectum motüs localis &e., quia omnes 
illi actus conveniunt fub unà communi ratione exten- 
fionis. Sunt deinde alii attus,quos vocamus cogitativos, 
ut intelligere, velle,imaginari, fentire &c., qui omnes 
fub ratione communi cogitationis, five perceptionis, 
five confcientiæ, conveniunt: atque fubftantiam cui 
infunt, dicimus effe rem cogitantem, five mentem, five 
alio quovis nomine, modo ne ipfam cum fubftan- 
tià corporeà confundamus, quoniam actus cogitativi 
nullam cum actibus corporeis habent afinitatem, & 
cogitatio, quæ eft ipfarum ratio communis, toto 
genere differt ab extenfione, quæ eft ratio communis 
aliorum. Poftquam vero duos diflinctos conceptus 
iftarum duarum fubflantiarum formavimus, facile ef, 
ex dictis in fextà Meditatione, cognofcere an una & 
eadem fint, an diverfæ. 


1 Après infit, à la ligne (1® même remarque. — 26 Après 
édit.). — 8 Après examinemus, aliorum, #1ême remarque. 


10 


15 


20 


25 


20 


200-201. OBJECTIONES TERTIEÆ. T7 


| OBJECTIO III. 


Quid ergo eft,quod a me cogitatione diftinguatur ? 
Quid, quod a me ipfo feparatum dici poteft* ? 

Forte refpondebit aliquis huic quæfhiont : a mea COgT- 
tatione difhinguor iple ego qui cogito ; 6 a me, non fepa- 
ratam quidem, fed diverfam efle meam cogitationem, eo 
modo, quo (ut ante diélum ef!) difhinguitur faltatio a fal- 
tante. Quod fi D.C. oflenderit 1dem effe eum qui intel- 
ligit, & intellelum, recidemus in modum loquendi Scho- 
laflicum. Intellelus intellioit, vifus videt, voluntas vult, 
é per analogiam optimam, ambulatio, vel faltem facultas 
ambulandi, ambulabit. Quæ ominia obfcura, impropria, 
@ perfpicuitate folitä Domint Des Cartes indigniffima. 


RESPONSIO. 


Non nego me, qui cogito, diftingui a meà cogita- 
tione, ut rem a modo; fed ubi quæro, quid ervo ef! quod 
a med cogttatione difhinguatur, hoc intelligo de variis co- 
gitandi modis 1b1 recenfitis, non de meà fubftantià ; & 
ubi addo, quid, quod|a meipfo feparatum dici poffit, figni- 
fico tantum 1llos omnes cogitandi modos mihi inefle ; 
nec video quid hic dubii vel obfeuritatis fingi poffit. 


OBJECTIO IY. 


Supereft igitur ut concedam, me ne imaginari qui- 
dem quid fit hæc cera, fed folà mente concipere". 
a. Page 20, I. 3-4. 
b. Page 31, 1. 16-18. Descartes avait écrit percipere. 
Œuvres. II. 2 


PE 


244 


178 OŒEuvres DE DESCARTES. 201-202. 


Differentia magna efl inter imaginari, hoc efl, ideam 
aliquam habere, € mente concipere, hoc efl, raliocinando 
collisere rem aliquam effe, vel rem aliquam exiflere. Sed 
non explicuit nobis D. C. in quo differunt. Veteres 
quoque Peripatetict docuerunt fatis clare non percipi 


fubflantiam fenfibus, fed colligt rationtbus. 


Quid jam dicimus, fi forte ratiocinatio nihil aliud fit 
quam copulatio & concathenatio nominum five appellatro- 
num, per verbum hoc ef? unde colhigimus ratione nthil 
omnino de naturä rerum, fed de earum appellationtbus, 
nimirum utrum copulemus rerum nomina fecundüm pacla 
(quæ arbitrio noflro fecimus cirea ipfarum fignificationes) 
vel non. St hoc fit, ficut effe potefl, ratiocinatio depende- 
bit a nominibus, nomina ab imaginatione, 6 1magr|natio 


forte, ficut fentio, ab organorum corporeorum motu, € fic 
. … - Le … 


mens nthil aliud erit præterquam motus In partibus qui- 
bufdam corporis organrer. 


RESPONSIO. 


Difflerentiam inter imaginationem & puræ mentis 
conceptum hic explicui, ut in exemplo enumerans 
|quænam fint in cerà quæ imaginamur, & quænam 
quæ folà mente concipimus : fed & alibi explicui quo 
patlo unam & eandem rem, puta pentagonum, aliter 
intelligamus, & alter imaginemur. Eft autem in ratio- 
cinatione copulatio, non nominum, fed rerum nomi- 
nibus fignificatarum; mirorque alicui contrarium ve- 
nire pofle in mentem. Quis enim dubitat quin Gallus 


7 Dicimus] dicemus (1"° édit. mieux). — 27 Après mentem, à la 
line (1"° édit.). 


15 


20 


25 


20 


25 


202-204. OBJECTIONES TERTIÆ. 179 


& Germanus eadem plane iifdem de rebus poflint ra- 
tiocinari, cum tamen verba concipiant plane diverfa ? 
Et nunquid Philofophus feipfum condemnat, cüm 
loquitur de padtis quæ arbitrio noftro fecimus circa 
verborum fignificationes? Si enim admittit aliquid 
verbis fignificari, quare non vult ratiocinationes no- 
fras efle de hoc aliquid quod fignificatur, potius 
quäm de folis verbis ? Ac certe eodem jure quo con- 
cludit mentem efle motum, poflet etiam concludere 
[terram efle cœlum, vel quidquid aliud ipfi placuerit. 


| OBJECTIO. V. 


Quædam ex his (/cilicet cogitationibus humanis) tan- 
quam rerum imagines funt, quibus folis proprie con- 
venit ideæ nomen, ut cum hominem, vel Chimæram, 
vel Cœlum, vel Angelum, vel Deum cogito*. 

Cüm hominem cogito, agno/co ideam, five imaginem 
confhtutam ex figura & colore, de qua pofjum dubitare an 
fit hominis fimilitudo, vel non. Similiter cüûm cogilo cœ- 
lum. Cüm Chimæram cogito, agnofco ideam, five imagi- 
nem, de qua poffjum dubitare an fit fimilitudo alicujus 
animalis, non exiflentis, [ed quod exiflere poffit, vel exti- 
terit alio tempore, vel non. 

Cæœterum cogitantt Angelum obverfatur animo ali- 
quando imago flammæ, aliquando puelli formofi alatr, de 
qua certus mihi videor effe, quod non habet fimilitudinem 
Angelr; neque |ergo effe eam Angeli ideam. Sed credens 


S Ac manque (1 édit). — 26 credens] lire credentes ? 


246 


AD MEDITATIONEM 


247 


TERTIAM. 


De Deo. 


248 


180 OEUVRES DE DESCARTES. | 204-205. 


effe creaturas aliquas Deo miniftrantes, invifibiles, & im- 
materiales, re creditæ vel fuppofiiæ nomen Lnpontrus 
Angelum, cm tamen idea, fub quä Angelum imaginor, 
Jit compofita ex 1ideis rerum vifibilium. 

Eodem modo ad nomen venerandum Der, nullam Dei 
habemus imaginem, five ideam ; ideoque prohibemur Deum 
Jub imagine adorare, ne illum, qui inconceptibilis eff, vi- 
deamur nobis concipere. 

Videtur ergo nullam efje in nobis Det ideam. Sed ficut 
cæcus natus, fæpius ignt admotus, & fentiens fe calere, 
agnofcit effe aliquid, a quo calefaélus efl, audienfque 
1Îlud appellari ignem, concludit ignem exiflere, nec tamen 
qualis figuræ aut coloris ignis fit cogno/cit, vel ullam om- 
nino 1gnts 1deam, vel imaginem animo obverfantem habet; 
ltaque homo cognofcens debere effe caufam aliquam fua- 
rum imaginum vel idearum, & caufæ 1llius aliam caujam 
priorem, € fic continuo, deducitur tandem ad finem, five 
Juppoftionem alicujus caufæ æternæ, quæ, quia nunquam 
cæpit effe, caufam fe habere priorem non potejt ; necefja- 
rio aliquid æternum exiflere concludit. Nec tamen ideam 
ullam habet, quam poffit dicere effe ideam æternt illius, 
Jed rem crediltam vel agnitam nominat, five appellat 
Deum. 

Jam quoniam ex pofitione hac, qudd habemus ideam 
Det in antmä noflrä, procedit D. C. ad probationem huqus 
Theorematis, quod Deus (id efl fumme potens, fapiens, 
mundi creator) exiflat, oportuit illam ideam Dei melius 
explicare, 6 non modo inde deducere 1pfius exiflentiam, 
Jed etiam mundi creationem. 


14 Après habet, à la ligne (1° et 2° édit.). 


20 


20 


25 


LEE OBJECTIONES TERTIÆ. 181 


RESPONSIO. 


Hic nomine ideæ vult tantüm intelligi imagines 
rerum materialium in phantafà corporeà depictas: 
quo pofito facile ill eft probare, nullam Angeli nec 
Dei propriam ideam efle pofle. Atqui ego pañim 
ubique, ac præcipue hoc ipfo in loco, oftendo me 
nomen ideæ fumere pro omni eo quod immediate a 
mente percipitur, adeo ut, cum volo & timeo, quia 
fimul percipio me velle & timere, ipfa volitio & timor 
inter ideas a me numerentur. Ufufque fum hoc no- 
mine, quia jam tritum erat a Philofophis ad formas 
perceptionum mentis divinæ fignificandas, quamvis 
nullam in Deo phantafiam agnofcamus:; & nullum ap- 
tius habebam. Satis autem puto me explicuifle ideam 
Dei pro iis qui ad meum|fenfum volunt attendere; fed 
pro is qui mea verba malunt aliter quam ego intelli- 
gere, nunquam poflem fatis. Quod denique Head. 
de mundi creatione, plane eft a quæftione alienum. 


OBJECTIO VI. 


Aliæ vero (cogitationes) alias quafdam præterea for- 
mas habent, ut cum volo, cum timeo, cùm afirmo, 
cum nego, femper quidem aliquam rem ut fubjectum 
meæ cogitationis apprehendo. Sed aliquid etiam am- 
plius quàam iflius rei fimilitudinem cogitatione com- 
plector, & ex his aliæ voluntates five aflectus, aliæ 
autem judicia appellantur”. 


22 aliquam] aliam (1 ef 2° édit.). 


a. Page 37, 1. 6-12, 


249 


250 


251 


182 OEUVRES: DE DESCARTES. 206-207. 


Cüm quis vult, vel timet, habet quidem imaginem rei 
quam timet, 6 achonis quam vult; fed quid ampliüs vo- 
lens vel timens cogitatione compleélitur, non explicatur. 
Etfi quidem timor fit cogilatio, non video quo modo po- 
te/l efje alia, quäm cogitatio rer quam quis timet. Quid 
envm ef? timor trruentis leonis aliud, quàam idea irruentis 
leonis, & effeélus (quem talis idea generat in corde) quo 
limens inducitur ad motum antmalem 1llum, quem vocamus 


Jfugam ? Jam motus hic fugæ non efl cogitatio ; quare rema- 


net, non effe in timore|aliam cogitationem præter illam quæ 
confifht in fimilitudine rer. Idem dici poffet de voluniate. 

Præterea affirmatio Ë negatio non funt fine voce & 
appellationibus, 1ta ut animantia bruta non poffint affir- 
mare neque negare, ne Cogilalione quidem, ideoque neque 


Judicare; attamen cogitatio fimilis potefl efle in homine 


& beflha. Nam, cum affirmamus hominem|currere, non 
habemus aliam cogitationem ab eä quam habet canis vi- 
dens currentem dominum fuum; nihiligitur addit affirma- 
Lio vel negatio cogitationthus fimplicibus, nifi fortè cogr- 
tationem quod nomina, ex quibus conflat affirmatio, fint 
nomina ejufdem ret in affirmante; quod non eft compleéh 
cogitatione plus quam rer fimilitudinem, fed eandem fi- 
militudinem bis. 


RESPONSIO. 


Per fe notum eft aliud effe videre leonem & fimul 
illum timere, quam tantum illum videre; item aliud 
efle videre hominem currentem, quam fibi ipf afir- 


26-27 aliud efle! quèd aliud eft (7"° édit.). — 27 fibi ipfi manque 
(1° édit.). 


20 


25 


20 


25 


207-209. OBJECTIONES TERTIEÆ. 183 


mare fe 1llum videre, quod fit fine voce. Nihilque hic 
animadverto quod egeat refponfione. 


ROBTECHIONIIT: 


Supereft ut examinem, quà ratione ideam iftam a 
Deo accepi; neque enim illam fenfibus haufi; nec un- 
quam expectanti mihi advenit, ut folent rerum fenfi- 
bilium ideæ, cum ipfæ res externis fenfuum organis 
occurrunt, vel occurrere videntur; nec etiam a me 
effiéta eft, nam nihil ab eà detrahere, nihil 1lli fuper- 
addere plane poflum; ac proinde fupereft ut mihi fit 
innata, quemadmodum etiam mihi eft innata idea mei 
ipfius *. 

Si non detur Dei idea (nonautem probatur dari), quem- 
admodum non dart videtur, tota hæc collabitur difqui- 
Jitio. Præterea idea met ipfius mihi oritur (fi corpus meum 
Jpeélatur) ex vifione (ft anima) nulla omnino animæ efl 
idea, ed ratione colligimus effe aliquid internum corpori 
humano, quod ei motum impertit animalem, quo fentit € 
movetur ; atque hoc quidquid efi, fine ideä vocamus animam. 


RESPONSIO. 


Si detur Dei idea (ut manifeftum eft illam dari), tota 
hæc collabitur objeétio. Cumque additur non dari ani- 
mæ | ideam, fed ratione colligi, idem eft ac fi dicere- 
tur non dari ejus imaginem in phantafià depiétam, fed 
dari tamen 1llud quod ego ideam vocavi. 

1 quod... voce. manque (1"* édit.). — 4 iftam] ipfam (7 édit.). — 
7 ipfæl iflæ Desc. 


a. Page 51,1. 6-14. 


253 


wo 
1 
— 
[Le] 


184 OŒEuvres DE DESCARTES. 20ç- 


| OBJECTIO. VIIT. 


Aliam verd folis ideam, ex rationibus aftronomicis 
defumptam, hoc eft, ex notionibus quibufdam mihi 
innatis elicitam" 

Solis idea unica uno tempore videtur effe, five. fpecletur 
oculis, five ratiocinatione imtelligatur effe multoties major 
quàäm videtur. Nam hœc altera non efl idea folis, fed col- 
leélio per argumenta ideam folis multoties fore majorem, 
Ji multo propiis fpeélaretur. 

Verüm diverfis temportbus diverfæ pofjunt effe fois 
ideæ, ut fi uno tempore nudo oculo, alio tubo  optico 
fpeéletur. Sed rationes Aflronomiæ non reddunt ideam 
Jolis majorem, vel minorem; docent potiüs ideam fenfibr- 


lem fallacem effe. 


RESPONSIO. 


Hic quoque quod dicitur non efle idea folis, & ta- 
men defcribitur, eft idipfum quod ego ideam voco.| 


ROBTECTIONX 


Nam procul dubio illæ ideæ, quæ fubftantiam mihi 
exhibent, majusaliquid funt, atque, ut ita loquar, plus 
realitatis objeétivæ in fe continent, quam 1llæ quæ 
tantüm modos five accidentia repræfentant. Et rurfus 
illa per quam fummum aliquem Deum, æternum, in- 


5 Solis non à la ligne (1"° et 2° édit). 


a, Page 30,1. 22-24: 


20 


25 


210-211. OBJECTIONES TERTIÆ. 18$ 


finitum, omnifcium, omnipotentem, rerumque om- 
nium, quæ præter ipfum funt, creatorem intelligo; 
plus profecto realitatis objeétivæ in fe habet, quam 
illæ per quas finitæ fubftantiæ exhibentur*. 

Notavi Jæpius ante, neque Dei, neque animæ, dari ul- 
lam ideam; addo jam, neque fub/lantiæ. Sub/lantia enim 
(ut quæ efl materia fubjeéla accidentibus € mutatio- 
mbus) folä ratiocinatione evincitur, nec tamen concipi- 
tur, aut ideam ullam nobis exhibet. Hoc fi verum fit, 
quomodo dict potef? ideas, quæ fubflantias mihr exhibent, 
majus aliquid elle, & plus habere realitatis objeclivæ, 
quàm 1llas quæ mihi exhibent accidentia ? Præterea con- 
fideret denuo D: C. quid velit dicere plus realitatis. An 
realitas fufcipit magis & minus? Vel fi putat unam rem 


alià magis effe rem, confideret quomodo hoc poffit captut 


no/lro cum tantä | perfpicuitate explicari, quanta exioitur 
in omnt demonflratione, & quanta 1pfe aliàs ufus ef? 


RESPONSIO. 


Notavi fæpius me nominare ideam, idipfum quod 
ratione evincitur, ut & alia quæ quolibet modo perei- 
piuntur. Saufque explicui quomodo realitas fufcipiat 
plus & minus : ita nempe ut fubflantia fit magis res 
quam modus; atque fi dentur qualitates reales, vel 
fubftantiæ incompletæ, funt magis res quam modi, 
fed minüs quam fubftantiæ completæ; ac denique, fi 
detur fubflantia infinita & independens, eft magis res 
quàm finita & dependens. Hæcque omnia per fe funt 
notiflima. 


a. Page 40, 1. 12-20. 
Œuvres. Il. 24 


255 


256 


180 OŒEuvres DE DESCARTES. 211-212, 


| OBJECTIO X. 


Itaque fola reftat idea Dei, in quà confiderandum 
eft, an aliquid fit quod a me ipfo non potuerit profi- 
cifci. Dei nomine intelligo fubftantiam quandam 1n- 
finitam, independentem, fumme intelligentem, fumme 
potentem, & a quà tum ego ipfe, tum aliud omne, fi 
quid aliud exftat, eft creatum. Quæ fane omnia talia 
funt, ut quo diligentius atftendo, tant minüs a me 
folo profecta efle videantur; ideoque ex antediétis, 
Deum neceflario exiftere, eft concludendum*. 

Confiderans attributa Dei, ut Der ideam inde habea- 
mus, @ ut videamus an in 1llà aliquid fit quod a nobis 
ipfis non potuerit profici{cr, invento, ni fallor, neque a no- 
bis proficifci quæ ad nomen Det cogitamus, neque effe ne- 
ceffarium ut proficifcantur aliunde quam ab objeétis ex- 
ternis. Nam Der nomine intelliso fubftantiam, hoc ef? 
intelligo Deum exiflere (non per 1deam, fed per ratiocr- 
nationem). Infinitam (hoc e/l, quod non poffum concipere, 
neque | imaginart lerminos ejus, five partes extremas, quin 
adhuc poffim imaginarti ulteriores); ex quo fequitur ad 
nomen infiniti non oriri 1deam infinitatis divinæ, fed 
meorum ipfius finium, five limitum. Independentem, hoc 
eff, non concipio caufam ex qu Deus oriatur; ex quo 
patet me aliam ideam ad nomen independentis non ha- 
bere, præier memoriant mearumt 1dearunt IncIprentium 
diverfis temporibus, ideoque dependentium. 

Quapropter dicere Deum efJe independentem, nihil 

23 Après oriatur, à la ligne (1" et 2° édil.). 


aMPaseHo lo. 


20 


25 


20 


25 


212-214. OBJECTIONES TERTIÆ. 187 


aliud eff quam dicere Deum effe ex earum rerum numero, 
quarum non imaginor originem. Sicut dicere Deum effe 
infinitum, dem efl ac fi dicamus eum effe | in numero 
earum rerum, quarum non concipimus fines. Et fic omnis 
idea Dei excluditur; qualis enim efl idea fine origine & 
termints ? 

Summe intelligentem. Quæro hic : per quam 1deam 
D. C. intellioit intelleélionem Dei ? 

Summe potentem. ltem per quam ideam intelligitur 
potentia, quæ ef rerum futurarum, hoc efl non exiflen- 
tium ? | Certe ego potentiam intelligo ex 1magine, five 
memorià aclionum præteritarum, hoc modo colligens : fic 
fecit, ergo fic potuit facere; ergo exiflens idem fic poterit 
iterum facere, hoc efl, habet potentiam faciendri. Jam 
hœæc omnia funt ideæ quæ ortæ effe poflunt ab objects 
externis. 

Creatorem omnium quæ extant. Creationis 1magi- 
nem quandam mihi 1pfi fingere poffum ex us quæ vidr, 
velut hominem nafcentem, five crefcentem velut ex punclo 
in figuram € magnitudinem quam nunc habet. Aliam 
ideam ad nomen creatoris nemo habet. Sed non fufficit ad 
probandam creationem, quod imaginari pofjumus mundum 
creatum. Ideoque, etfi demon/flratum effet aliquid infini- 
tum, independens, fumme potens, &c. exi/lere, non 
tamen fequitur exiflere creatorem. Nifi quis putet recle 
inferri ex eo quôd extfht aliquid quod nos credimus 
Icreaffe cætera omnia, ideo mundum ab eo fuiffe ali- 
quando creatum. 

Præterea, ubi dicit ideam Der & ant\mæ noflræ nobrs 


8 Après Dei, non à la ligne  exiftentium, à la ligne (ib.). — 
(1 et 2° édit.). — 10-11 Après 23 Après creatum, à la ligne (ib.). 


260 


188 OEUVRES DE DESCARTES. 214-215. 


innalam efje, velim fcire fi animæ dormientium profunde 


Jine infomnio cogitent. S1 non, non habent eo tempore 


ideas ullas. Quare nulla idea ef? innata; nam quod ef? in- 
natum, femper ade/fl. 


RESPONSI0O. 


Nihil eorum quæ Deo tribuimus, ab objedis exter- 
nis tanquam ab exemplari poteft efle profeétum, quia 
nhil ef in Deo fimile iis quæ funt in rebus externis, 
hoc eft corporeis : quidquid autem iis diffimile cogi- 
tamus, manifeftum eft non ab ipfis, fed a caufà iftius 
diverfitatis in cogitatione noftrà proficifei. 

Et quæro hic quo paéto ifte Philofophus intellectio- 
nem Dei a rebus externis deducat. Quam autem ha- 
beam ejus ideam, facile explico, dicendo me per 
ideam intelligere id omne quod forma eft alicujus 
perceptionis. Quis enim eft qui non percipiat fe ali- 
quid intelligere? ac proinde qui non habeat iflam for- 
mam, five ideam intellectionis, quam | indefinite ex- 
tendendo, format ideam* intellectionis divinæ, & fic 
de cæteris ejus attributis ? 

| Quoniam verd ufi fumus ideà Dei quæ in nobis eft 
ad ejus exiftentiam demonftrandam, atque in hac ideà 
tam immenfa potentia continetur, ut intelligamus re- 
pugnare, fi Deus exiflat, aliquid aliud præter ipfum 
exiftere, nifi quod ab ipfo fit creatum, plane fequitur, 
ex eo quod demonftrata fit ejus exiftentia, demonftra- 
tum etiam efle totum mundum, five res omnes a Deo 
diverfas, quæecunque exiftunt, ab ipfo effe creatas. 


a Vote LIT p 2061412857 


20 


20 


215-216. OBJECTIONES TERTIÆ. 189 


Denique, cüm dicimus ideam aliquam nobis efle 
innatam, non intelligimus 1illam nobis femper obver- 
fari : fie enim nulla prorfus eflet innata; fed tantum 
nos habere in nobis ipfis facultatem 1llam eliciendi. 


OBTECPIOEXIE 


Totaque vis argumenti in eo eft, quod cognofcam 
fieri non pofle ut exiftam talis naturæ qualis fum, 
nempe ideam Deilin me habens, nifi revera Deus 
etiam exifteret, Deus, inquam, ille cujus idea in me 


eft:. 


Quoniam ergo non e/l demonflratum nos 1deam Der 


habere, @ Chrifhiana relisio nos obligat credere Deum 
effe inconceptibilem, hoc eff, ut ego opinor, cujus idea non 
habetur, fequitur exiflentiam| Dei non effe demonflratam, 
mullo minis creationent. 


RESPONSIO. 


Cüm dicitur Deus inconceptibilis, intelligitur de 
conceptu adæquate 1illum comprehendente. Quo- 
modo autem idea Dei habeatur, ad naufeam ufque 
repetitum eft; ac nihil omnino hic affertur, quod de- 
monftrationes meas convellat. 


6 cognofcam] agnofcam Desc. — 20-21 ac... convellat. manque 
(1"° édit). 


4H Parent l20 a p402, 12 


261 


262 


AD MEDITATIONEM 
QUARTAM. 


De vero € falfo. 


263 


190 Œuvres DE DESCARTES. 216-217. 


lLOBTEGTIO XII: 


Atque ita certe intelligo errorem, quatenus error 
eft, non efle quid reale, fed tantummodo defectum. 
Nec proinde ad errandum mihi opus efle aliquà po- 
teftate ad hunc finem a Deo tributà*. 

Certum efl ignorantiam tantummodo effe defeélum, ne- 
que opus effe facultate aliquä pofitivä ad 1gnorandum; fed 
de errore non ef? ia res manifefla. Videntur entm lapides 
& inanimata errare non pole, propter hoc folüm quôd 
non habeant facul|tatem ratiocinandi, neque imaginandi : 
proinde pronum ef? colligere, quèd ad errandum opus fit 


facultate ratiocinandi, vel faltem imaginandr, quæ facul- 


tates funt ambæ pofitivæ, tributæ omnibus € Jolis erran- 
tibus. 

Præterea D. C. dicit fic : adverto illos (/cilicet meos 
errores) a duabus  caufis fimul concurrentibus depen- 
dere, nempe a facultate cognofcendi quæ in me ef, 
& a facultate eligendi, five ab arbitrii libertate?. Quod 
videtur præcedentibus contradiélorium. Ubri notandum 
quoque arbitrii libertatem affumt fine probatione, contra 
opinionem Calviniflarum. 


RESPONSIO. 
\ 
Etfi ad errandum opus fit facultate ratiocinandi (vel 
potius judicandi, five afhrmandi & negandi), quia 
nempe eft ejus defetus, non ideo fequitur hunce de- 


a. Page 54,1. 24-28. 
b. Page 56,1. 11-14. 


20 


25 


Fe 


20 


25 


217-218. OBJECTIONES TERTIX. 101 


fetum efle realem, ut neque cœcitatem effe realem, 
quamvis lapides non dicantur cœci, propter hoc fo- 
lum quôd non fint vifüs capaces. Mirorque me nullam 
hactenus reclam illationem in his objettionibus in- 
venifle. Nihil autem de libertate hic aflumpfi, nif 
quod omnes experimur in nobis; eftque lumine na- 
turali notifimum, nec intelligo | quam ob caufam præ- 
cedentibus contradiétorium efle dicatur. 

Etfi vero forte multi fint qui, cüm ad|præordina- 
tionem Dei refpiciunt, capere non poflunt quomodo 
cum ipfà confiftat noftra libertas, nemo tamen, cum 
feipfum tantum refpicit, non experitur unum & idem 
efle voluntarium & liberum. Neque hic eft locus exa- 
minandi quænam fit eà de re opinio aliorum. 


OBTE CAMION 


Exempli caufà, cùm examinarem his diebus, an ali- 
quid in mundo exifleret, atque adverterem ex hoc ipfo 
quod illud examinarem, evidenter fequi me exiftere, 
non potut quidem non judicare quod tam clare intelli- 
gebam verum efle, non quôd ab aliquà vi externà fue- 
rim ad id coaclus, fed quia ex magnà luce in intelledtu 
magna confequuta eit propenfio in voluntate, atque 
ita tanto magis fponte & libere illud credidi, quanto 
minus fui ad iftud ipfum indifferens*. 

Vox hæc, magna lux in intelleétu, metaphorica efl, 
nec igitur argumentativa. Unufquifque autem qui dubita- 


14 aliorum] Caluiniftarum (7° édit.). 


dMParess; 126, ip 50, 147 


264 


102 OŒEuvres DE DESCARTES. 218-220 


265 fione caret, lalem lucem prætendit, € | habet propenfionem 


266 


voluntatis ad affirmandum id de] quo non dubrtat, non 
minorem quan qui revera fcit. Poteft ergo lux hæc elfe 
cau/a quare quis obflinate opinionem aliquam defendat vel 
leneat, fed non quod [crat veram eam efje. 

Præterea non modo [cire aliquid verum effe, fed € cre- 
dere vel afjenfum præbere, aliena funt a voluntate; nam 
quæ validis argumentis probantur, vel ut credibilia nar- 
rantur, volentes nolentes credimus. Verum efl, quod afjir- 
mare 6 negare, propugnare © refellere propofitiones, 
Junt aëlus voluntatis; [ed non ideo fequitur affenfum in- 
ternum dependere a voluntate. 

Non ttaque fatis demonflratur conclufio quæ fequitur : 
atque in hoc liberi arbitrii non recto ufu privatio 1illa 
ineft quæ formam erroris conftituit”. 


RESPONSIO. 


Nihil ad rem attinet quærere an vox, magna lux, fit 
argumentativa,nec-ne, modo fit explicativa, ut} revera 
eft. Nemo enim nefcit per lucem in intellectu intelligi 
perfpicuitatem cognitionis, quam forte non habent 
omnes qui putant fe habere; fed hoc non impedit 
quominus valde diverfa fit ab obfinatà opinione 
abfque evident perceptione conceptà. 

[Cum autem hic dicitur nos rebus clare perfpeétis 
volentes nolentes aflentiri, idem eft ac fi diceretur nos 
bonum clare cognitum volentes nolentes appetere : 
verbum enim, zolentes, in talibus non habet locum, 
quia implicat nos idem velle & nolle. 


a. Page 60, 1. 6-7. 


20 


25 


20 


25 


220-221. OBJECTIONES TERTIXÆ. 193 


OBJECTIO XIV. 


Ut cum, exempli caufà, triangulum imaginor, etfi 
fortafle talis figura nullibi gentium extra cogitationem 
meam exiftat, nec unquam exfliterit, eft tamen pro- 
feto determinata quædam ejus natura, five eflentia, 
five forma immutabilis | & æterna, quæ a me non 
efiéta eft, nec a meà mente dependet, ut patet ex eo 
quod poflint demonftrari variæ proprietates de 1fto 
triangulo*. 

St triangulum nullibi gentium exiflat, non intelligo 
quomodo naturam aliquam habeat; quod enim nullibr efl, 
non efl; neque ergo habet efje, feu naturam aliquam. 
Triangulum in mente oritur ex triangulo vifo, vel ex vi- 


Jfis fiélo. Cüm autem | Jemel rent (unde putamus oriri 


ideam trianguli) nomine triangulr appellaverimus, quan- 
quam perit ipfum triangulum,nomen manet. Eodem modo, 
Ji cogitatione noflrä femel conceperimus angulos triangulr 
omnes fimul æquari duobus reclis, € nomen hoc alterum 
dederimus triangulo, habens tres angulos æquales duo- 
bus reétis, et/i nullus angulus extfleret in mundo, tamen 
nomen maneret, & fempiterna erit veritas propofitionts 
ifhus : triangulum eft habens tres angulos duobus 
rectis æquales. $ed non erit fempiterna natura triangulr, 
fi forte omne triangulum pertret. 

| Vera fimiliter in æternum erit propofitio, homo eft 
animal, propter nomina æterna; fed pereunte genere hu- 
mano, non ertt amplius natura humana. 


8 poflint} poffunt (7"* édit.). — 20 Après rectis, à la ligne (1"° édit.). 


a. Page 64, 1. 11-18. 


Œuvres. If. 25 


AD 


De 


267 


268 


MEDITATIONEM 


QUINTAM. 


> eflentiâ rerum 


materialium. 


269 


AD MEDITATIONEM 
SEXTAM. 
De rerum materia- 
lium exiflentia. 


194 OEuvres DE DESCARTES. 221-222. 


Unde conflat efjentiam, quatenus difhinguitur ab exi- 
flentiä, nihil aliud effe præter nominum copulationem per 
verbum, eft. Ideoque effentia ab[que extflentiä efl commen- 
tum noftrum. Et videtur effe ut imago hominis in animo 
ad hominem, ita effe effentiam ad exiflentiam; vel ut hæc 
propofitio, Socrates eft homo, ad hanc, Socrates eft vel 
exiflit, za Socratis effentia ad ejufdem exiflentiam. Jam, 
Socrates eft homo, quando Socrates non exiflit, fignificat 
connexionem nominum tantüm, & ef, | five efle, habet [ub 
Je imaginem unilatis ret duobus nominibus nominatæ. 


RESPONSIO. 


Nota eft omnibus effentiæ ab exiftentià diftinétio ; 
& quæ hic de nominibus æternis, loco conceptuum 
five idearum æternæ veritatis, dicuntur, jam ante fue- 
runt fatis explofa 


INOBTE CIO 


Cüm enim nullam plane facultatem mihi dederit 
Deus ad hoc (utrum ideæ emittantur a corporibus necne) 
cognofcendum, fed contra magnam propenfionem ad 
credendum 1llas a rebus corporeis emitti, non video 
quà ratione poffit intelligi ipfum non efle fallacem, 
fi ahunde quam a rebus corporeis emitterentur; ac 
proinde res corporeæ exiftunt*. 


5 elfe est à supprimer? — 3 ef- rata de la 1° édit., supprimées 
fentia) lire cflentiam ? — 18 Pa- dans la 2°, — 19 cognofcendum| 
renthèses introduites dans l'er-  agnofcendum. Desc. 


da APagc so]. 24/4 0p.80;1l: 4: 


15 


20 


5 


20 


25 


222-224. OBJECTIONES TERTIÆ. 19$ 


Communis ef? opinio, non peccare medicos qui ægrotos 
decipiunt ipforum falutis caufä; neque patres qui filios 
Juos fallunt| bon ipforum gratià; neque crimen deceptio- 
nis confiflere in falfitate diélorum, [ed in injuriä decipien- 
tium. Viderit igitur D. C. an vera fit propofitio univer- 
faliter fumpta, Deus nullo cafu poteft nos fallere ; nam 
Ji non fit vera ita univerfaliter, non fequitur conclufio 
1lla, ergo res corporeæ exiftunt. 


Ad meam conclufionem non requiritur, ut nullo 
cafu poflimus falli (admifi enim ultro nos fæpe falli), 
fed ut non fallamur, cùm ifte nofter error decipiendi 
voluntatem in Deo teftaretur, qualem in eo effe repu- 
gnat. Rurfufque hic eft mala illatio. 


OBJECTIO ULTIMA. 


Nunc enim adverto permagnum efle inter utrumque 


(hoc eff inter vigiliam € infomnium) diferimen, in eo 


quod nunquam infomnia cum reliquis omnibus actio- 
nibus vitæ a memorià conjungantur*. 

Quæro utrum fit hoc certum, quod quis, fomnians fe du- 
bitare an fomniet necne, non poffit fomniare cohærere 
Juum fomnium cum ideis rerum longä ferie præterita- 
rum. | Si potefl, ea quæ fomnianti videntur effe aéliones 
vilæ fuæ anteaélæ, poffunt cenferi pro veris, non minus 
quam fi vigilaret. Præterea, quolniam, ut ipfe affirmat, 


a. Page 89, 1. 21-24. 


270 


274 


190 OEUVRES DE DESCARTES. 224-225. 


omnis fcientiæ certitudo & veritas ab una vert Der co- 
gnitione pendet, Atheus vel non potefl colligere fe vigilare 
ex memoria anteaclæ vitæ, vel potefl aliquis cire fe vr- 
gilare fine vert Der cognitione. 


RESPONSIO. 


Non poteft fomnians ea quæ fomniat cum ideis re- 
rum præteritarum revera connectere, quamvis fom- 
niare poflit fe connectere. Quis enim negat dormien- 
tem falli pofle? Atqui poftea experrectus errorem 
fuum facile dignofcet. 

Poteft vero Atheus colligere fe vigilare ex memorià 
anteactæ vitæ; fed non poteit fcire hoc fignum fufii- 
cere ut certus fit fe non errare, nifi fciat fe a Deo non 
fallente efle creatum. | 


|OBJECTIONES OUAREESR 


Ad Virum Clarifiimum Epiftola. 


Nolufli, Vir Clariffime, gratis me beare : fummi bene- 
Jicit compenfationem exigis, € quidem gravem, dum eä 


tantüm lege ingeno/iffimi operis participer me flerl yO- 20 


luifh, ut Jenfus de illo meos aperirem. Dura profeclo con- 
ditio, quam res pulcherrimas nofcendri cupiditas extorfit, 


9 Atqui] atque (1"* édit.). 


a. Voirt. II, p. 328,124 p:3241 2: 


20 


25 


225-226. OBJECTIONES QUARTE. 197 


& adverfus quam libentiffime reclamarem, fi, ut a Præ- 
tore datur exceptio, fi quid vi aut metu, #{a novam po/- 
Jim obtinere, fi quid fuadente voluptate factum eft. 
Quid enim vis tib1? Meum de Authore judicium non 
expeclas, cujus | [ummam ingenti vrm eruditionemque fin- 
gularem quant faciam janr pridem nofhi. Non ignoras 
etiam quàam molefhs occupationtbus detinear, nec, ft quid 
mihi tribuis amplius quam deceat, fequitur ut ego meæ 
tenuitatis confeius non fim ; € tamen quod examinandum 
præbes, cûm ingentum non vulgare, tum plurimum ferenæ 
mentis defiderat, ut a rerum omnium exteriorum flrepitu 
libera fibr ipfi vacet, qnod nonnifi | attentä meditatione € 
defixo in feipfam obtutu fiert poffe fatis vides. Parendum 
nihilominus, fiquidem jubes; quidquid à me peccabitur, 
penes te culpa erit, qui ab fcribendum cogis. Quanquam 
vero totum hoc opus Philofophia fibi vindicare poffi, 
quia tamen vir mode/fhiffimus ultro fe Theologorum tri- 
bunalr fifhit, duplicem hic agam perfonam : proponamque 
primüm quæ circa præcipuas de naturä Mentis nofræ € 
de Deo quæfliones a Philofophis oppont pofle mihi vide- 
buntur ; tum vero [crupulos aperiam, quos in opere uni- 


verfo Theologus pofjet offendere. 


DE NATURA MENTIS HUMANÆ. 


Hic primum mirari fubit, Virum Clariffimum idem pro 
totius fuæ Philofophiæ principio flatuife, quod flaturt 
D. Auguflhinus, acerrimi vir ingenti, nec in Theologicis 

k … ke . “ 
modo, fed etiam in Philofophicis rebus plane mirandus. 
Lib. enim 2 de Libero arbitrio, cap. 5*, Alipius cum Euo- 


ad V OT LI, pe 358,115: 


273 


274 


275 


198 OEuvREs DE DESCARTES. 226-227. 


dio difputans probaturufque Deum effe : Prius, inquit, 
abs te quæro ut de manifeftifimis capiamus exordium, 
utrüum tu ipfe fis, an tu forte metuis ne hac in inter- 
rogatione fallaris, cum utique, fi non effes, falli om- 
nino non | poffes? Quibus fimilia funt Authoris noftri 
verba : fed eft deceptor nefcio quis fumme potens, 
fumme callidus, qui de induftrià me femper fallit; 
haud dubie ego etiam fum, fi me fallit*. Sed pergamus, 
&, quod potius ad rem facit, videamus quo paélo ex hoc 
principio confici poffit Mentem noflram a corpore effe 
Jeparatam. 

Dubitare pofjum an corpus habeam, | 1m an ullum fit 
in rerum naturâ corpus; nec tamen mihr licet dubitare 
quin fim, five exiflam, quandiu dubito, five cogito. 

Ego igitur, qui dubito, & cogito, corpus non fum ; alio- 
quin, de corpore dubitando, de me ip/o dubitarern. 

Im, etiamfi obflinatä mente contendam, nullum effe 
omnino corpus, manet nthilominus pofitio : ego aliquid 
Jum, non fum igitur corpus. 

Acute fane, fed opponet aliquis quod etiam fibi ipfi au- 
thor objicit : quod de corpore dubitem, vel corpus effe ne- 
gem, non efficitur nullum effe corpus. Fortaffis ergo con- 
tingit, ut hæc ipfa quæ fuppono nihil efle, quia mihi 
funt ignota, tamen in rei veritate non differant ab eo 
me quem novi. Nefcio, enquit, de hac re non difputo; 
novi me exiftere ; quæro quis fim ego ille quem novi ; 
certifimum eft hujus fic præcife fumpti notitiam non 
pendere ab iis quæ exiftere nondum novi”. 


20 Acute, non à la ligne(1"et 2° édit.).— 22 Fortaflis, à la ligne (1b.). 


20 


25 


20 


25 


228-220. OBJECTIONES QUARTE. 109 


| Verüm,cüm fateatur, per argumentum in Methodo pro- 
pofitum, rem eù tantüm deduélam effe, ut quidquid corpo- 
reum efl excluderet a naturä mentis | fuæ, non in ordine 
ad ipfam rei veritatem, fed dumtaxat in ordine ad 
fuam perceptionem (adeo ut fenfus effet fe nihil plane 
cognofcere, quod ad effentiam fuam fciret pertinere, 
præterquam quod effet res cogitans*), patet ex hac ref- 
ponfione, in tfdem adhuc terminis difputationem hærere, 
proinde integram reflare quæ/flionem quam fe foluturum 


Jpondet : quo paéto, ex eo quod nihil aliud ad effen- 


tiam fuam pertinere cognofcat, fequatur nihil etiam 
aliud reverà ad illam pertinere’. Quod tamen ab illo 
præfhitum effe totâ Meditatione 2, ut fatear tarditatem 
meam, deprehendere non potur. Sed, quantum conjicere 
pollum, hujus rei probationem aggreditur in Meditatione 
Ô, eo quod illam dependere judicarit a clarä Der notitiä, 
quam Meditatione 2 fibi nondum compararat. Sic ergo 
rem t1flam probat : 

Quoniam, nquit, fcio omnia quæ clare & diftinéte 
intelligo, talia a Deo fieri pofle qualia illa intel- 
ligo, fatis eft quod poflim unam rem abfque alterà 
clare & diftinéte intelligere, ut certus fim unam ab 
alterà efle diverfam, quia poteft faltem a Deo | feor- 
fim poni; & non refert a quà potentià id fiat, ut di- 
verfa exiftimetur. | Quia ergo ex unà parte claram & 
diftinctam habeo ideam meî ipfius, quatenus fum 
tantüm res cogitans, non extenfa, & ex alià parte 
diftinctam ideam corporis, quatenus eft tantum res 
extenfa, non cogitans, certum eft me a corpore meo 


a. Voir Præfatio, p. 8, 1. 6-11. 
b. Zbidem, 1. 12-15. 


276 


_277 


278 


200 OEUVRES DE DESCARTES. 229-230. 


revera efle diflinétum, & abfque illo poffe exiftere*. 

Hic paulifper fubfiflendum ; in his enim paucis verbis 
totius difficultatis cardo verfari mihi videtur. 

Ac primüm quidem, ut vera fit 1llius fyllogifmr propo- 
Jitio, non de quäcunque, etiam clarä & diflincla, fed tan- 
tummodo de adæquatä rei cognitione, intelligt debet. Fate- 
tur enim V. C., in refponfione ad Theologum, fufficere 
diflinélionem formalem, nec requiri realem, ut unum ab 
alio diftinéte & feorfim concipiatur per abftrationem 
intelleus rem inadæquate concipientis?; unde in eo- 
dem loco fubfumit : 

Atqui complete intelligo quid fit corpus, putando 
tantum 1llud efle extenfum, figuratum, mobile &c., 
deque 1llo negando ea omnia quæ ad mentis naturam 
pertinent : | & vice verfà intelligo mentem efle rem 
completam, quæ dubitat, quæ intelligit, quæ vult &e., 
quamvis negem in eà quidquam efle ex 1is quæ in cor- 
poris ideà continentur. Ergo inter corpus & mentem 
eft diftinctio realis®. 

Sed ji quis hanc fumptionem in dubium | revocet, con- 
tendatque inadæquatam tantüm efle Lui conceptionem, dum 
te cOncIpIs lanquam rem cogilantem, non exten/am, Jfimili- 
lerque cüm te concipis tanquam rem extlenfant, non cogt- 
tantem, videndum quomodo 1d in fuperioribus probatum fit. 
Non enim arbitror rem 1flam ita claram effe, ut tanquam 
principium indemon/ftrabile affumi debeat, non probart. 

Et quidem, quod ad illius primam partem attinet, quod 


fcilicet complete intelligas quid fit corpus, putando 


10Pase 79, |. 2=8%er lM15=20; 
b. Page 120, Ï. 19-21. 
c. Page 121, |. 6-14. 


20 


25 


20 


25 


30 


30-231. OBJECTIONES QUARTE. 201 


tantüm illud efle extenfum, figuratum, mobile &c., 
deque 1llo negando ea omnia quæ ad mentis naturam 
pertinent, parum ad rem facit. Qui enim contenderet 
mentem noflram ele corporeamt, non 1deo ext/limaret 
corpus omne mentem effe. Corpus ergo fe haberet ad men- 
tem, ficut genus ad fpeciem. At genus potefl intellioi fine 
Jpecte, & de 1llo negando à Jpectet proprium € 
peculiare efl ; unde leo Logict ajunt, negatä fpecie, non 
negart genus : fic À ln intelligere Jfiguram abjque eo 
quôd intelligam ullam ex ts affeétiontbus quæ circulo pro- 
priæ funt. Probandum ergo fuperefl, mentem complete & 
adæquate poffe intelligr fine corpore. 

Non aliud in toto opere idoneum video ad hanc proba- 
tionem argumentum, præter 1llud quod initio propo/fitum 
efl : |poffum negare ullum efle corpus, ullam rem ex- 
tenfam, & tamen certum mihi eft me efle, quandiu 
hoc nego, feu cogito; fum ergo res cogitans, non cor- 
pus, & ad mei notitiam non pertinet corpus. 

At ex eo con/ict tantüm video, aliquam meï notitiam 
parart pofje abfque notitiä corporis; fed notitiam illam 
elle compleiam € adæquatam, ita ut certus fim me non 
fall, dum ab efjentià mea corpus excludo, mihi nondum 
plane perfpicuum efl. Rem exemplo declarabo. 

Certo noverit aliquis angulum in femicirculo rectum 
elle, € proinde triangulum ex 1llo angulo & diametro cir- 
culi reélangulum ae : dubitet vero, ne certo depre- 
henderit, imd fophifmate aliquo delufus neget, quadratum 
bafis reclangult æquale efle quadratis las um : eädem 

ralione quam vir clariffimus proponit, videtur fe in falfa 


fu perfuafione confirmaturus : Ut enim, imquit, clare & 


difinéte percipio triangulum illum effe reétangulum. 


Œuvres. Il. 26 


279 


280 


281 


282 


202 Œuvres DE DESCARTES. 231-233 


dubito tamen utrumillius bafis quadratum æquale fit 
quadratis laterum; non ergo ad illius effentiam per- 
tinet, quod illius bafis quadratum æquale fit quadratis 
laterum. 

Deinde, etiamfi negavero quôd 1llius bafis quadratum 
Jit æquale quadratis laterum, certus tamen remaneo quod 
fit reélan|gulus, & clara diflinclaque remanel in meä mente 
notitia, quod unus ex 1Îlius angulis fit reclus ; quo falvo, ne 
Deus quidem efficere poffit ut non fit reclangulus. 

Non erco id de quo dubito, immo quo fublato, ea mihi 
remanet idea, ad illius effentiam pertinet. 

| Præterea, quoniam feio omnia quæ clare & diftinéte 
intelligo, talia a Deo fieri pofle qualia illa intelligo, 
fatis eft quod poflim rem unam abfque alterà clare & 
diftinéte intelligere, ut certus fim unam ab alterà efle 
diverfam, quia poteft a Deo feorfim poni. At clare & 
diflinéle intelligo hunc triangulum effe reélangulum, abf- 
que eo quôd intelligam quadratum 1llius bafis æquale effe 
quadratis laterum ; ergo faltem a Deo fiert pote/l trian- 
gulus reélangulus, cujus bafis quadratum æquale non fit 
quadratis laterum. 

Non video quid hic refpondert pofft, nifi illum hominem 
clare & diflincle non percipere triangulum reélangulum. 
At unde habeo me clariüs percipere naturam mentis meæ, 
quàm lle percipiat naturam trianguli? Æque enim certus 
eft ille triangulum in femicirculo habere unum angulum 
reclum, quæ ef! notio trianguli reclangulri, ac ego cerlus 
fum me exiflere, ex eo quôd cogitem. 

Quemadmodum ergo 1lle in eo fallitur | quod ad illius 
trianguli naturam, | quem clare & diflinéle novit effe 
reélanoulum, pertinere non arbitretur quod illius bafis 


20 


25 


20 


30 


233-234. OBJECTIONES QUARTE. 203 


quadratum fit &c.; ita cur in eo fortaffe non fallor, quod 
ad meï naturam, quam certe & diflinéle novt effe rem cogi- 
tantem, nihil aliud pertinere arbitrer, quäm quôd fim res 
cogitans ? cüm etiam forte ad illam pertineat, quèd fim res 
exten/a. 

Et profeélo, inquiet aliquis, mirum non efl, fi dum ex 
eo quod cogitem, colliso me exiflere, idea quam de me 
hoc paclo cognito efformo, nihil aliud animo meo repræ- 
Jentat quam meipfum tanquam rem cogitantem, quippe 
quæ ex folà med cogitatione defumpta fit; ut proinde ex 
illà idea nullum argumentum defumi poffe videatur, nihil 
amplius ad mei effentiam pertinere, quam quod in eä 
continetur. 

Accedit quod hoc argumentum nimis probare videtur, 
& nos in eam Platonicam opinionem deducere (quant tamen 
author refellit), nihil corporeum ad noflram effentiam per- 
linere, ita ut homo fit folus animus, corpus verd non nifi 
vehiculum animi; unde| hominem definiunt animum uten- 
lem corpore. 

Quôd fi refpondeas, corpus non fimpliciter a meï effen- 
ti excludr, fed tantummodo quatenus præcife [um res 
cogitans, me[tuendum videtur ne quis hanc in fufpicionem 
venial, num forte notitia meï, quatenus [um res cogitans, 
non fit notitia alicujus entis complete & adæquate concept, 
Jed tantüm inadæquate € cum quädam abflraéione intel- 
leélüs. 

Unde, ficut Geometræ concipiunt lineam tanquam lon- 
gitudinem latitudinis expertem, € fuperficiem tanquam 
longitudinem fimul 6 latitudinem abfque profunditate, 
etfi nulla fit longitudo fine latitudine, nec latitudo fine 
profunditate : ita forfan aliquis dubitare poffit, num res 


283 


284 


285 


204 CEuvres DE DESCARTES. 234-235. 


omnis cogilans fit etiam res exten/a, fed cui tamen præter 
communes cum rebus altis extenfis affeéliones, ut efle fi- 
gurabile, mobile, &c.; imfit peculiaris cogitandi virtus. 
Unde fiat ut cum hac folà virtute tanquam res cogitans, 
per abflraélionem intelleélûs, apprehendi pofht, licet 
revera ret cogitanti corporis affecliones conventant : ficut 
quantitas cum Jolà longitudine concipi potefl, licet omnt 
quantitali reipfa conventat fimul cum longitudine latitudo 
& profunditas. 

Difficultatem auget, quod 1lla cogliandi vis corporeis 
organtis affixa videatur, cum in infantibus fopita, in amen- 
tibus extinéla judicart poffit; quod 1mpit antmorum car- 
nifices potiffimum urgent. 

| Hadlenus de reali mentis noflræ a corpore diflinclione. 
Cüm verd V. C. demon/lrandam fufceperit animorum 1m- 
mortalitatem, merito quæri pofht an ex eä feparatione 
evidenter fequatur. In vulgaris enim Philofophiæ prin- 
cipiis id minime fequitur, cüm vuloo velint brutorum ant- 
mas ab illorum corporibus effe diflinclas, quæ tamen cum 
1llis intereant. 

Huc ujque re/pon fionem protraxeram, & in animo erat 
oflendere quomodo fecundum authoris noflri principia, 
quæ ex ejus philofophandi ratione collegiffe mihi videbar, 
ex reali mentis a corpore diflinélione, 1llius | 1mmortalitas 


facillime concludatur, cüm ad me perlata ef nova Virt 


Clariffimi lucubratiuncula*, quæ cüm toti opert lucem mul- 
tam affert, tum in hac parte eadem prorfus adducit ad 
propofitam quæfhionem diffolrendam quæ eram allaturus. 

Quod verd fpeclat ad brulorum animas, fatis infinuat 


a. La Synopsis (ci-avant p. 12-16), envoyée par Descartes à Mersenne, 
le ?1 décembre 1640, cinquante jours après les Meditationes. 


20 


25 


9 


5 


235-230. OBJECTIONES QUARTE. 20 


alus in locis nullam ts ineffe, fed tantüm corpus modo 
quodam certo configuratum, & vartis organis 1la confla- 
tum, ut operationes omnes in tllo & per 1llud fiert poffint 
quas videmus. 

Sed vereor ut hæc perfuafio in animis hominum fidem 
invenire poffit, nifi validiffimis rationtbus comprobetur. 


Incredi]bile enim prima fronte apparet, quomodo fiert 


poffit fine ullius animæ miniflerio, ut lumen a lupr corpore 
reflexum in ovis oculos tenuiffima nervorum opticorum 
Jila moveat, & ex 11là motione ad cerebrum ufque pertin- 
gente Jpiritus animalis in nervos diffundatur eo paélo qro 
neceffe efl ad hoc, ut ovis fugam arripiat. 

Unum hic addam, quod de imaginationis a cogitatione 
Jive imtelligentià diflinélione, & 1llorum majort certitudine 
quæ ratione comprehendimus, quam quæ corporeis fenft- 
bus obverfantur, Vir C. docet, fummopere a me probari. 
Jamdudum enim ab Auguflino, c. 15, de animæ quanti- 
tate*, didicr, procul abjiciendos effe qui fibi perfuadent 
minis effe certa quæ intelligentiä cernimus, quam quæ his 
corporeis oculis femper cum pituitä bellum gerentibus. 
Unde etiam ait, Solil., L. 1, c. 4, fenfus fe in geometrico 
negotio quai navim expertum effe. Nam cùm, nquit, 1pfi 
me ad locum qud tendebam pervexerint, ubi eos di- 
mifi, & jam in folo pofitus cœpi cogitatione ifta vol- 
vere, diu mihi veftigia titubarunt : quare citius mihi 
videtur in terrà pofle navigari, quàm geometriam fen- 
fibus percipi, quamvis primd difcentes aliquantum 
adjuvare videantur. 


9 ovis] ejus (1 ef 2° édil.). — 28 videatur (1b.). 


aNVOimt AI p4350; 10410 


286 


288 


206 OEuvres DE DESCARTES. 237-238. 


[DE Deo. 


Prioris de extflentia Dei demonflrationis, quam in Me- 
ditatione 3 author explicat, duæ funt partes : prior | efl, 
quod Deus fit, fiquidem ejus idea in me fit; poflerior efi, 
quod ego habens talem ideam non poffim effe nifi a Deo. 

Circa priorem partem id unum mihi non probatur, quod 
cüm Vir C. afferuiffet non nifi in judiciis falfitatem pro- 
prie reperiri, paulo po/l tamen admittat ideas, non for- 
maliter quidem, fed materialiter, falfas efle pofle*: 
quod ab ejus principiis diffonum mihi videtur. 

Sed vereor ut in re obfcuriffima animi met fenfa fatis 
dilucide poffim explicare : res exemplo clarior fiet. Si, 
inquit, frigus fit tantüm privatio caloris, idea frigoris, 
quæ illud mihi tanquam rem pofitivam repræfentat, 
materialiter falfa erit?. 

Im, fi frigus fit tantüm privatio, nulla poterit dart fri- 
goris idea, quæ 1llud mihi tanquam rem pofitivam repræ- 
Jentet, & judicium hic ab authore cum idea confunditur. 

Quid entm ef idea frigoris ? Frigus 1pfum, quatenus e/fl 
objeclive in intellelu. At fi frigus fit privatio, non potefl 
effe objechive | in intelleélu per ideam, cujus effe objeéi- 
vum fit ens pofitivum.|Ergo, fi frigus fit tantüm privatio, 
nunquam illius poterit effe idea pofitiva, & proinde nulla 
quæ materialiter fal/a fit. 

Confirmatur eodem argumento quo probat Vir C.ideam 
entis infiniti non poffe non effe veram ; nam quamvis fingt 


a, Page 43, 1. 26-20. 
b. Page 44,1. 5-8. 


20 


23 


20 


250 


238-230. OBJECTIONES QUARTÆ. 207 


pofft tale ens non extflere, non tamen fingt potefl ejus 
ideam nihil reale mihi exhibere. 

Ita plane de omnt ideä pofitivä dicr potefl. Nam, quam- 
vis fingi poffit frigus, quod arbitror ideä pofitivä repræ- 
Jentarr, non elle po/fitivum, non tamen fingti potefl 1deam 
pofitivam nthil reale & pofitivum mihi exhibere : cüm idea 
pofitiva non dicatur fecundum effe quod habet tanquam 
modus cogttandr, eo entm modo omnes pofitivæ effent, [ed ab 
effe objecivo quod continet & menti noflræ exhibet. Potefl 
ergo 1lla idea non effefrigortis idea, fed non potefl effe fal/a. 

Sed, inquies, eo ipfo falfa eff, quod non eft frigoris 
idea. Im judicrum tuum falfum, fi illam judicas effe fri- 
goris 1deam : ipfa verd in te veriffima. Silcut idea Der ne 
matertaliter quidem falfa dici debet, quamvis 1llam quis 
pofft transferre ad rem quæ non fit Deus, ficut fecerunt 
dololatræ. 

| Denique, 1lla frigoris idea, quam dicis materialiter 
fallam effe, quid menti tuæ exhibet ? Privationem ? Ergo 
vera efl. Ens pofitivum ? Ergo non ef frigoris idea. Et 
præterea, quæ caufa 1lius entis pofitiviobjeélivr, unde fieri 
vis, ut malerialiter falfa fit 1lla idea ? Ego, inquis, qua- 
tenus a nihilo fum. Ergo effe objeclivum pofitivum ali- 
cujus ideæ a nthilo effe potefl, quod præcipua C.Viri fun- 
damenta convellit. 

Sed pergamus ad pofleriorem demonflrationis partem, 
qua quæritur, utrum ipfe habens ideam entis infiniti ab 
alio efle poflim quàam ab ente infinito, & præfertim 


6-7 idea pofitiva] ideæ pofitivæ 8 modus] modi (1b.). — à con- 
(1'*édit.), — 3 dicatur] dicantur  tinet] continent (#b.).— exhibet] 
(1b.). — habet] fint (1b., 1° li- exhibent (1.). 


rage), habent (2° Hrage). — 


289 


290 


208 OEUVRES DE DESCARTES. 230-240. 


utrum a me iplo*. Contendit Vir C. me a me ip/fo effe non 
poffe. eo quod. fi mihi 1pfe efle darem, darem etiam 
omnes perfectiones quarum ideam in me efle animad- 
verto?. Sed reponit acute Theologus : Efle a fe non pofi- 
tive fumi debet, fed negative, ut fit idem quod non efle 
ab alio. Nunc verd, inquit, fi aliquid a fe eft, id 
eft non ab alio, quomodo probem 1ftud omnia com- 
pleéti & effe infinitum ? Jam enim non audio, fi dicas : 
fi a fe ef, fibi facile omnia dediffet ; nec enim a fe ef, 
ut a caufà, nec fibi ante prævius fuit, ut ante deli- 
geret, quod eflet poftmodum". 

Ut hoc argumentum diffolvat, contendit Vir C. efle a fe, 
non negative, fed politive*, debere fumi, etiam quan- 
tum ad Deum | fpeclat ; 1ta ut Deus quodam modo idem 
præftet refpetu fui ipfus quod caufa efficiens refpectu 
fui effe@üs'. Quod fane durum mihi videtur, 6 falfum®. 

liaque partim cum Viro C. confentio, partim ab 1llo 
diffentio. Fateor enim non poffe me a me ipfo effe nifi 
pofitive, nego verû idem de Deo dici debere. Im ar- 
bitror mantfeflam effe contradichionem, quod aliquid fit 
a feipfo pofitive € tanquam a caufä. Unde idem efjicio 
quod author nofler, fed ali plane vi, in hunc fcilicet 
modun. 

Ut a me ipfo effem, deberem a me ipfo effe pofitive, € 


2 ipfe] ipfi (2° édit.). — 3 omnes] & omnes (18.). 


a. Page 48, 1. 1-6. 
b. Zb., 1. 7-10. 
c. Page 95, L. 6-7. 
d. TD IE 9-13. 
. Page 110, 1, 30-31. 

Pageamir, 12527 Noire Apres 
“Voir ID p-230,1 15; 


ua mn 


20 


20° 


25 


240-241. OBJECTIONES QUARTE. 209 


tanquam a caufa ; ergo fiert non potefl ut a me 1pfo fim. 

Hujus fyllogifmt propofitionem probant Viri rationes 
ex eo defumptæ, quôd, cùm temporis partes a fe mutuo 
fejungt poffint, ex eo quod Jim, non fequatur me futu- 
rum, nifi aliqua caufa me quafi rurfus efliciat fingulis 
momentis *. 

Quod verd ad fumptionem attinet, 1llam arbitror adeo 
claram effe lumine naturalr, ut vix probart poffit nifi nu- 
gatorie,notum probando per minus notum. Imo rllius veri- 
tatem Author videtur agnovifle, cüm aperte inficiart aufus 
non eff. Hæc enim, quæfo, verba penfentur in refponfione 
ad Theologum : | 

[Non dixi, enqurt, impoññbile effe ut aliquid fit caufa 
efficiens fui ipfius; etfi enim aperte id verum fit, 
quando reftringitur eflicientis fignificatio ad illas cau- 
fas quæ funt eflectibus tempore priores, vel quæ ab 
ipfis funt diverfæ, non tamen videtur in hac quæftione 
ita efle reftringenda”, quia lumen naturale non diétat 
ad rationem efficientis requiri ut tempore prior fit fuo 
effectu:. 

Optime, quantum ad prius membrum; [ed cur omifjum 
poflerius, nec additum idem lumen naturale non diélare ad 
rationem efficientis requirt, ut diver]a| fit a fuo effeclu, 
nifi quia per lumen ipfum naturale id afferere non licebat ? 

Et fane cüm effeélus omnis a caufa dependeat, a caufa 
effe fuum accipiat, nonne clarum efl idem a feipfo depen- 


1 Après fim, non à la ligne  fequitur (7" édit.). — 11 eniml 
(1 et 2° édit.). — 4 fequatur] n. (abréviation, 1" et 2° édit.). 


a. Page 49, I. 3-5. 


PAVot ep 35710022: 
c. Page 108, 1. 7-16. 


Œuvres. Il. 2? 


294 


292 


293 


210 Œuvres DE DESCARTES. 241-242. 


dere non pojfe, idem a feipfo fuum effe accipere non poffe ? 
Præterea, caufa omnis ef? effeélüs caufa, & effeclus 
caufæ effeélus, & proinde mutua ef? inter caufam € ef- 


feélum habitudo; at habrtudo nonnifi duorum efl. 


Dernde, concipi fine abfurditate non pote/fl rem aliquam 
accipere effe, € tamen 1llud idem effe habere, priufquam 
conceperimus tilud jam accepiffe. At iflud contingeret, fi 
notiones caufæ & effeélüs erdem rer re/peclu fut 1pfius tri- 
bueremus. Quæ efllenim notio caufæ? Dare effe. Quæ 
notio effeéläs ? Accipere efle. Prior efl autem naturä caufæ 
notio, quàam notio effeétis. 

Jam verè concipere non poffumus rem aliquam fub no- 
tione caufæ ut dantem effe, nifi 1llam concipiamus habere 
ele ; nemo enim dat quod non habet. E rg0 priis rem Con- 
ciperemus habere effe, quam conciperemus 1llud eam acce- 
pifle; Ë tamen in eo qui accipit, prius ef} accipere quàm 
habere. 

Aliter ea ratio formart potefl : nemo dat quod non 
habet; ergo nemo pote/fl fibi dare efje, nifi qui jam illud 
effe habeat; fi autem jam habet, ut quid fibr illud daret ? 

Denique, afjerit lumine naturali notum efle, creatio- 
nem a confervatione folà ratione diflingui*. At eodem 
lumine naturali notum ef, nil feipfum creare poffe; ergo 
nec feipfum confervare. 

Verüm, fi a thefi gencrali ad hypothefim de Deo fpe- 
cralem defcendamus, res adhuc meo judicio manifeflior 
erit, Deum a feipfo pofitive effe non poffe, fed tantüm 
negative, id ef non ab alio. 


9 Dare] dans (7“ et 2° édit.). 


a. Page 40, 1. 0-11. 


29 


20 


23 


242-244. OBJECTIONES QUARTX. 2II 


Ac primüm quidem, id palet ex ralione quam affert 
V. C. ad probandum, fi corpus a fe fit, debere a ferpfo effe 
pofitive. Temporis enim, nquit, partes aliæ ab aliis 
non pendent; nec proinde, ex eo quod illud corpus 
fuppofnatur ad hoc ufque tempus a fe fuifle, id ef fine 
caufà, hoc fufficit ut etiam in poflerum fit futurum, 
nifi aliqua potentia in eo fit, ipfum continuo veluti 
reproducens *. 

At tantum abeff ut hæc ratio in ente fumme perfeclo, 
five infinito, locum habere poffit, quin potius contrarium 
ob contrarias caufas evidenter deduci poffit. In ideä enim 
entis infiniti continetur, quod ejus duratio fit etram infi- 
nita, foilicet nullis claufa limitibus, ac proinde indivrfi- 
bilis, permanens, tota fimul, & in quä non nifi per errorem 
G imtelleélûs noflrt mperfeclionem concipi poffit prius & 
po/lertus. 

Unde mamifefle fequitur concipi non poffe Ens infinttum 
vel per momentum exiflere, quin fimul concipiatur € fem- 
per extitifle, Ë in æternum exiflentiam habrturum (quod 
Author ipfe alicubr docet)*, ut proinde vanum fit quærere 
cur in efje perfeveret. 

mo, ut frequenter docet Auguflinus (quo nemo unquam 
poft authores facros dignius & fublimius de Deo locutus 
eft), in Deo nullum ef? vel fuiffe vel futurum effe, [ed femper 
ele ; ut hinc evidentius appareat, non n1fi cum abfurditate 
quært pole, cur Deus in effe perfeveret, cum hæc quæflio 
manifefle involvat prius & poflerius, præteritum € futu- 
rum, quæ ab Entis infiniti notone excludi debent. 

| Præterea, Deus a fe effe pofitive cogitart non potefl, 


a. Page 110,1. 14-10. 
b. Page 68, 1. 14-16. 


294 


nn 


ot 


296 


212 OEuvrEs DE DESCARTES. 244-245. 


quaft Jeipfum primo produxerit : fuiffet enim antequam 
effet ; Jed tantüm (ut fæprus declarat Author), quia fe 
revera conferyal. 

At in ens infinitum confervatio non magis cadit quäm 
prima produéhio. Quid entm, quæfo, confervatio n1fi con- 
linua quædam rei reproduclio ? Unde confervatio omnis 


fupponit primam produélionem ; € propterea nomen 1pfum 


continuationts, ficut E confervationis, potentialitatem quan- 
dam involvit. Ens autem infinitum aëlus efl puriffimus 


fine ullä potentialitate. 


Concludamus igitur, concipi non poffe Deum efje a 


Jeipfo pofitive, n1fi per imperfeélionem noflrr imtelleclüs, 


Deum injlar rerum creatarum concipientis. Quod magis 
adhuc conflabit aliä ratione. 

Caufa efficiens rei alicujus non quæritur, nifi ratione 
exiflentiæ, non verd ratione effentiæ. Verbi gratiä, fi 
triangulum confpicio, caufam effictentem quæram per 
quam faclum fit ut hic triangulus extfleret ; fed caufam 
efficientem fine abfurditate non quæram cur triangulus 
habeat tres angulos æquales duobus rechis ; € id quæ- 
renti non bene refponderetur per caufam efficientem, fed 
id lantüm, quia ea efl natura trianguli. Unde Mathema- 
lict, quia de fur object | extflentià non agunt, nihil de- 
monflrant per efficientem € finem. At non minus efl de 
efjentiä entis infiniti quod extflat, im eliam, fi velis, 
quôd in effe perfeveret, quäm de effentiä trianguli habere 
tres angulos æquales duobus reélis. Ergo, ficut quærenti 
cur triangulus tres angulos æquales duobus reélis habeat, 
refponderi non debet per caufam efficientem, [ed dicen- 
dum folummodo eam efle æternam € immutabilem trian- 
guli naturam : ita quærenti cur Deus fit, vel in effe per- 


20 


25 


30 


5 


20 


25 


245-246. OBJECTIONES QUARTZ. 213 


Jeveret, nulla, vel in Deo vel extra Deum, caufa efficiens, 
vel quafi caufa efficiens (de re enim, non de nomine, dif- 
puto),|quærenda eff, fed id unum pro ratione afferendum, 
quia ea ef natura entis Jjumme perfect. 

Unde ad id quod ait V. C.: dictare lumen naturæ 
nullam rem exiftere de quä non liceat petere cur exi- 
flat, five in ejus caufam efficientem inquirere; aut fi 
non habeat, cur 11là non indigeat, poftulare®, re/pon- 
deo petentri cur Deus ext/flat, non per caufam efficientem 
refpondendum effe, fed nihil aliud quam quia Deus eff, feu 
Ens 1nfinitum. Et in ejus caufam efficientem inquirenti, 
refpondendum, caufä efficienti non indigere. Et rurfum 
percontanti cur 1114 non indigeat, refpondendum, quia ens 
infinitum efl, cujus exiflentia eft [ua effentia; | ea enim 
Jolummodo cauf& efficienti indigere, in quibus exiflentiam 
aélualem ab effentiä diflinguere licet. 

Quamobrem corruunt quæ verbis citatis fubjungit. 
Adeo, inquit, ut fi putarem nullam rem idem quodam- 
modo? effe poffe erga feipfam quod eft caufa efficiens 
erga effetum, tantum abeft ut inde cencluderem 
aliquam effe caufam primam, | quin e contra ejus 
ipfius, quæ vocaretur prima, caufam rurfus inquire- 
rem; & ita nunquam ad ullam omnium primam deve- 
nirem®. 

Im vero, fi putarem cujufcunque rei caufam efficien- 
tem, vel quafi efficientem, ele quærendam, cujufcunque 
rei affignatæ caufam ab eä diverfam inquirerem, cûm evi- 

21 contra] contrario {1° édit.). 
a. Page 108,1. 18-22. 


b. Voir t. III, p. 337, 1. 4-16. 
c. Page 108, 1. 22, à p. 109, I. 3. 


ra 
=] 


Lo) 


1 


299 


214 OEuvres DE DESCARTES. 240-247. 


dentiffimum mihi fit, nihil ullo modo erga feipfum efje 
poffe, quod efl caufa efficiens erga effeclum. 

Monendus vero mihi videtur, ut hæc attente diligen- 
terque confiderel, quia certo fcio vix ullum Theologum 
reperiri poffe, qui non ed propofilione offendatur, quod 
Deus a feipfo fit politive, & 1anquam a caufa. 

Unicus miht reflat fcrupulus, quomodo circulus ab eo 
non committatur, dum ait, non aliter nobis conftare, 
quæ a nobis clare & diftinéte percipiuntur, vera effe, 
quäm quia Deus eft*. 

| At nobis conflare non potefl Deum effe, nifi quia id a 
nobis clare & evidenter percipitur ; ET90, priufquam nobis 
conflet Deum efje, nobis conflare 


cunque a nobis clare & evidenter percipitur. 


debet, verum efJe quod- 


Addo quod exciderat, falfum mihi videri, quod pro 
certo affirmat V. C., nihil in fe, quatenus eft res cogi- 
tans, efle pofle, cujus confeius non fit°. Per fe enim, 
quatenus efl res cogitans, nthil aliud intelligit quam men- 
tem fuam, quatenus a corpore difhinéla eff. At quis non 
videt, mulia in mente efle pofe, quorum mens con/cta non 
fit? Mens infantis in matris utero habet vim cogitandr; 
at ejus confcia non eff. Mitto innumera fimilra. 


DE 118 QuÆ THEOLOGOS MORARI POSSUNT. 


Ut 1ædiofum fermonem aliquando ab/olvam, libet hic 
brevitati confulere, 6 res potius indicare, quàm de ts ac- 
curatius difputare. 

Primum,vereor ne quofdam offendat liberior hæc Phi- 


as Pape 69, 1.13, etc. 
b. Page 40, 1. 14-18. 


20 


25 


ns 
Pen 


25 


247-249. OBJECTIONES QUARTÆ. DIS 


lofophandi ratio, quà omnia revocantur in dubium. Et 
Jane Author ipfe fatetur in Methodo*, mediocribus | inge- 
ntis hanc viam effe| periculofam; fateor tamen hanc invi- 
diam in Synop/° mihgart. 

Verumtamen haud fcio an aliquä præfattuncula hæc 
Medrtatio præmuniri debeat, qua fignificetur de ns rebus 
Jerid non dubitari, [ed ut, tis aliquantifper fepofitis quæ 
vel minimam & hyperbolicam, ut Author ipfe vocat 
alio in loco®, dubitandi occafionem relinquunt, aliquid 
ita firmum & flabile reperiri poffit, ut de eo ne pervi- 
caciffimo quidem liceat vel tantillum dubitare. Unde etiam 
Jit, ut loco illorum verborum : quod cum Authorem 
meæ originis ignorarem, reponendum cenferem : igno- 
rare me fingerem“. 

In Mediiatione 4, de Vero & Falfo, mulias ob cau/as, 
quas longum effet recenfere, vehementer optarem, ut in 
iplà Meditatione vel in Synopfi duo fignificaret. 

Primum efl, fe, dum caufam erroris inquirit, de 1llo po- 
tiffimum fatagere qui committitur in dijudicatione vert & 
falfi, non autem de 1llo qui contingit in perfecutione bont 
& malr. 

Cüm enim prius illud fufficrat ad Authoris inflitutum 
G fcopum, & quæ hic dicuntur de caufa erroris, in gra- 
viffimas objecliones incidant, fi etiam ad poflerius caput 
Je extendant, prudentia, nifi fallor, exigit, € flagitat 
docendi ordo, cujus | Author nofler amantiffimus efl, ut 
quæcunque ad rem non facrunt, € altercationibus an/am 


a. Page 15, 1. 12-17, de cette édition 
b. Ci-avant, p. 12 et 16. 
c. Page 80, 1. 10. 


d. Page 77,1. 15-16. 


304 


302 


216 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 210200 


præbere pofjunt, omittantur, ne, dum leélor de fuperfluis 
inuliliier jurgatur, a neceffariorum perceplione relar- 
detur. 

Alterum quod Authorem noflrum indicare velim, ef? 


Je, dum afjerit nulli nos ret affentirt debere, nifi quam 


clare & diflinéle noverimus, de tis tantüm rebus agere, 
quæ ad difciplinas fpeélant & fub intelligentiam cadunt, 
non ver de tis quæ ad fidem pertinent, & ad vitam agen- 
dam; itaque fe damnare opinantium temeritatem, non 
prudenter credentium perfuafionent. 

Tria enim funt, ut fapienter monet B. Augufhinus, 
de utilit. credendi, c. 15*, velut finitima fibimet, in 
animis hominum diftinétione digniffima : intelligere, 
credere, opinari. 

| Intellioit, qui certà ratione aliquid comprehendit. 
Credit, qui gravi aliquà authoritate commotus verum 
effe arbitratur etiam quod certà ratione non com- 
prehendit. Opinatur, qui, quod nefciat, fe feire exi- 
ftimat. 

Opinari autem duas ob res turpiflimum eft : quod 
edifcere non poteft, qui fibi jam fe fcire perfuafit, fi 
modo illud difei poteft; & per fe ipfa temeritas non 
bene affect animi fignum efi. 

Quod intelligimus igitur, debemus rationi ; quod 
credimus, authoritati; quod opinamur, | error. Hæc 
dicta funt, ut intelligeremus nos, retentà fide illarum 
etiam rerum quas nondum comprehendimus, a teme- 
ritate opinantium vindicari. 

Nam qui dicunt nihil efle credendum, nifi quod 
fcimus, id unum cavent nomen opinationis, quod 

a. Voir t. III, p. 359, L. 3. 


20 


25 


30 


20 


2 


350-251. OBJECTIONES QUARTEÆ. 207 


fatendum eft turpe ac miferrimum. Sed fi quis dili- 
genter confideret plurimum interefle, utrum fe feire 
quis putet, an quod nefcire fe intelligit, eredat ali- 
quà authoritate commotus, profecto erroris & inhu- 
manitatis atque fuperbiæ erimen vitabit. 

Et paulo pofi, c. 12, fubjungit : | Multa poffunt af- 
ferri, quibus oftendatur, nihil omnind humanæ focie- 
tatis incolume remanere, fi nihil credere ftatuerimus, 
quod non potuerimus tenere perceptum. AHuc ufque 
Augu/fl(inus). 

Quanti momenti fit Virum C. hæc diflinguere, ne 
multi, hoc tempore ad impietatem proclives, 1llius verbis 
ad everfionem fider abuti poffint, 1pfe facilè pro fua pru- 
dentiä judicabit. 

Verüm, quod maxime Theologis offendiculo fore præ- 
video, eft quod, fecundum Viri C. dogmata, falva € inte- 
gra remanere non poffe videantur, quæ de facrofanchs 
aliaris myflerus docet Eccle/ia. 

Fide enim credimus, ablatä ab Euchariflico pane panis 
Jubflantiä, fola ile acci|dentia remanere : ea autem funt 
extenfio, figura, color, odor, fapor, aliæque fenfiles qua- 
litates. 

Qualitates fenfiles nullas effe putat Vir C., fed tan- 
tummodo varias corpufculorum nobis adjacentium mo- 
tiones, quibus varias 1llas 1mpreffiones percipimus, quas 
deinde coloris, faporis, odoris nominibus appellamus. 
Re/lant|ergo figura, extenfio, mobilitas. At negat Author 
Jacultates 1llas abfque aliqua fubflantia cui infint, poffe 


6 L’alinéa ne commence qu'après fubjungit (1"* édit). — 26 coloris] 
caloris (7*° édit.). 
Œuvres. IL. 28 


304 


218 OEUVRES DE DESCARTES. 251-252. 


intellioi, nec proinde etiam abfque 1llà exiflere ; quod 
eliam repetit in refponfione ad Theologum*. 

Nec agno/fcit, inter 1llas affeéliones po di- 
Jlinélionem nifi formalem®, quæ fufficere non videlur, ut 
quæ fic diflinguuntur, a fe invicem etiam divinitüs fepa- 
rentur. 

Non dubito quin, qua pietate eff Vir Clariffimus, 1d 
attente diligenterque perpendat, € fummo fibr fludio judi- 
cet incumbendum, ne, cüm Dei caufam adverfus impios 
agere meditatur, fider, 1llius authoritate fundatæ, € cujus 
beneficio immortalem 1llam vitam, quam hominibus per- 
Juadendam fufcepit, fe confecuturum fperat, aliqua in re 
periculum creafle videatur. 


|JRESPONSIO 


AD QUARTAS OBJECTIONES. 


Non potuiflem optare magis perfpicacem, nec fimul 
magis officiofum feripti mei examinatorem, quam 
que efle experior cujus animadverfiones ad me mi- 
fifti : tam humaniter enim mecum agit, ut ipfum & 
mihi & caufæ favere facile percipiam; & nihilominus 
tam accurate 1lla quæ oppugnat circumfpexit, tamque 
intime pervidit, ut fperem etiam in reliquis nihil ejus 
aciem eflugifle; ac præterea tam acute 1lla urget quæ 
judicavit efle minüs probanda, ut non verear ne quis 


a. Page 120, 1. 24. etc. 


D'TEENI 


20 


25 


252-253. QUARTÆ RESPONSIONES. 219 


exiftimet 1llum quicquam gratiæ caufà difimulafe : 
ideoque non tam moveor 11s quæ objecit, quam gaudeo 
quod in pluribus non adverfetur. 


| Re/pon/fio ad primam partem, 


de naturä mentis humanæ. 


Non hic morabor in gratis Viro Clariffimo agendis, 
quod me divi Auguftini authoritate adjuvarit, ratio- 
nefque meas ita propofuerit, ut timere videretur ne 
non fatis fortes aliis apparerent. 

|Sed primüm dicam ubinam probare cæperim qua 
pacto, ex eo quûd nihil aliud ad meam effentiam (hoc eft 
ad effentiam folius mentis pertinere cognofcam, præ- 
terquam quôd fim res cogitans, fequatur nihil etiam aliud 
revera ad 1llam pertinere® : nempe ubi probavi Deum 
exiftere, Deum fcilicet illum, qui poteft omnia quæ 
ego clare & diftinéte ut poffibilia cognofco. 

Etfi enim multa forte in me fint quæ nondum ad- 
verto (ut revera 1llo in loco fupponebam me nondum 
advertere mentem habere vim corpus movendi, vel illi 
efle fubftantialiter unitam), quia|tamen id quod ad- 
verto, mihi fuflicit ut cum hoc folo fubfiftam, certus 
fum me a Deo potuifle creari abfque aliis quæ non 
adverto, atque ideo ifta alia ad mentis effentiam non 
pertinere. 

Nihil enim eorum fine quibus res aliqua effe poteñt, 
mihi videtur in ejus effentià comprehendi ; & quam- 
vis mens fit de effentià hominis, non tamen eft proprie 
de effentià mentis, quod humano corpori fit unita. 


a. Page 199, 1. ro-12 


306 


307 


308 


220 Œuvres DE DESCARTES. 25 254. 


Dicendum etiam eft quo fenfu intelligam, dr/finéo- 
nem realem non inferri, ex eo quèd una res abfque ali 
concipiatur per abflraélionem intellec?üs rem inadæquate 
conciprentis, fed tantüm ex eo quod unaquæque res abfque 
aliä complete five ut res completa imtelligatur*. 

[Neque enim exiflimo adæquatam rei cognitionem 
hîc requiri, ut Vir C. aflumit; fed in hoc differentia 
eft, quod, ut aliqua cognitio fit adæquata, debeant in 
e contineri omnes omnino proprictates quæ funt in 
re cognità ; & idcirco folus eft Deus qui novit fe habere 
cognitiones rerum omnium adæquatas. 

| Intelleus autem creatus, etfi forte revera habeat 
rerum multarum, nunquam tamen poteft fcire fe ha- 
bere, nifi peculiariter 1pfi Deus revelet. Ad hoc enim 
ut habeat adæquatam alicujus rei cognitionem, requi- 
ritur tantüum ut vis cognofcendi quæ in ipfo eft adæ- 
quet iftam rem ; quod facile fieri poteft. Ut autem feiat 
fe illam habere, five Deum nihil amplius pofuifle in 
illà re, quam id quod cognofcit, oportet ut fuà vi 
cognofcendi adæquet infinitam Dei poteftatem"°; quod 
fieri plane repugnat. 

Jam verd, ad cognofcendam diftinctionem realem 
inter duas res, non requiritur ut noftra de 118 cognitio 
fit adæquata, nifi poffimus fcire ipfam efle adæqua- 
tam ; fed nunquam poflumus hoc fcire, ut mox ditum 
eft; ergo non requiritur ut fit adæquata. 

Itaque ubi dixi, non fufficere quod una res abfque alià 

5 Après intelligatur, #on à la  multarum, suppléez cognitiones 


lione (2° édit.).—13 Après rerum adæquatas (/. 71 ci-dessus). 
(>) \ 


a. Page 200, 1. 6-19. 
DAVOIr Eve D: Tor 


15 


20 


25 


20 


25 


254-256. QUARTÆ RESPONSIONES. e DA 


intelligatur per abflraéhionem intelleélüs rem inadæquate 
concipientis®, non | putavi inde poffe inferri, ad diftin- 
Ctionem realem requiri cognitionem adæquatam, fed 
tantüm cognitionem, quam nos 1pfi per abftractionem 
Lintelleétüs non redderemus inadæquatam. 

Longe enim alud eft, cognitionem aliquam efle 
plane adæquatam, quod nunquam certo fcire poflu- 
mus an fit verum, nifi a Deo reveletur ; & aliud, 
eoufque efle adæquatam, ut a nobis per abftractionem 
intelleétüs inadæquatam non reddi percipiamus. 

Eodemque modo, cüm dixi rem intelligendam efle 
complete, fenfus non erat intelletionem debere effe 
adæquatam, fed tantüm rem fatis debere intelligi, ut 
fcirem efle completam. 

Quod tam ex antecedentibus quam ex fequentibus 


putabam efle manifeftum : diftinxeram enim paulo 


ante entia incompleta a completis, dixeramque requiri 
ut unumquodque ex iis quæ realiter diftinguuntur, tan- 
quam ens per fe & ab omnt alio diverfum intelligatur?. 

Poftea verd, eodem fenfu quo dixi me complete intel- 
lhigere quid fit corpus, ftatim fubjunxi ze etiam intelli- 
gere mentem effe rem completam®, fumendo feilicet intel- 
ligere complete & intelligere effe rem completam, in 
unà & eàdem fignificatione. 

| Sed hic merito quæri poteft quidnam inftelligam 
per rem completam, & quomodo probem fufficere ad 
difhinélionem realem, quod duæ res tanquam completæ una 
abfque alià intelligantur. 


a. Page 200, I. 6, etc. 
bAPaseheo;l 18 étl22-23" 
cHPasenr2re | 6-21et1l Aro; 


309 


310 


311 


222 CEUVRES DE DESCARTES. 256-253. 


Itaque ad primum refpondeo, me per rem completam 
nihil aliud intelligere, quam fubflantiam indutam 118 
formis five attributis, quæ fufficiunt ut ex is agnofcam 
ipfam efle fubflantiam. 

Neque enim fubftantias immediate cognofcimus, ut 
alibi notatum eft, fed tantüm ex eo quod percipiamus 
quafdam formas five attributa, quæ cùm alicui rei de- 
beant inefle ut exiftant, rem illam cui infunt vocamus 
Sub/lantiam. 

Si vero poftea eandemillam fubflantiam fpoliare vel- 
lemus 1is attributis ex quibus 1llam cognofcimus, om- 
nem noftram de ipfà notitiam deflrueremus ; atque ita 
verba quidem aliqua de ipfà poflemus proferre, fed non 
quorum fignificationem clare & diftinéte perciperemus. 

Non ignoro quafdam fubftantias vulgo vocari incom- 
pletas. Sed fi dicantur incompletæ, quôd per fe folæ 
effe non pofñlint, fateor mihi contradiétorium vider1, 
ut fint fubftantiæ, hoc ef, res per fe fubfiftentes, & 
fimul incompletæ, hoc eft, per fe fubfiftere non va- 
lentes. Aliter autem dici poflunt fubflantiæ incom- 
pletæ, ita foilicet ut, | quatenus funt fubflantiæ, nihil 
quidem habeant incompleti, fed tantüm quatenus re- 
feruntur ad aliquam aliam fubflantiam, cum quà unum 
per fe componunt. 

Ita manus eft fubflantia incompleta, cum refertur 
ad totum corpus cujus eft pars; fed eft fubftantia com- 
pleta, cùm fola fpeétatur. Et eodem plane modo mens 
& corpus funt fubflantiæ incompletæ, cum referuntur 
ad hominem quem componunt; fed, folæ fpeëlatæ, 
funt complete. 


13 Poffemus]| poffumus, 2° édit. el à l’errata : poflimus. 


20 


30 


29 


25 


257-258. QUARTÆ RESPONSIONES. DD 


Quemadmodum enim effe extenfum, divifbile, fi- 
guratum &c., funt formæ five attributa, ex quibus 
agnofco fubflantiam illam quæ vocatur corpus ; ita efle 
intelligentem, volentem, dubitantem &ce., funt formæ, 
ex quibus agnofco fubflantiam quæ vocatur mens ; nec 
minus intelligo fubflantiam cogitantem efle rem com- 
pletam, quàm fubflantiam extenfam. 

| Nec ullo modo dici potefl id quod Vir C. fubjunxit, 
corpus forte fe habere ad mentem, ficut genus ad fpeciem*; 
etfi enim genus poflit intelligi fine hac vel illà difle- 
rentià fpecificà, non poteft tamen ullo modo fpecies 
fine genere cogitari. 

Nam, exempli caufà, facile intelligimus figuram, 
nihil cogitando de cireulo (quamvis ifta intellelio non 
fit diftincta, nifi ad fpecialem aliquam figuram refe- 
ratur, nec | de re completà, nifi naturam corporis com- 
prehendat) ; fed nullam circuli differentiam fpecificam 
intelligimus, quin fimul de figurà cogitemus. 

Mens autem diftinéte & complete, five quantum fuf- 
ficit ut habeatur pro re completà, percipi poteft, fine 
ullà ex tis formis five attributis, ex quibus agnofcimus 
corpus efle fubflantiam, ut puto me in fecundà Medita- 
tione fatis oftendifle ; corpufque intelligitur diftincte 
atque ut res completa, fine 1is quæ pertinent admentem. 


* Hic tamen urget Vir C. : et taliqua met notitia parari 


poffit abfque notitiä corpoiris, non tamen inde conficr, no- 
titram 1llam effe completam & adæquatam, ita ul certus 
Jim me non falli, dum ab eflentiä mea corpus excludo”. 


‘28 Après excludo, à la ligne (1° édit. seule). 


a. Page 2or, |. 5-6. 


b. Jhid., 1. 19-22. 


312 


313 


314 


224 Œuvres DE DESCARTES. 258-250. 


Remque declarat exemplo trianguli femicirculo 1n- 
fcripti, quem poflumus clare & diftinéte intelligere 
efle rectangulum, quamvis ignoremus, vel etiam ne- 
gemus, illius bafis quadratum æquale efle quadratis 
laterum ; nec tamen inde licet inferre, dari pofle 
triangulum, cujus bafis quadratum æquale non fit qua- 
dratis laterum. 

Sed quantum ad hoc exemplum, multis modis differt 
a re propofità. 

Nam primo, quamvis forte triangulus fumi poffit in 
concreto pro fubftantià figuram habente triangularem, 
certe proprietas habendi quadratum bafis æquale| qua- 
dratis laterum, non eft fubftantia ; nec proinde unum- 
quodque ex his duobus poteit intelligi ut res com- 
pleta, quemadmodum intelliguntur Mens & Corpus ; 
nec quidem poteft res vocart, eo fenfu quo dixi /atis 
effe quod poffim unam rem (nempe rem completam) 
abfque alter intelligere, &c.*, ut fit mahnifeftum ex 
verbis quæ fequebantur : Præterea invenio in me facul- 
tates, Gc.*. Neque enim iftas facultates dixi effe res, 
fed ipfas accurate a rebus five fubftantis diftinxi. 

Secundd, quamvis clare & diftinéte poffimus intel- 
ligere triangulum in femicirculo efle retangulum, 
abfque eo quod advertamus ejus bafis quadratum 
æquale efle quadratis laterum, non tamen ita poflu- 
mus clare intelligere triangulum in quo bafis quadra- 

7 Après laterum, non à la  2*édit.). — 20 Après &c., à la 


ligne (2° édit. seule). — o Après ligne (1 édit. seule). — 21 Après 
propolità, non à la ligne (1 et  diflinxi, mème remarque. 


a. Page 78, 1. 4-5. 
b, Jbid., L 21, 


15 


20 


25 


259-260. QUARTÆ RESPONSIONES. 22$ 


tum fit æquale quadratis laterum, quin fimul adverta- 
mus efle rectangulum. Atqui & mentem fine corpore, 
& corpus fine mente, clare & diftinéte percipimus. 

Tertid, quamvis conceptus trianguli femicireulo in- 
fcripti talis haberi poffit, ut in eo æqualitas inter qua- 
dratum bafis & quadrata laterum non contineatur, 
non poteft tamen haberi talis ut nulla proportio inter 
bafis quadratum & quadrata laterum ad hunc trian- 
gulum pertinere intelligatur; ac proinde, quamdiu 
ignoratur qualis fit ifla proportio, nulla de eo poteft 
[negari, nifi | quam clare intelligamus ad ipfum non 
pertinere ; quod de proportione æqualitatis nunquam 
poteft intelligi. Sed nihil plane in corporis conceptu 
includitur, quod pertineat ad mentem; nihilque in 
conceptu mentis, quod pertineat ad corpus. 

Itaque, quamvis dixerim, /atis effe quod poffim unam 
rem abfque alterd clare & diflincle intelligere &c., non 
ideo poteft fubfumi : at clare & difhinéle intelligo hunc 
triangulum, &c.*. Primd, quia proportio inter quadra- 
tum bafis & quadrata laterum non eft res completa. 
Secundd, quia non clare intelligitur ifta proportio 
æqualitatis, nifi in triangulo retangulo. Tertid, quia 
nequidem triangulus diftinéte poteft intelligi, fi ne- 
getur proportio quæ eft inter quadrata ejus laterum 
& bafis. 

Sed jam dicendum eft quo paëto ex hoc folo quod 


3 Après percipimus, ton à la  pleta, ...rectangulo, à /a ligne 
ligne (2° édit.). — 13 Aprèsintel-  (z"édit.seule). La 2° édit. laisse, 
ligi, à la ligne (1° et 2° édit.). — comme à l'ordinaire, un petit 
19, 20, 22, Après &c., ...com- intervalle en blanc. 


a. Page 202, 1. 16. 
Œuvres. Il. 29 


316 


317 


226 Œuvres DE DESCARTES. 260-261. 


unam fub/lantiam abfque altera clare & difhinéle intelli- 


gam, cerlus Jim unam ab alia excludi® 


Nempe hæc ipfa efl notio /ub/lantiæ, | quod per fe, 
hoc eft abfque ope ullius alterius fubftantiæ poñit 
exiftere; nec ullus unquam qui duas fubftantias per 
duos n erfos conceptus percepit, non judicavit 1llas 
effe realiter diflinctas. 

Ideoque, nifi certitudinem vulgari majorem quæ- 
fiviflem, contentus fuiffem oftendifle, in fecundà | Me- 
ditatione, Mentem ut rem fubfiftentem intelligi, quam- 
vis nihil plane 1lli tribuatur quod pertineat ad corpus, 
& vice verfà etiam Corpus intelligi ut rem fubfiften- 
tem, etfi nihil 111 tribuatur quod pertineat ad mentem. 
Nihilque amplius addidiffem ad demonftrandum men- 
tem realiter a corpore diftingui : quia vulgo res omnes 
eodem modo fe habere judicamus in ordine ad ipfam 
veritatem, quo fe habent in ordine ad noftram per- 
ceptionem. Sed, quia inter hyperbolicas 1llas dubita- 
tiones, quas in primà Meditatione propofui, una eo- 
ufque proceflit ut de hoc ipfo (nempe quod res juxta 
veritatem fint tales quales ipfas percipimus) certus 
effe non pofilem, quandiu authorem meæ originis igno- 

rare me | fupponebam, idcirco omnia quæ de Deo & de 
veritate in tertià, quartà & quintà Meditatione feripfi, 
conferunt ad conclufionem de reali m1entis a corpore di- 
flinctione, quam demum in fextà Meditatione perfeci. 


2 Après excludi, non à la ligne ligne (1" édit. seule). — 19 pri- 
(2° édit.). — 7 Après diftinétas, ma (2° édit., errata). Aupara- 
à la ligne (1" édit. seule). —  vant : fecunda (7° et 2€ édit.), 


17-18 Après perceptionem, à la 


a. Page 78, 1. 4-06. 


15 


20 


25 


15 


120 


23 


{ 


261-262. QUARTÆ RESPONSIONES. 227 


Atqui, ait Vir C., entelhgo triangulum femicirculo 
infcriptum abfque eo quod fciam ejus bafis quadratum 
æquale effe quadratis laterum*. Imo, poteft quidem ille 
triangulus intelligi, etfi de proportione quæ eft inter 
quadrata ejus bafis & laterum non cogitetur ; fed non 
poteft intelligi ipfam de eo efle negandam. Contrà 
verd de mente, non modo intelligi[mus illam efle fine 
corpore, fed etiam omnia illa quæ ad corpus perti- 
nent, de ipfà pofle negari; hæc enim eft natura fub- 
ftantiarum, quod fefe mutuo excludant. 

Neque mihi adverfatur,quod VirC. adjunxit, #1rum 
non effe, fi, dum ex eo quod cogitem colligo me exiflere, 
idea quam hoc paclo efformo, me tantüm repræfentet ut 
rem cogitantem"®. Nam eodem modo, cùm naturam 
corporis | examino, nihil prorfus in eà reperio quod 
redoleat cogitationem. Nullumque majus argumen- 
tum diftinétionis inter duas res haberi poteft, quam 
quod in utramvis nos convertamus, nihil plane in ipfà 
deprehendamus quod ab alterà non fit diverfum. 

Non etiam video quà ratione hoc argumentum nrmis 
probet®. Nihil enim minus dici poteft, ad oftendendum 
unam rem realiter ab alterà diftingui, quam quod per 
divinam potentiam pofit ab ipfà feparari. Satifque di- 
ligenter cavere mihi vifus fum, ne quis ideo putaret 
hominem efle folùm animum utentem corpore*. Nam in 

3 Après laterum, à la ligne dam, à la ligne (r"* édit. seule). 


(1 édit. seule). — quidem omis —25 Après corpore, à la ligne 
(1° édit.). — 6 Après negan-  (7" édit. seule). 


Page 202, l. 17. 
Page 203, I. 6-0. 
VENTE 

. b., 1. 18-19 


à © gp 


318 


319 


320 


220 Œuvres DE DESCARTES. 262-263. 


eadem fextà Meditatione, in quà egi de diftinétione 
mentis a corpore, fimul etiam probavi fubflantialiter 
illi effe unitam ; ufufque fum rationibus, quibus non 
memini me ullas ad idem probandum fortiores alibi 
legifle. Atque, quemadmodum ille qui brachium ho- 
minis difceret efle fubftantiam realiter a reliquo ejus 
corpore diftinttam, non ideo negaret 1llud idem | ad 
hominis integri naturam pertinere: nec qui dicit idem 
brachium ad hominis integri naturam pertinere, ideo 
dat occafionem fufpicandi non poffe illud per fe fub- 
fiftere : ita nec mihi videor nimium probafñle, often- 
dendo mentem abfque corpore efle pofle, nec etiam 
nimis parum, dicendo illam effe corpori fubftantia- 
liter unitam, quia unio 1lla fubflantialis non impedit 
quominus clarus & diftinctus folius mentis tanquam 
rei completæ conceptus habeatur. Ideoque multum 
differt a conceptu fuperficiei vel lineæ*,quæ nonita ut 
res completæ poflunt intelligi, nifi, præter longitudi- 
nem & latitudinem, etiam profunditas ts tribuatur. 
Nec denique, ex eo quod wis cogitandi fit in infan- 
tibus fopita, in amentibus non quidem extinéla”, fed 
perturbata, putandum eft illam organis corporeis ita 
efle affixam, ut abfque is exiftere non poflit. Ex eo 
enim quod experiamur fæpe ab ipfis eam impediri, 
nullo modo fequitur ab iifdem produci; neque hoc 
ullà, vel minimà, ratione probari poteft. 
 Verumtamen non inficior arétam illam mentis cum 
corpore conjunélionem, quam fenfibus aflidue expe- 


5 Après legifle, à la ligne (1'° édit. seule). 


dHPasez203, l'27. 


b. Page 204, |. 10-12. 


15 


20 


25 


20 


263-265. QUARTÆ RESPONSIONES. 22 


rimur, in caufà efle cur realem ejus ab ipfo diftinéio- 
nem | non fine attentà meditatione advertamus. Sed, 
meo judicio, qui frequenter ea quæ in fecundà Me- 
ditatione dicta funt apud fe revolvent, facile fibi per- 
fuadebunt, mentem non diflingui a corpore per folam 
fictionem, vel abftraétionem intellectüs, fed ut rem 
diftinctam cognofci, quia revera diftin@a ef. 

Nihil refpondeo ad illa quæ de animæ immortali- 
tate Vir C. hic adjecit*, quia mihi non adverfantur. 
Sed quantum ad animas brutorum”, etfi earum confi- 
deratio non fit hujus loci, nec fine totius Phyficæ 
tractatione plura de ipfis dicere poflim quàam quæ jam 
in differtationis de Methodo parte quintà explicui®, 
ne tamen omnino nihil dicam,maxime notandum mihi 
videtur nullos motus fieri poffe, tam in brutorum 
corporibus quäm in noftris, nifi adfint| omnia plane 
organa, five inftrumenta, quorum ope iidem etiam in 
machinà peragi poffent : adeo ut nequidem in nobis 
ipfis mens immediate moveat membra externa, fed 
dirigat tantüum fpiritus a corde per cerebrum in muf- 
culos fluentes, eofque ad certos motus determinet, 
cum ex fe if fpiritus ad multas actiones diverfas 
æque facile applicentur. Plurimi ver ex motibus qui 
in nobis fiunt, nullo pacto a mente dependent : tales 
funt pulfus cordis, ciborum codtio, nutritio, refpiratio 
| dormientium, atque etiam in vigilantibus ambulatio. 


2 Après advertamus, à la li- explicui, même remarque. — 
gne (1 édit. seule). — 13 Après 23 Après applicentur, idem. 


Page 204, 1. 15. 
I 


9 


Disc. de la Méth., p. 56-59 de cette édition. 


321 


230 OŒEuvres DE DESCARTES. 265-266. 


cantio & fimilia, cüm fiunt animo non advertente. 
Cümque 1lli qui ex alto decidunt, manus in terram 
præmittunt ut caput tueantur, nullo fane confilio 
rationis id faciunt, fed tantüm quia vifio impendentis 
cafüs, ad cerebrum ufque pertingens, fpiritus ani- 
males in nervos mittit, eo modo quo necefle eft ad 
hunc motum, vel mente invità, & tanquam in machinà, 
producendum. Cümque hoc in nobis ipfis pro certo 


32 |experiamur, quid eft quod tantopere miremur, fi /umen 


323 


e lupr corpore in ovis oculos reflexum*® eandem habeat 
vim ad motum fugæ in ipfà excitandum ? 

Jam vero, fi velimus uti ratione ad dignofcendum 
an aliqui brutorum motus fimiles fint iis qui peragun- 
tur in nobis ope mentis, vel ïis tantüm qui a folo fpi- 
rituum influxu & organorum difpofitione dependent, 
confiderandæ funt differentiæ quæ inter ipfos reperiun- 
tur : nempe illæ quas in parte quintà Differtationis de 
Methodo explicui, non enim alias puto inveniri; tunc- 
que facile apparebit, omnes brutorum actiones 1is 
tantüum fimiles efle quæ fine ullà ope mentis a nobis 
fiunt. Unde concludere cogemur nullum plane in ipfis 
principium motüs a nobis cognofci, præter folam dif- 
pofitionem organorum, & continuum afflufxum fpiri- 
tuum, qui a calore cordis fanguinem attenuantis pro- 
ducuntur. Simulque advertemus nihil nobis antehac 
occafionem dedifle aliud ipfis affingendi, nifi tantum 
quod illa duo principia motüs non diflinguentes, cum 
prius, quod a folis fpiritibus & organis dependet, in 

1 Après advertente, à la ligne  ducendum, même remarque. — 

1 édit. seule). — 8 Après pro- 21 Après fiunt, 1dem. 


a. Page 205, I. 8-0. 


20 


25 


10 


20 


25 


266-267. QUARTÆ RESPONSIONES. 2G 


brutis, tanquam in nobis, efle videremus, aliud etiam 
quod in mente, five cogitatione, confiftit, 1pfis inefle 
inconfulte crederemus. Et fane quidquid ita nobis ab 
ineunte ætate perfuafñimus, quantumvis poftea falfum 
effe rationibus oftendatur, non tamen facile, nifi diu & 
frequenter ad rationes iftas attendamus, ab opinione 
noftrà deletur. 


Refponfio ad alteram partem, 
de Deo. 


Hadenus argumenta Viri CI. diffolvere, ejufque 
impetum fuftinere conatus fum; deinceps, ut ii qui 
cum fortioribus pugnant, non directe ipfi me oppo- 
nam, fed ab iu potius declinabo. 

De tribus tantüum agit hac in parte, quæ facile pof- 
funt admitti, prout ipfe illa intellligit ; fed quæ ferip- 
feram, alio fenfu intellexi, qui verus etiam mihi 
videtur. 


|Primum eft, quod quædam ideæ materialiter fint 324 
fallæ*, hoc eft, ut ego interpretor, quod tales fint, ut 


judicio materiam præbeant erroris. Ille verd, ideas 
formaliter fumptas confiderando, nullam in üis falfi- 
tatem efle contendit. 

Alterum eft, quod Deus fit a fe pofitive, € tanquam a 
caufa?; ubi tantüm intellexi rationem, propter quam 
Deus non indiget ullà caufà efficiente ut exiftat, fun- 
datam effe in re pofitivà, nempe in ipfâmet Dei immen- 


3 Après crederemus, à la ligne (1" édit. seule). 


a. Page 206, 1. 8-0. 
b. Page 208, |. 12-13. 


20 OŒEuvres DE DESCARTES. 267-268. 


fitate, quà nihil magis pofitivum efle poteft. Ille ver 
probat Deum a fe non produci, nec confervari, per 
politivum aliquem caufæ eflicientis influxum; quod 
plane etiam aflirmo. 

Tertium denique eft, quod n1hil in mente noflra efle 
poffit cujus non fimus confen* ; quod de operationibus 
intellexi, & ille de potentiis negat. 

Sed, ut fingula diligentius exequamur, ubi ait, / 


frigus fit tantum privatio, nullam pofje dari 1deam quæ 


illud tanquam rem pofitivam repræfentet?, manifeftum 
eft ipfum agere tantum de ideà formaliter fumptà. 
Nam, cum ipfæ ideæ fint formæ quædam, nec ex mate- 
rià ullà componantur, quoties confiderantur quatenus 
aliquid repræfentant, non | materialiter, fed formaliter 
fumuntur ; fi vero fpectarentur, non prout hoc vel illud 
repræfentant, fed tantummodo prout funt operationes 
intellectüs, dici quidem poflet materialiter 1llas fumi, 
fed tunc nullo modo veritatem vel falfitatem objeéto- 
rum refpicerent. Nec ideo mihi videtur illas alio fenfu 
materialiter falfas dici pofle, quàm eo quem jam ex- 
plicui : nempe five frigus fit res pofitiva, five privatio, 
non aliam idcirco de ipfo habeo ideam, fed manetin 
me eadem illa quam femper habui; quamque ipfam 
dico mihi præbere materiam erroris, fi verum fit frigus 
effe privationem & non habere tantum realitatis quam 
calor ; quia, utramque ideam caloris & frigoris confi- 
derando prout ambas a fenfibus accepi, non poflum 


r1 Après fumptà, à la ligne  (1" édit.\. — 19 Après refpice- 
(1"° édit. seule). — 16 funt omis rent, à la ligne (r"° édit, seule). 


a-"Page 214; 17: 
b. Page 206, I. 16-18. 


20 


25 


25 


268-260. QUARTÆ RESPONSIONES. 233 


advertere plus mihi realitatis per unam quäam per alte- 
ram exhiberi. 

Nec fane Judicium cum ideä confudi*; nam in hac 
dixi reperiri falfitatem materialem, in 11lo vero non 
poteft efle nifi formalis. 

Cüm autem ait VirC.,ideam frigortis effe frigus ipfum 
prout efl objechive in intelleélu® , no boie arbitror 
opus effe : hoc enim fæpe contingit in ideis obfcuris 
& confufis, inter quas hæ caloris & frigoris funt 
numerandæ, ut ad aliud quid referantur quam ad id 
cujus revera ideæ funt. Ita, fi frigus fit | tantüm priva- 
tio, frigoris idea non eft frigus ipfum, prout eft ob- 
jective in intelleétu, fed aliud quid quod perperam pro 
iftà privatione fumitur ; nempe eft fenfus quidam nul- 
lum habens effe extra Melun 

Neque eft par ratio de ideà Dei, faltem de illà quæ 
eft clara & diftincta, quia dici non poteft ipfam referri 
ad aliquid cui non fit conformis. Quantum autem ad 
confufas Deorum ideas quæ ab idololatris efinguntur, 
non video cur non etiam materialiter falfæ dici poflint, 
quatenus falfis ipforum judiciis materiam præbent, 
Quanquam fane 1llæ quæ vel nullam vel perexiguam 
judicio dant occafionem erroris, non tam merito ma- 
terialiter falfæ dici videntur, quam quæ | magnam : 
unas autem majorem quàäm alteras erroris occafionem 
præbere, facile eft exemplis declarare. Neque enim 


5 Après formalis, non à la ligne 1S Après conformis, même re- 
(1% et 2° édit.), — 11 Après funt, marque. — 21, 26, après præ- 
à la ligne (1 édit. seule). — bent, ...declarare, idem. 


a. Page 206, 1. 18. 
b; Zb., 1. 19-20. 
Œuvres. Il. 30 


326 


321 


328 


234 OŒEuvREs DE DESCARTES. 269-270. 


tanta eft in confufis ideis ad arbitrium mentis effiis 
(quales funt ideæ falforum Deorum), quanta eft in ts 
quæ a fenfibus confufæ adveniunt, ut funt ideæ caloris 
& frigoris; fi quidem, ut dixi, verum fit illas nihil 
reale exhibere. Omnium autem maxima eft in ideis 
quæ ab appetitu fenfitivo oriuntur : ut idea fius in 
hydropico, nunquid revera ipfi materiam præbet er- 
roris, cum dat occafionem judicandi potum fibi effe 
profuturum, qui tamen fit nociturus ? 

| At petit Vir CI. quidnam mihi exhibeat 1lla frigoris 
idea, quam dixi materialiter falfam effe : Sr entm, in- 
quit, exhibet privationem, ergo vera e/l; fi ens pofitivum, 
non efl ergo frigoris idea*. Recle, fed propter hoc tan- 
tüm illam materialiter falfam appello, quod, cum fit 
obfcura & confufa, non poflim dijudicare an mihi 
quid exhibeat quod extra fenfum meum fit pofitivum, 
necne ; ideoque occafionem habeo judicandi | effe quid 
pofitivum, quamvis forte fit tantüm privatio. 

Nec proinde quæri debet, quæ fit caufa illius entis 
pofitivi objeélivi, unde fiert ajo ut matertaliter falfa fit 
illa idea® ; quia non ajo illam fieri materialiter falfam 
ab aliquo ente politivo, fed a folà obfcuritate, quæ 
tamen ens aliquod politivum habet pro fubjecto, 
nempe fenfum ipfum. 

Et quidem ens iftud pofitivum in me efl, quatenus 
ego fum res vera; obfeuritas verd, quæ fola mihi dat 
occafionem judicandi iflam ideam fenfüs frigoris re- 


5 Après exhibere, à la ligne (1" édit. seule). — 13 Après idea, 
mème remarque. 


20 


2) 


20 


25 


270-271. QUARTÆ RESPONSIONES. 23 


præfentare objettum aliquod extra me pofitum, quod 
vocetur frigus, non habet caufam realem, fed inde 
tantüum oritur, quod natura mea non fit omni ex parte 
perfecta. 

Neque hoc ullà ratione fundamenta mea convellit. 
Vererer autem ne forte, quia in | legendis Philofopho- 
rum libris nunquam valde multum temporis impendi, 
non fatis ipforum loquendi modum fequutus fim, eùm 
dix1 ideas, quæ judicio materiam præbent erroris, z1a- 
tertaliter falfas efle, nifi apud primum | authorem qui 
mihi jam incidit in manus, vocem aterialiter in eà- 
dem fignificatione fumptam invenirem : nempe apud 
Fr. Suarem, Metaphyficæ difput. 9, feétione 2, nu- 
mero 4. 

Sed pergamus ad ea quæ V. C. omnium maxime re- 
prehendit, mihi autem minime omnium reprehenfione 
digna videntur, nempe ubi dixi, licere nobis cogitare 
Deum quodam modo idem præflare refpeélu fui ipfius 
quod caufa efjiciens refpeclu fur effeclüs*. Hoc enim ipfo 
negavi 1llud quod Viro CI. durum videtur € falfum, 
nempe quod Deus fit caufa efficiens fui ipfius, quia, 
dicendo 1dem quodammodo præflare, oftendi me non 
exiftimare idem effe; & præmittendo verba, nobis om- 
nino licet cogitare, fignificavi me hæc tantüm propter 
imperfeélionem intelletüs humani fic explicare. Sed 
& in reliquo fcripto idem ubique confirmavi; nam 
flatim ab initio, ubi dixi, nullam rem exiflere in cujus 
caufam efficrentem non liceat inguirere, addidi, vel, fi 


19, 25, Après effectûs, ... explicare, à la ligne (1"° édit. seule). 


a. Page 208, I. 14-16. 


329 


331 


236 OŒuvres DE DESCARTES. 271-273. 


non habet, cur 1llà non indigeat, po/lulare* :; quæ verba 
fatis indicant me| pultafle aliquid exiftere quod caufà 
efliciente non indigeat. Quid autem tale effe poteft 
præter Deum ? Dixique paulo poît, 17 Deo efje tantam 
& tam inexhauflam potentiam, ut nullius unquam ope 
egueril ul exiflerel, neque etiam nunc egeat ut confer- 
vetur, atque adeo fit quodammodo fui caufa ; ubi verbum, 
ui caufa, nullo modo de efliciente poteft intelligi, fed 
tantum quod inexhaufta Dei potentia fit caufa five 
ratio propter quam caufà non indiget. Cüumque illa 
inexhaufta potentia, five eflentiæ immenfitas fit quam- 
maxime po/itiva, idcirco dixi rationem five caufam ob 
quam Deus non indiget caufà, efle po/itivam. Quod 
idem dici non poflet de ullà re finità, quamwvis in fuo 
genere fumme perfeétà ; fed fi diceretur efle a /e, hoc 
tantüum intelligi poflet negative, quoniam nulla ratio a 
pofitivà ejus naturà defumpta aflerri poflet, propter 
quam intelligeremus ipfam caufà efliciente non in- 
digere. 

Atque eodem modo, in omnibus aliis locis, ita con- 
tuli caufam formalem, five rationem ab efflentià Dei 
petitam, propter quam ipfe caufà non indiget ut exi- 
ftat, neque ut conferuetur, cum caufà efhiciente, fine 
quà res finitæ efle non poflunt, ut ubique illam a caufà 
efficiente efle diverfam ex ipfis meis verbis cognofca- 
tur. Nec ullibi dixi Deum fe confervare per pofitivum 
aliquem influ[xum, ut res creatæ ab ipfo confervantur, 


3 Après indigeat, à la ligne  fectà, ...indigere, même re- 
(1'* édit. seule). — 7, 10,15, 19, marque. — 25-26 Après cognof- 
après caufa, ...indiget, ...per- catur, idem. 


a. Page 108,1. 19-22; puis page 109, 1. 3-6. 


20 


25 


20 


25 


273-274. QUARTÆ RESPONSIONES. 237 


fed tantüm immenfitatem potentiæ, five eflentiæ, prop- 
ter quai confervatore non indiget, effe rem po/itivam. 

Itaque poffum ultro admittere quæcunque a Viro CI. 
afferuntur ad probandum Deum non efle caufam effi- 
cientem fui iplus, neque fe confervare per ullum in- 
fluxum politivum, five per fui reproductionem conti- 
nuam; quod folum ex ejus rationibus effcitur. Sed, 
ut fpero, etiam ille non negabit immenfitatem illam 
potentiæ, propter quam Deus non indiget caufà ut 
exiftat, effe in ipfo rem po/tivam, nihilque ejufmodi 
quod fit pofitivum intelligi | pofle in ullis aliis rebus, 
propter quod caufà efhciente non egeant ad exiften- 
dum ; quod folum fignificare volui, cùm dixi nullas res 
pofle intelligi efle a /e, nifi negative, præter unum 
Deum. Nec quicquam amplius affumere mihi opus 
fuit, ad diffiicultatem quæ propofita erat diflolvendam. 

Sed, quia tam ferio hîc monet Vir Clar., vix ullum 
Theologum reperiri poffe, qui non eä propofitione offen- 
datur, quod Deus a fe ipfo fit pofitive, € tanquam a 
caufa*, paulo accuratius exponam quare 1fte loquendi 
modus in hac quæftione perutilis, atque etiam necef- 
farius, & ab omni offenfionis fufpicione valde remotus, 
mihi videatur. 

Scio Latinos Theologos non ufurpare[nomen cau/æ 
in divinis, cum agitur de proceflione perfonarum fa- 
crofanctæ Trinitatis, illofque, ubi Græci indifferenter 
mitioy & doynv dixerunt, folo principii nomine ut 
maxime generali uti malle, ne cui fcilicet inde occa- 

2 Après politivam, non à la ligne (2° édit.). — 7 Après efficitur, à 
la ligne (1" édit. seule). 


a. Page 214, 1. 4-6. 


332 


333 


334 


238 OEUVRES DE DESCARTES. 274-275 


fionem dent judicandi Filium efle minorem Patre.| Sed 
ubi nullum tale erroris periculum effe poteft, nec agi- 
tur de Deo ut trino, fed tantüm ut uno. non video cur 
nomen caufæ fit tantopere fugiendum, præfertim cüum 
in talem locum incidimus, ut 1llo uti perutile ac pro- 
pemodum neceflarium efle videatur. 

Nulla autem major hujus nominis utilitas effe po- 
teft, quam fi Dei exiftentiæ demonftrandæ inferviat; 
nullaque major neceflitas, quam fi abfque eo perfpi- 
cue demonftrari non poflit. 

Atqui confiderationem caufæ eflicientis efle pri- 
mum & præcipuum medium, ne dicam unicum, quod 
habeamus ad exifltentiam Dei probandam, puto omni- 
bus effe manifeflum. Illud autem accurate perfequi 
non poflumus, nifi licentiam demus animo noftro in 
rerum omnium, etiam ipfius Dei, caufas efhicientes 
inquirendi : quo enim jure Deum inde exciperemus, 
priufquam illum exiftere fit probatum ? Quærendum 
igitur eft de unäquäque re, an fit a /e, vel ab aho : & 
quidem per hoc medium | exiftentia Dei concludi po- 
teft, etfi non exprefle explicetur | quo modo intelli- 
gendum fit aliquid efle a /e. Quicunque enim folius 
luminis naturalis ductum fequuntur, fponte fibi for- 
mant hoc in loco conceptum quendam caufæ eflicienti 
& formali communem, ita fcilicet ut quod eft ab ao, 
fit ab ipfo tanquam a caufà efficiente; quod autem 
eft a Je, fit tanquam a caufà formali, hoc eft, quia 
talem habet eflentiam, ut caufà efficiente non egeat; 


1 Après Patre, à la ligne (1 — 18 Après probatum, même 
édit. seule). — 14 Après mani- remarque. — 22 Après, a fe, 
feftum, à la ligne (1° édit.). idem. 


10 


15 


20 


25 


20 


25 


275-276. QuarTÆ RESPONSIONES. 230 


ideoque iftud in Medit. meis non explicui, fed tan- 
quam per fe notum prætermifi. 

At cm illi qui aflueti funt judicare nihil effe pofle 
caufam efficientem fui ipfius, illamque a caufà for- 
mali accurate diftinguere, quæri vident an aliquid fit 
a feipfo, facile fit ut, de folà efficiente proprie didtà 
cogitantes, non putent illud, a /e, debere intelligi 
tanquam a cau/ä, fed tantummodo negative tanquam 
Jine caufä, ita feilicet ut aliquid fit de quo non de- 
beamus inquirere cur exiftat. Quæ interpretatio verbi 
a Je fi admitteretur, nulla poffet ab effectibus | haberi 
ratio ad exiftentiam Dei demonftrandam, ut reéte in 
primis Objectionibus ab ipfarum Authore probatum 
eft, ideoque nullo modo eft admittenda. 

Ut autem appofite ad ipfam refpondeatur, exiftimo 
necefle efle oftendere inter cau/am efficien|tem proprie 
dictam & nullam caufam effe quid intermedium, nempe 
pofitivam rer eflentiam, ad quam caufæ efficientis con- 
ceptus eodem modo poteftextendi, quo folemus in Geo- 
metricis conceptum lineæ circularis quammaximæ 
ad conceptum lineæ re@æ, vel conceptum polygoni 
reilinei, cujus indefinitus fit numerus laterum, ad 
conceptum cireuli extendere. Hocque non mihi videor 
ullà ratione melius explicare potuiffe, quam cùm dixi, 
caufæ efficientis fignificationem non effe in hac quæflione 
reflringendam ad 1llas caufas quæ funt effeéhibus tempore 


> Apres prætermifi, #0n à la  tendere, à la ligne (1° éd. seule). 
ligne (2° édit). — 10 Après exi-  — Les mises à la ligne qui sui- 
flat, à la ligne (1° édit. seule). vent, jusqu'à Notandumque (ci- 
— 14 Après admittenda, zon à la après, p. 242,1. 5) non compris, 
ligne (2° édit.). — 25 Après ex- ne se trouvent pas dans la 2‘édit. 


335 


336 


337 


240 OEuvres DE DESCARTES. 276-277- 


priores, vel quæ ab ipfis funt diver[æ: tum quia effet nu- 
gatoria, cum nemo nefciat idem nec feipfo prius nec a feipfo 
diverfum effe polfe : tum quia una ex his duabus conditio- 
nibus ab ejus conceptu tolli poteft, € nihilominus integra 
notio efficientis remanere®. 

Nam, quod non requiratur ut tempore fit prior, 


patet ex eo quod non habeat rationem caufæ, nifi. 


quamdiu producit effectum, ut dictum ef. 

Ex eo vero quod non poñlit alia conditio etiam tolli, 
debet tantüm inferri non efle caufam efficientem pro- 
prie dictam. quod concedo : non autem nullo modo 
effe caufam poftivam, quæ per analogiam ad efficien- 
tem referri poflit, hocque tantüm in re propofità re- 
quiritur. Eodem enim lumine naturali quo percipio me 
mihi daturum fuif]fe omnes perfectiones quarum idea 
aliqua in me ef, fiquidem exiftentiam mihi dediffem, 
percipio etiam mihil fibi ipfñ exiftentiam dare pofle 
modo illo, ad quem caufæ efficientis proprie didtæ 
fignificatio reftringi folet, ita fcilicet ut idem, quate- 
nus dat fibi effe, fit diverfum a fe ipfo, quatenus ac- 
cipit effe, quia contradictoria funt idem & non idem 
five diverfum. | 

Ideoque, cùm quæritur an aliquid fibi ipfi exiften- 
tiam dare pofiit, non aliud | eft intelligendum, quam 
fi quæreretur, an alicujus rei natura five effentia fit 
talis, ut caufà efficiente non indigeat ad exiftendum. 

Cümque fubfumitur, /i quid fit tale, 1llud fibi daturum 
efje omnes perfectiones quarum idea aliqua 1n ipfo ef, 
fiquidem ipfas nondum habet*, fenfus eft fieri non poñle 


a. Page 108, 1. 7, etc. Cf. page 200, 1. 21-24. 
8, 1 


10 


15 


25 


20 


25 


277-278. QUuARTÆ RESPONSIONES. 241 


quin habeat actu omnes perfettiones quas cognofcit, 
quia lumine naturali percipimus illud cujus effentia 
tam immenfa eft ut caufà efliciente non indigeat ad 
exiftendum, hac etiam non indigere ad habendas om- 
nes perfettiones quas cognofcit, propriamque eflen- 
tiam dare ipfñi eminenter 1llud omne quod poflumus 
cogitare aliquibus aliis rebus a caufà efhiciente dari 
poñfe. 

Atque hæc verba, /? nondum habet, ipfum fibr effe da- 
turum, juvant tantum ad rem explicandam, quia eo- 
dem lumine naturali percipimus 1llud jam non poñle 
habere vim & | voluntatem fibi dandi aliquid novi, fed 
ejus effentiam talem efle ut habuerit ab æterno illud 
omne, quod jam cogitare poflumus ipfum fibi daturum 
efle, fi nondum haberet. 

Atqui nihilominus ifli omnes modi loquendi, a 
caufæ efficientis analogià petiti, perneceffarii funt ad 
lumen naturale ita dirigendum, ut ifta perfpicue ad- 
vertamus : eodem plane modo quo nonnulla de fphærà 
& aliis figuris curvilineis ex comparatione cum figuris 
rectilineis apud Archimedem demonftrantur, quæ vix 
aliter intelligi potuiflent. Et quemadmodum iftiufmodi 
demonftrationes non improbantur, etfi fphæra in 1llis 
inftar polyedri fit confideranda ; ita non puto me hoc 
in loco pofle reprehendi, quod analogià caufæ effi- 
cientis ufus fim ad ea quæ ad caufam formalem, hoc 
eft ad ipfammet Dei effentiam pertinent, explicanda. 

Nec ullum hac in parte erroris periculum timeri 
poteft, quoniam id unicum quod caufæ eflicientis pro- 

22 Après potuiflent, à la ligne(1'* édit. seulement). — 27 eflentiam 


exiftentiam (7"° édil.). 


ŒUuvRESs. II. 31 


338 


329 


340 


242 OEUVRES DE DESCARTES. 278-270. 


prium eff, atque ad formalem non poteft extendi, ma- 
nifeflam contradiétionem involvit, ideoque a nemine 
credi poflet : nempe quod aliquid fit a feipfo diverfum, 
five idem fimul & non idem. 

Notandumque eft caufæ dignitatem fic a nobis Deo 
fuifle tributam, ut nulla effectüs indignitas in 1pfo 
inde fequeretur. Nam, quemfadmodum Theologi, cùm 
dicunt Patrem efle principium Fili, non ideo conce- 
dunt Filium effe principiatum ; ita, quamvis admiferim 
Deum dici quodammodo pole /ui caufam, nullbibi ta- 
men illum eodem modo /ui effeélum nominavi, quia 
fcilicet effectus ad eflicientem præcipue folet referri, 
& illà effe ignobilior, quamvis fæpe fit nobilior als 
caufis. 

Cüm autem integram rei eflentiam pro caufà for- 
mali hic fumo, Ariflotelis vefligia tantüm fequor : 
nam lib. 2 anal. poft. c. 11, caufà materiali præter- 
miflà, primam nominat œiriav ro t! nv sivar, five, ut 
vulgo vertunt Latini philofophi, cau/am formalem, 
illamque ad omnes omnium rerum eflentias extendit, 
quia nempe ibi non agit de caufis compoliti phyfici, 
ut neque ego etiam hic, fed generalius de caufis ex 
quibus aliqua cognitio peti poflit. 

Quôd vero fieri vix potuerit in re | propofità ut a 
caufæ nomine Deo tribuendo abftinerem, vel ex eo 
poteft probari, quod, cùm Vir CI. alià vià idem quod 
ego eflicere conatus fit, non tamen id ullo modo præ- 
fliterit, faltem quantum mihi videtur. Nam, poftquam 
multis verbis oftendit Deum non effe caufam efficien- 

22 ego omis (1° édil.). — 28 Après videtur, à'la ligne (1" édit. 
seulement). 


20 


25 


20 


25 


279-281. QUARTÆ RESPONSIONES. 243 


tem fui ipfius, quia requiritur ad rationem effcientis 
ut diverfa fit a fuo effectu ; item non efle a fe po/itive, 
intelligendo per verbum po/itive | pofitivum caufæ in- 
fluxum ; itemque feipfum revera non confervare, fu- 
mendo confervationem pro continuà rei produélione, 
quæ omnia lubens admitto ; rurfus probare contendit 
Deum non dici debere caufam efficientem fui ipfius, 
quia, inquit, cau/a efficiens rer alicujus non quæritur, n1fr 
ratione extflentiæ, neutiquam verû ratione effentiæ ; at non 
minus ef? de efjentiä entis Infiniti quod exiflat, quam de 
effentia trianguli habere tres angulos æquales duobus 
reélis : ergo non magis per efficientem efl re/pondendum, 
cüm quæritur cur Deus exiflat, quàm cüm quæritur cur 
tres angulr triangulr fint æquales duobus rechs*. | Qui 
fyllogifmus facile in illum poteft retorqueri hoc paéto: 
etfi non quæratur efficiens ratione eflentiæ, quæri 
tamen poteft ratione exiftentiæ ; at in Deo non diflin- 
guitur eflentia ab exiftentià ; ergo de Deo quæri po- 
teft efficiens. 

Sed ut hæc duo fimul concilientur, diei debet, 
quærenti cur Deus exiftat, non quidem effe refpon- 
dendum per caufam efficientem proprie dictam, fed 


tantüm per ipfam rei eflentiam, five caufam formalem, 


quæ propter hoc ipfum quod in Deo exiftentia non 
diflinguatur ab effentià, magnam habet analogiam cum 
efficiente, ideoque quafi caufa efficiens vocari poteft. 


Denique, addit ën Der caufam efficrentem inquirenti 


re/pondendum effe illum eä non indilgere ; € rurfum per- 
14 Après reétis, à la ligne (1"*° édit. seulement). 


dPage212;l 15; etc, 


3 


1 


343 


244 OEUVRES DE DESCARTES. 281-282. 


contanti cur 1llà non indigeat, re/pondendum quia ens 1n- 
finitum el, cujus extflentia efl [ua effentia; ea enim tan- 
tummodo caufa efficienti indigere, in quibus exi/lentiam 
aélualem ab effentià diflinguere licet*. Ex quibus ait cor- 
ruere 1d quod diXeram, nempe, / putarem nullam rem 
idem quodammodo effe poffe erga feipfam, quod caufa effi- 
ciens erga effeclum, nunquam me In caufas rerum inqui- 
rendo ad ullam omnium primam deventurum®. Quod ta- 
men nec corruere, nec ullo modo conceuti vel infirmari, 
mihi videtur; & præcipua vis, non modo meæ, fed & 
omnium omnino demonftrationum quæ afferri poffunt 
ad exiftentiam Dei ab eflectibus probandam, ab eo 
dependet. Nullam autem Theologi fere omnes, nifi ab 
effectibus, aflerri pofle contendunt. 

Itaque, tantum abeft ut demonftrationem de Deo 
illuftret, cùm analogiam caufæ efficientis ill erga 
feipfum tribui non permittit, quin potius abillàintelli- 
gendà lectores avertit, præcipue in fine ubi concludit : 
Ji putaret in cujufque rer caufam efficientem, vel qua/ft effi- 
cientem, effe inquirendum, fe cujufcunque rer caufam ab ea 
re diverfam quæfiturum. Quomodo enim ii qui Deum 
nondum norunt, in caufam aliarum rerum efficientem 
inquirerent, ut hoc pacto ad Dei cognitionem deveni- 
rent, nifi putarent cujufque rei caufam | efficientem 
pofle inquiri ? | Et quomodo tandem in Deo ut caufà 


4 Après licet, à la ligne (1  — 21, 25 Après quæfiturum, 
édit. seulement). — 14 Après con- ..inquiri, à la ligne (1" édit. 
tendunt, on à la ligne (2° édit.). seulement). 


a. Page 215,1. 11-16. 
b. Zbid., |. 18-24. 
C'1b14.,1 25-27; 


15 


20 


25 


20 


25 


282-283. QUARTÆ RESPONSIONES. 24 


primà finem quærendi facerent, fi putarent cujufque 
rei caufam ab eà re diverfam efle quærendam ? 

Certe idem feciffe mihi videtur Vir CI. hac in parte, 
ac fi, poftquam Archimedes, loquens de 1is quæ de 
fphærà per analogiam ad figuras reétilineas fphæræ 
inferiptas demonftravit, dixiflet : fi putarem fphæram 
pro figurà rectilineà vel quafi reélilineà infinitorum 
laterum fumi non pofle, nullam vim ifti demonftra- 
tioni tribuerem, quia, non de fphærà ut figurà curvi- 
lineà, fed tantüm de ipfà ut figurà rectilineà infinito- 
rum laterum, reéte procedit; — fi, inquam, Vir CI., 
nolens fphæram ita nominari, & tamen Archimedis 
demonftrationem cupiens retinere, diceret : fi putarem 
id quod ibi concluditur de figurà reétilineà infinito- 
rum laterum effe intelligendum, id ipfum de fphærà 
non admitterem, quia mihi certum & compertum eff, 
fphæram nullo modo effe figuram rectilineam. Quibus 
fane verbis non idem quod Archimedes efliceret, fed 
contra prorlfus ab ejus demonftratione recte intelli- 
gendà feipfum aliofque avocaret. 

Hæc verd paulo prolixius hic perfequutus fum quam 
res forte poftulabat, ut oftendam fummæ mihi curæ 


effe cavere | ne vel minimum quid in meis feriptis re- 


periatur, quod merito Theologi reprehendant*. 
Denique, quod cireulum non commiferim?, cum 

dixi non alter nobis conflare, quæ clare & diflinéle perci- 

piuntur vera efle, quam quia Deus efl; & nobis non con- 


11 Après procedit, à la ligne (1 édit. seulement). — 17 Après 


rectilineam, même remarque. 


a. Page 214, 1. 4. 
b, Zbid., 1. 7. — Voir aussi t, V, p. 148, 


344 


345 


240 OEUVRES DE DESCARTES. 283-284. 


Jlare Deum efje, nifi quia id clare percipitur ; jam fatis in 


refponfione ad fecundas Objectiones, numero 3 & 4, 
explicui*, difinguendo fcilicet id quod reipfa clare 
percipimus, ab eo quod recordamur nos antea clare 
percepifle. Primüum enim, nobis conftat Deum exi- 
flere, quoniam ad rationes quæ id probant attendimus ; 
poftea verd, fuficit ut recordemur nos aliquam rem 
clare percepiile, ut ipfam veram efle fimus certi; quod 
non fuficeret, nifi Deum effe & non fallere fciremus. 

Quôd autem nthil in mente, quatenus efl res cogitans, 
effe poffit, cujus non fit confcia *, per fe notum mihi vi- 
detur, quia nihil in illà fie fpectatà efle intelligimus, 
quod non fit cogitatio, vel a cogitatione dependens"; 
alioqui enim ad mentem, quatenus eft res cogitans, 
non pertineret ; nec ulla poteft in nobis efle cogitatio, 
cujus eodem illo momento, quo in nobis eft, confer 
non fimus. Quamobrem non dubito* quin mens, fla- 
tim atque infantis corpori infufa eft, |incipiatcogitare, 
fimulque fibi fuæ cogitationis confcia fit, etfi poftea 
ejus rei non recordetur, quia fpecies 1ftarum cogita- 
tionum memoriæ non inhærent. 

Sed notandum eft, aétuum quidem, five operatio- 
num, noftræ mentis nos femper actu confcios efle: 
facultatum, five potentiarum, non femper, nili poten- 
tià; ita fcilicet ut, cum ad utendum aliquà facultate 
nos accingimus, ftatim, fi facultas illa fit in mente, 

5 Après percepifle, à la ligne (1 édit. seulement). — 17 Après 
fimus, #10me remarque. 


asmPage 140,1]. 12,1etip:rr42;iletrae 

b. Page 214, 1. 15.— Voir t. V, p. 149- 
c. LomeiV, p.140. 

d. Zbidem. 


10 


20 


25 


10 


20 


284-285. QUARTÆ RESPONSIONES, 247 


fiamus ejus aétu confcii ; atque ideo negare poffimus 
efle in mente, fi ejus confcii fieri nequeamus. 


| Ad ea quæ Theologos morart pofjunt*. 


Oppofui me primis Viri CI. rationibus, a fecundis 
declinavi : jam 1is quæ fequuntur plane aflentior, præ- 
terquam ultimæ, de quà fpero me non dificulter ef- 
fecturum ut ipfe mihi aflentiatur. 

Itaque, quod ea quæ in primà Meditatione atque 
etiam in reliquis continentur, ad omnium ingeniorum 
captum non fintaccommodata”, plane concedo; idque, 
ubicunque fefe obtulit occafio, teftatus fum, atque in 
pofterum teftabor. Et hæc unica fuit caufa eur eadem 
in Diflertatione de Methodo, quæ gallice feripta erat, 
non traétafrim, fed ad has Meditationes, quas a folis 
ingeniofis & doclis legendas efle præmonui, referva- 
rim. Neque dici debet rectius me faturum fuifle, fi 
abftinuiflem ab us fcribendis a quibus legendis per- 
multi debeant|abftinere ; tam neceffaria enim exiftimo. 
ut fine 1pfis nihil unquam firmum & ftabile in philofo- 
phià flatui pofle, mihi perfuadeam. Et quamvis ignis 
& ferrum ab imprudentibus aut pueris fine periculo 
non tractentur, quia tamen utilia funt ad vitam, nemo 
eft qui putet idcirco ipfis efle caréendum. 

Quod verd in quartà Meditatione tantum egerim de 


12 Après teftabor, à la ligne(1" 20 Après perfuadeam, idem. — 
édit. seulement). — 15-16 Après 23 ipfs] ipfi (z"* édit.) 
refervarim, 720me remarque. — 


347 


248 OEuvrEs DE DESCARTES. 285-286. 


errore qui committitur in dijudicatione veri € falfi, non 
autem de 11lo qui contingit in perfecutione bont Ë mali*; 
quodque ea quæ ad fidem pertinent atque ad vitam agen- 
dam femper exceperim, cum afferui nulli nos rer affen- 
Liri debere, nifi quam clare cognofcamus? : totius feripti 
mei contextus oftendit; & exprefle etiam in refpon- 
fione ad fecundas Objeétiones, numero $, explicui‘; 
nec-non & in Synopfi præmonui‘; utita, quantum Viri 
CI. judicio tribuam, & quàam accepta mihi fint ejus 
confilia, declarem. 

Supereft facramentum Euchariftiæ, cum quo judicat 
Vir CI. meas opiniones non convenire, guia, inquit, 


#8  /ide credimus, ablatä ab] Euchariflico pane panis fub/flan- 


Lia, fola illic accidentia remanere® ; putat autem, me nulla 
accidentia realia admittere, [ed tantüm modos, qui abque 
aliqua fubflantia, cut infint, non poffunt intellier, nec pro- 
inde etiam abque 1llà exiflere. 

Quam objeétionem perfacile poffem eludere, di- 
cendo me nunquam hactenus accidentia realia negafñe ; 
nam, quamvis iplis in Dioptricà & Meteoris non ufus 
fim ad ea de quibus agebam explicanda, dixi tamen ex- 
preflis verbis in Meteoris, p. 164%, me 11la non negare. 
In his ver Meditationibus fuppofui quidem ipfa non- 


17 Après exiftere, non à la ligne (2° édit.). — 22 Après negare, à 
la ligne (7 édit. seulement). 


a. Page 215; 4°r18-21r. 

b. Page 216, 1. 5-6 et I. 8-0. 
ChPace 140, 15-217: 

d'APase 15 nl 7212: 

e. Page 217, 1. 19-20. 

ÉMPasé 27123; 4 21e ale0re 


Î 
g. Page 2390, 1. 5, de cette édition. 


20 


20 


25 


286-287. QUARTÆ RESPONSIONES. 249 


dum a me cognofci, fed non idcirco nulla effe ; modus 
enim fcribendi analyticus, quem fequutus fum, id 
patitur ut quædam interdum fupponantur quæ non- 
dum fint fatis explorata, ut patuit in primà Medita- 
tione, in quà multa aflumpferam, quæ deinde in fe- 
quentibus refutavi. Nec fane hic quicquam de naturà 
accidentium volui ftabilire, fed ea tantüum, quæ de ipfis 
tanquam primà fronte apparuerunt, propofui. Ac de- 
nique, | ex eo quod dixerim modos abfque aliquà fub- 
flantià cui infint non poffe intelligi, non debet inferri 
me negafle 1llos abfque ipfà per divinam potentiam 
poni pole, quia plane affirmo & credo Deum multa 
pole eflicere, quæ nos intelligere non poflumus. 

|Sed, ut hic agam liberalius, non diffimulabo me 
mih1 perfuadere, nihil plane aliud efle a quo fenfus 
noftri aficiantur præter folam illam fuperficiem, quæ 
eftterminus dimenfionum ejus corporis quod fentitur : 
in folà enim fuperficie fit contadus; & nullum fen- 
fum affici nifi per contattum, non ego folus, fed fere 
omnes philofophi cum ipfo Ariftotele* affirmant. Ita 
ut, exempli caufà, panis vel vinum non fentiatur, nifi 
quatenus ejus fuperficies, vel immediate a fenfüs or- 
gano, vel mediante aëre aliifve corporibus, ut ego 
judico, vel, ut ajunt plerique Philofophi, mediantibus 
fpeciebus intentionalibus, attingitur. 

Notandum autem eft, iflam fuperficiem, non ex folà 
corporum figurà externà quæ digitis traélatur, efle 
æftimandam, fed confiderandos etiam efle omnes illos 


G Après refutavi, à la ligne (1"° édit, seulement). 


a. Voir ci-après, p.251. 1.23: 
Œuvres. If LRO 


349 


351 


2$0 OEUVRES DE DESCARTES. 287-288. 


exiguos meatus, qui inter pulvifculos farinæ ex quibus 
panis conflatus ef, atque inter particulas fpiritüs, 
aquæ, aceti, & fœcum feu tartari, ex quorum mifturà 
vinum conflat, itemque inter reliquorum corporum 
minutias reperiuntur. Nam fane particulæ iftæ, cùm 
diverfas habeant figuras & motus, nunquam tam apte 
jungi poflunt, quin multa inter ipfas fpatia relinquan- 
tur, quæ vacua non funt, fed vel aëre vel alià materià 
repleta : ut ad oculum videmus in pane fpatia |ejuf- 
modi fatis magna, quæ non modo aëre, fed etiam 
aqua, vel vino, alifve liquoribus impleri poffunt. 
Cümque panis maneat femper ipfe idem, quamwvis aër, 
aliave materia ejus poris contenta mutetur, patet ifla 
ad ejus fubflantiam non pertinere ; ideoque ipfus fu- 
perficiem non eam efle quæ breviflimo ambitu inte- 
grum cingit, fed eam quæ fingulis ejus particulis ef 
immediate circumpofita. 

Notandum etiam eft, hanc fuperficiem non modo 
totam moveri, cum totus panis ex uno loco in alium 
transfertur, fed etiam moveri ex parte, cum aliquæ 
panis particulæ ab aëre alifve corporibus ejus poros 
ingredientibus agitantur : adeo ut, fi quæ corpora talis 
fint naturæ, ut vel aliquæ, vel omnes eorum partes 
afidue moveantur {quod de plerifque partibus panis 
& de omnibus vini verum exiftimo), intelligenda etiam 
fit ipforum fuperficies in continuo quodam motu efle. 

Notandum denique, per fuperficiem panis, aut vini, 
alteriufve corporis, non hic intelligi partem ullam 
fubflantiæ nec quidem quantitatis ejufdem corporis, 
nec etiam partem corporum circumjacentium, fed tan- 


5 Après reperiuntur, à la ligne (1° édit. seulement). 


30 


20 


25 


288-290. QUARTÆ RESPONSIONES. 261 


tummodo terminum 1llum qui medrus efje concipitur inter 
fingulas ejus particulas € corpora ipfas ambientia, quilque 
nullam plane habet entitatem, nifi modalem*. 

Jam verd, cum in hoc folo termino contadus fiat, 
& nihil nifi per contattum fentiatur, manifeftum eft, 
ex hoc uno quôd dicantur panis & vini fubftantiæ in 
alicujus alterius rei fubflantiam ita mutari, ut hæc 
nova fubftantia | fub eifdem plane terminis continea- 
tur, fub quibus aliæ prius erant, five in eodem præcife 
loco exiftat in quo panis & vinum prius exiftebant, vel 
potius (quia eorum termini affidue moventur), in quo 
jam exifterent fi adeflent, fequi neceffario novam 
illam fubftantiam eodem plane modo fenfus omnes 
noftros aflicere debere, quo panis & vinum illos affi- 
cerent, fi nulla tranfubftantiatio fa@a effet. 

Docet autem Ecclefia, in Concilio Tridentino, fef. 
13, can. 2 & 4, conver/fionem fiert totius fubflantiæ panis 
in fubflantiam corporis Chrifi Domini noflri, manente 
duntaxat fpecte panis. Ubi non video quidnam poffit 
intelligi per fpeciem panis, præter illam fuperficiem, 
quæ media eft inter fingulas ejus particulas & corpora 
ipfas ambientia. 

Ut enim jam diétum eff, in hac folà fuperficie fit 
contactus ; &, fatente ipfo Ariftotele, non modo fenfus 
ille, qui fpecialiter 1aélus vocatur, fed & alii fenfus 
taétu fentiunt, Hb. ; de animä, cap. 13 : za rw] dre 


, ! SANS , ! 
aiobnrnere Goû aicavetot. 


22 Après ambientia, non à la ligne (2° édit.). — 27 Après sistjyez, 
mème remarque. 


a.Woint II, p.387, l°u5;;"etut:[V,.p.163,!1- 24. 


302 


353 


354 


OŒEuvRESs DE DESCARTES. 290, 


[e 
A 
1) 


Et nemo eft qui putet hic per fpeciem|aliud intelligi, 
quam præcife id quod requiritur ad fenfus afficiendos. 
Et nemo etiam eft, qui credat converfionem panis in 
Chrifli corpus, quin fimul putet hoc Chrifti corpus fub 
cadem accurate fuperficie contineri, fub quà contine- 
retur panis, fi adeflet; etiamfi tamen 1b1 non fit tan- 
quam proprie in loco, /ed facramentaliter, & eä exiflendr 
ratione, quam etfi verbis exprimere vix pofjumus, poffbi- 
lem tamen effe DEO cogitatione per fidem 1lluffrata affequi 
poffumus, & conflantiffime credere debemus*. Quæ omnia 
tam commode ac tam recte per mea principia expli- 
cantur, ut non modo nihil hic habeam quod verear, 
ne orthodoxis Theologis offendiculo fit futurum, fed 
contra potius magnam me ab ipfis gratiam initurum 
efle confidam, quôd eas in Phyficà proponam opinio- 
nes, quæ longe melius quàam vulgares cum Theologià 
confentiant. Nam fane nullibi unquam, faltem quod 
fciam, docuit Ecclefia fpecies panis & vini remanentes 
in Sacramento Euchariftiæ efle accidentia quædam 
realia*, |quæ, fublatà fubftantià cui inhærebant, mi- 
raculofe fola fubfiftant. 

Sed*, cum forte primi Theologi qui hanc quæftio- 
nem Philofophico more explicare conati funt, tam 


21 Après fubfftant.) Omitto  gulis obieétionibus hac in mate- 
cætera, quæ hîc requiri polfent,  rià fieri folitis fatisfaciant. | F#n 
donec fufiüs in fummà Philofo- des Réponses aux 4° Objections 
phiæ, quam præ manibushabeo, dans la 1'"édition. Ce que nous im- 
ea omnia demonftrem,exquibus  primons, p.252, 1.22,à p.256, 
folutiones deducantur, quæ fin- L. @, ne se trouve que dans la 2°. 


alVoirt. IV, p.165,1%7; et p346 1475; 
beromenll;p: 545; 1405; 
cu 1b1d5p. 340; 1 17 ;4p; 340; L'Ap 4161. 55 p.440 1/42: 


15 


20 


20 


25 


290-202. QUARTÆ RESPONSIONES. 253 


firmiter fibi perfualderent accidentia illa quæ fenfus 
movent effe quid reale a fubftantià diverfum, ut ne 
adverterent quidem eà de re poffe unquam dubitari, 
fine ullo examine ac fine juftà ratione fuppofuerant 
fpecies panis efle accidentia ejufmodi realia ; totique 
deinde in eo fuerunt, ut explicarent quomodo ipfa fine 
fubjeéto effe poflint. Quà in re tot difiicultates inve- 
nerunt, ut vel ex hoc uno {(quemadmodum viatores, 
cum forte ad falebras & loca nullo modo pervia deve- 
nerunt) fe a vero itinere deflexifle judicare debuiflent. 

In primis enim non videntur fibi conftare, faltem 1 
qui omnem fenfuum perceptionem per contaclum fieri 
concedunt, cùm in objeétis aliquid aliud, quàam ipfo- 
rum fuperficies varie difpofitas, ad movendos fenfus 
requiri fupponunt : quia per fe notum eft ad contactum 
folam fuperficiem fufficere. Si qui verd id non conce- 
dant, nihil eà de re afferre poflunt quod ullam habeat 
fpeciem veritatis. 

Deinde non poteft humana mens cogitare acciden- 
tia panis effe realia & tamen abfque ejus fubftantià 
exiftere, quin fimul 1lla per modum fubftantiæ conci- 
piat. Adeo ut implicare videatur, ut tota panis fub- 
flantia mutetur, quemadmodum credit Ecclefia, & 
interim ut aliquid reale, quod prius erat in pane, re- 
maneat; quia nihil reale poteft intelligi | remanere, 
nifi quod fubfiftat, &, quamvis verbo vocetur accidens, 
concipiatur tamen ut fubftantia. Ideoque in re idem 
eft ac fi diceretur totam quidem panis fubftantiam 
mutari, fed tamen illam ejus fubflantiæ partem, quæ 


10 Après debuillent, non à la ligne (1 et 2° édit). — 18 Après 
veritatis, #”1ême remarque. 


2$4 OŒuvres DE DESCARTES. 202-2093. 


vocatur accidens reale, remanere : quod, fi non in 
verbis, certe in conceptu contradiétionem involvit. 
Atque hæc præcipua ratio effe videtur ob quam 
nonnulli hac in parte ab Ecclefià Romanà diffenferunt. 
Quis autem neget, ubi liberum eft, & nulla ratio, nec 
Theologica, nec quidem Philofophica, cogit nos ad 
aliquas opiniones amplectendas, quin illæ potifimum 
fint eligendæ, quæ nullam aliis occafionem nec præ- 
textum dare poflint a veritate fidei deflectendi ? Quod 
autem opinio,quæ realia ponit accidentia, cum Theo- 
logicis rationibus non conveniat, puto hic fatis perf- 
picue oftendi ; quodque Philofophicis plane adver- 
fetur, fpero me in fummà Philofophiæ, quam jam 
habeo in manibus, clare efle demonftraturum ; ibique 
quo pacto color, fapor, gravitas, & reliqua omnia quæ 
fenfus movent, a folà extimà corporum fuperficie de- 
pendeant, oftendam. 
Denique non poflunt accidentia realia fupponi, quin 
miraculo tranfubftantiationis, quod folum ex verbis 
confecrationis concludi poteft, aliud novum, & quidem 
incomprehenfibile, gratis | addatur, per quod acciden- 
tia ifta realia abfque panis fubftantià ita exiftant, ut 
ipfa interim non fiant fubflantiæ; quod non modo 
‘ pugnat contra humanam rationem, fed etiam contra 
axioma Theologorum, qui dicunt verba 1fla confecra- 
tionis nihil efficere nifi fuum fignificatum, & quæ per 
rationem naturalem poffunt explicari, miraculo nolunt 
adfcribi. Quæ omnes diffcultates per meam hujus rei 
explicationem plane tolluntur : nam tantum abefñt ut 


2 Après involvit, von à la lione (1° et 2° édit.). — 17 Après often- 
dam, méme remarque. 


20 


25 


20 


25 


30 


293-294. QUARTÆ RESPONSIONES. 246$ 


juxta 1pfam opus fit aliquo miraculo ad confervanda 
accidentia poft fublatam fubftantiam, quin potius fine 
novo miraculo (per quod fcilicet dimenfiones muten- 
tur) tolli non pofint. Hocque aliquando contigiffe me- 
moriæ proditum eft, cum, loco panis confecrati, caro 
vel puer in manibus facerdotis apparuit; non enim id 
unquam per miraculi ceffationem, fed omnino per 
novum miraculum, accidiffe creditum eft. 

Præterea nihil eft incomprehenfibile aut difficile in 
eo quod Deus creator omnium poflit unam fubftantiam 
in aliam mutare, quodque hæc pofterior fubftantia fub 
eàdem plane fuperficie remaneat, fub quà prior conti- 
nebatur. Nec etiam quicquam rationi magis confen- 
baneum dici poteft, nec vulgo apud Philofophos ma- 
gis receptum, quäm non modo omnem fenfum, fed 
generaliter omnem corporis in corpus|{aétionem, fieri 
per contactum, huncque contactum in folà fuperficie 
efle pofle : unde fequitur evidenter, eandem fuperfi- 
ciem, quantumvis fubftantia quæ fub eà eft mutetur, 
eodem femper modo agere ac pati debere. 

Quapropter, fi verum hic fine invidià feribere licet. 
aufim fperare venturum tempus aliquando, quo illa 
Opinio quæ ponit accidentia realia, ut a ratione aliena, 
& incomprehenfibilis, & parum tuta in fide, a Theo- 
logis explodetur, & mea in ejus locum ut certa & in- 
dubitata recipietur. Quod hic diffimulandum effe non 
putavi, ut, quantum in me eft, occurram illorum ca- 
lumniis, qui, quoniam aliis doétiores videri volunt. 
nihil ægrius ferunt, quam fi quid novi in fcientiis, 
quod fibi prius cognitum fuifle fingere non poflint, 


8 Après eft, non à la ligne. 


355 


396 


2 ;0 OEUVRES DE DESCARTES. 204-205. 


afferatur. Et fæpe in illud eo acrius invehuntur, quo 
verius & majoris momenti efle putant; quodque ratio- 
nibus refutare non valent, Sacris Scripturis ac veri- 
tatibus fidei adverfari abfque ullà ratione affirmant. 
Impii certe hac in parte qud authoritate Ecclefiæ uti 
velint ad evertendam veritatem. Sed provoco ab iftis 
ad pios & orthodoxos Theologos, quorum me judiciis 
& cenfuræ libentiffime fubmitto. 


I|OBJECTIONES QUINTÆ. 
ExiMio viro RENATO CARTESIO 
PARGASSENDUS ESS E 


Vir Eximie, 
Beavit me Merfennus nofler, cüm tuarum 1llarum fu- 
blimium de primä Philofophiä Meditationum participem 


Jecit. Quippe argumenti præflantia, ingenit perfpicacia, 


nitorque dichonis mirifice placuit. Quare 6 lubens gratu- 
lor, quod antmo adeo excelfo ac fœlicr aggrederis fcien- 
tiarum fineis provehere, & res omnibus retro fæculis 
abflrufiffimas enucleare. Id mihi fuit durum, | quod ille 
præterea amicitiæ jure exegit, ut ad te perfcriberem, fi 
quis fortaffis fcrupulus ingereretur fupereffetve. Siqui- 
dem præfenfi nihil aliud me, quam hebetudinem teflatu- 
rum, fi rationibus tuis non acquiefcerem ; vel potius, quàm 
temerttatem, fi tantillum etiam in oppofitum, quafi repu- 


a. Voirt. III, p. 363-365, éclaircissement, et p. 384, L. 15. 


20 


25 


295-297. OBJECTIONES QUINTEÆ. DEAR 


gnando, hifcere auderem. Annutï tamen viro amico, ratus 
aliunde te non tam meum, quam 1llius, confilium æqui 
bonique confulturum ;| cùm eo nempe candore fis, ut fa- 
cile putes nthil aliüd me, quàäm nudas tibr proponere 
meas dubitandi rationes voluiffe. Teflor fane abunde fore, 
fi illas vel ad calcem ufque legere fufhnuerts : nam, quod 
te permovere debeant, ut vel de tuis ratiocintis minimum 
diffidas, vel ad refpondendum tempus deteras melioribus 
curis deflinatum, ipfe profeclo Author non fum. Quin- 
etiam non audeo, nifi cum rubore, illas coram te propa- 
lare, qui cerlo fum certior nullam efle earum, quæ non 
tib1 pluries inter medrlandum occurrerit, & quam tamen, 
certo confilio, vel contempferis, vel cenfueris | diffimulan- 
dam. Profero ergo, fed e& mente, ut prolatas duntaxat 
velim ; prolatas, inquam, non de rebus ipfis, quas demon- 
ftrandas fufcipis, [ed de methodo ac vi demonftrandi. Prc- 
feclo entm & ter-maximi Der exiflentiam, € animorum 
noftrorum immortalitatem, profiteor ; ac hæreo duntaxat 
circa energiam tllius ratiocinit, quo lu tam 1ifla, quàam 
alia Metaphyfica cohærentia, probas. 


[IN MepirarTionen Î. 


De iis, quæ in dubium revocari poflunt. 


Ac circa primam quidem Meditationem, non efl quod 
multüm immorer : comprobo enim inflitutum, quo mentemt 
tuam exuere omni præjudicio voluifli. Id unum non fatis 
percipio : quamobrem fatius non duxeris, fimpliciter ac 
paucis verbis incerta habere quæ prænoveras, ut ea dernde 
Jeligeres, quæ vera deprehenderentur, quäm, habendo 

Œuvres, Il, 33 


351 


26 8 OEUVRES DE DESCARTES. 207-208. 


353 omnia pro falfis, non|tam vetus exuere, quàm induere 


399 


novum præjudictum. Et vide, ut necefle fuerit, quo tibi 
ipfi faceres fidem, fingere Deum deceptorem, aut nefcio 
quem malum Genium deluforem ; cüm vifum fuiffet fuffi- 
cere, humanæ mentis caliginem, folamve naturæ imbecil- 
litatem, cauffart: Fingis præterea te fomniare, ut in 
dubium omnia revoces, & quicquid rerum agitur, pro 
ludificatione ducas; fed an propterea a te extorques, ut 
non vigilare te credas, & incerta falfaque habeas, quæ 
coram te funt aut geruntur ? Quicquid dixeris, nemo 
erit, qui perfuadeatur te effe perfuafum, nthil efje | verum 
ex 11s omnmibus quæ cognoveris ; ac tibi perpetud vel fen- 
Jum, vel Jomnium, vel Deum, vel cacodæmonem impo- 
Juiffe. An non futurum fuiffet magis & philofophico can- 
dore € veritatis amoré dignum, res, ut fe habent, & bond 
Jide ac fimpliciter enunciare, quäm, quod objicere quif- 
piam pollet, recurrere ad machinam, captare præfligias, 
Jeélart ambages? Quanquam, quia tibi ita ef? vifum, no- 
lim amplius contendere. 


In MEDITATIONENM I. 


De naturà Mentis humanæ; qudd ipfa fit notior, 
quam corpus. 


Circa fecundam, video te adhuc in ludificatione per- 
Jlare, € nihilominus antmadvertere, faltem te efle, qui 
ludificaris; atque idcirco ftatuere illud pronunciatum : 


Ego fum, Ego exifto, quoties a te profertur, vel mente 


7 quicquid| quidquid (2° édit.). 


20 


20 


29 


298-290. OBJECTIONES QUINTÆ. 2$9 


concipitur, efle verum*. Aftamen non video tibi opus 


fuiffe tanto apparatu, quando aliunde certus eras, € ve- 


rum erat, te effe ; poterafque idem vel ex quävis ali& tuä 
actione colligere, cùm lumine natural notum fit, quic- 
quid agit, effe. 

Subdis, te non propterea fatis intelligere quid fis°?. 
| Hoc autem ferid accipitur, & ultro conceditur ; id ipfum- 
que opus ac labor. Nempe id abfque ambagibus totäque 
ill fuppofitione videtur fuiffe requirendum. 

Meditari vis confequenter, qualem te effe credideris, 
ut, fubtraétis dubiis, id folum remaneat, quod cer- 
tum fit & inconcuflum®. oc verd nemine 


non probante 


facies. Rem aggreflus, Ë cüm te putaris effe hominem, 


quæris, quid fit homo; & dimiffä confulto definrtione 
vulgari, felisis ea, quæ primà fronte tibi occurrebant, 
ut habere te vultum, manus, & cætera membra, quæ 
nomine corporis defignabas ; itemque, te nutriri, in- 
cedere, fentire, cogitare, quæ referebas ad animam. 
Hoc porro eflo, modo caveamus difhinélionem tuain inter 
animam & corpus. Dicis te tunc non advertifle quid 
effet anima, fed imaginatum folüm aliquid inftar venti, 
ignis, vel ætheris, quod craflioribus tui corporis par- 
tibus effet infufum ‘. Z/lud memorabile efl. De corpore, 
non dubitafle naturam ejus in eo effe, ut fit quid 
aptum figurari, cireumfcribi, fpatium replere, & ex 


5 Après efle, non à la ligne (2° édit.). — 9 Après requiren- 
{1 édit.), intervalle en blanc  dum, même remarque. 


360 


354 


362 


260 OEUVRES DE DESCARTES. 299-301, 


co omne aliud corpus excludere; tactu, vifu, auditu, 
odoratu, guftu percipi, & pluribus modis moveri*. 
Potes vero hæc etiam hodie attribuere corporibus, dum- 
modo non omnibus omnia : fiquidem ventus corpus efl, & 
non percipitur tamen vifu ; neque excludas adjunéla alia : 
nam ventus, ignis, @ plulra movent. Quod fubyicis autem, 
negafle te corport vim feipfum movendi*, non apparet 
qui tuert jam poffis : quafi corpus omne effe debeat fuäpte 
natur& immobile, omnifque ejus motus a principio incorpo- 
reo procedere; € neque aqua fluere, neque animal ince- 
dere, fine incorporeo motore, cenfeatur. 

2. Exploras deinde, num, fuppofità adhuc decep- 
tione, affirmare poflis effe in te aliquid ex 1is, quæ per- 
tinere cenfuifti ad naturam corporis, &, attentiflimo 
examine facto, dicis te nihil tale in te reperire‘. Hoc 


jam loco non fpeélas te quafi hominem integrum, fed quafi 


interiorem occultioremve partem, qualem cogitaras effe 
animam. Quæfo te ergo, 6 Anima, feu quocumque velis 
nomine cenfert : emendafline haclenus eam cogitationem, 
qua prius imaginabartis te effe quidpiam inflar venti fimi- 
lifve rei his membris infufæ? Non fecifh fane. Cur non 
poffis igitur effe adhuc ventus, vel potius tenuiffimus [pi- 
rilus, qui calore cordis ex puriffimo fanguine, aliundeve, 
aut ab aliä cauffä exciteris, ferveris, & fufus per membra 
vitam 1llis tribuas, € cum oculo videas, cum aure | audias, 
cum cerebro cogites, cæteraque, quæ vulgo tibi tri- 
buuntur, munia exfequaris ? Id fi ita fit, cur non habeas 
candem figuram, quam totum hoc cor|pus, uti aër ean- 


anPase26,l.rr1-18. 
b. Jbid., 1. 20. 
c Pagér26;,1. 24 ap, 


Le] 


20 


25 


20 


25 


301-302, OBJECTIONES QUINTEÆ. 261 


dem quam vas continens ? Cur non cénfearis circum- 
fcribi ab eodem ambiente, quo corpus, aut a corporis 
epidermide ? Cur non replere fpatium, five parteis fpatii, 
quas craffum corpus feu partes ipfius non replent ? Quippe 
corpus craffum habet porulos, per quos 1pfa diffundaris ; 
adeo ut, ubi partes tuæ fuerint, partes 1llius non fint : eo- 
dem modo, quo in vino 6 aquà miflis, ubi funt partes unius, 
non funt partes alterius, quantumcumque vifus difcernere 
nequeat. Cur non excludere corpus aliud ab eodem [patio ? 
cüm in quibufcunque fpatiolis fueris, partes corporis craf- 
Jioris effe fimul nequeant. Cur non movert pluribus mo- 
libus? Cüm tu entm plureis ipfis membris tribuas, quo- 
modo id poffis, quin movearis ipfa? Certe neque moves 
immota, cüm opus contentione fit; neque poles non mo- 
vert ad 1pfius corporis motum. Si hæc igttur ita fint, cur 
|dicas in te nihil efle eorum, quæ ad naturam corporis 
fpectant ? 

Ma Perpis, neque efle in te ex iis, quæ animæ tri- 
buuntur, nutriri, vel incedere*. Ar primüm, potefl 
aliquid effe corpus, nec tamen nutriri. Deinde, fi tale fis 
corpus, qualem fpiritum diximus, cur, cüm craffiora 1lla 
membra craffiore fubflantiä nutriuntur, non poffis ipfa te- 
nulor tenuiore quoque nuftriri? Et nonne, illo corpore, 
cujus eæ funt partes, adolefcente, ipfa adolefcis ? & dum 
illud debilitatur, debilitaris quoque ipfa? Ad incefjum 
quod attinet, cüm membra incedant per te, € in locum nul- 
lum concedant, nifi agente & ferente te, quomodo id fiat 
Jine tuo incefju? Quandoquidem, rrquis, jam corpus 
non habeo, hæc nihil funt, nifi figmenta?. Verüm, feu 


a. Page 27, |. 2-3. 


b, Jbid., 1. 3-5. 


363 


36) 


/ 


202 Œuvres DE DESCARTES. 302-303. 


nos ludis, feu 1pfa deluderis, nihil nobis morandum. Sin 
loqueris ferio, probandum efl tibi, neque te habere ullum 
corpus quod informes, neque te elfe ejufmodh, quod unà 
nutriri incedereque valeat. 

Pergis adhuc, neque te fentire*. At 1pfa profeéo es, 
quæ vides colores, audis fonos, Ec. Hoc, inquis, | non fit 
fine corpore. Credo equidem ; fed primum adeft tib1 cor- 
pus, ipfaque es intra oculum, qui non videt fane abfque 
te; ac potes deinde effe tenüe corpus, quod per organum 
fenfüs opereris. Permulta, inquis, vifa fum fentire in 
fomnis, quæ me non fenfifle poftea animadverti. Enim- 
vero tamet/fi fallaris, quod non utens oculo videartis fentire 
guod fine oculo non fentitur, non es tamen femper experta 
candem falfitatem, neque non ufa es oculo, per quem fen- 
feris, imaginefque hauferis, quibus jam fine oculo utr 
poffs. 

Deprehendis tandem te cogitare?. Id verd abnuendum 
non efl; fed probandum fupereff| tibr, vim cogitandr ita 
efle fupra naturam corpoream, ut neque fpiritus, neque 
aliud corpus agile, purum, tenüe, ullà difpofitione para- 
bile fit, quod cogitationts efficratur capax. Probandum fi- 
mul animas brutorum effe incorporeas, videlicet quæ cogi- 
tent, feu, præter funéliones fenfuum externorum, aliquid 
interne, non vigtlando modo, fed fomniando etiam, cognof- 
cant. Probandum rurfus craffum hoc corpus ad cogitatio- 
nem tuam|nthil prorfus conferre (cüm abfque 1llo tamen 
nunquam fueris, neque ab 1llo fejunéla aliquid huc-ufque 

4 Après valeat, non à la ligne (1 et 2° édit.), — 16 Après poflis, 
niere remarque. 


a "Pager27,1l.5-7. 


b. Zbid., 1. 7. 


20 


25 


20 


5 


30 


203-304. OBJECTIONES QUINTÆ. 263 


cogitaverts), ac te tdcirco independenter ab eo cogitare : 
adeo ut neque impediri, neque turbari valeas a vaporibus 
five fumis tætris craffifque, qui tam male cerebrum inter- 
dum afficiunt. 

4. Concludrs : Sum igitur præcife Res cogitans, id 
eft Mens, five animus, intelleëtus, ratio‘. Heic ego 


agno/co me hallucinatum. Exi/himabam entm me alloqui 


animam humanam, feu internum 1llud principium, quo 


homo vivit, fentit, loco movetur, intelligrt; € alloquebar 


tamen [olam mentem, quippe quæ non modo corpus exutt, 
Jed exuit quoque animam ipfam. Anne id facis, vir extmie, 
antiquorum t1llorum inflar, qui, cm putarent antmam 
diffufam toto corpore, principem tamen parlem +ù ïy:- 
fuovixov habere fedem opinabantur in determinalä parte 
corporis, ut in cerebro, aut in corde? Non quûd cenferent 
animam quoque in éàâ parte non repertrt, fed quèd crede- 
rent animæ tllerc exiflenti mentem velutr fuperaddi, | coa- 
dunarique, & una cum 11l& partem informare. Et debebam 
Jane id commeminiffe ex difputatis in 11là tuà Differtañone 
de Methodo : vifus enim es in ea velle munia hæc omnia, 
quæ animæ tam vegetativæ quam fenfitivæ tribuuntur, non 
dependere à rationali, poffeque etiam exercert, antequam 
1lla adyeniat, ut exercentur quoque 1n brutis, in quibus 
rationis nthil effe contendis. Sed nefcio quo paélo oblitus 
id fueram, nifi quia dubius remanferam, illudne princr- 
pium, quo tam nos quant bruta vegelamur alque Jenti- 
mus, non velles dici animam, fed animam propriè efje 
nofram mentem : cüm tamen 1llud principium dicatur 
propriè animare, mens nihil aliud præflet, quam ut cogi- 
temus, quod tu quidem fieri afjeris. Utcumque 1d fue- 


a, Page 27,1. 13-14. 


366 


367 


363 


264 OŒEuvREs DE DESCARTES. 304-305! 


ril, dicare jam Mens, atque eflo Res cogitans præcife. 

Subdis folam cogitationem non poffe divelli a te* 
Hoc verd non efl cur Wubi negetur, Ji præJertim Jis fola 
Mens, € nolis tuam fubflantiam a fubflantia animæ plus 
quam confideratione diflinélam. Quanquam hæreo, an, cùm 
dicis non poffe cogitatiolnem divelli a te, entelligas te, 
quandiu|es, indefinenter cogitare. Id Jane conforme effato 
Philofophorum celebrium, qui immortalitatem tuam proba- 
turiafjumpfere te perpetuo movert, feu, ut ego quidem inter- 
prelor, cogitare perpetuo; verüm 11 non perfuadebuntur, 
qui non capient quo modo poffis aut per foporem lethargi- 
cum, aut in utero etiam, cogitare. Quo loco hæreo præ- 
terea, an exiflimes te in corpus tlliufve partem, intra ute- 
rum, aut ab exortu, effe infufam. Sed nolo moleflius 1d 
mquirere, neque cogilare, an reminifcaris quid in utero, 
primifve ab exortu diebus, menfibus, aut annis, cogitaveris, 
neque, fi 1d fis re/ponfura,quamobrem oblita omnium fuerts. 
Infinuo duntaxat, utmemineris, quam obfeura, quam tenuis, 
quam pene nulla efje potuerit temporibus illis tua cogrtatio. 

Pergis, te non efle compagem membrorum, quæ 
corpus humanum appellatur?. /d verd admittendum eff, 
quia Jpeclaris Jolüm ut res cogitans, € pars humant com- 
pofiti, ab hac exteriore craffioreque diflinéla. Non fum 
etiam, 2rquis, tENUIS : is|aër iftis membris infufus, 
non ventus, non ignis, non vapor, non halitus, non 
quicquid mihi fingo. Suppofui enim ifta nihil effe; 


1 Après præcile, non à la ligne  — 19 Après cogitatio, non à la 
1®el2"édit.). —15 cogitare] mot ligne (1 et 2° édit.). 


suspect. Faut-il lire : agitare ? 


a.pPaget27,1re 


b. Ibid, 1. 18-10. 


20 


25 


5 


20 


35 


305-307. OBJECTIONES QUINTEÆ. 26 


maneat pofitio*. Heicautem confifle, 0 Mens, & pofitiones, 
Jeu potius fiéliones illæ, tandem facefjant. Non fum, n- 
quis, aër, aut aliquid tale : at fi anima tota tale | quid- 
piam eff, quorfum tu, quæ cenferi potes pars animæ nobr- 
liffima, non cenfearis quoque effe quafi flos, Jeu porto 
Jubtiliffima, puriffima, aluo/fiffimaque illius ? Fortafis, 
imquis, hæc, quæ fuppono nihil efle, funt aliquid, neque 
diverfum ab eo me quem novi; nefcio tamen, nec de 
hoc jam difputo?. Sed fi nefcis, fi non difputas, cur te nihil 
effe Wlorum affumis ? Novi, inquis, me exiflere; hujus 
autem rei notitia præcife non poteft pendere ab eo, 
quod non novi‘. Hoc eflo ; fed memineris te nondum fidem 
Jeciffe, quôd non fis aër, non vapor, non alia. 

s- Defcribis confequenter quid fit, quod imaginationem 
appellas. Dicis quippe, imaginari nihil effe aliud, quam 
contemplari figuram imaginemve rei corporeæ‘; vide- 
licet, ut inferas te ali cogitationis fpecte, quàm imagina- 
tione, |cogno/fcere naturam tuam. Attamen, cüm t1b1 pro tuo 
arbitratu imaginationem definire liceat, quæfo te, fi cor- 
porea fis, ut nd pr obafii oppofitum, cur non contem- 
plari te poffis fub Jigurä imagineve corporea ? Et quæfo 
te, dum contemplaris, en experiris tibi obverfari, 
præter fubflantiam quandam puram, perfpicuam, tenuem, 
inflar auræ univerfum corpus vel cerebrum certe illiufve 
partem pervadentis, animantis, funéliones tuas illeic ob- 
euntis? Cognofco, inquis, nifhil eorum, quæ poflum 
imaginationis ope comprehendere, ad hanc, quam de 
Page 27, 1. 20-23, — Var. : « manet pofitio » (Disquisitio etc.) 
Ibid, 1. 24-27. 


Ibid:, 1. 28, à p:28;1.1 
Page 28; 1. 4-5: 


à on. œ © 


Œuvres, Il: 34. 


369 


2 


266 OŒŒuvrEs DE DESCARTES. 307-308. 


me habeo, notitiam pertinere*. Verüm, quomodo co- 
gno/cas, non dicis; € cüm pauld ante flatuiffes nefcire te 
adhuc 1flane ad te pertinerent, undenam, quæfo, 1d jam 
concludis ? 

6. Pergis : Mentem effe ab iftis diligentiffime evocan- 
dam, ut fuam ipfa naturam quam diflindiffime perei- 
piat®. /d reéle mones ; fed poflquàam 1pfa te diligentiffime 
avocafli, renuncia, quæfo, quam diflinéle naturam tuam 
perceperis. Nam dicere folüm te effe Rem|cogitantem, 
operationem memoras, quam omnes prius tenebamus ; fed 
operantem fubflantiam, qualis nempe fit, quomodo cohæ- 
reat, quomodo ad agendum tam varia tam varie fefe 
comparet, ac hujufmodi cætera prius ignorata nobis non 
declaras. 

Dicis, percipi intellectu, quod imaginatione (quam 
idem effe flatuis cum fenfu communt) non poteft:. Sed, 
6 bona Mens, docerene potes plureis intus elle, & non uni- 
cam fimplicemve facultatem, quä quidvis demum cognof- 
camus ? Cum ego Solem oculis apertis intueor, mani- 


fefla eft fenfio. Cüm deinde oculis claufis Solem apud 


me cogito, manifefla efl interna cognitio. At quomodo 
tandem difcernere valeam, me fenfu communr, feu facul- 
tate imaginatrice, non verd mente, feu intelle[élu perci- 
pere Solem, adeo ut poffim pro libitu, nunc intelleélione, 
quæ non fit imaginatio, nunc imaginatione, quæ non fit 
intelleclio, Solem comprehendere ? Sane, fi cerebro tur- 


5-6 evocandam] avocandam, 14 Après declaras, non à la ligne 
Desc, ; et cp. L, &, avocasti. — (1 édit.), blanc (2° édit.). 


a, Page 28, 1. 15-17. 
b. Zbid,, 1. 17:19. 
c. Page 34,1. 1-3. Cf. p. 32, 1 8-19. 


20 


25 


308-309. OBJECTIONES QUINTÆ. 207 


bato, É imaginatrice læfä, intelleélus conflaret, qui fun- 
éliones proprias purafque obiret, tum poffet inltelle&tio tam 
dici difhingur ab Imaginatione, quàm imaginatio à Jenfione 
externd; at quia fecus effe contingit, facile profeélo non 
efl appofitum flatuere difcrimen. 

Düicere certe, ut tu facts, imaginationem tunc effe, 
cüm rei corporeæ contemplamur imaginem®, 
cüm non ali ratione contemplari corpora liceat, fore 1ei- 


Vic ESS 


lur corpora imaginatione folüm cognofcenda ; aut ita certe, 
ut facultas alia cognofcens difcerni non valeat. 

Dicis fieri adhuc non poñle, quin putes res corpo- 
reas, quarum imagines cogitatione formantur, explo- 
ranturque fenfibus, diftinius agnofci, quàam iftud 
nefcio quid tui, quod in imaginationem non cadit : ut 
mirum fit res dubias & a te alienas diftin@ius cognofci 
atque comprehendi?. Sed primüm, peroptime facis, cûm 
dicrs, illud nefcio quid tui : revera enim nefcis quid fit, 
Jeu quæ natura ejus fit; nec proinde potes certior fiert, 
idne hujufmodi fit, quod in imaginationem cadere non 
poffñt. Deinde omnis noflra notitia videtur plane ducere 
originem a fenfibus ; G quamyis lu neges, quicquid eft 
in intelleclu, prækefle debere in fenfu, »idetur id effe 
nihilominus verum, cüm nifi folà incurfione, zarû Tepi- 
roy, ul loquuntur, fiat, perficiatur tamen analogiä, 
compofitione, divifione, ampliatione, extenuatione, alrifque 
Jimilibus mods, quos commemorarenihil ef! neceffe. Nihil 
proinde mirum, fi ea, quæ per fe incurrunt € percellunt 


> Après difcrimen, non à la blanc (2° édit.). — 10 Après 
ligne (1° édit.), intervalle en valeat, même remarque. 


37! 


373 


268 OEuvres DE DESCARTES. 309-310. 


fenfum, impreffionem vehementiorem 1n animo faciant, 


quam quæ animus, accept folüm occafione, ex rebus in 


fenfum incidentibus fibi ipfa fingit atque comprehendit. Et 


vocas lu quidem dubias res corporeas; fed fi verum fatert 
vis, non minus certa es exiflere COTpus, intra quod verfaris, 
@ 1fla omnia, quæ te circumflant, quäm extflere leipfam. 
Et cüm ipfa te tibr 1pfi folà operatione, quæ cogitatio di- 
citur, mantfeflas, quid hoc efl, refpeélu manifeflationis 
hujufmodr rerum ? Quippe non modo manifeflantur variis 
operationibus, fed € aliis prœæterea multis evidentiffimis 
accidentibus, magnitudine, figurä, foliditate, colore, fapore 
Gc., adeo ut, quampvis extra te fint, nihil mirum, fi ip/as 
di\flhinétius, quàm te, cognofcas comprehendafque. At quo- 
nam modo fierti potefl, ut rem alienam melius quam teip- 


fam intelligas ? Quo nempe modo oculus videt cætera, non 


videt feipfum. 

|7. Sed, snquis, quid fum igitur ? Res cogitans. Quid 
eft hoc? Nempe dubitans, intelligens, affirmans, ne- 
gans, volens, nolens, imaginans quoque, & fentiens*. 
Mulia heic dicis, in quibus Jingulis non hæreo : in hoc uno 
hæreo, quod le rem fentientem dicis. Id nempe mirum, 
cüm jam ante afferueris oppofitum. An dicere fortè vo- 
luifli, effe præter te facultatem corpoream refidentem in 
oculo, aure, cæterifque organts, quæ, fpectes rerum fenfi- 
lium excipiens, fenfionem ta inchoet, ut tu deinde perficias, 
ipfaque fis, quæ revera videas, audias, € cætera fentias ? 
Hac nempe de caufä, ut puto, tam ipfam fenfionem, quam 
eliam imaginalionem, cogitationts fpeciem facts. Id porro 

3 ipfa] lire iple. — 8 manifeftes (errata, 7" édit.) : manifeitas 
(2e édit.). 


a. Page 28,1, 20-22, 


20 


25 


15 


20 


25 


310-317, OBJECTIONES QUINTE. 269 


eflo : fed vide tamen, an non quæ fenfio in brutis eff, cüm 
non fit tuæ abfimihis, cogitatio quoque dici valeat, ficque 
in ipfis etiam brutis mens fit non diffimilis tu. 

Ego, inquies, arcem in cerebro tenens, excipio quic- 
quid per fpiritus nervis traduétos renunciatur ; ficque 
apud me peragitur fenfio, quæ dicitur fieri toto cor- 
pore. Eflo : fed funt in brutis nervi, funt fpiritus, efl cere- 
brum, efl in cerebro principium cognofcens, quod renun- 
ciata per fpiritus pari modo excipiat, fenfionemque perficiat. 
Dices illud principium in brutorum cerebro non effe 
aliud quam Phantalfiam, five facultatem imaginatri- 
cem. At tu oflende te aliud in cerebro effe, quäm Phanta- 
Jiam, imaginatricemve humanam. Quærebam mox antè 
criterium, quo te probares aliam ; at non es, opinor, tllud 
allatura. Afferes fane operationes longe præflantiores, 
quam quæ eliciuntur a brutis :at quemadmodum, licet homo 
Jit præflantiffimum animalium, non eximitur tamen ex anr- 
malium numero, ita, quamvis tu exinde proberis imagina- 
tricum five Phantafiarum præflantiffima, non eximére ta- 
men ex numero earum. Nam € quôd te mentem fpecraliter 
voces, nomen effe potefl dignioris, [ed non diverfæ propte- 
rea, naturæ. Sane, ut te effe diverfæ (hoc eff, ut contendis, 
incorporeæ) naturæ probares, deberes quandam operatio- 
nem aliä ratione exferere, quäm exferant bruta, ac nifi ex- 
tra cerebrum, faltem independenter a cerebro : quod tamen 
non facts. Siquidem 11lo perturbato perturbaris ipfa, eodem 
oppreffo opprimeris, & fi quæ rerum fpectes ex eo excidant, 
non retines 1pfa ullius vefligium. Fiunt omnia, rnquis, in 
brutis impulfione cæcà fpirituum cæterorumque orga- 


3 Après tui, non à la ligne  natricum five] imaginari, cum fis 
(1 et 2° édit.). — 18-19 imagi-  (Disquisitio), mauvaise leçon. 


374 


375 


270 OEuvrEs DE DESCARTES. 311-313. 


norum : eo modo, quo in horologio machinäve alià pe- 
raguntur motus. Sed, utcunque id verum fit circa funétio- 
nes cæteras, ut nutritiontis, pulfationts arteriarum, € fimi- 
leis, quæ iplæ quoque pari raltione peraguntur in homine ; 


afjerine poteft vel acliones fenfuum, vel quas paffiones. 


animæ dicunt, exfert in brutis cæco impetu, non exferi ver 
in nobis ? Emittit offa in oculum canis fui [peciem, quæ, 
in cerebrum ufque trajecla, quibufdam quafi hamulis hæret 
animæ ; ipfaque anima proinde, G cohærens ipfi totum cor- 


316 pus, quibufdam quafi catenulis fubtiliffimis ralvitur ad 
Î RC qe k IE 


377 


offam. Emittit etiam lapis intentatus fut [peciem, quæ veclis 
inflar animam propellat, corpufque unà abigat, feu fugere 
cogat. Sed nonne hæc eadem in homine fiunt? Nifi for- 
taffis alius ef? modus, quo fiert 1fla conçipis, quemque fi 
doceas, valde obffringas. 

Ego, inquis, libera fum, eftque in meà poteflate, ut 
hominem æque a fugà & profequutione avertam. Sed 
nempe facit idem in bruto cognofcens 1llud principirum; € 
licet canis, nihilinterdum minas ilufque reveritus, in offam 
con/peclam pr ofiliat, quàm facit homo fæpe fimilia ! Latrat, 
inquis, canis mero impetu, & non ex delectu, ut Mine 
tur homo. Sed & cauffæ homint funt, ut loqui cenfeatur ex 
impetu ; nam & quod tribuis deleélur, ex majore impetu 
eff, & fuus quoque bruto efl deleélus, ubi major eft impe- 
tus. Vidi certe canem fic latratum fuum attemperantem 
ad lituum, ut omneis font acuti, gravis, lenti, celeris | mu- 
tationes imitaretur : quantumcumque 1llæ, pro lubitu & ex 
inopinato, aut crebrefcerent, aut producerentur. Ratione, 
inquis, carent bruta. | Sed nimirum carent humanä, 


15 Après obitringas, non à la ligne (r'* et 2° édit.). — 16 inquies 
1" édit.). 


15 


Jr 


20 


30 


Tara OBJECTIONES QUINTÆ. 2 


non fuä ; adeo proinde ut non videantur ü0ya dicenda, 
mifi comparata ad nos, feu ad noffram fpeciem, cüm 
alioquin 0yoc feu Ratio tam videatur effle generalis, 
poffeque 1llis attribut, quàm facultas cognofcens, fenfufve 
internus. Dicis ea non ratiocinari. Verüm, cûm non ra- 
tiocinentur tam perfecle, deque tot rebus, ac homines, & 
ratiocinantur tamen, € nihil videtur difcriminis, nifi 
Jecundüm magis & minus. Dicis ea non loqui. Sed, cüm 
non proferant voces humanas ( fcilicet homines non funt), 
proferunt tamen proprias, tifque, ut nos noftris, perinde 
utuntur. Poteft, inquis, etiam delirus plureis voces con- 
texere ad aliquid fignificandum ; cum nihilominus id 
non pofñlit brutorum fapientiflimum. $ed vide, an fis 
Jatis æquus, quivoces humanas exigis in bruto, nec attendis 
ad proprias. Verüm hæc long Dons fine difquifitionts. 

8. Adfers deinde exemplum ceræ, ac circa illud plu- 
rima habes, ut fignifices aliud effe, quæ vocant acci- 
dentia ceræ, aliud ipfam ceram ejufve fubflantiam; 
ac | opus efle folius mentis five intelle&tüs, non verd 
fenfüs aut imaginaltionis, ipfammet ceram ejufve fub- 
fantiam diftinéte percipere *. At primo, 1llud ipfum eff, 
quod omnes vulgo profitentur, abflrahr pofje conceptum 
ceræ fubflantiwve ejus a conceptibus accidentium. An 
verd Propterea ipfa fubflantia feu natura ceræ diflinéle 
concipitur ? Concipimus quidem præter colorem figurant, 
liquabilitatem &c., effe aliquid, quod fit fubjeélum accr- 
dentium, mutationumque obfervatarum ; fed quidnam aul 
quale illud fit, nefcimus. Quippe latet femper, € folüm, 
quafi conpictendo, fubeffe debere aliquid putatur. Heinc 
miror qui dicas te, peradlä illä detraélione formarum 

aPage 30, 1.3, à pr 31,1: 28.Cf. p, 34, LL 1-3 


378 


379 


380 


2 OEuvRES DE DESCARTES. 314-315. 


quafi veflium, perfectius atque evidentius percipere quid 
cera fit. Nam percipis quidem ceram ejufve fubflantiam 
debere effe aliquid præter ejufmodr formas ; at quid illud 


Jit, non percipis, nifi nos fallis. Neque enim id tib1 reve- 


latur, ut revelari potefl homo, cujus prius vefleis pi- 
leumque folüm confpeximus, dum 1fla 1lli detrahimus, ut 
quis, aut qualis fit, nof\catur. Deinde, cüm putes id te 
quomodocumque percipere, quomodo, quæfo, percipis ? An- 
non ut aliquid fufurn extenfumque ? Neque enim tanquam 
punélum concipis, tametfi hujufmodi fit, ut nunc latrus, 
nunc contrachius extendatur. Et cüm huju/modi extenfio 
infinita non fit, habeatque termi]num, an non 1llud etiam 
concipis quâdam ratione figuratum ? Et cüm videaris tibi 
tllud quafi videre, nonne 1lli præterea nefcio quem, ta- 
metfi confufum, colorem affingis ? Habes 1d certe, ut cor- 
pulentrius, ita vifibilius, quàm merum inane. Quare & tua 
intelleéio imaginatio quædam eff. Si dicas te abfque ulla 
extenfione, figurä, coloreque concipere, dic, bonä fide : 
qualenam ergro ? 

Illud, quod habes de hominibus vifis, feu mente 
perceptis, quorum tamen non nifi pileos, aut vefteis, 
confpicimus*, 10n arguit mentem potius efje quam imagt- 
natricem, quæ dijudicet. Certe € cants, in quo parem tibi 
mentem non admattis, fimili modo dijudicat, cm non 
herum fuum, fed pileum folim aut vefleis videt. Quid, 
quod tametfi herus flet, fedeat, | cubet, reclinetur, contra- 
hatur, effundatur, agnofcit tamen femper herum, qui fub 
omnibus illis formis effe potefl, cüm tamen non fub una 


ta Apres ergo, non à la ligne (1 et 2° édit.) 
dr , [=] \ 


a. Page 32, 1. 6-to 


20 


25 


20 


29 


315-316. OBJECTIONES QUINTEÆ. 273 


potius quam fub aliä, fit eâdem proportione, qua cera ? 
Et cüm leporem currentem venatur, integrumque & mor- 
tuum, ac poflea excoriatum difcerptumque in frufla, 
videt, putas, non extflimat eundem femper leporem effe ? 
Quod proinde dicis, perceptionem coloris, duritiet, & 
fimilium, efle non vifionem, non tactionem, fed folius 
mentis infpectionem*; e/lo : dummodo mens non diffe- 
rat ab imaginaltrice reipfa. Cum verd addis, eam in- 
fpeétionem effe poffe imperfeétam & confufam, vel 
perfectam & diftinétam, prout minus vel magis ad 
illa, ex quibus conftat cera, attenditur ? ; 14 fane ar- 
guit, non infpeélionem mente faélam 1llrus nefcio cuqus 
rét quæ ef præler omneis formas, effe claram difhn- 
élamque cognitionem ceræ, fed infpeclionem per fenfus 


faélam omnium, quantum fier potefl, accidentium muta- 


tionumque, quarum cera efl capax. Ex his certe concipere 
& explicare poterimus, quid | nomine ceræ intelligamus ; 
at nudam 1llam vel potius occultatam fub/lantiam, neque 
ipfi concipere, neque explicare aliis valemus. 

9. Subdis confequenter : Quid autem dicam de hac 
ipfà mente, five de meipfo ? Nihildum enim aliud ad- 
mitto in me efle præter mentem. Quid, inquam, ego, 
qui hanc ceram videor tam diftincte percipere ? Nun- 
quid meipfum non tantüm multo verius, multo cer- 
tius, fed etiam multo diflinélius evidentiufque co- 
gnofco ? Nam, fi judico ceram exiflere, ex eo ipfo 
quod hanc videam, quanto magis me? Fieri enim 
poteft, ut hoc quod video vere non fit cera. Fieri 
poteft, ut nequidem oculos habeam, quibus quic- 

a. Page 31, 1. 23-25. 


Dh" 25-25: 
Œuvres. Il. 35 


381 


382 


274 OEUVRES DE DESCARTES. 316-317. 


quam videam. Sed fieri plane non poteft, cùm videam, 
five (quod jam non diflinguo) cùm cogitem me videre, 
ut ipfe ego cogitans non aliquid fim. Simili ratione, 
fi judico | ceram efle, ex eo quod hanc tangam, idem 
rurfus efficietur, me effe. Si ex eo quod imaginer, 
vel quâvis alià ex cauflà, idem plane. Sed & hoc 
ipfum, quod de cerà animadverto, ad reliqua omnia, 
quæ funt extra me polita, licet applicare*. Tot tua 
funt verba, quæ ideo | repono, ut animadvertas demon- 
ftrare illa quidem te diflinéle cognofcere quod exiflas, ex 
eo quod diflincle videas cogno/cafve extflere ceram 1llaque 
ejus accidentia, at non probare le propterea cognofcere 
quæ aut qualis fis, nec diflinéle, nec indiflinéle; quod 
operæ prelium tamen fuerat: nam, quôd ex1flas, non du- 
bitatur. Vide interim, ut heic non infiflam, ut neque prius 
infliti circa 1d, quod, cüm nihil in te admittas præter folam 
mentem, atque idcirco oculos, manus, cæteraque organa 
corporea excludas, nihilominus loqueris de cerà ejufque 
accidentibus, quæ videas, quæ tangas, Ëc.; quæ pro- 
feclo neque videre fine oculis, neque tangere fine manibus 
(feu, ut tecum loquar, cogitare te videre € tangere) 
potes. 

Pergis : Si magis diftinéta vifa fit ceræ perceptio, 
poftquam mihi, non ex folo vifu vel taétu, fed pluri- 
bus ex caufis innotuit, quanto diflinctius meipfum a 
me nunc cognofci fatendum eft : quandoquidem nullæ 
rationes vel ad ceræ, vel ad cujufpiam corporis per- 


19 Troisieme quæ (leçon de la ligne (1 et 2° édit.). — 23 
la Difquifitio,)| & quæ {7° et  diftincta] diftinétè {r"*édit.); cor- 
2*édit.).— 22 Après potes, non à  rigé à l’errata de la 2° édit. 


a 1Pager33; 11-10. 


20 


25 


20 


25 


317-310. OBJECTIONES QUINTEÆ. 27$ 


ceptionem poflunt juvare, quin eædem omnes mentis 
meæ | naturam probent*?} Verüm, ut quæ de cerà de- 
duxt/hr, probant tantüm perceplionem extflentiæ ments, 
non verd naturæ 1llius, ta non probabunt amplius omnia 
alia. Quôd fi velis præterea deducere aliquid ex percepta 
ceræ aliarumque rerum fubflantiä, inferes folüm,quemad- 
modum fubflantiam 1llam confufe folim € ut nefcio quid 
concipimus, ila mentem quoque concipt; aded ut vere re- 
petere liceat quod efl a te diclum, illud nefcio quid tui?. 

Concludis : Atque ecce tandem fponte fum reverfus 
eo què volebam. Nam, cüm mihi nunc notum fit 1p- 
fam Mentem & corpora, non proprie a fenfibus vel 
ab imaginandi facultate, fed a folo intelleétu percipi, 
nec ex eo percipi, quod tangatur aut videatur, aperte 
cognofco nihil facilius aut evidentius mea mente 
pofle percipi<. Jia tu quidem ; al ego non video, undenam 
deducas, aut aperte cognofcas, aliud poffe percipi de tuà 
Mente, quam quôd extflat. Unde & quod fuerat ipfo trtulo 
Meditationts promiffum, fore ut per ipfam mens humana 
efficeretur corpore nolior, non video qui præflitum fit. 
Neque enim tuum inffitutum | fuit, probare efje mentem 
humanam, ejufve exiflentiam effe exiflentiä corporis notio- 
rem, cüm faltem, an fit extflatve, controvertatur a nemine ; 
Jed voluiflt haud-dubie facere illius naturam notiorem 
naturä corpored, & hoc tamen non præfhufli. De naturä 
certe | corporeä recenfuifit ipfa, 6 Mens, quàm multa 

9 Après tui, non à la ligne (1" et 2e édit.). 

a. Page 35, 1. 19-26. 

b. Page 29, 1. 23-24. À 
Ce Page 33,1. 30, à p. 34, 1. 6. — Gassend a ajouté Mentem (1. 12), lisant 
iplam € corpora, tandis que Descartes n'avait parlé que des corps : 
ipfamet corpora. 


383 


384 


270 OŒEuvRESs DE DESCARTES. 319-320. 


nofcamus, extenfionem, figuram, occupationem fpatii, Ëc. 
De te verd ecquidnam tandem ? Non es compages cor- 
porea, non aër, non ventus, non res incedens, non fentiens, 
non alta. Hæc ut concedantur (quorum tamen quædam tu 
quoque refellifhi), non ea funt lamen, quæ expeélamus. 
Scilicet negationes funt, & non po/lulatur quid non frs, 
Jed quid tandem fis. Tlaque refers nobis ad Jummum te 
effe Rem cogitantem, id eft dubitantem, afirmantem, 
&c. Sed dicere primüm te effe Rem, ef nthil notum 
dicere. Hæc enim vox ef generalis, indifcreta, vaga, 
& le non magis attinens, quàm quicquid in loto efl 
mundo, quam quicquid non efl prorfus nihil. Tu es 
Res ? 14 efl, nihil non es; feu, quod eff idem, aliquid 


385 es. Sed lalpis etiam nihil non efl, feu aliquid efl, € mufca 


Jimiliter, & cœtera omnia. Deinde, quod te cogitantem 
dicis, rem quidem notam dicis, [ed tamen non prius 1gn0- 
tam, neque requifitam a te. Quis dubrtet enim quin fis 
cogitans ? Quod nos latet, quod quæritur, intima tua fub- 
flantia efl, cujus proprium efl cogitare. Quoctrca, ul 
imquirere, fic concludere oporteret, non quod fis res cogi- 
tans, Jed qualis frs res, que es cogilans. An-n0n, fi quæratur 
ex le Vint notitia fupra vulgarem, non fatis erit tibt 
dicere: Vinum efl res | liguida, ex uvis expreffa, alba vel 
rubra, dulcis, inebrians, &c.; [ed conabere explorare 
declarareque, utcumque internam ejus fubflantiam, prout 
contexta obfervatur, ex fpiritu, phlegmate, tartaro, cœæte- 
rifque partibus, hac aliäve quantitate temperationeque 
inter fe commifhs? Part ergo modo, cum tuï notitia fupra 
vulgarem, hoc eff halenus habitam, quæratur, vides haud 


7 quid}quis (z'* édit.), corrigé en quid (voir errata), non corrigé 
(25 édit.). 


20 


25 


5 


20 


25 


320-321. OBJECTIONES QUINTÆ. 277 


dubie non fatis effe, fi nobis renuncies te effe rem cogi- 
tantem, dubitantem, intelligentem, &c.; fed incumbere 
tibi, ut labore | quodam quafi chymico teipfam ita exami- 
nes, ut internam tuamm fubflantiam & detegere & demon- 
Jfirare nobis poffis. Hoc certe fi pr en is, explorabr- 
mus 1pfimet, fis-ne ipfo corpore notior, quod anatomia, 
quod chymia, quod tot aliæ artes, tot fenfus, tot expert- 
menta, cujufmodr fit, multum manifeflant. 


IN MEDITATIONEM III. 


De Deo, quod exiftat. 


Circa tertiam, ex eo quod agnoveris claram difhin- 
éamque notitiam 1llius propofitionis, Ego fum res cogi- 
tans, | caufam effe certitudinis, quam de 1llä habes, in- 
fers te pofje flatuere generalem hanc Regulam : illud 
omne verum eft, quod valde clare & diftincte perci- 
pio*. Cæœterüm, licet haclenus Regula nulla melior in 
tantä rerum caligine inveniri potuerit : cüm videamus 
tamen ingenia lam magna, quæ videntur debuifje tam 
clare tamque diflinéle plurima percipere, cenfuifle rerum 
|veritatem vel in Deo vel in puteo effe abfconfam : an-non 
Jufpicari par efl Regulam forte effe fallacem ? Et certe, 
cüm tibi ignota Scepticorum argumenta non fint, quid eff, 
quod poffimus verum inferre, tanquam clare 6 diflinéle 
perceptum, nufi apparere id, quod cuique apparet ? Ego 
Japor em pepoms gratum clare diflinéleque percipio 
itaque verum ef? peponis Japorem apparere miht hujufce- 


a. Page 35,1. 14-15. 


386 


387 


388 


389 


278 Œuvres DE DESCARTES. 321-323. 


/ 
modi. At quod propterea verum fit talem in ipfo pepone 
effe, quomodo miht perfuadeam? qui, puer cüm effem ac 
bene valerem, fecus judicavi, nimirum clare diflincleque 
alium in pepone faporem percipiens. Video & multis ho- 
minibus fecus videri; video € mulhs animalibus, quæ 
gu/flu pollent, optimeque valent. An ergo verum vero re- 
pugnat? An potius, non ex eo quod aliquid clare diflin- 
dleque percipitur, 1d fecundüm fe verum efl, Jed verum 
Jfolummodo efl, quod clare difhinéleque tale per|cipiatur ? 
Idem pene efl dicendum de is, quæ ad mentem fpe- 
ant. Jurafjem aliàs non pofle a minore quantitate ad 
maljorem tranfiri, nifi tranfeundo per æqualem; non poffe 
item duas lineas, ad fefe continuo magis accedenteis, fi 
producerentur infinite, non tandem concurrere. Nempe 
videbar mihi 1fla adeo clare diffinéleque percipere, ut pro 
axiomalibus veriffinus indubitatiffimifque haberem : & 
poflea tamen fuere argumenta, quæ oppofitum fuaferint, 
veluti perceptum clarius diffinéliufque. Nunc verd rurfus 
ambigo, cum ad Mathematicarum fuppoftionum naturam 
attendo. Quare & dici quidem potefl verum efle me talers 
taleifque propofitiones agnofcere, prout quantitatem, lr- 
neas, & fimilia, hoc Je habere modo fuppono aut concipto ; 
at quod 1llæ propterea veræ fecundum fe fint, pronunciart 
tuto non potefl. Et quicquid fit de rebus Mathematicis, 
quæfo te, quôd ad cæteras, de quibus jam quæritur, fpeclat, 
cur-nam tot tamque variæ funt inter homines opiniones ? 
Putat unufquifque fe clare diflinéleque eam percipere, 
quam defendit. Et ne dicas plerofque aut hærere, aut 
Jingere, Junt ecce, qui pro ts, quas | habent, opiniontbus 
etiam mortem oppetant, tametfi videant alios pro oppofitis 
oppetenteis : nifi vero putas |tum demum a peclore 1mo 


15 


20 


25 


5 


20 


25 


323-324. OBJECTIONES QUINTÆ. 279 


veras voces non ejici. Et attingis quidem 1pfe difficultatem, 
quod prius multa ut omnino certa ac manifefta ad- 
miferis, quæ poftea deprehenderis dubia*. Verum hoc 
loco neque folvis, neque firmas Regulam ; [ed occafionem 
Jolüm captas diflerendi de Ideis, quibus deludi potueris, ut 
repræfentantibus quidpiam extra te, quod extra te tamen 
fortaffis non fuerit, iterumque traélas de Deo deceptore, a 
quo falli potueris circa 1llas propofitiones : duo & tria 
funt quinque, quadratum non habet plura latera quam 
quatuor; quo nempe innuas expeélandam confirmatio- 
nem Regulæ, donec Deum effe oflenderis, qui non poffit 
effe deceptor. Quanquam, ut hoc præmoneam, non tam ef 
t1b1 laborandum, ut confirmes hanc Regulam, ex quä pro- 
clive adeù ef? falfum pro vero admittere, quam ut propo- 
nas Methodum, dirigentem nos, ac docentem quando fal- 
lamur aut non fallamur, quoties exiflimamus | nos clare 
diflinéleque aliquid percipere. 

2. Difhingurs confequenter Ideas (quas vis effe cogi- 
tationes, prout funt tanquam 1magines) in innatas, adven- 
titias, factitias. Ft primi quidem generis flatuis, qudd 
intelligas quid fit res, quid veritas, quid cogitatio ; 
Jecundi, quod ffrepitum audias, folem videas, ignem 
fentias ; tertii, quod Sirenas & Hippogrylphes fingas. 
Ac fubdis pofle forte omneis efle adventitias, vel om- 
neis innatas, vel omneis faétas, quatenus nondum ori- 
ginem illarum. clare perfpexifti<. Porro, ne aliqua in- 
terea, donec perfpexerts, fallacia fubrepat, adnotare placet 
vidert omneis Ideas efje adventitias, procedereve a rebus 

35, 1. 16-18. 
bAPase 36,12. 
37, 1.20; p.20, 1 10: 


390 


391 


280 OEuvres DE DESCARTES. 324 325. 


extra ipfam mentem exiflentibus, & cadentibus in aliquem 
fenfum. Videlicet mens faculiatem habet (vel 1pfa potius 
facultas efl) non perfpiciendi modè 1pfas Ideas adventitias, 
feu quas ex rebus per fenfus tra jeélas accipit, perfpiciendi, 
inquam, nudas € diflinélas, E omnino qualers in Je recipit ; 
fed præterea 1llas varie componendh, dividendi, contra- 
hendi, ampliandi, com|parandi, € id genus Jfimilia*. 

Heinc tertium faltem Idearum genus diflinélum non eff 
a fecundo : nam Idea chimæræ alia non efl, quam Idea 
capitis leonts, ventris capræ, caudæ ferpentis, ex quibus 
mens una compontt, cum illæ feorfim, five fingulæ, adven- 
titiæ fint. Sic Idea Gigantis, hominifve inflar montis aut 
mundi totius concepti, non alia eff, quam adventitia: Idea 
puta hominis magnitudinis vulgaris, quam mens ampliat 
pro libitu, tametfi tantà confufius, quantè amplis concipit 
illam. Sic Idea Pyramidis, urbis, aut altertus rer nunquam 
vifæ, non | alia efl, quàm adventitia vifæ antea Pyramidis, 
urbis, aut alterius rei, non nihil deformata, ac proinde con- 
fufa aliquä ratione multiplicata comparataque. 

Quod fpeclat ad Jpecies, quas dicis tnnatas, eæ profeclo 
nullæ videntur, & quæcunque dicuntur tales, videntur ori- 
ginem quoque habere adventitiam. Habeo, 1nquis, a meà 
naturà, quod intelligam quid fit Res”. Von puto verû te 
velle loqui de 1pfà vt intelligendi, de quä nec dubium, nec 
quæflio efl; fed potius de Idea Rei. Non loqueris etiam 
de Ideä alicujus Reï particularis : nam Sol, hic lapis, 
omnia fingularia, funt Res, quarum effe Ideas innatas non 
dicis. Loqueris ergo de Ideä Re univerfe confideratæ, € 

a. La 1e et la 2e édition ne mettent point à la ligne dans tout le cours 


de ce paragraphe 2. 
b. Page 38,1]: 1-4: 


20 


29 


20 


29 


30 


325-326. OBJECTIONES QUINTÆ. 281 


prout cum ente fynonyma efl, ac tam late quam illud patet. 
Quæfo te verd, hœc Idea quomodo effe pote/fl in mente, nifi 
fimul fint tot res fingulares, 1llarumque genera, ex quibus 
mens abflrahat formetque conceptum, qui nullius fingu- 
larium proprius fit, Ë omnibus tamen conventat ? Profecto 
Ji Idea Ret innata efl, innata quoque erit Idea animalis, 
plantæ, lapidis, omnium untverfalium. Nrihilque erit opus, 
ut nos fatigemus ad internofcendum plura fingularia, quo 
refechis varus difcriminibus, 1d folum retineamus, quod 
videbitur omnibus commune, feu, quod idem efl, generis 
Ideanr. 

Dicis | quoque te habere a tuà naturà, ut intelligas 
quid fit veritas, feu, ut ego interpretor, Ideam veritatis. 
Porro, fi veritas nihil aliud eff, quàm conformitas judicii 
cum re, de quà fertur judicium, veritas eff quædam relatio, 
ac proinde nihil diflinétum ab ipfis re Ideäque ad fe rela- 
lis, Jeu, quod idem eff, ab ipfä rer Ideä : quippe quæ € fe 
& rem, qualis efl, repræfentat. Quare & non alra efl veri- 
tatis Idea, quàäm Idea rer, quatenus rer conformis ef, feu 
quatenus 1p/am repræfentat cujufmodi eft : adeo proinde, 
ut, fi Idea re non innata, Jed adventitia fit, Idea quoque 
veritatis adventitia fit, non innata. Et cüm id de quälibet 
veritate fingulart intelligatur, intelliot etiam pote/f? uni- 
verfe de veritate, cujus notio, feu Idea (ut jam diélum ef 
de 1deä rei) ex notiontbus feu Iders fingularium eruitur. 

Dicis rurfus te habere à tuà naturà, ut intelligas 
quid fit cogitatio (interpretor femper HE cogitatio- 
nis). Verüm, ut mens ex Ide& unius urbis fingit Ideam 
altertus, tta ex Ideä unius aétionis, ut vifionts, vel gufla- 
tionis, fingere potefl Ideam alterius, ipfius puta cogitatio- 


ms, Nempe analogia agnofcitur quædam inter M ates 
Œuvres. II, 36 


393 


394 


395 


282 OEuvrEs DE DESCARTES. 326-328. 


cognofcenteis, unaque ad alterius notitiam facile deducit. 
Quanquam de Ideä cogitationts laborandum non efl, [ed de 
Idea potius | ipfius menus, atque adeo animæ, quam fi in- 
natam dederimus, nthil erit incommodi admittere quoque 
Ideam cogitationts innatam. Quare € ex/peclandum eff, 
donec probata res fuerit de ip/a mente, feu anima. 

3. Videris po/lea vertere: in dubium non tantüm 
utrum ÎIdeæ aliquæ procedant ex rebus externis, fed 
etiam utrum omnino fint externæ res aliquæ. Vrderif- 
que proinde inferre : quamvis fint in te Ideæ rerum, 
quæ dicuntur externæ, non tamen Ideas arguere, qudd 
res fint, quoniam non ab ipfis neceflario procedant, 
fed poflint vel a te, vel modo alio nefcio quo efle. Hac 
pulo de caufä ante dicebas : te non percepiffe prius ter- 
ram, cœlum, fidera, fed terræ, cœli, fiderum Ideas, a 
quibus poflet efle delufio. Ztaque, fi nondum credis ter- 
ram, cœælum, fidera, & cætera effe, cur, quæfo, fupra ter- 
ram ambulas, promovefve corpus, ut refpeéles Solem ? Cur 
ducis ad ignem, ut calorem fentias ? Cur ad menfam, aut 
cibum, ul famem exfatres ? Cur moves linguam, ut loqua- 
ris, aut manum, ut hæc ad nos fcribas ? Certe 1fla quidem 
aut dici, aut excogitart fubtiliter pofjunt; at negotium 
nihil promovent. Et cüm revera non dubites, quin res 1flæ 
extra te fint, agamus ferio ac bond fide, & ut res funt, 1ta 
loquamur. Sin, | fuppofitä extflentiâ rerum externarum, 


putas abunde demon/flratum non poffe, nos ex 1llis mutuari 


quas habemus ipfarum Ideas, folvendæ tibi rationes funt, 
non modà quas wpfe tibr obyjicis, fed quæ præterea obyicr 
poffunt*. 


a. Pour ce paragraphe 3, les deux premières éditions ne donnent au- 
cune division d’alinéas. 


20 


25 


20 


25 


328-320. OBJECTIONES QUINTÆ. 283 


Scilicet 1ta accipis, quafi ideæ admittantur provenire 
ex rebus, quia ita videmur doéti a naturà, & quia ex- 
perimur illas a nobis nofträve voluntate non pen- 
dere*. Verüm, ut nihil neque de rationtbus, neque de folu- 
lionibus dicamus, opponendum quoque & folvendum erat 
inter cætera, quamobrem in cæco nato nulla fit idea coloris, 
aut in furdo vocis, nifi quia 1flæ res externæ non potue- 
runt ex fe immitltere in infœlicis 1llius mentem ullam fui 
Jpeciem : quod fores a nativitate conclufæ, obicefque 1llis 
trapiciendis fuerint perpetuo pofiti. 

Urges poflea exemplum Solis, cujus cum duæ fint 
ideæ, una haufta ex fenfibus, ut puta quà parvus appa- 
ret ; altera ex raltionibus Aftronomicis, quà ingens 
efle concipitur : illa fimilior ac verior eft, quæ non ex 
fenfibus ducta eft, fed ex notionibus innatis elicita, 
vel quâcumque alià ratione eflecta?. Enimverd geminæ 
illæ Sols ideæ fimiles funt, € veræ, feu Solri conformes ; 
Jed una magis, alia minus. Eodem modo, quo duæ eju/dem 


hominis ideæ, una emiffa ex decimo paflu, alia ex cente- 
Jimo, aut millefimo, fimiles, Ë veræ, feu conformes funt : 
| /ed illa magis, 1/la minus, eo quod 1lla, quæ propior venit, 
deteritur minus, quæ longius, magis, ut explicaretur, fi 
liceret, paucts, neque tu ipfe fatis caperes. 

Quôd autem mente [olà percipiamus vaflam illam ideam 
Jolis, non ea propterea elicitur ex innatä quädam notione ; 


_Jed ea, quæ per fenfum incurrit, quatenus experientia pro- 


bat & ratio vi innixa confirmat res diflanteis apparere 
minores feipfis vicinis, tantum ampliatur ipfä vi mentis, 
10 Fuerint (7 el 2° édit.)| fuerunt (Disquisitio Melaphysica). 


a. Page 38,1. 13-16. 
b. Page 39, 1. 18-25, 


396 


397 


398 


2684 OŒuvres DE DESCARTES. 229-330. 


quantum conflat Solem a nobis diflare, exæquarique dia- 
metro fua tot 1llis terrenis femidiametris. 

Et capere vis hujufce ideæ nihil a naturä effe infitum ? 
Illam require ex cæco nato. Expertere | primüm non effe in 
illius mente coloratam aut lucidam ; experiere deinde neque 
effe rotundam, nifi quis 1llum monuertt, ipfeque prius cor- 
pus rotundum manibus attreclaverit ; experiere denique 
non effe tantam, nifi vel ratione, vel authoritate motus 
præacceptam ampliaverit. 

Quanquam, ut 1ffud interpiciam, quæfo te: nos 1pfi, qui 
Loties Solem confpeximus, qui loties apparentem ejus dia- 
metrum obfervavimus, qui totres de vera ratiocinati fumus, 
quæfo te, inquam, habemufne aliam, quäm vulgarem ima- 
ginem Solis? Colligimus quidem ratione effe Solem ma- 
jorem terrä centum fexaginta & pluribus vicibus : at 
prolpterea ideamne tam vafli corporis habemus ? Amplia- 
mus hanc fane fenfibus acceptam, quantum pofjumus ; con- 
tendimus mentem, quantum pofjumus. At nthil tamen aliud, 
quam tenebras meras nobis facimus; € quoties habere 
diflinlam de Sole cogitationem volumus, oportet mens 
redeat ad fpeciem, quam intercedente oculo accepit. Suffi- 
cit ali, fi non abnuat, quin Sol reverd | major fit, quin, fi 
oculus proprus admoveatur, ampliorem ideam adeptura fit ; 
E interea tamen quantam obtinet, ad tantam attendat. 

4. Agnofcens deinde inæqualitatem € diverfitatem 1dea- 
rum : Procul dubio, inquis, illæ quæ fubftantiam mihi 
exhibent, majus aliquid funt, atque, ut ita loquar, 
plus realitatis objectivæ in fe continent, quam 1llæ, 
quæ tantum modos five accidentia repræfentant. Et 
rurfus illa, per quam fummum aliquem Deum, æter- 
num, infinitum, omnipotentem, rerum omnium, quæ 


20 


25 


30 


20 


25 


330-331. OBJECTIONES QUINTÆ. 28; 


præter ipfum funt, creatorem intelligo, plus profecto 
realitatis objectivæ in fe habet, quam illæ per quas 
finitæ fubftantiæ exhibentur*. ]ncedis porro heic pal]u 
grand ; quare nonnthil fiflenda es. Ac non hæreo quidem 
circa id, quod vocas realitem objeétivam. Satis e/l, quod, 
cum vulgo dicant res externas effe fubjeélive feu formaliter 
in ferpfis, objective autem feu idealiter in intellleclu, 
videaris tu nthil aliud velle, quam debere ideam confor- 
mari rei, cujus ef} idea : adeo ut repræfentative nihil 
contineat, quod ipfo faélo non fit in 1p/amet re, | tanto 
plus repræfentet realitatis, quanto res repræfentata plus 
realitatis in feipfa habuerit. Diflinguis certe flatim po/l 
realitatem objeélivam a formali, quæ, ut interpretor, 
Jit ipfa idea, non ut repræfentans, ed ut entitas aliqua. 
Cæterüm conflat feu ideam, feu realitatem objeélivam ejus 
non effe menfurandam penes 1otam realitatem formalem 
rei, feu quam res ipfa habet in fe ; fed penes eam duntaxat 
partem, cujus intelleélus notitiam accepit, feu, quod efl 
idem, penes notitiam, quam intelleélus habet de re. Sic 
nempe effe in te dicetur idea perfecla ejus hominis, quem 
attente & Jæpius Ë in omnem faciem circum/pexeris; at 
illius, quem in tranfcurfu, quem femel, quem ex parte fo- 
lüm videris, erit profeélo imperfecla. Quod fi non ipfum 
hominem, fed larvam facier obduélam, & veflers corpus 
undequaque contegenters ad/pexeris : aut dicendum ef? non 
effe in te illius ideam, aut fi efl aliqua, 1llam efle imper- 
Jecliffimam fummeque confufam”. 

Ex quo dico habert quidem ideam diflinélam germanam- 


que accidentium ;|at fubflantiæ fub tis latentis non nifi con- 


a. Page 40, 1. 12-20. 
b. Méme remarque que pour le paragraphe 3 (page 282, note a, 


399 


400 


401 


286 OEuvREs DE DESCARTES. 331-333. 


fufam fiélamque ad fjummum. Adeo|ut, cüm dicis plus effe 
realitatis objectivæ in ideà fubftantiæ, quam in 1deà 
accidentium, primüm negandum fit fubflantiæ effe veram 
ideam feu repræfentationem, atque 1dctrco ullam 1pfius 
realitatem objeélivam ; ac deinde, ubi fuerit aliqua con- 
ceffa, negandum quoque fit eam efje majorem, quàäm fit im 
ideis accidentium, cum quicquid realitatis hujufmodi habet, 
habeat ex 1ders eorum accidentium, fub quibus vel quorum 
inflar concipi fub/flantiam fupra diximus, declarantes 1llam 
concipt non poffe, nifi ut extenfum, figuratum, coloratum 
aliquid. 

Circa 1d, quod fubdis de Ideà Dei, quæ/o te, cüm trbr 
nondum conflet an fit Deus, quomodo no/li Deum repræ- 


Jentari per fui ideam, fummum, æternum, infinitum, 


omnipotentem, omnium creatorem ? Annon ex præcon- 
ceptä de Deo notitiä, quatenus audiifh 1lla attributa de 
Deo enunciari ? Quippe fi nihil tale haclenus audiiffes, 
ilane defcriberes ? Dices hoc jam folüm afferri in exem- 


plum, abfque eo, quod quidpiam adhuc definiatur. E flo : 


Jed vide ne poflea id habeas quafi præjudicatum. 


Dicis effe in ideà Dei infiniti plus realitatis objeéti- 
væ, quàäm in ideà rei finitæ*. Sed primo, cüm humanus 
intelleélus non fit conciptendæ infinttatis capax, ideo neque 
‘habet neque refpicit ideam infinitæ rer repræfentatricem. 
| Quare & qui infinitum quid dicit, attribuit rer, quam 
non capit, nomen quod non intelligit; quoniam, ut res 
extenditur ultra omnem 1llius captum, ita finis negatio 
extenfiont li attributa, ab eo non intelligitur, cujus intel 
higentia fine aliquo Jemper coëércetur. 

Deinde, cüm maximæ quæque perfecliones foleant Deo 


a. Page 40, |. 19-20. 


15 


20 


25 


30 


10 


20 


25 


333-334. OBIECTIONES QUINTEÆ. 287 


attribur, videntur eæ omnes defumptæ ex rebus, quas vulgo 
miramur in nobis, cujufmodi funt diuturnitas, potentia, 
fctentia, bonitas, beatitudo &c., quæ quantum pofjumus ani- 
pliantes, pronunciamus Deum æternum, omnipotentem, 
ommifcium, oplimum, beatiffimum, Ec. Quæ idea porro 
hœc omnia repræfentat, non habet propterea plus reali- 
tatis objeélivæ, quam habeant res finutæ Junul fumplæ, ex 
quarum 1ders idea 1lla compacla efl, ac deinde modo jam 
diélo adaucla. Nam neque qui dicit æternum, complechitur 
propterea mente lotam exlenfionem ejus durationts, quæ 
nunquam cœpil, 6 nunquam defitura ef? ; neque qui OMNnI- 
potentem, totam multitudinem effeélorum poffibilium ; at- 
que 1la de cæteris. 

Poflremo, ecquis dicr pote/l habere ideam de Deo ger- 
manam, feu quæ repræfentet Deum qualis ef? Quam 
pufilla res effet Deus, nifi effet alius, haberetque alia, quàm 
noftra hæc quantillacumque ! Annon cenfenda efl efle minor 
perfeélionum | proportio inter Deum € hominem, quam 
inter elephantem € intercutaneum animalculum acari ? 
An ergo, ft quis, ex obfervatis acart perfeéhonibus, 
efformaret in fe ideam, quam elephantis diceret, germa- 
namque affeveraret, ineptiffimus haberetur, € fibi plaudet, 
Ji quis ex wifis hominis perfechonibus ideam efformet, 
quam & Det effe, € germanam effe contendat? Quæjfo 
eltam, pauculas tflas, quas in nobis efle deprehendimus, 
quomodo in Deo agnofcimus efle? Et ubi agnoverimus, 


iqualemnam hcebit propterea ejus effentiam imaginari ? 


EJ? profeclù Deus fupra omnem captum infinitis inter- 


vallis ; Ë cüm mens noflra ad illius contemplationem com- 


20 Acari (errala de la 2° édit. et Disquis. Met.); auparavant in 
acari. 


402 


403 


404 


288 OEUVRES DE DESCARTES. 334-335. 


paratur, non modà caligat, fed & nulla efl. Quare neque 
efl, cur dicamus germanam ullam effe ideam, quæ Deum 
repræfentet ;"abundeque eff, fi, ex analogiä harum rerum 
noftratium, qualemcumque € ad ufum noffrum eliciamus 
formemufque ideam, quæ captum humanum non fuperet, 
neque realitatem contineat, quam in rebus cæteris, cæte- 
rarumve rerum occafione, non percipiamus. 

$. Affumis confequenter manifeftum efle naturali lu- 


mine tantumdem ad minimum debere efle in caufà. 


efficiente & totali, quantum in effeélu eft*. /dque ut 
inferas, tantumdem | faltem efle debere realitatis for- 
malis in caufà ideæ, quantum objeétivæ in ideà eft?. 
Paflus nempe hic etiam grandis, & in quo nonnrhil con/fi- 
flendum fit. 

Primo, vulgare 1llud diélum, nihil efle in effectu, quod 
non fit in caufà, videtur debere potius de materiä, quam 
de efficiente intelligr. Quipipe efficiens externum efl, & 
diverfæ plerumque naturæ ab effeélu. Et quamvis effeélus 
dicatur habere realitatem ab efficiente, habet tamen, non 


quam efficiens habeat necefjario in fe, fed quam mutuarti 


aliunde poffit. Patet res perfpicue in effeclu artis. Nam, 
quampvis domus habeat totam fuam realrtatem ab arnfice, 
artifex tamen 1llam non a fe, fed aliunde acceptam tri- 
buit. Idem facit Sol, cüm materiam inferiorem varie com- 
mutat, variaque antmalia procreat. Im etiam parens, a 
quo licet proles habeat materiæ aliquid, illud tamen non 
ut a principio efficiente, fed ut a materiali habet. Quod 
objicis, effe eflectüs debere vel formaliter vel eminen- 


14 Après fit non à la ligne (1"° et 2° édit.). 


25 


20 


25 


335-336. OBJECTIONES QUINTÆ. 289 


ter contineri in caufà, nth1l amplius arguit, quàm ef- 
feélum aliquando habere formam fimilem formæ [uæ 
caufæ, aliquando diffimilem € imperfechiorem quidem, 
adeo ut forma caufæ fupra 1llam emineat. Sed non 
Jequitur ut propterea vel eminens caufa det aliquid de 
Juo efje, vel quæ continet | formaliter, partiatur fuam 
formam cum effeclu; nam 6 quamvis id fiert videatur 
in generatione vlventium, quæ eft ex femine, non dices 
tamen, opinor, patrem, cüm generat filium, refecare 
dareque 1lli rationalis antmæ partem. Uno verbo, caufa 
efficiens non aliâ ratione continet effeélum, quàm quatenus 
1llum ex certä materiä adumbrare poteft ac perficere. 
Dernde circa 1llud, quod infers de realitate objectiva, 
exemplum ufurpo imaginis meæ, quæ fpeélari pote/l, vel 
in fpeculo cut me objicio, vel in tabulä quam piélor 
adornat. Ut enim ego ipfe fum caufa imaginis in fpeculo, 
quatenus ex me emitto met [pectem in fpeculum, & piétor 
caufa imaginis, quæ exhibetur in tabulä : 1ta, cüm idea 
vel imago met fit in te vel quovis alio intelleélu, quært 
potefl, an ego ipfe fim caufa 1llius, quatenus emitto met 
Jpeciem in oculum, & intercedente oculo in ipfum ufque 
intelleélum ; an verd fit caufa quæpiam alia, quæ illam 
quodam quafi penicrllo ftylove in intelleélu delineet. Vide- 
tur porrû non alia caufa præter me effe requirenda; nam € 
quamyts poftea intelleélus mei| 1deam ampliare, minuere, 
componere, alià ratione traélare poffit, ipfe [um tamen 
caufa primaria totius realitatis, quam illa habet in fe. 


TEL & (sic, 1 et 2cédil., p. 299, l. 23)... Quare & fu- 
ainsi que Disquis. Met.) paraît  tura (p. 302, 1. 3-4)... — 21 & 


inutile. Cependant on trouve de  (Disquis. Met.)] Re. (faute, 1° 


même ci-après : Certe & nifi et 2° édit.). 
Œuvres. Il. 37 


405 


406 


407 


200 Œuvres DE DESCARTES. 336-338. 


Et quod heic dicitur de me, idem intelli|gendum eft de 
quolibet objeélo externo. 
Jam realitas 1lla ideæ diflinguitur duplex per te; & 


formalis quidem alia efle non pote/fl, quàm tenuis illa 
fubflantia, quæ ex me effluxit, Ë in intelleélu recepta, 


inque ideam conformata efl. (Nifi velis autem fpeciem ex 
objeélo procedentem effluxionem effe fubflantialem, fac 
quodcumque lubuertt, realitatem femper 1mminues.) Ob- 
jecliva autem nthil effe potefl præter repræfentationem 


feu Jimilitudinem met, quam gerit idea, aut certe præter 
Jymmetriam, quä partes ideæ 1ta difponuntur, ut me refe- 


rant. Quocumque modo acceperis, nthil efle quidem reale 
videtur ; quoniam eft fola relatio partium inter fe € ad 
me, vel modus realitatis formalis, quatenus hoc modo con- 


formata efl. Sed nihil refert : dicatur, quia placet, rea- 


litas objeéhiva. 

Hoc pofito, videreris tu quidem debere comparare rea- 
litatem for malem ideæ cum realitate mea formali feu cum 
med fubflantià, & realitatem objeclivam ideæ cum fym- 
metria partium met feu delineatione & forma externä ; 
at placel tamen tib1 comparare realitatem objeélivam 
ideæ cum realitate mea formalr. 

Porro quicquid fit de explicatione fuperioris axioma- 
lis, patet non modo effe in me tantumdem realitans for- 
malis, quantum efl objeélivæ im meï ideä, fed realitatem 
etiam formalem ideæ nihil pene effe, re/peélu meæ for- 
malis, feu totius meæ fubflantiæ. Quocirca & tibi conce- 
dendum effe tantumdem faltem efle debere realitatis 
formalis in caufà ideæ, quantum objectivæ in ideà 


2 Après externo, non à la ligne alinéas suivants, jusqu’au para- 
(et 2°édit.). De même pour les graphe 6 


20 


20 


29 


338-330. OBJECTIONES QUINTÆ. 291 


eft*, quando totum quicquid in idea eft, nthil pene ef? 
comparatione 1pfius caufæ. 

6. Subfumis : fi in te fit idea, cujus realitas objeétiva 
fit tanta, ut nec eminenter nec formaliter illam con- 
tinueris, atque adeù illius caufa efle non potueris, 
tum demum fequi neceffarid, exiftere aliquid præter 
te in mundo : cum fecus careas argumento, quo 
certus reddaris efle aliquid°. Verüm ex jam diélis tu 


caufa non es | realitatis idearum, fed ipfæmet res per «08 


ideas repræjentalæ, quatenus emittunt imagines fui in te 
ut in fpeculum ; licet tu ex ipfis occafionem poffis ali- 
quando fumere chimærarum depingendarum. Sed, feu 
ipfa Jis caufa, Jeu non, an propterea incerta es, effe ali- 
quid præter te in mundo ? Bona verba, quæ/fo ; nam apus 
non efl, ut, quicquid de ideis fit, argumenta ad id quæ- 
ramus. 

Percurris deinceps ideas, quæ in te funi, ac, præter 
ideam tui, numeras ideas Dei, rerum corporearum 
inanimatarumque, angelorum, animalium, homi- 
num : idque, ut, cm de ideà tui difficultatem non effe 
dicas, inferas ideas hominum, animalium, angelo- 
rum, | componi pofle ex iis, quas habes tui, Dei, 
rerum corporahum, & ideas rerum corporalium po- 
tuifle quoque a te proficifci. Hoc verd loco mirari 
Jubit, qui dicaris habere ideam tuï (& fæcundam adeo, ut 
ex 1llà poffs tot alias depromere), ac rem carere difficul- 


15-16 Après quæramus, non à la ligne. Aucun alinéa avant le 
paragraphe 7 (1" el 2° édit.). 


a. Page 4r, l. 23-24. 
b. Page 42, 1. 18-26. 
c. Page 42, I. 20, à p. 43, 1. 0. 


409 


410 


202 OEUVRES DE DESCARTES. 339-340. 


tate ; cüm revera tamen aut ideam tui nullam habeas, aut 
illam admodum confufam atque imperfeélam, prout jam 
obfervavimus in fuperiorem Meditaltionem. Et inferebas 
tu in illa, nihil poffe facilius atque evidentius a te percip, 
quàm te ipfam. Quid, fi, cùm non habeas nec habere pof- 


Jis tui ideam, dicaris pofje quidwis aliud facilius atque 


6 


evidentius quam teipfam percipere ? 
Cogitanti certe mih1 quorfum fi fieri poffit, ut neque vifus 


Jeipfum videat, neque intelleclus Jeipum imtelligat, 1llud 


in mentem fubrit, Es nihil agat in feipfum : quippe nec 
manus (aut in 1p/à digitus fummus) fe verberat, nec pes 


fibi calcem impingit. Cüm aliunde verd, ad notitiam alr- 


cujus rei eliciendam, neceffe fit rem agere in facultatem 
cognofcentem, immittere nempe in 1llam fui fpeciem, five 


Jui Jpecie illam informare : perfpicuum videtur ipfam 
facultatem, cüm extra feipfam non fit, non poffe illam fui 
Jpeciem in feipfam tranfmittere, neque fui notittam con- 


fequenter elicere, five, quod idem eff, percipere | feipfam. 


Et quare, putas, oculus, cüm fe in feip/o non videat, videt 
tamen in fpeculo ? Nempe quia inter oculum fpeculumque 
eft interfhtium, & oculus îta agit in fpeculum, immititens 
in illud fui fpeciem, ut fpeculum in ipfum reagat, pro- 


priam ejus /peciem in illum remittens. Dato mihi porrd 


Jpeculum, in quod ipfa perinde agas : fpondeo fore ut, eo 


refleélente in teipfam tu fpeciem, tum demum te, non 
direcla quidem, fed reflexä tamen, cognitione percipias ; 
quoufque autem non dederis, [pes non efl, ut te ip/am 
nÔTIS. 


Poffem heic quoque infiflere : qui dicaris habere ideam 


Dei? nifi forte qualem, € quo modo jam diximus. Qui 


Angelorum? de quibus, nifi aliquid audiiffes, nefcio an 


20 


29 


20 


25 


340-341. OBJECTIONES QUINTÆ. 293 


unquam cogitaffes. Qui animalium, cæterarumque re- 
rum? quarum, fi in fenfus non incidiffent, pene certus 
Jum te nullas ideas fuiffe habituram : ut © nullam habes 
innumerarum rerum, quarum ad te neque ad/peclus, neque 
fama pervenit. Sed his dimiffis, illud admitto, ideas diver- 
Jarum rerum in mente extflenteis ita poffe componi, ut 
plures alarum formæ cooriantur, lametfi quas enumeras, 
non videantur fufficere ad 1/lam tantam diverfitatem, imo 
neque ad diflinélam determinatamque certæ cuju/piam 
rer | 1deam. 

Hæreo autem folüm circa ideas rerum corporearum, 
[guod difficultas non parva fit, quomodo ex folà tui idea, 
dum te pro inco“poreä geris, teque ut talem confideras, 
eas deducere ex te poffis*. Nam, fi Jolam fub/lantiam 
incorpoream nofhr, quomodo fiert potefl, ut capias præ- 
terea fubflantiam corpoream ? Efl-ne aliqua inter hanc 
6 1llam analogia ? Dicis utramque convenire in eo, quod 
Jit apta extflere; at 1fla convenientia non intelligitur, 
nifi prius res utraque, quæ convenit, intelligatur. Notio- 
nem quippe communem facts, quæ priufquam formetur, 
oportet particularia intellior. Profeclo, fi ex intelleda 
fubflantiä incorporeä potefl intelleélus formare ideam 
Jublantiæ corporeæ, non ef cur dubitemus quin cœcus, 
vel qui a nativitate detentus fuerit in denfiffimis tenebris, 
Jformare apud fe ideam & lucis & colorum poffit. Dis 
polle confequenter habert ideas extenfionis, figuræ, mo- 
tüs°, aliorumque fenfibilium communium ; [ed facile n1- 
mirum dicis. Id mirum : cur non lucem, colorem, alia, faci- 


22 Formare (2° édit., et Disquis. Met.)] formam (faute, 1" édit.). 


ail 


412 


413 


204 OEuvres DE DESCARTES. 341-342. 


litate pari deducas ? Verüm immorandum in 1flis non eff. 

7. Concludis : Itaque fola reftat idea Dei, in quà 
confiderandum eft, an aliquid fit, quod a meipfo non 
potuerit proficifci. Dei nomine intelligo fubftantiam 
quandam indefinitam, independentem, fumme intel- 
ligentem, fumme potentem, & a quà tum ego ipfe, 
tum aliud | omne, fi quid aliud exftat, quodcumque 
exftat, eft creatum. Quæ fane omnia talia funt, ut, 
quo diligentius attendo, tanto minus a me folo pro- 
fecta efle pofle videantur ; ideoque ex antedictis, 
Deum neceflarid exiftere, eft concludendum"*,. Scilicet 
huc efl, quo tendebas. Ego vero, ut conclufionem am- 
pleélor, ita non video qui fic concludas. Dicis 1fla, quæ 
de Deo intelligis, hujufmodi efle, ut proficifei a te 
folo non potuerint : id nempe intendens, ut debuerint 
ab ipfo Deo proficifci. Sed primüm, nihil vertus ef? 
quam quôd a te folo profeéla non fuerint, feu quèd 1llo- 
rum intelligentiam a te vel per te duntaxat non habue- 
ris; funt enim profecla habitaque a rebus, a parentibus, 
a magiflris, a docloribus, a focietate hominum, | in qua 
es verfatus. At mens fola fum, inquies ; n1hil admitto extra 
me, ne aures quidem quibus audierim, neque homines me- 
cum colloquutos. Hæc dicere potes ; fed dicerefne, nifi 
auribus nos audires, ac nifi effent homines, a quibus verba 
acciperes ? Loquamur ferid, & dic bona fide : Voces tllas, 
quas de Deo effers, nonne habes a focietate hominum, 

5 indefinitam (7 ef 2° édit.)] 15 intendens (7"* édit., et Dis- 
infinitam (Disquis. Met.). — quis. Met.)] intendes (2° édit., 


S exitat] exiftat ( faute, 2° édit., errala : intendis). 
corrigée à l'errala : extat). — 


a. Page 45, l. 8-17. 


20 


25 


20 


25 


342-344. OBJECTIONES QUINTE. 209$ 


quibus convixifhi ? Et cüm ab 1llis voces habeas, nonne € 
notiones fubjeclas defignatafque vocibus ? Igitur non fint 
a te folo, videntur tamen non propterea a Deo, [ed aliunde 
effe. Deinde, quid|nam in 1llis efl, quod, acceptä primüm a 
rebus occafione, habere ex te 1pfe deinceps non potuerts ? 
Anne propterea aliquid capis, quod fit Jupra humanum 
captum? Sane fi intelligeres Deum, cujufmodr efl, effet 
cur a Deo te doélum putares; hæc verd omnia, quæ Deo 
attribuis, nthil aliud funt, quam obfervatæ aliquæ in homi- 
nibus alitfque rebus perfeétiones, quas mens humana valeat 
intelligere, colligere & amplificare, ut aliquoties diélum 
Jam efl. 

| Dicis : cum ex te pofit efle idea fubftantiæ, quia 
fubftantia es, non poffe tamen ideam fubftantiæ infi- 
nitæ, quia infinitus non es *. Verüm nulla efl propterea 
in te infinitæ fubflantiæ idea, nifi nomine tenus, & qua- 
tenus homines comprehendere (quod eff reverä non com- 
prehendere) infinitum dicuntur. Adeo ut neceffe proinde 
non fit, talem ideam a fubflantià infinitä proficifcr : ea 
nempe fieri componendo ampliandoque potefl, quemad- 
modum jam diélum efl. Nifi, cum prifei Philofophi ex com- 
prehenfo hoc vifibili fpatio, hoc unico mundo, his paucis 
principus, ipforum ideas fic in Je habuerunt, ut illas am- 
pliantes ideas efformaverint infiniti univer/f, infinitorum 
mundorum, infinitorum principiorum : diélurus fis 1llos non 
efformaffe taleis ideas | ex vi fuæ mentis, [ed eas procefhffe 
in mentem ex infinito univerfo, infinttis mundis, infinttis 
principiis. Quod defendis autem, te percipere infinitum 
per veram ideam, /ane, fi 1lla effet vera, repræfentaret 


a. Page 45,1. 19-21. 
b. Zb., |. 23-24. 


414 


415 


416 


206 OŒEuvrEs DE DESCARTES. ME 


infinitum cujufmodi efl, ac proinde perciperes quod ef? in 
ip/o præcipuum, € | de quo nunc agitur, videlicet infinita- 
tem. Verüm cogitatio tua femper terminatur ad finitum ali- 
quid, folümque infinitum"dicis, quia non percipis quod ef 
ultra luam perceptionem, ut proinde non male cenfearis 
percipere infinitum per negationem fimiti. Neque fufficit 
dicere percipere te plus realitatis in infinità fubftantià 
quam infinità*. Oporterel enim te percipere realitatem in- 


Jinitam, quod tamen non facis. Quinetiam revera non plus 


percipis, quoniam finitam folüm amplias, ac deinde imagi- 
naris effe amplius realitatis in eo quod dilatatum eff, quàm 
in eodem, dum eflcontraclum. Nrfivelis quoque Philofophos 
1los plus percepiffe realitatis, quæ revera effet, cüm plurers 
mundos conciperent, quam dum unicum in mente haberent. 
Ex quo obiter adnoto cauffam, cur mens noflra tant magis 
confundatur, quant aliquam fpeciem five Ideam magis am- 
plat, ex eo effe vidert, quod hujufmodi fpeciem a fuo fitu 
diflrahit, difhinélionem partium 1lli adimit, ac ita totam atte- 
nual, ul tanfdem evanida fiat. Ne memorem mentem perinde 
confundi ob caufam oppo/itam, cüm nimis contrahit Ideam. 

Dicis, non obftare quod non comprehendas infini- 
tum aut omnia que in illo funt, fed fuicere ut pauca 
quædam intelligas, quo veram & maxime claram di- 
Aindamque ideam habere dicaris*. Zmà verd non habes 
veram 1deam infiniti, fed finiti folum, fi non comprehendas 


4 dicis (2 édit. et :Disquis. 21 comprehendas (7" ef 2° édit.)] 
Met.)] dicit, à tort (2° édit.). — apprehendas (Disquis. Met.), 
20 ob (1'* et 2*édit.)] ad (Disquis. lecon fautive (voir ci-dessous, 
Met.), corrigé à lerrata: ob.—  L. 25 : comprehendas). 


a. Page 45, I. 26-25. 


b. Page 46, 1. 18-28. 


20 


29 


20 


25 


345-346. OBJECTIONES QUINTEÆ. 297 


imfinitum, fed finitum dumtaxat. Dici potes ad fummum 
cognofcere partem infinitr, at non propterea 1p/um injfi- 
nitum : ut ille qui, nunquam egreffus fpecum fubterra- 
neam, dici quidem potefl cognofcere partem mundr, at non 
propterea 1pfum mundum ; adeo ut propterea ineptus eva- 
Jurus fit, fi tam anguflæ partis ideam cenfeat effe 1deam 
veram germanamque totius mundi. At, inquis, de ratione 
infiniti eft, ut a te, qui finitus es, non comprehenda- 
tur*. Credo equidem ; at non eff de ratione veræ ideæ rer 
infintiæ, ut illius tantüm partem minimam, five potius 
nullam ob nullam cum toto proportionem, repræfentet. 


Suflicere ais, ut pauca hæc a te clare percepta intel- «7 


ligas. Sed nempe, ut fufficit videre extremum capillum 
ejus hominis, cujus vis habere germanam Ideam. Annon 
effet mei egregia effigies, fi piclor unum mei capillum 
ejufve extremum duntaxat depingelret? At minor, non 
dico longe, aut longiffime, fed infinite etiam, ef? proportio 
eorum ommium quæ de infinito feu de Deo cognofcimus, 
quam unius met capilli apicifve ejus ad meipfum totum. 
Uno verbo, hæc de Deo nthil probant, quod non probent 
etram de infinitis 1llis mundis; ac tant magis, quantù 
illi potuerunt clartus ex hoc uno clare perfpeélo ratellior, 
quam Deus vel ens infinttum ex tua fubflantia, quæ cujuf- 
mod fit, nondum tibi conflat. 

8. Argumentaris aliunde fic : Quà enim ratione in- 
telligerem me dubitare, me cupere, hoc eft aliquid 
mihi deefle, & me non efle omnino perfectum, fi nulla 
idea entis perfectioris in me eflet, ex cujus compara- 
tione defeétus meos agnofcerem?? Werüm, fi de re ali- 

a. Page 46, 1. 21-23. 


b. Page45, 1. 30, à p.461."4. 
Œuvres. IT. 3Q 


418 


419 


208 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 346-347. 


qua dubitas, fi aliquam cupis, fi agnofcis quidpiam tibi 
deef}e, quid mirum, cüm non nôris omnia, cum non fis 
omnia, cum non habeas omnia? Agnofcis te non effe 
proinde omnino perfeëtum ? Et hoc profeclù verum eff, 
dicique citra invidiam potefl. Ergo intelligrs efle aliquid 
te perfeétius ? Quidni? tametfi quicquid cupis, non fit 
Jemper te, quäcumque ratione, perfeélius. Quippe, cüm 
panem defideras, non efl panis te vel corpore tuo unde- 
quaque perfechor ; [ed perfeélior folüm eä inantitate, | quæ 
in flomacho tuo e/l. Quomodo ergo colligas effe aliquid te 
perfechius? Nempe quatenus vides univerfitatem rerum, 
quæ & le, G panem, & cætera complechtur : adeo ut, cüm 


Jingulæ partes univerfi aliquid perfeclionis habeant, € 


aliæ alns inferviant, advenireque valeant, facile fit intel- 
ligere plus perfeclionis effe in toto, quàm in parte; ac 
proinde te, cum fis folüm pars, debere agnofcere quidpiam 
Le perfectius. Hoc igitur modo effe potefl in te idea entis 
perfeélioris, ex cujus comparatione defeélus agnofcas. Ut 
præteream poffe quoque parteis alias perfectiores effe, te 
cupere quod 1illæ habent, & ex ufdem | tecum comparalis 
polle tuos defeélus agno/fci. Quippe cognofcere poturflr 
hominem, qui foret fanior, robuflior, pulcrior, doélor, 
moderatior, ac proinde perfeélior ; neque fuit trbr difficile 
concipere 1llius ideam, & ex 1llius comparatione intelligere 
non effe in te gradum fanttatis, roboris, aliarumque per- 
feclionum, quæ in 1llo forent. ; 

Obpicis tibri po/l-modum : Sed forte majus aliquid fum, 
quam ipfa intelligam, omnefque illæ perfeétiones, 
quas Deo tribuo, potentià quädam in me funt, etiamfi 
nondum ad aétum reducantur, ut fiert poteft, fi mea 


28 ipfa (2° édit. et Disquis. Met.)] ipfe (7"° édit. et Desc.). 


20 


25 


30 


10 


20 


25 


347-349. OBJECTIONES QUINTÆ. 209 


cognitio magis magifque augeatur in infinitum®. Re/- 
pondes autem : Ut verum fit meam cognitio[nem gra- 
datim augeri, & multa efle in me potentià, quæ aûu 
nondum funt, nihil tamen horum ad ideam Dei per- 
tinet, in quà nihil eft potentiale : namque hoc ipfum, 
gradatim augeri, certifimum eft imperfectionis argu- 
mentum ?. Porro verum quidem eff 1lla, quæ in 1dea per- 
cipis, effe aélu in 1pfà ided ; at non funt tamen propterea 
aëlu in 1pfämet re, cujus efl idea. Architeélus quippe fibr 
Jingit ideam domûs, quæ | idea aélu conflat ex defignatrs 
partetibus, tabulatis, teéhis, feneflris &c., & tamen domus 
1Îla ipfiufque partes nondum alu funt, [ed potentia tantüm. 
Sic 1lla Philofophorum idea continet aélu infinitos mundos ; 
at non dices propterea 1Îlos infinitos actu effe. Quare, five 

quid in te fit, fine non fit potentia, Jatis ef, quod idea vel 
cognitio tua gradatim augeri ampliarive poffit; neque 
propterea er debet, a per eam repræfentatur 
cognofciturve, aclu effe. Quod agnofcis deinde, cognitio- 
nem tuam nunquam fore infinitam®, wltro accipitur ; 
Jed nempe agnofcere debes neque fore in te unquam veram 
germanamque Der ideam, de quo Jemper amplius (im 
infinite) cogno/cendum reflet, quäm de homine, cujus vr- 
deris extremum duntaxat capillum. Certe & nifi hominem 
illum totum videris, vidifli tamen alium, ex cujus compa- 
ratione aliquam facere de 1llo cone|éluram valeas ; at ali- 
quid fimile Deo 1lliufque 1mmenfitati nunquam ef datum 


cognofcere. 
Dicis te judicare Deum au infinitum, | ut nihil per- 


a. Page 46, 1. 29, à p. 47, L. 4 
b. Page 47, 1. 9-14. 
c1b., |. 16-17. 


420 


421 


422 


300 OEUVRES DE DESCARTES. 249-350. 


fe@ioni ejus addi valeat*. Sed judicas nempe quod 1gn0- 
ras, & ex præfumptione folum judicas, ut judicabant Phi- 
lofophi infinitos mundos, infintta principia, ac infinttum 
umiverfum, cujus immenfitati nihil addi poffet. Quod fub- 


jieis : efle objectivum ideæ non pendere abeffe poten- 


tiali, fed ab actuali?, vide qui pofht effe verum, fi verum 


fit, quod jam diximus de idea Architech € antiquorum 


Philofophorum ; ac præfertim, ubi memineris hujufcemodi 
ideas conflatas effe ex aliis, quas intelleélus præhabuerit 
ab exiflentibus aclu caufis. 

0. Quæris deinceps, an jam habens ideam entis te 
perfectioris, efle ipfa pofles, fi tale ens nullum exifte- 
ret ? Et refpondes : Nempe a quo effem ? a me fcilicet ? 
vel a parentibus ? vel ab aliis quibuflibet Deo minus 
perfedis ‘7? Probas confequenter, te non efle a te‘; /ed 
hoc nihil necefje. Rationem etiam reddis, cur non femper 
fueris®; /ed 1d quoque fuperfluum, nifi quatenus vis fimul 
inferre habere te caufam tui non produélricem modo, [ed 
& confervatricem. Nempe, ex eo | quod tempus vitæ tuæ 
plureis parteis habet, infers te creari debere in parti- 
bus fingulis, ob multuam illarum a fe independen- 
tiam. Sed vide qui id intellioi poffit. Nam funt nonnulli 
quidem effeclus, qui ut perfeverent, neque momento quo- 
libet deficiant, imdigent præfentiä continuäque efficientia 
caufæ, per quam primüm efje cæperunt : cuju/modi ef? folis 
lux (quanquam hujufmodi effeélus non tam tidem reipfa 


Junt, quam æquivalenter, ut de flumainis aqua dicitur). At 


a. Page 47, 1. 19-20. 
b:#7b;, 1. 50-23: 

c. Page 48, IL. 1-4. 
COLE REG ET 2 

21b: MA 5tetiSqe 


o 


20 


25 


20 


2 


350-351. OBJECTIONES QUINTÆ. OI 


videmus alios, qui perfeverent, non modo eä caufà, quam 
agnofcunt, non amplius agente, fed, fi velis, etiam cor- 
ruptà reduéläque in nihilum : hujus generis funt tot res 
gentitæ faélæque, ut recenfere pigeat, fufficitque te elfe 
unam ex 1llis, quæcunque tandem tui caufa fit. At partes 
tui temporis non dependent aliæ ab aliis. Heic inflari 
poffet, quænam fit excogitabilis res, cuqus partes fint a 
Je invicem infeparabiles magis ? inter cujus parteis fit 
inviolabilior feries & connexio? cujus quæ funt partes 
po/leriores, poffint minus averll, Maps cohærere, magrs 
delpendere a prioribus ? Sed ne hœc urgeamus, quid prop- 
terea facit hæc feu dependentia feu independentia par- 
tium temporis, quæ externæ funt, fucceffivæ funt, aclivæ 
non funt, ad tui produchionem reproduélionemve ? Pro- 
feélo nthil magis, quam fluxus ac pertranfitio partium 
aquæ, ad produélionem reproduétionemve alicujus rupis, 
quam fluvius præterfluit. At, ex eo quod paul ante 
fueris, non fequitur te nunc efle debere. Credo fane : 
verüm non ex eo quôd caufa requiratur, quæ te de novo 
creet, fed quod non teneatur abefle caufa; quæ te pofft 
deftruere, vel tu non debeas in te habere imbecillitatem, 
qua tandem deficias. 

Dicis proinde effe manifeflum naturali lumine, con- 
fervationem a creatione non-nifi ratione differre*. Sed 
quomodo efl manifeflum, nifi forte in 1pfa luce, effechbufve 
fimilibus ? Subdis non effe in te vim, per quam paulo 
poft fis futura, quod confcia illius non fis, cum fis 
tamen res cogitans ?. Verüm efl in te aliqua vis, quà poffis 
exi/limare te quoque paulo po/l futuram : non tamen nece/- 


a. Page 49, l. 9-10. 
D#7b;; 11 12-18: 


302 OŒEuvres DE DESCARTES. 351-352. 


4%  fario |aut indubie, quia 1lla tua vis feu naturalis confhtu- 


425 


Lio, quæcumque ea fit, ed non extenditur, ut omnem caufam 
corrumpentem, feu internam, feu externam, arceat. Quare 
& futura es, quod vim habeas, non quæ te de novo produ- 
cat, Jed quæ, ut perfeveres, præflare fufficrat, nifi corrum- 
pens caufa fuperventiat. Quod autem colligis, dependere 
te ab aliquo ente diverfo a'te*, bene colligis, non tamen 
quafi de novo ab eo producaris, fed quafi produéla ab ipfo 
olim fueris. Pergis tale ens non efle parentes aliafve 
cauffas quaflibet. Sed quare parentes non fint, a quibus vi- 
deris adeo manifefle unà cum corpore producla ? ne aliquid 
dicam de Sole cæterifque caufis concurrentibus. At ego, 
inquis, [um res cogitans, ideamque Dei in me habens. 
Verum nonne parentes tut mentefve 1llorum fuere quoque 
res cogttantes habentefque ideam Der ? Ut propterea heic 
urgert non debeat effatum 1llud, de quo jam ante :tantum- 
dem ad minimum efle debere in cauflà, quantum in 
effledu?. Si fit alia, enquis, præter Deum caufa, quæri 
potelt, an fit a fe, vel ab alià ? | Nam fi a fe, erit Deus ; 
fi ab alià, toties quæretur, donec ad 1llam perveniatur, 
quæ fit a fe, & fit Deus, cum in infinitum progredi non 
liceat‘. Verum, fi caufa fuere parentes, ea potuit effe, 
non a fe, fed ab alià ; illaque rurfus ab alhä, atque tta in 
infinitum. Neque abfurdum probaveris progreflum 1/lum 
infinitum, nifi fimul probes cœpiffe aliquando mundum, ac 
ideo fuiffe parentem primum, cujus parens non fuerit. 
Infinitus certe progreffus videtur duntaxat abfurdus in 
caufis ia inter fe connexis fubordinatifque, ut inferior 
a. Page 45, 1. 19-20. 


b. Page 40, |. 24-25. 
C.APase40, 1.20. 41p.H0 1110: 


20 


25 


20 


25 


352-354 OBJECTIONES QUINTÆ. 303 


ager e fine fuperi iore movente non poffit : ut, dum lapis quid- 
piam 1mpellit, impulfus a baculo, quem impellit manus ; 
vel cüm infimus annulus catenæ pondus trahit, traclus ipfe 
a fuperiore, € rfle ab ao; fic enim perlveniendum eft ad 
unum movens, quod primum moveal. Àt in caufis 1la ordi- 
natis, ut, priore deflruclä, ea quæ ab 1llà pendet, [uperfit 
poflitque agere, non videtur effe perinde abfurdum. Heinc, 


cum dicis : fatis apertum, progreflum heie infinitum 


non dari*, vide an fuerit adeù apertum Ariflotelr, qui 


per|fuafus tantopere fuit nullum furfle parentem primum. 
Pergis : nec plureis caufas partialeis ad te efficien- 
dum conveniffe, ex quibus ideas variarum perfectio- 
num Deo attributarum acceperis; cüm illæ reperiri 
non poflint, nifi in uno ac folo Deo, cujus unitas feu 
fimplicitas eft præcipua perfeétio?. Verumiamen, feu 
una, feu plures tu caufæ fuerint, non efl propterea neceffe, 
ut illæ in te imprefferint fuarum perfeélionum ideas, quas 
adunare potueris. Interea verû occafionem facis quærendi à 
te, cur, nifiplures tui caufæ, faltem res plures effe potuerint, 
quarum perfeéliones mirata, beatam 1llam rem duxeris, in 
qua exiflerent omnes fimul. Nofli ut Pandoram Poetæ def- 
cribant. Quidni tu, mirata in hominibus varis eminentem 
quandam Jctentiam, fapientiam, ju/litiam, conflantiam, 
potentiam, Janitatem, pulchritudinem, beatitudinem, diu- 
turnitatem, 6 alia, componere hæc omnia non poturfli, € 
Jufpiciendum exiflimare, fi quis omnia fimul haberet ? Cur 
non deinceps omneis perlfeéliones vartis gradibus adau- 


1 agere]) agens (1*édit.), cor-  édit.). — 25 non (1"et 2° édit.), 
rigé à l'errata, non corrigé (2° omis (Disquis. Met.). 


a. Page 50, 1. 7-8. 
b1b/, nr, etc: 


426 


427 


428 


304 Œuvres DE DESCARTES. 354-355. 


gere, donec ille magis videretur fufpicienidus, fi ejus feten- 
liæ, potentiæ, durationt & cæteris nihil deeffet, addive 
polfet, ficque foret omnifcius, omnipotens, æternus, & cæ- 
tera omnia? Et cum videres tales perfeéliones in huma- 
nam naluram cadere non pole, cur non potuifhi exrflimare 
beatam fore 1llam naturam, fi cut 1fla competerent ? Cur 
non dignum putare invefhigatione, talifne effet aliqua, 
an-non ? Cur non arguments quibufdam mmduci, ut con- 


entaneum maots videretur efle, quàm non effe ? Cur non 
; 5 | À 


confequenter 1pfi adimere corporettatem, limttationem, & 
cœætera omnia, quæ imperfeéhionem quandam connotarent ? 
Ita profeclè proceffiffe plurimi videntur ; cum, exiflentibus 
tamen vartis ratiocinationtis modis gradibufque, aliqui cor- 
poreum reliquerint Deum, aliqui membra humana haben- 
tem, aliqui non unum, fed multiplicem, € quæ funt alia 
nimis vulgaria. Circa illud, de perfectione unitatis, n7hil 
repugnat omneis perfecliones Deo attributas concipere ut 
intime junélas & infeparabileis ; tametfi idea, quam habes 
illarum, non ab 1pfo | fuerit in te pofita, fed a te haufla 
ex rebus perfpeclis, ampliataque, ut diélum efl. Sic certe 
depingunt non modè Pandoram, omnibus donis perfecho- 
nibufique ornatam deam, ed perfeclam etiam Rempu- 
blicam, perfeélum Oratorem, Ëc. Denique, ex eo quod 
exiftas, entifque perfectiflimi ideam in te habeas, 
concludis, demonftrari evidentiflime exiftere Deum. 
At, cüm conclufio vera fit, Deum nempe exiftere, non 
apparet lamen ex dichs, eam effe a te evidentifime de- 
monftratam. 

10. Supereft, nquis, ut examinem, quà ratione ideam 
iftam a Deo accepi : neque enim illam a fenfibus haufi ; 
nec etiam a me effiéta eft (nam nihil ab 1llà detrahere, 


20 


30 


20 


25 


30 


355-356. OBJECTIONES QUINTE. 305 


nihil 1lli fuperaddere plane poffum); ac proinde fu- 
pereft, ut mihi fit innata, quemadmodum etiam mihi 
eft innata idea meï ipfius*. Enimverd, ut illam partim 
haurire a fenfibus, partim effingere potueris, aliquoties 
Jam diélum efl. Quod autem dicis te nihil poñle illi ad- 
dere, aut detrahere, cogita ut initio non æque perfeclam 
habueris. Cogita ut poffint effe homines, vel Angelr, aut 
aliæ | naturæ te doéliores, a quibus aliqua monert de Deo 
valeas, quæ nondum novyfhi. Cogita poffe faltem Deum te 
fic erudire, eâque claritate, five in hac vita, five in alia 
perficere, ut reputart nihilum, quicquid de illo jam nofl, 
poffit. Quicquid demum fit, cogita, ut ex perfeclionibus 
rerum creatarum fier afcenfus valeat ad cognitionem 
perfeélionum Der, & ut illæ omnes non uno momen|1o 
nofcuntur, poffuntque G plures & plures in dies detegr, 
ita poffe ideam Dei non uno momento habert perfeélam, 
Jed magis magifque in dies perfecliorem. Percis : Et 
fane non mirum eft Deum in creando, ideam illam 
mihi indidiffe, ut effet tanquam nota artificis operi 
fuo imprefla. Nec opus eft, ut nota illa fit aliqua 
res ab opere ipfo diverfa; fed ex hoc uno quod Deus 
me creavit, valde credibile eft me quodammodo ad 
imaginem & fimilitudinem ejus faétum efle; illam- 
que fimilitudinem, in quà idea Dei continetur, a me 
percipi per eandem facultatem, quà ego ipfe a me per- 
cipior : h.e., dum meipfum intelligo, non modo intel- 
ligo meefle rem incompletam & ab! alio dependentem. 
remque ad majora five meliora indefinite afpirantem. 
fed fimul etiam intelligo illum, a quo pendeo, majora 
ifta omnia, non indefinite & potentià tantüm, fed re- 


a. Page 51,1. 6-14. 
Œuvres. Il. 59 


429 


430 


431 


306 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 356-357. 


ipfà infinite, in fe habere, atque ita Deum efle*. Ac 
tu Jpeciofe quidem hæc omnia, ipfeque non efje vera non 
objicio : fed quæfierim 1amen undenam probentur ? Ut 
antediéla enim præteream : Si idea Dei eft in te, ut 
nota artificis operi imprefla, qui/nam ef! modus impref- 


fionis ? Quænam ef! forma 1/lius nolæ? Quonam modo 


illam difcernis ? Si non eft aliud ab opere five a reipfà, 
Lu ipfa ergo es idea ? Tu ipfa nihil aliud es, quàm cogita- 
tionis | modus ? Tu ipfa es € nota impreffa € fubjeclum 
impreffonis ? Credibile eft, inquis, te factam ad imagi- 
nem & fimilitudinem Dei. Credibile [ane religiofà fide : 
at ratione naturali, qui hiceat intelligere, nifi Deum facias 
hominiformem ? Et in quonam confiflere potefl hæc fimili- 
tudo? An tu, cüm fis pulvis € cinis, præfumere te fimilem 
potes æternæ 1llt, incorporeæ, immenfæ, perfechiffimæ, 
gloriofifimæe, | € quod caput eff, invifibiliffimæ, incom- 
prehenfibilifimæque naturæ ? An 1llam de facte novifhr, 
ut te cum 1pfa comparans, afjeverare conformem poffrs ? 
Credibile dicis, ex eo quèd creavit. Sed ex eo potius 
incredibile efl. Siquidem opus operanti fimile non eff, nifi 
cüm ab eo generalur per communicationem naturæ. Àt tu 
hoc modo genita a Deo non es : neque entm es ejus proles, 
naluræve ejus particeps; fed creata folüm es, hoc ef? ab eo 


facla fecundum ideam : adeo ut non pofhs te dicere 1lli 


magis fimilem, quàm fit domus fabro murario. Atque id 
quidem, fuppofità tui, quam nondum probafhi, a Deo 
creatione. Percipis, inquis, fimilitudinem, dum intel- 
ligis te rem incompletam, dependentem, & ad majora 


24 facta] ficta, corrigé (1'° édit., errala), non corrigé (2° édit.). 


a Page où, 15-20: 


20 


25 


Be. 


23 


357-350. OBJECTIONES QUINTEÆ. 307 


melioraque afpirantem. Sed quare non hoc potius fit 
diffimilitudinis argumentum, cüm Deus ex oppofito fit 
completiffimus, independentiffimus, | fibi fufficientiffimus, 
quippe maximus optimufque ? Ut præleream, cüm te 
dependentem intelliois, non propterea flatim intelhigere 
te 1d, a quo dependes, efje aliud, |quàm parentes; vel fi «2 
aliud intelliois, non fubeffe caufam, cur te 1pfi fimilem 
putes. Ut prœteream quoque mirum effe, cur non cætert 
hominum, five mentium, idem quod tu intelligant ; ac præ- 
Jertim, cüm non fit ratio, cur non cr er Deum 1llis, 
perinde ac tibi, impreffiffe ideam fui. Profeélo vel hoc 
unum argutt, non efje ideam a Deo imprefjam ; quando- 
quidem, fi ita effet, & ommibus, € fimul una eademque, 
impreffa effet, hominefque omnes conciperent Deum /ft- 
mili forma ac fpecie, eadem tll1 tribuerent, eadem plane 
de eo fentirent; eùm oppo/fitum tamen notiffimum fit. Sed 
de his tamen mulla jam nimis. 


IN MEDITATIONEM IV. 433 


De Vero, & Falfo. 


Circa quartam*, recenfes initio quæ pulas in fupe- 
rioribus demonflrata, quibufque faclam viam præfumis ad 
progrediendum ulterius. Ipfe, ne remoram | injiciam, non 
infiflam continud debuiffe te illa firmius demonftrare ; 
abunde erit, fi memineris quid conceffum fuerit, quid non, 
ne res trahatur in præjudicium. 

15 IV] III (7 édit). — 25 Après præjudicium, non à la ligne 
Wet eedit). 


a. Ci-avant, p. 52. 


434 


3 OÙ OŒEuvRESs DE DESCARTES. 359-360 


Ratiocinaris confequenter non poffe Deum fallere te, 
& ut faculiatem fallacem errorive obnoxiam, quam ab ipfo 
habes, excufes, conjicis culpam in nihilum, cujus tibi 
ideam quandam obverfari dicis, ex quo te as parti- 
cipare, inter quod & Deum te medium affumis?. Ac 
pulchra quidem ratiocinatio ; fed ut præteream explicari 
non pole, quomodo habeatur aut qualis fit nthilt idea, 
quomodo participemus ex nihilo, € alia, obfervo Jolum 
ex diflinclione hac non tolli, quin Deus potuerit dare 
homint faculiatem judilcandi erroris 1mmunem. Nam, 
quamvis non dedifjet infinitam, ejufmodt tamen dare pote- 
ral, quæ errort non affentiretur, adeù ut, quæ noffet qui- 
dem, ea clare perciperet ; quæ non nofjet, non pronuncra- 
ret efje hujufmodr, potius quàm alia. 

Id ubi objiciens, non mirandum cen/es, fi aliqua a 
Deo fiant, quorum rationem non intelligas‘. Et 14 
quidem recle ; [ed mirandum lamen, elfe in te ideam veram, 
quæ repræfentet Deum omnifcium, omnipotentem, omninû 
bonum, & videre te nihilominus aliqua ejus opera non OM- 
nino abfoluta : adeo ut, eùm | faltem potuerit perfechora 
condere, neque lamen condiderit, argumento effe videa- 
tur, quo aut nefcrerit, aut non potuerit, aut noluerit. Ac 


Jaliem in eo imperfeélus fuerit, quod, fi fciens € potens 


noluertt, pofthabuerit perfeclionem 1mperfeéhonr. 
Quod autem a Phyficà confideratione rejicis ufum 
caufarum finalium®, a/ia fortaffis occa/fione potuiffes reéle 


14 Après alia, non à la ligne (1"* et 2° édit.). 


amPace53;.1 25-24 
b. Page 54, 1. 12-17, et ls 21-22, 
c. Page 55, 1. 14-16: 


d'Tb14,1%23-25: 


1) 


20 


25 


20 


29 


360-361. OBJECTIONES QUINTÆ. 309 


facere ; at de Deo cüm agitur, verendum profeclù ne præ- 
cipuum argumentum rejiclas, quo divina fapientia, pro- 
videntia, potentia, atque adeù extflentia lumine naturæ 
flabilirr potefl. Quippe, ut mundum univerfum, ut cœlum 
& alias ejus præcipuas partes præteream, undenam aut 
quomodo melius argumentarti valeas, quàm ex ufu partium 
in plantis, in antmalibus, in hominibus, in teipfa (aut cor- 
pore tuo) quæ fimilitudinem Der geris? Videmus profeélo 
magnos quofque viros ex fpeculatione anatomicä corporis 
humant non affurgere modo ad Der notitiam, fed hymnum 
quoque 1 fi canere, quod omnes parles 1a conformaverit, 
collocaveritque ad ufus, ut fit omnind propter folertiam 
atque providentiam incomparabilem commendandus. 
Dices Phyficas efje caufas hujufmodi formæ ac fitüs, 
quæ invefhgart debeant, ineptofque efje, qui ad finem, 
potius quäm | ad agens aut materiam recurrant. Sed, cüum 
nemo mortalium poffñ L'intelligere necdum explicare, quod 
agens formet collocetque, eo quo obfervamus modo, val- 
vulas 1llas, quæ ad va/orum orificia in finubus cordis con- 
fhtutæ funt; cujus conditions, |aut unde mutuetur mate- 
riam, ex quà tllas elaborat; quomodo fefe ad agendum 
applicel ; quibus utatur organtis, aut quomodo illa ufurpet ; 
quid opus 1lli, ut eä temperie, confiflentiäà, cohærentia, 
flexilitate, magnitudine, figura, fitu illas perfictat : cüm, 
inquam, nemo Phyficorum hæc € alia per/picere decla- 
rareque valeat, quid efl cur non faltem miretur præflan- 
tiffimum 1llum ufum € ineffabilem providentiam, quæ 
tam appofite ad 1llum taleis valvulas concinnavit? Cur 
non laudetur, fi exinde primam quandam caufam necef- 
fariè admittendam agnofcat, quæ 1fla cœteraque omnia 
7 teipfà (Disquis. Met. et errata 1"° édit.)] teiplo (7'"* et 2° édit.). 


*# 


435 


436 


437 


438 


3 10 OŒEuvREs DE DESCARTES. 361-363. 


Japientiffime & ad fuos fines confonantiffime difpofuerit ? 


Dicis temeritatem effe inveftigare fines Dei“. Sed, 
cüm 1d poffit effe verum, ft intelhigantur fines quos iple 
Deus occultos voluit aut invefligarti prohibuit, non profecld 
tamen, ft 1lli quos quafi in propatulo pofuit, quique non 
mulio labore innotefcunt, ac funt aliunde hujufmodr ut 
laus magna ad ipfum Deum, tanquam authorem, refe- 
ratur. 

| Dices forte ideam Der, quæ efl in unoquoque, fuffi- 
cere ad habendum veram germanamque de Deo ejufque 
providentiä notitiam : abfque eo quod aut ad fines rerum, 
aut ad aliud quid omninè re/piciat. Verüm non funt omnes 
ed fœlicriate, qua tu, ut ideam 1llam tam perfeélam a nati- 


vitale obtineant, vel tantä claritate objeclam contueantur.” 


Quamobrem, quibus Deus non dedit tantam hanc perfpi- 
caciam, tnvidendum non eff, quod ex infpectione operunt 
cognofcere glorificareque opificem poffint. Ne memorem 
id non obflare, quominus ide 11là utr liceat, quæ etiam 
videtur omnind ex cognitione rerum 1ta perfici, ut tu, ft 
verum dicere velis, huic cognitiont non prorfus parum, ne 
omnia pene dicam, debeas. Quæfo te entm, quoufque tan- 
dem progreffuram te fuiffe putas, fi ex quo es infufa in 
corpus, manfiffes huc ufque in eo claufis oculis, obturatrs 
auribus, & nullo denique fenfu externo hanc rerum univer- 
fitatem € quicquid extra efl percepiffes ; totaque interea, 
meditando apud te, volvendoque & rerolvendo cogitatio- 
nes, œvum triviffes? Dic, bonä fide, Ë defcribe, quam 
ideam tui Deique te exifimas fuiffe habituram ? 

2. $Solutionem deinde affers, quod creatura, vifa im- 
perfeda, confiderari debeat, non ut|[totum quid, fed 


a. Page 55, 1. 25-26. 


20 


25 


30 


20 


25 


363-364. OBJECTIONES QUINTX. 7 UNI 


tanquam univerfi pars, quà ratione perfecta erit‘. 
Et laudanda fane diflinéhio ; fed hic non agimus de im- 


‘perfeélione partis, ut pars efl & Cum integritate totius 


confertur, fed ut in fe totum quid ef? munufque fpeciale 
exercet. Quod cum ad univerfum retuleris, difficultas [em- 
per reflabit, annon revera univerfum futurum fuiffet per- 
feélius, fi omnes ejus partes perfeclæ exfhtiffent, quàm nunc 
Jint, partibus plerifque tmperfechs exfiflentibus. Sic enim 
illa Refpublica efl futura perfeclior, in qua cives omnes 
bont fuerint, quam alia, in qua plerique aut aliqui malr. 

Quare & cum po/lmodum dicis : majorem quodam- 
modo efle univerfitatis rerum perfectionem, quôd 
partes aliquæ illius fint errori obnoxiæ, quam fi om- 
nes fimiles eflent”, perinde efl ac fi dicas majorem | quo- 
dammodo elle Reipublicæ perfeclionenm, quod aliqui cives 
mali fint, quam quod omnes bont. Ex quo fit ut, quemad- 
modum videtur plane effe debere pro optimi principis voto, 
habere omnes cives bonos, 1ta videatur effe debuifje pro 
inflituto Authoris univerfi, partes ejus omnes creari 
effeque erroris immunes. Et quamvis poffis dicere perfe- 
chonem earumt quæ Junt immunes, apparere majorem ex 
oppofitione earum quæ funt obnoxiæ, 1[lud tamen efl per 
accidens folüm : quem|admodum virtus bonorum, quamvis 
eluceat quodammodo ex oppo/itione eorumt qui vitiofi funt, 
elucet folum ex accidenti. Adeo ut, quemadmodum defide- 
randum non efl, ut aliqui cives malt fint, quo bont fiant 
illuflriores, 1ta neque videatur fuifje committendum, ut 

10 univerti (Disquis. Mel.)| univerfo, corrigé en univerfe (7'*édil., 
errata), non corrigé (2° édit.). 


amPabes #20 41p: 56:12: 
b, Page 61, 20-23; 


439 


440 


441 


> 12 ŒUVRES DE DESCARTES. 364-365. 


aliquæ uniyerfi partes forent errori obnoxiæ, quo clare- 
rent magis quæ forent immunes. 

Dicis :non habere te jus conquerendi, quèd Deus te 
eam in mundo fuftinere perfonam voluerit, quæ non 
effet omnium præcipua & maxime perfeëla*. Sed hoc 
non | tollit dubium, eur fatis 1lli non fuerit fuflinendam 
dare perfonam, quæ ex perfeélis minima effet, € non 
eliam tibi dare imperfeclam. Nam € quamvis principr 
vitio non vertatur, quod non omnes cives ad fublimia mu- 
nera vocel, fed aliquos habeat in mediis, aliquos in infimis, 
rerterelur tamen, fi non aliquos modà deflinaret operibus 
viliffimis, fed aliquos etiam defhinaret pravis. 

Dicis : te non poñle rationem afferre, quà probes 
Deum tibi majorem cognofcendi facultatem, quam 
dederit, dare debuiffle; atque quamtumvis peritum 
artificem effe intelligas, non ided tamen putare te 
illum in fingulis operibus omnes perfeéliones ponere 
debuifle, quas in aliquibus poteft ponere'. Verüm 
viget femper quod modà dicebam ; videfque non tam | difji- 
cultatem effe, cur Deus tib1 facultatem cognofcendi ma- 


jorem non dederit, quam cur dederit errantem; neque 


controverti cur artifex fummus perfecliones omnes dare 
nolit omnibus operibus, fed cur etiam aliquibus tribuere 
velit imperfectiones. 

| Dicis : tametfi non valeas ab erroribus abftinere 
ex evidenti perceptione rerum, pofle tamen ex infli- 
tuto, quo firmiter tibi proponas nulli rer affentiri, 
quam evidenter non perceperis‘. $ed, uicumque poffrs 


a. Page 61, 1, 25-26 
b. Page 56, 1. 21-26. 
C.-Page Gr, 12.27, à p. 6212 


20 


on 


165-366. OBJECTIONES QUINTÆ. 21 


ed femper altentione efje, nonne femper efl imperfechio, 
ea, quæ dijudicare ef opus, non percipere evidenter, ac 
errandi periculo effe perpetud obnoxtum ? 

Dicis : errorem inefle in ipfà operatione, quatenus 
a te procedit & privatio quædam eft, non in facultate 
quam a Deo accepifti, neque etiam ab operatione, 
quatenus ab illo dependet*. Sed, non fit error in facul- 
late a Deo acceptà proxime, efl lanien remole, qualenus 
cum ea imperfeclione creala efl, ut errare poffit. Quare 
non eft quidem, ut ais, quod conquerare de Deo, qui 
revera tibi nihil debuit, & tamen illa bona tribuit, ob 
quæ debes illi gratias agere?; /ed eff femper quod ad- 
miremur, cur perfechiora non dederit, fi fervit quidem, fi 
potuit, fi livore duélus non fuit. 

| Addis : neque efle cur conquerare, quod tecum 
concurrat ad errandi aétum : cum | actus omnes fint 
veri & boni, quatenus a Deo dependent, majorque 
quodammodo perfectio in te fit, elicere 1llos pofle, 
quam non pofle; & privatio, in quà folà falfitatis & 
culpæ eft ratio formalis, concurfu Dei nullo indigeat, 
quia neque fit res, neque ad eum relata‘. Verüm, cüm 


fit illa fubtilis difhinélio, non tamen plane fatisfacrt. Sr- 


quidem non concurrat Deus ad privationem quæ efl in 
alu falfitafque & error ef, concurrit tamen ad aélumi : 
ad quem fi non concurrerel, privalio non effet. Et aliunde 
iple efl Author potentiæ quæ fallitur aut errat, atque 
aded, ut ita dicam, impotentis potentiæ. Sicque defeclus. 


10 ais (z"“ édit. et Disquis. Met.)|, aias, faute (2° édit.). 


a. Page 60, 1. 7-10. 
b. Zbid., |. 11-10. 
Cie MPOETRAGENE 
Œuvres. Il. 40 


[4] 


443 


444 


HL2A) OEuvrEs DE DESCARTES. 266-367. 


qui ef? in aclu, non tam ad illam, quæ impotens ef? quam 
ad Authorem, qui impotentem fecit, nec potentem poten- 
tioremve, cüm poffet, voluit facere, videtur effe referen- 
dus. Certe, ut fabro non vertitur vitio, quod aperiendo 


Jeriniolo prægrandem clavim non elaboret, [ed quod, pu- 
Jillam fabricatus, formam aperiendo aut inhabilem au 


difficilem tribuat : 1ta non efl quidem culpa in Deo, quod, 


facultatem judicatricem tribuens | homunciont, non tan- 


| 
tam 1lli dederit, quantam rebus vel omnibus vel pluri- 
mis vel maxtmis fuffecluram arbitraretur ; fed permirum 
efl, cur ad pauca | 1lla, quæ dijudicari ab homine voluit, 
imparem, 1mplicitam incertamque tribuerit. 

Requiris proinde quænam fit in te falfitatis vel 


erroris caufa*. Ac primüm quidem hic non difpuio, cur 


intellectum roces folam facultatem nofcendi ideas, /eu 
res ipfas fimpliciter & abjque ullà affirmatione aut nega- 
tione apprehendendi, voluntatem ver ac liberum arbi- 
trium voces facultatem judicandi, cujus fit affirmare 
aut negare, afjentiri aut diffentire. Propono folüm : quare 
voluntas libertafve arbitri limitibus nullis circumfcri- 
batur per te, circumfcribatur intelleélus? Sane enim vi- 
dentur hæ duæ facultates æque late patere, & non intel- 
leclus faltem minüs quàm voluntas, cüm in nullam rem 
roluntas feratur, quam intelleclus non præviderit. 

Dixi non faltem minüs:; quippe videtur intelleclus 
etiam latius quàm | voluntas patere. Siquidem non mod 
voluntas, five arbitrium, judicitum, & confequenter ele- 
clio, profequutio, fuga, de nullä re eff, quam non appre- 
henderimus, feu cujus idea percepta & propo/ita ab intel- 
leélu non fuerit; fed etiam multa obfcure intelligimus, de 


a Page 58,1: 20 


20 


30 


25 


567-368. OBJECTIONES QUINTE. 31 


quibus nullum judicium, profequutio, aut fuga efl. Et 


facultas judicandi ita fæpe efl anceps, ut, paribus ratio- 


num momenftis, nullifve exiflentibus, nullum fequatur ju- 
dicium, cüm intelleélus interim apprehendat ea quæ rema- 
nent inqudicata. 

Quod porrà dicis : te poffe femper majora majoraque 
intelligere, ac nominatim facultatem ipfam intel- 
leüs, cujus ideam etiam infinitam formare valeas"*, 
hoc ipfum arguit intelleclum non ele magis limitatum 
quam voluntatem, quando fefe extendere ad ufque ob- 


Jeélum infinitum potef. Quod verd agnofcis voluntatem 


tuam exæquari voluntati divinæ, non extenfive qui- 
dem, fed formaliter®, vide quorfum idem non poffit de 
intelleélu quoque dicr, ubi formalem intellechüs non fecus 
alque voluntatis notionem definivertis. Sed, paucis, dic no- 
bis, ad quid fe voluntas extendere pofft, quod intelleclum 
effugiat? Non videtur proinde error ex eo nafci, uw 
afferis, quod voluntas latius quam intelleëlus pateat, 
& fefe ad 1lla judicanda extendat, quæ intellectus non 
percipit®, /ed ex eo quod, cm æque late pateant, imtel- 
lelus aliquid percipit non bene, & voluntas judicat non 
bene. 

Quare neque efl cur voluntatem ultra fines intel- 
leŒtüs promoveas, cüm neque judicet de rebus quas in- 
telleélus non percipit, 6 prave folüm judicet quod intel- 
leélus prave percipiat. 


26 Non à la ligne (1° et 2° autres alinéas, jusqu'a : Denique 
édit.). De même pour tous les  ergo... (p. 317, lL. 6). 


a. Page 57, 1. 1-6. 
HACÉP 57 1 Tr 


GHPacese;l 21-23: 


445 


446 


3 10 OEUVRES DE DESCARTES. 568-370. 


Quod exemplum de te ipfa* adfers circa ratiocinium 
a te faélum de rerum | exiflentiä, procedit quidem recle, 
quantum ad judicium de tuï exiflentià fpeélat; ed quan- 
tum fpeclat ad alia, videtur non recle affumptum : cüm 
quicquid dicas, vel potius ludas, reverä non dubites, fed 
omnino judices effe aliquid præter le, € a te diffinétum ; 
quippe aliquid præœter te, & a te diflinclum præintellr- 
gens. Quod fupponis, nullam rationem occurrere, quæ 
unum perfuadeat magis quàm |aliud?, /upponere potes; 
at fimul debes fupponere, nullum fequuturum judictum, 
fed voluntatem femper fore indifferentem, neque fe ad 


judicandum determinaturam, quoufque intelleélui major 


aliqua verifimilitudo ex unä parte quàm ex ali occur- 
reril. 

Quod proinde dicis : hanc indifferentiam ita extendi 
ad ea, quæ non fatis perfpicue cognofcuntur, ut quan- 
tumvis probabiles conjecturæ te in unam partem tra- 
hant, fola cognitio, quod fint conjeéturæ, te impel- 
lere ad contrariam afflenfionem poñlit®, id nullo modo 
videtur verum. Quippe cognitio illa, quod fint folüm con- 


Jecluræ, factet quidem ut judicium de ed parte, in quam 


te trahunt, cum aliqua formidine € hæfitatione feras; [ed 
numquar faciet, ut judicium feras de parte contrariä, 
nifi po/lquam occurrerint conjeéluræ non mod æque pro- 
babiles, verüm etiam probabiliores. 
Quod fubdis : te id fuifle expertam his diebus, cum 
falfa efle fuppolfuifti, quæ maxime vera efle credide- 
1 te iplà (errata, 1'* édit.)] re ipfà (2 et 2° édit. et Disquis. Met.). 


a. Page 58, L. 26. 
b. Page 59, 1. 10-12. 


c. Jbid., |. 15-23, 


370-371. OBJECTIONES QUINTE. 307 


ras‘, memento id tibi non fuiffe concefjum. Neque enim 

revera fenfifle aut perfuafiffe tibi potes, non vidiffe te 

Jolem, terram, homines, alia, non audriffe fonos, non am- 

bulafle, non comediffe, non feripfiffe, non loquutam fuiffe 
5 (ufam fcrlicet corpore organifve ejus), non alia. 

Denique ergo forma erroris non tam videtur con/i- 
/lere in non icés ufu liberi arbitrii?, ficut afferis, quàm 
in diffonantia judicit a re judicatä, & ex eo quidem orta, 
quôd intelleclus 1lam rem, fecus quam fefe habeat, appre- 

o hendat. Quare & non tam videtur effe culpa arbitrü, 
quod non recle judicet, quam intelleclüs, quod non reéle 
demonfiret. Quippe ea videtur arbitrii ab intelleclu de- 
pendentra, ut, fi intelleélus quidem aliquid clare percipiat 
videaturve percipere, arbitrium ferat judicium ratum 

15 atque determinatum, feu 1d reipfa verum fit, feu verum 

efle exiflimetur ; fin autem obfcure, tum arbitrium ferai 
Judicium dubium ac formidolofum, € pro tempore tamen 
habitum vertus quäm oppofitum, feu in re ipfà veritas, 
Jeu falfitas Jubfit. Ex quo fit ut non tam cavere poffimus 


20 11e eTTeMUS, quam ne In errore perfeveremus, expenda- 


— 


muique propria judicta, non tam vim facientes arbitrio, 

quam applicantes intellelum ad clafriorem notitiam, quam 
judicium femper fecuturum fit. 

4. Concludis fruélum exaggerando, quem ex hac Me- 

25  dilatione potes confequr, ac præfcribis quid fit agendum, 

ut aflequaris veritatem : nempe affequuturum te dicis. 

fi tantüm ad omnia quæ perfece intelligis fatis at- 

tendas, atque 1lla a reliquis, quæ confufius & obfcu - 
rius ne fecernas®. 

. Page 79) 12322 


. 1bid., . 28, ETC. 


€. pie 1. 21-25, 


NN 


448 


449 


316 Œuvres DE DESCARTES. 371-372. 


Hoc porro non modà eft verum, fed etiam hujufmodh, 
ul lola præcedens Meditatio, fine qua potuit intelligt, vr- 
deatur fuiffe fupervacanea. Attende tamen, extmie Vir, 
difficultatem non vidert an, ut non fallamur, debeamus 
clare atque diflincle intelligere aliquid, [ed qua arte aut 
methodo difcernere liceat, ita nos habere claram diflin- 
‘amque intelligentiam, ut ea vera fit, nec fiert poffit ut 


fallamur. Quippe initio objecimus, nos non rar fallr, 1a- 


metfi nobis videamur aliquid adeb clare diflinéleque cogno- 
e o LE 


Jcere, ut nihil poffit clarius & diflinchius. Tu quoque | id 


) 


Libr ipfe objecrfh, € expeélamus tamen adhuc 1/lam artem, 


eu methodum, cut præcipue fit incumbendumi. 
F pue" 


[In MEDITATIONEM V. 


De eflentià rerum materialium ; & iterum de Deo, 
quod exiftat. 


1. Circa quintam, dicis primüm 1e difhincle imaginart 
quantitatem, hoc eft extenfronem in longum, latum & 
profundum; 1lemque numerum, figuram, fitum, mo- 
tum, durationem*. Ex his omnibus, quorum te ideas ha- 
bere dicis, feligis figuram, & ex figuris triangulum, de 
quo hæc habes : etfi fortaflis talis figura nullibi gen- 
tium extra cogitationem meam exiftat, nec unquam 
extiterit, eft tamen profecto determinata quædam 
ejus natura, quæ a me non eflicla eft, nec a mente 
mea dependet, ut patet ex eo quod demonftrari pof- 


13 Après V] Quæ eit ajouté (Disquis. Mel.). 


a. Page 63, 1. 16-21. 


20 


23 


20 


25 


30 


372-353. OBJECTIONES QUINTÆ. 310 


fint variæ proprietates de 1fto triangulo, nempe quôd 
ejus tres anguli fint æquales duobus rectis, quod 
maximo ejus angulo maximum latus fubtendatur, & 
fimiles, quas, velim nolim, | clare nunc agnofco, 
etiamfi de is nullo modo ante cogitaverim, cum 
triangulum imaginatus:fum, nec proinde a me fue- 
rint efftæ*. Et tantum habes de effentiä rerum materia- 
lium; nam quæ paucula fubjicis, eodem | pertinent. Ac 
hœrere quidem hic nolo; infinuo folüm durum videri 


{latuere aliquam naturam immutabilem & æternam, 


præter Deum termaximum. 

Dices te proferre nihil aliud, quàäm quod in fcholis effe- 
runt, naturas feu effentias rerum effe æternas, fierique de 
ipfis propofitiones fempiternæ verttatis. Sed hoc durum 
perinde eff, & capt aliunde non pote/l effe naturam huma- 
nam, cüm nullus eff homo, aut dici rofam effe florem, cüm 
ne rofa quidem efl. 

Dicunt aliud effe loqui de effentiä, aliud de exiflentia 


rerum, & non efje quidem ab æœterno exiflentiam rerum, 


fed effe tamen effentiam. Verüm, cüm præcipuum, quod 


efl in rebus, fit effentia, ecquidnam magni Deus facit, 
quando producit extflentiam ? Videlicet non amplius facit, 


quam dum fartor vefle |induit hominem. Quanquam qui 
defendent effentiam hominis, quæ efl in Platone, effe æter- 
nam & independentem a Deo ? Ut univerfalis eff, inqurent ? 
At in Platone nthil ef, nifi fingulare. Et folet quidem in- 
telleélus ex vifis Platonis, Socratis, ac cæterorum hominum 
confimilibus naturis abflrahere quendam conceptum com- 
munem, In quo omnes conventant, Ë qui proinde cenfert 


poffit univerfalis natura effentiave hominis, quatenus omnr 


a. Page 64,1, 12-24, 


450 


452 


453 


320 OËEUVRES DE DESCARTES. 374-375 


|omint intelligitur convenire; at untverfalem furffe, ante- 
quam Plato & cætert effent € intelleélus abflraheret, ex- 
plicari Jane non pote. 

Dices : numquid, homine eliam non extflente, atque 
ideirco ab œierno, vera propofitio hæc efl, homo eft 
animal? $Sed videtur plane non effe, nifi eo fenfu quod, 
quandocumque fuerit homo, futurus fit animal. Certe 
enim, licet difcrimen videatur inter duas 1llas propo/i- 
tiones : homo eft, & homo eft animal, guod priore ext- 
Jlentia diferte magis fignificetur, € pofleriore efjentia, 
attamen neque ab 1llà effentia exclu ditur, neque ab 1fla 
extflentia; fed cüm dicitur: homo eft, intelligitur homo 
animal; @ cüm dicitur : homo eft animal, entelliortur 
homo dum exiftit. Præterea autem, cüm hæc propo/i- 
to : homo eft animal, non fit majoris neceffitatis quàam 
i/la : Plato eft homo, fore 1gttur etiam 1/lam fempiternæ 
verttatis, & fingularem effentiam Platonis non fore minus 
independentem a Deo, quäm univerfalem hominis; & alia 
Jimilia, quæ profequi piget. Et addo tamen, cüm dicitur 
hominem effe talis naturæ, ut efle non poffit quin fit ani- 
mal, non effe proplerea imaginandum, talem naturam efje 
aliquid aut alicubi præter intelleclum ; fed fenfum [olum- 
modo efle, ad hoc | ut aliquid fit homo, debere ipfum f1- 
mile ele cæteris ns rebus, quibus propter fimilitudinem 
mutuam eadem hominis denominatio tributa ef? ; fimilitu- 
dinem, inquam, naturarum Jfingularium, ex qua intel- 
ledlus accepit anfam efformandi conceptum feu 1deam for- 
mamye naturæ communis, à qua diffidere non debeat 
quicquid homo futurum eff. 

| Hinc eadem de tuo triangulo 1lliufve naturä dico. 
Nam triangulus quidem mentalis efl veluti regula, quà 


25 


30 


20 


25 


305-306. OBJECTIONES QUINTÆ. 337 


corporeum. Et cüm in fecundä Meditatione enunciaffes te 
effe non ventum, non ignem, non vaporem, non hali- 
tum*, admonita profeclo es, 1d fine probatione fuifle 
enunciatum. 

Dicebas te de iftis rebus illeic loci non difputare?; 
at deinceps non difputafli, neque ullä ratione probafli non 
elfe te corpus hujufcemodr. Spes erat, ut heic id præflares ; 
&, fi quid tamen difputas, fi quid probas, difputas 6 pro- 
bas te non effe craffum corpus hoc, de quo, ut jam dixit, 
non eft difficultas. 

4. At, inquis, habeo ex unà parte claram & diftin- 
Étam ideam met ipfius, quatenus fum tantüm res cogi- 
tans, non extenfa, & ex alià parte diftinétam ideam 
corporis, quatenus eft tantüm res extenfa, non cogi- 
tans. Enimverd, quod fpeélat primüm ad ideam corporis, 
non videtur multum de e& laborandum. Nam, fi id quidem 
pronunciares de ideä corpolris univerfe, repetendum effet, 
quod objecimus, probandum efle tibi, repugnare naturæ 
corporeæ ut fit cogitationts capax. Sicque principium pete- 
retur, cüm quæflio de te infhituta fit, an tenue nempe 
corpus non fis, qua/i cogitare corport repugnet. 

Verüm, quia id pronuncias & agis certe folüm de craffo 
iflo corpore, a quo te effe diflinélam € feparabilem con- 
tendis, ideo non tam inficior, quin habeas 1pfius ideam, 
quam te habere poffe inficior, fi inextenfa quidem res fis. 
Quæfo te enim, quomodo extflimes in te, fubjeclo inexten/o, 
recipi poffe fpeciem ideamve corporis, quod extenfum efl ? 
Seu enim talis fpecies procedit ex corpore, 1lla haud dubre 
corporea efl, habetque partes extra partes, atque adeo ex- 

dMPaser7, li21: 


b. Zbid., 1. 27. 
Œuvres. Il. 43 


478 


479 


480 


338 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 306-307. 


tenfa efl. Seu aliunde imprefja efl, quia neceffarium fem- 
per efl, ut repræfentet corpus extenfum, oportet adhuc ut 
habeat partes, & perinde extenfa fit. Alioquin certe, fi par- 
tibus careat, quomodo partes repræfentabit ? S1 extenfione, 
quomodo rem extenfam? Si figurä, quomodo rem figura- 
tam? S1\ pofitione, quomodo rem habentem fuperiores, 
inferiores, dextras, finifiras, obliquas partes ? S1 varie- 
late, quomodo colores varios &c.? Non ergo videtur idea 
extenfione prorfus carere ; nifi verd careat, quonam modo 
tu, fi inextenfa fueris, illi fubjicieris ? Quomodo 1llam tibr 
aptabis ? Quomodo ufurpabis ? Quomodo fenfim oblite- 
rart evane/cereque tandem experierts ? 

Deinde, quod fpeclat ad ideam tuï, nihil eft addendum 
ad ea quæ jam diéla funt, ac in Medrtationem præfertim 
fecundam. Exinde enim evincitur, tantüm abeffe ut| 1deam 
tui claram diflinélamque habeas, quin penitus nullam 
habere videaris. Quippe quia, tametfi agnofcas cogitare 
Le, nefcias tamen qualis res fis, quæ cogitas; adeo ut, cùm 
Jola hæc operatio nota fit, lateat te tamen quod ef præct- 
puum, Jubflantia nempe, quæ operatur. Unde fuccurrit 
comparatio, qu dici potes fimilis cæco, qui, calorem fen- 
tiens, admonitufque eum effe a fole, putet fe habere cla- 
ram @ diflinélam ideam folis, quatenus, fi ex eo quæratur 
quid fit fol, refpondere poffit : eff res calefaciens. 

Sed, inquies, heic addo, non tantüm quôd fim res cogi- 
tans, /ed etiam, quod res non extenfa. Verumtamen, ut 
taceam fine probatione id dici, cüm in quæflione tamen fit, 
quæfo primüm : idcetrcone 1deam tui claram € diflinélam 
habes? Dicis te non extenfam; dicis quid non fis, non 


verd quid fis. An ad habendum claram diffinélamque, feu, 


24 Après calefaciens, non à la ligne (1 et 2° édit.). 


15 


20 


25 


30 


20 


25 


397-398. OBJECTIONES QUINTÆ. 339 


quod idem ef, veram germanamque alicujus rer 1deam, 
non eff neceffe ipfammet rem pofitive, &, ut ita dicam, 
affirmate noffe, fufficitque noffe, quod 1lla non fit alia quæ- 
piam res? Ergone clara diflinélaque erit Bucephali idea, 
Ji quis faltem norit de Bucephalo, quèd mufca non fit ? 

Sed, ne hoc urgeam, requiro potius : tu igitur res non 
extenfa es, annon es diffufa per corpus ? Nefcio quid | ref- 
ponfura fis ; nam, licet ego ab initio te agnoverim in cere- 
bro folüm, 1d tamen conjiciendo potius quam plane affe- 
quendo opinionem tuam. Conjeéluram duxt ex tis verbis, 
quæ poflea fequuntur, dum ais te non ab omnibus cor- 
poris partibus affici, fed tantummodo a cerebro, vel 
|etiam ab unà tantüm exiguà ejus parte*. Verüm certus 
plane non fur, an effes propterea tantüm in cerebro parteve 
illius, cüm poffis effe in corpore toto, & in unä folüm parte 
afficr : ut vulgo fatemur animam diffufam toto corpore, 
& in oculo tamen duntaxat videre. 

Dubium fimiliter moverunt verba 1lla fequentia, & 
quamyvis toti corpori tota mens unita efle videatur, 
&c.?. Quippe illeic loci non afferis quidem te effe uni- 
tam toti corport; fed te effe tamen unitam non negas. 
Uicumque fit, eflo primüm, fi placet, diffufa toto cor- 
pore. Sive idem cum anima fis, five quid diverfum, quæfo 
te, inextenfa es, quæ es a capite ad calcem protenfa ? quæ 
coæquaris corport? quæ tot 1llius partibus corre/ponden- 
leis parteis habes? An dices te ideo effe inextenfam, quod 
tota in toto fis, & tota in quälibet parte? Quæfo te, fi 


5 Après fit, non à la ligne (1° et Disquis. Met.)] dixi (2° édit.) 
et 2° édit.). — 10 duxi (1 édit.  — 26 dices] dicis (2° édit.). 


a. Page 86,1. 16-18. 
b. Zbid., 1.'4-5. 


481 


482 


483 


340 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 398-400. 


dicas, quomodo id capis ? Itane potefl unum quid effe fimul 
totum in pluribus locrs ? Fides nos id doceat de facro my- 
Jlerio; de te, ut de re naturalr, difputatur heic, & ex lu- 
mine quidem natulrali. Licetne intelligere| plura effe loca, 
& non effe plura locata? Et nunquid centum funt plura 
uno ? Et nunquid, fi res aliqua tota ef? in uno loco, poterit 
effe in alus, nifi ipfa fit extra fe, uti locus efl extra loca? 
Dicito quod voles : faltem & obfcurum & incertum erit, 
Jifne in quälibet parte tota, & non potius in fingulis par- 
tibus per fingulas tuï parteis. Et cüm fit longe evidentius 
nihil poffe totum fimul effe in pluribus locis, etiam eviden- 
tius evadet non effe te totam in fingulis partibus, [ed totam 
duntaxat in toto, atque adeo per tuï parteis diffufam per 
totum, ficque habere extenfionem. 

Eflo deinde in cerebro folüum, aut in exiguä folum ejus 
parte. Cernis idem plane incommodi effe ; quoniam, quan- 
tulacumque fit illa pars, extenfa tamen efl, & tu 1ll1 coex- 
tenderis, atque idcirco extenderis, particulafque particulis 
illius refpondenteis habes. An dices te cerebri partem pro 
punélo accipere? Incredibile fane; fed eflo punélum. Si 
illud quidem Phyficum fit, eadem remanet difficultas, quia 
tale punélum extenfum eff, neque partibus pror/us caret. 
Si| Mathematicum, nofli primum id nifi imaginatione non 
dari. Sed detur, vel fingatur potius dari in cerebro Ma- 
thematicum punélum, cui tu adjungaris, 6 1n quo exi- 
Jlas : vide quàm futura fit inutilis fiéhio. Nam, ut | fin- 
gatur, fic fingt debet, ut fis in concurfu nervorum per 
quos omnes partes informatæ animä tran/mittunt in cere- 
brum ideas feu fpecies rerum fenfibus perceptarum. At 
primüm, nervi omnes in punclum non coëunt, feu quia, 
cerebro continuato in fpinalem medullam, multi neryr toto 


20 


25 


30 


15 


20 


25 


400-401. OBJECTIONES QUINTEÆ. 341 


dorfo in eam abeunt : feu quia qui tendunt in medium 
caput, non in eundem cerebri locum definere deprehen- 
duntur. Sed demus concurrere omneis ; nihilominus con- 
curfus 1llorum in mathematico punélo effe nequit, quia 
videlicet corpora, non mathematicæ lineæ funt, ‘ut coire 
poffint in mathematicum punélum. Et ut demus coire, 
fpiritus per illos traduc exire e nervis aut Jubire nervos 
non poterunt, utpote cùm corpora fint, & corpus effe in non 
loco, feu tranfire per non locum, cujufmodr efl punélum 
malthematicum, non poffit. Et quamvis demus effe, & tran- 
fire poffe, attamen tu, in punélo exiflens, in quo non funt 
plagæ dextra, finiftra, fuperior, inferior, aut alia, diju- 
dicare non potes unde adveniant, aut quid renunctent. 

Idem autem dico de ns, quos tu debeas ad fentiendum 
renunciandumvye, & ad movendum tranfmittere. Ut præ- 
teream capi non poffe, quomodo tu motum 1llis imprimas, 
Ji ipfa in punélo is, nifi ipfa corpus fis, eu nifi corpus 
habeas, | quo 1llos contingas, Jimulque propellas. Nam, fi 
dicas illos per fe movert, ac te folummodo dirigere ip/o- 
rum motum, memento te alicubi negafle moveri corpus 
per fe*, . inferri poffit te effe motäs 1llius cau- 
Jam. Ac deinde explica nobis, quomodo talis direélio fine 
aliquä tui contentione atque adeo motione effe valeat ? Quo- 
modo contentio in rem aliquam, & motio 1llius, fine con- 
taélu mutuo moventis & mobilis ? Quomodo contaélus fine 
corpore, quando (ut lumine naturali ef adeo perfpicuum) 

Tangere nec tangi fine corpore nulla poteft res? ? 

13 Après renuncient, on à la  Tangere et après res, non à la 
ligne (1“et2tédit.). — 27 Avant ligne (1*et 2° édit.). 


a. Page 26,1. 18-10. 
b. Lucrèce, De natura rerum, 1, 305 : 
Tangere enim et tangi, nisi corpus, nulla pôtest res. 


484 


485 


486 


342 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 401-402. 


| Quanquam quid in his immoror, cüm tibr 1pfi incum- 
bat probare, effe te rem inextenfam atque idcirco incorpo- 
ream ? Neque verd, quantum opinor, argumentum ex eo 
duces, quod homo conflare vulgo dicitur ex corpore € 
antmo;'quafi, cùm una pars corpus dicatur, alia non 
corpus dicr debeat. Si entm faceres, ita diflinguendi occa- 


Jionem dares :conflare hominem ex duplici corpore, craffo 
Jeilicet, € Jubtili; aded ut, cüm 1llud retineat commune 


nomen corporis, 1/h nomen animæ detur. Ut præteream 
idem de aliis antmalibus diélum iri, quibus tu mentem 
ibi ipfi parem non concefferis : beatis illis fane, fi vel 
animam, te authore, habeant. Heinc igitur, quando con- 
cludis, certum efle te a corpore tuo reverà efle di- 
ftinctam*, vides concef]um 1d quidem iri, fed non concef- 


Jum 1ri propterea, effe te incorpoream, € non potius 


Jpeciem tenuiffimi corporis a craffiore iflo diflinéir. 


Addis & te proinde poffe abfque 1llo exiftere?. Ve- 
rüm, ubr conceffum fuerit te perinde poffe abfque craffo 
iflo corpore extflere, ac exiflit vapor odoratus, | dum e 
pomo exiliens in auras difpergitur, quidnam exinde lu- 
crata eris ? Certe aliquid amplius, quàm quod Philofophi 
memorati® volunt, qui perire te penitus in 1pfà morte 
opinantur : inflar figuræ fcilicet, quæ ex fuperficier im- 
mutatione ta evanefcit, ut deinceps nulla, feu nrhil plane 


Jit. Siquidem, cm fueris prœæterea corporea quædam feu 


tenuis fubflantia, non diceris ipfa in morte penitus evanef- 
cere, abireve plane in nthilum, fed per tui parteis diffh- 
16 Après diftinéti, non à la ligne.(1"° et 2° édit.). 


a. Page 78, I. 19-20. 
b. Ibid., 1. 20. 


C-APasep28; 17: 


20 


25 


20 


25 


402-403. OBJECTIONES QUINTÆ. 343 


patas fubfiflere, quantumcumque ob diffraéhionem cogita- 
tura amplius non fis, Ë neque res cogitans, neque mens, 
neque anima fis dicenda. Quæ tamen omntia femper obyr- 
cio, non ut de conclufione a te intentä dubitans, fed ut de 
vi demonfirationts a te expôfitæ diffidens. 

s. {nierfpergis confequenter nonnulla eodem pertinen- 
Lia, quibus omnibus non ef! infiflendum. Id noto, quod ais 
docere naturam per fenfum doloris, famis, fitis &c., 
[te non adefle corpori, ut nauta adeft navigio, fed 
efle te illi arctiffime conjunétam, & quafi permiftam, 
| adeo ut unum quid cum illo componas. Alioquin 
enim, équis, cm corpus læditur, ego, qui nihil aliud 
fum quàm res cogitans, non fentirem idcirco dolo- 
rem, fed puro intelleétu læfionem iftam perciperem, 
ut nauta vifu percipit, fi quid in nave frangatur. Et 
cùm corpus cibo vel potu indiget, hoc ipfum exprefle 
intelligerem, non confufos famis & fitis fenfus habe- 
rem. Nam certe ifti fenfus fitis & famis, doloris &c., 
nihil aliud funt, quam confufi quidam modi ab unione 
& quafi permiftione mentis cum corpore exorti*. 

Ac bene quidem fe 1fla habent ; [ed explicandum fuper- 
ef, quonam modo 1fla conjunctio & quafi permiftio aut 
confufio competere tib1, fi fis incorporea, inextenfa € in- 
divifibilis, poffit. Si punélo enim grandior non es, quo- 
modo conjungeris tot corpori, quod eff magnitudinis 
tantæ ? Quomodo faltem cerebro, aut exiguæ 1llius parti, 
quæ (ut diélum efl) quantulacumque fit, magnitudinem 
tamen feu extenfionem habet? Si partibus omnino cares, 


20 Après exorti, on à la ligne (1° et 2° édit.). 


a. Page 8r, L. 1-14. 


487 


488 


489 


344 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 404-405. 


quomodo mifceris, aut quafi mifceris, partis hujus parti- 
culis ? | neque entm ef mifhio fine partibus commifcibilr- 
bus utrinque. Et, fi difer eta plane es, quomodo confun- 
deris, unumque cOMpONIs cum ipJa materid ? Et, cüm 
compofitio, conljunclio feu unio inter parteis aliquas fit, 
nonne debet effe proportio inter parteis hujufmodi? Quæ- 
nam yverû corporeæ Cum incorpored intelligi poteft? 
Capimufne quomodo lapis & aër ita compingantur, v. c. 
in pumice, ut germana inde fiat compofitio ? Et major 
tamen efl proportio inter lapidem & aërem, qui ipfe quoque 
corpus eff, quam inter corpus & animam, mentemve plane 
incorpoream. Et nonne debet unio per contaélum intimum 
Jieri? Quomodo 1d verd, ut ante dicebam, fine corpore ? 
Quomodo quod corporeum eff, apprehendet quod incorpo- 
reum, ut fib1 junélum teneat, aut quomodo incorporeum 
apprehendet corporeum, ut fibi devinélum reciproce ha- 
beat, fi nihil prorfus in 1llo fit, neque quo apprehendatur, 
neque quo apprehendat ? 

Heinc, quia te fateris fentire dolorem, quæ/o te, quo- 
| modo te putes, fi incorporea & inextenfa fis, fenfüs doloris 
ele capacem ? Quippe doloris affeélio non nifi ex quädam 
partium difiraétione intelligitur, cm quidpiam interji- 
citur, quod continuttatis folutionem faciat. Videlicet flatus 
doloris ef? quidam flatus præter naturam ; quomodo verà 
potefl prœter naturam effe, afficive, quod, per naturam, 
uniufmodr, fimplex, indivifibile, intranfmutabileque eft? 
Et, cüm dolor aut alteratio, aut non] fine alteratione fit, 


quomodo potef? id alterari, quod, cùm fit punélo imparti- 


bilius, non poteft fieri alterum, definereve effe cujufmodi 


ef, quin in nihilum redivatur? Addo &, cum dolor ex 


18 Après apprehendat, #on à la ligne (1° et 2° édit.). 


15 


20 


25 


30 


20 


25 


405-406. OBJECTIONES QUINTÆ. 345$ 


pede, ex brachio, partibufve als fimul advenit, nonne 
oportet in te effe parteis varias, 1n quibus 1llum varie ex- 
cipias, ne confufe & quafi unius duntaxat partis dolorem 
Jentias ? Sed uno verbo  generalis Jemper dificulias manet, 
quomodo corporeum cum incorporeo communicare valeat, 
quam proportionem flatuere alterius cum altero liceat. 

16. Cætera prætereo, quæ fufe & eleganter profeque- 
ris, ut oflendas effe aliquid præter te ac Deum. Deducis 
enim effe tuum corpus facultatefque corporeas ; itemque 
alia corpora, quæ in tuos fenfus ac teipam immittant fui 
Jpectes, efficiantque voluptatis & doloris paffiones, unde 
Junt in te profequutio € fuga. 

Ex quibus hunc tandem fruélum colligis, ut, cùm 
omnes fenfus circa ea, quæ ad corporis commodum 
fpectant, multo frequentius verum indicent quam fal- 
fum*, idcrrco inferas te amplius vereri non debere, ne 
ea falfa fint, quæ tibi quotidie a fenfibus exhibentur?. 
Idem confequenter dicis de infomniis, quæ, quia non 
perinde cum reliquis omnibus aétionibus vitæ a me- 
morià | conjunguntur, ut ea quæ vigilanti occurrunt®, 
ideo flatuis tibi res veras, non in fomnis, fed vigilanti, 
occurrere ‘. Et, ex eo, inquis, quod Deus non fit fallax, 
fequitur omnino in talibus te non falli*. Quod, ut ad- 
modum pie dicis, ita, cm poflremè concludis : efle huma- 
namvitam erroribusobnoxiam,noftræque naturæ infir- 
mitatem efle agnofcendam, facis profeélo quam optime". 


a. Page 89, 1. 11-13. 
b. Zbid., 1. 17-18. 
C7 d 1125225 

d. Page 90, 1. 6. 

e. Ibid., |. 10-12. 

f. Ibid., 1. 14-16. 


Œuvres. II. 44 


490 


491 


492 


340 OEuvres DE DESCARTES. 406-407. 


Hæc funt, Vir eximie, quæ mihi circa Meditationes tuas 
adnotanda occurrerunt. Repeto non effe cur ipfe ea cures, 
quod meum judictum tanti non fit, ut haberi debeat apud 
te tantilli momenti. Ut enim, cüm aliquis cibus palato 
meo fuavis eft, quem difplicere aliis video, non defendo 
guflatum meum effe alieno perfecliorem ; ita, cûm menti 
placet opinio, quæ non arridet cæteris, longe abfum ut 
tuear me in veriorem incidiffe. Id potius puto vere diélum, 
Juo quemque fenfu abundare ; ac tam prope iniquum habeo, 
velle ut omnes eâdem fententiä, quäm ut omnes eodem fint 
guflu. Quod dico, ut exiflimes tibi, per me, liberum elfe, 
hæc, quæ cenfui, omnia flocci-facere, nulloque plane loco 
habere. Abunde erit, fi pronum meum erga te affeclum 
agno/cas, Ë non ducas pro nihilo venerationem tuæ vir- 
tutis. Poteft fortè aliquid effe inconfideratius prolatum, ut 
inter | diffenltiendum proclivius nihil eff. Id fi occurrat, 
plane devoveo ; tu duc lituram, & fic habe, nihil mihi fuiffe 
antiquius, quam ut demererer & fartam teélamque tuerer 
amicitiam tuam. Vale. Scribebam Parifiis, Poftridie Eidus 
Mayjas, an. fal. 1641. 


15 


20 


20 


RESPONSIO AUTHORIS 


AD QUINTAS OBJECTIONES*. 


Vir præftantifiime, 


Tam eleganti & accuratà diflertatione Meditationes 
meas impugnalti, quæque ad earum veritatem illu- 
ftrandam adeo profutura efle mihi videtur, ut multum 
me tibi debere exiftimem, quod ipfam perferipferis, 
multumque etiam R. P. Mercenno, quôd te ad feri- 
bendum incitarit. Quippe optime novit vir ille rerum 
omnium ftudiofiffimus indagator, & eorum præcipue 
iquæ fpectant ad gloriam Dei promotor indefeflus, 
nullà vià melius | cognofci poñfe an meæ rationes pro 
veris demonftrationibus habendæ fint, quäm fi ali- 
quot ex iis, qui doctrinà & ingenio reliquos antece- 
dunt, ipfas examinarent ac totis viribus impugnarent, 
ut deinde fieret periculum an ego fatis commode ad 
omnia quæ ab iis propofita effent refponderem®. Id- 
circo quamplurimos ad hoc provocavit, a nonnullis 
impetravit, & gaudeo quôd etiam a te, Quamvis enim 
non tam Philofophicis rationibus ufus fueris ad opi- 
niones meas refutandas, quäm oratoriis quibufdam 
artibus ad illas eludendas, hoc tamen ipfum ideo 
mihi gratum eft, qudd inde conjiciam non facile in 
me rationes aflerri potuifle diverfas ab iis quæ in præ- 


a. Voir t. III, p. 384, 1. 2 ; p. 386, 1. 18, et p. 388, 1, 25, 
b. Voir t. III, p. 416, 1. 20. 


493 


494 


495 


496 


348 OEuvREs DE DESCARTES. 408-400. 


cedentibus aliorum objetionibus quas legifti conti- 
nentur. Neque enim, fi quæ effent, ingenium & dili- 
gentiam tuam effugiffent, & judico te hîc non aliud 
habuiffe inftitutum, quäm ut eorum me admoneres, 
quibus meæ rationes, ab iis quorum ingenia fenfibus 
ita immerfa funt ut a Metaphyficis cogitationibus 
prorfus abhorreant, eludi poffent, atque ita mihi dares 
occafionem iis occurrendi. Quamobrem ego hic, non 
tanquam tibi Philofopho acutiflimo, fed tanquam ali- 
cui ex hominibus iftis carneis refpondebo. 


| De is quæ 
IN MEDITATIONEM PRIMAM 


objeéla funt. 


Ais te comprobare inflitutum quo mentem præjudicus 
exuere conatus fum, utpote quod nemo fingere poteft 
efle improbandum; fed velles ut /mpliciter ac paucis 
verbis*, hoc eft, perfunétorie tantüm id effeciflem. 
Quafi fcilicet tam facile fit omnibus fe erroribus libe- 
rare, quibus ab infantià imbuti fumus ? & quafi nimis 
accurate id fieri poflit, quod nemo negat effe facien- 
dum ? Sed nempe indicare voluifti plerofque homines 
fateri quidem verbo tenus præjudicia effle vitanda, 
fed tamen nunquam illa vitare, quia nullum ftudium 
aut laborem in hoc impendunt, nullaque ex iis quæ 
femel ut vera admiferunt pro præjudiciis habenda 
Leffe arbitrantur. Tu certe hîc illorum perfonam egre- 
gie agis, & nihil eorum quæ ab ipfis dici poffent omit- 


a. Page 257, 1. 24-27. 


20 


25 


20 


25 


409-410. QUuINTÆ RESPONSIONES. 349 


tis; fed interim nihil affers quod Philofophum redo- 
lere videatur. Ubi enim ais opus non effe Deum 
Jfingere deceptorem, neque nos fomniare*, nec talia, 
Philofophus putaflet fibi addendam effe rationem cur 
illa non poffint in dubium revocari; vel, fi nullam ha- 
buiflet, ut reverà nulla eft, id non | dixiflet. Neque 
addidiffet /ufficere hoc in loco humanæ mentis calioi- 
nem, aut naturæ nofiræ 1mbecillitatem caufari*. Nihil 
enim prodeft ad errores noftros emendandos, quod 
dicatur nos errare, quia noftra mens caligat vel na- 
tura eft imbecilla ; idem enim eft ac fi tantüm dice- 
retur nos errare, quia fumus erroribus obnoxii; & 
manifefte utilius eft attendere, ut feci, ad omnia in 
quibus contingere poteft ut erremus, ne ipfis temere 
affentiamur. Non etiam dixiflet Philofophus, ”—e, ha- 
bendo dubia omnia pro falfis, non tam vetus exuere quàäm 
induere novum præjudicium®; vel prius probare cona- 


tus fuiflet ex tali fuppoñtione oriri| periculum alicu- 497 


jus deceptionis. Sed tu è contra paulo poft affirmas me 
non poñle a me extorquere, ut tlla pro incertis falfifque 
habeam quæ falfa fuppofui*, hoc eft, ut novum illud 
induam præjudicium quod ne induerem verebaris. 
Nec magis miraretur Philofophus iftiufmodi fuppof- 
tionem, quam quèd aliquando, ut baculum qui cur- 
vus eft reétum reddamus, illum in contrariam par- 
tem recurvemus. Novit enim fæpe falfa pro veris 
utiliter fic aflumi ad veritatem illuftrandam : ut cüm 


a. Page 258, 1. 3 et 6. 

b. Jbid., ]. 4-5. 
c'uPaper25710128, ap. 258,102. 
d. Page 258, 1. 8-10. 


498 


30 OŒEuvrEes DE DESCARTES. 4ro-grr. 


Aftronomi Æquatorem, Zodiacum, aliofque circulos 
in cœlo imaginantur, cùm Geometræ novas lineas 
datis figuris adjungunt, & fæpe Philofophi mulltis in 
locis. Qui autem hoc vocat, recurrere ad machinam, 
captare præfligias, felari ambages, aitque Philofophico 
candore ac verttatis amore effe indignum*, non certe ipfe 
Philofophico candore nec ullà ratione, fed Rhetorico 
tantüm fuco, uti fe velle teftatur. 


| De its quæ 
IN SECUNDAM MEDITATIONEM 


objeéla funt*. 


1. Pergis hic Rhetoricam fimulationem loco ratio- 
nis ufurpare ; fingis enim me ludificari, ubi ferid ago; 
& ferid accipis, tanquam vere diétum & afirmatum, 
quod tantüm interrogando & ex vulgari aliorum fen- 
tentià propolui, ut de eo ulterius inquirerem. Quod 
enim dixi, omnia fenfuum tefhimonia pro incertis, imo 
etiam pro falfis, effe habenda*, omnino ferium eft, & ad 
meas Meditationes intelligendas adeo neceffarium, ut 
quifquis illud admittere non vult, aut non potefñt, nihil 
in ipfas refponfione dignum objiciendi fit capax. Sed 
advertenda eft diftinctio, variis in locis a me incul- 
cata, inter actiones vitæ & inquifitionem veritatis. 


11 Après funt] numero primo ajouté (1° édit.). 


Page 258, 1. 14-18, 
“lb14., 1120: 

. Page 24, L. 14, 

. Voirit TI: p. 508,110. 


CE 


fav (e) 


20 


20 


25 


atr-gr2. QuINTÆ RESPONSIONES. 351 


cüm enim de regendà vità quæftio eft, ineptum fane 
effet fenfibus non credere, planeque ridendi | fuerunt 
illi Sceptici qui res humanas ed ufque negligebant, ut, 
ne fe in præcipitia conjicerent, ab amicis deberent 
affervari; atlque idcirco alicubi admonui, neminem 
Janæ mentis de talibus ferid dubitare*. Cüm autem, 
quidnam certiflime ab humano ingenio cognofci pof- 
fit, inquiritur, plane a ratione alienum eft, eadem 
nolle ut dubia, imo etiam ut falfa, ferid rejicere, ad 
animadvertendum alia quædam, quæ fic rejici non pof- 
funt, hoc ipfo efle certiora, nobifque reverà notiora. 

Quod autem dixi, me nondum fatis intelligere quis 
fit ille qui cogitat, non bonà fide ut ferid diétum acci- 
pis, cum id ipfum explicuerim ; nec etiam quod dixe- 
rim, me non dubitafle de eo in quo natura corporis 
confiftebat, nullamque vim feipfum movendi illi tri- 
buifle, meque imaginatum efle animam inftar venti, 
vel ignis, & talia, quæ 1b1 tantüm ex vulgi opinione 
retuli, ut fuis locis falfa efle oftenderem. 

Quà autem fide ais nutriri, incedere, fentire &ce., a 
me referri ad animam, ut ftatim fubjungas : e/lo, modo 
cayeamus difhinélionem tuam inter animam & corpus ?? 
Ego enim paulo poft expreflis verbis nutritionem re- 
tuli ad folum corpus, inceflum verd & fenfum maximà 
ex parte refero etiam | ad corpus, nihilque quod ad 
illos pertineat animæ tribuo, præter id folum quod 
eft cogitatio. 

11 La 1“ et la 2° édition n'ont point d'alinéa jusqu'au para- 
graphe 2. 


a. Page 16, 1. 2-3. 
b. Page 259, 1. 17-20. 


499 


500 


501 


32 OEUVRES DE DESCARTES. 412-414. 


Quam | deinde habes rationem ut dicas non opus 
fuiffe tanto apparatu ad probandum me exiflere* ? Certe 
ego ex his ipfifmet tuis verbis optimam mihi videor 
habere rationem judicandi, nondum me ibi fatis ma- 
gno apparatu ufum fuifle, quandoquidem efficere 
nondum potui ut rem recte intelligas. Cüm enim ais 
me idem potuifle ex quävis aliä meä aéhione colligere”, 
multum a vero aberras, quia nullius meæ actionis 
omnino certus fum (nempe certitudine 1llà Metaphy- 
ficà, de quà folà hic quæftio eft), præterquam folius 
cogitationis. Nec licet inferre, exempli caufà : ego 
ambulo, ergo fum, nifi quatenus ambulandi confcien- 
tia cogitatio eft, de quà folà hæc 1llatio eft certa, non 
de motu corporis, qui aliquando nullus eft in fomnis, 
cum tamen etiam mihi videor ambulare ; adeo ut ex 
hoc quod putem me ambulare, optime inferam exi- 
ftentiam mentis quæ hoc putat, non autem corporis 
quod ambulet. Atque idem eft de cæteris. 

|2. Incipis deinde non injucundà profopopeià me, 
non amplius ut hominem integrum, fed ut animam 
feparatam, interrogare‘; quo me videris admonere 
hafce objeétiones, non a mente fubtilis Philofophi, 
fed a folà carne, faétas fuifle. Quæfo te igitur, à caro, 
feu quocunque velis nomine | cenferi, habefne tam 
parum cum mente confortii, ut advertere non potue- 
ris quandonam emendavi 1llam vulgi imaginationem, 
per quam fingitur id quod cogitat, efle inftar venti 
fimilifve corporis ? Emendavi enim illam profeéto, 


a. Page 259, I. 1-2. 
b. Jbid., 1. 3-4. 
c.APagei200 1718: 


20 


20 


25 


375-376. OBJECTIONES QUINTÆ. 321 


explores an aliquid mereatur dict triangulum ; at non ef 
propterea dicendum, talem triangulum effe reale quid 
veramque naturam præler intellelum, qui folus, vifis 
triangulis materialibus, illam, perinde ac diclum efl de 
naturà humandä, formavit & communem fecit. 

Unde neque eft exiflimandum, proprietates demonflra- 
tas de triangulis materialibus, 1dcirco 1pfis convenire, 
quôd 1llas mutuentur ab ideal triangulo ; cüm 1pft potius 
in fe habeant, & idealis non habeat, nifi quatenus intel- 
leélus ex ip/is infpechis eafdem 111 tribuit, redditurus po- 
flea inter demonftrandum. Eodem modo, quo proprietates 
naturæ humanæ non funt in Platone & Socrate, quafi 1pfi 
illas a naturä univerfali acceperint, cüm potius natura 
[univerfalis ideo habeat, quôd intelleélus 1pfi eas tribuit, 
poflquam in Platone, Socrate 6 cæterts animadvertit, red- 
diturus 1llis deinceps, cm | ratiocinatione opus fuerit. 

Notum efl enim intelleélum ex vifis Platone, Socrate & 
aliis, omnibus rationalibus, collegiffe hanc univerfalem 
propofitionem : omnis homo eft rationalis; ac deinde, 
cüm vult probare Platonem rationalem efje, 1llam pro 
principio in fyllogifmum induere. Et dicis, tu quidem, 6 
Mens : habere te trianguli ideam, habituramque illam 
fuifle, tametfi nullam unquam in corporibus triangu- 
larem figuram vidifles, quemadmodum habes aliarum 
figurarum complurium, quæ tibi in fenfus nunquam 
incurrerunt *. 

Verüm, fi, ut fupra dicebam, fic fuiffes ha“lenus orbata 


omnibus fenfuum funéhontbus, ut nunquam neque vidiffes, 
21 induere (1 et 2° édit.)] inducere (Disquis. Met.). 


dPAPEIOA4 1: 25; pe 65,112, 
Œuvres. Il. ai 


455 


456 


22 OŒŒuvREs DE DESCARTES. 376-377. 


neque leligiffes varias fuperficres five extrema corporum, 
putas ideam trianguli alteriufve figuræ habere aut effor- 
mare in te potuiffes ? Habes jam complures in te, quæ 
in te illapfæ per fenfus non fint*. Sed nimirum facrlè 
habes, quia ex ts, quæ 1llapfæ funt, ipfas effingis, formaf- 
que varias, modis fupertus expofitis. 

| Dicendum hic prœterea foret de falfä 1llà | triangulr 
naturä, quæ fupponitur conflare ex liners, quæ latitudine 
careant, continere aream, quæ profunditate, terminart ad 
tria punéla, quæ omnibus partibus. Attamen nimium eva- 
garemur . 

Aggrederis confequenter demonftrare Der exiflen- 
tiam, vifque argumenti eff in 1llis verbis : Attendenti fit 
manifeftum, non magis pofle exiftentiam ab effentià 
Dei feparari, quam ab eflentià trianguli magnitudi- 
nem trium ejus angulorum æqualium duobus redlis, 
five ab ideà montis ideam vallis : adeo ut non magis 
repugnet Deum cogitari (hoc eft ens fumme per- 
fetum) cui defit exiftentia (hoc eft, cui defit aliqua 
perfeétio), quam cogitare montem, cut defit vallis° 
Entmyerd adtendendum efl, videri tuam hujufmodi com- 
parationem non fatis Juflam. 

Nam rite quidem comparas effentiam cum effentià : 
verüm non comparas deinde aut exiflentiam cum extflen- 
La, aut proprietatem cum proprietate, fed ext/lentiam 


cum proprietate. Hinc vel dicendum furfle videtur, non 
5 habes] habet (2° édit.), cor- 2° édit.), faute corrigée (errala, 

Fe à l’errala. — ïpfas] ipfa  2*édit.). 

1'* édit.). — 8 quæ] qua (17 et 


a. Page 64, 1. 28- 
k7 


30 
b. Page 66, 14. 


20 


25 


20 


25 


30 


377-379. OBJECTIONES QUINTÆ. 323 


pole magis feparart omnipotentiam, v.c., a Der effenträ, 
quam ab effentià trianguli illam magnitudinis angulorum 
æqualitatem ; vel certe, non poffe magis feparari Dei exi- 
Jlentiam ab ejus effentiä, quàm ab effentiä triangulr ejus 
extflentiam. Sic enim bene| procefhffet utravis comparatio, 
& non modo prior fuiffet conceffa, verüm etiam poflerior , 
quanquam non propterea eviciffes Deum neceffario exiflere, 
quia neque triangulus neceffarid exiflit, tametfi illius 
effentia exiflentiaque fepararti reipfä non valeant, quan- 
tumcumque mente feparentur five feorfim cogitentur, ut 
cogitart etiam effentia exiflentiaque divina poffunt. 

Deinde adtendendum efl te collocare exiflentiam inter 
divinas perfeéliones, € non collocare tamen inter perfe- 
éliones triangult aut montis, cm perinde tamen, & fuo 
cujufque modo, perfectio dici valeat. Sed nimirum, neque 
in Deo, neque in ullä aliä re exiflentia perfeclio eff, [ed 
id, | fine quo non funt perfeéliones. 

Siquidem id, quod non extflit, neque perfeélionem neque 
imperfechionem habet; & quod exiflit plurefque perfe- 
éiones habet, non habet exiflentiam ut perfeélionem fin- 
gularem unamque ex eo numero, fed ut illud, quo tam 
ipfum quam perfeéliones extflentes funt, & fine quo nec 
ipfum habere, nec perfectiones haberr dicuntur. Hinc ne- 
que extflentia perfeélionum inflar exiflere in re dicitur, 
neque, fi res careat exiflentid, tam 1mperfeléla (five pri- 
vata perfeéhione) dicitur quàam nulla. 

Quamobrem, ut enumerando perfecliones trianguli non 
recenfes ext/lentiam, neque proinde concludis extflere 
triangulum : ita, enumerando perfeéiones Der, non de- 
buifli in illis ponere exiflentiam, ut concluderes Deum 
extflere, nift principium petere velles. 


457 


“8 /lentia Platonis & effentia Platonis diflinguuntur 


324 OEuvrEs DE DESCARTES. 379-380. 


Dicis : in aliis omnibus rebus diftingui exiftentiam 
ab effentià, non vero in Deo. Sed quomodo, quæfo, ext- 
inter 


fe, nifi cogitatione duntaxat ? Fac enim Platonem non am- 
plius exiflere : ubinam erit ejus effentia ? Nonne porrè in 
Deo pari modo effentia & extflentia cogitatione diflin- 
guuntur ? 

Objicis tibr ipfe : Fortè, ut cogitando montem cum 
valle, aut equum alatum, non fequitur propterea aut 
montem, aut talem equum exiflere; ita ex eo quèd 
cogites Deum ut exiftentem, non fequi illum exiftere*: 
ac tum latere fophifma arguis. Verüum non fuit difficile 
folvere fophifma, quod iple finxifhi, afjumendo præfertim 
id quod tam manifefle repugnat, Deum exiflentem non 
extflere, neque perinde affumendo hominem aut equum. 

At fi accepif]es, ut montem cum valle & | equum cum 
alis, ita Deum cum fcientià, potentià attributifve als, 
tum difficultas procefhiffet, explicandumque tib1 incubuif- 
Jet, qui fieri poffit, ut mons declivis, aut equus alatus co- 
gitari valeat, abfque eo quod exiflat; Deus fciens & potens 
cogitart, abfque eo quèd exiflat, non valeat. 

| Dicis : liberum non efle cogitare Deum abfque exi- 
flentià, h. e. ens fumme perfectum abfque fummà 
perfectione, ut liberum efl equum cum alis vel fine 
alis imaginari°. Sed nihil addendum, nifi quod, ut libe- 
rum ef} cogitare equum non habentem alas, non cogitatä 
extflentiä, quæ fi advenerit, perfeého, per te, in eo fuerit: 
ita liberum ejl cogitare Deum habentem fcientiam, poten- 
tiam & perfecliones cæleras, non cogitata extflentra, quam 


a. Page 66, 1. 15-20. 
b. Page 67, 1. 6-0. 


20 


25 


15 


20 


23 


380-387. OBJECTIONES QUINTE. 325$ 


fi habuerit, tum confummatæ fit perfechonis. Quare, ut 
ex eo quôd equus, cogitatus perfeélionem alarum habens, 
non propterea colligitur habere exiflentiam, perfeclio- 
num, per le, præcipuam : ta neque ex eo quod Deus cogt- 
tatur habens fcientiam perfechionefque cæteras, colligitur 
propterea ejus extflentia, fed ea demüm probanda efl. Et 
quamyis dicas : tam exiftentiam quam perfeétiones cæ- 
teras in ideà entis fumme perfe@i comprehendi*, 1d 
dicis, quod probandum efl, & conclufionem pro principio 
affumis. Nam etiam alioquin | dicerem in ide Pega/fi per- 
fechi contineri, non tantüm perfeélionem | 1llam, quod ha- 
beat alas, fed etiam 1llam, quod exrflat. Ut enim Deus 
cogitatur perfeélus in omni genere perfechonis, tta Pega- 
fus cogitatur perfelus in fuo genere; nihilque hic poffe 
inflari videtur, quod, proportione fervatä, ufurpart utrim- 
que non valeat. 

Dicis : ut cogitando triangulum non eft necefle cogi- 
tare quôd treis angulos habeat pareis duobus rectis, 
licet id minus verum non fit, ut attendenti poftea pa- 
tet ; ita pofle quidem cogitari alias Dei perfeétiones, 
non cogitatà exiftentià, fed illam non efle propterea 
minus veram, cüm attenditur perfectionem effe?. A1- 
tamen vides quid dici poffit. Nempe, ut 1lla proprietas 
attenditur poflea efje in triangulo, quia demonflratione 
probatur : ita, ut extflentia attendatur efje in Deo, de- 
monftratione probandam efle. Secus profeélo quidhibet in 
quolibet effe facile evincam. 

Dricis :te attribuentem Deo omnes perfettiones, non 
perinde facere, ac fi putes omnes quadrilateras figu- 


a. Cf. p. 67, 1. 10-26. 
b. Zbid., 1. 27-31. 


460 


461 


462 


320 OEUVRES DE DESCARTES. 381-382. 


ras cireulo inferibi : quoniam, ut heic falleris, quia 
deprehendis poftea rhombum non inferibi, non ita 
illic | falleris, quia poftea exiftentiam Deo convenire 
deprehendis®. Sed perinde prorfus facere videris ; aut, fi 
non facis, neceffe efl ut oflendas Deo non repugnare ext- 
Jlentiam, quemadmodum oflenditur | repugnare rhombo 
cireulo infcribi. Cætera prætereo, quæ vel non explicas, vel 
non probas, vel ex jam allatis folvuntur, ut : nihil pofte 
excogitari, ad cujus eflentiam exiftentia pertineat, 
præter folum Deum; non poffe duos, aut plureis 
ejufmodi Deos intelligi; talem Deum ab æterno exfti- 
üfle, & in æternum effe manfurum ; percipere te multa 
alia in Deo, quibus nihil poflit detrahi, nec mutart°. 
Oportere 1fla propiüs infpicr, ac diligentiüs invefhigartr, 


ut detegantur, certaque habeantur, Éc. 

3. Declaras po/lremè omnis fcientiæ certitudinem & 
veritatem ab unà veri Dei cognitione ita pendere, ut, 
hac non habità, nulla certitudo aut fcientia vera ha- 
beri poffit®. Exemplum adfers : cm enim, inquis, natu- 
ram trianguli confidero, evidentifime quidem mihi, 
utpote Geometriæ principiis Imbuto, apparet ejus tres 
angulos æqualeis effe duobus reélis; nec poflum non 
credere id verum efle, quandiu | ad ejus demonftratio- 
nem attendo. Sed flatim atque mentis aciem ab 1llà 
deflexi, quantumvis adhuc recorder me illam celarif- 
fime perfpexifle, facile tamen poteft accidere, ut du- 


14 Oportere, faute probable,  efle (2° édit. et Disquis. Met.)] 
pour oporteret. — 23 id verum  verum efle id (7 édit.). 


amPace 67,41 10>17e 
b. Page 68, |. 11-18. 
c. Page 69, 1. 12-14. 


25 


20 


25 


30 


382-384. OBJECTIONES QUINTÆ. 327 


bitem an fit vera, fiquidem Deum ignorem. Poffem 
enim mihi perfuadere, me talem a naturà fa@um effe, 
ut interdum in ns fallar, quæ me puto quam eviden- 
tifime percipere : cum præfertim meminerim me 
multa pro veris & certis habuifle, quæ poftmodum, 
aliis rationibus addu@us, falfa effe | judicavi. Poft- 
quäm verd percepi Deum efle, quia fimul intellexi cæ- 
tera omnia ab eo pendere, illumque non effe fallacem, 
atque inde collegi illa omnia, quæ clare & diftincte 
percipio, neceflario efle vera : etiamfi non attendam 
amplius ad rationes, propter quas iftud verum efle 
judicavi : modà tamen recorder me clare & diftinéte 
percepifle, nulla ratio contraria aflerri poteft, quæ me 
ad dubitandum impellat ; fed veram & certam de hoc 
habeo fcientiam. Neque de hoc tantum ; fed & de 
reliquis omnibus, quæ memini me aliquando demon- 
ftraffe, ut de Geometricis, & fimilibus*. 

Ad ifla porrû, Vir eximie, cùm ad mittam te ferio loqui, 
nihl aliud licet dicere, nifi quod videris ægre à quoquam 
Jidem tmpetraturus, te, ante id tempus quo fuperiora de 
Deo es ratiocinatus, minüs fuifle certum illarum Geome- 
tricarum demonflrationum, quäm poflmodum fueris. Pro- 
feclo enim eæ demonfirationes ejus evidentiæ ac certitu- 
dinis videntur, ut per fe affenfum extorqueant, & femel 
perceptæ intelleélum amplius hærere non finant ; adeo ut 
eliam pravo 1lli Genio tam facile fit laqueum manda- 
turus, ac dum (tametfi Deo nondum cognito) tam animofe 
affeverafli non poffe tibi impont circa illam propofitio- 


nem 1llationemve : ego cogito, itaque exifto. Quinetiam 


quantumvis fit verum, uti nihil|verius, Deum exiflere, 


a. Page 60, l. 25, à p.70; l: 20. 


463 


464 


3 28 OŒuvrEs DE DESCARTES. 384-385. 


effe 1llum omnium Authorem, non effe fallacem, quia 
tamen hæc effe videntur minus evidentia, quàm demonfra- 
tiones 1llæ Geometricæ, vel eo argumento qudd Dei ext- 


{lentiam, rerum creationem, & de de Deo ns contro- 


vertant, has demonflrationes nemo tnficietur, ecquis efl 
quem perfuadeas iflas ab illis evidentiam| certitudinemque 
mutuari ? Et quis capiat Diagoram, Theodorum, aut fi 
qui fimiles funt atheï, certos omnino reddi non poffe hu- 
jufmodi demonfirationum? Et quotufquifque credentium 
efl, quem fi rogaris, eur cerlus fit in triangulo quadra- 
tum bafeos æquale effe quadratis crurum, refponfurus fit : 
quia fcio Deum elfe, & Deum non pole. fallere, € 1pfum 
effe tam hujus rei quàm aliorum omnium Authorem? € 
non re/pondeat potius : quoniam 1Îlud Jet; ac perfuadeor 
indubrtatä demonflratione ? Quanto magis 1d re/ponde- 
rent Pythagoras, Plato, Archimedes, Euclides, cæteri 
Mathematici, quorum nemo effe videtur qui de Deo co- 
gilet, ut demonflrationum certiffimus fiat! Quanquam, 
quia fortè non de aliis, fed de teipfo folo fpondebis, 1d- 


que aliunde pium efl, non efl profeélo quare contendam. 
q F : pre q 


Jin MepirarTionem VI. 


De rerum materialium exiftentià, 
& reali mentis a corpore 


diftindione. 


Circa fextam, id non moror quod initio dicis : Res 
materiales, ut funt objectum puræ Mathefeos, poffe 


10 Après triangulo] rectangulo ajouté (Disquis. Met.). 


20 


25 


20 


25 


385-386. OBJECTIONES QUINTÆ. 320 


exifiere*; cüm tamen res matertales fint objelum mixtæ, 
non puræ, mathefeos ; & objeélum puræ mathefeos, ut 
punélum, linea, fuperficies, conflantiaque ex tis indivifi- 
bilia, indivifibiliterque fe habentia, exiflere reipfä non 
poffint. In eo folüm hæreo, quèd heic iterum imaginatio- 
nem ab intellectione diffinguis. Quippe, 6 Mens, hæ 
duæ videntur unius ejufdemque facultatis acliones, ut 
Jupra infinuavimus ; &, fi quid fit difcriminis, id non vide- 
tur amplius effe, quàm fecundüm magis & minus; & vide 
ut 1Îla inde jam probentur. 

Dixifhi fupra : imaginari nihil efle aliud, quam con- 


templari figuram imaginemve | rei corporeæ. Heic 466 


ver non abnuis intelligere effe contemplari Trigo- 
num, Pentagonum, Chiliogonum, Myriogonum, € 
hujufmodi cæltera, quæ figuræ funt rerum corporearum. 
Et difcrimen quidem jam flatuis, quèd imaginatio fit 
cum quàâdam applicatione facultatis cognofcitivæ ad 
corpus, intelleétio vero talem applicationem feu con- 
tentionem non exigat. Adeo ut, cum fimpliciter & fine 
labore percipis Trigonum ut figuram conftantem tri- 
bus angulis, id intelligere te dicas. Et cum non fine 
aliquà tui contentione figuram quafi præfentem habes, 
infpicis, exploras, diflinéteque & figillatim agnofcis, 
difcernifque treis angulos, id te dicas imaginari. Ac 
proinde, cum percipias quidem abfque labore Chilio- 
gonum efle figuram mille angulorum, neque tamen, 
applicando & contendendo teipfam, difcernere pofis, 

14 Chiliogonum(z"et2*édit.)]  riagonum (Disquis. Met.). De 


Chiliagonum (Disquis. Met.).— même ci-après, p. 330, 1. 3, &c. 
Miriogonum (7 et 2° édit.)] Mi- 


a. Page 7x, L. 14-15. 
Œuvres. Il. 42 


467 


468 


330 OEUVRES DE DESCARTES. 386-387. 


& quafi præfenteis habere, figillatimque difcernere 
omneis illius angulos; fed te perinde confufe habeas, 
ac circa Myriogonum, aut quamcumque aliam hujuf- 
cemodi figurarum ; ideircd cenfeas, refpeétu Chilio- 
goni aut Myriogoni, Intellectionem efle, non Ima- 
ginationem * 

| Veruntamen nihil fane obflat quin, ut ad Trigonum, 
fic ad Chiliogonum, quemadmodum intelleélionem, ta 
imaginationem extendas. Nam € nonnihil contendis, ut 
Jiguram illam tam muliorum angulorum aliquo modo 
imagineris, licet multitudo tlla ne tanta fit, ut 
ipfam diflinéle capere non poffis ; € aliunde perlcipis 
quidem voce Chiliogont ne mille angu- 
lorum, fed hæc A lantüm vis nominis ; nam non pr op- 
terea in ea figurà intelligis magis lle angulos, quam 
imaginaris. 

Attendendum verd ut amittatur diflinéio & acquiratur 
confufio per gradus. Tetragonum entm, confufiis quàam 
Trigonum, percipies imaginaberifve aut intelliges, fed 
diflinétius quàäm Pentagonum; tum hoc confufius Tetra- 
gono, Hexagono aus atque ia confequenter, donec 
non habeas quid diferte tibi proponas; 6, quia jam diferte 
capere non poffis, contendere teipfam ut plurimum ne- 
ghgas. 

Quamobrem, fi velis quidem imaginationem fimul & 
intelleclionem| vocare, quandiu figuram diflinéle € cum 
fenfibili quadam contentione cognofcis ; intelleclionem 
vero folüm, dum confufe folüm € cum nullä aut perexi- 


22 diferte, sic (z'*et 2° édit.). Lire diftincte ? ou difcrete ? 


OPA 72107020 


20 


25 


20 


25 


387-388. OBJECTIONES QUINTÆ. 331 


gua contentione fpecularis, licebit profeélo. At non erit 
vroplerea, cur plufquäm unum genus internæ cognitionts 
ad/lruas, cui accidentarium folummodo fit, ut, fecundüm 
magis 6 minus, diffinéle vel confufe, intente vel remiffe, 
figuram quampiam intuearis. Et certe, cüm Heptago- 
num, Oélagonum, cæterafque porro figuras ad Chiliogo- 
num aut Myriogonum ufque percurrere voluerimus, | & ad 
majorem minoremque diffinéhionem vel remiffionem fem- 
per continuoque adtenderimus, dicerene poterimus, ubr- 
nam, feu in quâ figurä, imaginatio definat, intelleéio [ola 
remaneat ? Nifi potiüs non apparebit feries tenorque unruf- 
modi cognitionts, cujus continud infenfibiliterque decrel- 
cat difhinélio & contentio, crefcat confufio & remifho. 
Aliàs certe confidera, ut intelleélionem deprimas, imagi- 
nationem extollas. Quid enim aliud, quàm 1lli ludibrium, 
ifli commendationem quæris, dum 1ll1 neglisentiam € con- 
fufionem tribuis, huic verd diligentiam € perfpicuitatem 
ad/{cribrs ? 

Afferis poflea : vim imaginandi, prout a vi intelli- 
gendi diftinguitur, ad tui eflentiam non requiri*. 
Quomodo 1d vero, fi una eademque vis fil, cujus funélio- 
nes differant fecundüm magis & minus duntaxat ? 

Subyicis : mentem, imaginando, fefe convertere ad 
corpus, intelligendo, ad feipfam ideamve quam habet 
in fe°. Quid ta verd, fi non potefl mens fefe ad feipfam 
ideamve ullam convertere, quin fimul fefe convertat ad 
aliquid corporeum, ideäve corporeä repræfentatum? Nam 
Trigonum quidem, Pentagonum, Chiliogonum, Myrio- 
gonum, cæteræque figuræ earumve ideæ corporeæ omnino 


a. Page 73, 1. 5-7. 
b, JZbid., 1. 15-18, 


469 


470 


4TA 


332 Œuvres DE DESCARTES. 388-390. 


funt ; neque potefl mens ad 1llas, | n1fi ut corporeas corpo- 
rearumve tnflar, intelligendo attendere. Quod fpeclat ad 
ideas rerum immaterialium creditarum, ut Der, Angel, 
animæ humanæ feu mentis, conflat etiam qua/cumque 
habemus de ipfis ideas, effe vel corporeas, |vel quaft cor- 
poreas, ex forma fcilicet humanä & ex rebus aliàs tenut/- 
fimis, fimplicrffimis, infenfibiliffimis, cujufmodr funt aër 
ætherve, defumptas, ut fupra quoque attigimus. Quod 
autem dicis conjicere te probabiliter folüm aliquod 
corpus exiftere*, quia non potes dicere ferio, 1dcirco 
morandum non efi. 

2. Difputas deinceps® de Senfu, ac præclare primüm 
enumerationem inflituis eorum, quæ per fenfus innotue- 
rant & credita vera a te fuerant, folà judice ac duce na- 
turä. Refers fubinde experimenta®, quæ habitam fenfibus 
fidem tta labefaétaverint, ut ed te adegerint, quû te recep- 
tam vidimus circa Meditationem primam. 

Hoc porro loco mens mih1 non efl de veritate fenfuum 
intendere litem. Tametfi entm fallacia falfitafve fit, non 
in fenfu, qui mere pafhve Je habet, referique folüm ea 
quæ apparent, quæque talia ex fuis caufis apparere nece/- 
fum efl, Jed in judicio, five in mente, quæ ctrcum/peéle 
fatis non agit, neque advertit ea quæ procul funt, ex hfce 
aliifve caufis apparere confufiora mifnoraque feipfis, dum 
prope funt, & ita de cæteris : attamen, ubicumque fallacia 
fit, negandum non eft quin aliqua fit. Solümque difficul- 
tas efl, ficne femper fit, ut nunquam de rer cuju/piam fen- 
fibus perceptæ veritate conflare poffit. 


a. Page 73; 1.23% 
biPager74, 1.41, ap-70 1420; 
C.mPage 70,1 21braip 98,110 


20 


25 


Sean! 


10 


20 


25 


390-307. OBJECTIONES QUINTE. 333 


Sane verd nihil ef? neceffe exempla obvia conquirere. 
Dico folüm ad ea, quæ profers five potius objicis, conflare 
omninû vidert, cùm turrim 6 prope fpeclamus € contin- 
gimus, certos nos effe quôd fit quadrata, qui, remotiores, 
habueramus anfam judicandi rotundam, vel certe dubi- 
tandi, quadratane an rotunda an alterius figuræ effet. 

Sic Jenfus ille doloris*, qui apparet adhuc effe in pede 
aut manu, pofiquàam ea membra refciffa [unt, fallere ali- 
quando potefl, in ns fcilicet quibus funt refciffa, idque ob 
Jpiritus fenforios affuetos in ipfa deferre inque 1pfis fen- 
Jum exprimere ; attamen qui integri funt, tam certi funt fe 
in pede aut manu, quam compungt vident, dolorem fentire, 
ut dubitare non valeant. 

Sic, cüm vigilemus Jomniemufque per vices, donec vi- 


vimus, fallacia quidem per fomnium efl, quod ea vider 


coram appareant, quæ coram non funt; attamen nec fem- 
per Jomniamus, nec, dum rever vigillamus, dubitare po/- 
Jumus vigilemufne an fomniemus potius. 

Sic, cûm cogitare poffimus nos effe naturæ fallacris 
obnox1æ, etiam in rebus veriffimis vifis, nihilominus cogi- 
tamus etiam nos effe a naturä veritatis capaces. Et ut ali- 
quando fallimur, ut non deteélo fophifmate, vel baculo 
mediä ex parte in aquam 1mmerfo ; 1ta aliquando intelli- 
gimus verum, ut in Geometricä demon/firatione, aut in 
baculo ex aquä eduélo, adeo ut de neutrius veritate dubr- 
tare plane poffimus. Et ut dubitare de cæteris liceat, faltem 
de eo dubitare non licet, quod res tales appareant; nec 


poteft non effe veriffimum taleis apparere. 
28 Après apparere, non à la ligne (1" et 2° édit.). 


a. Page 77, 1. 1-7. 


472 


473 


474 


334 OEUVRES DE DESCARTES. 301-302. 


Quôd autem ratio multa diffuadeat, ad quæ nos natura 
impellit, non tollit hoc faltem veritatem ejus quod apparet, 
roù gauvouévo. | Tametfi nihil efl neceffe heic difquirere, 
ratio-ne fenfüs impulfui repugnet, eo duntaxat modo, quo 
dextera manus prolabentem lævam præ laffitudine fuflen- 
lat, an verd quodam alio. 

3. Accedis confequenter ad inflhitutum, fed levi quafi 
velitationé. Pergis enim : Nunc autem, poftquam inci- 
pio meipfum, meæque authorem originis melius nofle, 
non quidem omnia, quæ habere videor a fenfibus, 
puto efle temere admittenda, fed neque etiam | omnia 
in dubium revocanda®*. Bene hoc habet, quanquam € 
antea idem haud dubie putaveras. 

Sequitur : Et primd, quoniam fcio omnia quæ clare 
& diftine intelligo, talia a Deo fieri poffe, qualia illa 
intelligo, fatis eft quod poflim unam rem abfque al- 
terà clare & diftinéte intelligere, ut certus fim unam 
ab alterà effe diverfam, quia poteft faltem a Deo feor- 
fim poni; & non refert a quà potentià id fiat, ut di- 
verfa exiftimetur”?. Ad hoc nihil aliud dicendum eff, quàm 
probare te clarum ex obfcuro, ne cauffer effe obfcuritatem 
in tllatione aliquam. Ac non hæreo quidem in eo, | quod 


probare prius oportuerit, exiflere Deum, & ad quæ poten- 


tia ejus fe extendat, ad oflendendum facere eum poffe 
quicquid iu potes intelligere. Quæfierim folüm, nonne 
tu clare diflinéleque intelligis in triangulo proprietatem 
illam, quod majora latera majoribus angulis fubten- 


23 oportuerit (errata 1" édit.)] oporteat (7 et 2° édit., et Dis- 
quis. Met.). 


20 


2 


20 


25 


392-393. OBJECTIONES QUINTE. 335 


dantur, /eparatim ab aliä, qua tres fimul anguli haben- 
tur pares duobus reétis ? Et admittifne propterea Deum 
tta poffe illam proprietatem ab hac feparare & feor/fim 
ponere, ut triangulus 1flam, & non illam, habeat, vel 1fla 
quoque præterea fit feorfim a triangulo ? 

Sed, ne te heic remorer, quod hæc feparatio parum ad 
rem faciat, fubyicis : Ac proinde ex hoc ipfo, quèd fciam 
me exiftere, | quodque interim nihil plane aliud ad 
naturam five effentiam meam pertinere animadvertam, 
præter hoc folum, qudd fim res cogitans, reéte con- 
cludo meam eflentiam in hoc uno confiftere, quod 
fim res cogitans *. eic remorarer ; [ed vel repetere fuf- 
Jieit quæ circa Meditationem fecundam diéla funt, vel 
ex/peélandum quid inferre velis. 

| Po/lremè entm : Et quamvis, nquis, fortafle (vel 
potius, ut poftmodum dicam, pro certo) habeam cor- 
pus, quod mihi valde aréte conjunétum ef, quia ta- 
men ex unà parte claram & diftintam habeo ideam 
mei ipfius, quatenus fum tantüm res cogitans, non 
extenfa, & ex alià parte diftin@am ideam corporis, 
quatenus eft tantüm res extenfa, non cogitans; cer- 
tum eft me a corpore meo reverà efle diftinétam, & 
abfque 1llo poffe exiftere?. 

Videlicet huc properabas ? Ergo, quia cardo difficul- 
tatis heic potiffimum vertitur, confiflendum nonnthil el, 
ut pateat qui 1llum flabilias. Agitur heic primüm de di- 
Jhinclione inter te Ë corpus. Quod porro corpus intelli- 

5 Après triangulo, non à la ligne (1'"* el 2‘ édit.). — 10 et 12 fim] 
fum (7 édit.). 


a. Page 78, 1. 8-12. 
b. Jbid,, 1. 13-20. 


475 


476 


4717 


3 30 OEUVRES DE DESCARTES. 393-305. 


gis? Nempe hoc craffum ex membris conflans, de quo 
Jfunt haud dubie hæc verba : habeo mihi conjunétum, 
&, certum eft me a corpore meo effe diftinétam &c. 

Atqui, 6 Mens, de hoc corpore non eff difficultas. Effet 
quidem, fi objicerem cum plerifque Philofophis te effe 
ëvrehéyeruv, | perfeclionem, aclum, formam, fpeciem, & ut 
vulgari modo loquar, modum corporis. Quippe 1ll1 non 
|magis te ab 1flo corpore diflinélam feparabilemque agnof- 
cunt, quàm figuram modumve alium ; idque, feu fis anima 
tota, feu fis præterea etiam vods duvauet, vodc rabrriroc, 
intelleélus poffibilis, feu paffibilis, ut loquunitur. Sed agere 
placet tecum liberalius, te nimirum confiderando ut voÿy 
rounrizov, intelleélum agentem, imd & ywetsroy, fepara- 
bilem, tametfi aliä, qua 1llr, ratione. 

Cüm illi enim 1flum flatuerent omnibus hominibus (nifi 
potius rebus) communem, præflantemque intelleclur poffr- 
bili, ut intelligat, eâdem prorfus ratione ac neceffiate, 
quä lux oculo, ut videat (unde folari lumint comparare 
foliti erant, fpeélareque proinde ipfum, ut advenientem 
extrinfecus), ipfe te potius confidero (nam 6 1u quoque 1d 
bene vis) ut intelleélum quendam fpecialem, qui dominertis 
in corpore. 

Repeio autem difficuliatem non effe, fifne feparabilis, 
annon, ab hoc corpore (unde & paulo ante innuebam non 
fuiffe necefjarium recurrere ad Dei potentiam, qua 1lla 
Jint feparabilia, quæ feparatim intelligis), fed de corpore, 
\quod ipfamet fis : quafi poffis ipfa effe tenue corpus, intra 
craffum iflud diffufum, aut in ejus parte fedem obtinens. 
|Cæterüm nondum fecifli fidem, effe te aliquid pure 1n- 


S diftinétum (7 édit., faute ajouté (Disquis. Met.), omis (1° 
corrigée à l'errata). — 15 iflum et 2‘édit.). 


20 


25 


15 


20 


25 


414415. QUuiINTÆ RESPONSIONES. 353 


cm oftendi fupponi poffe, nullum ventum nec aliud 
corpus in mundo effe, ac nihilominus illa omnia, ex 
quibus me ut rem cogitantem agnofco, remanere. Ac 
proinde quæcunque poftea interrogas, cur non poffim 
igitur effe adhuc ventus, cur non replere fpatium, cur non 
movert pluribus motibus*, & talia, tam inania funt, ut 
refponfione non egeant. 

3. Nec magis urgent quæ fubjungis : /? /im tenue 
quoddam corpus, cur non poffim nutriri*, & reliqua. 
Nego enim | me efle corpus. Atque, ut femel abfol- 
vam, quia fere femper eodem fltilo uteris, nec meas 
rationes impugnas, fed ipfas, tanquam fi nullæ effent, 
diffimulando, vel imperfectas tantüm & truncatas re- 
ferendo, colligis varias difiicultates, quæ vulgo ab 
imperitis in meas conclufiones, aliafve iis affines, aut 
etiam diflimiles, moveri folent, quæque vel ad rem 
non pertinent, vel jam a me fuis locis fublatæ funt 
aut folutæ, non operæ pretium eft ut ad fingula quæ 
interrogas refpondeam ; centies enim eadem | quæ 
jam ante fcripfi eflent repetenda. Sed breviter tantüm 
de iis agam quæ leétores non plane ineptos morari 
poffe videbuntur. Et quantum ad illos qui non tam 
ad vim rationum, quàäm ad verborum multitudinem 
attendunt, eorum approbationem tanti non facio ut, 
ejus promerendæ gratià, verbofior fieri velim. 

Primüm itaque hic notabo, tibi non credi, cùm ais 
mentem ädolefcere ac debilitari cum corpore*, nulläque 


25 Après velim, on à la ligne (1° et 2° édit.). 
P » £ 


a. Page 260, 1. 21, et p. 261,1. 1 et 1-12. 
b. Page 261, 1. 19-20. 
c bd, 23-25; 


Œuvres. Il, 45 


502 


503 


504 


354 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 415-416. 


ratione id probas ; nam, ex eo quôd non tam perfeéte 
agat in corpore infantis quam adulti, ac fælpe a vino 
alifque rebus corporeis ejus actiones pofint impediri, 
fequitur tantüm illam, quandiu corpori eft adjunéta, 
ip{o uti ut inftrumento ad eas operationes, quibus ut 
plurimum occupatur, non autem perfeétiorem vel im- 
perfectiorem reddi a corpore* : nec melius hoc inde 
infers, quàam fi, ex eo quôd artifex non recte operetur 
quoties malo utitur inftrumento, inferres ipfum artis 
fuæ peritiam ab inftrumenti bonitate nancifci. 

Notandum etiam te plane non videri intelligere, 
Ô caro, quidnam fit ratione uti, quandoquidem, ut 
probes fenfuum fidem mihi non debere effe fufpeétam, 
dicis, etfi aliquando non utens oculo vrfus fim ea [entire 
quæ fine oculo non fentiuntur, me | tamen non efje femper 
expertum eandem falfitatem® : tanquam fi non fuffciat 
ad dubitandum, quod errorem aliquando deprehende- 
rimus; & tanquam fi fieri poflet ut femper, quoties 
fallimur, adverteremus nos falli, cùm e contrà in hoc 
ipfo error confiftat, quod a nobis fub fpecie erroris 
non advertatur. 

Delnique quia fæpe a me petis rationes, cum ipfa, 
Ô caro, nullas habes, & tibi probandi onus incumbit, 
advertendum eft ad recte philofophandum non opus 
effe ut ea omnia quæ non admittimus, quia ignoramus 
an fint vera, probemus falfa efle; fed tantummodo 
efle fummopere cavendum ne quid ut verum admit- 
tamus, quod non poflimus probare verum efle. Ita, 


21 Après advertatur, zon à la ligne (1'* et 2° édit.). 


a Voirit AIT, p400, 17: j 
b. Page 262, 1. 12-14. 


15 


20 


25 


23 


416-417. QuNTÆ RESPONSIONES. 35 


cùm deprehendo me effe fubftantiam cogitantem, for- 
moque clarum & diftinétum iftius fubftantiæ cogi- 
tantis conceptum, in quo nihil eorum quæ ad con- 
ceptum fubftantiæ corporeæ pertinent, continetur, 
hoc plane fuficit ut affirmem me, quatenus me ipfum 
novi, nihil aliud efle quàm rem cogitantem, quod 
folum in 2. Meditatione, de quà jam agitur, afhr- 
mavi. Nec debui admittere iftam fubftantiam cogi- 
tantem efle quoddam corpus agile, purum, tenue 
&c., quandoquidem nullam habui rationem quæ id 
mihi perfuaderet; tu, fi quam habes, tuum eft ipfam 
docere, non autem exigere a me ut probem | id falfum 
efle quod non aliam ob caufam admittere recufavi, 
quàm quia mihi erat ignotum. Idem enim facis ac fi 
dicenti me jam in Hollandià verfari, negares effe cre- 
dendum, nifi probarem me non efle etiam in Chinà, 
nec in ullà alià mundi parte, quia forte fieri poteft ut 
idem corpus per divinam potentiam duobus in locis 
diverfis exiftat. Cum verd addis, mihr etiam proban- 
dum animas brutorum effe incorporeas, & craffum cor- 
pus nihil conferre ad cogitationes*, teftaris te non modd 
ignorare cujus fint partes probandi, fed etiam quid a 
quoque fit probandum ; nam ego neque animas bru- 
torum puto efle incorporeas, nec craflum corpus 
nihil conferre ad cogitationem, fed tantüm iftarum 
rerum confiderationem nullo modo effe hujus loci. 

4. Quæris hic ? obfcuritatem ex æquivocatione vo- 
cis anima, fed quam ego tam accurate fuftuli fuis 
locis, ut hic pigeat repetere. Itaque dicam tantüm 


a. Page 261, 1. 21 et 25. 
b. Page 263,1. 7. 


505 


506 


507 


350 OŒEuvREs DE DESCARTES. 41748. 


nomina rebus ut plurimum impofita fuifle ab imperi- 
tis, ideoque non femper fatis apte rebus refpondere ; 
no ftrum autem non efle illa mutare, poftquam ufu 
recepta funt, fed tantüm licere rene fignifica- 
tiones are cum advertimus illas ab aliis non 
recte intelligi. Sic, quia fortè primi homines non 
diftinxefrunt in nobis illud principium quo nutrimur, 
crefcimus, & reliqua omnia nobifcum brutis commu- 
nia fine ullà cogitatione peragimus, ab eo quo cogi- 
tamus, utrumque unico animæ nomine appellarunt; 
ac deinde animadvertentes cogitationem a nutritione 
efle diftinam, id quod cogitat vocarunt mentem, 
hancque animæ præcipuam partem efle crediderunt. 
Ego verd, animadvertens principium quo nutrimur 
toto genere diftingui ab eo quo cogitamus, dixi 
animæ nomen, cum pro utroque fumitur, efle æqui- 
vocum ; atque ut fpecialiter fumatur pro alu primo 
five præcipuä hominis formä, intelligendum tantüm 
effe de principio quo cogitamus, hocque nomine men- 
tis ut plurimum appellavi ad vitandam æquivocatio- 
nem ; mentem enim non ut animæ partem, fed ut totam 
illam animam | quæ cogitat confidero. 

Hæres verd, inquis, an ergo ext/fimem antmam fem- 
per cogitare*. Sed quidni femper cogitaret, cum fit fub- 
ne cogitans ? & quid miri quod non recordemur 
cogitationum quas habuit in matris utero, velin lethar- 
gico &c., cum nequidem recordemur plurimarum, 
quas tamen Îcimus nos habuifle, dum effemus adulti, 

1 rebus omis (2°édit.).— 22 Après confidero, non à la ligne (r'* et 
2 6dit.): 

a. Page 264, 1. 5-7. 


20 


25 


10 


15 


20 


25 


418-420. QuINTÆ RESPONSIONES. FA 


fani, & vigilantes. Ad recordationem enim cogitatio- 
num quas mens habuit, quandiu corpori eftconjunéta, 
requiritur ut quædam | ipfarum veftigia in cerebro 1m- 
prefla fint, ad quæ fe convertendo, five fe applicando, 
recordatur : quid autem miri, fi cerebrum infantis vel 
lethargici veftigiis iftis recipiendis fit ineptum* ? 

Denique, ubi dixi, forfan fieri poffe, ut 1d quod non- 
dum novi (nempe meum corpus) non fit diverfum ab eo 
me quem noyi (nempe a meà mente), ne/cio, de hac re 
non difputo, &e.; objicis : /? nefcis, fi non difputas, cur 
te nihil effe iflorum affumis* ? Ubi falfum eft me quic- 
quam aflumpfifle quod nefcirem; nam plane e con- 
tra, quia nefciebam | efletne corpus idem quod mens 
necne, nihil eà de re affumpfi, fed folam mentem con- 
fideravi, donec poftea, in 6. Meditatione, 1llam rea- 
liter a corpore diftingui, non affumpfi, fed demon- 
fravi. Tu verd, Ô caro, in hoc plurimum peccas, 
quod, cùm nullam vel minimam habeas rationem ad 
probandum mentem a corpore non diftingui, nihilo- 
minus tamen id affumis. 

. Quæ de imaginatione feripfi‘, fatis clara funt 
attendenti; fed nihil miri, fi fortè iis qui non medi- 
tantur fint perobfcura. Moneo autem ipfos, ea quæ ad 
hanc quam de me habeo notitiam non pertinere affir- 
mavi, non pugnare cum iis quæ dixeram antea me 
nefcire an ad me pertinerent; quia | plane aliud ef, 
pertinere ad me ipfum quàm pertinere ad eam quam 
de me habeo notitiam *. 


a. Voir t. III, p. 400, 1. 8. 
b. Page 265, 1. 9-ro. 

c. Ibid., 1. 14. 

d. Voir t. III, p. 400, 1. 24. 


508 


509 


510 


3 58 Œuvres DE DESCARTES. 420-421. 


6. Quæcunque hic habes*, à caro optima, non 
tam mihi videntur efle objectiones, quàm obmurmu- 
rationes quædam nullà refponfione indigentes. 

7. Hic etiam? multa obmurmuras, | fed quæ, non 
magis quam præcedentia, egent refponfione. Nam, 
quæ de brutis inquiris, non funt hujus loci, quia 
mens meditabunda apud fe ipfam poteft experiri fe 
cogitare, non autem an bruta etiam cogitent necne ; 
fed hoc poftea ex eorum operationibus a pofteriori 
tantüm inveftigat. Nec hæreo in iis quæ me inepte 
loquentem introducis abnegandis, quia mihi fatis ef 
femel monuifle, te non omnia mea fideliter referre. 
Sæpe verd attuli criterium, quo dignofcitur mentem 
aliam efle a corpore : nempe quôd tota mentis na- 
tura confiftat in eo quod cogitet, tota autem natura 
corporis in eo quod fit res extenfa, nihilque pror- 
fus commune fit inter cogitationem & extenfionem. 
Oftendi etiam fæpe diftinéte, mentem poffe indepen- 
denter a cerebro operari; nam fane nullus cerebri 
ufus effe poteft ad pure intelligendum, fed tantüm ad 
imaginandum vel fentiendum. Et quamwvis, forti acce- 
dente imaginatione vel fenfu [ (ut fit cùm cerebrum 
perturbatur), non facilè mens aliis rebus intelligendis 
valcet, experimur tamen, cùm imaginatio eft minus 
fortis, nos fæpe aliquid ab ipfà plane diverfum intel- 
ligere : ut, cum inter dormiendum advertimus nos 
fomniare, opus quidem eft imaginationis quod fom- 

21-22 accedente (errata 2° édit. et Disquis. Met.)] accidente (7° et 
2° édit.). 


a. Page 266, 1.45: 
b. Page 268, 1. 17. 


20 


25 


10 


20 


25 


421-422. QuINTÆ RESPONSIONES. 359 


niemus, fed quèd nos fomniare advertamus, opus eft 
folius intelle&üs. 

8. Hiîc*, ut fæpe alibi, tantüm oftendis te non fa- 
ts intelligere illa quæ conaris reprehendere. Neque 
enim abftraxi* conceptum ceræ ab ejus accidentium 
conceptu; fed potiüs indicare volui quo pacto ejus 
fubftantia per accidentia manifeftetur, & quomodo 
ejus perceptio reflexa & diftinéta, qualem nullam, à 
caro, videris unquam habuifle, differat a vulgari & 
confufà. Nec video quonam fretus argumento pro 
certo affirmes canem fimili modo atque nos dijudi- 
care, nifi quia, cum videas illum etiam carne con- 
fare, eadem omnia quæ in te funt, putas efle etiam 
in illo; fed ego, qui nullam in eo mentem animad- 
verto, nihil fimile iis quæ in mente cognofco, in ipfo 
reor inveniri. 

|9. Miror te hic° fateri, omnia illa quæ in cerà 
confidero, demonftrare quidem me diflinéle cognofcere 
quôd extflam, non autem quis aut qualis fim*, cum unum 
fine alio non demonftretur. Nec video quid amplius 
[eà de re expectes, nifi ut dicatur cujus coloris, odo- 
ris & faporis fit mens humana, vel ex quo fale, ful- 
phure &#mercurio fit conflata; vis enim ut ipfam, 
inftar vini, labore quodam Chymico*® examinemus. 
Quod te profeéto dignum eft, à caro, & iis omnibus 


24 Après examinemus, à la ligne (r'* édit. seulement). 


. Page 271, L. 16. 

MAVointioV; pp: 151 

. Page 273, 1. 20, à p. 274, 1.8. 
. Page 274, L. 9-13. 

HHPace277: 13e 


eo Ange 


511 


512 


360 Œuvres DE DESCARTES. 422-423 


qui, cùm nihil nifi admodum confufe concipiant, quid 
de quâque re quærendum fit ignorant ; fed quantum 
ad me, nihil unquam aliud requiri putavi ad manife- 
ftandam fubftantiam, præter varia ejus attributa, adeo 
ut, quo plura alicujus fubftantiæ attributa cognofca- 
mus, eo perfeclius ejus naturam intelligamus. Atque, 
ut multa diverfa attributa in cerà diftinguere poffu- 
mus, unum quôod fit alba, aliud quod fit dura, aliud 
quod ex durà fiat liquida &c. ; | ita etiam in mente to- 
tidem funt, unum quôd habeat vim cognofcendi albe- 
dinem ceræ, aliud quod habeat vim cognofcendi ejus 
duritiem, aliud quod mutationem duritiei five lique- 
faétionem &c.; poteft enim quis nofle duritiem, qui 
non ideo novit albedinem, nempe qui cæcus natus 
eft ; & ita de cæteris. Unde clare colligitur nullius 
rei tot attributa cognofci, quam noftræ mentis, quia, 
quotcunque cognofcuntur in quàlibet alià re, tot 
etiam numerari poflunt in mente, ex eo quod illa 
cognofcat; atque ideo ejus natura omnium | eft no- 
tiffima. Denique hic obiter reprehendis® quod, cm 
nihil in me effle admiferim præter mentem, nihilominus 
loquar de cerû quam videam, quam tangam, quod fine 
oculis & mantbus fieri non poteft. Sed notare debuifti 
me accurate monuifle, non 1ibi agi de vifu & taétu, 
quæ fiunt ope organorum, fed de folà cogitatione 
videndi & tangendi, ad quam organa ifta non requiri 
quotidie in fomnis experimur. Nec fane hoc non 
notafti, fed tantum monere voluifti quam abfurdæ 


9 Après &c., à la ligne (1"* édit. seulement). 


a. Page 274, 1. 16-22. 


15 


20 


25 


20 


25 


423-424. QuUINTÆ RESPONSIONES. 361 


fæpe atque injufftæ cavillationes ab iis qui non tam 5413 


aliquid intelligere quaäm impugnare fatagunt, exco- 
gitentur. 


De is que 
IN TERTIAM MEDITATIONEM 


objeéla funt*. 


1. Euge : hic tandem aliquam contra me affers ra- 
tionem, quod nullibi prius te fecifle animadverti. Ut 
enim probes non effe regulam certam, quôd ea quæ valde 
clare & difhinéle percipimus fint vera’, dicis ingenia 
permagna, quæ videntur debuifle plurima clare & 
diftinte percipere, cenfuifle nihilominus rerum veri- 
tatem vel in Deo vel in puteo efle abfconfam. In quo 
lfateor te recte ab authoritate argumentari; fed me- 
minifle debuiffes, ô caro, te hîc affari mentem a rebus 
corporeis fic abductam, ut nequidem fciat ulios un- 
quam homines ante fe extitifle, nec proinde ipforum 
authoritate moveatur. Quod deinde affers de Scepti- 
cis, locus eft communis non malus, fed nihil probans, 
ut neque quod quidam pro falfis opinionibus mortem 
oppetant‘, quia probari | nunquam poteft illos clare 
& diftinéte percipere id quod pertinaciter affirmant. 
Quod denique addis, non tam de veritate regulæ effe 
laborandum, quàm de Methodo ad dignofcendum an 
fallamur necne, cum exiftimamus nos aliquid clare 
percipere, non inficior ; fed hoc ipfum accurate a me 

a. Page 277, 1. 9. 
b. Jbid., 1. 14-16. 


CVOointaill, pA401, 110; 
Œuvres. II. 46 


514 


545 


302 OEuvREs DE DESCARTES. da 25 


præftitum fuiffe contendo fuis in locis, ubi primüm 
abftuli omnia præjudicia, & poftea enumeravi omnes 
præcipuas ideas, ac diftinxi claras ab obfcuris aut 
confufis. 

2. Miror verd ratiocinium quo probare vis omnes 
noftras ideas effe adventitias, nullafque a nobis faétas, 
quia, inquis, #ens faculiatem habet non tantüm perci- 
piendi ipfas ideas adventitias, fed præterea illas varie com- 
ponendi, dividendi, contrahendi, ampliandi, comparandr, 6 
id genus fimilia® : unde concludis ideas Chimærarum, 
quas mens facit componendo, dividendo &c., non 
efle | ab ipfà factas, fed adventitias. Quo paéto etiam 
poffes probare nec figna ulla faéta fuiffe a Praxitele, 
quoniam a fe non habuit marmor ex quo illa exlcul- 
peret, nec te has objeétiones feciffe, quia ex verbis non 
a te inventis, fed ab aliis mutuatis, ipfas compofuifti. 
At certe nec forma chimæræ in partibus capræ aut 
leonis, nec forma tuarum objeétionum in fingulis ver- 
bis quibus ufus es, fed in folà compofitione, confiftit. 

Mirabile etiam eft quod ideam Reï non pofñie effe in 
mente fuftineas, m1fi fimul fint ideæ animalis, plante, 
lapidis, omniumque univerfalium®. Tanquam fi, ut 
agnofcam me effe rem cogitantem, debeam agnofcere 
animalia & plantas, quoniam debeo Rem, five quid 
fit Res, agnofcere‘. Nec verius hic de veritate agis. Ac 
denique, cum ea tantüm de quibus nihil affirmavi 
impugnes, non nifi in ventos præliaris. 


19 Après confifit, non à la ligne (1 et 2° édit.). 


a, Page 280, 1. 2-7. 
b. Ci-avant, p. 281,1. 5-7. 
c. Voirt. III, p. 403, L. 1. 


20 


25 


15 


20 


425-426. QuNTæÆ RESPONSIONES. 363 


3. Hic* ut convellas rationes ob quas de rerum 
materialium exiftentià cenfui efle dubitandum, quæ- 
ris cur ergo fupra terram ambulem &c.°. In quo mani- 
fefte principium petitur : affumis enim id quod effet 
probandum, nempe tam certum efle me fupra terram 
ambulare, ut de eo non poflit dubitari. 

Et cüm rationibus, quas mihi objeci & refultavi, 
unam vis addere, quamobrem in cæco nato nulla fit idea 
coloris, aut in furldo vocis‘, plane oftendis te nullam 
habere ullius momenti. Qui enim fcis nullam effe 
ideam colorum in cæco nato ? cùm interdum in nobis, 
etfi claudamus oculos, nihilominus fenfus lucis & 
colorum excitentur. Et, quamvis quod ais concedatur, 
nunquid eodem jure dici poteft ab eo qui negat exi- 
ftentiam rerum materialium, cæcum natum non ha- 
bere ideas colorum, quia ejus mens facultate illas 
formandi eft deftituta, quo a te dicitur ipfum eafdem 
non habere, quia oculis eft privatus ? 

Quæ fubjungis de duabus ideis folis*, nihil pro- 
bant; fed, cùm ambas pro unà accipis, quoniam ad 
unum folem referuntur, idem eft ac fi diceres verum 
& falfum non differre, cum de eodem fubjeéto afir- 
mantur. Et cüm illam, quam ex rationibus afirono- 
micis colligimus, negas efle ideam, nomen ideæ ad 


4 petitur (2° édit. et Disquis. 2° édit.). — 18 Après privatus, 
Met.)] petis(r"“édit.).—6 Après même remarque. 
dubitari, non à la ligne (1"° et 


a. Ci-avant, p. 281,1. 12. 

b. Page 282,1. 17, etc. 

c. Page 283, 1. 6-7. 
d° Ibid, l'rr, etc. 


516 


517 


518 


364 OEUVRES DE DESCARTES. 426-427. 


folas imagines in phantañà depictas, contra id quod 
exprefle affumpf, reftringis. 

4. Idem hic* facis, cum negas fubftantiæ effe ve- 
ram ideam, quia nempe| fubftantia non imaginatione, 
fed folo intelletu percipitur. Atqui dudum ego pro- 
teftatus fum, Ô caro, nihil mihi negotii effe cum illis 
qui folà fuà imaginatione, non autem intelleëtu, uti 
volunt. 

Ubi vero ais /ub/flantiæ ideam nihil habere realitatis, 
quod non habeat ex ideis eorum accidentium, fub quibus 
|vel quorum inffar concipitur*, probas te revera nullam 
habere diftintam, quia nunquam fubftantia inftar 
accidentium concipi poteft, nec fuam realitatem ab 
iis mutuari ; fed contra vulgo a Philofophis acciden- 
tia fubftantiarum inftar concipiuntur, nempe quoties 
realia efle dicuntur. Nulla enim accidentibus reali- 
tas (hoc eft nulla entitas plufquam modalis) tribui 
poteft, quæ non ab ideà fubftantiæ defumatur. 

Porro ubi ais ideam Dei haberi tantüm ex eo quod 
audiverimus quædam attributa de Deo enuntiarr®, vellem 
adderes undenam ergo primi homines, a quibus ifta 
audivimus, eandem Dei ideam habuerint. Si enim a 
fe ipfis, cur non etiam eandem a nobis habere poffu- 
mus ? Si verd a Deo revelante, ergo Deus exiftit. 

| Cüm autem addis, eum qui infinitum quid dicit, 
attribuere rei, quam non capit, nomen quod non intel- 


8 Après volunt, non à la ligne (1° et 2° édit.). — 18 Après defu- 
matur, #ême remarque. 


a. Page 284, 1. 25. = 
b. Page 286, L. 7-0. 
c. Ibid., 1. 16-17. 


20 


25 


20 


25 


427-428. QuinTæÆ RESPONSIONES. 36$ 


ligit®, non diftinguis intelletionem modulo ingenii 
noftri conformem, qualem de infinito nos habere 
unufquifque apud fe fatis experitur, a conceptu rerum 
adæquato, qualem nemo habet, non modo de infinito, 
fed nec fortè etiam de ullà alià re quantumvis parvà. 
Nec verum eft intelligi infinitum per finis five limi- 
tationis negationem ?, cùm e contra omnis limitatio 
negationem infiniti contineat. 

[Nec verum etiam eft 1deam, omnes 1llas perfeétiones 
quas Deo tribuimus repræfentantem, non habere plus 
realitatis objeéhivæ quàam habeant res finitæ. Fateris 
enim ipfemet iftas perfectiones ab intelle&tu noftro 
ampliari ut Deo tribuantur. An ergo exiftimas illa 
quæ fic ampliata funt, non ideo majora efle non am- 
pliatis ? Et unde effe poteft facultas omnes perfe@io- 
nes creatas amphandi, hoc eft aliquid ipfis majus five 
amplius concipiendi, nifi ex eo quod idea rei majoris, 
nempe Dei, fit in nobis ? Nec denique verum ef, per- 
pufillum fore| Deum, fi non fit major quàm a nobis intel- 
ligatur ; intelligitur enim efle infinitus, atque infinito 
nihil majus efle poteft. Atqui confundis intelle@io- 
nem cum imaginatione, fingifque nos Deum imaginari 
inftar hominis alicujus permagni, tanquam fi quis 
nunquam vifum elephantem imaginaretur efle inftar 
animalculi acari quammaximi ; quod tecum fateor efle 
ineptiflimum. 


8 Après contineat, non à la ligne (1'° et 2° édit.). 


a. Page 286, p. 25-26. 
b.Voir/t: IIT; p.403,1° 17. 
c. Ci-avant, p. 287, 1. 5-7. 


519 


520 


366 Œuvres DE DESCARTES. 428-420. 


. Multa hîc* dicis ut mihi1 videaris contradicere; 
nec tamen ullo modo contradicis, cùm plane idem 
quod ego concludas. Sed tamen multa hinc inde per- 
mifces, a quibus valde diffentio, ut quod axioma, nthil 
efl in effeélu quod non præextiterit in caufä*, de caufà 
materiali potius quam de efficiente fit intelligendum ; 
nunquam enim perfectio formæ | in caufà materiali, 
fed in folà efficiente, præexiftere poteft intelligi. Et, 
quôd formalis realitas ee ins & talia. 

6. Si quid haberes ad exiftentiam rerum materia- 
lium probandam, procul dubio hic‘ attuliffes. Sed 
cüm tanltüm interroges, an ergo mea mens incerta fit 
efJe aliquid præter fe in mundo*, & fingas non opus efle 
ut argumenta ad id quæras, atque ita provoces tan- 
tüm ad præjudicatas opiniones, multo clarius oftendis 
nullam te ejus quod affirmas dare poñle rationem, 
quäm fi omnino tacuifles. 

Quæcumque verd hîc difputas de ideis ‘, non egent 
refponfione, quia tu nomen ideæ ad folas imagines in 
phantafà depictas reftringis, ego verd ad id omne 
quod cogitatur, extendo. 

Sed nie quærere libet, quo argumento probes, 
n'hil agere in fe ipfums. Nempe non foles uti argu- 


17 Après tacuifles, non à la ligne (1 et 2° édit.). — 21 Après 
extendo, même remarque. 


. Page 288, I. 8. 

. Tbid., 1. 15-16. 

. Page 290, 1. 17-19. 
‘Page 201,15: 

. Ibid., 1. 13-14. 
Ibid) 1. 17e 

. Page 292, 1. ro. 


Um mMm® En g » 


20 


20 


25 


429-430. QuintÆ RESPONSIONES. 367 


mentis. Hoc autem probafti exemplo digiti, qui fe 
ipfum non verberat, & oculi qui fe in feipfo non videt, 
fed in fpeculo. Quibus facile eft refpondere, non efle 
oculum qui fpeculum videt magis quäm feipfum, fed 
mentem quæ fola, & fpeculum, & oculum, & feipfam 
quoque, agnofcit. Atque etiam dari poffunt alia exem- 
pla in rebus corporeis; ut cùm turbo fe in gyrum ver- 
ut, nunquid ifta converfio actio eft quam in fe ipfum 
exercetor 

Denique notandum eft, me non affirmafñle ideas | re- 
rum materialium | ex mente deducri, ut non fatis bonà 
fide hic fingis. Expreffè enim pofñtea oftendi, ipfas a 
corporibus fæpe advenire, ac per hoc corporum exi- 
ftentiam probari. Hic vero tantüm expofui, nullam in 
lis tantam realitatem inveniri, ut, ex eo quod nihil fit 
in effeétu quod non formaliter vel eminenter præexti- 
terit in caufà, concludi debeat illas a folà mente non 
potuiffe proficifci, quod nullo modo impugnas. 

7. Hîc° nulla habes quæ non jam ante dixeris, & a 
me fuerint explofa. Unum monebo de ideà infiniti, 
quam ais non poffe effe veram, nifi comprehendam infini- 
tum, dicique poffe ad fummum me cognofcere partem infi- 
niti, 6 quidem partem minimam, quæ non melius infini- 
tum refert,quàm exigut caprlli effigies hominem inteorum 
repræfentat®. Moneo, inquam, e contra plane repu- 


6 agnofcit (2*édit. et Disquis. Oo Après exercet, non à la ligne 
Met)] cognofcit (1 édit). —  (r“et 2° édit.). 


a. Voir t. III, p. 404, L. 14. 
b. Ci-avant, p. 293, 1. 11, etc. Voir aussi t. III, p. 404, 1. 19. 
c. Page 294, I. 2. 

d. Page 296, 1. 24, et p. 297, L. 5, 10, 16. 


521 


522 


308 OEuvrEs DE DESCARTES. 430431 


gnare, fi quid comprehendam, ut id quod compre- 
hendo fit infinitum; idea enim infiniti, ut fit vera, 
nullo modo debet comprehendi, quoniam ipfa incom- 
prehenfibilitas in ratione formali infiniti continetur. 
Et nihilominüs eft manifeftum, ideam quam | habemus 
infiniti, non repræfentare tantüm aliquam ejus par- 
tem, fed revera totum infinitum, eo modo quo debet 
repræfentari per humanam ideam, etfi procul dubio 
alia multo perfeétior, hoc eft accuratior & difftinctior, 
haberi poflit a Deo, aliâve naturà intelligente, quæ 
fit humanà perfeior. Eàdem ratione quà non dubi- 
tamus quin Geometriæ imperitus totius trianguli 
ideam habeat, cum figuram effe tribus lineis compre- 
henfam intelligit, etfi a Geometris alia multa de eo- 
dem triangulo cognofci poffint atque in ejus ideà ani- 
madverti, quæ ab illo ignorantur. Ut enim fufficit 
intelligere figuram tribus lineis contentam, ad haben- 
dam ideam totius trianguli ; fic quoque fufficit intelli- 
gere rem nullis limitibus comprehenfam, ut vera & 
integra idea totius infiniti habeatur*. 

8. Eundem hic? repetis errorem, cùm veram ideam 
Dei haberi negas. Etfi enim omnia quæ in Deo funt 
non cognofcamus, omnia ea nihilominus funt vera, 
quæ in eo efle cognofcimus. Quæ verd intermifces, ut 


523 palnem non efle eo, qui panem defiderat, rene 


ex e0 quod per cipiam aliquid efle aëlu in idea, non Fr. 


effeaélu in re cujus efl idea; me judicare 1d quod à Ignoro0®, 


a Voir tIDLIS p.403 12022: 
b. Ci-avant, p. 297, 1. 25. 
Page 298, L. 8. 


Pare 200 147. 
. Page 300, 1. 1 


(ASE (Re) 


20 


25 


20 


25 


431-432. QuiNTÆ RESPONSIONES. 369 


& talia, teftantur tantüm te, à caro, multa temere velle 
impugnare, quorum fenfum non affequeris. Neque 
enim ex eo quôd quis panem defideret, infertur panem 
ele 1p/o perfeélorem, fed tantum illum qui pane eget, 
efle imperfectiorem fe ipfo, cum non eget. Et ex eo quod 
aliquid fit in ideä, non infero idem effe in rerum naturä, 
nifi cùm nulla alia iftius ideæ caulfa reddi poteit, præ- 
ter rem quam repræfentat actu exiftentem ; quod non 
de pluribus mundis, nec de ullà alhià re, præterquam 
de folo Deo, verum effe demonftravi. Nec judico 1d 
quod 1gnoro; rationes enim attuli cur id judicarem, 
& quidem tam firmas ut nullam ex ipfis vel minimum 
impugnare potueris. 

9. Cüm negas® nos continud caufæ primæ influxu in- 
digere, ut confervemur, negas rem quam Metaphyfici 
omnes ut manifeftam affirmant, fed de quà fæpe illi- 
terati non cogitant, quia tantüm ad caufas /ecundiüm 
Jieri, non autem /ecundüm efe, attendunt. Sic Archi- 
teétus eft caufa domüs & pater filii /ecundum fieri tan- 
tüm, ideoque, cm opus abfolutum eft, poteft abfque 
iftiufmodi caufà remanere; fed fol eft caufa lucis ab 
ipfo procedentis, & Deus eft caufa rerum creatarum, 
non modà /ecundüm fierr, fed etiam /ecundüm effe, ideo- 
que debet femper eodem modo influere in effectum, 
ut eundem confervet?. 

Hocque apertè demonftratur ex eo quod explicui 
de partium temporis independentià, quodque fruftra 
conaris eludere, proponendo neceffitatem confecutionts 


25 Après confervet, non à la ligne (1° et 2° édit.). 


a. Page 300, 1. 11. 
b: Voir t. III, p. 405, L. 3. 
Œuvres. Il, 


rs 


525 


370 OEuvres DE DESCARTES. 432-433. 


quæ ef} inter partes temporis in abftratto confiderati*; 
de quo hic non eft quæftio, fed de tempore, feu dura- 
tione rei durantis, cujus non negas finfgula momenta 
poile a vicinis feparari, hoc eft rem durantem fingulis 
momentis definere efle. 

Cümque ais, vi effe in nobis, quæ ut perfeveremus 
præflare fufficiat, nifi corrumpens caufa fuperventat”, 
non advertis te creaturæ tribuere perfectionem crea- 
toris, quod nempe independenter ab alio in effe per- 
feveret, ac creatori imperfectionem creaturæ, quod 
nempe per politivam alionem tendere debeat in non 
ens, fi quando velit eflicere ut efle definamus. 

Quod deinde addis de progreffu in infinitum, nempe 
non abfurdum effe 1llum dari°, a te ipfo poftea infirma- 
tur. Fateris enim ab/urdum effe in caufis ila inter fe 
connexis ut inferior fine fuperiore agere non poffit"; 
de talibus enim tantüm hic quæftio eft,nempe de cau- 
fis in effe, non de caufis 7n fieri, ut funt parentes °. 
Nec proinde Ariftotelis authoritas hic mihi adverfa- 
tur ; ut neque etiam id quod ais de Pandorà : fateris 
enim omnes perfectiones quas in hominibus animad- 
verto, variis gradibus pofle a me adaugeri, adeo ut 
poflea videam tales efle, ut in humanam naturam 
cadere non poffint : quod omnino mihi fuffcit ad Dei 
exiflentiam demonftrandam. Eft enim illa ipfa vis 

5 Après efle, non à la ligne (1° et 2° édit.). — 12 Après definamus, 
mec remarque, 


. d 
0 
Fi 
ÿ] 


d'Ubid 41 27ap.30210ar 
e.MNOirteTIT; p.406 1:20: 


10 


20 


25 


20 


25 


PÉEPETS QuiNTÆ RESPONSIONES. 371 


perfectiones omnes humanas eoufque ampliandi, ut 


- plufquam humanæ effe cognofcantur, quam urgeo & 


contendo non futuram fuifle in nobis, nifi a Deo fai 
eflemus*. Atqui, | quod tibi non appareat me iftud 
evidentiffime demonftrafle, nequaquam miror, quia 
non haétenus animadverti te ullam ex meis rationibus 


reclte percepifle. 


10. Cüm reprehendis id quid dixi, n1hil ideæ Der 


addr, nihilque ab eà detrahi poffe*, non videris atten- 
difle ad id quod vulgo aiunt Philofophi, effentias re- 
rum efle indivifibiles. Idea enim repræfentat rei eflen- 
tiam, cui fi quid addatur, aut detrahatur, protinus fit 
alterius rei idea : fic Pandora, fic falfñi omnes Dii ab iis, 
qui verum Deum non reéte concipiunt, effinguntur. 
At poftquàm femel concepta eft idea veri Dei, quam- 
vis novæ detegi poflint in ipfo perfeétiones quæ non- 
dum fuerant animadverfæ, non ideo tamen augetur 
ejus idea, fed tantüm diftinélior redditur & expreflior, 
quia omnes in eâdem 1llà, quæ prius habebatur, de- 
buerunt contineri, quandoquidem fupponitur fuifle 
vera. Ut neque augetur idea trianguli, eùm variæ in 
eo proprietates, quæ prius fuerunt ignoratæ, adver- 
tuntur. Neque enim, ut fcias, idea Dei formatur a nobis 
Jucceffive ex perfeélionibus creaturarum ampliatis®, fed 
tota fimul ex hoc quèd ens infinitum omnifque amplia- 
tionis incapax mente attingamus. 


26 incapacem (17 édit.). — Après attingamus, non à la ligne (1° et 
2€ édit.). 


a Voirt. Il; p. 403,127. 
b. Page 305, L 5. 
Clbridl re 


527 


528 


2 OŒŒEuvrEs DE DESCARTES. 434435. 


Cüm autem petis undenam probem ideam Der ele 
in nobis lanquam notam artificis opert impreflam, & quis 


fit moldus imprefhonts, quæve forma 1flus notæ*, idem 


eft ac fi aliquà in tabellà tantüm artificii deprehen- 
dens ut ipfam a folo Apelle pingi potuifle judicarem, 
diceremque inimitabile iflud artificium efle veluti 
quandam notam, quam Apelles tabellis omnibus fuis 
impreffit ut ab aliis dignofcantur, tu verd quæ- 
reres : quæ forma iflius notæ, quifve modus impref- 
fionis? Certe rifu potius quàm refponfione dignus 
videreris. 

Quid, cùm pergis : fi non e/l aliud ab opere, tu 1pfa 
ergo es idea, tu 1pfa nihil aliud es quàm cogitationis mo- 
dus, tu ipfa es € nota impreffa, € fubjeélum impreffionis* ? 
Nunquid æque acutum eft ac fi dixiflem artificium 
illud, quo Apellis tabellæ ab aliis dignofcuntur, non 
efle quid diverfum ab iplis tabellis, urgeres : ergo ta- 
bellas iflas nihil aliud efle quàäm artificium, nec ex 
ullà materià conftare; ergo ipfas efle tantüm modum 
pingendi &c. ? 

Quid, cùm ut neges nos ad imaginem Der faélos effe, 
dicis, ergo Deum efle hominiformem®, & ea colligis in 
quibus | humana natura differt a divinà ? efne in eo 
acutior quàm fi, ut negares quafdam Apellis tabellas 
ad fimilitudinem Alexandri factas fuifle, diceres ergo 
Alexandrum fuifle inftar tabellæ, tabellas autem ex 
ligno & pigmentis compofitas efle, non ex oflibus & 


11 Après videreris, non à la ligne (r1"*et 2° édit.). 
a. Page 306, 1. 3-6. 


b.Abia., |.7-10: 
Cbid. mor. 


20 


25 


POP DINT RU) ST SO ENT NS PSE UN 


20 


25 


435-436. QUuINTÆ RESPONSIONES. 373 


carne, ut Alexander ? Nempe non eft de | ratione ima- 
ginis, ut in omnibus eadem fit cum re cujus eft imago, 
fed tantüm ut illam in aliquibus imitetur; & perfpi- 
cuum eft perfeétiffimam 1llam vim cogitandi, quam in 
Deo efle intelligimus, per 1llam minus perfetam, quæ 
in nobis eft, repræfentari. 

Cüm verd mavis conferre Dei creationem cum fabri 
operatione, quäm cum generatione parentis*, fine ullà 
ratione id facis. Etfi enim 1lli tres agendi modi toto 
genere diverfi fint, propius tamen eft a productione 
natural ad divinam quàm ab artificiali argumentari. 
Sed nec tantam fimilitudinem effe dixi inter nos & 
Deum, quanta eft inter filios & parentes; nec etiam 
femper nulla eft fimilitudo inter opus|fabri & ipfum 
fabrum, ut patet cùm ftatuarius fibi fimile fignum 
exculpfit. 

Quäm malà autem fide refers mea verba, cùm fingis 
me dixifle a me percipt fimilitudinem in eo quèd fim res 
incompleta & dependens?, cum e contrà ifla in diffimili- 
tudinis argumentum attulerim, ne putaretur me velle 
homines Deo æquare. Dixi enim, me non modà perci- 
pere me in iftis Deo effe inferiorem, & interim ad ma- 
jora afpirantem, fed etiam majora ifta in Deo efe, 
quibus majoribus aliquid fimile in me fit, cum ad ipfa 
aufim afpirare®. 


1 Après Alexander, à la ligne à la ligne (1"° édit. seulement). 


(1 édit. seulement).—6 Après re- — 16 Après exculpfit, non à la 
prælentari, #on à la ligne(r"et2* ligne (1"et 2‘ édit.). — 25 Après 
édit). — 11 Après argumentari afpirare, même remarque. 

te) , 1 


a. Page 306, 1. 20. 
D'Zb14, 127: 
c. Page 5r,l24;,etc. 


529 


530 


374 OŒŒuvREs DE DESCARTES. 436-437. 


Denique, cum mirum effe ais cur non cæterti homi- 
num idem quod ego de Deo intelligant, cüm in ils, æque 
ac in me, | imprefferit ideam fui*, idem ef ac fi mirareris 
quod, cm omnes norint ideam trianguli, non tamen 
omnes æque multa in ipfà animadvertant, & fortè non- 
nulli falfa quædam de ipfà ratiocinentur. 


| De 115 quæ 
IN MEDITATIONEM QUARTAM 


objeéla funt. 


Quamnam nihrli ideam habeamus, & quomodo 
de non ente participemus?, fatis explieui, vocando illam 
negativam, & dicendo nihil hoc aliud fignificare quàm 
nos non efle fummum ens, & nobis deefle quamplu- 
rima. Sed tu nodos ubique in fcirpo quæris. 

Et cùm ais me videre aliqua Det opera non omnino 
abfoluta®, plane aflingis id quod nullibi feripf nec cen- 
fui, fed tantum, fi quædam fpedtarentur, non prout 
habent in mundo rationem partis, fed ut totum quid, 
tunc videri pofle imperfeéla. 

Quæcunque deinde aflers pro caufà fnalit ad efh- 
cientem funt referenda; ita éx ufu partium in plantis, 
in animalibus &e., effectorem Deum mirari, & ex in- 
fpectione operum cognofcere ac glorificare opificem, 


14 Après quæris, 1on à la ligne (1" et 2° édit.). — 19 Après im- 
perfecta, même remarque. 


. 8-11. — Voir aussi t. III, p. 407, 1. 13. 


Q y 
nn 
Fiea 
: &.0n © 
& (ee) 
= U9 D) 


d'Jbids 125. 


20 


20 


25 


437-438. QUuINTÆ RESPONSIONES. 375 


par eft, non autem quo fine quidque fecerit divinare: 
Ac quamvis in Ethicis, ubi | fæpe conjecturis uti licet, 
aliquando fit pium confiderare quem finem conjicere 
poffimus Deum fibi in regendo univerfo propofuifle, 
certe in Phyficis, ubi omnia firmiflimis rationibus niti 
debent, eft ineptum. Nec fingi poteft aliquos Dei fines, 
magis quàam alios, in propatulo efle; omnes enim 
in imperfcrutabili ejus fapientiæ abyflo funt eodem 
modo reconditi. Nec etiam fingere debes neminem 
mortalium caufas alias poffe intelligere ; nulla enim 
non eft cognitu multo facilior quam Dei finis*; & eas 
ipfas quas in exemplum diflicultatis proponis, non 
nemo exiftimat fe novifle. 

Denique, quia hîc tam ingenue interrogas, quas pu- 
tem mentem meam habituram fuifle Der & fuï ideas, fi, ex 
quo infufa eff in corpus, manfiffet huc ufque in eo claufis 
oculis, & abfque ullo aliorum fenfuum ufu*, ingenue & 
candide refpondeo me non dubitare (modo ipfam in 
cogitando non impeditam a corpore, ut neque etiam 
adjutam, fupponamus), quin eafdem, quas nunc habet, 
Dei & fui ideas fuiflet habitura, nifi tantüm qudd 
multo puriores & clariores habuiflet. Senfus enim 
ipfam in multis impediunt, ac in nullis ad illas | perei- 
piendias juvant; & nihil obftat quominus omnes ho- 
mines eafdem fe habere æque animadvertant, quàm 
quia in rerum corporearum imaginibus percipiendis 
nimium occupantur. 


9 reconditæ (1 édit.). — 13 Après novifle, xon à la ligne (1° et 
2* édit.). 


a. Voir t. III, p. 408, 1. 13. 
b. Ci-avant, p. 310, 1. 21-28. 


031 


532 


533 


376 OEUVRES DE DESCARTES. 439-440. 


| 2. Hic* ubique male aflumis pro pofitivà imper- 
fectione, quèd fimus erroribus obnoxti, cum tamen fit 
tantüm (præfertim refpettu Dei) majoris perfeétionis 
in creaturis negatio. Nec recte quadrat comparatio 
civium Reipublicæ cum partibus univerfi : civium enim 
malitia, cum refertur ad Rempublicam, eft aliquid 
pofitivum; non autem quèd homo fit errori obnoxius, 
five quôd non habeat omnes perfeétiones, cum refer- 
tur ad bonum univerfi. Sed melius inflitui poteft com- 
paratio inter eum qui vellet totum humanum corpus 
oculis tegi, ut elegantior appareret, quia nulla ejus 
pars oculo pulchrior videtur, & eum qui putat nullas 
creaturas in mundo errori obnoxias, hoc eft non plane 
perfeclas, effe debuiffe. 

Planeque falfum eft quod fupponis, Deum nos de/li- 
nare operibus pravis, nobifque tribuere imperfeéliones?, 
|& talia. Ut etiam plane falfum eft, Deum ad 1lla pauca, 
quæ dijudicari ab homine voluit, imparem, implicitam, 
incertamque facultatem judicatricem er tribuiffe:. 

3. Vis ut hîc paucis dicam ad quid fe voluntas poffit 
extendere, quod intelle‘lum effugiat®. Nempe ad id 
omne in quo contingit nos errare. Ita cum judicas 
mentem efle tenue quoddam corpus, intelligere qui- 
dem potes, ipfam effe mentem, hoc eft, rem | cogi- 
tantem, itemque tenue corpus efle rem extenfam ; 
unam autem & eandem efle rem quæ cogitet & quæ 


14 Après debuille, son à la ligne (1° et 2° édit.). 


a. 1Pase#10,l-20/1etip. SN EC. 
bPageGr2, lire 

cu Paselñr4; le rr-12. 

dé Page 315; 1.15: 


20 


25 


20 


25 


440-447. OuINTÆ RESPONSIONES. 377 


fit extenfa, profecto non intelligis, fed tantummodo 
vis credere, quia jam ante credidifti, nec libenter de 
fententià decedis. Ita cùm pomum, quod fortè vene- 
natum eff, judicas tibi in alimentum convenire, intel- 
ligis quidem ejus odorem, colorem, & talia grata 
efle, non autem ideo ipfum pomum tibi effe utile in 
alimentum; fed quia ita vis, ita judicas. Atque fic 
fateor quidem nihil nos velle de quo non aliquid ali- 
quo modo intelligamus ; fed nego nos æque intelli- 
gere ac velle; poffumus enim de eàdem re velle per- 
multa, & perpauca tantüm cognofcere. Cum autem 
prave judicamus, non ideo prave volumus, fed fortè 
pravum quid; nec quidquam prave intelligimus, fed 
tantüm dicimur prave intelligere, quando judicamus 
nos aliquid amplius intelligere quàm revera intelli- 
gamus. 

Quæ poftea de indiflerentià voluntatis negas®, etfi 
per fe manifefla fint, nolo tamen coram te probanda 
fufcipere. Talia enim funt ut ipfa quilibet apud fe 
debeat experiri, potius quam rationibus perfuaderi ; 
tuque, Ô caro, ad ea quæ mens intra fe agit, non vide- 
ris attendere. Ne fis igitur libera, fi non lubet ; ego 
certe meà libertate gaudebo, cùm & illam apud me 
experiar, & a te nullà | ratione, fed nudis tantüm ne- 
gationibus, impugnetur. Majoremque forte apud alios 
merebor fidem, quia id afirmo quod expertus fum, & 
quilibet apud fe poterit experiri, quam tu, quæ idem 
negas ob id tantüm, quod fortè non experta fis. 


15-16 Après intelligamus, non à la ligne(1'*et 2° édit.).=— 28 Après 
fis, méme remarque. 


a, Page 316, 1. 15. 
Œuvres. Il, 48 


539 


536 


378 OEuvres DE DESCARTES. aar-44. 


Quanquam etiam evinei poflit ex tuis verbis, te id 
ipfum efle expertam. Negando enim nos cavere pofje 
ne erremus, quia non vis voluntatem in|quicquam ferri 
ad quod non determinetur ab intelleétu, fimul con- 
cedis cavere nos pof]e ne in errore perfeveremus* ; quod 
omnino fieri nequit abfque 1llà voluntatis libertate, 
fe ipfam fine determinatione intellectüs in unam aut 
alteram partem movendi, quam negabas. Nam, fi 
femel intellectus determinavit voluntatem ad falfum 
aliquod judicium proferendum, quæro a te: eùm pri- 
müm ipfa incipit cavere ne in errore perfeveret, a 
quonam ad id determinatur ? Si a fe ipfà, ergo poteft 
ad aliquid ferri, ad quod ab intelleétu non impellitur, 
quod tamen negabas, & de quo folo controverfia ef. 
Si verd ab intelledu, ergo ipfa non cavet ; fed tan- 
tummodo, ficut prius ferebatur in falfum quod ipfi 
ab intelleétu proponebatur, ita jam cafu contingit ut 
feratur in verum, quia intelleétus ei verum proponit”. 
Sed præterea vellem feire quam naturam falfi concei- 
pias, & quo paéto putes illud efle poffe objectum| in- 
telle@tüs. Ego enim, qui per falfum nihil aliud intel- 
ligo quam veri privationem, plane repugnare mihi 
perfuadeo, ut intelleétus falfum fub ratione vert ap- 
prehendat; quod tamen eflet neceffe, fi determinaret 
unquam voluntatem ad falfum amplettendum. 

4. Quantum ad fruétum harum Meditationum:, 
fatis premonui, in. præfatiunculà quam te legiffe exi- 
flimo, non magnum illum futurum pro iis qui, ratio- 

a. Page 317, p. 19-20. 


b. Voirt. III, p. 408, 1. 22. 
©. Ci-avant, p. 317, l. 24: 


10 


20 


25 


20 


442-443. QUINTÆ RESPONSIONES. 379 


num mearum feriem & nexum comprehendere non curan- 
tes, in fingulas tantüm earum partes difputare fludebunt*. 
Et quantum ad Methodum quà poflimus ea dignofcere, 
quæ revera clare percipiuntur, ab iis quæ clare per- 
cipi tantüm putantur, etfi credam ipfam a me fatis 
accurate traditam efle?, ut jam dictum eft, nequa- 
quam tamen confido 1illos, qui de præjudiciis exuendis 
tam parum laborant, ut querantur quôd non /impli- 
citer ac paucis verbis © de ipfis fim loquutus, eam facile 
efle percepturos. 


[| De 115 queæ 
IN QUINTAM MEDITATIONEM 


objeéla Junt. 


1. Quia hic, relatis pauculis meis verbis, addis me 
ea tantüm habere de quæflione propofitä *, cogor mo- 
nere te non fatis ad cohærentiam eorum quæ feripfi 
attendifle. Talem enim 1llam puto, ut ad cujufque rei 


- probationem conferant omnia quæ ipfam præcedunt, 


& maxima pars eorum quæ fequuntur : adeo ut bonà 
fide non poflis referre quantum de aliquà quæflione 
habeam, nifi etiam totum id, quod de reliquis feripfi, 
recenfeas. 


9 de ipfis, omis (1 édit.). —  recenfeas, non à la ligne (1° et 
12 quintam]) fextam, faute non 2° édil.). 
corrigée (1 édit). — 22 Après 

a HPagelo  Je28;1etc. 

b'aVoint II p.402; 1"4; 

c. Page 257, 1. 26-27. 

d'Pase 210, l'E7- 


537 


538 


380 OEuvRESs DE DESCARTES. 443-444. 


Quod verd ais tib1 durum videri, flatuere aliquid im- 
mutabile Ë æternum præter Deum*, merito fie videre- 
tur, fi de re exiftente quæflio eflet, vel tantum, fi 
quid ita immutabile flatuerem, ut ejus immutabilitas 
a Deo non penderet. Sed, quemadmodum Poëtæ fin- 
gunt a love quidem fata fuifle condita, fed poftquam 
condita fuere, ipfum fe 1is fervandis obftrinxifie ; ita 
ego non puto effentias rerum, mathematicafque illas 
veritates quæ de ipfis | cognofci poflunt, efle indepen- 
dentes a Deo?; fed puto nihilominus, quia Deus fic 
voluit, quia fic difpofuit, ipfas efle immutabiles | & 
æternas. Quod feu durum, feu molle effe velis, fufficit 
mihi quod fit verum. 

Quæ deinde contra Dialetticorum univerfalia ha- 
bes, me non tangunt, utpote qui ipfa, non ut illi, 
intelligam. Sed quantum ad eflentias quæ clare & 
diftinéte cognofcuntur, qualis eft ea trianguli alte- 
riufve cujufvis figuræ Geometricæ, facilè cogam te 
ut fatearis illarum ideas, quæ in nobis funt, a fin- 
gularibus non efle defumptas ; hic enim illas falfas 
dicis, quia fcilicet cum præconceptà tuà de naturà 
rerum opinione non conveniunt. 

Et paulo pot ais objeclum puræ Mathefeos, ut pun- 
Eum, lineam, fuperficiem, conflantiaque ex 115 indivift- 
bilia, indivifibiliterque fe habentia, exiflere reipfä non 
poffe‘ ; unde fequitur nullum triangulum, nihilque 
omnino ex iis quæ ad ipfius aliarumve figurarum 

22 Après conveniunt, non à la ligne (1 édit. seulement). 

a. Page 310, 1. 9-71. 


beVoir t'Ill; p. 406, 1415 
c. Voir Object. à la 6e Médit., p. 320, 1. 2-5. 


25 


VOTE A 


” à 
oies ctietéaséhenmteshnnne one 


20 


25 


444-445. QUINTÆ RESPONSIONES. 381 


Geometricarum effentias pertinere intelliguntur, un- 
quam extitifle, ac proinde iftas effentias non efle | ab 
ullis rebus exiftentibus defumptas. At, inquis, funt 
falfæ. Opinione tuà fcilicet, quia naturam rerum 
talem effe fupponis, ut eæ non fint ipfi conformes. 
Sed, nifi omnem Geometriam falfam quoque effe con- 
tendas, negare non potes quin de ipfis multæ veri- 
tates demonftrentur, quæ, cm eædem femper fint, 
merito dicuntur immutabiles & æternæ. Quod au- 
tem fortè non | fint conformes ei rerum naturæ quam 
tu fupponis, ut nec etiam illi quam Democritus & 
Epicurus ex atomis effinxerunt, eft tantum ipfis deno- 
minatio extrinfeca quæ nihil mutat; & nihilominus 
haud dubie funt conformes veræ illi rerum naturæ 
quæ a vero Deo condita eft. Non quôd fint in mundo 
fubftantiæ longitudinem habentes fine latitudine, aut 
latitudinem fine profunditate ; fed quia figuræ Geo- 
metricæ non confiderantur ut fubftantiæ, fed ut ter- 
mini fub quibus fubflantia continetur. 

Interim autem non concedo 1deas 1flarum figurarum 
nobis unquam per fenfus fuiffe 1llapfas*®, ut vulgo omnes 
fibi |perfuadent. Etfi enim haud dubie dari poflint in 
mundo, quales a Geometris confiderantur, nego ta- 
men ullas dari circa nos, nifi fortè tam minutas, ut 
nullo modo fenfus noftros attingant. Nam compo- 
nuntur ut plurimum ex lineis reétis ; at nequidem 
unquam ulla pars lineæ, quæ revera reéta effet, fenfus 
noftros movit, quippe cüm illas, quæ maxime rettæ 

9 Après æternæ, à la ligne  continetur, non à la ligne (1" et 
(1 édit. seulement). — 19 Après 2° édit.). — 20 iftorum (7" édit.). 


a. Page 322, |. 2-6. 


539 


540 


541 


382 Œuvres DE DESCARTES. 445-446. 


nobis vifæ funt, pulicario perfpicillo examinamus, 
plane irregulares & undulatim ubique incurvas efle 
deprehendimus. Ac proinde*, eùm primüm olim in 
infantià figuram triangularem in chartà depiétam 
afpeximus, non potuit 1lla figura nos docere quo 
paéto verus triangulus, ut a Geometris confideratur, 
[effet concipiendus, quia non aliter in eà contine- 
batur quàm velut in rudi ligno Mercurius. Sed quia 
jam ante in nobis erat idea veri trianguli ?, & facilius 
a mente noftrà, quàm magis compofita figura piéli 
trianguli, concipi poterat, idcirco, vifà iflà figurà 
compofità, non illam ipfam, fed potius verum trian- 
gulum apprehendimus.|Eodem plane modo quo, dum 
refpicimus in chartam, in quà lineolæ atramento ita 
duétæ funt ut faciem hominis repræfentent, non tam 
excitatur in nobis idea iftarum lineolarum, quam ho- 
minis : quod omnino non contingeret, nifi facies 
humana nobis aliunde nota fuiflet, atque eflemus 
magis aflueti de illà quam de lineolis ifüs cogitare, 
quippe quas fæpe etiam, cum aliquantulum a nobis 
remotæ funt, ab invicem diftinguere nequimus. Ita 
fane triangulum Geometricum, ex eo qui in chartà 
piétus eft, agnofcere non poflemus, nifi aliunde mens 
noftra ejus ideam habuiffet. 

2. Hic° non video cujus generis rerum velis efle 
exiftentiam, nec quare non æque proprietas atque 
omnipotentia dici pofñlit, fumendo fcilicet nomen 


13 Après apprehendimus, à la ligne (1"° édit. seulement). 
a. Voirt. V,p. 161. 


b'Voirtelll, p. 400,17: 
CAPACe 22,112: 


20 


25 


20 


25 


446-447: QUuINTÆ RESPONSIONES. 363 


proprietatis pro quolibet attributo, five pro omni 
eo quod de re poteft prædicari, ut hic omnino fumi 
debet. Quim etiam exiftentia neceflaria eft revera in 
Deo proprietas ftrilétiffimo modo fumpta, quia ill 
foli competit, & in eo folo effentiæ partem facit *. 
Nec | proinde exiftentia trianguli eum exiftentià Dei 
debet conferri, quia manifefte aliam habet relatio- 
nem ad effentiam in Deo quam in triangulo. 

Nec magis eft petitio principii?, quèd exrflentia inter 
ea, quæ ad effentiam Der pertinent, numeretur, quam 
quod æqualitas trium angulorum cum duobus reélis 
inter trianguli proprietates recenfeatur. 

Nec verum eft effentiam & exiflentiam in Deo, quem- 
admodum in triangulo, unam abfque ali poffe cogi- 
tari<, quia Deus eft fuum effe‘, non autem trian- 
gulus. Nec tamen inficior quin exiftentia poflibilis fit 
perfectio in ideà trianguli, ut exiftentia neceffaria eft 
perfeétio in ideà Dei ; eficit enim 1llam præflantiorem 
quàm fint ideæ 1llarum Chimærarum, quarum exi- 
fentia nulla efle poffe fupponitur. Nec proinde vel 
minimum ullà in re argumenti mei vires infregifli, 
hærefque femper delufus 1/lo fophifmate, quod ais tam 


facrlè a me folvi potuiffe®. 


Ad ea autem quæ fubjungis, jam alibi fatis ref- 
pondi. Et plane falleris, cùm ais non demonflrart exr- 


8 Après triangulo, non à la  recenfeatur, méme remarque. — 
ligne (1*et 2°édit.). — 12 Après 23 Après potuille (1d.). 


a. Voirt. III, p.416, 1. 25. 
DAPañe 323; 21e 
C.Page 324,1: 1. 

d' Voir t. III, p. 410, l. 14. 
e. Page 324, 1. 12-13. 


542 


364 OEUVRES DE DESCARTES. 447-448. 


543 /lentiam de Deo, ut demonflratur | de triangulo quod ejus 


544 


tres anguli fint æquales duobus reclis * : utriufque enim 
eft par ratio, nifi quod demonftratio probans in Deo 
exiftentiam fit alterà | multo fimplicior & clarior. 
Cætera denique prætereo, quia, dum ais ze mrhil 
explicare*, nihil ipfe explicas & nihil probas, nifi tan- 
tüm te probare nihil poñle. 

3. Contra ea quæ hîc habes de Diagorà, Theodoro, 
Pythagorà aliifque‘, oppono Scepticos, qui de ipfis 
Geometricis demonftrationibus dubitabant; & affirmo 
ipfos id faéturos non fuifle, fi Deum, ut par eft, co- 
gnoviflent *. Nec reéte probatur unam rem alià effe 
notiorem, ex eo quûd pluribus vera videatur, fed 
tantüm ex eo quôd illis, qui utramque, ut par ef, 
cognofcunt, appareat efle cognitu prior, evidentior 
& certior. 


| De u1s quæ 


IN 6. MEDITATIONEM 
objeéla funt. 


1. De eo quod neges res materiales, ut funt objeclum 
puræ Mathefeos, extflere®, jam ante egi. 

Falfum autem eft intelleétionem Chiliogoni effe 
confufam ; diftinétiflime enim & clariffimè multa de 


21 Après egi, non à la ligne (r"° et 2° edit.). 
Oo ) (e] 


a 
b. Page 
c 
d 


. Voir t. III, p. 410,1. 18. 
ee Pagen28,l 25; 


20 


20 


25 


448-449: QUINTÆ RESPONSIONES. 365 


eo poflunt demonftrari, quod certe non fieret, fi non 
nifi confufe, vel, ut ais, nomine tenus* perciperetur. 
Sed revera illud totum fimul clare intelligimus, etfi 
non pollimus totum fimul imaginari ; ex quo patet 
vires | intelligendi & imaginandi non diflerre tan- 
tm fecundum magis & minus, fed ut duos modos 
operandi plane diverfos. Quippe in intellectione mens 
fe folà utitur, in imaginatione verd formam corpo- 
ream contemplatur. Ac quamvis figuræ Geometricæ 
fint omnino corporeæ, non tamen idcirco ideæ illæ, 
per quas intelliguntur, quando fub imaginationem 
non cadunt, corporeæ funt putandæ. 

Ac denique te folà dignum eft, à caro, exiftimare 
ideas Der, Angeli, & mentis humanæ effe corporeas, vel 
quafi corporeas, ex forma fcilicet humana, & ex rebus 
alus tenuiffimis, fimpliciffimis, infenfibiliffimis, cujufmodr 
Junt aër œtherve, defumptas®. Quifquis enim Deum 
aut mentem ita fibi repræfentat, rem non imaginabi- 
lem conatur imaginart, & mihil nifi corpoream ideam 
efngit, cui nomen Dei vel mentis falfo tribuit. Nam 
in verà mentis ideà fola cogitatio cum ejus attributis, 
quorum nulla corporea funt, continetur. 

2. Hic° manifefte oftendis te præjudiciis tantüm 
niti, nunquamque illa exuere, cum velis nos in üis, 
in quibus falfitatem nunquam deteximus, nullam fal- 
fitatem fufpicari; atque ideo, cum turrim € prope fpe- 
éamus Ë contingimus, certos nos effe quôd fit quadrata", 

12 Après putandæ, non à la ligne (1"° el 2° édit.). 


a. Page 330, l. 14. 
b. Page 332,1. 3-8. 
Co NES IE 

d'Page 332, 1. 3-4. 


Œuvres: II. 49 


545 


46 


547 


360 OEuvREs DE DESCARTES. 449-451. 


fi quadrata appareat; & cum revera vigilamus, dubi- 
lare nos non poffe vigilemufne an fJomnie[mus*, & talia. 
Nullam enim habes rationem exiftimandi omnia, in 
quibus error effe poteit, jam olim a te fuifle animad- 
verfa; & facilè probari poflet, te in tis interdum fall 
quæ | certa efle fic admittis. Cüm autem ed redis, ut 


aliem dubitare non liceat quin res tales appareant quales 
$ q PE q 


apparent*, ad viam redis, hocque ipfum in fecundà 
Meditatione aflerui. Sed hic de veritate rerum extra 
nos pofitarum quæftio erat, de quà nihil vert attuliftu. 

3. Non hic hæreo in iis quæ tædiofe fæpe repe- 
titi: me quædam non probaffe, quæ tamen demon- 
ftravi ; se egiffe de craffo tantüm corpore, cum tamen 
egi de quolibet, etiam quam maxime fubtili; & talia. 
Quid enim iftiufmodi afirmationibus nullà ratione 
fulcitis opponi debet aliud quam negatio ? Sed obiter 
tamen vellem feire quo argumento probes, me potius 
de craflo corpore quam de fubtili egiffe*. Nempe quia 
dixi : habeo mihi conjunclum, € certum efl me a corpore 
meo effe diflinélam. Quæ verba non video cur non æque 
fubtili ac craflo corpori conveniant, nec puto præter 
te quemquam videre.Cæterüum in 2 Meditatione fidem 
feci®, mentem intelligi pofle ut fubftantiam exiften- 
tem, etfi nihil intelligamus exiftere quod fit ventus, vel 
Hignis, vel vapor, vel halitus, vel quodvis[aliud corpus 
quantumvis fubtile & tenue. An vero in rei veritate 


8 hocque] hoc enim (z"° édit.). 


a. Page 333, |. 17-18. 
beélbhid 1456-26; 
CrrPane 3341227 


d. Page 336.112; 


ce, Tbid., 1,20: 


20 


25 


20 


25 


451-452. QuintzÆ RESPONSIONES. 387 


ab omni corpore effet diverfa, dixi me ibi non difpu- 
tare ; hic autem de eo ipfo difputavi & demonftravi. 
Tu verd, quæftionem de eo quod poteft intelligi cum 
quæftione de eo quod revera eft confundendo, nihil 
horum te intellexiffe teftaris. 

4. Hic quæris quomodo extflimem in me, fubyjeclo inex- 
tenfo, recipt pofje fpeciem 1deamye corporis, quod exten- 


um eff*. Refpondeo nullam fpeciem corpoream in 
: P P 


mente recipi, fed puram intellectionem tam rei cor- 
poreæ quàäm incorporeæ fieri abfque ullà fpecie cor- 
poreà. Ad imaginationem verd, quæ non nifi de 
rebus corporeis efle poteft, opus quidem effe fpecie 
quæ fit verum corpus, & ad quam mens fe applicet, 
fed non quæ in mente recipiatur. 

Quod ais de 1deä Jolis, quam ex folo ejus calore cœæcus 
elicit?, facilè refutatur. Poteft enim cæcus ille claram 
& diftinétam habere ideam folis ut rei calefacientis, 
etfi non habeat ejufdem ut rei illuminantis. Nec reéte 
me 1lli cæco comparas : primd, quia | cognitio rei 
cogitantis multo latius patet quàam rei calefacientis, 
imo etiam latius quam quicquid de ullà alià re co- 
gnofcimus, ut fuo loco oftenfum eff; ac deinde, quia 
nulli poffunt arguere ideam 1llam folis, quam format 
cæcus, non omnia quæ | de fole percipi poflunt con- 
tinere, nifi qui, vifu præditi, ejus lumen & figuram 
infuper agnofcunt. Tu vero, non modo nihil amplius, 
fed nequidem id ipfum quod ego, de mente cognofcis : 


13 mens, ajoulé (2° édit., 14 Après recipiatur, #on à la 
errala), omis auparavant. — ligne (1 et 2° édit.). 
a. Page 337, 1. 26-27. 


b. Page 338, I. 20. 


548 


549 


388 OEuvres DE DESCARTES. 452. 


adeo ut hac in parte tu potius cæcus, ego ad fummum 
lufciofus cum totà humanà gente dici poflim. 

Neque verd addidi mentem non effe extenfam*, ut 
quid 1pfa eflet explicarem, fed tantüm ut monerem 
illos errare qui putant effe extenfam’. Eodem modo 
quo, fi qui afirmarent Bucephalum effe Muficam, id 
non fruftra de ipfo ab aliis negaretur. Et fane in us 
quæ hic fubjungis ut probes mentem effe extenfam, 
quia fcilicet corpore utitur quod eft extenfum, non 
melius ratiocinari mihi videris quam fi ex eo quod 
Bucephalus hinniat vel mugiat, & ita edat fonos qui 
referri poflunt ad Muficam, concluderes de Buce- 
phalo, quod fit Mufica‘. Etfi enim mens fit unita 


2 Après poflim, non à la ligne (1'° et 2e édit.). 


a. Page 338,1. 28. 

b. Voir TAN ep 4e ler ét 

c. Revius, dans un pamphlet contre Descartes et contre Heereboord, 
disciple de Descartes, Statera Philofophiæ Cartefianæ, en 1650, fait les 
réflexions suivantes sur ce passage : « Eruditiffimus Gaflendus, defcriptio- 
» nem quandam animæ apud Cartefium examinans, in eo videlicet quod 
» eam diceret rem non extenfam : quæfo, inquit, primum, idcircone ideam 
» tui claram € diflinéam habes? Dicis te non extenfam. Dicis quid non 
» fis, non verd quid fis. Et poft nonnulla : Ergone clara diffiniaque erit 
» Bucephali idea, fi quis faltem norit de Bucephalo, quod MvsCA non fit ? 
 Hæc cùm ita feripta effent à Gaffendo, & à Cartefii utroque typographo 
» ita expreffa (Parifienfi pag. 480, Amftelodamenfi pag. 307), tamen Lyn- 
» ceus nofter Cartefius pro Mvsca legit Mvsicam. Et ridiculam expofi- 

tionem addidit. Ita enim refpondet (prioris edit. p. 548, pofterioris 452). 


Neque vero addidi, mentem non effe extenfam, ut quid ipfa effet expli-. 


» carem, fed tantüm ut monerem, tllos errare qui putant effe extenfam. 
» ÆEodem modo quo, fi qui affirmarent Bucephalum efje MvsicaM, id non 
» frufira de ipfo ab aliis negaretur. Et fane in iis quæ hic fubjungis, ut 
» probes mentem effe extenfam, quia fcilicet corpore utitur, quod ef? 
extenfum, non melius ratiocinari mihi videris, quäm fi ex eo quûd 
» Bucephalus hinniat vel mugiat, € ita edat fonos qui referri pofjunt ad 
» Mvsicam, concluderes de Bucephalo, quôd fit Mvsica. Habemus erra- 
tum quod diximus joculare, in eo qui fe extra omne errandi periculum 


EN TOP TS 


PU PNEU 


| 
| 
| 
; 


10 


452-453. QUuINTÆ RESPONSIONES. 389 


toti corpori, non inde fequitur ipfam efle extenfam 
per corpus, quia non eft de ratione ipfius, ut fit 
extenfa, fed tantüm ut cogitet. Nec intelligit exten- 
fionem per fpeciem extenfam in fe exiftentem, quam- 
vis eandem imaginetur convertendo fe ad fpeciem 
corpoream quæ eft extenfa, ut jam diétum eft. Nec 
denique necefle eft ut ipfa fit corpus, etfi habeat vim 
movendi corpus. 

s. Quæ hic habes de unione mentis cum | corpore*, 
fimilia funt præcedentibus. Nihil ullibi in meas ra- 


» ponit. Nunc audiamus pervicaciam inauditam. Quum enim ab adver- 
» fario, Difquifitionis in fuam Metaphyficam pag. 305, de hoc lapfu mo- 
» defte admonitus effet, hifce verbis : video te (feu fponte, feu errore 
» leéionis nefcio) comparare Bucephalum cum MvsicA, quem ego € ex 
»_fenfu communi, & ex le“ione Typographi, comparavi cum MVsCA; 
» quid fecit? An quod peccatum erat correxit? An quicquam mutavit ? 
» Imo in Gallica verfione & Mvscam in verbis Gaflendi, & Mvsicau in 
» fuis, ut erant, reliquit, quamwvis vaftius inter hæc duo vocabula in illà 
» linguà fit divortium quàäm in Romanä. Legantur verba Gaffendi, p. 523: 
» Et celuy la auroit il vne Idee claire € diflinde de Bucephal, qui con- 
» noifiroit du moins qu'il n'eft pas vne MovcuE ? Subjiciatur refponfum 
» Cartefi, p. 589 : Or ie n'ay pas adjouté, &c. Tout de mefme que, s'il fe 
» trouuotit quelques vns qui vouluffent dire que Bucephal eft vne MYVSIQUE, 
» &c. Et mox : i/ me femble que vous ne raifonnez pas mieux, que fi de ce 
» que Bucephal hannit (mugitum omifitinterpres, quum videret eum equo 
» non convenire ; fed reliqua, utinvenit, pofuit; addit enim) € ain/i pouffe 
» des fons qui peuuent eflre raprortez à la MvSIQUE, vous tiriez cette con- 
» fequence que Bucephal eff donc vne MvsiQuE. Quis non hic exclamet : 
» à cor Zenonis ! 6 jecur Cratetis ! Cartefium roy ravemisruove non vidifle, 
» utin S. literis culex camelo, in prophanis mufca elephanti opponitur, 
» ita Gaflendum mufcam Bucephalo oppofuifle ! et ita à communi fenfu 
» fe dereliétum hic oftendiile, ut pro mufcà legeret muficam! imo ne fine 
» ratione infanire videretur, etiam rationem commentum efle quà hoc 
» delirium illuftraret ! graphicum fane nugatorem ! 

» Fabula fuppofilam narrat pro virgine cervam, 

» At nunc pro MvsCA MvsicA fuppofita ef, 

» Sed de his hactenus. » 


\ 


Revius, Statera Phil, Cartefianæ, p. 231-254.) 


=] 


MPasc 343 121 


550 


390 OŒŒuvRESs DE DESCARTES. 453-454. 


tiones objicis, fed tantum dubia proponis, quæ tibi 
ex meis conclufionibus fequi videntur, etfi revera ex 
eo tantüm oriantur, quod ea, quæ ex naturà fuà fub 
imaginationem non cadunt, ad ejus tamen examen 
velis revocare. Ita hic ubi mentis & corporis permi- 
ftionem cum permiftione duorum corporum vis com- 
parare, fufficit ut refpondeam nullam inter talia infti- 
tui debere comparationem, quia funt toto genere 
diverfa, partefque in mente non efle imaginandas, ex 
eo | quod ipfa partes in corpore intelligat. Unde enim 
habes id omne quod mens intelligit, in ipfà effe de- 
bere ? Profe@to fi hoc eflet, cum magnitudinem orbis 
terrarum intelligit, illam etiam in fe haberet, atque 
ita non modo effet extenfa, fed etiam extenfione major 
orbe terrarum. 

6. Hic* nullà in re mihi contradicis, & fatis multa 
nihilominus dicis, ut nempe lector inde cognofcat ex 
prolixitate verborum, rationum tuarum multitudinem 
non efle æftimandam. 


Hactenus verd mens cum carne differuit, atque, ut 
par erat, in multis ab 1pfà diflenfit; fed jam in con- 
clufione verum Gaffendum agnofco, illumque ut præ- 
flantifimum Philofophum fufpicio, ut virum candore 
animi atque integritate vitæ celebrem ampleétor, | & 
ejus femper amicitiam quibufcunque potero obfe- 
quiis demereri conabor. Itaque rogo ne illi grave fit, 
quod libertate Philofophicà ufus fuerim in ejus ob- 
jectionibus refutandis, ut mihi profeéto pergratum 
fuit quicquid in ipfis continetur ; & inter cætera gavi- 


a. Page 345, 1. 7. 


20 


29 


sé 2! 


454. QUINTÆ RESPONSIONES. 391 


fus fum, quôd |a viro tanti nominis, in Difflertatione 
tam longà & tam accurate conferiptà, nulla ratio 
allata fit quæ meas rationes oppugnaret, nullaque 
etiam in meas conclufiones, ad quam mihi non per- 
facile fuerit refpondere*. 


ADDITION 


AUX OBJECTIONS ET RÉPONSES. 


Les Objections de Gassend et les Réponses de Descartes furent publiées 
dès la première édition des Méditations, à Paris, chez Soly (achevé d'im- 
primer le 28 août 1641). Gassend répliqua dans de longues /nstances, qui 
furent achevées le 15 mars 1642. Il ne se décida pas cependant à les 
imprimer aussitôt, se contentant de les faire circuler dans un petit cercle 
d'amis. Descartes le sut, et s’en plaignit en Hollande : la plainte devint 
publique, dans un passage de son Æpiître au P. Dinet, imprimée à 
Amsterdam, en 1642, avec la seconde édition des Méditations. D'autre 
part, un ami de Gassend, Sorbière, obtint enfin de celui-ci le manuscrit 
des Instances, et les fit imprimer à Amsterdam. Il réimprima en même 
temps les premières Objections de Gassend et les Réponses de Descartes. 
Seulement, au lieu de donner tout d’une suite les Objections comme une 
seule et même lettre, et ensuite, de la même manière, les Réponses, il 
donna séparément les différentes parties, en suivant les numéros indiqués, 
et put ainsi intercaler à leur place les Znstances, selon qu’elles se rappor- 
taient à telle ou telle Objection et Réponse. Ainsi chaque Objection se trouve 
détachée des autres et suivie immédiatement de la Réponse; après celle-ci 
vient aussitôt l’/nstance, ou les {nstances. De là le titre nouveau de l’ou- 
vrage : Petri Gassenpr DISQVISITIO METAPHYSICA. Seu DVBITA- 
TIONES ET INSTANTLÆ : adversus Rexari Carresit Metaphysicam, et 
Responsa. (Amsterodami, apud Iohannem Blaev, CID 19 C XLIV.) Les 
Dubitationes désignent les Objectiones de 1641. En outre cet ouvrage 
contient un /ndex très complet, qui donne le sommaire, non seulement de 
chaque Jnstance, mais aussi de chaque Réponse et de chaque Objection. 

Nous reproduisons ici, à titre de documents, d’abord deux pièces, qui 
sont en tête de cet ouvrage, à savoir une lettre d'envoi de Gassend à Sor- 
bière, et un avis de l’Imprimeur au Lecteur, puis tout au longl’Zndex, qui 
vient aussitôt après, enfin quelques passages de la première /nstance, à 
cause de l'intérêt qu’ils présentent pour l'historique de cette publication. 


aAVOtnt II D 4716; 1110: 


554 


302 OEuvrEs DE DESCARTES. 


« SAMVELI SORBERIO 

» P. GassENDys 

» S. » 
« Facio tandem fatis, Sorberi: mitto fcilicet quem jamdudum efflagi- 
taiti codicem mearum adverfus Cartefñi Metaphyficam Inftantiarum. 
Nifi priùs feci, caullam ad te fcriplit præclarus ille juvenis tuique 
amans Thomas Martellus, qui eft confcius illum abiiffe, exulaffeque 
procul a me, & vix nunc per varias ambages rediiffe in meas manus. 
Nempe amici variè habuerunt invicemque, ac etiam longè extra urbem 
communicärunt; neque te id latuit, qui fignificafti dixifle tibi Cartefium 
fe, cum eft publicè conqueftus de fcriptis adverfum fe libris, qui non in 
lucem emitterentur, fed privatim lectitarentur*, meum fubnotare præ- 
fertim voluille. Quod tu verd ipfum non legendi modà, fed & evulgandi 
licentiam depofcis, ut tibi fanè, qui fic me amas, qui fic depofcis, vide- 
bitur, tametfi res mihi non videtur tanti. Quippe opus quidem con- 
fcriphi, ut amicis gratificarer, cum non ferrent virum eo folùm fine 
habere voluitfe ex me aliifque privatas cenfuras, ut jaétare publicè poflet 
non carere fe adverfariis, qui reverà habuerat nullos (me faltem non 
habuerat). Sed cum iplis tamen amicis fatisfeciffe vifus fim, mihi ipfe 
non fatisfeci. Cüm illi enim cenfuerint, ut, quemadmodum priùs fue- 
ram contextüs feriem infequutus, & Cartefius fuas Refponfiones fingulis 
Epiftolæ meæ articulis accommodärat, fic ordine eodem inftarem in Ref- 
ponfiones fingulas; mihi tamen ipfi opus videbatur efle futurum longè 
concinnius, fi, propoñito cauilæ ftatu, quæ dicenda haberem omnia 
fpeciali quädam cohærenteque difpofitione contexerentur. Et excepere 
illi quidem, id demüm præftandum, fi fortè Cartefius quidpiam dein- 
ceps reponeret, quod novam manum follicitaret; fed interim tamen cft 
quamobrem verear, ne, quà res eft compagine, fi edendam cenfueris, 
non fit fatis lectu futura jucunda. Tu tamen, ubi res legendo fuerit 
perfpectior, id videris; nifi quod fum author, ut, fi velle pergas, quot- 
quot fuerant articuli in meà Epiftolà diftincti, diftinguantur jam, atque 
infcribantur Dubitationes totidem, ac Tituli fiant, qui & tædium levent, 
& argumentis appolitis, quid in unaquaque contineatur, doceant. Nam 
tametfi Epiftola (alio fine feripta, quam ut fundamentum difputationis 
fterneretur) non fic digefta fuerit, ut quilibet articulus fpecialis quædam 
objectio feu Dubitatio fieret (aliàs fiquidem unamquamque fuà con- 
clufione fuifque probationibus tanquam numeris abfolviffem), nihilo- 
minus, quia fic res tulit, & Cartefius me privatim monentem traduxit 
in publicum jurgium, enitendum eft, quantum licet, ne res indecorè 


a. Lettre au P. Dinet, imprimée ci-après, à la suite des 7mes Objections, 


en 1642. Voir p. 206 de l'édition princeps. 


QUuINTÆ RESPONSIONES. 303 


procedat. Certè & quamvis urgeam nunc multa circa Meditationem 
primam, non ided tamen diftinguendas plureis Dubitationes cenfeo, 
quando initio circa ipfam non-nifi caput unicum fuit; idque eùm vix 
dicere plura circa cæteras cogitarem, qui fenfim tamen abreptus fum ad 
commemorandum tam multa. Satis erit articulos Inftantiæ facere dif- 
cretos, fummulis feu ad marginem feu ad frontem appofñtis; cùm & 
poflit idem circa cæteras ac etiam circa Præfationem five Occafionem 
fcribendi præftari. Nimirum ex hac difcretione appolitioneque lux eft 
affulfura, ac præmiflo potifimüm Elencho, five indice, quem fi le‘tores 
percurrerint, poflint ut fummam operis nofle, fic deligere, fi quid forte 
fit, quod cognofcere potiflimüm velint. Vale, & amicos optimos faluta. 
Parifiis, V. Eid. Iun. M.I9C.XLIII. » 


IT 


TYPOGRAPHVS 


Canpino & ERUDITO LECTORI. 


« Venit in manus noftras, leétor candide, fummi viri Petri Gaflendi 
Difquifitio Metaphyfica, cujus editionem, tum ob fubjeétam materiam, 
tum ob Auctoris nec non Cartefii in quem fcripta eft famam, fummè 
fuiffe expetitam fcio. Obftitit tamen toium ferme biennium viri optimi 
modeftia, qui, aliunde clarus poftgenitis futurus, infuper habuit alter- 
cationis funem trahere, apud amicos tantüm interioris notæ, quibus 
folis codicem fuum manufcriptum communicärat, oftendens quam fa- 
cili negotio diluere poilet adverfarii ratiocinia & acerbiora diéta ridere. 
Sed tandem viétus amici, ad quem mifit codicem fuum, importunà 
efHagitatione, quippe qui nullum precibus finem faciebat, libertatem ipfe 
fecit evulgandi. Spero, nec vana fides, magno eruditorum omnium 
plaufu opus iftud exceptum iri, utpote quo nullum in ifto fcriptionis 
genere potuiflet accuratiüs {cribi. Quam diligenter enim doétiflimus ille 
vir omnia rimatur adverfarii dicta! Quantà folertià cuniculos detegit! 
Quanto acumine intricata folvit! Quam validè fpicula in adverfarium 
retorquet! Quam firma veiligia in lubrico & præcipiti loco ponit! 
Quanto judicio rem difficilem tractat! Quam doéte diflerit! Quäam mo- 
deftè de fe ipfo loquitur! Quäam lenis in adverfarium, præ cæteris male 
habentem virum, quem præ cæteris fufpicere & revereri debebat! Quan- 
tus nitor, quanta fermonis elegantia ! Intererat fanè bonæ mentis ftu- 
dioforum, ne tot numeris abfolutus liber diutiùs premeretur, & natus in 
publica commoda privatis tantm paucorum ufibus inferviret. ’Ayabr 
yas-tois oc Bsoroï. Quæltio gravis eft, digna procul dubio in quam 
ingenua & excelfa ingenia vires fuas exerceant. Qui contendunt viri 
funt omni exceptione majores. Unum doleo, Gaffendum non fuifle fatis 


Œvvrss. Il. 50 


394 OEUVRES DE DESCARTES. 


» notum Cartefño : unde vir bonus, ingeniofus, & cujus præclaris conatibus 
» nemo non debet favere, cùm ex indole cæterorum philofophantium 
» Gatlendi indolem æftimaret, fecus accepit verbulum unum & alterum 
» atque ab illo fuerat benignè prolatum; prehendens autem 2965nT0v }161v, 
» factum eft ut paulatim vehementiffimè animo commoveretur, & fui 
» oblitus, rationis quoque oblivifceretur, ad quam tamen erat in primis 
» attendendum. Sed tu videbis, lector candide, & judicabis. Non eft quod 
» te diutiùs morer. Hæc enim in veitibulo præmittere volui, ut te roga- 
» rem gratam habere operam noftram qualemcunque, & mihi extorquere 
» ab auctore noftro, quà valebis apud illum gratià, Exercitationum Phi- 
» lofophicarum opus, quod ajunt immenfà fruge refertum; cujus fpes 
» ante aliquot annos literatis eft facta. Vale. E Typographeio noftro. » 


MAI 


DVBITATIONVM & INSTANTIARVM 


INDEX 
SCRIBENDE OCCASIONS 25 0 IRC) ee CCC CL Pag. I 
RESsPoNsio (p. 347)... TP TE IT GB 00 d'a 4 D 2 
INSTANTIA. 


1... Inftändiinece(litas EE RS ER Er EC rte 3 
2. Non agi heic de rerum Veritate, fed de ratiociniorum vi...... 4 


3. Si Demonftrationes fuerunt, nihil fuifle neceffe implorare Sor- 
bonæ decretum 


TT ILE Oo D on d'OS 0)D 0017.00 erroné (o) 
4. Non vituperandos, qui jaétatas Demonftrationes non fufpi- 
ciunt, aliifque viis ad Dei animæque naturam affurgunt............ 8 
5. Demonftrationum vim non ex fui jactatione neque ex aliorum 
ignoratione æflimandant elles" "eLee Pr eee re ED ECE 10 


IN MEbiraTIONEM Ï, quæ ef, 
De iis, quæ in dubium rerocarti poffunt. 


Dusirario Vnica. 


De Methodo, quà omnis cognitio, feu vera, feu falfa, etiam ad- 
hibitis machinis, jubeturextrudi(p 2571623) EPP II 

RESPONSIO (pe 348, LA) EEE RER ER Ce 12 

a. La pagination entre parenthèses est celle de la présente édition. Les 
autres numéros renvoient aux pages de la Disquisitio (édit. 1644). 


QuiINTÆ RESPONSIONES. 


INSTANTIA. 


1. Philofophum effe non jaétatorem, fed ftudiofum fapientiæ..... 
2. Falfù fupponi omnia præjudicia pofle exui, ac deinceps certif- 
fimarevidentiiimaquephnCipiahaDen EME... 
3. Itemque omnia præjudicia ita haberi aliquandiu dubia ac falfa, 
ut deinceps prava confuetudo non detorqueat ampliùs mentem a 
RASE RON PERSONNES 252 000060 002000 000 6 NOT DDC D 
4. In purgandä ab opinionibus mente habendum deleétum, utin 
purgandis humoribus; nempe ut non omnes etiam laudabiles 
CROFANTUT ES PET PAPE Eee tenu AN em eeu ne Gisele re 
5. Efle quidem omnem fenfum fallacem; at non omnem fenfio- 
nem falfam ; neque eum qui vigilat, non certiorem efle qudd vigilet, 
QU'AMEQUOA OEANA TE PRE en eee enter eee 
6. Immeritù haberi Deum quafi deceptorem,ut dubium faciamus, 
an-non fortè in iis, quæ evidentiflima ac certiflima nobis videntur, 
ÉCRAN RER 
7. Mentem perperäm in falfitatem conjici, eà fpe ut faciliùs ad 
OMAN IE El Sedan ro D EE OO ER ER 
8. Injurià recurri ad malum Genium, ut perfuadeamur nos de- 
cipi, dum efle cælum, nos habere manus, cæteraque exiflimamus, 
AUPIIQUAMIPLONN OMNASRAPEMUS 2286. Lee mr- e 
9. Non concludi legitimè propofitam Methodum legitimam efle. 


IN MEpirATIONEM Il, quæ eff, 
De Natura Mentis humanæ : 
Qudd ipfa fit notior, quäm Corpus. 


Dugirario I. 


De Inutilitate fuperioris apparatüs, ut quis inferat, /e effe, quia 
cogitat, & ex ifto quafi principio omnia certd deducat, ac fpecialiter 
fetmonrefelconpusi(p1258, 1223) nec e-.cenmurescomce 

RIESPONSION DO BI) eee eee. een ee 


INSTANTIA. 


1. Fuifle omnia bonà fide objeéta etiam circa Ludificationem .... 
2. Scepticos abs re fuggillari, qui melius & aétiones vitæ & 7x 
gavéuevz reliquerunt, ac folùm de rebus reverà obfcuris incertifque 
CONITOVEMIAMNÉCCE NN Me ne see nee eee mare 
3. Ut quis inquirat, Quid ipfe fit ? non elle neceflarium ut fiétione 
& operofà molitione effe fe feu exfiftere probet.................... 
4. Quæ fumma ac feries iftius refiduarumque Meditationum..... 


[e 
[51 


(e) 
[ex 


26 


27 


28 


306 Œuvres DE DESCARTES. 


5. Fruftrà defudari in flabiliendo, tanquam inconcuflum princi- 
pium, illud Ego fum, ac illi præfertim qui fpoliatus fit omni præ- 
JUdICIO . sus ti Fm nn ec ner ECOLE CCC EU 

6. Vanitas apparatùs ad illam confequutuionem : Ego cogito, igitur 
ex/ifto ze 

7. Ex hoc conflituto principio cætera, quæ nofeuntur omnia, 
connexione neceffarià deduci, falfum 


Dugirario II. 


De non demonftratà anima incorpore, ex eo quod quifpiam 
deceptus, & tamen advertens, affirmat fe nihil corporeum in fe 
reperire, & ne quidpiam quidem, quod fit quafi fpiritus, ventus, 
aut aliud corpus tenue (p. 260, I. 12) 

ResProws10 (p. 352, [. 19) ..... 


INSTANTIA. 


1. Eum, qui fe nihil corporeum, fed puram efle Mentem dicit, 
ftomachari immeritù, fi quis cum ipfo agens alloquatur ut folam 
Mentemess meneeenenne eee RE MT PAU 

2. Non probari Animam non efle corpus tenue, fi nihil aliud, 
quam fupponatur nullum planè efle corpus in mundo. Et varia 
quidem, led vanaeffugia "#1." 000 RD OT ME OGC AO 6 00 
3. Demonftrationem non elle, fi quis, ut probet non habere fe 
aliquid, quod ad corporis naturam pertineat, nihil aliud afferat, 
quàm fe a malo Genio delufum, attendere tamen, & nihil tale pofle 
AEMAre.. 


Duerrario III. 


De non demonftratà Animà incorporeà, ex eo quod idem affirmet 
fe, pari modo delufum, non deprehendere qudd nutriatur, incedat, 
fentiat, ac deprehendat interim fefe cogitare (p. 261, 1. 18)........ 

RESPONSIO/ (p.253, 16). 2. 


INSTANTIA. 


1. Nihil-ne impugnatum, ac propofitum, quod fuerit refponfione 
dignum....... med Te ce Ci ES deee DAS Don Doc 
2. Illum non demontftrare, fed quæfitum petere, qui, probaturus 
Animam non adolefcere, debilitari, aut turbari cum corpore, nihil 
aliud dicat, quam uti Animam corpore tanquam inftrumento....... 
3. Poftulari jure Demonftrationes ab eo qui fe demonftrare glo- 
riatur; & male remitti probandum in Meditationem VI, quod illeic 
fupponitur in iftà probatum, ubi tamen probatum non eft.......... 


122 (SE) 
ee) (ea) 


ee] 
Le] 


41 


44 


46 


47 


QUuINTÆ RESPONSIONES. 


4. Illum, qui dicit non habere fe rationem, quare Animam dicat 
corpus tenue, non idcirco demonftrare, quod anima corpus tenue 
MO IE Doc To ns bo do 0 cu ao ot TO D TRE 

5. Non ex eo quod cogitationis & corporeitatis diftincti conceptus 
funt, probari res efle reipfà diftinétas ; ac non debuifle diffimulari, 
quod objetum fuerat de Brutorum ratiocinio deque cerebri ad 
HAHOGINandUMINCCCNTATE PAPER ele enieloeielelee eee ce 


DuBirario IV. 


non probatà confequutione illà : Sum igitur præcifè res cogi- 
De no bat fequut [à : Sum 1gitur præci $ Cog 


tans, id eft Mens, Animus, intelletus, ratio (p. 263,1. 5)........... 
Responwsio (p. 355, 1. 27)....... DRE LE ou oi RS EE RO OO ENTER 
INSTANTIA. 


1. De ufurpatione vocum Animæ ac Mentis; deque cogitatione in 
UE SMPEMIÉERRATEUNMAREER A A EL Ce cree 
2. Refponfionem de ineptitudine cerebri in infante aut lethargico 
adirerumiveftipia recipienda, nullam efle:::,.. 
3. Iterùm non præftari heic,quod in Meditatione fextà fupponitur 
præftitum, ac vitiofam efle confequutionem : Cognofco me præcifè 
tantim rem cogitantem, ergù fum tantüm res cogitans..... Too : 


DusirarTio V. 


De non probatà Intelle&tûs & Imaginationis diftinétione, quafi 


Intelleétio fine imaginatione fit (p. 265, 1. 14)......... MR nee e 
FÉES RONSIO (Pa 2 Ne eee eme cles eee 


INSTANTIA. 


1. Eum, qui cognofcit aliquid fui, non proptereà fe cognofcere 
totum. Et qui dicit fe nihil agnofcere in fe, quod in imaginationem 
cadat, non eum proptereà fuam naturam diftinétiflimè percipere.... 

2. Declinatam fuiffe difficultatem de corporeà imagine, fine quà 
MENSAIMEIPErCHONRPONE- Re rem ce Lecce ce 

3. Declinatam quoque illam de criterio, quo difcernatur, quando- 
nam imaginatione, quæ intelleétio non fit, aut intelleëlione, quæ non 
fitimaginatio QUITPIAMNCONCIPIAMUS -2- eee ee 


Dusirario VI. 


+ 
De Mente Brutis vifà afferendà, fi Mens fit res fentiens, imagi- 
DANS ARR CAD 208 17) A M RAC UE ni ee nec à 
RÉSPONSION (0: 1338 Te mn lle emmele comte ehelalase à 


197. 


[SA 
(ea) 


60 


(ex) 
w 


64 
66 


66 


NN 
Go — 


308 OEuvres DE DESCARTES. 


INSTANTIA. 


1. DiMicultatem de Brutorum ratiocinatione declinatam immerito 


2. Efle non criterium, fed petitionem principii cirea diftinétionem 
Mentis & corporis, qudd illa dicatur Res cogitans, iftud exten/fa ; 
falfumque effe, qudd tota illius natura in cogitatione, hujus in 
éxtenfione\contitate Mar. Partie trade ee : 

3. Iterum longè abefle, ut qui perfpettum habet mentem cogitare, 
totam proptereà feu intimam mentis naturam perfpeétam habeat.... 

4. Non fuifle probatum intelligere mentem independenter a cere- 
bro, etiam cùm inter fomniandum fe fomniare advertit............ 


DusirarTio VII. 


De exemplo Ceræ : quod, detraétis mente omnibus illius acciden- 
tibus, non proptereà intima illius natura clare diftinéteque & intel- 
lectu quidem abfque imaginatione nofcatur (p. 271,1. 16).......... 

RESPONSI0 (p.350 13) Mn 22 eeimecene eco ee 


INSTANTIA. 


1. Nihil non fuifle jure objectum ex ipfà verborum commemo- 
FAtIONE ER ob PE et eme ee ne nee LOL TELE 
2. Diffimulatas interim difficultates præcipuas de fubftantià ceræ 
manente occultà, ac fubftantià Mentis fimiliter, quantumeumque 
cognitis detractifque nonnullis accidentibus fpeétentur............. 


Dusirario VIII. 


De Naturà mentis non declaratà ; tantm abeft ut probatum fit, 
cam'efle notiorem quamconpus (p.273 120) eee erere eee 
RESPONSIO. (p.350 1417 SR Rte Pre RS ER 


INSTANTIA. 


1. Difficultates præcipuas diflimulatas fuifle..,...... eine 
2. Quicquid de rebus cognofcimus, non effe intimam illarum na- 
turam; quam voluit Deus latere nos, ut ejus notitia non perinde 
nobis ac,accidentitminece Maria rte nt nee SA ai0 ane na se 
3. Efugium efle lepidum, tot proprietates mentis agnofci, quot 
res fingulares poflunt ab eà cognofci; ut inde arguatur pleniorem 
illius quam ullius alterius rei haberi notitiam....,........ Te 
4. Tota Secunda Meditatio in Syllogifmum cogitur, ut ratiocina- 
tionis imbecillitas magis pateat; ac varia notantur circa id quôd 
Mens dicitur effe notior quam corpus...,...,.,....... oc de HA 


N 
°» 


81 
82 


94 


QUuINTÆ RESPONSIONES. 


IN MenirarTioNEM III, quæ eft 
De Deo, guod exiflat. 


Dugirario I. 


De habendà Regulà, non quà ftatuatur id effe verum, quod clare 
diflinéeque percipimus ; fed quà cognofcamus nos îta clare € 
difiinte percipere, ut non fallamur (p. 257,1. 11)................ 


RESPONSIONPA SO A) ee trente onte de lee cn cle eo 


INSTANTIA. 


1. De connexione Meditationum, & quæ pugnantia confequantur 
ex Regulà heic fuppofità, & non habità, quæ fupponitur futurs, de 
D CORNONTA SRE Le mn ee cie OC iebie ct A cIie ee is 

2. Declinatam fuiffe diflimulatamque difficultatem præcipuam, 
quæ fuit adverfus Regulam applicationemve illius objeéta.......... 

3. Defiderari adhuc Regulam, five Methodum, quà putantes nos 
aliquid clare diftinéteque percipere, certi fimus omnia efle circum- 
fpeéta, ut nihil poflit fuboriri, unde errafle deprehendamur ..... 


Dusrrario Il. 


De adventitià omnium Idearum origine, etiam Chimærarum, 
étiammReï, Veritatis, COgitationis{(p. 270, l: 18)... 
RESPONSION D 02 US) ER ee Rent : 


INSTANTIA. 


1. Declinatas fuifle difficultates præcipuas, quibus efficitur non 
efle ideas, nifi adventitias; & quo artificio aliæ ideæ in exemplum 
ADD NAT PÉLERDITRS . ee: e.: see cn no ets 

2. Declinatum fpecialiter quod objetum fuerat circa Ideam Rei 
non formatam, nili ex perfpeétis fingularibus, præhabitifque illorum 
ideis : & eum, qui poftquam affeétavit exuere omnia præjudicia, 
deprehendit in fe aliquas ideas, dicere non pofle eas efle innatas..….. 

: Dügirario III. , 

De adventitià Idearum origine, ex iis quæ cæco & furdo defunt 
comprobatà ; & de Ideà unicà Solis, quæ fenfu habita ratione 
AD ALU EAP A2 2 ME) PE ne enter ao none cs NU LU 

REsronsio (p. 363, 1. 1) 


INSTANTIA. 


1. Objeétionem faétam de cæco & furdo effe infolutam. Neque ex 
quibufdam folùm propofitis id quod intenditur legitime concludi.., 


779 


100 


102 


103 
105 


107 


109 
110 


(XL! 


400 OŒEuvres DE DESCARTES. 


2. Difficultatem præcipuam de Ideà Solis diflimulatam. Ideam 
propriè imaginem efle. Aliqua per veram ideam percipi, aliqua vi 
COnfeqUUTIONIS ER RER ee in -CLLE TER EEE PET ECC 


Dugrrario IV. 


De Ideà fubftantiæ non proprià, & per accidentia, ac inftar ipfo- 
rum. Deque ideà Dei defumptà ex rebus earumve perfeétionibus 
(PALSA NES) EE à EN EE ET ET EE 

RESPONSIO (p.364: 128) NN EN EC EEE 


INSTANTIA. 


1. Videri intelleétionem non pofle ab imaginatione fejungi; & 
eandem efle five obverfari in uträque imaginem................... 
2. Falfum videri fubftantiam, non imaginatione, fed intelleëtu folo 
percipi ; & quam habemus illius ideam, non pendere ab ïis quas 
habémus'accidentinm 2 17 rt ect BAR ASS D 
3. Quà ratione videantur primi homimes Dei Ideam habere 
potuiile, fi non habuerunt ingenitam ; & ut ratiocinetur, qui habere 
feingenitamiputAt RER RER RE ER Eee rec PTE Ce 
4. Dei, cùm infinitus fit, non haberi veram ideam. Infinitum 
negatione folà cognofci. Unde fit ideæ ampliatio. Injurià negari 
fore perpuñllum Deum, fi major non fit, quaäm a nobis intelli- 


Dugirario V. 


De illo effato, nthil eff in effeétu, quod non fit in cauffa, intelli- 
gendo de cauffà materiali. Et quatenus verum efle poflit, tantum 
Jaltem effe debere realitatis formalis in caufla ideæ, quantum 
objeivæiniaet eh(pr2 08014) SEP CC EERTERRE ARTS EM 

RESPONSION(P RS 66 AT) RER CPP PE PC REC RER EEE 


INSTANTIA. 


1. Haud jure relinqui regiam viam, quà Dei exfiftentia probatur 
ex effectibus in univerfo manifeftis, ut per vocatam objeétivam ideæ 
realitatem probetur. Realitatis vocem impropriè ufurpari....... oe 

2. Videri Ideam cum fuà realitate objectivà fefe habere ut figuram 
ceræ impreffam cum fuà figilli repræfentatione; adeo ut, quemad- 
modum figura repræfentativa eft figillum repræfentabile, fic idea 
habeat realitatem objeétivam, feu repræfentationem cauflæ, ipfa 
cauffa realitatem formalem, feu repræfentabilitatem............... 

3. Diflimulatas difficultates fuifle : & quatenus verum aut non 
verum fit præexfiftere effeétum in cauflà, ut de objeétivà ideæ rea- 
litate concludatur. tete. De De D 0.0 00000 DnwoS 


ne) 


115 
118 


QUINTÆ RESPONSIONES. 


DugirarTio VI. 


De non habente ex fe fui ipfus ideam mente (quæ non videatur 
pofle feipfam magis intelligere, quam oculus feipfum videre), & 
neque Dei, neque Angelorum, neque corporearum potiflimüm 
rer moon ser soccoct ma a Mob OO PTE DE 

RESPONSIO) (PR 06 EIO) PR ee eme eeeresccncrene 


INSTANTIA. 


1. Non ineptiendum. Difficultates declinatas fuifle. Omnem 
ideam efle imaginem : quare in intelleétu, non minus quäm in 
IMABINATRICEMIMALINEMNElE EEE er ee 

2. Probatum non fuifle, idem non agere in feipfum, fuggillari 
immeritù, & retorqueri in doétorem culpam. In cireumduétione 
TURPINIS NON ABETNAEMANMEIPIUMe-- ren mere. 

3. Nihil confitum fuifle, cùm objectum eft, diétam efle mentem 
poiffe deducere ex fe ideas rerum corporearum ; neque refponfum 
fuifle ad difficultatem, quæ propofita fuerat eà de re............... 


Dugirario VII. 


De Capitali Demonftratione pro Dei exfiflentiä ex præcedente 
apparatu ; ad cujus imitationem conficiatur exfiftere reipfà infinitos 
Mundos, quorum habita eft idea ab antiquis Philofophis (p.204, 1.2) 

RESPONSION (PA 30 7 LETO) Eee cree 2e dre mere Mec 


INSTANTIA. 


1. Capitalis illa Demonftratio proponitur formà Syllogifticà; 
ejufque imbecillitas univerfe primüm ac varie monftratur.......... 
2. Monftratur deinde fpeciatim ac varie in Majore Profyllogifmi 
BÉODONTION EEE dm en sons ie cie este da en 
3. Similiterque in Minore five Affumptione...........:.:.1.. 
4. Ac rurfüs in Sub-aflumptione ; ubi & de Confequutione pro 
exiftentiainfinitorum Mundorum, ........ eee 
5. Falfum, quam habemus ideam Entis infiniti, repræfentare 
reverà, non partem, fed totum infinitum. Et qui differat idea, quam 
Deus habet fui, ab eà, quam homo habet de Deo.................. 


DugirarTio VIII. 


De fubfidiarià Demonftratione, ex eo quod, qui fibi deefle fentit 
aliquid, inferre debeat dari Ens, quod fit infinite perfeétius (p. 297, 
1L:2É)s5 245 00 modo de douce 0000 RO CT CEE 

ENESPONSIOND 2608 12m) Renan rares HT DE RON 


Œuvres. Il. 5: 


401 


— 
2 1 


© 


140 


141 


142 


144 
147 


147 


149 


402 OEuvrEs DE DESCARTES. 


INSTANTIA. 


1. Diffimulatam difficultatem fuiffe circa illam confequutionem : 
Si unum alio perfectius efl, igitur illud eft infinitum............... 
2. Committi femper Paralogifmos, quibus ex effe auali ideæ 
colligitur effe actuale rei ; ex finitudine cognitionis, quæ poflit adhuc 
crefcere, infinitudo cogniti; ex eo quôd aliquid in ideà eft, exfi- 
fentia illius ut cauffæ 


DurirarTio IX. 


De alià fubfidiarià Demonftratione, ex eo qudd aliquid fieri aut 
exfiftere non polfet, fi Ens infinitum non exfifteret; quddque partes 
temporis fint inter fe independentes (p. 300, 1. 11) 

Respoxsio (p. 369, 1. 14) 


INSTANTIA. 


1. Non fuiffe demonftratum in antecedentibus effe Deum crea- 
torem; ut neque efle Deum cauflam rerum, eo modo quo Sol lucis 
Cauifaren ess NN En M RO CR EEE 

2. Remanere Paralogifmum ex aflumptà Temporis conditione 
feu naturà alià quam fit | 

3. Varie peccare demonftrationem, ex independentià partium 
temporis inter fe déduétants. 2.2.2: ER Cr Te 

4. Non agi heic de veritate Rei ipfius, fed de vi Ratiocinii, adverfus 
quam quæ objeëta præfertim fuerant, aut infoluta funt aut intaéta.…, 

5. Prave detortum quod objetum fuerat de progreflu infinito in 
cauflis etlentialiter & accidentaliter fubordinatis....,.............. 

6. Non ex eo quod perfe“tio aliqua mente ampliatur, illam am- 
pliatam reipfa dari. "760" etc 


Dugirario X. 


De modo impreflionis ideæ Dei in mente, ut notæ impreflæ ab 
Artifice, cujus fimilitudinem mens gerit (p. 304, I. 28)...... 
Respoxsio (p. 371,1. 8) 


INSTANTIA. 


1. Quæ conclufa ad calcem Meditationis III Syllogifticà formäâ 
exhibentur, ut quid virium habeant uno profpeétu pateat.......... 
2. Falfum, ideis, quas de rebus habemus, nihil pofle addi aut 
adimi 
3. Falfum, nihil addi pofle ideæ, quam de Deo femel habemus. 
Quo fenfu rerum effentiæ fint indivifibiles, etiam divina : & de 
divinis attributis ...,,,.,,., 


CRC RC ONE EE PE COCO OC EE ID IDD OI 


161 


162 


165 
168 


179 
181 


182 


185 


QUuINTÆ RESPONSIONES. 


4. Declaratur varie, ut habita femel de Deo idea amplietur....... 
5. Difficultatem lepide elufam, quafñi agatur de ideà, quæ fit non 
fimiitudolaruticis, ed /noraipentiæulliuss 2... 
6. Debere in imagine, non omnimodam quidem, fed faltem tamen 
aliquam efle fimilitudinem cum eo cujus eft imago 
7- Prætextu comparationis Trianguli non appofitæ, declinatam 
dificultatem de ïiis, qui ideam Dei vel nullam habent, vel eandem 
nonMhabent. Fes Crer Crete - 


IN MEDiTATIONEM IV, quæ ef, 
De vero € falfo. 


DugrraTio I. 


De creatà a Deo facultate judicandi erroris non immuni; deque 
rejectà a Phyficà cauflarum finalium confideratione (p. 307, 1. 20). 
Responsio (p. 374, 1. 10)... 


INSTANTIA. 


1. Difficultatem pro more diffimulatam circa creationem facultatis 
errori obnoxiæ. Id ftatui tanquam principium, quod inferiùs pro- 
bandum fit; ac fupponi demonftratum, quod demonftratum non 
TUE ET PR A ent dt du ae de de 0 di meta 10 oo sa ete 

2. Neceflariam maxime finium confiderationem in Phyficà, ut 
Deus tum Reétor, tum Author Univerfi agnofcatur................ 

3. Non efle incompertos hominibus omneis fineis Dei; idque vel 
ex variarum partium corporis humani finibus conftare.....,..,.... 

4. Inexplicabileis efle difficultates propofitas de cauflà efficiente 
valvularum cordis,cùm tamen finis five ufus videatur perfpe&tiffimus. 

5. Falfum, fi quis ab utero abfque omni fenfuum ufu maneret, 
habiturum eafdem (ac etiam puriores) rerum ideas, quàm habeat 
ufus fenfibus.. 


DugirarTio Il. 


De judicandi facultate errori obnoxià homini tributà a Deo, qui 
tamen immunem tribuere illi potuerit (p. 310, 1. 29) 
ResPonsio (p. 376, L. 1)...... ; 


INSTANTIA. 


1. Difficultatem declinatam fuiffle. Comparationem Mundi cum 
Republicà, in quà præftet neminem efle civem malum, fuiffe appofñ- 
tam; non item illam cum homine, cujus nulla pars oculus non fit. 


198 
.200 


208 


209 
211 


212 


404 OEUVRES DE DESCARTES. 


2. Difficultatem iterum diflimulatam adverfus imbecillitatem Ra- 
tiocinii, quo facultas judicandi, quæ eft in homine, concluditur ele 
périecta Here. TE M RE a do AS de de 


Dusirario III. 


De cauffà erroris vel falfitatis : fit-ne ex eo, quod voluntas aut 
judicandi facultas latius pateat, quàam intellectus (p. 314,1. 13)..... 
RESPONSIO (p: 376, 1, 20). Re ne 


INSTANTIA. 


1. Vitandæ confufionis gratià debere intelletum & voluntatem ita 
diftingui, ut quicquid cognitionis & judicii eft, ad Intelleëtum perti- 
neat; quicquid appetitionis eleétionifque, ad Voluntatem.......... 

2. Progreflus Intelleétüs a prima operatione in fecundam, & ab 
hac in tertiam, eamque multiplicem, abfque ullà aétionum volun- 
tatiS ANT MITONE, ne dre mas ee me rie TT 

3, Omnem aétionem voluntatis fupponere intellectûs de re expe- 
tendà aut non expetendâ judicium ; etiam cüm ipfi intellectui impe- 
rat ut diudicet aliquide SCENE RS Le 

4. Non patere latiüs voluntatem quäam intelleétum (imd nec tam 
late), & objeétus-ne meritd propriæ fententiæ amor fuerit.......... 

5. Non nafci errores ex eo, qudd voluntas, aut etiam judicium, 
latiùs pateat, quam intellectus aut fimplex apprehenfio.....,....., : 

6. Indifflerentiam intelle“tüs videri radicem indifferentiæ volun- 
aus, in quà eft libertas, & hanc ab illo determinari; ac non tam 
libertatem quam libentiam elle, cm voluntas hæret, fummo bono 
clare.perfpeéto 21 meer a rentree ALL CET 

7. Ut voluntas corrigatur, corrigendum priùs intelle@üs judicium 
ex correétà apprehenfione rerum ; & voluntatem non imperare in- 


telleétui,nifihiplomenprælucente tree PP PP PER e rE 
8. Quatenus falfitas in rebus fit, chm non fit proprie, nifi in 
intelletu. SMF nee DR SITES 


Dusirario IV. 


De defideratà adhuc Methodo, quâ agnofcamus nos ita clare 
diftinéteque aliquid percipere, ut periculum ne erremus non fubfit 
(p.317: 1.024). eee PTE Tec net 0 ri à dix a co 

RESPONSI0 (p.378 120) eee me LT PTE OL 


INSTANTIA. 


1. Ut agnofci poflet, an promifla Methodus foret tradita, fuifle 
præcipuas Meditationum particulas figillatim expendendas......... 


2115 


218 


© 
Le] 


Ù 
S ‘> 


© 


| 
E 
| 


QuiINTÆ RESPONSIONES. 


2. Circulum commiflum, probando efle Deum, ipfumque vera- 
cem, quia clara diftincétaque eft ejus notitia; & notitiam Dei efle 
claram diftinétamque, quia Deus eft, ipfeque verax. Defideratam 
déniqueMethodumadhuedendenanee-- "Pere Le. em ere 


IN MepiTATIONEM V, quæ efit, 
De effentià rerum Materialium ; € ilerüm de Deo, 
quod exfiflat. 


Dugrrario I. 


De cognità ex folà quantitate, figurä, &c. rerum Materialium 
effentià ; deque attributà ideis ac Univerfalibus æternà immutabi- 
iquenaturalpe aus MTO)E PE Pr en. 

RESPONSION(P 370 114) eee ee see A een MR Cr 


INSTANTIA. 


1. Vifam haud immeritd fuifle traétationem de effentià rerum 
matemaliUMaadlMOdUMM)EINAME ere er Mer nec 
2. Naturas rerum æternas ac realeis nullas efle, & quas ut ideas 
habemus in mente, ab ipfà mente ex infpectis rebus fingularibus fieri. 
3. Falfum, ideas figurarum Geometricarum non efle hauftas a 
fenfibus, ac dari in mundo taleis pofle, quales a Geometris confide- 
Tant he AIN diVIIDIleISE Se  T CC ee 
4. Falfum, experiri puerum habere fe trianguli ideam, priufquam 
triangulum aliamve figuram, ex cujus analogià ratiocinetur, viderit. 
5. Animalis,aut alterius rei,quæ fenfu percepta non fuerit, nullam 
efetnimentendeam lexperientiaiplaconvincl ss PA Le rer e 


Dugrrario Il]. 


De probatâ Dei exfiftentià ex eo qudd Ens fumme perfeétum exfi- 
ftentiam fic exigat, ut triangulus æqualitatem trium angulorum cum 
ANMODUSETECTISA (D 222 2) ce 

IRESBONSIONID A2 2) neue sm ces sat saute ee enr one 


INSTANTIA. 


1. Exfiftentiam non efle proprietatem, neque efle ullius determi- 
D'ATRS EN ETISITE QU PRE ee oh oas cles ao dla ceee ceeeie 
2. Paralogifmum fuifle, ac perfeverare, ob mutatam fuppofitio- 
nennexitaturdealMnMtATUMNEAlCN ER Re 
3. Non alià ratione fuiffe probatum Deum exfiftere, quàm quia 
Deusrexhitit. "1.7 AT it ee Loue PRrrree 


40$ 


247 
250 


400 ŒŒuvres DE DESCARTES. 


Dugirario III. 


De certitudine ac veritate omnis cognitionis, quatenus afferitur 
pendere a clarâ evidenteque notitiä, quod Deus fit, & quèd fit verax 
(p.326, 26) RER NAN. 2 TERRE PEESPEERECEE 

RESPONSIONP'284 18) Mr rneeecc LEEN TCE 


INSTANTIA. 


1. Scepticos non difputafle adverfus apparentia (in quibus habuere 
propofitiones Geometricas), fed adverfus hypothefeis & arrogantiam 


dogmaticorum "4... #Pe Dee eu RERELR RS CET : 
2. Res divinas efle magis neceflarias, at non magis notas, quàm 
Geometricas; neque proinde harum evidentiam ab illarum evidentiâ 


pendere nn thener tree Re EEE een rer 


IN MepirarioNEm VI, quæ ef, 
De rerum Materialium exfiftentiä, € reali Mentis 
a corpore diflinélione 


Dugirario I. 


De Diftinétione Intelle&tionis & Imaginationis (p. 328, 1. 25)..... 
RESPONSIO!(P:1384, 12 20). 20e Peer ET 


INSTANTIA. 


1. Difficultates diffimulatas. Falfum efle, Chiliagonum clare di- 
ftinéteque fine imaginatione intelligi, & Trigonum non clarius 
diftinétiufque intelligi cum imaginatione, 4... 4... un . 

2. Nullam intelleétionem fine imagine corporeà efle. Difficulta- 
tem diflimulatam. Intelligi etiam Deum, Angelum, Mentem fub 
aliquâ-fpecie corporeñ.s.. "0e "0h 0Re teen ter bd 00 dune 


Dusirario II. 


De fenfu/nonfemper fallenté (bp 532 112) F0" "CC rer Eee , 

RESPONSIO (p.385; L 23) Encre D cie 0 2 à : 
INSTANTIA. 

1. Quis a præjudiciis cavere præfertim dicendus........ An 0 600 


2. Etfi fallamur aliquando, dum turrim eminüs fpeétatam judi- 
camus teretem, pofle tamen non falli nos, dum eam cominüs ex- 
PIOTAMUSEEE eee seen dede one da Te | 


256 
258 


258 


261 
263 


QUuINTÆ RESPONSIONES. 407 


DugiTario III. 


De capitali demonftratione pro mentis exfiflentia feparatim a cor- 
pore, ex eo quôd ipfa fit res cogitans & corpus res extenfa (p. 334, 
JE) 

. # sale lolo 0e © © 0e 0 eo eteleïe ee eo elelelele ele seen oies es 0e COCO MO LC SCMONOION BOCADAMCONO D . 


INSTANTIA. 


1. Sponte revelari diffimulatum Paralogifmum de feparatione re- 
rum ex feparatione conceptuum. Falfo affumi ut demonftratum, 
poffe Deum quicquid a quoquam clare diftinéteque intelligitur..... 

2. Vere objectum fuifle demonftrationis verba intelligi de corpore 
craflo & ex membris conftante, non de corpore tenui aut quolibet.. 

3. Etfi ex II Meditatione colligatur Mentem concipi ut fubftan- 
tiam, feu rem exfiftentem per fe, non colligi tamen effe propterea 
fubftantiam, five rem per fe exfiftentem.......... eee : 

4. Demonftratio perturbate propofita reducitur in fyllogifticam 
OR TRE tt ane mre bles de taeree dje ele De dodo nes 

5. Vitiofus demonftrandi modus, ex eo quod quis dicit fe in feipfo 
experiri. Paralogifmum heic repeti, qui fuit inculcatus in Medita- 
tione IT, de feparabilitate rerum ex feparabilitate conceptuum...... 

6. Ex Refponfis ad alios, colligi quid ad objetum de duabus 
trianguli proprietatibus, quæ concipi quidem, fed exfiftere tamen 
feparatim non poflint, refponderi potuerit................ SoUO ace 

7. Quæftionem male inftitutam. Non quæri, an duæ completæ 
Jubflantiæ fint feparabiles ; fed an duo quædam feparatim intellea 
Jint duæ completæ fubflantiæ........ re TO AT DLL TETE 

8. Fruftra recurri ad diftinétionem adæquatæ & inadæquatæ co- 
gnitionis, cùm nulla adæquata fit, aut cognofci adæquata poflit..... 

9. Quæftionem efle de fpeciali cogitatione & extenfione ; ac pro- 
batum adhuc non efle, repugnare rei extenfæ corporeæve, ut cogitet. 

10. Licet effe extenfio fine cogitatione, & cogitatio fine extenfione 
poffit, nondum tamen effe probatum non pole fimul utrumque effe 
in eodem tenui corpore, quale effe poflit anima, idque etiam ex 
HOtOLTISREXEMPISE EEE Er HIDE CE ono RC tedopasoesbeopos de 

11. Ex præcifione conceptuum propofità tam inferri mentem efle 
corpoream, imo confici potius infeparabilem,quàm feparabilem effe. 


Dugrirario IV. 


De fpecie rei corporeæ, quæ non videatur recipi pofle in mente 
incorporeâ; & de mente, quæ fi coexfiftat corpori feu rei extenfæ, non 
Videatimefepofetnextentai(p.337; li 11). 2e -tecesere-enertectse 

RESPONSION(P 28710) nan een set 0 tee atotors eniele » 2 0 2 nn ee 3 loc a s 200 


ur 


281 


282 


294 
298 


408 OEUVRES DE DESCARTES. 


INSTANTIA. 


1. Artificiofa evafño. Ad intelletionem quoque requiri fpeciem 
feu imaginem ; & imaginem rei extenfæ fine extenfione non efle.... 
2. Non infirmari comparationem ejus, qui dicit, /e clare noffe 
naturam mentis, quia dicere poteit, Æÿ} res cogitans, cum cæco qui 
dicit, fe clarè noffe naturam Solis, quia dicere poteft, Eff res cale- 


TACLENS mme ue raruc ee lioumeeeeeecpe tee CRE ECETE STEEL 
3. Ex eo qudd quis dicere non poflit, quid aliud fit mens quàm 
res cogitans, colligi non pole illam igitur nihil effe præterea....... 


4. Remanere difficultatem, quôd dicere Mentem rem non exten- 
fam, fit dicere, non quid fit, fed quid non fit; ut fi dicatur de Buce- 
phalo, qudd non fit mufca. Peti principium. Authoritatem propriam 
affumi pro demonftratione. Difficultates præcipuas diflimulari..... 


Dugirario V. 


De commiftione Mentis cum corpore, deque doloris fenfu; quod 
fcilicet fieri poffe non videatur, fi mens inextenfa & incorporea fit 


(p4343,1, 6) nr rene eo Pret SOC 
ResPpoNsIO (p.389,/1.0) rt imbeeerd-ecetect eee 


INSTANTIA. 


1. Difficultates, quæ videntur in conclufiones objici, impetere 
ipfas rationes feu principia, quæ debitæ firmitatis non funt......... 
2. Petitum fuifle principium, & declinatas difficultates circa objecta 
adverfus commiftionem Mentis & fenfum doloris, fi mens quidem 
fitinextenfa. 5m mnnenntenec en EN CLLLEEL ET ET TEECC 
3. Etfi fpecies extenfa fit, non fequi propterea eam efle tantam, 
quantum objetum,iquodirepræfentat ete" "rt" PEP tt Eee 
4. Quâ ratione imago rei vifibilis magna in parvâ oculi capacitate 
imprimitur, eâdem videri imprimi in longe minore cerebri aut 
Mentis see sisi re Ce MU CN re RE re RC ECTS 


PRÆTERITIO. 


De quibufdam capitibus fuperftitibus ex poftremâ Meditatione 


(P17245, 17) ee rc ce ETES Le 
RESPONSIO/(p. 300, l T6) eee. STORE ae de M Jaddauc 


INSTANTIA. 


Fuiffe occafionem infultandi abs re & præpoñtere (fed de induftriâ 
tamen) captatam...... descente ere COTE one 


305 


307 


308 


309 


310 


311 


313 


2 © 
= — 
Ur UN 


315 


à «à Punird 


nt de nd 


*PTAMEEOTSES CEE Fe 


QuINTÆ RESPONSIONES. 409 


CoxcLusio. 
CoNCrUSIO (p.346 FER) EEE RTE A NE DE cn AO cie 317 
RESPONSIO (p.300, 120) "rc... nn ein sine anne ia 
INSTANTIA. 


Fuiffe objeétiones abfque duplicitate. Atum non de rerum Veri- 
tate, fed de Ratiociniorum vi. Benevolentiæ teftatio grate excipitur 
acrrefentur ee Bhasoocesoavondtéat ac 1006600 6006080 00 UnR 318 


IV 


Après cet Zndex, la Disquisitio commence par l'en-tête, que Gassend a 
mis à ses Objections, et qu’on peut très bien appeler Scribendi occasio : 
« Beavit me Mersennus noster... » (Ci-avant, p. 256,1. 12.) Vient ensuite 
la Réponse de Descartes à ce préliminaire : « Tam eleganti et accurata.…. » 
(Page 347, 1. 3.) À cela Gassend réplique par une Znstance, divisée en 
plusieurs parties; la première porte en marge ce titre : Instandi necessilas. 
Elle donne des détails intéressants sur les circonstances de cette polémique. 
Nous la reproduisons donc ci-dessous : 


« Prodiere e prælo fuperiore autumno* tuæ illæ Meditationes, quarum 
» exemplum MS. Merfennus mecum communicärat. Adjunéta is fuit 
» Objeétionum Refponfionumque congeries, quas me, cùm ad te fcribe- 
» rem, legiffe haud vere fupponis : quippe oblatas a Merfenno videre pror- 
» fus nolueram, ne præoccupatus accederem ad Meditationum examen. 
» Cætera inter tibi Objeta, meam quoque Epiftolam fatis prolixam 
» editam vidi. Refponfionem poftquam perlegi, mirari fatis non potui, 
» quo erga me genio fueris animatus, Nam qudd confcripta quidem a me 
» floccifacienda cenfueris, etiam mihi pro votis fuit, qui nihil meum tanti 
» æftimo, ut habendum pretii alicujus putem. At non potui majorem 
» quendam non defiderare candorem, quo, fi nihil tibi videbatur alicujus 
» effe momenti, debebas potius filentio tenebrifque involvere, quàm pro- 
» palando fic infultare. Ego certè ad te, non ultrd, fed rogatus perfcrip- 


a. La 1° édition des Meditationes, à Paris, chez Michel Soly, porte 
cette date : « Acheué d’imprimer, le 28 Aoust 1641. » — La Disquisitio 
Metaphysica de Gassend, publiée d'ailleurs en 1644 seulement, se termine 
ainsi : « Parisiis, Eidib. Mart. MDCXLII. » 

Œuvres. Il. 


un 
n 


410 OEuvREs DE DESCARTES. 


feram; & diflentiendo a te, difficultates, non publice, fed privatim 


- fignificäram. Ea fcilicet mihi mens fuerat, ut tibi ingenue amiceque 


proponerem, quos obfervaram inter legendum mihi fubnafci fcrupulos ; 
quo, fi res videretur tanti, pofles lectionem facere aliquantd explana- 
tiorem; nifi videretur, tum ellet in te, ut rem planè fupprimeres. Puta- 
bam enim velle te id exemplum mihi aliifque legi, ut, judicia varia 
expertus, providere poffes, autographum-ne, priufquam edi procurares, 
aliquà ratione foret emendandum. At verd tu plenum benevolentiæ 
confilium ita excepiiti, quafi hoftiliter provocaflem; & nihil privatim 
refcribens, pugnam publicè inftituifti, declarans reipfà exemplum fuiffe 
commonftratum a te, non quafi ratum non haberes quicquid a te fcrip- 
tum femel fuerat, fed quèd excitari velles aliquos, adverfus quos pofes 
vireis experiri. Annon proinde mihi fecifti propugnationem neceflariam, 
qui vifus es velle facere nihil aliud, quäm ex amico adverfarium, & 
nihil tale cogitantem, in arenam compellere? Qudd enim bona quædam 
verba præmiferis fubjunxerifque, illa, quà confentaneum eft, excipio 
gratitudine (quantumvis me ut puerum habueris, cui poculum cireùm 
contingitur melle, ut tetrum abfinthii laticem perpotet). Quod fupereft 
verd, fic geflifti te, ut periculum feciffe videaris, num me probares dege- 
nerem, eumque, qui tibi porrigerem herbam. Conditiones ergo accipio; 
qui in receflu non invidebo, fi, prout cœpifti tibi plaufum dare, ita ova- 
tionem & triumphum captes. Hoc unum cavebo : ne, quia te agnofco 
offenfum, quod te Meditationibus totis fub nomine Mentis loquentem 
nomine Mentis interpellarim, ut fi feciffem ironice, quod faétum fuit 
prorfus ingenuè, quemadmodum poftea memorandum eft; ne, inquam, 
te amplius Mentem vocitem; fed te, tametfi non loquentem, nifi ut par- 
tem hominis, alloquar ut hominem totum. Tu me, ut voles; nam, per 
me quidem, integrum tibi eft affari non modù ut Carnem, quæ vox fo- 
lertiæ tuæ occurrit, ut effet menti àvriieros; fed etiam, ut faxum, ut 
plumbum, &, fi quid putes efle obtufius. Quippe qudd te heic refpondere 
dicis : Non tanquam mihi Philofopho acutiffimo, fed tanquam uni ex 
hominibus carneis, gratias primüm habeo, qualeis debeo, tibique tan- 
quam melius merenti acutiffimi ëriberoy reddo; ac deinde me, qui 
fcripfi ad te, illum non inficior, cui ipfe refpondes. Nimirüm ago longè 
fimpliciùs, quàm ut diftinétionem hanc nôrim; & qui diflimulare nefcio, 
duplicem perfonam mihi non affumo. Illam proinde ingenuè refpuo, 
quam tu facis fepofitam, aliamque fuftineo, quam reliquam facis. Ac fi 
ageretur quidem de rei veritate, ut puta de Dei exfiftentià animorumque 


immortali naturä, eo fanè cafu abnegarem; qudd videri poflet ex Lite- - 


rarum Sacrarum fenfu adverfari caro fpiritui; fed quia non amplius 
agitur quàam de vi tui Ratiocinii, ficque privata tua cauffa eft, ac tibi foli 
eft repugnandum, non apparet cur mihi potius detreétanda perfona fit, 
quàm ipfi Ariftoteli, cum eft adverfatus Anaxagoræ, qui Mens vulgd 
appellabatur. Tametfi enim carneum me dicas, non ideo facis exani- 
mem; ut neque, tamet{i te mentalem geras,te dcirco facis excarnem. 


20 


QuINTÆ RESPONSIONES. 4II 


» Quare & permittendum tibi, ut pro genio loquaris tuo; fufficitque ut, 
» Deo propitio, neque ego fim planè caro fine mente, neque tu planè 
» mens fine carne; & neque tu fupra, neque ego infra conditionem homi- 
» nis fimus; quamvis tu quod eft humanum recufes, ego id a me alienum 
» non putem... » (Page 3-4.) 


Le passage suivant de la même /nstance offre un certain intérêt histo- 
rique : 

Quin-etiam, cüm me nullius tuarum jaclatarum de- 
monfrationum vim experiri agnofcerem, quæfivi ab ali- 
quot viris magni nominis 6 impenfè doéhs, qui Me- 
ditationes tuas legerant, ecquidnam 1pfis videretur; de- 
prehendi autem illos, perinde ac me, demonflrationis 
vim non fenfiffe. Quam-putas verd condoluimus, cm a 
te, tanto viro, & tantä in re, tantum exfpeélantes, [pe 
excidimus ? Communis fanè hæc vox fuit : Fieri-ne po- 
tef, ut ille vir Mathematics fludiis innutritus, 6 quæ 
res demonftratio fit tantopere fciens, eas rationes ha- 
beat evulgetque pro demonftrationtbus germanis, quæ 
a nobis tamen aded attentis, adeù bene animatis, elicere 
affenfum non valeant? An forte elatus applaufu, quo 
aliqua nova in Geometricis excogitavit demon/flravitque, 
eù adduélus fuit, ut confideret poffe fe circa cœtera, ac 
metaphyfica præfertim, paris effe felicitatis? An nihili, ut 
cæteros, fic Piolemæum quoque fecit, qui Mathematicen 
profequutus, dixit fe intaélam Theologiam Phyficamque 
relinquere, tflam ob materiæ conditionem inflabilem, 1llam 
ob rerum divinarum incomprehenfibilem naturam? An, 
pofiquam in fuâ Synop/i tantam promifit Jegetem, putavit 
Leclores fore [pe contentos, neque fludiofe requifituros 
utrum plenæ effent an inanes fpicæ ? (Page 6.) 


Enfin, toujours dans la même première Znstance, un dernier pas- 
sage éclaircit un point curieux. La Réponse aux 4" Objections 


412 OEUVRES DE DESCARTES. 455. 


(d'Arnauld) avait une fin,que Descartes ne laissa pas imprimer dans 
la 1e édition (1641), mais qu'il rétablit dans la 2€ (1642), (voir ci- 
avant, p. 252, 1. 22, à p. 256, 1. 8). Mersenne cependant l’avait 
montrée en manuscrit à diverses personnes; (rassend, entre autres, 
en avait eu connaissance, comme le prouve le passage suivant de 
sa première {nstantia, imprimée en 1644, mais écrite avant le 
15 mars 1642, c'est-à-dire lorsque la 2° édition, qui donne la ré- 
ponse complète, n'avait pas encore paru: 

« Nempe ne fint impir, qui... firmiores faltem ra- 
tiones ex ipfifmet Docloribus repetere negligant, quos de- 
creviffe putarunt, nullam viam humano ingenio patere, 
per quam meliores inveniri unquam poflint*. Quo loco 
verba illa prætereo, quæ ad ipforum unum es fcribere 5 
aufus : Quapropter, fi verum hic fine invidià feribere 
licet, aufim fperare venturum tempus aliquando, quo 
illa opinio, quæ ponit accidentia realia, ut a ratione 
aliena, & incomprehenfibilis, & parum tuta in fide, a 
Theologis explodetur, & mea in ejus locum ut certa 10 
&indubitata recipietur. Quod hic diffimulandum efle 


non putavi, ut &c.°. » (Page 8.) 


| OBJECTIONES SEXTÆ:. 


Perleétis attentiffime tuis Meditationtbus, € ns quæ 
haëlenus objeétis refpondifli, nonnulli etiamnum ferupuli 15 


Juperfunt, quos a te juflum efl auferrt. 
16 Après auferri, non à la ligne (2*édit.). 
a. Voir ci-avant, p. 4, 1. 9-10. 


b. Jbid., p. 255, 1. 21-27. 
c'INOir TITI p.282 1188 382 lp 885 MIE 


> 


in ns de. 


RC A PO CR 9 PP 


20 


25 


455-456. OBJECTIONES SEXTÆ. 413 


Primus e/, non videri adeo certum nos efje, ex eo quod 
cogitemus*. Ut enim certus fis te cogitare, debes cire 
quid fit cogitare feu cogitatio, quidye exiflentia tua; 
cümque necdum fcias quid fint 1lla, qui noffe potes te cogt- 
tare vel exiflere ? Cüm igitur, dicens cogito, ne/cias quid 
dicas, cümque, addens fum igitur, nefcias etiam quid di- 
cas, | imd nequidem fcras te dicere vel cogitare quidpiam, 
quoniam ad hoc neceffe videtur ut fcias te [cire quid dicas, 
iterumque ut noveris quôd fcias te fcire quid dicas, € fic 
in infinitum, conflat te [cire non poffe an fis, vel etiam an 
cogiles. 

Sed, ut fit fecundus /crupulus, cüm ais te cogitare & 
exiftere?, contendet quifpiam te decipi, neque cogitare, 
Jed iantüm moveri, teque nihil aliud effe quàm motum cor- 
poreum, cüm nullus dum tuam demon/flrationem animo 
compleéi potuerit, quä putas te demon/ftrafje nullum mo- 
tum corporeum |effe poffe, quam vocas, cogitationem. An 
ioitur ed quà uteris Analyfi motus omnes tuæ materiæ 
fubuilis 1ta fecuifhi, ut certus fis, nobifque attentifhmis €, 
ut putamus, fatis perfpicacibus oflendere poffis, repugnare 
cogitationes noftras in 1Îlos motus corporeos refundi ? 

Tertius /crupulus perfimilis eft : cùm enim nonnulli 
Patres Ecclefiæ cum Platonicis extflimarint Angelos effe 
corporeos, unde & Concilium Lateranenfe conclufit 1llos 
pingi polfe, idemque penitus de animä rationalr putarint, 
quippe quam opinarentur ex ets aliqui profeélam ex tra- 
duce, dixerunt tamen tam Angelos quàm antmam cogitare, 
quod proinde fiert pofle per motus corporeos, vel etiam 
ipfos effe motus corporeos, cenfuiffe videantur, a quibus 


ds Pare25;l12;1etc. 
b.. Page 78, 1. 12. 


553 


554 


AI4 Œuvres DE DESCARTES. 456-457. 


cogilationem minime diflinxerint. Quod € fimiarum, ca- 
num & aliorum antmalium cogitationtbus confirmari po- 
tefl : canes enim dormiendo latrant, ac fi lepores vel fures 
infequerentur, fcruntque fe vigilando currere, imd & fom- 
niando latrare, quamvis nihil tecum in tis a corporibus 
difinélum agnofcimus. Quôd fi negaris canem fcire fe 
currere aul cogiiare, præterquam quôd 1d dicis nec pro- 
bas, ipfe canis de nobis forfan fimile judicium efformat, 
nempe nos nefcire an curramus aut cogitemus, dum cur- 
rimus vel cogitamus : | neque enim modum 1Îlius inter- 
num operandi vides, quemadmodum nec 1lle tuum infpicit, 
nec defunt viri magni qui belluis rationem concedant, 
olimque tribuerint. Tantumque abefl ut credamus omnes 
illarum operationes, abfque fenfu, vitä & animä, ope 
Mechanicæ pole fatis explicarr, quin illud & Gôvaroy 
& rifu dignum quolibet pignore certare velimus. Ac 
denique non defunt plures, qui hominem ipfum etiam 
abfque fenfu 6 intelleélu diélurti fint,  omnia poffe facere 
beneficio elateriorum mechanicorum, & abfque ullä mente, 
Ji tandem fimia, canis & elephas hocce modo fus omnibus 
operationibus fungi queant, cüm, fi ratio mediocris bel- 
luarum differat a ratione hominis, fecundüm plus & minus 
folummodo differant, quæ non mutant effentiam*. 
Quartus /crupulus efl de fcientiä Athei*, quam con- 
tendit effe certiffimam, & etiam, juxta tuam regulam, evi- 
dentiffimam, dum afferit : fi ab æqualibus æqualia de- 
mantur, quæ fuperfunt æqualia fore; tres angulos 
trianguli rectilinei æquales efle duobus reis, & mille 
fimilia ; quandoquidem de 115 cogitare nequit, quin ea cer- 


a: Noirt. Ill, p:415, 1171-15; Et p.385, 15-06; 
b. Ci-avant, p. 141, 1. 3. 


20 


25 


457-450. OBJECTIONES SEXTÆ. AT$ 


tiffima credat. Quod contendit ita verum elle, ut, etiamfi 
neque Deus exiflat, neque fit poffibilis, ut 1lle putat, non 
minus fit certus de illis|veritatibus, quàm fi revera exifleret. 
Negat|que ullam dubitandi rationem ei poffe afferri, quæ 
tantifper eum deturbet, aut dubium efficiat. Quam enim 
afferes? An Deum, fi fit, illum poffe decipere ? Sed nega- 
bit Je in his etiam a Deo fuam omnipotentiam exerente 
pole decipr. : 

Hincque nafcitur quintus /crupulus, qui radices figit 
in 1llà deceptione, quam ipfi Deo penitus denegas*. Cüm 
enim plurimt T'heologt cenfeant continud damnatos, tum 
angelos, tum homines, per ideam ignis torquentis fibr a 
Deo inditam decipi, adeo ut firmiffime credant, clariffi- 
meque videre atque percipere putent, fe revera lorquert 
ab igne, licet nullus fit 1gnis, nunquid fimilibus 1deis nos 
Deus poteft decipere, nobifque continu illudere [peciebus 
vel ideis in animas nofîras immiffis ? Adeo ut exiflimemus 
nos clare videre, & fingulis fenfibus percipere, quæ tamen 
non fint extra nos, ut neque cœlum fit aut terra, neque 
brachia, pedes, oculos &c. habeamus. Quod quidem facere 
poteft abfque imjuriä & iniquitate, cüm| fit fupremus om- 
nium Dominus, deque fuis abfolute poffit difponere ; præ- 
Jertim cüm id efficere queat ad deprimendam hominum 
Juperbiam & 1llorum punienda peccata, vel propter pec- 
catum originale, aut alias ob caufas nobis occultas. Quæ 
Jane confirmarti videntur 1llis Scripturæ | locis, quæ pro- 
bant nos fcire nthil poffe, qualis ef locus Pauli, 1 ad Cor. 
cap. 6, verf. 2 : Si quis,inquit, fe exiftimat aliquid fcire, 


2 ille (z"* édit.)] illi, faute (2° édit.), — 27 Cor.] Corin. (z'° édit.). 


a. Ci-avant, p. 52, 1.7, etp, 53, L. 23, 


556 


557 


558 


416 OEuvrEs DE DESCARTES. 259460 


nondum cognovit quemadmodum oporteat eum fcire; 
& locus Ecclefiaflæ, c. 8, v. 17 : Intellexi quod omnium 
operum Dei nullam poteft homo invenire rationem 
eorum quæ fiunt fub fole; & quanto plus laboraverit 
ad quærendum, tanto minus inveniet; etiamfi dixerit 
fapiens fe noffe, non poterit reperire. Quod autem fa- 
piens® id dixerit ob præmeditatas rationes, 6 non per 
tranfennam, vel incogitanter € ex abrupto, conflat ex toto 
illius libro, præfertim ubi quæflio proponitur de mente, 
quam contendis immortalem. Nam verfic. 19, c. 5, ait 
eundem effe interitum hominis & jumentorum. Quod 
ne refpondeas de folo corpore intelligi, fubjungit homi- 
nem |nihil amplius habere jumento. Et loquens de 1pfo 


fpiritu hominis, negat ullum effe qui noverit an ille fur- 


fum afcendat, hoc ef? an fit immortalis, an verd cum fpi- 
ritibus jumentorum defcendat, hoc eff corrumpatur. 
Nec efl quèd dicas in perfonä impiorum loqui : alioqui eà 
de re ferio monere, & quæ attulerat refellere debuifjet ; 
vel etiam neges te ad ea refpondere debere, quèd ad Theo- 
logos Scriptura pertineat : cüm enim fis Chriflianus, te 
paratum effe decet ad omnibus aliquid adverfus fidem, 
præfertim verd adverfus ea quæ | flatuere cupis, obyicren- 
tibus refpondendum, & pro viribus fatisfactendum. 

Sextus /crupulus oritur ex indifferentià judierr, feu li- 
bertatis®, quam negas ad arbitrit perfeélionem attinere, 


fed ad folam imperfeélionem, adeo ut indifferentia tolla- 


tur, quoties mens clare perfpicit quæ credenda, vel fa- 
cienda, vel omittenda funt. Quibus pofitis, numquid vides 
2 v.] vers. (1 édit.). — 6 reperire] recipere (1b1d.). 


a. Voirt. III, p. 415, |. 9-11. 


b'HPace57. 25; (etc. 
D / { 


20 


25 


à. ab 2. 


di 


15 


20 


25 


460-461. OBJECTIONES SEXTÆ. 417 


te Der libertatem deflruere, a quà tollis indifferentiam, 
dum creat mundum hunc potius quàm alium aut nullum 
condit ? cum fit tamen de fide| Deum ab æierno fuiffe in- 
differentem, ut conderet unum, vel innumeros, vel etiam 
nullum. Quis verd dubitat Deum omnia, tam agenda quäm 
omittenda, femper clariffimo imtuitu perfpexiffe ? Non 1e1- 


tur clariffima rerunm v1fio atque perceptio tollit arbitrir 


imdifferentiam; quæ, fi non poffit humanæ libertati con- 
ventre, neque divinæ congruet, quandoquidem effentiæ re- 
rum funt, inflar numerorum, indivifibiles & immutabiles. 
Quapropter non minus includitur indifferentia in divini 
quam in humant arbitru libertate. 

Septimus /crupulus erit de fuperficie, in qua vel cujus 
ope ais fiert omnes fenfationes*. Non enim intellisimus 
qui fieri poffit, ut neque fit pars corporum quæ fentiuntur, 
neque pars 1pfius aëris, 6 vaporum, quorum | tllam negas 
efle partem ullam, vel etiam extremum. Necdum etiam 
capimus nulla effe cujuflibet corporis aut fubflantiæ accr- 
dentia realia, quæ virtute divinä poffint abfque ullo fub- 
jeclo exiflere, reque verd ex1flant in Altaris Sacramento, 
utrafferis. Non efl tamen quod Doélores no/flri| moyeantur, 
donec viderint num fis 1lla demonflraturus in tuä Phyficä, 
cujus nobis fpem facis, quamique vix credunt ea nobis adeo 
clare propofituram, ut 1pfa poffint vel debeant ampleéli 
rejeclis antiquiortbus. 

OËtavus /crupulus oritur ex tu refponfione ad quintas 
Objecliones. Qui fiert poffit ut veritates Geometriæ aut 
Metaphyficæ, quales funt a te memoratæ, fint immutabiles 
G æternæ, nec tamen independentes a Deo°? Nam in quo 

a. Page 250, 1. 27, etc. — Voir t. III, p. 415, 1. 11-15, et p. 385, 1. 5-6. 


b. Page 580, 1. 1-13. — Voir t. III, p. 415, 1. 15-18. 
Œuvres. Il. 55 


559 


560 


418 Œuvres DE DESCARTES. 461-462. 


genere cauJæ dependent ab eo? Numquid ergo potuit 
efficere, ut natura trianguli non fuerit? Et quä ra- 
tione, amabo, potuiffet ab æterno facere, ut non fuiffet 
verum bis 4 efle oélo? aut triangulum non habere tres 
angulos? Vel igitur 1flæ verttates pendent ab intelleélu 
Jolo, dum hæc cogitat, vel a rebus ext/lentibus; vel funt 
independentes, cum Deus non videatur efficere potuiffe 
ut ulla ex 1fhs effentiis feu veritatibus non fuerit ab 
æterno. 

Nonus denique fcrupulus maxime nos urget, cüm ais 
Jenfuum operationtbus ele | diffidendum, € imtellecüs cer- 
titudinem fenfuum certitudine longe majorem effe*. Quid 
enim, fi nulla poffit intelleélus certitudine gaudere, nifi 
prius eam a fenfibus bene difpofitis habeat ? Siquidem non 
poteft ille alicujus fenfüs errorem corrigere, nifi prius 
alter fenfus prædiclum emendet errorem. Apparet baculus 
fraélus in aqua ob refraélionem, qui tamen reclus fit : quis 
corriget illum errorem? An intelleclus? Nufquam, fed 
taclus. Idemque de reliquis eflo judicium. [taque fi fenfus 
omnes rite difpofitos adhibeas, qui femper idem renun- 
tient, maximam omnium certitudinem, cujus homo fit na- 
turaliter capax, affequeris ; quæ fæpenumero te fugtet, fi 
mentis operationt fidas, quæ fæpe aberrat in ts, de quibus 
nequidem dubitart poffe credebat. 

Hæc funt præcipue quæ nobis remoram injictunt. Qui- 
bus etiam fubjungas certam rationem, certofque characle- 
res, qui nos cerliffimos reddant, quandonam rem aliquam 
ita complete abque alià intelhigimus, ut certum fit unam 
ab alia ita difhingur, ut feorfim poffint, faltem Dei virtute, 
Jubfflere : hoc ef, | quomodo poffimus certo, clare dif- 


a. Voir ci-avant, p. 18, |. 19, et p. 82, I. 25. 


20 


25 


30 


Fe 


a er md 


20 


25 


462-464. OBJECTIONES SEXTÆ. 419 


tinéleque cognofcere 1llam intelleclionis diflinélionem non 
ab 1p/fo fiert intelleélu, fed ab ipfis rebus procedere*. Enim- 
verd cm tmmenfitatem Dei contemplamur, | non cogitan- 
tes de 1llius juflitia; vel cüm de 1llius exiflentiä, non co- 
gitantes de Filio vel Sprritu fanélo; numquid complete 
percipimus 1llam exiflentiam, vel Deum extflentem, abfque 
ils perfonis, quas peræque poffit aliquis infidelis negare, 
aique negas mentem vel cogitationem de corpore ? Quem- 
admodum igitur male quis concludet, Filium & Spiri- 
tum fanélum a Deo Patre effentialiter effe diflinélos, aut 
ab eo feparari poffe, 1ta neque tibr concefferit quifpiam, 
cogitationem vel mentem humanam a corpore diflingui, 
licet unum abfque alio concipias, & unum de alio perne- 
ges, neque putes 1d fier per ullam tuæ mentis abflraélio- 
nem. Quibus fane fi fatisfacias, nil penitus nobis fupereffe 
videtur, quod Theologis noflris difpliceat. 


| APPENDIX. 


Pauca quædam ab aliis quæfita hic fubjungentur, 
ut conjunélim ad ipfa & ad proxime præcedentia ref- 
pondeatur,.quia funt ejufdem argumenti. Quidam 
itaque ex doctiffimis & perfpicaciflimis hæc tria dili- 
gentius explicari voluerunt ?. 


|r. Quomodo certo fciam me habere claram ideam ani- 
mœæ meæ. 

2. Quomodo certo fciam ideam illam efle prorfus di- 
verfam a quacumque alia re. 


ad NPageiye, | 2. 
b. Ibid., 1. 2-20. 


b63 


564 


420 OEUVRES DE DESCARTES. 464-465. 


3. Quomodo certo fciam illam nihil prorfus habere 
corporettalis *, 


Ali verd propofuerunt ea quæ fequuntur. 


Puizosopyr & GEOMETRÆ 
AD 


Dominum Cartefium. 


Quantumvis apud nos cogitemus, num revera mentis 
noflræ feu humanæ Idola*, hoc efl cognitio atque perceptio, 
quidpiam corporeum in fe contineat, afferere non aude- 
mus, nulli corport, quocunque velis motu affeélo, 1d\quod 
vocamus cogitationem ullä ratione convenire. Cùm enim 
cernamus quædam corpora quæ non cogitant, & alia, 
ulpote humana & fortè brutorum, quæ cogitant, numquid 
ipfe nos fophifmatis reos perages, & audaciæ nimiæ, fi prop- 
terea concludamus nulla effe corpora quæ cogitant ? Vix 
ut dubitemus nos a te continud deridendos, fi primi argu- 
mentum 1llud ex 1ders, tam pro mente quam pro Deo, pro- 
pofitum cudiffemus, &|illud deinde tua cenfurfles Analyfi. 
Qua teipfum præoccupafle € præveniffe videris, adeo ut 


jam tuæ ipfe menti callum obduxiffe videaris, quæ non fit 


deinceps libera ut videat fingulas, quas in te reperis,animæ 
proprietates vel operationes a motibus corporeis dependere. 

Vel nodum folvas, quo vinculis adamantinis ext/fimas 
nos ipfos detinert, quominus mentes noflræ corpus omne 


2 Après corporeitatis, on à la  (1"* édit.)] confuiffes (2° édit.). — 
ligne (1 et 2‘ édit). —18 cudif- 19 videris] videaris (7 édit.). 
femus (errata, 1° édit.)] audiffle- — 22 Après dependere, non à la 


mus (7"et 2*édit.). — cenfuiffes ligne (1"* et 2° édit.). 


a. Voir t. 111, p.420, L3-rre 
b. Mot suspect : la version de Clerselier suppose Zdea. 


20 


a 0 mat cr A - 


20 


25 


465-466. OBJECTIONES SEXTE. 421 


prætervolent. Nodus eff, nos optime percipere 3 & 2 fa- 


cere $, 6, fi æqualia ab æqualibus auferas, adhuc 
æqualia futura; his & malle aliis convincimur, idemque 
penes te reperies. Cur fimiliter non convincimur ex 1deis 
tuis vel noftris, animam hominis effe diflinélam a corpore, 
& Deum extflere ? Dices, te non poffe nobis hanc veritatem 
in os, nifi meditemur tecum, ingerere. En fepties lecimus 
quæ fcripffli, & mentem, Angelorum inflar, pro viribus 
attollimus; necdum tamen perfuademur. Neque 1amen 
extflimamus te potius diélurum mentes omnes no/flras bruto 
fafcino infectas, & Metaphyficis rebus, quibus a 30 annis 
affueti fumus, prorfus ineptas, quàm ut fatearis tuas ra- 
ones, haélenus ex ideis mentis & Der hauflas, non efje 
tanti ponderis, tantarumque virium, ut mentes hominum 
doélorum, totis viribus e maffä cor|poreä fe proripien- 
tium, fibi poffint atque debeant fubjicere. Quin potius ar- 
bitramur te prorfus idem fafjurum, fi Meditationes tuas eo 
relegas animo, quo 1llas ad examen analÿticum revocares, 
fi ab inimico tibr propofitæ fuifjent. 

Denique, quamdiu nefcimus quid a corporibus & illo- 
rum motibus fieri poffit, cüm € fatearis nullum omnia 
Jcire poffle, quæ Deus in aliquo fubjeélo pofuit atque 
ponere valet, |abfque 1pfius Det revelatione, qui [cire po- 
tuifhi hanc a Deo non fuiffe pofitam in quibufdam corpo- 


. ribus vim € proprietatem ut dubitent, cogitent &c. ? 


Hæc funt five argumenta, five mavis præjudicia noflra, 
quibus fi medearis, quantas, Deus immortalis, tibr gratias 


omnes fimul habituri fumus, Vir Clariffime, qui nos ab iflis 


1 Après prætervolent, à la 19 Après fuiffent, zon à la ligne 
ligne (1"et 2° édit.). — 16 Après (1 et 2° édit.). — 25 Après etc., 
fubjicere, méme remarque. — même remarque. 


565 


566 


567 


422 Œuvres DE DESCARTES. 466-468. 


Jpinis tuam fementem fuffocantibus eripueris ! Quod faxit 


Deus Opt. Max., cujus unr gloriæ cernimus te fæœliciter 
tua omnia obflrinxiffe. 


| RESPONSIO 


AD SEXTAS OBJECTIONES. 


1. Verum quidem eft neminem poffe efle certum Je 
cogitare, nec fe exiflere, nifi fciat quid fit cogitatio, & quid 
exiflentia*. Non qudd ad hoc requiratur fcientia reflexa, 
vel per demonftrationem acquifita, & multo minus 
fcientia fcientiæ reflexæ, per quam feiat fe feire,iterum- 
que fe fcire fe fcire, atque ita in infinitum, qualis de 
nullà unquam re haberi poteft. Sed omnino fufhicit ut 
id fciat cognitione illà internà, quæ reflexam femper 
antecedit, & quæ omnibus hominibus de cogitatione & 
exiftentià ita innata eft, ut, quamvis fortè præjudiciis 
obruti, & ad verba magis quam ad verborum fignifica- 
tiones attenti, fingere poflimus nos illam non habere, 
non poflimus tamen reverà non habere. Cüm itaque 
quis advertit fe cogitare, atque inde fequi fe exiftere, 
quamvis fortè nunquam antea quæfiverit quid fit 
cogitatio, nec quid exiftentia, non poteft tamen non 
utramque fatis nofle, ut fibi in hac parte fatisfaciat. 

[2. Nec etiam fieri poteft, cùm quis advertit fe 
cogitare, intelligitque quid fit moveri, ut putet /e de- 
cipi, Jeque non cogitare, fed tantüm moveri*. Cüum enim 
plane aliam habeat ideam five notionem cogitationis, 


a. Voir ci-avant, p. 413, l.'2-3, 


b. Zbid., 1. 13-14. 


20 


25 


PE COOP AP RTS 


15 


20 


25 


30 


468-460. SEXTÆ RESPONSIONES. 423 


quàäm motüs corporei, necefle eft ut unum tanquam 
ab alio diverfum intelligat ; etfi, propter confuetudi- 
nem plures diverfas proprietates, & inter quas nulla 
connexio cognofcitur, uni & eidem fubjecto tribuendi, 
fieri poflit ut dubitet, vel etiam ut afirmet, fe efle 
unum & eundem, qui cogitat & qui loco movetur. 
Notandumque eft duobus modis ea, quorum diverfas 
habemus ideas, pro unà & eàdem re fumi pofle : 
nempe vel unitate & identitate naturæ, vel tantum 
unitate compolitionis. Ita, exempli caufà, non ean- 
dem quidem habemus ideam figuræ & motüs; ut ne- 
que eandem habemus intelleétionis & volitionis ; 
neque etiam offium & carnis, neque cogitationis 
& rei extenfæ. Atqui nihilominus clare percipimus 
illi eidem fubftantiæ, cui competit ut fit figurata, 
competere etiam ut poflit moveri, adeo ut figuratum 
& mobile fit unum & idem unitate naturæ ; itemque 
rem intelligentem & volentem efle etiam unam & ean- 
dem unitate naturæ. Non autem idem percipimus de 
re, quam confideramus fub formà offis, & de re, quam 
con[fideramus fub formà carnis; nec idcirco poflu- 
mus illas pro unà & eàâdem re fumere unitate naturæ, 
fed tantüm unitate compolitionis, quatenus fcilicet 
unum & idem eft animal quod habet ofla & carnes. 
Jam verd quæftio eft, an rem cogitantem & rem ex- 
tenfam percipiamus efle unam & eandem unitate 
naturæ, ita feilicet ut inter cogitationem & exten- 
fionem aliquam talem afinitatem five connexionem 
inveniamus, qualem inter figuram & motum, vel 
intelleétionem & volitionem advertimus; an potius 


5 Premier ut] &, faute, (2° édit.). 


569 


570 


424 OEUVRES DE DESCARTES. 469-470. 


dicantur tantüm efle unum & idem unitate compo- 
fitionis, quatenus in eodem homine reperiuntur, ut 
offa & carnes in eodem animali. Quod ultimum af- 
firmo, quia diftinctionem five diverfitatem omnimo- 
dam inter naturam rei extenfæ & rei cogitantis, non 
minus quàm inter ofla & carnes, animadverto. 

Quia verd etiam authoritate hîc certatur, ne fortè 
ipfa veritati præjudicet, ad 1d quod additur, neminem 
adhuc meam demon/flrationem animo compleéli poturffe*, 
cogor refpondere, quamvis nondum a multis fuerit 
examinata, nonnullos tamen efle qui fe iilam intelli- 
gere afirment. Et quemadmodum unus teftis, qui, 
poftquam in Americam navigavit, ait fe vidiffe Anti- 
podas, majorem meretur fidem, quam mille ali qui 
[ne garunt illos effe, propter hoc folum quôd ignora- 
rent; ita etiam apud eos qui rationum momenta, ut 
par eft, examinant, pluris facienda eft authoritas 
unius, dicentis fe aliquam demonftrationem recte in- 
telligere, quam mille aliorum, qui eandem a nemine 
poile intelligi nullà adjunétà ratione affirmant. Etfi 
enim ipñ non intelligant, hoc non impedit quominus 
ab aliis poflit intelligi; & quia, hoc ex illo conclu- 
dentes, oftendunt fe non fatis accurate ratiocinari, 
non valde magnam fidem merentur. 

Ad id denique quod quæritur : an eä quä utor Ana- 
lyfi motus omnes meæ materiæ fubtilis 1ta fecuerim, ut 
certus Jim, virifque attentiffimis atque, ut putant, fatis 
perfpicacibus oflendere poffim, repugnare cogitationes in 
motus corporeos refundi *, hoc eft, ut interpretor, cogi- 


a Page 413,1. (15216: 
bTbid\l#r;-5r. 


20 


25 


LA die di de dt dé vibes Abd Sté à : 


PT je) 


VUE Por! 


20 


25 


30 


470-471. SEXTÆ RESPONSIONES. 42 


tationes & motus corporeos efle unum & idem, ref- 
pondeo mihi quidem efle certiflimum, fed non ideo 
fpondere aliis, quantumvis attentis & fuo judicio 
perfpicacibus, idem pofle perfuaderi, faltem quandiu 
non ad res pure intelligibiles, fed tantüm ad imagi- 
nabiles, attentionem fuam convertent, ut apparet il- 
los fecifle, qui diftintionem cogitationis a motu per 
diflettionem alicujus materiæ dubtilis intelligendam 
efle finxerunt. Nam ex eo tantum intelligitur, quod 
notiones rei cogitantis & | rei extenfæ five mobilis 
fint plane diverfæ, atque a fe mutuo independentes, 
repugnetque ut illæ res, quæ a nobis tanquam diverfæ 
& independentes clare intelliguntur, feparatim, fal- 
tem a Deo, poni non poflint. Adeo ut quotiefcunque 
illas in uno & eodem fubjecto reperimus, ut cogita- 
tionem & motum corporeum in eodem homine, non 
debeamus 1idcirco exiftimare ipfas ibi efle unum & 
idem unitate naturæ, fed tantüm unitate compofi- 
tionis. 

3. Quod hic* de Platonicis eorumque feétatoribus 
affertur, jam ab univerfà Ecclefià Catholicà & vulgo 
ab omnibus Philofophis explofum eft. Concilium au- 
tem Lateranenfe conclufit quidem Angelos pingi 
poile, non autem ideo conceflit efle corporeos. Et 
quamvis revera corporei crederentur, non certe ma- 
gis in ipfis, quam in hominibus, mentes a corporibus 
infeparabiles | poffent intelligi. Nec quoque fi finge- 
retur animam humanam efle ex traduce, ideo con- 
cludi poffet efle corpoream, fed tantüm, ut corpus 
nafcitur a corpore parentum, ita ipfam ab eorum 


a Page 413, I. 22. 
Œuvres. Il « 54 


571 


572 


573 


420 OEUVRES DE DESCARTES. 471-473. 


animà proficifci. Quantum ad canes & fimias*, etfi 
concederem in 11s effe cogitationem, non inde ullo 
modo fequeretur mentem humanam a corpore non 
difingui, fed contra potius in aliis quoque anima- 
libus mentes a corporilbus effe diflinctas : quod ill 
ipfi Platonici, quorum authoritas mox laudabatur, poft 
Pythagoricos cenfuerunt, ut ex eorum metempfy- 
chofi manifeftum eft. At verd nullam plane in brutis 
efle cogitationem non modà dixi, ut hic affumitur, 
fed etiam firmifflimis rationibus, & quæ a nemine ha- 
tenus fuerunt refutatæ, probavi. Atqui revera illi qui 
affirmant canes fcire fe vigilando currere, im € fom- 
nrando latrare, tanquam fi in ipforum cordibus ver- 
farentur, id dicunt, & non probant. Etfi enim addant 


Je non credere operationes belluarum abjque fenfu, vita, 


& anima (hoc eft, ut interpretor, abfque cogitatione ; 
neque enim | id quod vulgo vocatur vita, nec anima 
corporea, nec fenfus organicus, brutis a me denega- 
tur) ope Mechanicæ pole explicari, quin 1llud & Gare 
& rifu dignum quolibet pignore certare velint, id pro 
ratione haberi non debet. Idemque de quälibet alià 
re quantumvis verà dici poflet; quin & pignoribus 
certari non folet, nifi ubi rationes defunt ad proban- 
dum; & cüm olim eodem fere modo viri magni Anti- 
podas irriferint, non flatim pro falfo habendum puto 
quidquid ab aliquibus irridetur. 

Quod denique fubjungitur?, non deefe plures, qui 
hominem ipfum etiam abfque fenfu & intelleélu diéluri 
Jint, & omnia poffe facere | beneficio elateriorum Mecha- 


a. Page 414, 1. 1-16. 
b. Zbid., 1. 16-21. 


20 


25 


HE d'ititarsi 


20 


25 


30 


473-474. SEXTÆ RESPONSIONES 427 


nicorum, abfque ullä mente, fi tandem fimia, canis & ele- 
phas hocce modo fuis omnibus operationibus fungt queant, 
non fane etiam ratio eft quà quicquam probetur, nifi 
forte quofdam homines tam confufe omnia concipere, 
& anticipatis opinionibus, verbo tenus intellectis, 
adeo tenaciter adhærere, ut, potius quàm illas mutent, 
de fe ipfis id negent quod non poffunt non femper 
apud fe | experiri. Nam fane fieri non poteft quin fem- 
per apud nofmetipfos experiamur nos cogitare ; nec 
proinde ex eo quèd oftendatur bruta animantia omni- 
bus fuis operationibus abfque ullà cogitatione fungi 
pofle, quifquam concludet feipfum ergo etiam non 
cogitare, nifi qui, cum prius fibi perfuaferit fe non 
aliter operari quäm bruta, propter hoc fcilicet quod 
illis cogitationem tribuerit, adeo pertinaciter adhæ- 
rebit iflis verbis, homines & bruta eodem modo ope- 
rantur, ut, cùm illi oftendetur bruta non cogitare, 
malit fe etiam illà fuà, cujus non poteft non efle fibi 
confcius, cogitatione exuere, quäm mutare opinio- 
nem quûd ipfe eodem modo ac bruta operetur. Cujus 
tamen generis hominum multos effe non mihi facilè 
perfuadeo; fed fane multo plures & majori cum ra- 
tione invenientur, qui, {i concedatur cogitationem a 
motu corporeo non diflingui, eandem | illam in brutis 
atque in nobis effe contendent, quoniam omnes motus 
corporeos in illis, quemadmodum in nobis, animad- 
vertent; addentefque differentiam, quæ eff tantim fe- 
cunidüm plus & minus, non mutare effentiam, quamvis 
fortè minus rationis efle putent in belluis quam in 
nobis, mentes tamen effe in ipfis ejufdem plane fpe- 
ciei cum foftris optimo jure concludent. 


574 


575 


576 


428 OEuvres DE DESCARTES. 474475. 


4. Quantum ad fcientiam Athei*, facile eft demon- 
ftrare illam non efle immutabilem & certam. Ut enim 
jam ante dixi, quo minus potentem originis fuæ au- 
thorem afignabit, tanto majorem habebit occafionem 
dubitandi, an fortè tam imperfectæ fit naturæ, ut fal- 
latur etiam in üis quæ fibi quam evidentiflima appare- 
bunt; illoque dubio liberari nunquam poterit, nifi 
a vero & fallere nefcio Deo fe creatum efle prius 
agnofcat. 

s. Quod autem repugnet homines a Deo decipi”, 
clare demonftratur, ex eo quèd forma deceptionis fit 
non ens, in quod non poteft ferri fummum ens. Et in 
hoc omnes Theologi confentiunt, omnifque fidei Chri- 
flianæ certitudo ex hoc pendet. Cur enim revelatis a 
Deo crederemus, fi nos interdum ab ipfo decipi arbi- 
traremur ? Et quamwvis| vulgo Theologi afirment dam- 
natos igne inferni torqueri, non ideo tamen cenffent 
ipfos decipi per falfam ideam ignis torquentis fibi a Deo 
inditam, fed potius ab igne vere torquert, quia, ut vi- 
ventis hominis incorporeus fpiritus tenetur naturaliter in 
corpore, fic facilè per divinam potentiam tenert poteff 
po/l moriem corporeo igne, &c. Vide Mag. lib. 4 fent. 
dift. 44. 

Quantum autem ad loca Scripturæ, non exiftimo 
meum efle ad ipfa refpondere, nifi fi quando videan- 
tur adverfari alicui opinioni quæ mihi fit peculiaris. 
Cüm enim tantüum afferuntur in 1llas quæ apud omnes 
Chriftianos funt vulgares, quales funt eæ quæ hic im- 


23 Après 44, non à la ligne (1"° et 2° édit.). 


aMPare 414, 24. 
b. Page 415, L. a. 


15 


20 


25 


15 


20 


25 


475-476. SEXTÆ RESPONSIONES. 429 


pugnantur, nempe quod aliquid fciri poflit, & quod 
animæ humanæ non fint fimiles 11s jumentorum, ve- 
rerer crimen arrogantiæ, fi non mallem refponfionibus 
ab aliis jam inventis contentus efle, quam novas ex- 
cogitare, quia nunquam me Theologicis fludiis 1m- 
mifcui, nifi in quantum ad privatam meam inflitu- 
tionem conferebant, nec tantüm in me divinæ gratiæ 
experior, ut ad illa facra vocatum putem. Itaque pro- 
fiteor me | nihil in pofterum de talibus refponfurum ; 
fed nondum id fervabo hac vice, ne fortè aliquibus 
occafionem præbeam exiftimandi me ideo tacere, quod 
loca propofita non fatis commode poffim explicare. 
In primis igitur aio locum D. Pauli, I ad Corinth., 
cap. 8, verf. 2°, debere tantüm intelligi de fcientià 
quæ | non eft cum charitate conjunéta, hoc eft, de 
fcientià Atheorum, quia quifquis Deum, ut par ef, 
novit, non poteft ipfum non diligere, nec charitatem 
non habere. Hocque probatur ex verbis proxime præ- 
cedentibus : Screntia inflat, charitas verd ædhificat, & ex 
proxime fequentibus : $7 quis autem diligit Deum, hic 
(nempe Deus) cognitus ef ab eo. Ita enim non vult 
Apoftolus nullam plane fcientiam haberi pofle, quia 
fatetur diligentes Deum ipfum cognofcere, hoc eff, de 
ipfo habere fcientiam; fed ait tantum eos qui non 
habent charitatem, nec proinde fatis Deum norunt, 
etfi fortè in cæteris rebus aliquid fe fcire exiftiment, 
nondum tamen cognofcere quemadmodum oporteat 
fcire, quia nempe incipiendum eft a Dei cognitione, 


12 Après explicare, non à la ligne (1'* et 2° edit.). 


a. Page 415, 1. 28. 


578 


579 


430 OŒEuvres DE DESCARTES. 476-477. 


ac deinde aliarum omnium rerum cognitiones huie 
uni funt fubordinandæ, quod in meis Meditationibus 
explicui. Atque ideo hic ipfe locus, qui contra me 
aflerebatur, meam hac de re opinionem tam aperte 
confirmat, ut non putem ipfum ab is, qui a me dif- 
fentiunt, poffe recte explicari. Quod fi quis conten- 
dat pronomen hic non referri ad Deum, fed ad ho- 
minem qui a Deo cognofcatur & approbetur, alius 
Apoñtolus, nempe D. loannes, Epift. I, cap. 2, meæ 
explicationi prorfus favet. Nam, verf. 2, hæc habet : 
in hoc fcimus quoniam cognovilmus eum, fi mandata ejus 
obfervamus; cap. 4, verf. 7 : qui diligit, ex Deo natus 
efl, & cognofcit Deum. 

Nec difpar ratio eft de locis Ecclefiaftæ*. Notan- 
dum enim Salomonem, in illo libro, non quidem agere 
perfonam impiorum, fed fuam tantum, quatenus fci- 
licet, cùm peccator & a Deo averfus ante fuiflet, ibi 
pœænitentiam agens, ait a fe quidem, humanà tantüum 
utente fapientià, & illam ad Deum non referente, 
nihil inveniri potuifle quod plane fatisfaceret, five in 
quo non eflet vanitas. | Ideoque hine inde variis in 
locis monet oportere converti ad Deum, ut exprefle 
in cap. 11, ver{. o : Et fcito quod pro omnibus his addu- 
cet te Deus in judicium, & in fequentibus, ufque ad 
lHbri finem. Specialiter autem, in cap. 8, verf. decimo 
feptimo, hæc verba : Et intellexi quod omnium operum 
Dei nullam poffit homo invenire rationem eorum quæ 
Jfiunt Jub fole Ec., non intelligenda funt de quovis 
homine, fed de eo quem defcripfit in verfu præce- 
denti : £/? homo qui diebus & nochibus fomnum non capit 


d-HPapetr0,1l.12: 


20 


23 


30 


| 


20 


25 


477-478. SEXTÆ RESPONSIONES. 431 


oculis. Tanquam fi vellet 1b1 Propheta monere, illos 
qui nimis aflidui funt in ftudiis, non aptos efle ad afle- 
quendam veritatem; hocque profeéto non facile ii, 
quibus fum notus, de me diétum effe exiftimabunt. 
Sed præcipue attendendum eît ad hæc verba : quæ 
Jiunt fub | fole. Sæpius enim repetuntur in illo libro, & 
femper defignant res naturales, ad exclufionem earum 
fubordinationis ad Deum, quia nempe, cum Deus fit 
fupra omnia, non continetur inter ea quæ funt fub 
fole. Adeo ut loci citati verus fenfus fit, hominem non 


pofle res naturales recle fcire, quandiu Deum non/|co- 580 


gnofcit, ut ego etiam aflirmavi. Denique in cap. $, 
verf. 19, manifeftum eft non dici eumdem effe interitum 
hominis € jumentorum, neque etiam hominem nihil am- 
plius habere jumento, nifi tantum ratione corporis 
nam ibi fit tantüm mentio eorum quæ pertinent ad 
corpus; & flatim poftea fubjungitur feorfim de animà : 
Quis novit fi Jpiritus filiorum Adam afcendat furfum, € 
Ji Jpiritus jJumentorum defcendat deorfum ? Hoc eft, an 
humanæ animæ beatitudine cœlefti fruituræ fint, quis 
hoc nouit per humanas rationes, & quandiu ad Deum 
fe non convertit ? Certe humanam animam non efle 
corpoream naturali ratione probare conatus fum ; 
fed an furfum fit afcenfura, folà fide cognofei pofñle 
concedo. 

0. Quantum ad arbitrii libertatem*, longe alia ejus 
ratio eft in Deo, quàm in nobis. Repugnat enim Dei 
voluntatem non fuifle ab æterno indifflerentem ad 

3 profecto] ideo (1 édit.). — 6 repetuntur] repetitur (ibid.). — 
7 defignant] defignat (ibid.). 


a. Page 416, 1. 24. 


581 


582 


432 OŒEuvres DE DESCARTES. 478-480. 


omnia quæ faéta funt aut unquam fient, quia nullum 
bonum, vel verum, nullumve creden[dum, vel facien- 
dum, vel omittendum fingi poteft, cujus idea | in in- 
telletu divino prius fuerit*, quäm ejus voluntas fe 
determinarit ad efficiendum ut id tale eflet. Neque 
hic loquor de prioritate temporis, fed ne quidem prius 
fuit ordine, vel naturà, vel ratione ratiocinatà, ut vo- 
cant, ita fcilicet ut ifla boni idea impulerit Deum ad 
unum potius quam aliud eligendum. Nempe, exempli 
caufà, non ideo voluit mundum creare in tempore, 
quia vidit melius fic fore, quam fi creaflet ab æterno ; 
nec voluit tres angulos trianguli æquales efle duobus 
retlis, quia cognovit aliter fiert non pofle &c. Sed 
contrà, quia voluit mundum creare in tempore, ideo 
fic melius eft, quam fi creatus fuiffet ab æterno; & 
quia voluit tres angulos trianguli neceflarid æquales 
efle duobus reétis, idcirco jam hoc verum ef, & fieri 
aliter non poteft ; atque ita de reliquis. Nec obflat 
quod dici poflit, merita fanlorum efle caufam cur 
vitam æternam confequantur ; neque enim Ita ejus 
funt caufa, ut Deum determinent ad aliquid volen- 
dum, fed tantum funt caufa effectüs, cujus Deus 
voluit ab æterno ut caufa effent. Et ita | fumma indif- 
ferentia in Deo fummum eft ejus omnipotentiæ argu- 
mentum. Sed quantum ad hominem, cùm naturam 
omnis boni & veri jam a Deo determinatam inveniat, 
nec | in aliud ejus voluntas ferri pofit, evidens eft 1p- 
fum eo libentius, ac proinde etiam liberius, bonum & 
verum ampleti, quo illud clarius videt, nunquamque 
efe indifferentem, nifi quando quidnam fit melius aut 


a VOIE VIP. 150: 


15 


20 


25 


30 


20 


25 


480-487. SEXTÆ RESPONSIONES. 433 


verius ignorat, vel certe quando tam perfpicue non 
videt, quin de eo poflit dubitare. Atque ita longe alia 
indifferentia humanæ libertati convenit quam divinæ. 
Neque hic refert qudd eflentiæ rerum dicantur efle 
indivifibiles : nam primo, nulla effentia poteft univoce 
Deo & creaturæ convenire; ac denique indifferentia 
non pertinet ad effentiam humanæ libertatis, cùm non 
modo fimus liberi, quando ignorantia recti nos red- 
dit indifferentes, fed maxime etiam quando clara per- 
ceptio ad aliquid profequendum impellit. 

7. Non aliter concipio fuperficiem*, a quà fenfus 
noftros affici puto, quam ab|omnibus Mathematicis 
vel Philofophis concipi folet (vel faltem debet) illa, 
quam a corpore diftinguunt, & omni profunditate ca- 
rere fupponunt. Sed duobus modis fuperficiei nomen 
apud Mathematicos ufurpatur : nempe vel pro cor- 
pore, ad cujus folam longitudinem & latitudinem at- 
tenditur, quodque nullà cum profunditate fpeétatur?, 
etfinon negetur ipfum aliquam habere ; vel tantüm pro 
corporis modo, quando fcilicet | omnis ei profunditas 
denegatur. Et idcirco ad vitandam ambiguitatem, 
dixi me loqui de eà fuperficie, quæ, cùm fit tantüm 
modus, non poteft efle pars corporis ; corpus enim eft 
fubftantia, & modus non poteft efle pars fubftantiæ. 
Sed non negavi efle corporis extremum; quin e con- 
trà, maxime proprie vocari poteft extremitas tam cor- 
poris contenti quàm continentis, eo fenfu quo dicun- 
tur ea corpora efle contigua, quorum extremitates 


18 quodque nullà (2° édit.)] nulläque (7" édit.). 


a /Panerau, |. 112: 
b. Voirt. V, p. 164. 
Œuvres. Il. 55 * 


583 


584 


585 


434 Œuvres DE DESCARTES. 481-482. 


funt fimul*. Nam fane, cùm duo corpora fe mutuo 
tangunt, una & eadem eft utriufque extremitas, quæ 
neutrius pars ef, fed utriufque idem modus, qui etiam 
poteft majnere, quamvis ifta corpora tollantur, modo 
tantüm alia, quæ fint ejufdem accurate magnitudinis 
& figuræ, in ipforum loca fuccedant. Quin & locus 
ille, qui ab Ariftotelicis dicitur effe fuperficies cor- 
poris ambientis, non poteft intelligi efle alia fuper- 
ficies, quam hæc, quæ non eft fubftantia, fed modus. 
Neque enim mutatur locus turris, etfi aër ipfam 
ambiens mutetur, vel aliud corpus in locum ipfius 
turris fubftituatur, nec proinde fuperficies, quæ hic 
pro loco fumitur, pars ulla eft aëris ambientis, vel 
turris. 

Ad accidentium autem realitatem explodendam, 
non mihi videtur opus effe expeétare alias rationes ab 
iis quæ jam a me traétatæ funt. Nam primd, | cùm om- 
nis fenfus taétu fiat, nihil præter fuperficiem corpo- 
rum poteft fentiri; atqui, fi quæ fint accidentia realia, 
debent effe quid diverfum ab iftà fuperficie, quæ nihil 
aliud eft quàm modus ; ergo, fi quæ fint, non poffunt 
fentiri. Quis autem unquam exiftimawvit illa efle, nifi 
quia putavit fentiri? Ac deinde, omnino repugnat 
dari accidentia realia, quia quicquid eft reale, poteft 
fepalratim ab omni alio fubjeéto exiftere; quicquid 
autem ita feparatim poteft exiftere, eft fubftantia, 
non accidens. Nec refert quod dicatur accidentia rea- 
lia, non naturaliter, fed tantüm per divinam poten- 


14 Après turris, non à la ligne (1 et 2° édit.). 


a. Voir t. V, p. 164. 


15 


20 


25 


NE ne 0) à dd te 


20 


25 


30 


482-483. SEXTÆ RESPONSIONES. 435 


tiam, a fubjeis fuis fejungi poffe; nihil enim aliud 
eft fieri naturaliter, quàm fieri per potentiam Dei 
ordinariam, quæ nullo modo differt ab ejus potentià 
extraordinarià, nec aliud quicquam ponit in rebus : 
adeo ut fi omne id, quod naturaliter fine fubjeto 
effe poteft, fit fubflantia, quicquid etiam per quan- 
tumvis extraordinariam Dei potentiam poteft efle 
fine fubjeéto, fubftantia eft dicendum. Fateor quidem 
unam fubftantiam alteri fubftantiæ pofle accidere; 
atqui, cùm hoc contingit, non ipfa fubftantia eft quæ 
habet formam accidentis, fed folus modus quo acci- 
dit, ut, cùm veftis accidit homini, non ipfa veftis, 
fed tantummodo ve/litum effe eft accidens. Quia verd 
præcipua ratio quæ | movit Philofophos ad ponenda 
accidentia realia, fuit, quod putarint fine illis fen- 
fuum perceptiones explicari|non poffe, promifi me id 
minutatim de fingulis fenfibus in Phyficis expofitu- 
rum ; non quod velim ut mihi ullà in re credatur, fed 
quia ex lis quæ jam de vifu in Dioptricà explicui, 
putavi reéte judicantes facilè faéturos efle conjeétu- 
ram de eo quod in cæteris præftare poflim. 

8. Attendenti ad Dei immenfitatem®, manifeftum 
eft nihil omnino efle pofle, quod ab ipfo non pen- 
deat : non mod nihil fubfiftens, fed etiam nullum 
ordinem, nullam legem, nullamve rationem veri & 
boni; alioqui enim, ut paulo ante dicebatur, non 
fuiffet plane indifferens ad ea creanda quæ creavit. 
Nam fi quæ ratio boni ejus præordinationem ante- 
cefliflet, 1lla ipfum determinaffet ad id quod optimum 
eft faciendum ; fed contrà, quia fe determinavit ad ea 

a. Ci-avant, p, 417, 1. 26. 


586 


587 


588 


430 OEUVRES DE DESCARTES. 483-484. 


quæ jam funt facienda, idcirco, ut habetur in Genefi, 


Junt valde bona, hoc eft, ratio eorum bonitatis ex eo 


pendet, quod voluerit ipfa fic facere. Nec opus eft 
quærere in quonam genere caufæ ifla bonitas, aliæve, 
tam Mathematicæ quam Metaphyficæ, veritates a Deo 
dependeant ; cum enim caufarum genera fuerint ab 
is enumerata, qui fortè ad hanc caufandi rationem 
fnon attendebant, minime mirum effet, fi nullum ei 
nomen impofuiflent. Sed tamen impofuerunt : poteft 
enim vocari efhciens, eàdem ratione quà Rex eft legis 
eflector, etfi lex ipfa non fit res phyfice exiftens, fed 
tantum, ut vocant, ens morale. Nec opus etiam eft 
quærere quà ratione Deus potuiffet ab æterno facere, 
ut non fuiflet verum, bis 4 efle 8, &c.; fateor enim id 
a nobis intelligi non pofle. Atqui, cum ex alià parte 
recte intelligam nihil in ullo genere entis efle pofñle, 
quod a Deo non pendeat, & facile 1lli fuifle quædam 
ita inflituere, ut a nobis hominibus non intelligatur 
ipfa pofle aliter fe habere quam fe habent, eflet a ra- 
tone alienum, propter hoc quod nec intelligimus 
nec advertimus a nobis debere intelligi, de eo quod 
recte intelligimus dubitare. Nec proinde putandum 
eft æternas veritates pendere ab humano intelleélu, vel 
ab aliis rebus exiflentibus, fed a folo Deo, qui ipfas ab 
æterno, ut fummus legiflator, inflituit. 

19. Ut recte advertamus quænam fit fenfüs certi- 
tudo*, tres quafi gradus in 1pfo funt diftinguendi. Ad 
primum pertinet tantum illud quo immediate afficitur 
organum corporeum ab objeétis externis, quodque 
nihil aliud efle poteft quam motus particularum iftius 


a. Page 418, 1. 10. 


20 


25 


30 


Ve ne es dr 


La 


20 


25 


30 


484-486. SEXTÆ RESPONSIONES. 437 


organi, & figuræ ac fitûs mutatio ex illo motu proce- 
dens. Secunfdus continet id omne quod immediate 
refultat in mente ex eo quod organo corporeo fic af- 
fecto unita fit, talefque funt perceptiones doloris, ti- 
tillationis, fitis, famis, colorum, foni, faporis, odoris, 
caloris, frigoris, & fimilium, quas oriri ex unione ac 
quafi permiftione mentis cum corpore in fextà Medi- 
tatione diétum eft. Tertius denique comprehendit 
omnia illa judicia, quæ, occafione motuum organi 
corporel, de rebus extra nos ab ineunte ætate facere 
confuevimus. 

Ut, exempli caufà, cùm baculum video, non putan- 
dum ef aliquas /pecies intentionales ab ipfo ad oculum 
advolare, fed tantüm radios luminis, ex ifto baculo 
reflexos, quofdam motus in nervo optico, &, 1llo me- 
dianlte, etiam in cerebro excitare, ut fatis prolixe in 
Dioptricà explicui; atque in hoc cerebri motu, qui 
nobis cum brutis communis eft, primus fentiendi gra- 
dus confiftit. Ex 1pfo verd fequitur fecundus, qui ad 
folam coloris luminifve ex baculo reflexi perceptio- 
nem fe extendit, oriturque ex eo quod mens cerebro 
tam intime conjunda fit, ut a motibus qui in 1pfo 
fiunt afficiatur; atque nihil aliud ad fenfum effet refe- 
rendum, fi accurate illum ab intellectu diftinguere 
vellemus. Nam, qudd ex ifto coloris fenfu, quo afhi- 
cior, judicem baculum, extra me pofitum, effe colora- 
tum, itemque | quod ex iftius coloris extenfione, ter- 
minatione, ac fitüs relatione ad partes cerebri, de 
ejufdem baculi magnitudine, figurà & diftantià ratio- 
ciner, etf vulgo fenfui tribuatur, ideoque hîc ad ter- 


11 Après confuevimus, non à la ligne (1"° et 2° édit.). 


589 


590 


091 


438 Œuvres DE DESCARTES. 486-487. 


tium fentiendi gradum retulerim, manifeftum tamen 
eft a folo intelleétu pendere. Atque magnitudinem, 
diftantiam & figuram per folam ratiocinationem unas 
ex aliis percipi pofle in Diop. demonftravi. Sed in hoc 
tantum differentia eft, quod ea quæ nunc primüm ob 
novam aliquam animadverfionem judicamus, intel- 
lectui tribuamus; quæ verd a primà ætate, eodem 
plane modo atque nune, de iis quæ fenfus noftros 
aficiebant judicavimus, aut etiam ratiocinando con- 
clufimus, referamus ad fenfum, quia nempe de 1is 
tam celeriter propter confuetudinem ratiocinamur & 
judicamus, aut potius judiciorum jam olim a nobis 
de rebus fimilibus factorum recordamur, ut has ope- 
rationes a fimplici fenfus perceptione non diftin- 
guamus. 

Ex quibus patet, cum dicimus intelleélüs certitudinem 


fenfuum certitudine longe effe majorem, fignificari tan- 


tüm ea judicia, quæ jam provedà ætate ob novas ali- 
quas animadverfiones facimus, certiora efle 1is, quæ 
a primà infantià & abfque ullà confideratione forma- 
vimus ; quod abfque dubio eft verum. Nam de primo 
&|fecundo fentiendi gradu manifeftum eft hic non 
agi, quia nulla in iplis falfitas efle poteft. Cüm itaque 
dicitur baculum apparere fraclum in aquà ob refracho- 
nem *, idem eft ac fi diceretur, eo illum modo nobis 
apparere, ex quo infans judicaret ipfum fractum efle, 
&ex quo etiam nos, fecundüum præjudicia quibus ab 


5 et 18 ob] ad (7 édit.). — 14-15 Après diflinguamus, non à la 
ligne (1 et 2° édit.). 


a. Page 418, 1. 16-17. 


20 


25 


10 


15 


20 


25 


487-488. SEXTÆ RESPONSIONES 439 


ineunte ætate afluevimus, idem judicamus. Quod au- 
tem hîc additur, nempe /lum errorem non intellelu, 
Jed taélu corrigi*, non poteft a me concedi : quia, etfi 
ex taétu baculum reétum efle judicamus, idque eo ju- 
dicandi modo, cui ab infantià fumus aflueti, quique 
idcirco /enfus vocatur, non tamen hoc fufficit ad erro- 
rem vifüs emendandum, fed infuper operæ eft, ut ali- 
quam rationem habeamus, quæ nos doceat credendum 
efle hac de re judicio ex tatu, potius quam judicio 
ex vifu, elicito : quæ ratio, cum in nobis ab infantià 
non fuerit, non fenfui, fed tantüm intelleétui, eft tri- 
buenda. Atque ideo in hoc ipfo exemplo folus eft 
intellectus, qui fenfüs errorem emendat; nec ullum 
unquam aflerri poteft, in quo error ex eo contingat, 
quod mentis operationi magis quam fenfui fidamus. 
10. Quandoquidem ea quæ fuperfunt!, tanquam 
dubia, potius quaäm tanquam objectiones, proponun- 
tur, non mihi tantum aflumo ut aufim fpondere| me 
illa, de quibus vifdeo plerofque dodiffimos & inge- 
niofifimos viros adhuc dubitare, fuflicienter efle ex- 
politurum. Sed tamen, ut quicquid in me eft præftem 
& caufæ non defim, dicam ingenue quà ratione con- 
tigerit, ut meipfum ifdem dubiis plane liberarim. 
Sic enim, fi fortè aliis eadem ufui fint, gaudebo; 
fin minus, faltem nullius temeritatis confcius mihi 


éror- 

9 judicio après quàm omis (1 eédil.), — 26 Après ero, non à la 
ligne (1° et 2° édit.). 

a. Page 418,1. 18-19. 


blb1d 4125, etc: 
cVotimt Il, p.420; 15; àip427r,.1° 20. 


592 


593 


440 Œuvres DE DESCARTES. 288-489. 


Cüm primüum ex rationibus in his Meditationibus 
expofñitis mentem humanam realiter a corpore difun- 
gui, & notiorem efle quam corpus, & reliqua colle- 
giflem, cogebar quidem ad aflenfionem, quia nihil in 
ipfis non cohærens, atque ex evidentibus principiis 
juxta Logicæ regulas conclufum, advertebam. Sed fa- 
teor me non idcirco fuifle plane perfuafum, idemque 
fere contigifle quod Aftronomis, qui, poftquam Solem 
efle aliquoties Terra majorem rationibus evicerunt, 
non poflunt tamen a fe impetrare, dum in illum oculos 
convertunt, ut judicent non efle minorem. Poftquam 
autem ulterius perrexi, & iifdem innixus fundamentis 
ad rerum Phyficarum confiderationem tranfivi, primo 
attendendo ad ideas, five notiones; quas de unäquäque 
re apud me inveniebam, & unas ab aliis diligenter dif- 
tinguendo, ut judicia omnia mea cum ipfis confen- 
tirent, adverti nihil plane ad rationem corporis perti- 
nere, nifi tantum | quod fit res longa, lata & profunda, 
variarum figurarum, variorumque motuum capax; 
ejufque figuras ac motus efle tantüm modos, qui per 
nullam potentiam fine ipfo poflunt exiftere; colores 
verd,odores, fapores, & talia, efle tantüm fenfus quof- 
dam in cogitatione meà exiftentes, nec minus a corpo- 
ribus differentes, quam dolor differt a figurà & motu 
teli dolorem incutientis; ac denique gravitatem, duri- 
tiem. vires calefaciendi, attrahendi, purgandi,aliafque 
omnes qualitates, quas in corporibus experimur, in 
folo motu motüfve privatione, partiumque configura- 
tione ac fitu confiftere. 

Quæ opiniones cum plurimum differrent ab üis, 


29 Après confiftere, non à la ligne (1" et 2° édit. 


20 


25 


30 


Émis ssl nt 


20 


25 


489-490. SEXTÆ RESPONSIONES. 441 


quas prius de lifdem rebus habueram, cœpi deinde 
confiderare quas ob caufas aliter antea credidiffem:; 
præcipuamque effelanimadverti, quod primüm ab in- 
fantià varia de rebus Phyficis, utpote quæ ad vitæ, 
quam ingrediebar, confervationem conferebant, judi- 
cia tuliflem, eafdemque poftea opiniones, quas tunc 
de ipfis præconceperam, retinuiflem. Cumque mens, 
illà ætate, minus reéte organis corporeis uteretur, 
iifque firmius affixa nihil abfque ipfis cogitaret, res 
tantüm confufas advertebat; & quamvis propriæ fuæ 
naturæ fibi confcia effet, nec minus apud fe ideam co- 
gitationis quàm extenfionis haberet, quia tamen | nihil 
intelligebat, quin fimul etiam aliquid imaginaretur, 
utrumque pro uno & eodem fumebat, notionefque 
omnes, quas de rebus intelle@ualibus habebat, ad 
corpus referebat. Et cüm deinde in reliquà vità nun- 
quam me illis præjudiciis liberafflem, nihil omnino 
fatis diftinte cognofcebam, nihilque quod non fup- 
ponerem efle corporeum; etiamfi earum rerum, quas 
corporeas efle fupponebam, tales fæpe ideas five con- 
ceptus effingerem, ut mentes potius quäm corpora 
referrent. 

Nam cüm, exempli caufà, concipiebam gravitatem 
inftar qualitatis cujufdam realis, quæ craflis corpori- 
bus ineflet, etfi vocarem illam qualitatem, quatenus 
fcilicet ad corpora, quibus inerat, ipfam referebam, 
quia tamen addebam efle realem, revera putabam effe 
fubftantiam : eodem modo quo veftis, in fe fpettata, 
fubftantia eft, etfi, cùm ad hominem veftitum refer- 

10 confufa (1° édit.). — 22 Après referrent, non à la ligne (1"° ct 
2° édit.). 

Œuvres. II. 56 


594 


595 


596 


442 OEuvres DE DESCARTES. 490-497. 


tur, fit quâlitas; atque etiam mens, etfi revera fub- 
flantia fit, nihilominus tamen corporis, cui adjun@a 
eft, qualitas dici poteft. Et quamvis gravitatem per 
totum corpus, quod grave eft, fparfam efle imagina- 
rer, non tamen ipli eandem illam extenfionem, quæ 
corporis naturam conftituit, tribuebam; vera enim 
corporis extenfio talis ef, ut omnem partium pene- 
trabilitatem excludat; tantumdem autem gravitatis, 
quantum | eft in ligno decem pedum, putabam effe in 
maflà auri alteriufve metalli unius pedis; quin & illam 
eandem omnem in punétum Mathematicum contrahi 
pofle judicabam. Quin etiam, dum corpori gravi ma- 
nebat coëxtenfa, totam fuam vim in quälibet ejus 
parte exercere poffe videbam, quia ex | quäcunque 
parte corpus illud funi appenderetur, totà fuà gravi- 
tate funem trahebat, eodem plane modo ac fi gravitas 
ifta in folà parte funem tangente, non etiam per re- 
liquas, fparfa fuiffet. Nec fane jam mentem alià ratione 
corpori coëxtenfam, totamque in toto, & totam in 
quàälibet ejus parte efle intelligo. Sed ex eo præcipue 
apparet 1llam gravitatis ideam fuifle ex parte ab illà, 
quam habebam mentis, defumptam, quod putarem 
gravitatem deferre corpora verfus centrum terræ, tan- 
quam fi aliquam ejus cognitionem in fe contineret. 
Neque enim hoc profecto fine cognitione fieri, neque 
ulla cognitio nifi in mente effe poteft. Attamen alia 
etiam nonnulla gravitati tribuebam, quæ non eodem 
modo de mente poflunt intelligi : ut quod eflet divifi- 
bilis, menfurabilis &e. ; 

Poftquam autem hæc fatis animadverti, & mentis 


29 Après &c., non à la ligne (1"* et 2° édil.). 


20 


25 


30 


20 


25 


491-493. SEXTÆ RESPONSIONES. 443 


ideam a corporis motüfque corporei ideis accurate 
diftinxi, omnefque alias qualitatum realium forma- 
rumve fubftantia]lium ideas, quas ante habueram, ex 
ipfis a me conflatas effitafve fuifle | deprehendi, per- 
facilè me omnibus dubiis, quæ hic propofita funt, 
exolvi. Nam primd, non dubitavi quin c/aram haberem 
ideam meæ mentis *, utpote cujus mihi intime confcius 
eram; nec quin 1dea 1lla ab aliarum rerum ideis effet 
plane diverfa*, nihilque corporeïtatis haberet®, quia, 
cum cæterarum etiam rerum veras ideas quæfiviflem, 
ipfafque omnes in genere cognofcere mihi viderer, 
nihil plane in iis, quod ab ideà mentis non omnino 
diflerret, inveniebam. Et longe majorem diftin@tionem 
efle videbam inter ea, quæ, quamvis de utroque at- 
tente cogitarem, nihilominus diftin@a apparebant, 
qualia funt mens & corpus, quam inter ea, quorum 
quidem unum poflumus intelligere non cogitantes de 
alio, fed quorum tamen unum non videmus abfque 
alio effe pofle, cum de utroque cogitamus. Ut fane 
immenfitas Dei poteft intelligi*, quamvis ad ejus ju- 
füitiam non attendatur; fed plane repugnat ut, ad 
utramque attendentes, ipfum immenfum & tamen 
non juitum efle putemus. Poteftque etiam Dei exif- 
tentia recte cognof|ci®, quamvis perfonæ facrofanétæ 
Trinitatis ignorentur, utpote quæ non nifi a mente 
per fidem illuftratà percipi pofflunt; atqui, eùm per- 
ceptæ funt, nego infter ipfas diftinétionem realem ra- 

a. Page 419, 1. 23-24, 

b, Jbid., 1. 25-26, 

c. Page 420, 1, 1-2. 


d. Page 410, 1. 3°4. 
e. Ibid., 1. 5-6. 


997 


508 


599 


444 OEuvreEs DE DESCARTES. 493-494. 


tione eflentiæ divinæ poffe intelligi, quamwvis ratione 
relationum admittatur. 

Ac denique non timui ne me meà forfan Analyfi 
præoccupañlem® ac decepiflem, cum ex eo quôd vide- 
rem quædam effe corpora quæ non cogitant, vel potius 
clare intelligerem quædam corpora fine cogitatione 
efle pofle, malui arguere cogitationem ad naturam 
corporis non pertinere, quäm ex eo quod viderem 
quædam alia corpora, utpote humana, quæ cogitant?, con- 
cludere cogitationem efle corporis modum. Nam 
revera nunquam vidi aut percepi humana corpora co- 
gitare, fed tantum eofdem effe homines, qui habent 
& cogitationem & corpus. Hocque fieri per compofi- 
tionem rei cogitantis cum corporeà ex eo perfpexi, 
quod, rem cogitantem feparatim examinando, nihil 
in 1llà deprehenderim, quod ad corpus pertineret, ut 
neque ullam cogitationem in naturà corporeà feorfim 
confideratà; contrà autem, examinando modos omnes 
tam corporis quam mentis, nullum plane animadverti, 
cujus conceptus a rei, cujus erat modus, conceptu 
non penderet. Atque ex eo quod duo quædam fimul 
junéla fæpe videamus, non licet concludere ipfa efle 
unum & idem; fed ex eo quôd aliquando unum ex 
ipls abfque alio advertamus, optime infertur efle di- 
verfa. Nelque ab hac illatione potentia Dei nos debet 
deterrere, quia non minus conceptui repugnat ut ea, 
quæ tanquam duo diverfa clare percipimus, fiant 1n- 


2 Après admittatur, #on à la ligne (1" el 2° édit.). 


a. Page 420, 1. 19. 
b.Mbrd Al r2=12: 


15 


20 


25 


ét et À de 0 nt rs 


15 


20 


29 


494-495. SEXTÆ RESPONSIONES. 44$ 


trinfece & abfque compofitione unum &idem,quamut 
ea, quæ nullo modo diftincta funt, feparentur : atque 
ideo, fi Deus quibufdam corporibus vim cogitandi in- 
diderit (ut revera illam humanis indidit), hanc ipfam 
vim poteft ab iis feparare, ficque nihilominus eft ab 
ipfis realiter diflinéta. 

Nec miror quod olim, antequam me fenfuum præ- 
judiciis liberaflem, recte quidem perceperim 2 & 3 


facere 5, &, cum ab æqualibus æqualia auferuntur, quæ 


remanent effe æqualia, & multa ejufmodi, cùm tamen 
animam hominis ab ejus corpore diflinélam efJe non pu- 
tarem*. Nam facile adverto non contigifle, dum adhuc 
plane infans eflem, ut de propofitionibus iftis, quas 
omnes æque admittunt, quicquam falfi judicarem, 
quia tune nondum mihi ufui erant, nec pueri difcunt 
prius numerare 2 & 3 quàam capaces fint judicandi an 
fint $ &e. Contrà autem a primà infantià mentem & 
corpus (ex quibus fcilicet me compofitum effe confufe 
advertebam) tanquam unum quid concepi; atque id in 
omni fere imperfectà cognitione contingit, ut multa 
fimul inflar unius apprehendantur, quæ poftea per 
accuratius examen funt diftin|guenda. 

Sed valde miror doëtos homines, & Metaphyficis 
rebus a triginta annis affuetos, poftquam Meditationes 
meas /epties legerunt”, arbitrari, me, fi ea/dem eo rele- 
gerem animo, quo ipfas ad examen analyticum revocarem, 


6 Après diftinéta, son à la ligne (1 et 2° édit.). — 22 Après diftin- 
guenda, #10me remarque. 


a. Page 421, 1. 3-7. 
b. Zbid., |. 7 et 11-12. 


600 


601 


602 


440 OEUVRES DE DESCARTES. 495-496. 


fi mihi ab inimico propofitæ efjent*, rationes in ns con- 
tentas non crediturum tanti efle ponderis, tantarumye 
virium, ut tis debeant omnes affentiri*, cüm interim 
ipf |nullum plane vitium in iftis meis rationibus often- 
dant. Ac profecto multo plus mihi tribuunt quam de- 
bent, vel etiam quàam ulli homini fit tribuendum, fi 
putent me aliquà uti Analyfi, cujus ope vel veræ de- 
monftrationes evertantur, vel falfæ ita tegantur & 
adornentur, ut a nemine alio everti poflint : cüum e 
contrà eam tantüm me quæfivifle profitear, quà vera- 
rum rationum certitudo ac falfarum vitia cognofcan- 
tur. Atque ideo non Ita moveor, quod viri docti non- 
dum meis conclufionibus affentiantur, quäm quôd, poft 
attentam & fæpius repetitam mearum rationum leétio- 
nem, nihil in ipfis vel male aflumptum vel non reéte 
illatum efle oftendant. Nam quôd conclufiones ægre 
admittant, id facilè tribui poteft inveteratæ confue- 
tudini aliter de 1pfis judicandi; ut jam ante notatum 
eft Aftronomos non facilè imaginari Solem efle ma- 
jorem Terrà, quamvis certiflimis rationibus id de- 
monftrent. Non autem video caufam ullam effe poñle 
eur nec ipli, nec ullialii, quod fciam, quicquam hacte- 
nus in rationibus meis reprehenderint, nifi quia funt 
omnino veræ ac certæ, cùm præfertimipfæ ex nullis 
obfeuris ignotifve principiis, fed primüm a fummä re- 
rum omnium dubitatione, ac deinde ex iis quæ menti 
præjudiciis liberæ omnium evidentiflima & certiffima 
efle apparent, gradatim deduétæ fint; hine enim fe- 
quitur, plane nullos in 1is errores efle pofle, quin 


a. Page 421, |. 17-10. 
b. Zbid., 1. 12-16. 


15 


20 


25 


496. SEXTÆ RESPONSIONES. 447 


facilè a quovis mediocri ingenio prædito advertantur. 
Atque hic idcirco mihi videor merito poffe conclu- 
dere, non tam ea quæ fcripfi infirmari authoritate 
doétiflimorum virorum, qui ipfis fæpe perle@is non- 
dum poflunt aflentiri, quàäm e contrà eorundem au- 
thoritate confirmantur, ex eo qudd nullos errores 
five paralogifmos, poft tot accurata examina, in de- 
monftrationibus meis annotarint. 


FINIS*. 


a. Ici se termine le texte de la première édition, comme celui de la pre- 
mière pagination de la seconde édition. Vient ensuite, dans la première 
édition, un feuillet qui contient l'Extrai@& du Priuilege du Roy (voir 
ci-après) et l’Errata, précédé de la note suivante : 

« Quoniam hæc absente Authore, atque ab exemplari, non ab eius ma- 
» nuscripto, typis mandata sunt, nulla diligentia potuit impedire, quin 
» aliqui errores irrepserint, quorum præcipui sic corrigentur. » 

Dans la seconde édition, la page 496 est suivie du faux-titre de la 
seconde pagination. 


EXTRAICE DV. PRIVILEGE DR ON 


Par grace € Priuilege du Roy tres-Chreflien, il eff permis à l'Autheur 
du Liure intitulé, Meditationes Metaphyficæ, de prima Philofophia, de 
faire imprimer [es Œuures par tel Imprimeur € Libraire, € en telle part 
que bon luy femblera, dedans & dehors le Royaume de France, € ce pen- 
dant le terme de dix années confecutiues, à compter du iour qu'il fera 
acheué d'imprimer, fans qu'aucun autre que le Libraire qu'il aura choifi 
le puifle imprimer, ou faire imprimer, en tout ny en partie, fous quelque 
pretexte & déguifement que ce foit, ny en vendre ou debiter d'autre im- 
preffion que de celle qui aura eflé faite par [a permiffion, à peine de mille 
liures d'amende, confifcation de tous les exemplaires, € aïnfi qu'il eft plus 
amplement declaré par les Lettres données à Paris le 4. iour de May 1637. 
Par le Roy, en fon Confeil, CEBERET. Et fellées du grand Sceau de cire 
iaune, fur fimple queuë. 


Le Sieur René des-Cartes a permis à Michel Soly, marchand Libraire 
à Paris, d'imprimer le prefent Liure, intitulé, Meditationes Metaphyficæ 
de prima Philofophia, & de ioüir du Priuilege, pour le temps, & aux con- 
ditions entr'eux accordées. A Paris, le 2. Aouft 1641. 


Acheué d'imprimer le 28. Aouft 1041. 


Ad à di à de ol à 2 à 


PS 


Objeciones feptimæ 
[Nu 


NPED'MIPADIOIN.ES 


De prima Philofophia cum 
notis Authoris. 


AMmftelodami , 


Apud Ludovicun Elzevirium , 1642+ 
Cum Athoris confenfis 


Œuvres. Il. 


5 


20 


OBJECRIONES SEPTIMÆ 


CUM NOTIS AUTHORIS 


SIVE 


DISSERTATIO DE PRIMA PHILOSOPHIA 


Multa ex me quæris, V{ir) C(lariffime), circa novam 
vefhigandi veri methodum, tifque ut re/pondeam, non modo 
poflulas, fed inflanter urges. Silebo tamen, nec morem 
geram, miht nifi 1llud ante concefferis : abducamus anti- 
mum penitus tolà in differtatione ab 11s, qui eà de re aut 
fcripfere aut dixere aliquid'; addoque, quæfita tua fic com- 
ponas, ut ne videaris poflulare quid fenferint, Ë quo animo, 
quo exttu, reclene an fecus; fed perinde quafi nemo fen- 
ferit, fcripferit, dixerit tis de rebus quicquam, quæras 
dumtaxat ea, quæ meditanti tibi, & novam aliquam philo- 
fophandi methodum vefhiganti, aliquid difficultatis habere 
videbuntur, ut hoc paclo, 6 verum quæramus, É 1la quæ- 
ramus, ut amicitiæ obfervantiæque leges erga viros doclos 
falvæ € incolumes retineantur. Quia annuis & /pondes, 
ego quoque tuos ad nutus re/pondeo. Ttaque 


NorTx. 


Mulia ex me quæris. Cum hanc diflertationem ab 
ejus authore acceperim, poftquam enixe rogaflem, 
ut ea quæ ab ipfo, in meas Meditationes de primà 
Philofophià, confcripta fuifle audiebam, « vel in lucem 


+ 


452 OŒEuvres DE DESCARTES. 


» ederet, vel faltem ad me mitteret, ut reliquis ob- 
» jectionibus in eafdem Meditationes ab aliis faétis 
» adjungerentur* » : non potui recufare quin illam hic 
adjungerem, nec etiam dubitare quin ego is fim quem 
ille hoc in loco alloquitur, etfi profeéto non memi- 
nerim me unquam ab eo quæfivifle quid de meä vefli- 
gandi veri methodo fentiret. Quin è contra, cùm ante 
fefquiannum Velitationem quamdam ab ipfo in me 
confcriptam vidiffem, in quà veritatem nôn quæri, fed 
ea quæ nunquam feripfi nec cogitavi, mihi affingi ju- 
dicabam, non diffimulavi me in pofterum quicquid ab 
illo folo veniret refponfione indignum crediturum. 
Sed quoniam addictus eft Societati, ob doctrinam ac 
pietatem celeberrimæ, cujufque omnia membra ita 
inter fe conjunéta funt, ut rard quicquam ab uno ex 
ipls fiat, quod non ab omnibus approbetur : fateor me 
non modo poftulaife, fed & inftanter urfifle, ut |aliqui 
ex eà Societate mea feripta examinare, ac quicquid in 
iis a veritate alienum eflet, mihi indicare dignarentur. 
Rationes etiam multas addidi, ob quas id mihi non 
recufatum iri fperabam ; ac monui, me ob hanc fpem 
« quicquid in pofterum, vel ab hoc authore, vel a 
» quovis alio ejufdem Societatis, de meis opinionibus 
» feriberetur, maximi efle faéturum; atque non dubi- 
» taturum quin illud, cujufcunque tandem nomen 
» ferret, non abillo uno, fed a pluribus ex doctiffimis 
» & prudentiflimis ejufdem Societatis eflet compofi- 
» tum, examinatum & correctum, atque ideo nullas 
» contineret cavillationes, nulla fophifmata, nulla 


a. Lettre à Mersenne, du 22 déc. 1641. — Voir t. III, p. 466, 1. 26, à 
p-l467, l. 2. 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 453 


» convitia, nullamque inanem loquacitatem, fed tan- 
» tüm firmiffimas & folidiflimas rationes; atque ex is 
» argumentis, quæ jure in me aflerri poflunt, nullum 
» in eo eflet omiflum : adeo ut per illud unum ferip- 
» tum erroribus me omnibus meis liberatum iri confi- 
» derem; & fi quid ex iis quæ vulgavi non foret in eo 
» refutatum, a nemine pofle refutari, fed omnino ve- 
» rum & certum efle, arbitrarer® ». Quamobrem nunc 
hæc omnia de hac Differtatione judicarem, crede- 
remque ipfam totius Societatis juffu feriptam efle, fi 
nullas in eà cavillationes, nulla fophifmata, nulla con- 
vitia, nullamque inanem loquacitatem contineri certus 
eflem. Sed fane, fi quæ fint, nefas puto illam a tam 
fanétis viris profectam efle fufpicari : &|quoniam hac 
in re judicio meo non fido, dicam hîc ingenue ac can- 
dide quid mih1 videatur, non ut ullo modo meis verbis 
letor credat, fed tantüm ut ipfi præbeam occafionem 
ad examinandam veritatem. 


Silebo tamen &c. Hic promittit author nofter fe nul- B 


lius feriptum impugnaturum, fed tantum ad ea quæ 
ab iplo quæfivi refponfurum. Et tamen nihil unquam 
ab ipfo quæfivi; nec quidem unquam hominem fum 
alloquutus, aut vidi. Atque ea quæ me fimulat a fe 
quærere, componit ut plurimum ex verbis, quæ in 
Meditationibus meis habentur : adeo ut fit plane ma- 
nifeftum nihil præter 1llas ab ipfo‘impugnari. Caufæe 
autem eur contrarium fingat, fortafle funt honeftæ ac 
piæ ; fed ego non alias poflum fufpicari, quam quod 
eredat fibi hoc pacto magis liberum effe quidlibet mihi 


a. Lettre à Mersenne, du 30 août 1640. — Voir t. III, p. 172, 1. 21, à 
Pony Anse 


454 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 


afingere, quia nempe ex meis fcriptis mendacii argui 
non poterit, cum fe illa non impugnare profiteatur; 
ac præterea, quod cavere velit ne lectoribus fuis occa- 
fionem det ea examinandi : daret enim fortafñfe, fi de 
is loqueretur; quodque malit me tam ineptum atque 
imperitum defcribere, ut ipfos ab omnibus iis, quæ 
unquam a me proficifcentur, legendis abfterreat. Ita 
larvàa quädam, ex fragmentis mearum Meditationum 
male compactà, vultum meum non tegere, fed defor- 
mare conatur. Ego vero 1llam detraho & rejicio, tum 
quia Hiftrioniæ faciendæ non fum afluetus, tum etiam 
quia hic, ubi mihi| cum viro religiofo de re admodum 
ferià quæftio eft, parum decet. 


QUÆSTIO PRIMA. 


AN ET QUO PACTO DUBIA PRO FALSIS HABENDA. 


Quæris primd Jitne leoritima lex 1lla vefhgandi vert : 
quidquid habet vel minimum dubitationis, illud pro 
falfo habendum ef. 


Ut refpondeam, quærenda mihr funt a te nonnulla : 


1. Quid fit 1/lud Minimum dubitationis ? 
2. Quid illud Habendum pro falfo ? 
3. Quatenus habendum pro falfo ? 


18 Après eft, 1l n'y a pas d'a-  K 1, puis à la ligne : Quid eft 
linéa jusqu'après attinet (1. 2 iftud, etc. 


ai ) 


p.455). Vient ensuite le titre du 


15 


20 


20 


20) 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 45 


PAT 


$ 1. QUID MINIMUM DUBITATIONIS ? 


Ac dubitationem quod attinet, quid ef? 1flud Minimum ? 
pluribus, ais, te non morabor. Illud habet dubrtationis 
aliquid, de quo pofjum dubitare, an fit vel an 1ta fe habeat, 
non temere quidem, fed validas ob rationes. Præterea 1llud 
habet dubitationis aliquid, circa quod, etfi mihi clarum 
videatur, poffum decipi a malo aliquo Genio, qui mihi 
velit illudere, & artibus fuis ac præfhgus efficere, ut 1d 
clarum € certum appareat, quod revera fit falfum. Pri- 


mum | dubitationis habet non parum; fecundum nonnihil 8 


quidem, fed illud minimum, fatis tamen ut 1llud dubium 
vocetur & fit. Vis exemplum? Effe terram, cœælum, colo- 
res; te habere caput, te oculos, te corpus Ë mentem, dubia 
Junt primi generis. Secundi verd hæc : 2 6 3 facrunt 5; 
totum efl [ua parte maqus ; & fimilra. 

Præclare fane. At ta fi fe res habet, quid, quæfo, erit, 
quod dubitationis habeat nonnthil? Quid immune ab eo 
metu, quem vafer intentat Genius? Nihil, ais, omnino 
nihil, quoad Deum effe, nec poffe decipere, certo € 
Jirmiffimis ex Metaphyficæ principtis exploratum  ha- 
beamus, ut ea fit lex unica : ignoratà 1llà re, an fit 
Deus, &, fi fit, an poflit efle deceptor, non videor de 
ullà alià re plane certus efle unquam poñle. Et vero, 
ut hic mentem meam penitus agnofcas, nift [civero Deum 
efle, G veracem Deum, qui gentum 1llum malum coérceat, 
vereri femper potero ac debebo, ut ne miht 1lludatur, € 
falfum veri fpecie velutr clarum € certum obtrudatur. Ubr 
ver penitus intellexero Deum effe, nec eum poffe & decipr 
G decipere, adeoque neceffario impedire, mihi ne Genius 


10 


450 OEUVRES DE DESCARTES. 


imponat in us, quæ clare 6 difhincle intellexero, tum 
enimvero, fi quæ erunt talia, fi quid clare & diflinéle per- 
cepero, hæc vera, hæc certa effe dicam, ut tunc temporis 
ea fit relgula vert certique : Hlud omne eft verum, quod 
valde clare & diftinéte percipio. Nrhul efl, quod ultra 


quæram : vento ad fecundam, ac 


$ 2. QUID, PRO FALSO HABENDUM ? 


Dicis gratiä, cum dubium fit habere te oculos, te caput, 
le corpus, adeoque 1llud habere debeas pro falfo, ex te 


Jeire velim quid fit 1llud habere pro falfo. An credere 


& dicere : falfum efl me habere oculos, caput, corpus? An 
credere, & voluntate plane in contrarium verfà dicere : 
non habeo oculos, caput, corpus; five, ut verbo dicam, 
credere, dicere, ponere oppofitum ejus, quod dubium eft? 
Hoc ipfum, ais. Belle. At re/pondeas adhuc velim. Non efl 
certum 2 € 3 facere 5. An ergo credam 6 ponam : 2 6 3 
non factunt 5 ? Crede, ais, € pone. Pergo. Non eff certum 
me, 1/la dum loquor, vigilare & non fomniare. An ergo 
credam € dicam : ita dum loquor, non vigilo, [ed Jomnio ? 
Crede, ais, € dic. Apponam € hoc ultimum, ut ne fim 
moleflus. Non efl certum id quod dubitantr vigiletne an 
dormiat, apparet clarum € certum, certum effe & clarum. 
An ergo credam € dicam : quod dubitanti vigiletne an 
dormiat, apparet clarum € certum, 1d non eff clarum € 
certum, fed obfcurum € falfum? Quid hæres ? Plus æquo 
indulgere non potes difidentiæ. | An t1b1 numquam con- 
higit, quod bene multrs, ut fomnianti cérta € clara ea vi- 
derentur, quæ dubia poflea, quæ falfa compereris? Sane 
prudentiæ eft numquam illis plane confidere, qui te 


20 


25 


20 


23 


30 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 457 


vel femel decepere. At, ais, alia fumme certorum ratio 
efl. Sunt ea 1/hufmodr, ut vel fomniantibus aut deliris ap- 
parere non poffint dubia. Seridne loquerts, amabo te, qui 
illa fumme certa fic confingas, ut ne fomniantibus quidem 
aut deliris apparere poffint dubia ? Quæ funt illa porro ? 
Ac ft dormientibus, fi male fanis, quæ ridicula funt, quæ 
abfurda, certa interdum videntur, & fumme certa, quidni 
etiam certa, & fumme certa, fal[a videantur € dubia ? Novr 
ego, qui dormitabundus aliquando pulfari horam quartam 
audiverit, & fic numeravit : Una, Una, Una, Una ; ac tum 
præ rei abfurditate, quam antmo concipiebat, exclamavit : 
Næ delirat horologium! quater pulfavit horam prima. 
Et verd quid adeo ef abfurdum & a ratione alienum, quod 
dormienti, quod deliro ventre non poffit in mentem ? quod 
non probet fomnians, non credat, Ë de eo tanquam a fe 
præclare invento excogitatoque non gratuletur ? Sane, ut 
ne pluribus tecum contendam, nunquam effeceris, ut hoc 
effatum : Quod dubitanti fomnietne an vigilet, videtur 
certum, eft certum, & ita certum, ut ftatui poflit velut 
fundamentum|fcientiæ alicujus & Metaphyficæ fumme 
certæ & accuratæ ; oc, inquam, habeam tam certum atque 
illud : 2 & 3 faciunt $, nedum tam certum, ut de eo nullo 
modo quifquam dubitare poffit, nec decipr circa 1llud a 
Genio aliquo malo; nec vereor tamen, eä fi in mente perfti- 
tero, ut me quifquam pulet pervicacem. Quare aut ex lege 
illa tua fic dicam : non efl certum 1d efle certum, quod appa- 
ret certum ei qui dubitat vigiletne an dormiat; ergo quod 
dubitanti vigiletne an dormiat apparet certum, id repu- 
tart pote/t ac debet tanquam falfum, € omnino pro fal/o 
habendum efl. Aut fane, fi quam habes aliam peculiarem 
tibr regulam, mecum communicabis. Venio ad tertiam, € 
Œuvres. Il. 58 


F 


11 


12 


G 


458 OEUVRES DE DESCARTES. 


$ 3. QUATENUS HABENDUM PRO FALSO? 


Quæro, cüm certum non videatur 2 & 3 facere 5, 
cüumque ex præcedenti regulä debeam credere & dicere : 
2 6 5 non faciunt 5, an continu 1llud ta debeam cre- 
dere, ut mihi perfuadeam aliter habere fe non pole; 
atque 1llud certum effe. Miraris quæfitum 1llud meum. 
Nec mihi mirum, cüm ipfe mirer. Refpondeas tamen 
neceffe efl, a me fi refponfum expeélas. Vis habeam 1llud 
certum : 2 € 3 non faciunt 5? Imo vis 1llud effe € viderti 
omnibus certum, € | ita certum, ut etiam ab artibus mali 
Genit tutum fit ? 

Rides, ais : Id fano homini qui veniat in mentem ? 

Quid igitur? Dubium erit & incertum, perinde atque 
illud : 2 € 5 facrunt 5? Hoc fi ta ef, fi dubium efl 1llud : 
2 6 3 non faciunt 5, credam, @ tua ex lege dicam, 1llud 
efje fallum, adeoque ponam contrarium, €‘ita flatuam : 
2 6 3 factunt 5. Atque eodem modo in cæteris me geram; 
& quia certum non videtur efje corpus aliquod, dicam : 
Nullum eft corpus; & quia certum non eff 1llud, Nullum 
eft corpus, dicam, voluntate penitus in contrarium verfa : 
Aliquod eft corpus; /imulque & corpus erit, € non erit. 

lta efl, ais; atque 1llud eff dubitare, in orbem ferri, 
ire, redire, hoc & illud affirmare & negare, clavum figere 
& refigere. 

Præclare omnino. At, ut tis utar quæ dubia erunt, quid 


faciam ? Quid de illo : 2 & 3 faciunt $ ? Et de iflo : ali- 


quod eft corpus ? Ponamne ? An negabo ? 
Nec pones, ais, nec negabis. Neutro uteris; utrumque 
habebis velut falfum, nec ab ns, quæ fic nutant, quidquam 


15 


20 


23 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 459 


expeclabis, nifi 1llud quoque nutans, dubium € incertum. 

Quia nthil fuperefl quod rogem, refpondeo viciffim, 
ub1 tamen doctrinæ tuæ brevem | fecero /yllabum. 

1. De rebus omnibus, ac præfertim de materialibus, 
poflumus dubitare, quandiu fcilicet non habemus alia 
fctentiarum fundamenta, quàm ea quæ antehac habuimus. 

2. Aliquid habere pro falfo efl affenfionem fuam ab 
eo tanquam ab aperte falfo cohibere, €, voluntate plane 
in contrarium verfa, opinionem fuam de eo tanquam fal- 


1o Jam Ë imaginariam fingere. 


20 


25 


3. Eatenus 1d quod dubium <e/fl= habert debet pro 
falfo, ut oppofitum illius fit quoque dubium & pro falfo 
122 9407 pro fal} 


habeatur*:. 
NorTx. 


Puderet me efle nimis diligentem, & multa verba 
impendere, in omnibus annotandis, quæ, meis fere 
verbis hic expreffa, pro meis tamen non agnofco. Sed 
rogo tantüm leétores ut memorià repetant ea quæ in 
1 Meditatione, atque initio 2 ac 3, ipfarumque fynopfi 
a me fcripta funt; agnofcent enim fere omnia quæ hic 
habentur, inde quidem effe defumpta, fed ita turbata, 
diftorta & perperam interpretata proponi, ut, quamvis 
ibi nihil non valde confentaneum rationi contineant, 
hic tamen magnà ex parte abfurdiflima videantur. 

Validas ob rationes?. Dixi fub finem 1 Meditationis, 
nos pofle de 1is omnibus, quæ nunquam adhuc fatis 


3 Après {yllabum, 2] n'y a pas de mise à la ligne jusqu'aux Notx. 


a. Voir la suite, p. 462, |. 16, ci-après. 
b. Ci-avant, p. 455, 1. 5. 


43 


14 


45 


E 


460 OŒEuvres DE DESCARTES. 


clare perfpeximus, dubitare « ob | validas & meditatas 
» rationes », quia nempe 1b1 tantüum agebatur de 
fumma illà dubitatione, quam fæpe metaphyficam, 
hyperbolicam, atque ad ufum vitæ nullo modo tranf- 
ferendam efle inculcavi, & ad quam 1d omne, quod 
vel minimum fufpicionis aflerre poteft, pro fatis va- 
lidà ratione fumi debet. Hic verd vir amicus & candi- 
dus proponit in exemplum eorum, de quibus dixi du- 
bitari « ob validas rationes », an fit terra, an habeam 
corpus, & fimilia, ut nempe fui leétores, qui de hac 
Metaphyficà dubitatione nihil fcient, ipfam ad ufum 
vitæ referentes, me non fanæ mentis effe arbitrentur. 

Nihil, ais, omnino nihil°. Quo fenfu iftud Nrhil debeat 
intelligi, fatis explicui variis in locis : ita nempe, ut, 
quandiu attendimus ad aliquam veritatem, quam valde 
clare percipimus, non poflimus quidem de ipfà dubi- 
tare; fed quando, ut fæpe accidit, ad nullam fic atten- 
dimus, etfi recordemur nos antea multas ita perfpe- 
xifle, nulla tamen fit de quà non merito dubitemus, fi 
nefciamus id omne quod clare percipimus verum effe. 
Hic vero vir accuratus hoc Nrhul ita intelligit, ut ex 
eo quod femel dixerim nihil effe de quo non liceat 
dubitare, nempe in primà Meditatione, in quà fup- 
ponebam me non attendere ad quicquam quod clare 
perciperem, concludat me etiam in fequentibus nihil 
certi pofle cognofcere : tanquam fi rationes, quas in- 
terdum habemus ad dubitandum de re aliquà, non fint 
legitimæ | ac validæ, nifi probent de eâdem re femper 
efle dubitandum. 

Credere, dicere, ponere oppofitum ejus quod dubium 


a. Page 455,1. 18. 


20 


30 


15 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 461 


eft+. Ubi dixi dubia effe aliquandiu pro falfis habenda, 
five tanquam falfa rejicienda, tam manifefte explicui 
me tantüm intelligere, ad veritates metaphyfice certas 
inveftigandas, non majorem habendam efle rationem 
dubiorum, quam plane falforum, ut nemo fanæ men- 
tis videatur pofle aliter mea verba interpretari; & 
nemo mihi affingere, me voluifle credere oppofitum 
ejus quod dubium eft, præfertim, ut pauld poft habe- 
tur, ita credere ut mihi perfuadeam aliter habere fe non 
polle, atque illud certum effe*, nifi qui pro cavillatore 
haberi non erubefcat. Et quamvis hoc ultimum ab 
Authore noftro non affirmetur, fed ut dubium tantüm 
proponatur, miror tamen virum tam fanétum voluiffe 
hac in parte imitari peflimos illos detraétores, qui fæpe 
fic tantüm narrant ea quæ de aliis credi volunt, ad- 
dentes fe ipfos non credere, ut impunius maledicant. 

Alia fumme certorum ratio efl. Sunt ea 1fhu/modr ut vel 
fomniantibus aut deliris apparere non poffint dubia*. Nef- 
cio per quam Analyfin vir fubtiliffimus hoc ex meis 
fcriptis deducere potuerit ; non enim memini me quic- 
quam tale unquam vel per fomnium cogitañle. Con- 
cludere quidem potuiffet ex meis, id omne quod ab 
aliquo clare & diftinéte percipitur efle | verum; quam- 
vis ille aliquis pofñlit interim dubitare fomnietne an 
vigilet, imd etiam, fi lubet, quamvis fomniet, quam- 
vis fit delirus : quia nihil poteft clare ac diftincte per- 
cipi, a quocunque demum percipiatur, quod non fit 
tale quale percipitur, hoc eft, quod non fit verum. Sed 


a. Page 456, 1. 14. 
b. Page 458, 1. 4-6. 
c. Page 457, L. 1-5: 


F 


16 


17 


402 OŒEuvres DE DESCARTES. 


quia foli prudentes reéte diflinguunt inter id quod 
ita percipitur, & id quod tantum videtur vel apparet, 
nolo mirari quod vir bonus unum pro altero hîe 
fumat. 

Aîque 1llud efl dubitare, in orbem ferri* &c. Dixi du- 
biorum non majorem habendam efle rationem quam 
fi omnino falfa eflent, ut ab 1llis cogitatio plane avo- 
cetur, non autem ut mod unum, modo ejus contra- 
rium affirmetur. Sed nullam author nofter occafionem 
cavillandi non quæfivit. Interim vero notatu dignum 
eft, ipfum hic in fine, ubi ait fe brevem facere doétrinæ 
meæ fyllabum, nihileorum mihi tribuere, quæ in præ- 
cedentibus aut fequentibus reprehendit vel irridet, 
ut nempe fciamus illum ifta tantüm mihi per jocum 
afinxifle, non ferid credidiffe. 


RESPONSIO. 


Refp. 1. Si lex illa, in vefhgando vero, id quod vel 
minimum dubitationis habet pro falfjo habendum efl, fie 
intelligatur : cum vefhigamus quid fit certum, non debe- 
mus ullo modo niti ns, quæ non Junt |certa, aut quæ 
habent dubrtations aliquid, legitima efl, ufu recepta, & 
communiffima apud omnes Philofophos. 

Refp. 2. S1 dicla lex 1ta intelligatur : cùm vefligamus 
quid fit certum, ta debemus rejicere omnia quæ certa 
non funt, aut aliquo modo dubia, ut illis nullo paclo uta- 
mur, adeoque ea fpeclemus perinde quafi non efjent, aut 
potius ea non fpeélemus omnino, Jed ab ris penitus abdu- 
camus animum, legitima quoque efl, tuta, trilaque eliam 


a. Page 458, 1. 22. 


20 


30 


OBJECTIONES SEPTIME. 403 


a tyrontbus, atque affinttatem habet tantam cum præce- 
denti, ut ab ea vix differat. 

Refp. 5. S1 dicia lex ita fumatur : cum vefligamus quid 
certum fit, ta debemus rejicere dubia omnia, ut ponamus 
ea de faélo non effe, aut effe illorum oppofitum revera, € 
utamur eä fuppo/fitione tanquam certo aliquo fundamento, 
five utamur ns non extflentibus, aut nitamur eorum non 
extflentià, 1llegitima efl, fallax, € cum bon pugnans Phi- 
lofophiä, ut quæ fupponat dubrr aliquid & incerti ad vefli- 
gandum verum & certum, aut quæ fupponat tanquam cer- 
tum 1d quod alio atque alio modo fe pote/t habere, puta ea 
quæ dubia funt de faclo non exiflere, cum fiert poffit ut 
ext/lant. 

Refp. 4. St quis, ed lege intelleélà ut paulo ante, vellet 
uti ad vefhigandum verum certumque, 1s oleum € operam 
perderet, |ac verfaret molam citra mercedem, ut qui non 
magis conficeret id quod quærit, quam tllius oppofitum. 
Vis exemplum ? Vefhgat aliquis an poffit effe corpus, aut 
corporeus, eoque inter cælera utitur : non ef? certum, cor- 
pus aliquod exiflere; ergo, ex lege latä, ponam € dicam : 
nullum corpus exiflit. Tum refumet : nullum corpus ex1flt ; 


Jum verè ego & ex1flo, ut mihi aliunde probe compertum 


efl; ergo non pofjum effe corpus. Præclare quidem ; at ecce 
ul eodem ex capite ducat oppofitum. Non efl certum, ait, 
aliquod corpus extflere; ergo ex lege ponam dicamque : 
nullum corpus exifhit. At quale illud : nullum corpus 
exifht? Dubium Jane 6 incertum. Quis illud præflet ? 
unde ? Confecla res eff. Dubium illud eff: nullum corpus 
extflut; ergo ex lege dicam : aliquod corpus exifht. Sum 
verd & ex1flo; ergo pofjum corpus effe, fi aliud vetat nihil. 
En pofjum effe corpus, € non poffum effe corpus. An fect 


18 


19 


4064 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 


Jatis? Vereor ut ne plane fecerim, quantum ex quæfius 
Jequentibus colligo. ltaque * 


NoTzx. 


Hic in duabus primis refponfionibus omne id ap- 
probat, quod de re propofità cenfui, quodve ex meis 
fcriptis elici poteft. Sed | addit effe communiffimum, tri- 
tumque etiam a tyrontbus®. In duabus autem ultimis id 
reprehendit quod me cenfuifle vult credi, quamvis fit 
tam abfurdum ut in mentem nullius hominis fani ve- 
nire pofñit. Aftute fane, ut quicunque Meditationes 
meas non legerunt, vel non tam attente legerunt, ut 
recte fciant quid in iis contineatur, iplius authoritate 
commoti, me ridiculas opiniones habere arbitrentur; 
atque ut aliis, qui id non credent, faltem perfuadeat, 
nihil a me allatum, quod non fit communiffimum, tri- 
tumque etiam a tyrontbus. Ego verd de hoc ultimo non 
difputo. Neque ullam unquam ex novitate mearum 
opinionum laudem quæfivi : nam contrà ipfas omnium 
antiquiflimas puto, quia veriflimas; & nulli rei magis 
foleo fludere, quam fimpliciflimis quibufdam verita- 
ubus animadvertendis, quæ cum mentibus noftris fint 
innatæ, flatim atque alius admonetur, non putat fe 
illas unquam ignorafle. Ac certe facilè poteft intelligi 
hunc authorem non aliam ob caufam mea impugnare, 
quam quia & bona & nova effe arbitratur : nam fane, 
fi tam abfurda crederet ac fingit, contemptu & filentio 


a. Voir la suite, Quæstio Secunda, ci-après. 
b'Page 162,1. 22,et p.463; 


20 


te HR ES 


LL. smith dt tte à à ne 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 46$ 


potius quam tam longà & affectatà refutatione digna 
judicaffet. 

Ergo, ex lege latä, ponam € dicam oppofitum*. Vellem 
feire quibus in tabulis 1ftam unquam legem feriptam 
invenerit. Jam quidem fupra fatis illam inculcavit ; 
fed 1b1 etiam fatis | negavi meam effe, nempe in notis 
ad verba : Credere, dicere, ponere oppofitum ejus quod 
dubium eft. Nec ille, opinor, meam efle fuftinebit, fi eà 
de re interrogetur. Induxit enim me, fupra in 3 , de 
is quæ dubia funt fic loquentem : Nec pones, nec nega- 
bis, neutro uteris, utrumque habebis velut falfum?. Ac 
paulo poft, in fuo doctrinæ meæ fyllabo, oportere a/- 
Jenfionem fuam a dubio, tanquam ab aperte falfo, cohibere ; 
ac voluntate plane in contrarium verfä opinionem fuam de 
eo tanquam falfam Ë imaginariam fingere®, quod plane 
aliud eft quam ponere 6 dicere oppofitum, ita fcilicet ut 
iftud oppofitum pro vero habeatur,quemadmodum hic 
fupponit. Atque ubi ego, in 1 Meditatione, dixi me velle 
aliquandiu conari mihi perfuadere oppoftum eorum 
quæ antea temere credideram, ftatim addidimeid velle, 
ut velut æquatis utrimque præjudiciorum ponderibus 
non magis in unum quàm in aliud propenderem, non 
autem ut alterutrum pro vero fumerem, idve tanquam 
fcientiæ fumme certæ fundamentum ftatuerem, ut 
alibi etiam cavillatur. Itaque vellem fcire quo inftituto 


legem illam fuam attulerit. Si ut ipfam mihi affingat, 


defidero ejus candorem; patet enim ex did@is ipfum 
reête fcire meam non efle, quia fieri non poteft ut quis 


a. Page 463, 1. 20. 
b. Page 458, 1. 28, 
c. Page 450, 1. 7. 
Œuvres. Il, 59 


20 


24 


l 


466 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 


putet utrumque habendum effe velut falfum, ficut dixit 
me putare, ac fimul unius oppofitum ponat & dicat efle 
verum, ut in hac lege habetur. | Si vero tantüm animi 
caufà ipfam attulit, ut aliquid haberet quod impugna- 
ret, miror acumen ejus ingenii, quod nihil magis veri- 
fimile aut fubtile potuerit excogitare. Miror otium, 
quod tam multa verba impenderit in refutandà opi- 
nione tam abfurdà, ut nequidem ulli puero feptuenni 
probabilis videri poflit: notandum enim eft illum huc 
ufque nihil prorfus præter ineptifimam iftam legem 
impugnaffe. Miror denique vim ejus imaginationis, 
quod cüm tantüm in iftam vaniffimam & ex cerebro 
fuo eductam chimæram præliaretur, eodem tamen 
plane modo compofuerit gradum, iifdemque femper 
ufus fit verbis, ac fi me adverfarium habuiffet, fibique 
repugnantem coram vidifiet. 


QUÆSTIO SECUNDA. 


AN SIT BONA METHODUS PHILOSOPHANDI PER 
ABDICATIONEM DUBIORUM OMNIUM. 


Quæris 2 : An bona fit methodus philo/ophandi per ab- 
dicationem eorum omnium, quæ quovis modo dubia funt. 
Hanc nifi methodum fufius aperias, non efl quèd à me ref- 
ponfum expeéles; fic verd facts. 

Ut philo/opher, ais, ut vefligem fitne aliquid certi, € 
Jfumme certi, 6 quid 1llud fit, fic facio. Omnia quæ olim 


credidi, quæ antehac fcivi, cüm dubia fint & incerta, 


20 


25 


15 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIME. 407 


pro|falfis habeo, eaque penitus abdico, ac mihi perfuadeo 
nec effe terram, nec cælum, nec quidquam eorum quæ olim 
credidi in mundo effe, fed nec mundum ipfum, nec corpus 
ullum, nec mentem, verbo dico, nihil. Tum faéla illà ge- 
nerali abdicatione, atque obteflatus nihil effe, penitus phi- 
lofophiam ingredior meam, eäque duce verum € certum 
vefhgo caute, prudenter, perinde tanquam efjet Genius 
aliquis potentiffimus & callidiffimus, qui me vellet in erro- 
rem inducere. Quare, ut ne decipiar, circumfpicio attente, 
atque 1llud habeo plane conflitutum, nthil admittere, quod 
non fit 1fliufmodi, ut in eo, quantumvis nitatur Gentus rlle 
vaferrimus, mthi nullo modo poffit imponere, [ed ne ipfe 
quidem poffim a me extorquere 1d ut effe diffimulem, ne- 
dum negem. Cogito igitur, volvo & revolvo, quoad occur- 
rat aliquid tale, atque illud ubt offendi, eo tanquam Ar- 
chimedeo punélo utor ad eruenda cætera, eoque paélo alia 
ex als certa penttus & explorata indipifcor. 

Præclare omnino, ac, fpeciem quod attinet, facile ref- 
ponderem Methodum 1llam vidert mihi illuflrem € emi- 
nentem; verüm, quia re/ponfum expeélas accuratum, nec 
illud a me reddi potefl, nifi antea ufu & exercitatione ali- 
qua tentem 1llam tuam methodum, tritam tutamque inea- 
mus viam, ex ploremus ipfi, quid in ea fit tandem; & quia 
flexus illius nofhi, calles & diverticula, teque in eä diu 
exercuifli, ducem mihi te præbe. Age, fare : expeditum 
habes aut focium aut difcipulum. Quid jubes? Ad illud 
ter, etfi novum & mihi tenebris non affueto formidandum, 
accedo lubens, adeo me veri fpecies potenter allicit. Audio 
te : jubes id faciam quod te facientem videro; 1b1 pedem 
figam, ubr fixeris. Præclara ane imperandi ducendique 
ratio. Ut mihi places ! Audio. 


22 


23 


468 OŒEuvrEs DE DESCARTES. 


S 1. ADITUS APERITUR IN METHODUM. 


Principio, ais, ut vetera revolvi animo, cogor tandem 
fateri nihil efle ex ïis quæ olim vera putabam, de quo 
non liceat dubitare, idque non per inconfiderantiam 
vel levitatem, fed propter validas & meditatas rationes ; 
ideoque etiam ab iifdem, non minus quaäm ab aperte 
falfis, affenfionem effe cohibendam, fi quid certi velim 
invenire*. Quare non male agam, fi, voluntate plane in 
contrarium verfà, meipfum fallam, ac veteres 1llas opi- 
niones aliquandiu omnino falfas imaginariafque efle 
fingam, donec tandem, velut æquatis præjudiciorum 
ponderibus, nulla amplius prava confuetudo judicium 
meum a rectà rerum perceptione detorqueat!. Sup- 


2%  ponam igitur Genium aliquem malignum, | eundem- 


que fumme potentem & callidum, omnem fuam in- 
duftriam in eo pofuifle, ut me falleret. Putabo cœlum, 
aërem, terram, colores, figuras, fonos, cunctaque 
externa nihil aliud effe quam ludificationes fomnio- 
rum, quibus infidias credulitati meæ tetendit‘. Per- 
Juadebo mihi nthil plane effe in mundo, nullum cœlum, 


K  nullam terram, nullas mentes, nulla corpora, a1o nullas 


mentes, nulla corpora, Éc.; hæc meta fit, & princeps meta. 
Confiderabo meipfum tanquam manus non habentem, 
non oculos, non carnem, non fanguinem, non aliquem 
fenfum, fed hæc omnia me habere falfo opinantem. 
Manebo obfinate in hac meditatione defixus*. 

a.MVoir ci-avant, p.211 27 4D. 2201102. 

b. Page 22,1. 12-18. 


C#1bid.,1023-20. 
d'Page 22,129, ap. 23,4 


20 


25 


FA 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 469 


Hic, fi placet, fubfiflamus aliquantulum, ut novos refu- 
mamus fpiritus. Rei novitas me nonnthil commovit. Tubes 
abdicem vetera omnia ? 

lubeo, ais, omnia. 

Omniane ? omnia qui dicit, nrhil excipit. 

Omnia, addis. 

Ægre Jane, facio tamen. At oppido durum eff, aique ut 
ingenue Jatear, non fine fcrupulo id facto ; ac nifi eum 
mihi eximis, vereor ut ne pro voto aditus 1lle nofler Juc- 
cedat. Fateris vetera omnia dubia effe, €, ut ais, coaclus 
fateris. Quidni eam mihi vim pateris inferri, ut eliam 
iple coaclus fatear ? Quid te, quæfo, coëgit? Audivi qui- 
dem ex te modo validas fuifle & meditatas rationes. At 
quæ funt illæ tandem? S1 validæ, cur abdicas ? quin re- 
tines ? S1 dubiæ € fufpicionum plenæ, quä te illæ y 
coëgere ? 

En, ais, funt in propatulo. Has, uti fundibularios, [oleo 
præmittere; ut pugnam inchoent. Nempe fenfus nos ali- 
quando decipiunt. Aliquando fomniamus. Delirant inter- 
dum nonnullr, atque ea fe videre credunt, quæ minime 
vident, quæ nufquam funt. 

Dixifh? Validas cûm promififhi, cùm meditatas, expe- 
avi certas, & omnis dubitationis expertes, quales nempe 
tua depofcit libella, qua nunc utimur, ufque adeo accu- 
rata, ut vel umbram dubitationis recufet. An vero funt 
tales illæ tuæ ? Non dubitationes meræ, & fufpiciones dum- 
taxat ? « Senfus nos aliquando decipiunt. » « Aliquando 
Jomniamus. » « Delirant nonnulli. » Id verd unde habes 
certù, & citra dubitationem ullam, € ex regulà 1llà tua, 
quam femper habes in manibus : open cavendum 
eft ne quid ut verum admittamus, quod non poflimus 


* 


25 


26 


27 


470 OŒEuvREs DE DESCARTES. 


probare verum efle ? An fuit tempus aliquod, in quo di- 
ceres cerlù : « Indubrtanter nunc me fenfus decipiunt, hoc 
probe fcio.» «Nunc fomnio. » « Paulo antè fomniabam. » 
« Hic phrenefim patitur, & videre Je putat quæ minime 
videt, nec mentitur » ? Si fuiffe dicis, vide ut probes h 
uno vide ne Genius ille malus, cujus tu meminifh, forfan 
| lluferit tibi : atque omnino verendum efl, ne dum dicis 
modo, tanquam validi aliquid & meditati, « Senfus nos 
aliquando decipiunt », vafer ille digito te commonftret, 
& 1lludat 1llu/o. Si verd negas, cur tam fidenter afferis : 
« Somniamus interdum » ? Quin ex lege tuä primä fic 
tecum flatuis : & Non efl omnino certum fenfus nos ali- 
quando decepiffe, Jomniaffe nos aliquando, aliquando de- 


liraffe homines ; ergo fic dicam € flatuam, nunquam nos 


Jenfus decipiunt, fomniamus nunquam, delirat nemo » ?° 


At, ais, fufpicor. 

Hic nempe fcrupulus meus. Ubi pedem admovi, vali- 
das 1llas rationes fenfi molles, € inflar fufpicionum eva- 
nidas, adeoque premere formidavr. Sufpicor. 

lia, ais, fufpicor. Sat fi fufpicere. Sat fi dicas : Vigi- 
lemne an dormiam, nefcio. Nefcio an me fenfus fallant, 
an non fallant. | 

Tuä pace dixero, haud mrhi ef? fatis. Nec plane video 
cur ita colligas : vigilemne an fomniem, nefcio ; ergo 
aliquando fomnio. Quid fi nunquam ? Quid fi femper ? 
Quid fi ne fomniare quidem poffis, te verd cachinnis exct- 
piat Genius eo, quia tibi tandem fuafit fomniare te ali- 
quando, te decipi, cüm id minime fiat? Crede mihi : ex 
quo Gentum 1llum induxifli, ex quo validas € meditatas 
rationes ad 1llud « forfan » revocafli, malum | induxifh, a 


O quo bont habeas nihil. Quid, fi catus ille omnia tibr velut 


20 


29 


RÉ 


10 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 471 


dubia & nutantia proponat, cùm firma fint, cüm certa, 
atque ea quidem mente, ut, cùm abdicaris omnia, nudum 
te in foveam agat præcipitem ? Num confultius egeris fi, 
priufquam te abdices, certam tibi legem proponas, ex qua, 
quæ abdicabuntur, bene fint abdicata ? Magna profeélo 
res efl, & momenti fummi, generalis 1lla veterum omnium 
abdicatio ; ac fi me audis, cogitationes tuas vocabis in fe- 
natum, ut ferio deliberes. 

Imo, ais, plus æquo difidentiæ indulgere non pof- 
fum, ac fcio nihil inde periculi vel erroris fequu- 
turum *. 

Quid ais : fcio? An certà, & citra dubitationem omnem, 
ut hæ faltem reliquiæ tanti naufragii Veritatis tholo ap- 
pendantur ? aut, quia novam Philofophiam aperis, deque 
familiä cogitas, hoc in propylæo literis aureis infcriba- 
tur : Plus æquo difidentiæ indulgere non poflum, ut, 
inquam, adyta rlla tua intraturti jubeantur vetus 1llud 
ponere «2 & 3 faciunt 5 », hoc verd retinere « Plus æquo 
diffidentiæ indulgere non poffjum » ? At fi tyront con- 
uingat ut obmurmuret, ut illud frangat dentibus : Ponere 
jubeor 1llud vetus, a nemine unquam vocatum in dubita- 
tionem, « 2 6 5 faciunt 5 », quia fiert potefl ut mihi 
Genius 1lludat aliquis ; jubeor ver retinere | hoc anceps, 
hoc rimarum plenum « Plus æquo diffidentiæ indulgere 
non poffum », quafi in eo mihi Genius non poffit imponere; 
quid dices? Et verd an tu mihi illud præflabis, ut non 
verear modo, non formidem, metus mihi non fit a malo 
Genio ? Sane me licet confirmes manu € verbo, non fine 
timore ingenti nimiæ diffidentiæ hæc vetera € mihr prope 
ingenita abdico, & ejuro velut falfa : « Argumentum in 


a, Medit, I, ci-avant, p. 22, 1, 18-20. 


29 


472 OŒuvres DE DESCARTES. 


Barbara recle concludit. » Item : « Sum aliquid conflans ex 
corpore & anima ». Ac, fi mih1 licet ex vultu & voce conÿi- 
cere, nequidem ipfe lu, qui ducem te cæteris præbes, qui 
viam munis, Immunis es a formidine. Age ingenue 6 can- 
dide, ut foles; an Jine ferupulo hoc vetus on « Habeo 
ideam claram & difhinélam Der » ? An illud : « Id omne 
verum efl, quod valde clare € diflincle per cipro » ? An 1flud, 
« Cogitare, nutriri, fentire, minime pertinent ad corpus, 
fd ad mentem » ? Quid fexcenta id genus perfequar ? 
De nfdem ferio anquiro, refponde, amabo te. Potes, hoc 
in exttu veteris Philofophiæ & in aditu novæ, hæc excu- 
tere, exuere, ejurare velut falfa, aio ex animo? An dices 
€ pones oppofitum : « nunc, mod non habeo ideam cla- 
ram @& diflinétam Der » ; « male hadlenus credidi nutriri, 
cogitare, fentire, ad corpus minime pertinere, [ed ad men- 
tem » ? Sed 6 me prolpo/fiti immemorem ! Quid fect ? 
Totum me tibi principio commiferam, me focium, me dif- 
cipulum, & ecce hæreo in aditu, & meticulofus, € obfh- 
natus. lgnofce ; peccavi largiter, 6 tenuttatem ingenit me 
probavi dumtaxat. Debueram, omnt metu pofito, in abdi- 
cationis caliginem intrepide me inferre, & hæfi, & reflitr. 


Compenfabo, fi parois, & faclum male, amplä ac liberali 


manumiffione veterum omnium, plane delebo. Abdico, ab- 
juro vetera omnia. Nec ægre feres, fi cælum, aut terram, 
quæ nulla effe vis, non obtefler. Nrhil eff omnino, nihil. 


Age, præi, fequor. Te fane facilem ! Sic præire non renurs. 


NoTz. 


Quæ antehac fcivr, cum dubia fint*. Hic pofuit fcivi 


a. Page 466, I. 26. 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 473 


pro /cire putavi. Eft enim contrarietas inter verba /crv1 
& dubia funt, quam tamen haud dubie non animad- 
vertit. Nec illi eft malitiæ tribuendum : alioqui enim 
non tam leviter attigiflet, fed fingens a me efle pro- 
fectam, multis ipfam verbis exagitaflet. 

Aio nullas mentes, nulla corpora*. Hoc ait, ut infra 
diu multumque cavilletur, quôd initio, cum fuppone- 
rem mentis naturam nondum mihi efle fatis perfpe- 
tam, illam inter res dubias|enumerarim; poftea vero, 
advertens rem quæ cogitat non pofle non exiftere, 
illamque rem cogitantem nomine mentis appellans, 
dixerim mentem exiftere; tanquam fi fuiflem oblitus 
me prius idem negafle, cum mentem pro re mihi 
ignotà fumebam, & tanquam fi ea, quæ tunc, quia 
mihi dubia erant,negabam, in perpetuum-neganda effe 
cenfuiflem, nec fieri poflet ut evidentia & certa mihi 
poftea redderentur. Notandumque ipfum ubique con- 
fiderare dubitationem & certitudinem, non ut rela- 
tiones cognitionis noftræ ad objeéta, fed ut proprie- 
tates objeétorum quæ perpetuo ipfis inhæreant, adeo 
ut ea, quæ femel dubia efle cognovimus, non poffint 
unquam reddi certa. Quod tantüm ejus bonitati, non 
malitiæ, eft tribuendum. 

Omniane? ? Hic cavillatur in verbo omnia, ut fupra 
in verbo 1h11, inaniter. 

Coaëlus fateris°. Hic ludit in verbo coadlus æque ina- 
niter. Eæ enim funt fatis validæ rationes ad cogendum 
nos ut dubitemus, quæ ipfæ dubiæ funt, nec proinde 


a. Page 468, L. 21. 
b. Page 469, 1. 
Cid, 2 


Œuvres, II. 60 


2 
5e 


30 


M 


91 


474 Œuvres DE DESCARTES. 


retinendæ, ut jam fupra notatum eft. Atque validæ qui- 
dem funt, quandiu nullas alias habemus, quæ dubita- 
tionem tollendo certitudinem inducant. Et quia tales 
nullas inveniebam in 1 Meditatione, quantumvis cir- 
cumfpicerem & meditarer, idcirco eas, quas habui ad 
dubitandum, dixi efle validas & meditatas. Sed hoc 
non eft ad captum noftri authoris ; addit enim : Validas 
cüm | promififhi, expeélavt certas, quales tua depofcit li- 
bella*, tanquam fi hæc quam fingit libella ad ea quæ 
in primà Meditatione diéta funt referri poflit. Et paulo 
poft ait : An fuit tempus aliquod in quo diceres cert: In- 
dubritanter nunc me fenfus decipiunt, hoc probe fcio &c° ? 
non videns hîc rurfus ineffe contrarietatem, quôd ali- 
quid indubitanter teneatur, & fimul de 1llo ipfo dubi- 
tetur. Nempe eft vir bonus. 

Cur tam fidenter afferis : fomniamus interdum ?° Hic 
rurfus fine malitià errat. Nihil enim prorfus fidenter 
afferui, in primà Meditatione, quæ tota dubitationis 
plena eft, &ex quà folà hæc verba defumpfit. Eädemque 
ratione potuit in eà invenire : « fomniamus nun- 
quam », atque « fomniamus interdum ». Et cum paulo 
poft addit : Nec plane video cur 1ta colligas : Vigilemne 
an fomniem nefcio, ergo aliquando fomnio*: affingit mihi 
ratiocinationem fe folo dignam, quia nempe eft vir 
bonus. 

Quid, fi catus lle (Genius) omnia tib1 velut dubia € 
nutantia proponat, cüm firma fint, cum certa ?° Hic clare 

a. Page 469, 1. 22. 
b. Page #47o; le 
Ce Tb14;, 1710. 


db al 05: 
e, Ibid, V3. 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 475 


patet, quod fupra monui, dubitationem & certitudi- 
nem confiderari ab illo tanquam in objectis, non tan- 
quam in noftrà cogitatione. Alioqui enim quomodo 
poffet fingere aliquid mihi proponi tanquam dubium, 
quod non effet dubium, fed certum ? cum ex hoc folo, 
quod proponatur ut dubium, dubium reddatur. Sed 
forte Genius impedivit ne videlret efle repugnantiam 
in fuis verbis. Dolendum eft qudd ejus cogitationi 
Genius ille tam fæpe obverfetur. 

Magna profeélo res eff, & momenti fummi, generalis 1lla 
veterum omnium abdicatio*. Hoc ego fatis monui in fine 
refponfionis ad 4 objeétiones?, atque in præfatione 
harum Meditationum, quas idcirco non nifi folidio- 
ribus ingeniis legendas obtuli‘. Præmonui etiam illud 
idem valde expreffe in Diflertatione de Methodo gal- 
lice edità anno 1637, pag. 16 & 17, ubi quia duo genera 
ingeniorum defcripfi, quibus abdicatio ifta fummopere 
eft vitanda, fi forte horum alterutrum in Authore noftro 
reperiatur, non mihi debet imputare fuos errores. 

Quid ais : fcio Ec. Cüm dixi me fcire nihil mihi 
periculi effe ex 1llà abdicatione, addidi : quia tunc non 
rebus agendis, [ed tantüm cognofcendis incumbebam : ex 
quo tam clare patet, me ibi tantüum loquutum efle de 
morali fciendi modo, qui fufficit ad vitam regendam, 
& quem a Metaphyfico illo, de quo hic quæftio ef, 
plurimum differre fæpe inculcavi, ut folus Author 
nofter id videatur poñle ignorare. 

d'NPape 471 05: 
b. Page 247, L. 8-23. 
CoHPareo, lez 


d. Page 471, L. 12. 
e. Page 22, |. 20-22. 


32 


33 


470 OŒEuvres DE DESCARTES. 


Hoc anceps, hoc rimarum plenum : Plus æquo diffiden- 
Liæ indulgere non pofjum*. Hic rurfus repugnantia eft in 
ejus verbis. Nemo enim nefcit eum qui difidit, quan- 
diu difidit, nec proinde quicquam affirmat, nec negat, 
ne ab ullo quidem Genio in errorem induci pofñfe; a 
quo tamen eum, qui 2 & 3 fimul addit, poffe decipi 
probat exemplum, quod fupra ipfemet attulit, de eo 
qui quater numerabat horam primam. 

Non fine timore ingenti nimiæ diffidentiæ hæc vetera 
abdico®, &c. Etfi multis hic verbis conetur perfuadere 
non efle nimium diffidendum, notatu tamen dignum 
eft illum ne minimam quidem fpeciem rationis afferre 
ad id probandum, nifi tantum qudd timeat, five difhi- 
dat ne non fit difidendum. In quo rurfus repugnantia 
eft; nam ex eo quôd timeat tantüm, non autem certo 
fciat fibi non effe diffidendum, fequitur ipfi efle difh- 
dendum. 

An fine fcrupulo vetus hocabdicas, « Habeo ideam claram 
& diflinélam Dei » ? An tllud, « Id omne verum efl, quod 
valde clare & diflinéle percipio » ?< Vetera hæc vocat, quia 
timet ne pro novis & a me primum animadverfis habe- 
antur. Sed per me licet. Scrupulum etiam vult injicere 
de Deo, fed obiter tantüm : fortè ne qui nôrunt quam 
fludiofe omnia quæ ad pietatem, ac generaliter ad 
mores fpectant, ab hac abdicatione exceperim, ipfum 
calumniari arbitrentur. Denique non videt abdicatio- 
nem non pertinere nifi ad eum qui nondum quicquam 
clare ac diftinéte percipit. Ut, exempli caufa, Sceptici, 


a, Page 471, 1. 23. 
b'"Jbid., 1:28. 
c. Page 472; Jet 


20 


25 


OBJECTIONES SÉPTIMÆ. 477 


quibus eft familiaris, nihil unquam, quatenus Sceptici, 
clare perceperunt. Ex hoc enim ipfo quod aliquid clare 
percepiflent, de eo dubitare ac| Sceptici efle defiif- 
fent. Et quia vix etiam ali ulli ante iftam abdicatio- 
nem quicquam clare unquam percipiunt, eà fcilicet 
claritate quæ ad certitudinem metaphyficam requiri- 
tur, idcirco hæc abdicatio perutilis eft iis qui tam 
claræ cognitionis funt capaces, illamque nondum ha- 
bent; non autem authori noftro, ut res judicat, fed 
exiftimo ipfi ab illà ftudiofe efle cavendum. 

An tflud « Cogitare, nutriri, Jentire, minime pertinent 
ad corpus, fed ad mentem*» ? Hæc verba refert tanquam 
mea, & fimul tanquam tam certa, ut a nemine in du- 
bium poflint revocari. Sed tamen nihil magis notabile 
eft in meis Meditationibus, quàäm quôd nutritionem 
referam ad folum corpus, non autem ad mentem, five 
ad eam hominis partem quæ cogitat. Adeo ut ex hoc 
uno clare probetur, primd illum eas minime intelli- 
gere, quamvis refutandas fufceperit, falfumque efle ex 
eo quod in 2 ex vulgi opinione loquens nutritionem 
ad animam retulerim; ac deinde ipfum multa pro in- 
dubitatis habere quæ non fine examine funt admit- 
tenda. Sed tandem hic in fine veriflime concludit, fe 
in his omnibus tenuitatem ingenut [ur probaf]e dumtaxat”. 


$S 2. PARATUR INGRESSUS IN METHODUM. 


Vetera, ais, ubt abdicavi omnia, philofophart fic incr- 
pro : Sum, cogito ; fum, dum cogito. Hoc pronuntia- 


a. Page 472, |. 7. 
b. Zbid., 1. 19. 


34 


35 


36 


478 OEuvREs DE DESCARTES. 


tum, « Ego | exifto », quoties a me profertur vel mente 
concipitur, neceffario eft verum *. 

Præclare, Vir eximie. Archimedeum punélum occupas : 
mundum haud dubie, fi lubet, movebis; en Jam nutant 
omnia. Ac te quæfo (vis enim, opinor, ad vivum refecari 
omnia, ut nthil fit tu in Methodo non aptum, non cohæ- 
rens, non necefjarium)", cur mentis meminifli, cüm ais 
mente concipitur ? An non exulare jufffhi corpus & men- 
tem ? Sed fortè excidit : adeo efl arduum, etiam expertis, 
oblivifci penitus eorum quibus a pueris affuevimus, ut 
mihi rudi, fi fors vacillem, haud male fit [perandum. Sed 
perge, obfecro. 

Denuo, ais, meditabor quidnam fim, quidnam me 
olim crediderim, priufquam in has cogitationes inci- 
diflem ; ex quo deinde fubducam quidquid allatis ra- 
tionibus vel minimum potuit infirmari, ut ita præcife 
remaneat 1llud tantüm quod certum eft & incon- 
cuflum:. 

Audebone, priufquam intro pedem feras, ex te fcifcr- 
lari, quo confilio tu, qui vetera omnia tanquam dubia & 
falfa abdicaris folennt ritu, ea iterum velis infpicere, 
perinde quafi ex panniculis illis [peres certi aliquid? Quid 
Ji male olim de te credidifhi? Imo, quia omnia, quæ paulo 
ante ejuraflr, dubia erant & incerta (fecus cur abdi- 
caf \fes ?), qui fiet, ut eadem modo dubia non fint & in- 
certa? Nifi forte abdicatio 1lla fit veluti quoddam Cir- 
cœum medicamentum, ut ne dicam lixivium. Quanquam 
malo fufpicere confilium tuum € venerari. Sæpe fit ut, 


aNPage 25 Al Tr=-r3> 
b. Non entre parenthèses, 1. 5-7. 
c. Page 25, 1. 19-24. 


15 


20 


25 


20 


25 


qu 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 479 


1 amicos inducunt in palatia & bafilicas videndi caufä, 


poflhcis familiaribus, non prætoriä aut decumanä portä, 
ingrediantur. Sequor etiam per Jpecus fubterraneos, dum 


ad 


veritatem afpirem aliquando. 
Quidnam igitur, as, antehac me efle putavi ? Ho- 


minem fcilicet®*. 


Hic etiam patiere artem tuam admirer, qui, ut certa 


vefhiges, utare dubus; ut nos educas in lucem, jubeas in 
tenebras mergi. Vis confulam quem me olim efle credi- 7 
derim ? Vis refumam centonem 1llum veterem € detritum, 
6 jam diu abdicatum, « Sum homo » ? Quid, fi Pythagoras, 
aut ex difcipulis 1llius unus aliquis, hic adfit? Quid, fi 
dicat tibr, fuiffe fe olim gallum gallinaceum ? Ut ne ceri- 
tos, 6 phanaticos, € deliros, & phræneticos inducam. Sed 
peritus es, & duclor expertus; flexus nofh € diverticula. 


Sp 


erabo bene. 
Quid eft homo ? ars?!. 
S1 vis ut re/pondeam, rogem ante permitte : quem quæ- 


ris hominem ? aut quid quæris, cûm quæris quid fit homo ? 
An homo ille, quem mihi fingebam olim, quem me |effe s1 
credebam, & quem, ex quo abdicavi tuâ gratiä, pono me 
non effe? Hunc fi quæris, fi quem mihi formabam male, 


ef 


conflatum quoddam ex anima € corpore. An fecr fatrs ? 


Opinor, quia fic pergis: : 


a 
b 
c 
d 


Norx. 


Philofophari fic incipio : Sum, cogtto. Sum, dum cogito®. X 


. Page 25, 1. 25-26. 

Ibid 1226: 

. Voir ci-après : $ 3. Quid corpus, p. 483. 
. Page 477, l. 26. 


38 


Z 


480 OŒEuvREs DE DESCARTES. 


Notandum eft illum hic fateri, initium philofophandi, 
five initium firmæ alicujus propofitionis flatuendæ, a 
me factum efle a cognitione propriæ exiftentiæ : ut 
{ciatur ipfum aliis in locis, ubi finxit me illud a pofi- 
tivà five affirmativà dubiorum omnium abdicatione 
fecifle, contrarium ejus quod revera fentiebat afhir- 
malle. Non addo, quam fubtiliter hîc me philofo- 
phari incipientem inducat : Sum, cogito &c.; fatis 
enim in omnibus, vel me tacente, candor ejus agnofci 
poteft. 

Cur mentis meminiflr, cüm ais «mente concipitur »? An 
non exulare juffifh corpus & mentem?* lamdudum præ- 
monui illum parare has argutias ex verbo mentis. Sed 
mente concipitur nihil hic aliud fignificat, quam cogita- 
tur; & ideo male fupponit fieri mentionem mentis 
quatenus eft pars hominis. Præterea, etfi corpus & 
mentem cum reliquis omnibus antea rejecerim, tan- 
quam dubia five nondum a me clare percepta, hoc 
non impedit quo minus eadem poñtea refumam, fi 
contingat ut 1pfa clare percipiam. Sed nempe Author 
nofter hoc non capit, quia putat dubitationem effe 
aliquid objectis infeparabiliter inhærens. Quærit enim 
paulo poft : Qui fiet ut eadem modo (quæ fcilicet antea 
dubia erant) non amplius dubia fint & incerta* ? vultque 
me ipfa folenni ritu ejurafle; ac miratur artem meam, 
qui, ut certa veftigem, utar dubiis, &c., tanquam fi pro 
fundamento Philofophiæ fumpfifflem, dubia omnia 
femper habenda effe pro falfis. 

Vis confulam quem me olim effe crediderim? vis refu- 


a. Page 478, 1. 7 
bb 1525; 


15 


20 


25 


FT PT | 


Loti 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 481 


mam centonem 1llum &c*? Utar hic exemplo valde fa- 
miliari, ad fa@ti mei rationem ipfi explicandam, ne 
deinceps illam non intelligat, aut fe non intelligere 
aufit fimulare. Si fortè haberet corbem pomis plenam, 
& vereretur ne aliqua ex pomis iftis effent putrida, 
velletque ipfa auferre, ne reliqua corrumperent, quo 
paéto id faceret ? An non in primis omnia omnino ex 
corbe rejiceret? ac deinde fingula ordine perluftrans, 
ea fola, quæ agnofceret non efle corrupta, refumeret, 
atque in corbem reponeret, als reliétis ? Eàädem ergo 
ratione, 11 qui nunquam recte philofophati funt, varias 
habent in mente fuà opiniones, quas cum a pueritià 
coacervare cœperint, merito timent ne pleræque ex iis 
non fint veræ, ipfafque ab aliis feparare conantur, ne 
ob earum mifluram reddantur omnes incertæ. Hocque 
nullà meliore vià facere poflunt, quam filomnes fimul 
& femel, tanquam incertas falfafve, rejiciant; ac deinde 
fingulas ordine perluftrantes, eas folas refumant, quas 
veras & indubitatas efle cognofcent. Atque ita non 
male initio omnia rejeci; deinde advertens nihil cer- 
tius evidentiufque a me cognofci, quam quôd ego co- 
gitans exifterem, non male etiam hoc primum afferui ; 
ac denique non male quæfivi poftea, quem me olim 
efle credidiflem, non ut eadem omnia de me adhuc 
crederem, fed ut, fi quæ perciperem vera effe, refu- 
merem, fi quæ falfa, rejicerem, & fi quæ incerta, in 
aliud tempus examinanda refervarem. Unde patet 
Authorem noftrum inepte hoc vocare artem eliciendi 
certa ex incertis, vel, ut infra, methodum fomniandi” : 
a. Page 470, L. 9. 


b. Voir ci-avant, p. 479, Il. 7, et ci-après, p. 484, 1. 15, et p. 495, 1. 8. 


Œuvres, Il, ôt 


39 


40 


482 OEUVRES DE DESCARTES. 


& ea quæ hic de Pythagoræ gallo gallinaceo, atque in 
duobus fequentibus paragraphis de aliorum opinioni- 
bus circa naturam corporis & animæ nugatur, nihil 
plane ad rem pertinere : cum ego nec debuerim nec 
voluerim recenfere quicquid alii unquam de iis credi- 
derunt, fed tantüm quid fponte ac naturà duce mihi 
olm vifum fuerit, aut vulgo aliis videatur, five id ve- 
rum fit, five falfum, quia non recenfui ut ipfa crede- 
rem, fed tantüum ut examinarem. 


$ 3. QUID CORPUS ? 


Quid, ais, corpus ? Quid per corpus intelligebam olim ? 

Non ægre feres, ft omnia circum/piciam, fi ubique ve- 
rear, ul ne in plagas incidam. Quare quonam, quæ/o, de 
corpore interrogas ? An de eo, quod mihi olim in animo 
proponebam, certis ex proprietatibus conflans, € quidem, 
ut Juppono ex legibus abdicationis, male? An de quovis 
ao, fi fortè effe potefl? Quid enim fcio ? Dubito, poffit 
necne. St primum quæris, facilè refpondebo : per corpus 
intelligebam illud omne quod aptum eft figurà aliquà 
terminari, loco circumferibi, fpatium fic replere, ut 
ex eo aliud omne corpus excludat, fenfu percipi, nec- 
non moveri ab alio quopiam a quo tangatur*. En pri- 
mum quod tla intellexi, ut quidquid haberet ea quæ per- 
cenfut, 1llud à me vocarelur corpus, nec continud tamen 
putarem, præter 1llud, nihil aliud aut effe aut r'ocari poffe 
corpus, maxime cüm aliud fit « intelligebam, per corpus, 
hoc aut illud », aliud « intelligebam nihil, præter hoc aut 
1llu effe corpus ». St fecundum, refpondebo ex recentio- 


a. Page 26,1. 14-19. 


20 


25 


PO PT PE CES 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIME. 483 


rum Philofophorum opinione (neque enim tam fenfum 
meum ex121s, quam quid entire quis poffit}* : per corpus 
intelligo 1llud omne quod aptum efl vel loco cireumfcribr, 
ut lapis; vel definiri loco, adeo ut fit in eo toto totum, € 
lotum in quävis parte, ut indivifibilia quantitatis, aut la- 
pidis, & fimilium, quæ nonnulli recentiores inducunt | ad 
inflar Angelorum aut animarum indivifibilium, € do- 
cent, non fine plaufu, faliem fuo, ut videre efl apud Ovie- 
donem : vel extendi adlu, ut lapis, vel virtute, ut dicla 
indivifibilra ; vel effe partibilia? in partes aliquot, ut lapis, 
vel impartibile, ut indivifibilia præfata ; vel movert ab 
alio, ut lapis furfum, vel a fe, ut lapis deorfum ; vel fen- 
tire, ut canis, vel cogitare, ut fimia, vel imaginart, ut 
mulus. Ac fi quid olim offendi, quod aut moveretur ab 
alo vel a fe, quod fentiret, quod imaginaretur, quod cog1- 
taret, id, aliud nifi obfhitit, vocavr corpus, & etiam nunc 
VOCO. 

At male, ais, 6 perperam. Namque habere vim feip- 
fum movendi, item fentiendi, vel cogitandi, nullo 
pacto ad naturam corporis pertinere judicabam®. 

ludicabas ? Quia dicis, credo; liberæ funt cogita- 
tiones. At dum 1ta cogitabas, fuum cuique fenfum finebas 
effe liberum ; neque eum te credam, ut effe volueris arbi- 
ter cogitationum omnium, has ut rejiceres, 1llas probares ; 
mifi fortè aliquis tibi fuit canon certus & expeditus, de 
quo quia filuifli, cm nos abdicare qufhflt omnia, utar 
conceffa nobis a natura libertate. Olim judicabas ; judr- 
cabam olim. Ego quidem fic, tu verd aliter, fortè ambo 


a. Ligne 1-2, nonentre parenthèses (1"* édit.). 
b. Lire partibile ? 
c. Page 26,1. 19-22. 


41 


Aa 


42 


Aa 


43 


484 OEuvrEes DE DESCARTES. 


male ; certe non fine dubitatione aliquà, fi\ quidem & 
tibi & mihi primo in aditu exuenda fuit ea vetus opinio. 
Quare, ut ne diu Lis 1fla protrahatur, fi tuo peculiari ex 


Jenfu corpus velis definire, uti primo loco faélum efl, ni- 


hil veto : ultro admitto, dum Jis memor tua 1Îlà definitione 
non omne univerfm corpus, fed certum quoddam genus 
a te comprehenfum defcribi, omitti verd cætera, quæ ex 
virorum doélorum mente, an fint an effe poffint, vocantur 
in difceptationem, aut fane de quibus nihil certo, e& fal- 
em, quam requiris, certitudine, pofjumus definire, fierine 
poffint an non ; adeo ut, reclene an fecus definitum fit omne 
corpus haclenus, dubium fit & incertum. Quare perge, fi 
placet, dum fequor, 6 Jane tam lubens, quam ipfa eft lu- 
bentia : adeo me trahit nova 1lla € inaudita expedatio 
trahendi certi ex incerto. 


NoTx. 


Vel Jentire, ut canis; vel cogitare, ut fimia ; vel imagi- 
nart, ut mulus®. Hie logomachiam parat, atque ut poñit 
efficere, me male pofuiffe differentiam inter mentem 
& corpus, in eo quod illa cogitet, hoc verd non, fed 
fit extenfum, ait id omne quod fentit, quod imagina- 
tur, quod cogitat, a! fe corpus vocari. Sed fane vocet 
etiam mulum aut fimiam, fi lubet; atque fi unquam 
pofñit efhcere, ut nova 1fta nomina fint ufu recepta, 
ipls uti non recufabo. Interim vero nullum habet jus 
reprehendendi, quod utar receptis, 


a. Page 483,1, 12-13, 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 48 


$ 4. QUID ANIMA. 


Quid, ais, anima ? Quid per animam intelligebam ? 
Nempe quid hæc eflet, vel non advertebam, vel exigui 
nefcio quid imaginabar inflar venti, ignis, vel ætheris, 
quod craflioribus meï partibus effet infufum * : ad 
illam verd referebam nutriri, incedere, fentire, cogi- 
tare°. 

Abunde Jane. At patieris, opinor, hic a Le rogitem non- 
nihil. De animo cüm quæris, fenfa nofira vetera, 6 quæ 
olim de eo credidimus, expofcis ? 

Jia ef, aïs. 

An verd putas nos fenfiffe bene, ut hac tua methodo 
nihil fit opus? an deerraffe neminem tantis in tenebris ? 
Sane tam variæ funt, 6 tam difcrepantes, Philofophorum 
fententiæ circa animam, ut mirari fatis non poffim artem 
illam tuam, quæ tam vili ex fœce medicamentum certum 
& falubre confeluram confidat ; quamquam viperino ex 
veneno fit theriaca. Vis igitur addam ad 1llam tuam de 
animd opinionem, | quid fentiant aut fentire poffint non- 
nulli? Bene an male, ex me non quæris; fat fi 1ta opi- 
nentur, ut a fua mente abduci fe pofje nuls rationum 
momentis exifhment. Animam dicent nonnulli effe certum 
quoddam genus corporis tta vocitatum. Quid flupes? Is 
eorum fenfus; nec fine aliquä, ut putant, vert fpecre. 
Nempe cüm corpus appelletur, & vero fit illud omne, quod 
efl extenfum, quod trinam habet dimenfionem, quod efl 
divifibile certas in partes, cümque in equo, dicis gratra, 


a. Page 26, 1. 8-11. 
b. Jbid., 1, 6-8, 


Bb 


4 


45 


486 OEuvres DE DESCARTES. 


aliquid animadvertant extenfum, ac partibile, pula car- 
nem, offa, ac compagem tllam externam, quæ incurrit in 
Jenfus, concludant verd, vi  momento rationum, præter 
1llam compagem effe adhuc internum aliquid, € 1llud qui- 
dem tenue, fufum, & extenfum per compagem, € dimen- 
Jum trine, & partibile, adeo ut, abfciffo pede, abfcindatur 
quoque 1llius internt pars quædam : intellisunt conflatum 
equum ex duobus extenfis, & trine dimenfis, € partibi- 
libus, adeoque ex corporibus duobus, quæ, ut differunt 
inter Je, ta 6 nominibus diffinguuntur, atque alterum, 
puta externum, Corporis appellationem retinet, alterum, 
quod interius efl, vocatur Anima. Porro fenfum quod attr- 
net, quod imaginationem, quod cogitationem, putant | 1lli 
tum fentiendi, tum cogitandi € imaginandi vim rneffe 
animæ, five inlerno corport, cum habitudine tamen aliqua 
ad externum, fine quo nullus fit fenfus. Alt aliud dicent 
& comminifcentur ; ut quid enim fingula perfequar ? Nec 
deerunt, qui putent omnes omnino animas effe tales, quales 
paulo ante funt defcriptæ. 

Apage, ais, hoc ImpLum. 

ia fane impium. At cur quæris ? Quid Atheis facias ? 
quid carneis hominibus, quorum cogitationes omnes in 
fæcibus ita funt defixæ, ut præter corpus & carnem fen- 
uant nihil? Imo verd quia tuâ 1llà methodo flabilire vis 
& demonflrare hominis antmum effe incorporeum € fpi- 
ritualem, id minime debes fupponere, fed potius fuadere 
tibi adfuturos ex adver/o, qui hoc negent, qui faltem, dif- 
putandi gratià, dicant id quod ex me audiflr. Quare finge 
hic illorum effe unum aliquem, qui roganti tibi quid fit 
animus, re/pondeat, ut tute ipfe antea : Animus eft ali- 


quid corporeum, tenue, & fubtile, & fufum per corpus 


20 


25 


30 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 497 


externum, & fenfüs omnis, € imaginationis, 6 cogital1o- 
nis principium, adeo ut 3 fint gradus, Corpus, Corpo- 
reum five animus, & Mens five fpiritus, cujus extflentia 
quæritur. Quare deinceps tres 1llos gradus tribus his voci- 
bus exprimamus, Corpus, À nimus, Mens. Sit, inquam, 
qui tibi roganti fic refpondeat. An fecerit fatis ? Sed artem 
tuam nolo prævertere ; fequor. Sic ergo progrederis*. 


Norzx. 


Lia efl, ais?. Hic, & fere omnibus aliis in locis, indu- 
cit me fibi ea, quæ ab opinione meà plane diverfa 
funt, refpondentem. Sed nimis tædiofum eflet omnia 
ejus figmenta recenfere. 

Imo vero quia flabilire vis € demonflrare animum ho- 
minis effe incorporeum, id minime debes fupponere®. Falfo 
hic fingit me fupponere id quod debui probare. Atque 
ad talia, quæ tam libere finguntur, & nullà vel mi- 
nimà ratione fulciri pofflunt, nihil aliud refponderti 
debet, quàam falfa efle. Nec ullo modo de eo, quod 
vocandum eft corpus, vel animus, vel mens, difpu- 
tavi; fed duo explicui, nempe id quod cogitat, & id 
quod eft extenfum, ad quæ alia omnia referri probavi, 
hæcque effe duas fubftantias realiter diftinétas ratio- 


nibus evici. Unam autem ex his fubftantiis vocavi 


mentem, aliam corpus; quæ nomina fi ipfñ difphicent, 
alia poteft 1is tribuere, non repugnabo. 
a. Suite ci-après : & 5, p. 488. 


b. Page 485, |. 11. 
c. Page 486, |. 24. 


46 


B 


(@ 


[@] 


b 


47 


Dd 


488 OEUVRES DE DESCARTES, 


[$ 5. TENTATUR INGRESSUS IN METHODUM. 


Bene efl, ais; jaéla funt fundamenta feliciter. Ego 
Jum, dum cogilo. Hoc certum, hoc inconcuffum. Extruen- 
dum deinceps, ac providendum caute, ne mihi Genius 
malus imponat. Sum. Sed quid fum? Haud dubie alr- 
quid eorum quæ olim cenfebam. Efje vero hominem cre- 
debam : hominem habere corpus € animam. An ergo [um 
corpus? An mens? Corpus efl extenfum, loco comprehen- 
Jum, impermeabile, afpeélabile. An quidquam 1llorum efl 
in me? Extenfio? Qui in me effet, cum nulla fit? hanc 
principio abdicavi. An tangt poffe, poffe viderr ? Etfi Jane 
pulem modè me videri, me a memet tangi, attamen non 
videor, non tangor. Hoc certum mihi, ex quo abdicavr. 
Quid ergo? Attendo, cogito, volvo, revolvo, nthil occur- 
rit. Fatigor eadem repetere. Nihil eorum, quæ ad corpus 
pertinent, in me reperio. Non Jum corpus. Sum tamen, 


& efle me cognofco; & dum cognofco me effe, nihil quod 


Ff fit corporis cognofco. Sumne igitur mens ? Quid olim 


48 


mentis effe credebam ? An aliquid illorum in me efl? Pu- 
tabam mentis effe cogitare. At at cogito. Ebgnxo, cbenre. 
Sum, cogito. Sum, dum cogito, fum res | cogitans, fum 
mens, intelleélus, ratio. En Methodum 1illam meam, qua 
feliciter [um prætergreflus. Tu fequere, [odes. 

O te felicem, tantis qui in tenebris uno prope faltu 
evaferis in lucem! At, te quæfo, manum ne recufes, ut 
nutantem firmes, tuis dum infiflo vefhigis. Ea ut eadem 
repelo, fed, meo pro modulo, paulo lentius. Sum, cogito. 
Sed quid fum? An aliquid eorum, quæ olim me effe cre- 
debam? Sed an credebam bene? Id incertum. Dubia ab- 


20 


20 


29 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 489 


dicavi omnia, & habeo tanquam falfa. Non bene credidi. 

Imo ver, clamas, 1b1 pedem fige. 

Figam ? Nutant omnia. Quid fi aliud fim ? 

Meticulofus es, addis. Aut corpus es, aut mens. 

Sim igitur. Quanquam haud dubie vacrllo. Manum licet 
prehenfes, vix audeo imfiflere. Quid, te quæfo, quid, fi fim 
animus ? Quid fi aliud quid? Nefcio. 

Perinde efl, ais; aut corpus, aut mens. 

Eflo igitur. Sum corpus, aut mens. Annon corpus ? Ero 
haud dubie corpus, fi quid in me reperero, quod effe cor- 
poris olim credideram. Quanquam vereor ut bene credi- 
derim. 

Euge, addis, verendum nihil. 

Audebo igitur, quia fic facis animos. | Credideram 
olim cogitare effe aliquid corporis. At at cogito. Eÿorze, 
edonxa. Sum, cogito. Sum res cogitans, [um corporeum 
quid, fum extenfio, divifibile aliquid, voces mihr prius fi- 
gnificationts 1gnotæ. Quid fuccenfes, & præterveclum 
manu repellis ? Ripam teneo, & quo tu flas in litiore, flo 
ego, tud 6 abdicationts 1llius tuæ gratia. 

At perperam, addis. 

Quippe quid peccavi? 

Male, apponis, olim credideras cogitare efle aliquid 
corporis. Credere debueras effe aliquid mentis. 

Quin ergo monueras principio ? Quin, ubi me accin- 
um vidiflt 6 paratum ad vetera prorfus abdicanda, juf- 
Jifh ut faltem hoc retinerem, imo a te fumerem veluti 
Naulum : « Cogitare e/fl aliquid mentis » ? Aique omnino 
Jum tibi author, hoc ut effatum Tyronibus deinceps in- 
culces, ac ne cum cœteris, ne cum tllo vetere « Duo & 3 
faciunt 5 » abjurent, accurate præcipias. Quanquam 

Œuvres, Il. ; 


C2 


Gg 


Hh 


49 


Ii 


490 OEUVRES DE DESCARTES. 


Jintne 111 obfecuturi, haud facile præflabo. Suus cuique 
efl fJenfus, ac paucos reperias, qui id tibr, quod olim fi- 
lentes Pythagoræ, in eo aÿrèe os conquiefcant. Quid fi 
Jint qui renuant? qui recufent ? qui fuä rll4 in veteri 
opinione perflent? Quid facies ? Ac cæteros ne aplpel- 
lem, unum te volo. Cüm polliceris te confeélurum vi & 
momento ralionum antmam humanam non effe corpo- 
ream, fed plane fpiritualem, hoc fi propofueris veluti 
demonflrationum tuarum fundamentum, « Cogitare efl 
Caliquid proprium mentis, five rei plane fpiritualis 
& incorporeæ », annon videbere id novis verbis poflu- 
lare, quod veteri in quæfhone fit pofitum ? Quai 
quijquam fit ita flupidus, ut fi credat « Cogitare effe 
Caliquid proprium rei fpiritualis & incorporeæ », fciat 
vero & fibi fit confcius Je cogitare (quotufquifque porrè 
efl, qui venam 1llam divitem cogitationis in fe non repe- 
rerit, ul monttore fit opus ?), dubitare poffit in fe ali- 
quid effe Jpirituale Ë minime corporatum ! Ac, ne putes 
hæc a me Jaélari gratis, quammultr funt, lique graves 
Philofophi, qui bruta velint cogitare, adeoque qui putent 
cogilalionem, non quidem effe communem cujuflibet cor- 
poris, Jed animæ extenfæ, qualis efl in brutis, adeoque non 
effe propriam quarto modo mentis & rei fpiritualis! Quid 
11, quæfo, cüm jubebuntur hanc fuam opinionem abdicare, 
ut tuam gratis induant? Ac tu ipfe, ifla dum po/lulas, num 
gratiam pelis, num principium ? $Sed quid contendo ? Si 
male fum præterveélus, vis ut repedem® ? 


a. Suite ci-après : $ 6, p. 493. 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIME. 491 


[Norx. 


Sed quid fum? Haud dubie aliquid eorum quæ olim 
cenfebam*. Hoc, ut & alia innumera, fuo more fineullà 
veri fpecie mihi affingit. 

Hoc certum mihi, ex quo abdicavi®. Falfum hic rurfus 
mihi afingit. Nunquam enim conclufi quidquam, ex 
eo quôd abdicaflem; fed contrarium expreffe monui, 
per hæc verba : « Fortaflis vero contingit ut hæc ipfa 
quæ fuppono nihil effe, quia mihi funt ignota, in rei 
tamen veritate non differant ab eo me quem novi&ce°.» 

Sumne igitur mens? Falfum etiam eft me quæfiviffe 
an mens eflem : nondum enim quid nomine mentis in- 
telligerem explicueram ; fed quæfivi an aliquid in me 
eflet ex iis, quæ animæ prius a me defcriptæ tribue- 
bam, cùmque non omnia quæ ad ipfam retuleram in 
me invenirem, fed folam cogitationem, ideo non dixi 
me efle animam, fed tantum rem cogitantem, atque 
huic rei cogitanti nomen mentis, five intelleétüs, five 
rationis, Impofut, non ut aliquid amplius fignificarem 
nomine mentis quàm nomine rei cogitantis, atque ideo 
bone, sbpgnza, eXclamarem, ut hîc ineptiffime cavil- 
latur. Nam contrà exprefle addidi: « voces illas mihi 
prius fuifle fignificationis ignotæ* »; adeo ut dubitari 
non poffit quin præcife idem tantum per illas ac per 
nomen rei cogitantis intellexerim. 

. Page 488, 1.5. 
ibid le 12 
. Medit. IT, ci-avant, p. 27, 1. 24-26. 


. Page 488,1. 18. 
“Pace, lee 


g © 


® © 


Ee 


Ff 


52 


Hh 


Ii 


53 


492 OEuvrEs DE DESCARTES. 


Non bene credidi. Imo vero, clamas*. Hoc rurfus falfi- 
fimum. Nullibi enim unquam fuppofui ea, quæ ante 
credideram, effe vera, fed tantüm examinavi an vera 
effent. 

Aut Jum corpus, aut mens°. Fallum rurfus me unquam 
hoc pofuiife. 

Male, apponis, olim credideras cogitare effe aliquid 
corporis; credere debueras effe aliquid mentis®. Falfum 
quoque me hoc apponere; dicat enim, fi velit, rem quæ 
cogitat melius vocari corpus quam mentem, per me 
licet: non ipfi mecum eà de re, fed cum Grammaticis, 
eft difputandum. Sed fi fingat me aliquid amplius no- 
mine mentis quàm nomine rei cogitantis fignificafle, 
meum eft negare : ut paulo poft, ubi addit : Hoc fi po- 


Jueris, cogitare efl aliquid proprium mentis, five rei plane 
fpiritualis & incorporeæ Éc., num gratiam petis, num 


rinciprum* ? nego me ullo modo pofuifle mentem effe 
ee ie Cure 
incorpoream, fed in 6 demum Meditatione demon- 
ftrafte. 

Tædet autem me toties ipfum falfitatis arguere; dif- 
fimulabo deinceps, & reliquos ejus ludos, ad finem 
ufque, cum filentio fpettabo. Quanquam fane difpu- 
deat videre P. R., præ nimià cavillandi cupiditate, 
comicum foccum induifle; atque hic, feipfum ut me- 
ticulofum, lentum, parvi ingenii, defcribendo, non 
Epidicos aut Parmenones® veteris Comædiæ, fed ho- 

a. Page 480, 1. 1-2. 

b. Jbid., 1. 8. 

. Jbid., 1. 23. 
. Page 400, |. 9-11 et 25-26. 
e. Epidicus et Parmenon, noms d'esclaves, le premier dans une co- 


médie de Plaute ainsi intitulée, le second dans deux comédies de Téreñce, 
l’'Hécyre et l'Eunuque. 


fo IT ee) 


20 


29 


LATINE 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 493 


diernæ viliffimam illam perfonam, quæ infulfitate fuà 
rifum movere affe@at, imitari voluifle. 


$ 6. ITERUM TENTATUR INGRESSUS. 


Placet, ais, dum mea proxime premas vefligia. 

Obfequor, nec te vel tranfverfum unguem defero. Re- 
Jume. 

Cogito, ais. 

Ego quoque. 

Sum, addis, dum cogito. 

Sum pariter ego, dum cogito. 

Quid verd [um ? apponis. 

O Japienter! hoc enim quæro, tecumque dico lubens : 
quid vero [um ? 

Pergis : Quem me olim effe credidi? De me quis miht 
olim fuit fenfus ? 

Verba ne, quæ/o, ingemines; fat illa audio. At at, 
precor, adjuva. Ubi ponam vefligium tantis in tenebris, 
non video. 


Dic, ais, mecum ; mecum vefliga. Quidnam me olim effe 


credidi ? 

Olim ? Fuitne olim ? Olimne credidi ? 

Erras, addis. 

Imo tu ipfe, fi paleris, dum « olim » ingerts. Vetera 
abdicavi omnta; etiam tllud &olim » nihil fuit, nthil ef. 
At te beniglnum duélorem ! Ut manum præhenfas, ut 
trahis ! 

Cogito, ais, fum. 

Ita efl. Cogito, fum. Hoc habeo, & unum habeo ; ac 
præter illud unum, nihil eff, nihil fuit. 


Kk 


54 


55 Kk 


494 OŒEuvREs DE DESCARTES. 


Euge, addis ; quid de te olim credidifh ? 

Vis, opinor, me probare, an dies 15 vel menfem inte- 
grum in tyrocinio 1llo abdicationts pofuerim ; horam qui- 
dem pofut hic dumtaxat tecum, at oppido tantä contentione 
anim, ut extenfionem lemporis operalionis intenfio com- 
penfet : pofut menfem, €, fi vis, annum. En cogito, fum. 
Nihil præterea efl. Abdicavi omnia. 

Sed recordare, ais, memineris. 

Quid eft hoc « recordare » ? Cogito quidem modo, 
olim me cogitaffe; at an continud olim cogitavi, quod 
modo cogitem, me olim cogitaffe ? 

Timidus es, ais. Umbram vereris. Refume. Cogito. 

O me infelicem! Intenduntur tenebræ, nec illud « Co- 
gito », quod miht antea clarum apparebat, modo animad- 
verto. Somnio me cogilare, non cogito. 

Imo, ais, qui fomniat cogitat. 

Allucet. Somniare cogitare efl, & cogitare fomniare. 

Nufquam, ais, latiüs patet cogitare quàm fomniare. 
Qui Jomniat cogitat; qui ver cogital, non continud fom- 
niat, fed vigilans cogitat. 

ltane vero? fed an 1llud fomnias? an verd cogitas ? 
Quid, fi fomnies cogitare patere latiüs, an ideo latiüs 
patebit? Sane, ft lubet, Jomniabo latiüs patere fomniare 
quam cogitare. Sed unde habes latits patere cogitare, fi 
nullum efl, Jed Jomniare dumtaxat? Quid, fi quoties pu- 
laflt te cogitare vigilantem, non cogitafli vigilans, [ed 
Jomniafh te cogitare vigilantem, ut hoc unum fit dumtaxat 
Jomniare, cujus operä fomnies interdum te fomniare, in- 
terdum te vigilantem cogitare? Quid hic facias? files. 
Vin’ me audire ? vadum aliud vefligemus, hoc dubium ef 
G infidum, ut mirari fatis non poffim, cur intentatum 


20 


25 


30 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 495 


antea mihi modo aperire volueris. Ex me 1g1tur ne quæras 
quem me olim effe crediderim, [ed quem me modà fom- 
niem olim me fomniaffe. St facis, refpondeo. Ac ne verba 
illa fomniantium fermonem noflrum interturbent, verbis 
utor vigilantium, dum fis memor «cogitare » deinceps nthil 
aliud fignificare quäm « fomniare », € nihilo plus ponas turs 
in cogitatis, quäm fomnians fuis in fomnuis ; imo Metho- 
dum illam tuam infcribas Methodum | fomniandi, /itque 
artis tllius tuæ fumma: Ut quis bene ratiocinetur, fom- 
niet. Placet, OpInOr, confilium, quia fic pergis. 

Quidnam 1gitur antehac me effe putavi ? 

En lapidem, ad quem paulo ante offenderam. Caven- 
dum tibi mihique; quare patere ex le quæram, cur 1llud 
non præmittas, velut effatum « Sum aliquid eorum, quæ 
ele olim credideram », aut « Sum 1llud, quod olim credidi 
me effe» ? 

Non eft opus, ais. 

Imo, tuä pace, opus maxime, aut inant labore fatiga- 
ris, dum vefligas quid te olim fuifle putaveris. Et verd 
fac fieri poffe, ut non fis 1llud quod olim te effe credi- 
difli, ut Pythagoræ contigit, fed aliquid aliud; an non 
fruflra quæres quid te olim fuiffe credideris ? 

At, ais, effatum illud vetus efl, & abdicatum. 

Ef omnino, fi quidem abdicata funt omnia. At quid 
facias ? Aut fiflendum hic, aut utendum eo. 

Imo, ais, tentandum tterum, 6 alid vid. En: [um vel 
corpus, vel mens. An corpus ? 

Ne ultra, quæfo. Unde habes 1flud « Sum corpus vel 
mens», cüm 6 corpus & mentem abdicaris ? Imo quid, fi 
neque fis | corpus, neque mens, fed antmus, aut aliquid 
aliud ? Quid enim fcio ? Hoc vefligamus; ac fi fcirem, fi 


56 
Kk 


L 


LI 


58 


Min 


496 OEuvREs DE DESCARTES. 


noffem, haud ita fatigarer. Neque entm velim putes, deam- 
bulandi aut fpatiandi tantüm gratid, has me in abdica- 
tionts oras, plenas caliginis € timortis,veniffe : una me certr 


fpes aut trahit, aut al 


Refumamus igitur, ais. Sum vel corpus, vel aliquid non 
corpus, five non corporeum. 

Aliud 1ter, € novum, ingrederis modo. At an tllud 
certum ? 

Certiffimum, ais, & necefjarium. 

Cur ergo abdicafh ? An non verebar merito ut ne quid 
effet retinendum, ac fiert polje, ut plus æquo diffidentiæ 
indulgeres? Sed eflo. Sit hoc certum. Quid tandem ? 

An fum corpus? pergis. An quidquam TeREtEe in me 
eorum, quæ olim ad corpus pertinere cenfut ? 

En alterum offen diculum. Impingemus haud dubre, nifi 
hanc præmiferis cynofuram : « Recle olim cenfui de 1is quæ 
pertinent ad corpus»; vel & Nil ad corpus pertinet, 
præter ea quæ olim pertinere intellext ». 

Quippe cur, ais? 

Nempe fi omififlt aliquid olim, fi cen| furfli male (homo 
es, 6 humant a te nthil alienum putas)*, fupervacaneus erit 
omnis tlle labor tuus, alque omnino verert debes, tibi ut 
ne contingat quod rufhico nuper. Is ubi primüm vidit lu- 
pum à be hæfit, & egit ita cum hero fuo adolefcente 
ing'enuo quem FREE « Quid video? Animal haud 
» re : movetur, ingreditur. Quodnam verd animal ? 
» Nempe unum aliquod eorum quæ novr. Quæ porro 1lla 
» funt? Bos, Equus, Capra, Afinus. An eff bos ? Non : cor- 
» nua non habet. An equus? Vix caudatum eff; non ef. An 
» capra ? Barbata 1lla, hoc imberbe : capra non e/l. À inus 


a. Cf. TÉRENCE, Heautontimorumenos, acte I, scène 1, v. 25. 


15 


20 


25 


30 


Rini. ide dé : 


20 


29 


30 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 497 


» ergo efl, cüm nec bos, nec equus, nec capra fit.» Quid 
rides ? exitum fabulæ expecla. « Attenim, ait adolefcens 
» herus, quidni effe equum perinde conficis atque afinum ? 
» Age. An eft bos ? Non : cornua non habet. An afinus ? 
» Minime : auriculas non video. An capra ? Nihil barbæ 
» habet ; non efl. Eff ergo equus.» Turbatus nonnthil rufli- 
cus Analyfi 1llà novä: « At at, exclamavit, non efl animal. 
» Nempe animalia,quæ novr, funt bos,equus, capra, afinus. 
» Non eft bos, non equus, non capra, non afinus. Ergo», 
affiliens & triumphans : « non efl animal. Ergo aliquid 
» non animal. » Strenuum fane Philofophum, non ex 
Lycæo, fed ex armento ! Vis peccatum illius ? 

| Sat, ais, video. Male pofuit apud fe in animo, etfi reti- 
cuit : &« Novi animalia omnia », aut: « Nullum efl animal 
præter ea quæ novt ». At quid 1llud noflrum ad inflitutum ? 

Nempe laéhi laéle non videtur fimilius. Ne diffimules. 
Taces nonnihil, quod habes in animo. An non 1flud : « Novr 
» omnia quæ fpeclant & fpeciare pofjunt ad corpus », 
aut illud : « Nihil ad corpus pertinet, præter 1llud quod 
» olim pertinere intellexi » ? Et verd fi omnia non noflr, 
fi ommufifhi vel unum, fi aliquid, quod revera fit corporis, 
aut rei corporeæ ut animæ, menti tribuiflr, fi cogitatio- 
nem, fi fenfum, fi imaginationem male removifh a cor- 
pore aut anim corpored, addo, fi vel fufprcaris aliquid 
illorum a te commiffum : an vereri non debes eundem exi- 
tum, ut quidquid concludas fit conclufum male? Sane, 
licet trahas, eum nifi obicem removes, obflinatus hic per- 
Jlo, nec pedem ultra moveo. 

Repedemus, ais, & tertio tentemus ingreffum. Adrtus 
omnes, vias, flexus, 6 meandros obeamus. 


Placet admodum, at e& lege ut, quæ occurrent dubia, 
Œuyres. Il. 63 


59 


Mm 


60 


Nn 


61 


498 OEUVRES DE DESCARTES. 


non tondeamus modo, fed eradamus. Age, præi, nihil non 
ad vivum refeco. Pergis. 


[$ 7. TERTIO TENTATUR INGRESSUS. 


Cogito, ais. 
Nego. Somnias te cogilare. 
Le Le 

Hoc, ais, voco « cogitare ». 

Male vocas. Ficum ego ficum voco. Somnias. Hoc habes. 
Perge. 

Sum, ais, dum cogito. 

Elo. Quia fic loqui vis, non rixabor. 

Hoc certum, addis, & evidens. 

Neco. Somnias dumiaxat effe tib1 certum € evidens. 

Perflas : Ergo faltem certum eff & evidens fomnianti. 

Nego. Videtur dumtaxat, apparet. Non ef. 

Urges : De eo non dubito; hoc mihr [um confcius, nec in 
eo me gentus decipit, etfi molratur. 

Nego. Somnias te tibi effe confcium, te non dubitare, 
hoc tibi efle evidens. Sunt duo 1lla admodum diverfa : 


Jomnianti (adde & vigilanti) aliquid videtur certum € 


evidens, & fomnianti (perinde ac vigilanti) aliquid ef 
certum € evidens. Aique hæc meta efl; non ultra. Quæ- 
rendus efl alius aditus, ut ne fomniantes ætatem hic tera- 
mus. Quanquam dandum aliquid, € ut metatur fementrs 


facienda. Certus es, perge. Facis. 


| Quem, ais, me olim effe credidi ? 

Apage «<oltm ». Invia 1Îla via efl. Quotes dixr occlufa 
effe vetera omnia? Es dum cogitas, € certus es te effe 
dum cogitas. Aio « dum cogitas », præteritum omne du- 


bium efl & incertum, ac folum tib1 fupereft præfens. 


25 


nu lu à d'hiéhe.te. 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 499 


Perflas tamen. Amo te, quem nec adverfa fortuna frangat. 

Nihil, ais, efl in me qui fum, qui cogito, qui fum res 
cogitans, nihil, inquam, eorum quæ ad corpus aut rem 
corpoream pertinent. 

Nego. Probas. 

Ex quo, ais, abdicavi omnia, nullum efl corpus, nullus 
animus, nulla mens, verbo, nihil. Ergo fi fum, uti fum 
certus me effe, non fum corpus aut quidquam corpo- 
reun. 

Ut mihi places, dum 1ta incalefcis, dum ratiocinaris, 
teque ad formam paulatim refers! Perge, hac viä citius 
labyrinthorum 1florum reperiemus exitum, & quia libera- 
lis es, ero liberalror. Nego ego, Ë antecedens, & confe- 
quens, 6 confequentiam. Nec flupeas, quæfo : non abs re 


nego. En caufas. Nego confequentiam, eo quia lu pari 


modo poÿes arguere an hoc paélo : « Ex quo abdi- 
cayi Omnia, non ef} mens, non antmus, non corpus, verbo, 
nil. Ergo, fi fum, uti fum, non|/fum mens ». En nucem 
cariofam, cujus tu vita agnofces ex fequentibus. Interim 
tecum ipfe delibera, num melius tuo ex antecedenti rta 
deinceps fis conclufurus.« Ergo fi fum, utr fum, nihul fum ». 
Aut Jane male pofitum fuit antecedens; vel, pofitum, de- 

ruitur poflea allatä conditionali : «St fum ». Ouare neco 
dre : & Ex quo abdicavi ui efl ne 
corpus, non antmus, non mens, non aliud quid », & quidem 
mertto. Etenim, dum abdicas omnia, vel male abdicas 
omnia, vel omnia non omnino abdicas: nec enim potes, 
cüm neceffarid fis ipfe, qui abdicas. Aique ut accurate 
re/pondeam : Cüm dicis Nihil eft, non corpus, non ani- 
mus, non mens &e., aut excludis te a propofitione 11là tuä 
Nihileft, &c., & intelligis : Nihil eft, &e. præter me; 


Oo 


62 


63 


Oo 


C4 


00 OEUVRES DE DESCARTES. 


quod necefjarid debes facere, ut propofitio rlla tua fiat, & 
perfeveret; perinde atque in Logicä de ns vulgo dicrtur : 
€ Omnis propofitio fcripta in hoc libro eff falfa »; «Ego 
mentior », & fexcentis 1/lufmodi, quæ feipfas excludunt. 
Aut temet ipfe quoque includis, ut neque effe velis, dum ab- 
dicas, dum dicis : Nihileft, &e. Si primum, flare nequit pro- 
pofitio : « Ex quo abdicavt omnia, nihilefl, Ec.» Es enim, € 
aliquid es ; € neceffari es vel corpus, vel animus, vel mens, 
vel quidpiam aliud, adeoque ex1ffit neceffarid vel corpus, 
vel animus, vel mens, vel quid aliud. Si fecundum, peccas, 
€ quidem peccatum geminum : tum quôd fatagas 1d quod 
Jieri nequit, ac velis nthil effe, cüm fis; tum quôd propo- 
Jitum illud tuum deflruas in confequente, dum addis :« Ergo 
Ji fum, uti fum, &c.» Etenim qui fieri potefl, ut fis, fi ni- 
hil fit? Et quandiu ponis nihil effe, qui potes ponere te 
effe ? Et fi ponis te effe, annon defiruis paulo ante pofitum 
«€ Nihil efl Ec. » ? Falfum 1gitur efl antecedens, fal{um 
& confequens. At pugnam inflauras. 

Dum, ais, dico « Nihil efl », non fum certus me effe 
COTPUS, me animum, me mentem, aut aliud quid. Imd non 
Jfum certus effe aliquod aliud corpus, aut antmum, aut 
mentem. Ergo ex lege abdicationts, qua dubia ponuntur 
velut falfa, dicam € ponam: Non eff corpus, non animus, 
non mens, non aliquid aliud. Ergo fi fum, uti fum, non 
Jum corpus. 

Præclare omnino. At, te quæ/o, patere ut fingula fin- 
gillatim excutiam, ut librem, ut trutinem. Dum dico 
€ Nihil efl, Ëc.; non [um certus me elle corpus, animum, 
» mentem, aliud quid »,diffinguo antecedens : Non es cer- 
Lus te efje corpus delerminate, te animum determinate, te 
mentem determinate, te aliquid aliud determinate. Eflo 


20 


25 


30 


nn mé do SC nd 


SP RS PS 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. SOI 


antecedens, hoc enim quæris. Non es certus le effe inde- 
terminate vel corpus, vel animum, vel mentem, vel aliud 
quid. Nego antecedens. Es entm, & es aliquid, & es nece/- 
Jar vel corpus, vel animus, vel mens, vel aliud quid- 
piam ; neque 1d potes ferid in dubium vocare, te quan- 
tumyis follicitet Genius. Venio ad confequens : Ergo ex 
lege abdicationts dicam : Non ef corpus, non animus, non 
mens, non aliud quidpiam. Diflinguo confequens. Dicam : 
determinate non efl corpus, non animus, non mens, non 
aliud quid; eflo confequentia. Dicam : indeterminate non 
eft vel corpus, vel animus, vel mens, vel aliquid aliud; 
nego confequentiam. Atque eodem modo diflinguam 1llud 
tuum ultimum confequens: Ergo fi fum, uti fum, non [um 
COTpus. Determinate, concedo. Indeterminale, nego. En 
me liberalem : propofitiones tuas altero tanto aux. At 
animum non defpondes ; aciem reflituis. Ut te amo ! 

Novi, ais, me extflere. Quæro quis fim ego tlle quem 
novL. Certiffimum eft hujus fic præcife RE notiliamt 
non pendere ab 11s, quæ exiflere nondum novr . 

Quid præterea ? Omniane dixifhi ? Confequentiam ego 
aliquam, ut paulo ante, expeclabam. Fortè veritus es ne 
meliorem exttum non fortiretur. Prudenter fane, tuo pro 
more ; fed refumo fingula. Nofh te exiflere. Eflo. Quæris 
quis fis 1lle quem nofli. Ita efl, & tecum quæro, € diu efl 
ex quo quærimus. Notitia 1llius, quem quæris, non pendet 
ex ts quæ nondum nofh extflere. Quid dicam, nondum 
liquet fatis; nec fatis video, quo pertineat effatum 1llud 
tuum. Et vero, fi quæris quis fis 1lle quem nofl, quæro 
ego quoque. Cur quæris, ft nofhi? 

At nov, ais, me effe ; non novi quis fm. 

Præclare. At unde agnofces quis fis 1lle qui es, nifi 


*# 


Pp 


65 


Pp 


66 


Pp 


02 Œuvres DE DESCARTES. 


ab üis quæ aut no/li olim aut olim fcies? Non, opinor, ab 
is quæ olim nofh: dubris fcatent, & abdicata funt. Ergo 
ab is quæ nondum fcis, fcies verd poflea ; nec video, cur 
hic commovearis adeo. 

Nondum, ais, noyt 1fla exrflere. 

Spera bene, cognofces aliquando. 

At, addis, quid faciam interea ? 

Expeélabis. Quanquam te diu non patiar ancipitem. 
Diflinguam ut ante. Non noflt quis fis determinate € 
clare : concedo. Non nofli quis fis indeterminate € con- 


fufe : nego. Nofli entm te effe aliquid, & neceffarid vel 


Corpus, vel animum, vel mentem, vel aliquid aliud. At 
quid tum ? Nofces te poflea clare & determinate. Quid hic 


facias ? Unus te 1lle echinus : Determinate, Indetermi- 
/ 9 


nate, /æculum integrum remorabitur. Aliud iter, fi quod 


efl refiduum, implora. À ude tamen; nec enim haflas ab- 
o 


jecr. Res magnæ € novæ novis Ë magnis difficultatibus 


obvallantur. 

Una, ais, reflat via, quæ fi habet obicem, fi vel offendi- 
culum, aclum efl; pedem referam, nec me unquam hæ 
abdicationis oræ videbunt erronem. Vis hanc etiam explo- 
rare ? 

Placet ; at ea lege ut, quia extrema eff, extrema omnia 
expecles a me. Prœæi. 


$ 8. QUARTO TENTATUR INGRESSUS, & DESPERATUR. 


Sum, ais. 
Nego. 

Perois È COg1LO. 
Nego. 


15 


20 


25 


de ns à ins due dt 


| 
| 
| 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 503 


Addis : quid tu negas ? 

Nego te efle, te cogitare. Ac probe novi quid feci, cum 
dixt : nihil ef. Omnino facinus infigne : uno 1élu ampu- 
tavi omnia. Nihil eft : non es, non cogitas. 

At, te quæfo, ais : certus fum, mihi | fum confcius, hæc 
mea con/cientia efl, me efle, me cogitare. 

Vel fi manum peélort admoveas, vel fi jures & obte- 
Jlere, nego. Nihil ef, non es, non cogitas, non es tibi 
confcius. En remora, quam, ut probe nofcas, ut vites, en 
pono ob oculos. Si vera efl hæc propofitio « Nihil efl », 
vera quoque eff hæc € neceffaria « Non es, non cogitas ». 
Sed vera eft hæc « Nihul eff », ut vis. Ergo vera quoque 
illa « Non es, non cogitas ». 

Nimius eft, ais, 1fle rigor. Emolliendus nonnihil. 

Quia rogas, facio, 6 uliro. Es : permitto. Cogitas : 
do. Es res cogitans, adde, fub/flantia cogitans, adeo verbis 
deleélaris magnificis : gaudeo, gratulor ; at ne plura. Vis 
tamen, & fic ultimos colligis fpiritus : 

Sum, ais, fubflantia cogitans, & novi me exiflere fub- 
flantiam cogitantem, & novt fub/fantiam exiflere cogitan- 
tem, & habeo clarum & diflinélum fubflantiæ 1fhus cogt- 
tantis conceptum, & lamen non noyi extflere corpus, non 
noyi quidquam eorum, quæ ad conceptum fubflantiæ cor- 
poreæ pertinent; tm corpus non exifht, non res ulla cor- 
porea, abdicavi omnia. Ergo notitia exiflentiæ aut exi- 
Jlentis rei cogitantis, non pendet ex notitia exiflentiæ | aut 
exiflentis corporis. Érgo cüm exiflam, € extflam fubflan- 
lia cogitans, 6 corpus non exi/lat, non fum corpus. Erco 
mens. Hæc funt, hæc, quæ me cogunt ut affentiar, cüm 


nthil in ipfis fit non cohærens, atque ex evidentibus prin- 


cipus quxta Logicæ regulas conclufum. 


67 


Qq 


68 


69 


Re 


04 OŒEuvres DE DESCARTES. 


O Cygneam vocem ! At quin antea fic loquebare, clare 
& perfpecle amiffa* procul abdicatione 11là tua ? E /l pro- 
feclo de te quod querar, qui nos hic diu errare fis paf]us, 
im duxeris per avia & Invia, CÜM Uno paflu has ad metas 
nos potueris filere;eft quod € fuccenfeam, atque omnino, 
nifi admodum effes amicus, in te flomachum erumperem : 
nec entm agis ut folebas olim, candide 6 rotunde, tm efl 
tibi quod afjerves velut peculiart in penu, nec mecum com- 
munices. Stupes. Diu te non tenebo. En querelæ caput. 
Quærebas paulo ante, vix ante paffus centum, quis 1lle elles, 
quem noras : nunc non modo fois quis rlle fit, [ed & clarum 
€ diflinétum habes illius conceptum. Aut tegebas nonnihil, 
teque ignorare fimulabas, quod calleres maxime; aut venam 
vert certique habes fubterraneam, quam occultas. Quan- 
quam malo quærere fi digitum intendis in fontes, quam 
queri. Unde, quæfo, habes clarum illum € diflinélum fub- 


flan tiæ cogitantis conceptum ? Si averbis, ab ipfä re, adeo 


ef? clara € evidens, po/lulabo etiam atque eltam, eum ut 


mihiconceptum tam clarum, tam diflinélum, vel femel oflen- 
das, ejus ut afpeëlu reficiar, maxime cùm ab 1llo penè uno 
verilatem, quam vefligamus tantis laboribus, expeélemus. 

Nempe, ais, certè fcio me efle, me cogtlare, me ext- 


Jlere fubflantiam cogitantem. 


Expecla, fi placet, me ut formando conceptut tam arduo 
comparem. Scio ego quoque € probe novi me extflere, me 
cogitare, me extflere fubflantiam cogitantem. Perge nunc 
demum, ft placet. 

Imd, ais, aélum efl. Cum cogitavi me exiflere fubflan- 
tiam cogitantem, formayi conceptum clarum & diflinélum 


Jubflantiæ cogitantis. 


a. Lire omifJa ou mifja ? 


20 


25 


30 


dl: 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIME. 0$ 


Papæ! Quam fubtilis es & acutus! Ut momento pene- 
tras & pervadis omnia, quæ funt 6 quæ non funt, € quæ 
efle queunt € quæ nequeunt ! Formas conceptum clarum 
6 diflinélum fubflantiæ cogitantis, dum concipis clare & 
diffinéle exiflere [ubflantiam cogitantem. An ergo, fi clare 
cogno/cas, ut cognofcis profeélo, adeo es felicis ingenri, 
nullum montem exiflere fine valle, continud habebis con- 
iceptum clarum € diflinélum montis fine valle ? Sed artem 
quia non novt, faélum demiror novum. Apert, quæfo, & 
qui clarus fit & diflinélus 1lle conceptus, oflende. 

In promptu eff, ais. Concipio clare € diflinéle exrflere 
Jubflantiam cogitantem, € nthil concipio corporeum, nrhil 
fpirituale, nihil aliud præterea, fed folam fubflantiam 
cogitantem. Ergo conceptus lle meus fubflantiæ cogitan- 
us clarus eft € difhinélus. 

Audio te tandem, ac, ni fallor, capio. Clarus efl con- 
ceptus 1Île tuus, quia certà cognofcis; diffinélus eff, quia 
nihil aliud cognofcis. An rem digito attigr? Opinor. Nam 
addis : 

Illud, ais, plane fufficit, ut affirmem me, quatenus me 
ipfum novi, nihil effe aliud quam rem cogitantem. 

Abunde omnino; ac fi clare mentem tuam cepi, concep- 
tus clarus & difhinélus fub/flantiæ cogitantis, quem forms, 
in eo ef, quod repræfentet tib1 fub/lantiam extflere cogi- 
tantem, nthil attendendo ad corpus, ad animum, ad men- 
tem, ad quidquam aliud, fed tantüm quèd exiflat. Atque ita 
dicis, te, quatenus te nofli, nihil aliud effe quam fubflantiam 
cogitantem, non verè Corpus, nOn antmum, non mentem, 
non quid aliud : adeo ut, fi accurate | extfleres quatenus te 
nofli, effes tantüm fubflantia cogitans, 6 præterea nrhil. 
T'ibi, opinor, & arrides, & applaudis, ac putas me longo 


Œuvres. Il. 64 


Rr 


70 


71 


72 


Rr 


Rr 


$ 00 OŒEuvrEs DE DESCARTES. " 


1flo, quo ulor præter morem, verborum duclu moras ne- 
élere, pugnam defugere, ut infraélam tuam 1llam aciem 
declinem. At profeclo alia mihi mens efl. Vis apparatum 
1llum omnem € triarios, quos In extremam dimicationem 
caute fervafli, etfi cuneatim & ferratim ordinatos, verbo 
unico difflem ? Faciam tribus, ut ne vel nuncius reflet*. 

En primum. À noffe ad effe non valet confequentia. Hoc 
meditare faltem dies 15, € meditationts extabit fruélus, 
& 1lle quidem non pænitendus, fi oculos fubinde referas 
ad fequentem abacum. Sub/lantia cogitans ea el, quæ vel 
intellioit, vel vult, vel dubitat, vel fomniat, vel imagi- 
natur, vel fentit ; adeoque aëlus cogitativi, ut intelhgere, 
velle, imaginari, fentire, omnes fub ratione communt co- 
gilalionts, five perceptionts, Jive confcrentiæ, conventunt, 
atque fubflantiam, cui infunt, dicimus effe rem cogi- 
lanternt. 


| Subflantia cogitans 
 —  — — 


Corporea, five habens corpus, & Incorporea, five non habens corpus, 
illo utens nec illo utens 
rene Te  —— 
Extenfa & partibilis  Inextenfa & impartibilis Deus Angelus 
a en RTS EN 
Anima  Anima Mens Mens 
equi canis Socratis Platonis 


En fecundum. Determinatè, indeterminatè. Diflinclè, con- 


fufe. Explicitè, implicitè. Aique 1llud quoque antmo vol- 


vas & revolyas ad dies 5. Erit operæ pretium, fi tuis ipfe 
propofitiontbus fingula, ut decet, applices, fi dividas, fi 
difhinguas. Nec verÿ facere defugerem modo, nifi vererer 
tædium. En tertium. Quod nimis concludit, nihil conclu- 
dit. Nec meditando tempus affignatur. Inflat, urget. Age 

m . . o. d 4 (e) £ 2 
refer animum ad tua 1lla, & vide num eodem modo pro- 


a. Après reflet, non à la ligne (1°° édit.). 


10 


20 


25 


30 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. $07 


grediar. Sum res cogitans, novi me effe fubflantiam cogi- 
tantem, fubflantiam cogitantem exiflere, & tamen in 
nov mentem exiflere, imo nulla mens exiflit : nihil ef, 
abdicata funt omnia. Ergo notitia exiflentiæ aut exiflentis 


Jubflantiæ cogitantis non pendet a notitia exiflentiæ aut 


extflentis mentis. Ergo cüm extflam, & exiflam res cogi- 
ans, & mens non Écaa) non fum mens; ergo corpus. 
Quid files ? quid pedem refers? Necdum ego Jpem abject 
omnem. Sequere me nunc demum. Euge, aie an1mo, ve- 
terem formam admoveo, € he regendæ rationis 
antiquis omnibus, quid ajo? omnibus omnino hominibus 
Jfamiliarem. Patere, quæfo, nec ægre feras : tuli ego te. 
Viam 1lla forfan apertiet, ut folet intricatis € ne atis 
in rebus. Aut fane, fi minus id præfliterit, faltem, dum 
nos reciptmus, methodt 1llius tuæ, fi quod fit vitium, digito 
common/ftrabit. Ecce igitur rem tuam in forma. 


$ 9. TUTO FIT RECEPTUS IN VETERI FORMA. 


Nulla res, quæ talrs efl ut de ea dubitare poffim an exi- 
flat, de faélo exiflit. 

Omne corpus efl tale ut de eo dubitare poffim an exiflat. 

Ergo nullum corpus ex1fhit de faélo. 

Annon maJor propofitio tua efl, ut ne vetera reyocem ? 


Eft & minor propofitio, ut tua quoque fit conclufio. Re- 


[umo igitur : 


Nullum corpus exrflit de fado. 

Ergo nullum de faélo exrflens ef corpus*. 

Pergo : Nullum de faélo exiflens eft corpus. 

|Ego (ego fub/flantia cogitans) [um exiflens de facto. 


a. Non à la ligne (Edit. princeps). 


73 


Un 
n 


Ss 


74 


; 08 OŒEuvRrEs DE DESCARTES. 


Ergo ego (ego fubflantia cogitans) non [um corpus. 

Quid vultus renidet, in eoque fe ver aperit novum ? 
Arridet, credo, forma, & quod forma conficitur. At ecce 

Ss rifum fardonium. Loco corporis pone mentem, Ë tunc 
bona ex forma colliges : Ergo ego (ego fub/lantia cogitans) 
non fum mens. re 

Nulla res, quæ talis efl ut de eà dubitare poffim an 
ex1/lat, de faclo exiflit. 

Omnis mens efl talis ut de eä dubitare poffim an exiflat. 

Ergo nulla mens exiflit de faclo. 

Nulla mens exiflit de faélo. 

Ergo nullum de faélo exiflens efl mens. 

Nullum exiflens de facto efl mens. 

Ego (ego fubflantia cogitans) [um exiflens de faélo. 

Ergo ego Lo cogilans) non fum mens. 

Quid erco ? Forma bona efl, legitima; nufquam peccat, 
nufquam falfum conficit, nifi fors ex falfo. Ergo quod 
vitium difplicet in confequenti, non a forma fit, neceffe ef, 
Jed ab aliquo male pofito in præmifhs. Et verd an bene 

55 pores putas hoc tuæ peregrinationtis firmamentum : 

« Nulla res, quæ talis efl ut de eä dubitare poffim an 
» exi/lat aut an vera fit, de faclo extfht, aut vera efl » ? 
An certum 1llud? An ita exploratum, ut firmo 6 libero 
animo huic poffis infiflere ? Fare, quæfo, cur 1llud negas : 

habeo corpus » ? Haud dubie quia dubium videtur tibr. 
An ver tllud quoque dubium non efl: « non habeo cor- 
» pus »? An quifquam ef, qui Jcientiæ fuæ omnis € 
difciplinæ, aique illius maxime, quam cæteris ut magi- 
Jlram velit imponere, fundamentum flabiliat illud, . 
prudenter falfum exiflimet ? Sed abunde. Hæc meta 


ultima, 6 errorum finis; nihil efl quod fperem deinceps. 


20 


25 


30 


| 
ù 
1 
| 
| 
| 


20 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 09 


Quare quæfito tuo & An fit bona Methodus philofophandi 
per abdicationem dubiorum omnium »*°, refpondeo, ut 
expeclas, ingenue, libere, & citra verborum involucra. 


NoTx. 


Hucufque R. P. jocatus eft; & quia in fequentibus 
feri agere, ac plane aliam perfonam induere velle 
videtur, hic breviter ea interim ponam quæ in his 
jocis animadverti?. 

Hæc ejus verba : Ofim ? Fuitne olim° ? &, Somnio 
me cogitare, non cogito*, & talia, facetiæ funt, per- 
fonà quam | fumpfit digniflimæ. Ut & gravis quæftio : 
An cogttare latius pateat quäm fomniare* ? atque argu- 
tum dictum, De Methodo fomniandi, &, Ut quis bene 
ratiocinetur, fomniet'. Sed non puto me iftis ullam vel 
minimam dediffe occafionem, quia expreffe fignificavi 
me, dum loquebar de abdicatis, non affirmare quod 
eflent, fed tantummodo qudd viderentur ; adeo ut, 
quærendo quid me olim efle putaffem, quærerem tan- 
tm quid mihi tune videretur me olim putañle. Ac 
dum dixi me cogitare, non inquifivi an cogitarem 
vigilans an fomnians. Et miror eam ab illo vocari 
Methodum fumniandi a quà non parum videtur fuifle 
excitatus. 

a, Voir ci-avant, p. 466, 1. 18, et ci-après la lResponsio de l’auteur des 
Objections, p. 06 de l'édition princeps. 

b. Non à la ligne. 
Pace 403,121. 
. Page 494,1. 15. 


RHIN Ce 
. Page 495, 1. 8-10. 


EI DTA 


LI 


77 


Mm 


10 Œuvres DE DESCARTES. 


Ratiocinatur etiam convenienter fuæ perfonæ, cüm, 
ut quæram quid me antehac efle putarim, vult a me 
præmitti velut effatum : Sum aliquid eorum quæ me effe 
olim credideram, aut : Sum 1llud quod olim credidi me 
effe*. Ac paulo poit, ad quærendum an fim corpus, 
vult præmitti hanc Cynofuram : Recle olim cenfui de 
is quæ pertinent ad corpus, vel : Nihil ad corpus perti- 
net, præter ea quæ olim pertinere intellexi*. Nam dicta, 
quæ rationi manifefte repugnant, apta funt ad rifum 
movendum ; & manifeftum eft utiliter a me quæri 
potuifle, quid olim me efle credideram, atque an ef- 
fem corpus, etfi nefcirem an quidquam eflem eorum 
quæ credilderam, nec an bene credidiffem, ut nempe 
auxilio eorum, quæ tunc de novo effem percepturus, 
iftud ipfum examinarem ; atque, fi nihil aliud, faltem 
addifcerem nihil a me illà vià pofle inveniri. 

Egregie rurfus perfonam fuam agit, narrando fa- 
bellam de ruftico*; nihilque in eà magis ridiculum, 
quäm quôd ille, putando ipfam meis verbis applicare, 
applicet tantum fuis. Mox enim me reprehendebat, 
quod non fuppofuiffem hoc effatum : Recle olim cenfut 
de is quæ pertinent ad corpus, vel : Nrihil ad corpus 
pertinet, prœæter ea quæ olim pertinere intellexi*. Nunc 
autem hoc ipfum, quod querebatur a me diétum non 
fuifle, quodque totum ex fuà imaginatione eduxit, 
tanquam fi meum eflet reprehendit, & cum abfurdà 
ruftici fui ratiocinatione comparat. Ego verd nun- 
quam negavi rem cogitantem efle corpus, propterea 

a. Page 495, 1. 14-16. 
b. Page 496, |. 16-18. 


cn lbid. 515523; 
d. Rapprocher ibid., 1. 16-18, et p. 497, |. 19-20. 


20 


LS] 
LEA) 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIME. sII 


quod fuppofuerim me olim de naturà corporis rette 
cenfuifle, fed propterea quod hoc nomine corpus non 
utendo, nifi ad rem mihi fatis notam, nempe fubftan- 
tiam extenfam fignificandam, agnoverim rem cogi- 
tantem ab eà differre. 

Elegantiæ jam fæpius diétæ, quæ hic repetuntur, 
Cogito, ais. Nego, fommias*:; &, Certum, addis, & evr- 
dens. Nego, fomnias; Videtur dumtaxat, apparet, non efl 
&c.?, hoc nomine faltem rifum movent, quod in eo 
qui ferio ageret eflent ineptæ. Ne verd tyrones forte 
hic errent, putantes dubitanti vigiletne an fomniet, 
nihil aliud pofle efle certum & evidens, fed tantum 
videri, aut apparere, velim ut recordentur ejus quod 
ante notatum eft (ad F)°, nempe id quod clare perci- 
pitur, a quocunque demum percipiatur, verum efle, 
non autem videri, aut apparere verum dumtaxat. Etfi 
profeéto pauci fint, qui recte diftinguant inter id, 
quod revera percipitur, & id quod percipi putatur, 
quia pauci claris ac diftinctis perceptionibus funt 
aflueti. 

Huc ufque Actor nofter nullius memorandi præ- 
lii imaginem nobis exhibuit, fed exiguos tantüum obi- 
ces fibi propofuit, in quos ubi aliquandiu gefticulatus 
ef, flatim cecinit receptui, & in aliam partem fe con- 
vertit. Hic‘ primümincipit ingens certamen, in hoftem 
fuà fcenà digniflimum, nempe in umbram meam, nul- 
lis quidem aliis vifibilem, fed quam ex proprio fuo ce- 
rebro eduxit, &, ne non fatis vana videretur, ex ipfo 
. Page 408, 1: 4-5. 
brad tue T4 


+ Page 461, 1. 17: 
. Page 499, 1. 2. 


Ce 


Nn 


78 


Oo 


79 


Pp 


12 Œuvres DE DESCARTES. 


Nihilo conflavit. Serid verd in ipfam certat, argu- 
mentatur, fudat, facit inducias, Logicam in auxilium 
vocat, inftaurat pugnam, fingula exeutit, librat, tru- 
tinat®. Et quia tam valentis adverfarii itus elypeo non 
audet excipere, corpore ipfos declinat, difinguit, & 
denique per diverticula, Determinatè & indeterminatè?, 
fugiens evadit. Cujus fane rei fpectaculum eft perju- 
cundum ; præfertim fi tanti difidii caufa intelligatur. 
Nempe cüm in meis feriptis fortè legiflet, fi quas ve- 
ras opiniones, antequam ferid philofophemur, habea- 
mus, eas tam multis aliis, vel falfis, vel faltem dubiis 
efle permiftas, ut, ad illas ab his fecernendas, opti- 
mum fit omnes initio rejicere, five nihil plane ex ts 
non abdicare, ut poftea commodius quæ veræ fuerant, 
agnofei, vel novæ inveniri, ac folæ veræ admitti pof- 
fint. Quod plane idem eff, ac fi dixiflem, ad cavendum, 
ne in caniftro vel corbe pomis pleno aliqua corrupta 
haberentur, principio omnia efle efflundenda, nihil- 
que prorfus in eo relinquendum, & deinde ea fola, 
vel refumenda, vel aliunde aflumenda, in quibus nul- 
lum vitium efle cognofceretur. At ille rem tam altæ 
fpeculationis non capiens, vel certe, ut fit, fimulans 
fe non capere, miratus eft præcipue quod diceretur 
« Nihil non efle abdicandum », ac diu multumque de 
ifto Nrhilo cogitando, fic 1llud cerebro fuo infixit, ut 
quamvis nunc in ipfum fæpe prælietur, non facilè 
tamen eo fe poflit liberare. 

Poft tam fecundum prælium, opinione viétoriæ ela- 
tus, novum hoftem laceffit, quem quidem rurfus putat 


a. Page 500, 1. 26-2 


bride l5 031. 


7° 


20 


20 


29 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 13 


efle umbram meam, | ea enim perpetuo ejus phantafæ 
obverfatur, fed nunc ipfam ex novà materià compo- 
nit, nempe ex verbis : Noyi me exiflere ; quæro quis fim, 
Gc.*. Et, quia hæc minus 1pfi nota eft quam præce- 
dens, cautius aggreditur, & eminus dumtaxat. Pri- 
mum telum, quod jacit, hoc eft : Cur quæris, fi nofhi? ? 
Quod quia putat ab hofte excipi hoc umbone : Norr 
me effe, non novt quis Jim, flatim hanc longiorem ha- 
flam intorquet : Unde agnofces quis fis, ntfi ab 1is, quæ 
aut nofli olim, aut olim fcres? Non ab ts, quæ olim noflr : 
dubris fcatent, 6 abdicata funt. Ergo ab ns quæ nondum 
fois, fetes verd poflea. Quo i@u miferabilem umbram 
valde commotam ac prope proftratam audire fe putat 
exclamantem : Nondum nor 1fla extflere. Tuncque, 
iram fuam in mifericordiam mutans, eam folatur his 
verbis : Spera bene, cognofces aliquando. Ad quæ ipfam 
voce querulà & fupplici fic refpondentem inducit : 
Quid faciam interea ? Ile vero imperiofe, ut vidorem 
decet : Expeélabis, inquit. Verumtamen, quia eft mife- 
ricors, non diu patitur ancipitem, fed rurfus fugiens 
ad diverticula : Determinate, indeterminate; clare, con- 
fufe®, quia neminem 1b1 fe infequentem videt, folus 
triumphat. Quæ profeëéto omnia eximia funt, in eo ge- 
nere facetiarum, quod petitur ab inexpeétatà flultitiæ 
fimulatione in viro cujus | vultus & veftitus multum 
fapientiæ gravitatifque promittebant. Sed, ut hoc 


-clarius pateat, confiderandus eft Ador nofter tan- 


quam vir gravis & doctus, qui, ad impugnandam eam 


a. Page 5or, 1. 17. 
b. Zbidem, 1. 29 et suiv. 
C.HPages02, 1.14: 
Œuvres, IT, 65 


80 


81 


14 Œuvres DE DESCARTES. 


Methodum quærendæ veritatis, quæ jubet ut, rejectis 
omnibus incertis, incipiamus a cognitione propriæ 
exiftentiæ, atque inde progrediamur ad examen na- 
turæ noftræ, five ejus rei quam jam exiftere cognof- 
cimus, probare conatur per hanc viam nullum adi- 
tum patere ad ulteriorem cognitionem, hacque utitur 
ratione : Cüm noveris tantüm te efje, non autem quis fis, 
non potes hoc difcere ab is quæ olim nofl, cüm omnia 
abdicaveris; ergo ab 1is quæ nondum fcis. Ad quæ vel 
puer triennis poflet refpondere, nihil obflare quomi- 
nus difceret ab iis quæ olim noverat, quia, etfi fuif- 
fent abdicata, cum dubia erant, poterant tamen re- 
fumi poftea, cum vera efle conftaret; ac præterea, 
etfi concederetur difei nihil poffe ab olim cognitis, 
faltem alteram viam, per ea quæ nondum noverat, fed 
ftudio & animadverfione eflet cogniturus, omnino pa- 
tere. Sed hic nofter fingit fibi adverfarium, qui non 
mod priorem viam concedit efle occlufam, fed etiam 
qui alteram ipfemet claudit hoc verbulo : Non novi 
ifla exiflere. Tanquam fi nova exiftentiæ cognitio nulla 
poilet acquiri, ac tanquam fi ejus ignoratio omnem 
effentiæ cognitionem impediret. Quod fane eft quäm 


8 |maxime infulfum. Sed nempe alludit ad mea verba; 


fcripfi enim, fieri non pofle ut ea, quam jam habeo, 
notitia rei, quam novi exiftere, pendeat a notitià ejus, 
quod exiflere nondum novi*. Atque hoc, quod tantüm 
dixi de præfenti, ridicule transfert ad futurum, eà- 
dem ratione ac fi, quia jam non poflumus videre illos, 
qui nondum nati funt, fed hoc anno nafcentur, con- 
cluderet nos nunquam videre ipfos pofle. Nam fane 


doPace2% 120; ap 2811878 


20 


25 


39 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIME. ss 


perfpicuum eff, rei, quæ cognofcitur ut exiflens, no- 
titiam illam, quæ jam habetur, non pendere a notitià 
ejus, quod nondum cognofcitur ut exiftens ; quia 
hoc ipfo quod aliquid percipiatur ut pertinens ad rem 
exiflentem, neceflario etiam percipitur exiftere. Sed 
longe aliud eft de futuro, quia nihil obftat quominus 
notitia ejus rei, quam novi exiflere, augeatur aliis 
rebus, quas exiftere nondum novi, fed tum demum 
fum cogniturus, cum eas ad ipfam pertinere perci- 
piam. Pergit verd inquiens : Spera bene, cognofces alr- 
quando*; ac deinde : Te diu non patiar ancipitem. Qui- 
bus verbis jubet nos a fe expeétare, vel ut demonftret 
per viam propofitam ad nullam ulteriorem cognitio- 
nem pofle deveniri; vel certe, fi fupponat illam ab ad- 
verfario effe occlufam (quod tamen effet ineptum), 
ut aliquam aliam aperiat. Sed tantummodo fubjungit : 
Nofli quis fis indeter|minate € confufe, non autem deter- 
minate & clare. Ex quibus verbis nihil proclivius ef, 
quàam ut concludamus, nobis ergo viam patere ad ul- 
teriorem cognitionem, quia meditando & advertendo 
poflumus efficere, ut id quod indeterminate ac confufe 
dumtaxat cognofcimus, clare ac determinate poft- 
modum percipiamus. Sed nihilominus ille concludit, 
verba Determinate, indelerminate, effe echinum quod nos 


Jfæculum poffit remorari, atque ideo aliud iter efle quæ- 


rendum. Quibus omnibus nihil aptius, ad fummam 
ineptitudinem & imbecillitatem ingenii proprii fimu- 
landam, excogitari ab eo potuifle mihi videtur. 


Sum, ais. — Nego. — Pergis : cogito. — Nego Ec'. Qq 


a. Page 502,1. 6, puis 1. 8, 9-11, 14-15. 
b. Zbid., 1. 26-20, puis p. 503, 1. 3. 


83 


84 Rr 


10 OEUVRES DE DESCARTES. 


Hic rurfus præliatur in priorem umbram, putanfque 
fe flatim in primo congreflu ipfam obtruncaffe, glo- 
riabundus exclamat : Omnino facinus infigne, uno élu 
ampulayt omnia. Sed quia hæc umbra ab ejus cerebro 
vitam habet, nec nifi fimul cum illo mori poteft, etiam 
obtruncata revivifcit. Et manum peétori admovens ju- 
rat fe efle, fe cogitare. Quo novo precandi genere 
mollitus, veniam 1lli vivendi concedit, ac multa, fpiri- 
ubus ultimis collectis", ineptifime garriendi, quæ ipfe 
non refutat, fed potius amicitiam cum illà contrahit, 
atque ad alias delicias tranfit. 

Primo fic ipfam objurgat : Quærebas paulo | ante, vix 
ante paflus centum, quæ effes ; nunc non modo [cis, [ed & 
clarum € diflinélum habes 1llius conceptum?. Deinde ro- 
gat conceplum tam clarum, tam diflinélum, fibi oflendr, 
ejus ut afpeélu reficiatur<. Tum fingit illum fibi oftendi 
in his verbis : Certà fcio me effe, me cogitare, me exiflere 


Jubflantiam cogitantem ; aélum ef. Quæ non fufficere 


probat hoc exemplo : Cognofcis etiam nullum montem 
extflere fine valle, ergo habes conceptum clarum & diflin- 
élum montis fine valle*. Idemque fic interpretatur : C/a- 
rus efl conceptus 1Île tuus, quia certà cognofcis ; diflinélus 
efl, quia nthil aliud cognofcis.. Atque adeo conceptus cla- 
rus 6 diflinclus, quem formas, in eo efl, quod repræfentet 
tibi fubflantiam extflere cogitantem, nthil attendendo ad 
corpus, ad animum, ad mentem, ad quicquam aliud, fed 


a. Page 503, 1. 18 et suiv. 
b. Page 504,1]. 10-12. 

c. Jbid., 1. 19-20. 

de Tbrd 125 /ete8,. 

e. Page 505, 1. 6-8. 


20 


25 


20 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. RE v1 


tantüm quèd exiflat*. Poftremo, ftratioticos animos re- 
fumendo, putat fe ibi videre magnum apparatum, tria- 
riofque cuneatim ac ferratim ordinatos*, quos omnes 
novus Pyrgopolinices difflat fpiritu, 


Quai ventus folia, aut panicula te&oria*, 


& ita ui ne vel nuntius reflet. Primo flatu emittit hæc 
verba: À noffe ad effe non valet confequentia*, fimulque 
oftentat, inftar | vexilli, abacum quemdam in quo fub- 
flantiam cogitantem pro arbitrio defcripfit. Secundo 
flatu emittit hæc : Determinate, indeterminate. Diflinéle, 
confufe. Explicite, implicite®. Tertio hæc: Quod nimis 
concludit, nihil concludii'. Hocque ultimum ita expli- 
cat : Not me extflere fubflantiam cogitantem, € tamen 
nondum nov mentem extflere. Ergo notitia exiflentiæ 
meæ non pendet a notilià exiflentis mentis. Ergo cùm 
ex1flam, 6 mens non extflat, non fum mens. Ergo corpuss. 
Quibus auditis, illa filet, pedem refert, animum de- 
fpondet, ac fe captivam duci ab eo patitur in trium- 
phum. Ubi multa immortali rifu digna poffem often- 
dere ; fed malo parcere Actoris togæ, ac etiam meum 
effe non puto de rebus tam levibus diu ridere. Qua- 
propter hic ea tantüm notabo, quæ a veritate aliena 
cum fint, fortè tamen ab aliquibus crederentur tan- 
quam a me conceffa, fi de ipfis plane tacerem. 


24 Après tacerem, non à la ligne (édit. princeps). 


Page 505,1 16 etl:.22: 

. Page 506, 1. 3-5. 

. Praure, Mil., I, 1, 19. Il faut lire : aut paniculam tectoriam. 
Page 506, 1.7. 

. Ibid., 1. 23-24. 

. Ibid., 1. 28. 

. Page 507, |. 1-7. 


T M ® © N og » 


85 


86 


18 Œuvres DE DESCARTES. 


In primis nego eum jufle queri, quafi dixiflem me 
habere clarum & diflin@um mei conceptum, priuf- 
quam fufhicienter explicuifflem quà ratione habeatur, 
atque, ut ait, cüm »1x ante paflus centum quæ/fiviffem 
quis effem*. Nam, inter ifta duo, recenfui omnes pro- 
prietates rei cogitantis, nempe quèd intelligat, velit, 
imaginetur, recordetur, fentiat &c.; itemque omnes 
alias proprietates vulgo notas, quæ ad ejus conceptum 
non pertinent, ut unas ab aliis diflinguerem, quod 
folum poift fublata præjudicia potuit optari. Sed fa- 
teor 1llos, qui præjudicia non exuunt, non facile ullius 
unquam rei clarum & diflinétum conceptum habere 
pofle: manifeflum enim eft eos conceptus, quos in 
pueritià habuimus, elaros & diftinétos non fuiffe; ac 
proinde ab ipfis, nifi fuerint depofiti, alios, quof- 
cunque poftea acquirimus, obfeuros reddi & confufos. 
Cüm itaque vult fibi oftendi clarum iflum € diflinclum 
conceplum ejus ut afpeélu reficiatur?, nugas agit; ut 
etiam cum me inducit illum fibi oftendentem in his 
verbis : Cerià fcio me effe &c°. Cum verd vult eas ipfas 
nugas refutare hoc exemplo : Certù etiam fois nullum 
montem exiflere fine valle; ergo habes conceptum clarum 
& diflinélum montis fine valle*, fophifmate fe ipfum 
fallit. Nam ex antecedentibus tantüm fequitur : Ergo 
clare & diflinéle percipis nullum montem exiflere fine 
valle, non autem : Habes conceplum montis fine valle, 
quia, cum nullus fit, non debet haberi, ut percipiatur 
nullum montem efle fine valle. Sed nempe eft adeo 


a. Page 504, Ë 10. 
b. Ibid. 1. 19-20. 


« 
nu 
S 
=. 
FE 
— 


20 


23 


PP PE 


hit ss) fit de co SE Sd OS do al 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. s19 


felicis ingenii, ut ipfafmet illas ineptias, quas finxit, 


non poflit fine novis ineptiis refutare. 

Cüm verd ait poftea, me concipere fub/lantiam cogt- 
tantem, & nthilconcipere corporeum, nthil fpirituale Ec.*, 
de corporeo concedo, quia prius explicueram quid per 
nomen corporis vel rei corporeæ intelligerem : nempe 
id tantum quod eft extenfum, five in cujus conceptu 
extenfio continetur. Quod autem addit de fpirituali, 
craffe afingit, ut & aliis pluribus in locis, ubi me in- 
ducit dicentem : Sum res cogitans, fed non fum corpus, 
nec animus, nec mens*, &c. Non poflum enim de re co- 
gitante negare, nifi ea in quorum conceptu nullam 
cogitationem contineri fcio, quod me fcire de animo 
vel de mente nunquam feripli nec cogitavi. 

Cümque poftea dicit /e recle capere meam mentem, 
ac me putare clarum effe conceplum meum, quia certà co- 
gnofco, & diflinélum, quia nihil aliud agnofco*, fe ipfum 
valde tardi ingenii effe fingit. Aliud enim eft clare per- 
cipere, ac certo fcire, cum multa, non tantüm ex fide 
divinà, fed etiam quia prius ea clare perfpeximus, jam 
certo fciamus, quæ tamen non clare jam percipimus ; 
& aliarum rerum cognitio minime impedit quominus 
ea, quam habemus alicujus rei, fit diftincta ; nec ullum, 
vel minimum, verbum unquam feripfi, ex quo tales 
affaniæ deduci poñlent. 

Præterea effatum ejus : À noffe ad effe non valet con- 


2 point d'alinéa (édit, princeps). — 14, 25, mème remarque. 


a Pace 505 ler; 
b.. Jbid., |. 27-28. 
c. 1bid., 1. 16-18. 


87 


88 


20 OEUVRES DE DESCARTES. 


Jequentia*, eft plane falfum. Etfi enim, ex eo quod 


nofcamus alicujus rei effentiam, non, fequatur illam 
exiftere ; nec ex eo quod putemus nos aliquid cognof- 
cere, fequatur 1llud effe, fi fieri poffit ut | fallamur : 
omnino tamen a noffe ad effe valet confequentia, quia 
plane fieri non poteft, ut aliquam rem cognofcamus, 
nifi revera ipfa fit prout illam cognofcimus : nempe 
vel exiftens, fi eam exiftere percipimus, vel hujus aut 
illius naturæ, fi tantum ejus natura nobis fit nota. 

Falfum etiam eft, aut faltem ab illo abfque ullà vel 
minimà ratione affirmatum, a/iquam fubflantiam cogi- 
tantem effe partibilem?, ut habet in illo abaco, in quo 
diverfas fubflantiæ cogitantis fpecies, tanquam ab 
oraculo aliquo edoétus, proponit. Nullam enim poffu- 
mus cogitationis extenfionem aut partibilitatem in- 
telligere, ac omnino eft abfurdum id verbo affirmare 
ut verum, quod nec a Deo eft revelatum, nec aflequi- 
mur intellectu. Atque hic tacere non poffum opinio- 
nem iftam, de partibilitate fubftantiæ cogitantis, peri- 
culofifimam ac religioni Chriflianæ quam maxime 
adverfantem mihi videri : quia, quamdiu quis illam 
admittet, realem humanæ animæ a corpore diftinétio- 
nem nunquam vi rationis agnofcet. 

Verba Determinate, indeterminate. Diflinéle, confufe. 
Explicite, implicite‘, cm fola, ut hic, ponuntur, nul- 
lum plane habent fenfum ; nec aliud funt quam offu- 
tüæ, quibus videtur Author nofter velle difcipulis fuis 


a point d'alinéa (édit. princeps). — 23 même remarque. 
9 \ , 
a. Page 506, 1. 7. 


b. Jbid., 1. 20. 
c, Jbid., 1. 23-24. 


CT 


20 


ste ET né pt ht CS à nd dé 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. Où 
) 


perfuadere, cum nihil boni habet quod dicat, fe tamen 
aliquid boni cogitare. 

Aliud etiam ejus effatum : Quod nimis concludit, 
nthil concludit®, non fine diftinétione debet admitti. 
Nam fi per verbum amis intelligat tantüm aliquid am- 
plius quàam id quod quærebatur, ut cum infra? repre- 
hendit argumenta quibus exiftentiam Dei demonftravi, 
ob id quod putet per 1lla plus concludi quam leges 
prudentiæ exigant, aut quifquam mortalium depofcat, 
plane falfum eft & ineptum, quia, quo plus concludi- 
tur, modo recte concludatur, tanto melius eft, nec 
ullæ unquam prudentiæ leges huic rei poflunt adver- 
fari. Si verd intelligat per verbum mms non fimpli- 
citer aliquid amplius quam quærebatur, fed aliquid 
quod fine controverfià fit falfum, tunc quidem eft ve- 
rum; fed plane errat R. P., cum tale quid mihi affin- 
gere conatur. Cum enim ita feripfi : « Notitia eorum 
» quæ novi exiftere, non pendet a notitià eorum quæ 
» exiftere nondum novi; atqui novi rem cogitantem 
» exiftere, ac nondum novi corpus exiftere; ergo no- 
» titia rei cogitantis non pendet a notitià corporis® », 
nihil nimis & nihil non recte conclufi. Cum vero aflu- 
mit : Nov: rem cogitantem exiflere, ac nondum novi men- 
tem exiflere, imo nulla mens exifht, nihil efl, abdicata 


Junt omnia*, rem plane nugatoriam ac falfam affumit. 


Non enim poflum quidquam aflirmare aut negare de 
2 point d'alinéa (édit. princeps). 


a. Page 506, 1. 28-20. 
b. Respons. 4 (p. 100 de l'édit. princeps). 
. Cf. Medit. II, ci-avant, p. 27, 1, 28 et suiv, 
d. Page 507, 1. 1-4. 
Œuvres, IT, 66 


[e] 


89 


90 


ya 


[9 


$2 Œuvres DE DESCARTES. 


mente, nifi fciam quid per hoc nomen Mens intelli- 
gam: nihilque poflum |intelligere, ex is quæ per illud 
folent intelligi, in quo non contineatur cogitatio. Adeo 
ut repugnet, ut quis cognofcat rem cogitantem exi- 
flere, ac non cognofcat mentem, five aliquid ejus quod 
fignificatur nomine mentis, exiftere. Quodque fubjun- 
git : Zmo nulla mens extflit, nihil efl, abdicata funt ommia, 
tam abfurdum eft, ut refponfionem non mereatur. 
Cüm enim poift abdicationem agnita fit exiftentia rei 
cogitantis, agnita fimul eft exiftentia mentis (faltem 
quatenus hoc nomine res cogitans fignificatur), nec 
proinde amplius eft abdicata. 

Cüm denique, ufurus fyllogifmo in formà, id ex- 
tollit tanquam Methodum aliquam regendæ rationis*, 
quam meæ opponat, videtur velle perfuadere, me fyl- 
logifmorum formas non probare, ac proinde Metho- 
dum aliquam a ratione valde alienam habere. Hoc 
autem falfum efle fatis patet ex meis feriptis, in quibus 
nunquam non ufus fum fyllogifmis, cum locus id 
poftulavit. 

Hic° aflert fyllogifmum ex falfis præmiflis, quas 
meas efle aflirmat, ego vero nego & pernego. Nam 
quantum ad hanc majorem : Nulla res, quæ talis efl ut 
de ea dubitare poffim an exi/lat, de faclo exifht*,tam ab- 
furda eft, ut non verear ne ullis perfuadere poflit eam 
a me efle profeclam, nifi quibus unà perfuadeat me 
rationis compotem non efle. Nec poflum fatis mirari 
quo conflio, quà fide, | quà fpe, quà confidentià id 

12 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Page 507,1. 10. 


bMbrAE Mere: 


20 


25 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIME. 23 


fufceperit. Nempe in primä Meditatione, in quà non- 
dum de ullà veritate flatuendà, fed tantummodo de 
præjudiciis tollendis agebam, poftquam oftendi eas 
opiniones, quibus credendis quammaxime fueram 
afluetus, in dubium pofle revocari, ac proinde ab ts, 
non minus quam ab aperte falfis, affenfionem efle co- 
hibendam, ne quo mihi in veritate quærendà impedi- 
mento efle poflent, addidi hæc verba : « Sed nondum 
» fatis eft hoc advertifle; curandum eft ut recorder. 
» Aflidue enim recurrunt confuetæ opiniones, occu- 
» pantque credulitatem meam, tanquam longo ufu & 
» familiaritatis jure fibi devinétam, fere etiam me in- 
» vito; nec unquam iis aflentiri & confidere defuef- 
» cam, quamdiu tales efle fupponam quales funt 
» revera, nempe aliquo quidem modo dubras, ut jam 
» jam oftenfum eft, fed nihilominus valde probabiles, 
» & quas multo magis rationi confentaneum fit cre- 
» dere quäm negare. Quapropter, ut opinor, non 
» male agam, fi, voluntate plane in contrarium verfä, me 
» ipfum fallam, illafque aliquandiu omnino fal/as 1ma- 
» ginariafque effe fingam, donec tandem, velut æquatis 
» utrimque præjudiciorum ponderibus, nulla amplius 
» prava confuetudo judiciüum meum a rectà rerum 
» perceptione detorqueat*.» Ex quibus Author noîter 
elegit hæc verba, cæteris rejeétis, | « opiniones aliquo 
» modo dubias », « voluntate plane in contrarium verfa », 
€ omnino falfas imaginariafque effe fingam ». Ac præ- 
terea in locum verbi fingam fubflituit ponam, credam, 
G ia credam ut contrarium ejus quod dubium efl pro 
vero affirmem. Voluitque hoc effe tanquam effatum five 


a. Ci-avant, p. 22, l. 3-18. 


92 


93 


$24 OEuvRrEs DE DESCARTES. 


regulam certam quà femper uterer, non ad præjudi- 
cia tollenda, fed ad fundamenta Metaphyficæ fumme 
certæ & accuratæ flatuenda. Primd tamen cunclanter 
tantum & per ambages hoc propofuit, nempe in K. 2 
& 3 primæ fuæ Quæftionis*®. Quin &in 3 illo K., poft- 
quam fuppofuit ex iflà regulà fe debere credere, 2 & 
3 non facere $, quærit an continuo illud ita debeat 
credere, ut fibi perfuadeat aliter habere fe non pofje”. Ad 
quod abfurdiffimum quæfitum induceit me, poft aliquot 
ambages & verba fuperflua, fie denique refponden- 
tem: Mec pones, nec negabis; neutro uteris, utrumque ha- 
bebis velut falfum°. Ex quibus verbis, mihi ab illo ipfo 
tributis, plane manifeftum eft eum recte fcivifle, me ut 
verum non credere contrarium ejus quod dubium eff, 
ac neminem ex meû fententià eo uti pofle pro majore 
propofitione alicujus fyllogifmi ex quo certa conclufio 
expectetur, contradiétoria enim funt, nec ponere nec 
negare, neutro uti,atque unum ex iis ut verum afhr- 
mare, atque eo uti. Sed fenfim poftea eorum, quæ 
 tanquam mea retulerat, oblitus, non modo contra- 
rium affrmavit, fed & tam fæpe inculcavit, ut fere 
hoc unum in totà fuà diflertatione reprehendat, & 
omnia illa duodecim peccata, quæ deinceps ad finem 
ufque mihi afingit*, ex hoc uno componat. 

Unde profecto, tum hic, ubi hane majorem : Nulla 
res quæ talis efl ut de eà dubitare poffim an exiflat, de faélo 


24 non a la ligne (édit. princeps). 


4 Pape 456, le 
b. Page 458, 1, 4-5 
c. Ibid., 1. 28-20, 

d. Voir la Responsio ci-apres (p. 527, | 15) 


tp.498,"10ur. 


20 


25 


RS ét 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. $2$ 


exifht, meam effe affirmat, tum aliis omnibus in locis 
ubi quid tale mihi tribuit, nifi prorfus ignorem quid 
verbum mentiri fignificet, illum inexcufabiliter men- 
tiri, five contra mentem & confcientiam loqui, eviden- 
tiflime demonftratur. Etquamvis admodum invitus tam 
inhonefto verbo utar, exigit tamen hoc a me defenfio 
veritatis, quam fufcepi, ut quod ille tam aperte facere 
non erubefcit, ego faltem nomine proprio vocare non 
recufem. Cümque in toto hoc feripto nihil aliud fere 
agat, quàm ut hoc idem ineptiflimum mendacium, 
fexcentis variis modis expreflum, letori perfuadeat 
& inculcet, non video ipfum aliter pofle excufari, 
quàäm quia fortè tam fæpe idem aflirmavit, ut paulatim 
fibi ipfi perfuaferit efle verum, nec amplis pro men- 
dacio fuo cognofcat. Quantum deinde ad minorem : 
Omne corpus ef tale, ut de eo dubitare poffim an exiflat*, 
vel : Omnis mens efl talis, ut de eä dubitare poffim an 
ext/flat, fi de quovis tempore indefinite intelligatur, ut 
ad ejus conclufionem debet intelligi, eft quoque falfa, 
& nego meam effe. Nam flatim pot initia fecundæ 
Meditationis, ubi certo perfpexi rem cogitantem exi- 
fere, quæ res cogitans ex vulgari ufu mens appella- 
tur, non ampliüs dubitare potui quin mens exifteret; 
ut etiam poft fextam Meditationem, in quà corporis 
exiftentiam cognovi, non ampliüus de ipfà potui dubi- 
tare. Quàm ftupendi verd ingenii eft author nofter, 
qui duas falfas præmiflas tam artificiofe potuit excogi- 
tare, ut ex iis, in bonà formà, conclufio falfa fequere- 
tur ! Sed non intelligo cur hîe mihi rtfum fardontum” 


a. Page 507, 1. 20, et p. 508, |. 9. 
b. Page 508, I. 4. 


94 


it 


95 


s2 (6) OEuvrEs DE DESCARTES. 


adfcribat, cum lætitiæ caufam dumtaxat, non quidem 
permagnæ, fed certe veræ ac folidæ, in ejus Differta- 
tione repererim : nempe quôd ille, multa ibi reprehen- 
dendo, quæ non mea funt, fed a fe mihi afñéta, clare 
oftendat fe nullum non movifle lapidem, ut aliquid 
reprehenfione dignum inveniret in meis feriptis, & 
tamen nihil omnino inveniffe. 

At certe, illum non ex animo hactenus rififle, fatis 
declarant, tum feria objurgatio quà hanc partem con- 
cludit*, tum maxime fequentes ejus refponfiones, in 
quibus non mod triftis & feverus, fed etiam profetto 
eft crudelis?. Nam eùum nullas odii habeat caufas, ni- 
hilque invenerit reprehendendum, præter illud unum 
abfurdum, quod mihi prudens & fciens affinxit, quod- 
que paulo ante non potui honeftiüs quam #endacium 
ejus nominare : quia tamen putat fe jam illud leélori 
fuo plane perfuafifle (non quidem vi rationum, utpote 
quas nullas habet: fed primd admirabili affirmandi 
confidentià, quæ, in viro pietatem & charitatem Chri- 
fianam peculiariter profeflo, tanta, & tam fine pu- 
dore, de re falfà effe pofle nunquam putatur; ac 
deinde pertinaci & frequenti ejufdem repetitione, quà 
fæpe fit ut, ex confuetudine audiendi etiam res quas 
falfas feimus, confuetudinem eas pro veris habendi 
acquiramus : atque hæ duæ machinæ apud plebem, 
illofque omnes qui res accurate non examinant, omni 
pondere rationum potentiores efle folent), nunc viéto 
fuperbe infultat, & me tanquam puerum gravis Pæda- 
gogus objurgat, pluriumque peccatorum reum facit 


a. Page 508, 1. 19 et suiv. 
b. Ci-après, p. 527 et suiv. 


20 


25 


20 


Dé 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 27 


in fequentibus 12 refponfionibus, quam in Decalogo 
præcepta habeantur. Excufandus tamen eft R. P., quia 
non amplius apud fe efle videtur ; fed, cum plufeulum 
poti duas tantüm res pro unà foleant videre, tanto 
ille charitatis zelo turbatus efl, ut in unico contra 
mentem &confcientiam propriam diéto fuo duodecim 
peccata mihi tribuenda inveniat. Quæ, nifi me aperte 
ac citra verborum involucra hic loqui puderet, non 
deberem aliter quam |convitia & calumnias vocare; 
fed, quia jam puto meas effe vices jocandi, hallucina- 
tiones tantum dicam, & velim ut Lector animadvertat, 
ne minimum quidem verbum ab ipfo contra me in 
fequentibus haberi, in quo non fit hallucinatus. 


RESPONSIO *. 


Refp. 1. Peccat Methodus circa principia. Nempe 
nulla habet, & infinita habet. Ac cæteræ quidem facul- 
tates, ut ex certis educant certa, clara, evidentia & innata 
Jibi ponunt principra : Totum eft fuà parte majus ; ex 
nihilo nihil fit, & /excenta id genus, quibus fubnixa eve- 
hunt fefe in altum & ad veritatem tutd contendunt. Hæc 
vero fecus, ut faciat aliquid, non ex aliquo, fed ex nthilo, 
amputat, abdicat, ejurat omnia ad unum principia vetera; 
ac voluntate plane in contrarium verfä, ne videatur alis 
omnibus carere, fingit & aptat fibi e cerä, ac principia 
ponit nova veterum plane contraria. Aique eo paélo velera 
exuit præjudicia, ul induat nova; certa deponit, ut afju- 
mat dubia; alas fibi aptat, fed cereas; fubrehit fefe in 


a. Réponse à la 2e Question, ci-avant, p. 466, L. 17. 


96 


97 


98 


528 OEUVRES DE DESCARTES. 


altum, at ut cadat; denique. ex nthilo molitur aliquid, ut 
faciat nihil. 

Refp. 2. Peccat Methodus circa media. Nempe nulla 
habet, dum tollit vetera, nec adhibet nova. Reliquæ dif- 
ciplinæ formas habent logicas, € Jyllogifmos, Ë modos 
argumentorum certos, quorum duélu, velut Ariadnæo filo, 
ex labyrinthis expediant fefe, & res involutas extricent 
facile & tuto. Hæc ver contrà formam veterem deturpat, 
dum novo pallet metu, quem fibi a Genio fingit, dum 


veretur ut ne fomniet, dum dubitat an deliret. Propone . 


Jytlogifmum. Pallebit ad majorem, quæcunque fit rlla 
tandem. Fortè, ait, Genius me decipit. Quid verd ad mi- 
norem? Trepidabit, dubiam dicet. Quid fi fomniem ? 
Quoties fomnianti vifa funt certa & clara, quæ poft fom- 
nium falfa comperta funt? Quid denique faciet ad con- 
clufionem ? Omnes omnino velut laqueos € pedicas fugi- 
tabit. Annon deliri, 6 pueri, & amentes præclare fe 
credunt ratiocinari, cüm omni mente & judicio defician- 
tur ? Quid fi mihi idem contingat modo? Quid, fi fucum 
faciat & offucias Genius ? Malus eff; necdum Deum novi 
exiflere, & ab eo deceptorem coerceri. Quid hic facias ? 
Quid cüm dicet, & obflinato animo, confequentiam dubiam 
effe, nifi antea certo cas, te nec fomniare, nec defipere, 
Jed effe Deum, | & veracem Deum, € ab eo Genium malum 
habert in vinculis? Quid, cüm fyllogifmi hujus repudia- 
bit materiam 6 formam ? « Idem efl dicere aliquid in rer 
alicujus naturä five conceplu contineri, ac dicere ipfum 
de eû re effe verum. Atqui extflentia &c. » Quid alia id 
genus ? Quæ fi urgeas : Expecla, dicet, quoad effe Deum 
Jciam, € Genium videam ligatum. At faltem, ais, id habet 
commodt : dum nutlos adhibet [yllogifmos, tuto vrtat pa- 


20 


25 


30 


none dt ct de 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 29 


ralogifmos. Præclare enimverd, ut, ne mucofus fit puer, 
denafetur. Num meliüs cæteræ matres fuos emungunt ? 
Quare unum hoc habeo, quod dicam : Sublatä omnt 
Jormä, nihil remanet, nifi informe. 

Refp. 3. Peccat Methodus contra finem, dum nthil 
certt affequitur. Sed nec potefl affequi, cum ipfa fibr vias 
omnes ad veritatem occludat. Ipfemet vidifhi & expertus 
es tuis in erroribus Ulyffeis, quibus te meque focium fati- 

gaflt. Contendebas te effe mentem, aut habere mentem : 
1d verd minime potuifit conficere, fed hæ/fifhi in falebris 
G vepribus, & quidem toties, ut meminiffe vix poffim. 
Quanquam & recordart proderit modo, ut refponfiont 
huicce noflræ fuum fit robur. En igttur fumma capita, 
quibus ipfa fibi | Methodus nervos fuccidit, omnemque 
plane fpem ad veritatis lucem præcludit. 1. Nefcis an 
Jomnies an vigiles, adeoque nihilo plus debes tuis in cogi- 
tatis @ ratiocinationtbus (fi quas tamen habes, non vero 
Jomnias dumtaxat te habere) ponere, quàm fomnians in 
Juis. Hinc dubia omnia € nutantia, € ip/æ conclufiones 
incertæ. Exempla non afferam ; obt ipfe, & percurre apo- 
thecas memoriæ tuæ, € fi quid repererts, quod ea labe non 
fit infeélum, profer : gratulabor. 2. Antequam fciam 
Deum exiflere, qui Genium malum liget, dubitare debeo 
de omni re, & omnem omnino propofitionem habere fuf- 
peélam; aut Jane, quæ vulgaris efl philofophia & vetus 
ratiocinandi methodus, ante omnia definiendum efl an fint, 
& que, 1llæ tandem propofitiones immunes, deque rs reti- 
nendis monendi funt tyrones. Hinc, perinde aique ex 
præcedentr, dubia omnia, & ad vefligandum verum pror- 
Jus inutilia. 3. Si quid fit quod habeat vel minimum du- 
bitationis, id, voluntate plane in contrarium verfa, falfum 
Œuvres. II. 67 


99 


100 


101 


s30 OEuvres DE DESCARTES. 


elle crede, € crede oppofitum, eoque utere tanquam prin- 
cipio. Hinc aditus omnes ad veritatem præclufi. Quid 
entm Jperes ab rllo : Caput non habeo ; nullum efl corpus, 
nulla mens, & fexcentis 1/hufmodi ? Neque verd dicas 
abdicationem 1llam non effe perpetuam, fed, Jufhti Imflar, 

ad lempus, ad menfem, ad dies 15, ut quifque mayort con- 
tentione in tllam incumbet. Eflo enim, fit ad tempus; at 
efl eo tempore quo vertlatem vefligas, quo uteris abdica- 
lis € abuteris, perinde quafi ab üis veritas omnis pendeat, 
& in tis, veluti neceffario in flereomate, confiflat. At, ais, 
ed utor, ut flylobatam € columnam flabiliam, ut folenne 
efl Archite‘ls. Annon 1ll1 machinas extemporaneas ex- 
truunt, us uluntur, ut columnam elevent € fuo in loco 
flabiliant, tum, velut præclare fuo defunélam® munere, dif- 
Jolvunt & amovent ? Quidni illos imiter ? Imitare, per me 
licet, at vide ne 6 flylobata E columna extemporaneæ 
illi machinæ fic innitantur, ut, hac remotä, 1lla concidant. 
Aique 1llud eff quod in Methodo reprehenfione dignum 
putem. Falfa ponit fundamenta, tifque 1ta nititur, ut, re- 
motis 1Îlis, 1lla quoque fit amovenda. 

Refp. 4. Methodus peccat exceffu. Hoc ef, plus molr- 
tur quàm ab eä prudentiæ leges exigant, plus quäm ab eä 
quifquam mortalium depo/cat. Petunt quidem nonnullr, fibi 
ut demonftretur Det exiflentia, & humanæ mentis immor- 
talitas ; at profeclo nemo repertus efl haclenus, | qui fibi 
Jatis efle non duxerit, ft Deum extflere,  mundum ab eo 
adminiflrari, € animas hominum elfe Jane E im- 
mortales, tam certd fciat atque 1llud, 2 & 3 faciunt 5, 
aut 1flud, habeo caput, habeo corpus, re omnis 
cura mayoris alicujus certitudinis veflisgandæ. Præterea, 


a. Lire defunétas ? 


25 


OS 
[e] 


j 
md ati 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 31 


ut in praclicis aut agundis rebus certi funt fines certitu- 
dinis, qui fufficiant abunde, ut quifque prudenter & tuto fe 
gerat : ta in meditandis € fpeculandis rebus definiti funt 
limites, quos qui attigit certus eff, & ta certus, ut mertto, 
aut defperatis aut damnatis aliis, quæ quis ulterius ten- 
tare vellet, in eo prudenter ac fecure conquiefcat : Ne plus 
ultra, Ne quid nimis. At, ais, hæc laus non vulgaris: Metas 
promovere, 6 vadum ab omnibus retro feculis intentatum 
pervadere. Ita fane laus eximia, at dum vadum vadart pof- 
Jit citra naufragium. Quare : 

Refp. $. Peccat deffeélu. Hoc el, dum plus flringit 
quam fit par, nihil colligit. Unum te volo teflem, te judi- 
cem. Quid præffihifli apparatu illo magnifico? Quid abdr- 
catione 11l& tam folennr, adeo generali & generofä, ut ne 
Lib ph pepercerts, nifi hoc tritum Cogito, fum, fum res 

cogitans ? hoc, inquam, ita vel plebecule rs ut 
nemo repertus fit ab orbe | condito, qui de eo vel leviter 
dubitarit, nedum qui feriè popofcerit probari fibr, fe effe, 
Je exiflere, fe cogitare, Je effe rem cogtiantem, ut meritd 
gratias t1bi nemo fit habiturus, nifi forte, quod ego mea 
pro amicitià & fingulart erga te voluntate facio, ut pro- 
lixam tuam erga genus humanum voluntatem probet, € 
laudet conatum. 

Refp. 6. Peccat commune peccatum, quod in cæteris 
argutl. Nempe miratur mortales omnes omnino hæc dicere 
& ponere tam confidenter : Habeo caput, habeo oculos, &c. 
Et feipfam non miratur, dum part confidentià dicit : Non 
habeo caput, Ec. 

Refp. 7. Peccat peculiare fibi peccatum. Nempe, quod 
cætert FR aliquatenus certum habent, & fufficien- 
ter : « Habeo caput, efl corpus, efl mens », 1lla, fingulari 


102 


(2 OEuvres DE DESCARTES. 


Jibi confilio, oppofitum : « Non habeo caput, non el cor- 
pus, non mens », non modo certum, [ed 1ta certum, ut in 
eo fundart poffit accurata Metaphyfica, ponit, eoque niti- 
tur ufque eù, ut hoc fi fulcrum removeris, in vultum pro- 
cumbat. 

Refp. 8. Peccat imprudens. Nempe non advertens, du- 
bium effe gladium ancipriiem : dum alteram fugit aciem, 
ab alterä læditur. Dubium ill eft « an aliquod corpus 


103 |exi/lat »:; quia dubium, removet, & ponit oppofitum : 


Caullum efl corpus », atque in hoc dubio, tanquam fi effet 
certum, dum imprudens nititur, vulneratur. 

Refp. 6. Peccat prudens, dum fciens ac volens E mo- 
nila occæcat fefe, € voluntariä abdicatione eorum quæ 
Junt neceffaria ad vefligandum verum, fuà deludi fe finit 
Analyfi, non modo 1d conficiens quod < non intendit, fed 
1llud etiam, quod maxime reformidat. 

Refp. 10. Peccat commiffione, dum, quod vetat folenni 
ediélo, redit ad vetera, € contra leges abdicationis, repe- 
tit abdicata. Sat recordaris. 

Refp. 11. Peccat omiffione, dum, quod præfcribit uti 
Jfirmamentum : Summopere cavendum eft ne quid ut 
verum admittamus, quod non poflimus probare ve- 
rum efle, non femel prætergreditur, impune affumens uti 
Jumme cerium € verum, nec probans : Senfus nos ali- 
quando deludunt ; fomniamus omnes ; nonnulli deli- 
rant, @ alia id genus. 

Refp. 12. Methodus aut nrhil habet boni, aut nihil 
novt, plurimum verd fuperflur. 

Etentm fi dicat fua ill abdicatione dubiorum fe intel- 
ligere abflraclionem, ut vocant, Metaphyficam, quä dubia 


15 non ay. (cf. p. 552, 1. 23). — 28 Après fuperflui, son à la ligne. 


20 


25 


30 


DLL 


20 


23 


30 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 3 j 


non confiderantur nifi ut dubia, adeoque ab\iis antmus 
avocatur, ubi quæritur certi aliquid, neque tunc in 11S 
plus ponitur quäm in falfis : bon aliquid dicet, fed nihil 
novi, nec noya ertit tlla abflraélio, fed vetus, € omnium 
plulofophorum ad unum. 

Si abdicatione illà dubiorum ita velit amandari dubia, 
ut fupponantur & dicantur ele falja, € tis tanquam alfis, 
aut eorum oppo/ilis tanquam veris, utalur :novi dicet ali- 
quid, fed nihil boni, eritque abdicatio 1lla quidem nova, 
Jed fpuria. 

Si dicat fe vi & momento rationum id conficere certè & 
evidenter : « Ego fum res cogitans, & quà cogitans, nec 
» fu mens, nec animus, nec corpus, fed res ab us fic 
» abduéla, ut poffim intelliot, nondum intellechis rllts, 
» perinde atque intelligitur animal, five res fentiens, non- 
» dum intelle@@ re hinniente, rugiente, &c. » : boni ali- 
quit dicet, fed nihil novi, cüm id ubique pulpita refonent, 
ac difertis verbis id doceant quotquot animantes aliquas 
cenfent cogitare, ac, fi cogitatio etiam fenfum complecti- 
tur, ut illud quoque cogitet, quod fentiat, videat, audiat, 
quotquot extflimant bruta fentire, hoc eff ad unum omnes. 

St dicat probatum a fe rationibus validis & meditatis, 
Je revera exiflere rem € fubflantiam cogitantem, 6, 
dum exifht, non extflere reap/e mentem, non corpus, non 
animum : novi dicet aliquid, fed nihil boni, & nihilo plus 
quàm fi diceret extflere animal, nec effe tamen leonem, 
aut vulpem, Ec. 

St dicat fe cogitare, hoc efl [e intelligere, velle, magt- 
nari, fentire; & fic cogitare, ut fuam 1llam cogtitationem 
aëlu reflexo intueatur & confideret ; adeoque cogitet, five 
fctat & confideret fe cogitare (quod vere efl effe confcium, 


* 


104 


105 


fum mens » : 


$34 OŒEuvres DE DESCARTES. 


& aclis alicujus habere confcientiam) ; id verd effe pro- 
prum faculiatis aut rei, quæ fit pofita fupra materiam, 
quæque fit plane /piritualis ; eoque paélo fe effe mentem, 
Je Jpiritum : dicet quod nondum dixit, € quod debuit di- 
cere, 6 quod expeclabam ut diceret, € quod Jæpius Jæpe, 
ubi vidi parturientem, fed inant conatu, volui fuggerere : 
dicel, inquam, boni aliquid, fed novi nihil, cum illud nos 
a noflris olim præceptoribus acceperimus, & tlli a fuis, 


_alque, opinor, alit ab aliis jam inde ab Adamo. 


Id porro fi dical, quæ € quanta fupererunt ? Quæ re- 
dundabunt ? Quanta battologia ? Quæ machinæ aut ad 


pompam aut ad præflioias ? Quorfum fallaciæ fenfuum, 


Jomniantium illufiones, ludibria delirantium ? Quis finis 


abdicationts tllius adeo | aufleræ, ut ne nobis plus refidur 
effe patiatur, quàm hilum ? Cur peregrinationes tam 
longæ, ita diuturnæ, exteras in oras, procul a fenfibus, 
umbras inter & [pectra ? Quid factunt illa tandem ad fla- 
biliendum Det exiflentiam, perinde quafi flare illa non 
poli, nifi omnia [us deque vertantur ? Sed cur imterpola- 
tiones opinionun tot ac tanlæ, ut veleres ponantur, In- 
duantur novæ, tique abjeclis rurfum veteres affumantur ? 
An fortè, ut facris olim Bonæ Deæ, € Confcri*, Ë cœlte- 
rorum, fui fingulis erant ritus, ita hæ novorum arcano- 
rum novæ funt cærimoniæ ? At quin 1lla, procul amiffs 
ambagibus, nitide, clare, breviter, fic verbo veritatem 
exhibuit : « Cogito, habeo cogitationts confcientiam, erg'o 

Denique, fi dicat intelligere, velle, imaginarr, Jentire, 
hoc ef? cogrtare, fic effe propria mentis, ut nulla prorfus 
animalia, præter hominem, cogitent, nulla imaginentur, 


a Lire Corne 


20 


25 


30 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 35 


Jentiant, videant, audiant, &c., novi dicet aliquid, ed nihil 
boni, & 1{lud quidem gratis, € ingratiis, nifi fors aliquid 
affervat & abfcondit (quod unicum fuperefl perfugium) fuo 
tempore velut e machinä flupentibus exhibendum. Attll ud, 
quandiu efl, ex quo expeclatur, ut plane fit defperandum ? 

|Refp. ult. ic vereris, opinor, Methodo 11l1 tuæ, quam 
amas, quam ampleéleris, ignofco, quam uti filiolam ofcu- 
laris tuam. Times ut ne, quia lot peccatorum fect ream, 
qua, ul iple vides, rimas agit & undique diffluit, veteres 
ad teflas abjiciendam putem. Ne vereare, amicus fum. 
Vincam expeélationem tuam, aut fane fallam; filebo & 
expeclabo. Novi te, & aciem ingenti tui acrem ac perfpi- 
cacem. Ubr tempus aliquod ad meditandum acceperis, ac 
maxime ubi Analyfim illam tuam fidam fecreto in receffu 
confulueris, pulverem excuties, fordes ablues, terfam 6 
politam Methodum noflris filles afpeélibus. Interea hoc 
habe, meque audi, tuis dum quæfitis pergo refpondere, 
iifque compleélor bene multa, quæ brevitatis fludio per- 
Jlrinxi leviter, ut ea, quæ mentem attinent, quæ conceptum 
clarum ac diffinélum, quæ verum, quæ falfum, & fumilia; 
Jed ea iple relegis, quæ prudentibus excidere, 6 


OUPESTIO!: TERITA: 


AN POSSIT INSTAURARI METHODUS. 


Quæris 3, an*. Plura non mifla funt à R. P. Cümque 
reliqua ab eo rogarentur, refpondit fibi nunc otium 
non efle plura compolnendi. Nobis vero religio fuit, 
vel minimam ejus feripti fyllabam omittere. 


22 tertia] 3. 


107 


103 


109 


30 OŒEuvres DE DESCARTES. 


NoTz. 


Satis efle putarem egregium hoc de me quali- 
cunque inveftigandi veri Methodo judicium retulifle, 
ad ejus falfitatem & abfurditatem declarandam, fi pro- 
fectum effet ab ignoto. Sed quia ejus Author in tali 
loco eft conflitutus, ut non facilè ab ullo eredatur, 
ipfum efle vel non compotem fui, vel eximie menda- 
cem, & maledicum, & impudentem, ne nimia ejus 
authoritas contra manifeftam veritatem aliquid poffit, 
rogo lectores ut meminerint 1Ilum fupra, ante has ref- 
ponfiones, nullam vel minimam rem contra me pro- 
bafle, fed ineptis tantüm cavillationibus ufum fuiffe, 
ad opiniones mih1 tam ridiculas affingendas, ut ne re- 
futatione quidem indigerent; nunc ver in his refpon- 
fionibus ipfum ne conari quidem aliquid probare, fed 
fall fupponere omnia, quæ mihi afingit, jam ante a 
fe fuiffe probata; utque æquitas ejus judicii magis 
appareat, illum prius in accufando jocatum tantüm 
fuifle, hic autem poftea in judicando maxime ferium 
efle ac feverum; atque in undecim primis refponfio- 
nibus indubitanter & decretorie me condemnare, ac 


demum in duodecimà deliberare, & diftinguere : $z 


dicat | hoc, nihil habet novi; fi hoc, nthil bont &c., cùm 
tamen in iis omnibus agat tantum de unà & eadem re 
diverfis modis fpeétatà : nempe de uno fuo figmento, 
cujus abfurditatem atque infulfitatem fimilitudine hic 
declarabo. 

Teflatus fum ubique in meis feriptis, me Archite- 
clos in eo imitari, quod, ut folida ædificia conftruant, 


15 


20 


25 


ENORME ENT NT ET PT PR UE 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIME. 37 


in locis ubi faxum, vel argilla, vel aliud quodcunque 
firmum folum arenofà fuperficie confectum* eft, foffas 
primüm excavent, omnemque ex is arenam, & alia 
quævis arenæ nixa aut permifta, rejiciant, ut deinde 
in folo firmo ponant fundamenta. Sic enim ego dubia 
omnia, inflar arenæ, primum rejeci; ac deinde ani- 
madvertens dubitari non pofle quin faltem fubftantia 
dubitans five cogitans exiftat, hoc ufus fum tanquam 
faxo in quo Philofophiæ meæ fundamenta locavi. 
Author autem nofter fimilis eft Cæmentario cuidam, 
qui cüm in fuà urbe magnus artifex haberi vellet, 
atque ideo fummopere invideret Architecto facellum 
ibi conftruenti, ftudiofflime quæfivit occafiones ad 
ejus artem reprehendendam ; fed quia erat tam rudis, 
ut nihil eorum quæ ab illo fiebant capere pofñlet, nihil 
aliud aufus eft attingere, quam prima & maxime ob- 
via initia. Nempe notavit eum principio fodere, ac 
non modo arenam & terram mobilem, fed & lHigna, & 
lapides, & quævis alia arenæ admifla rejicere, ut ad 
folum firmum | perveniret, ibique facelli jaceret fun- 
damenta. Et præterea audivit ipfum aliquando, quæ- 
rentibus cur ita foderet, refpondifle, terræ fuperfi- 
ciem, cui infftimus, non femper effe fatis firmam ad 
magna ædificia fuftinenda; & arenam præcipue effe 
inftabilem, quia non modo magnis ponderibus prefla 
fubfidet, fed etiam aquæ præterfluentes eam non rard 
fecum abducunt, unde fequitur inexpectata ruina 
eorum quæ ab ipfà fuftinentur; & denique, cum tales 
ruinæ in fodinis interdum accidunt, earum caufam ad 
Lemures, aut malos Genios loca fubterranea inhabi- 


a. Lire conteum. 


Œuveess. I. 68 


110 


ai 


538 OŒEuvres DE DESCARTES, 


tantes, folere a fofloribus referri. Ex quibus fumpfit 
occafionem fingendi foffionem 1llam, quà Architeétus 
utebatur, haberi ab ipfo pro facelli conftrudione: 
atque vel foffam, vel faxum in ejus fundo rete@&um, 
vel certe id quod fupra foffam ita conftrueretur, ut 
ipfa interim vacua remaneret, pro facello conftruendo: 
ipfumque Architeétum effe tam fatuum, ut timeret ne 
terra, cui infiftebat, fub pedibus fuis fatifceret, neve 
a Lemuribus everteretur. Quæ cüm forte perfuafiffet 
quibufdam pueris, aliifve Architeturæ tam ignaris, 
ut iis novum eflet ac mirum, foflas fieri ad locanda 
ædificiorum fundamenta; & qui facilè credebant ill 
quem norant, fatifque peritum artis fuæ ac probum 
virum efle putabant, de Architecto fibi ignoto, & quem 
nihil adhuc ftruxiffe, fed | foflas tantüm excavaffe au- 
diebant : tantoperè delectatus eft hoc fuo figmento, ut 
fperaverit fe idem univerfo mundo efle perfuafurum. 


Et quamvis jam Architectus omnes foffas a fe primum 


factas lapidibus impleviflet, atque ibi facellum fuum 
ex folidifimà materià firmiflime confiruxifiet, omni- 
bufque videndum exhiberet, manebat ille nihilominus 
in eàdem fpe & inftituto, nugas fuas cunctis hominibus 
perfuadendi. Atque in hunc finem ftans quotidie in 
plateis, ludos de Architecto plebi tranfeunti exhibe- 
bat. Quorum tale erat argumentum. 

Primo inducebat illum jubentem ut fofiæ fierent, 
& non modo ex 11s arena omnis, fed etiam ea omnia 
quæ arenæ effent admifta aut fuperftructa, etiam cæ- 
menta, etiam lapides quadrati, verbo omnia rejiceren- 
tur, & zaihil plane relinqueretur. Atque hæc verba, 
nihil, omnia, etiam cæmenta, etiam lapides, valde incul- 


20 


DE) 


30 


nt fes die fé.) pp pénée Lén dS 


MR SR à di mt éd nn C: 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 39 


cabat; fimulque fingebat fe velle artem illam ab eo 
addifcere, ac cum ipfo defcendere in iflas foflas. Du- 
cem te prœbe, ajebat. Age, fare : expeditum habes aut 


focium aut difcipulum. Quid jubes? Ad 1llud tter, etfi 


noyum, & mihi tenebris non affueto formidandum, accedo 
lubens. Audio te : jubes id faciam quod te facientem videro, 
ibi pedem figam ubr fixeris. Præclara fane 1mperandi 
ducendique ratio! Ut mihi places! Audio*. 

| Deinde, fimulans fibi metum efle a Lemuribus in 
iftis foflis, ita rifum fpeétatorum elicere conabatur : 
Et ver, an tu miht illud præflabis, ut non verear modo, 
non formidem, metus mihi non fit a malo Genio? Sane, 
me licet confirmes manu € verbo, non fine timore ingentr° 
ifluc defcendo. Ac paulo poft : Sed 6 me Pr opo/fiti imme- 
morem! Quid feci? Totum me tibr pr mmCIpIO commiferam, 
me focium, me difcipulum, & ecce hæreo in aditu, & mett- 
culofus, & obflinatus. Ignofce : peccavi largiter, & tenur- 


tatem ingenti mer probayi dumtaxat. Debueram, omnt 


metu depofito, in 1flius foffæ caliginem intrepide me 1n- 


20 ferre, & hœf, 6 refhtr°. 


25 


Tertid, repræfentabat Architeétum fibi oftendentem 
in foffæ fundo lapidem, five faxum, cui totum ædifi- 
cium fuum inniti vellet. Hocque ita rifu excipiebat : 
Præclare, Vir eximie. Archimedeum punélum occupas ; 
mundum haud dubie, fi lubet, movebis. En jam nutant 


omnia. At, te quæfo (vis enim, opinor, ad vivum re/fecari 


omnta, ut nihil fit tuä in arte non aptum, non cohærens, 
non neceffarium), cur lapidem hic retines ? An non exu- 


a. Page 467 ci-avant, |. 25-31: 
be Page 471, 1. 26-20, 
. Page 472, L. 16-21. 


112 


40 OEUVRES DE DESCARTES. 


lare juffifli lapides cum arenä? Sed fortè excidit; adeo e/l 
arduum, etiam expertis, oblivifci penitus eorum quibus a 


43 pueris affuevimus, ut mihi rudi, fi fors valcillem, haud 


114 


male fit fperandum*, &e. Item Architeétus rudera quæ- 
dam fimul cum arenà ex foffis rejetta colligebat, ut 
iis ad ædificandum uteretur; quà de re alter Ita joca- 
batur: Audebone, priufquam intro pedem feras, ex te 


feifertari quo confilio tu, qui rudera omnia ut non fatis 
firma rejeceris folennt ritu, ea 1terum velis infpicere, pe- 


rinde quafi ex panniculis 1ll is Jperes firmi aliquid?? &e. 
Imd, quia omnia, quæ paulo ante rejecrfli, nutantia erant 
& infirma (fecus cur rejeciffes?), qui fiet ut eadem modo 
non nutantia fint & infirma? &e. Et paulo poft : ic 
eliam paliere artem tuam admirer, qui, ut firma flabilias, 
ulare infir mis ; ut nos educas in lucem, jubeas in tenebris 
mergi®, &e. Atque hic multa ineptiflime diflerebat de 
nominibus & officiis Architedi & Cæmentarti, nihil 
ad rem facientia, nifi ut, nominum fignificatione con- 
fufà, unum ab alio diftingui minus pofñlet. 

Quarto actu, ftabant uterque in foffæ fundo, ibique 
Architectus facelli fui conftructionem incipere cona- 
batur; fed fruftra. Nam primd, cum 1b1 lapidem qua- 
dratum locare vellet, flatim a Cæmentario monebatur 
fe juflifle ut lapides omnes rejicerentur, atque hoc 
ideo pugnare cum regülis fuæ artis : quo verbo, tan- 
quam Archimedeà demonftratione vidus, ab opere 
defiftere cogebatur. Cumque deinde cæmenta, | cum 
lateres, cum calcem aquà & fabulo fermentatam, five 

a APaces70,.l. 

b. Jbid., L. 19-2 


2. 
c. Page 478, 1. 25 26, et p. 470, 1. 7-0 


20 


25 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 41 


quidvis aliud affumebat, femper ingerebat Cæmenta- 
rius : « Omnia rejecifti, Nihil retinuifti », folifque iftis 
verbis Nihil, Omnia &ce., tanquam incantamentis qui- 
bufdam, omnia ejus opera deftruebat, Atque utebatur 
oratione tam fimili iis quæ fuprà a $ ad o K. habentur”, 
ut hîc non opus fit eam referre. 

Quinto denique, cüm videbat fatis magnam plebis 
coronam circa fe efle collectam, Comædiæ fuæ hilari- 
tatem, novo more, in tragicam feveritatem mutabat, 
calcifque maculis ex facie fuà abfterfis, ferio vultu 
affumpto, cenforià voce, omnes Architeéti errores (eos 
fcilicet quos fupponebat in præcedentibus aibus effe 
demonftratos) enumerabat & condemnabat. Totum- 
que hoc enarrabo ejus judicium, quale ipfum protulit 
ultimà vice, quà hos ludos populo dedit; ut, quam 
accurate 1llud Author nofter fit imitatus, agnofcatur. 
Fingebat fe rogatum fuifle ab Architetto, ut fuum de 
ejus arte judicium expromeret, eique refpondebat hoc 
patto. 

Primo peccat Ars illa circa fundamenta. Nempe nulla 
habet, & infinita habet. Ac cæteræ quidem domuum con- 
firuendarum artes fundamenta ponunt firmiffima, ut la- 
pides quadratos, lateres, cæmenta, € fexcenta id genus, 
quibus fubnixa | ædificia evehunt in altum. Hæc verd 
Jecus, ut confiruat aliquid, non ex aliquo, fed ex nthrlo, 
diruit, effodit, rejicit omnia ad unum fundamenta vetera, 
ac voluntate plane in contrarium verfà, ne videatur alis 
omnino carere, fingit & aptat fibi e cerä, ac fundamenta 
pont n0ya, veterum plane contraria. A ique e0 paélo vete- 
rum vitat inflabilitatem, ut incurrat in novam : firma 


a. Ci-avant, p. 488 à 509. 


115 


116 


42 OEuvrEs DE DESCARTES. 


evertit, ut affjumat infirma : alas fibi aptat, [ed cereas : 
tollit œædificium in altum, at ut cadat : denique ex nthrlo 
molitur aliquid, ut faciat nihil*. 

Quæ omnia vel folum facellum ab Architeto jam 
conftructum irridendæ falfitatis arguebat. In eo enim 
erat mamfeflum, & firmiflima ipfum pofuifle funda- 
menta ; & nihil deftruxiffe, quod non fuiffet deftruen- 
dum; & nullà in re ab aliorum præceptis deflexifle, 
nifi ubi aliquid melius habuerat; & ædificium ita in 
altum fuftulifle, ut nullam ruinam minaretur; & de- 
nique, non ex mhilo, fed ex folidiflimà materià, non 
nihil, fed firmum & duraturum facellum, in honorem 
Dei conftruxifle. Ut & confimilia etiam, in quibus hal- 
lucinatus eft Author nofter, ex folis Meditationibus 
a me editis fatis patent. Nec verd arguendus eft Hifto- 
ricus, ex quo Cæmentarii verba exfcripfi, quod eum 
induxerit alas Architetturæ tribuentem, & alia multa, 
quæ | parum 1pfi videntur convenire : hoc enim de 
induftrià forfan fecit, ut perturbationem animi talia 
dicentis exprimeret. Atque profetto eadem omnia 
Methodo quærendæ veritatis non melius conveniunt, 
cui tamen ab Authore noftro tribuuntur. 

Refpondebat 2 : Peccat Architectura 1lla cirea me- 
dia. Nempe nulla habet, dum tollit vetera, nec adhibet 
nova. Reliquæ ejufmodt artes normam habent, & libel- 
lam, & perpendiculum, quorum duélu, velut Ariadneo filo, 
ex labyrinthis expediant fefe, Ë cæmenta quantumvis in- 


formia difponant facrilè € recle. Hæc verd contrà formam 


veterem deturpat, dum novo pallet metu, quem fibr a Le- 
muribus fingit, dum veretur ne terra fubfidat, dum dubitat 


a. Comparez ci-avant, p. 527, 1. 15, à p. 528, 1. 2. 


20 


23 


30 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 543 


an non arena diffugiet. Propone columnam. Pallebit ad 
flereobatam € bafim, quæcunque fit 1lla tandem. Forte, 
ait, Lemures illam dejicient. Quid verd ad fcapum ? Tre- 
pidabit, infirmum dicet. Quid, fi ex gypfo tantüm fit, non 
ex marmore ? Quoties alia nobis vifa Junt dura & firma, 
quæ, Jfaclo experimento, fragilia comperta funt? Quid 
denique faciet ad epiflylium ? Omnia omnino velut laqueos 
& pedicas fugitabit. Annon mali Architeéi alia fæpe 
Jiruxerunt, quæ, quamvis firma pularent, [ponte tamen 
Jfunt collapfa? Quid, | fi huic idem contingat mod ? 
Quid, fi Lemures folum concutiant? Mali funt. Necdum 
nov bafim fubnixam faxo tam firmo, ut in 1llud Lemures 
nihil poffint. Quid hic facias ? Quid, cüm dicet, & obfli- 
nato animo, epiflyhti firmitatem dubiam effe, nift antea 
certù fcias, nec columnam ex fragili materià conflare, 
nec arenæ inniti, fed firmo faxo, & faxo quod nullr un- 
quam Lemures valeant commovere ? Quid, cüm columnæ 
hujus repudiabit materiam 6 formam ? (Hic joculari au- 
dacià proferebat efligiem unius ex 1llis ipfis columnis, 
quas Architectus in facello fuo pofuerat.) Quid alia 
id genus? Quæ fi urgeas : Expeéla, dicet, quoad faxum 
Jubefle fciam, nullofque 1b1 Lemures verfart. At faltem, 
aïs, 1d habet commodi, dum nullas adhibet columnas, tutd 
cavet ne quas male conflruat. Præclare entmverd, ut, ne 
mucofus &e., ut fupra*; hoc enim eft nimis fordidum, 
ut repetatur, & rogo lectorem, ut fingulas hafce ref- 
ponfiones cum earum comparibus Authoris noftri 
velit conferre. 

Atque hæc refponfio, ut præcedens, vel a folo fa- 
cello impudentiflimi mendacii arguebatur, quoniam 


a. Page 528, l, 3, à p.520, I. 4. 


117 


118 


119 


s44 OEUVRES DE DESCARTES. 


& in eo multæ folidifimæ columnæ extabant, & inter 
cæteras illa ipfa, cujus, tanquam ab Architeéto repu- 
diatæ, effigiem oftendebat. Eademque ratione, me non 
Limprobare fvllogifmos, nec earum‘ veterem formam 
deturpare, fatis judicant! mea feripta, in quibus fem- 
per üs ufus fum, cum fuit opus. Et inter cæteros 1llum 
ipfum, cujus hic fingit me repudiare materiam & for- 
mam, ex me exfcripfit; habeo enim illum in fine ref- 
ponfionis ad primas‘ Objectiones, Propofitione 1, ubi 
Deum exiftere demonftrot. Nec video quo inflituto 
id fingat, nifi fortè ad innuendum ea omnia, quæ 
ut vera & certa propolui, pugnare cum abdicatione 
dubiorum, quam folam nomine meæ Methodi vult 
intelligi. Quod plane idem eft, & non minus puerile 
ac ineptum, quàam figmentum Cæmentarii fumentis 
foflionem, quæ fit ad jacienda ædificiorum funda- 
menta, pro totà arte Architecti, & id omne quod ab 
eo conftruitur, tanquam pugnans cum iftà foflione, 
reprehendentis. 

Refpondebat 3 : Peccat ars 1lla contra finem, dum 
mihil firmi conflruit. Sed nec potefl conflruere, cüm 1pfa 
fibi vias omnes ad opus factendum occludat. Ipfemet 
vidifhi & expertus es, tuis in erroribus Ulyffeis, quibus te 
meque focium fatigafli. Contendebas te effe Architeclum, 
aut habere artem Architech : id vero minime potuifli con- 
Jicere, fed hæfiffi in falebris & vepribus, € quidem toties, 
ut meminifje vix poffum. Quanquam € recordari proderit 
modo, ut refponfiont huicce no ffræ fuum fit robur. En 


a. earum imprimé pour eorum. 

b. Lire indicant ? 

c. Lire fecundas. 

d, Page 166 ci-avant, |. 19 et p. 528, |, 26-28. 


20 


25 


5 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 545 


igitur fumma capita, quibus 1pfa fibi ars illa nervos fuccr- 
dit, omnemque plane fpem ad opus promovendum præcludit. 
1. Nefcis an infra fuperficiem terræ fit arena vel faxum, 
adeoque nthilo plus debes fidere faxo (fi cui tamen unquam 
Jaxo in/fiflas) quàm arenæ. H inc dubia omnia € nutantia, 
& iplæ firuéluræ infirmæ. Exempla non afferam; obt ipfe, 
6 percurre apothecas memoriæ tuæ, 6 fi quid repereris, 
quod ea labe non fit infeélum, profer : gratulabor. 2. Ante- 
quam invenerim folum firmum, infra quod nullam arenam 
mobilem: effe fciam, nullofque Lemures ipfam commoventes, 
debeo omnia rejicere, & omnem omnino materiam habere 
fufpeélam ; aut fane, quæ vulgaris et Architeélura & vetus, 
ante omnia definiendum efl an fint, & quæ, 1llæ tandem 
materiæ non rejiciendæ, deque illis in foffà retinendis mo- 
nendi funt foffores. Hinc, perinde atque ex præcedenti, 
infirma omnia, & ad conffruélionem ædificiorum prorfus 
inutilia. 3. Si quid fit quod vel minimum concuti poffit, id, 
voluntate plane in contrarium verfa, jam collap/um effe 
crede, & crede effe effodiendum, € utere foffä vacua tan- 
quam fundamento. Hinc aditus omnes ad ædificationem 
præclufi. Quid enim fperes ab illo :| « Nulla hic jam efl 
terra, nulla arena, nulli lapides », € fexcenta* 1/liufmodr ? 
Neque vero dicas foffionem 1llam non effe perpetuam, fed, 
juflitit inflar, ad tempus & ad altitudinem quamdam, ut 
quoque in loco magis alta ef arena. Eflo enim, fit ad tem- 
pus; at efl eo tempore quo putas te ædificare, quo uteris 
foffæ vacuitate, & abuteris, perinde quafi ab eû ædifica- 


tio omnis pendeat, & in eä, veluti neceffario in flereomate,. 


con/fiflat. At, ais, ed utor ut flylobatam € columnam fla- 


biliam, ut folenne efl aluis Architeélis. Annon 1li machi- 


a. Lire fexcentis ? Voir p. 530 ci-avant, 1. 4. 
Œuvres. Il. 69 


120 


121 


546 OEUVRES DE DESCARTES. 


nas extemporaneas extruunt, tis uluntur, ut columnam ele- 
vent? &c., ut fupra*. 

In quibus etiam nihil eft magis ridicule a Cæmen- 
tario quam ab Authore noftro excogitatum. Quod 
enim rejectione dubiorum non magis mihi vias præ- 
cluferim ad cognitionem veritatis, quam Architectus 
foflione ad facelli conftrudionem, fatis declarant ea 
quæ poftea demonftravi; vel certe aliquid in is, aut 
falfum, aut incertum, notare debuiflet : quod cum nec 
faciat, nec poflit, ipfum inexcufabiliter hallucinarti eft 
confitendum. Nec magis unquam laboravi, ut proba- 
rem me, five rem cogitantem, efle mentem, quam al- 
ter, ut probaret fe efle Architeétum ; fed fane Author 
nofter magno conatu & labore nihil hic probavit, nifi 
fe mentem, faltem bonam, non habere.| Nec, ex eo 
quod metaphyfica dubitatio ed ufque procedat, ut quis 
fupponat fe nefcire an fomniet, an vigilet, magis fe- 
quitur eum nihil certi pofle invenire, quam, ex eo quod 
Architeétus, dum fodere incipit, nondum fciat an fa- 
xum, an argillam, an quid aliud infra arenam fit in- 
venturus, fequitur 1llum 1b1 non poffe faxum invenire, 
vel invento fidere non debere. Nec, ex 60 quôd, ante- 
quam quis fciat Deum exiftere, habeat occafionem 
dubitandi de omni re (nempe de omni re cujus claram 
perceptionem animo fuo præfentem non habet, ut ali- 
quoties expofui), magis fequitur omnia effe ad vefti- 
gandum verum inutilia, quam, ex eo quod Architectus 
omnia ex foflis fuis rejici curaflet, antequam firmum 
folum eflet inventum, fequebatur nulla rudera aut alia 
in ipfis fuifle, quæ fibi poflea in jaciendis fundamentis 


a, Page 520415; ap. 530,120: 


20 


25 


30 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 547 


ufui fore judicaret. Nec magis inepte errabat Cæmen- 
tarius, dicendo, juxta vulgarem & veterem Architeétu- 
ram, illa non effe ex foflis rejicienda, & de iis retinen- 
dis monendos effe foflores, quam errat Author nofter, 
tum dicendo ante omnia defintendum effe an fint, & quæ, 
1llæ tandem propofitiones a dubitatione immunes (qui 
enim definiri poffent ab eo quem nullas adhuc noffe 
fupponimus?), tum affirmando hoc effe præceptum 
vulgaris ac veteris Philofophiæ (in eà enim nihil tale 
reperitur). Nec magis infulfe fingebat Cæmentarius 
Architectum velle uti foflà vacuà pro fundamento, 
omnemque | ejus ædificationem ab eà pendere, quàm 
aperte hallucinatur Author nofter, dicendo me uti oppo- 
Jito ejus quod dubium eff, ut principio, & abutr abdicatis, 
perinde quafi ab 1is veritas omnis pendeat, & in iis, veluti 
neceffario in flereomate, confiflat*, immemor verborum 
quæ pro meis fuprà retulerat : Nec pones, nec negabis, 
neutro uteris, utrumque habebis velut falfum?. Nec deni- 
que imperitiam fuam magis declarabat Cæmentarius, 
foffam ad jacienda fundamenta excavatam comparan- 
do extemporaneæ machinæ, cujus ufus effet ad colum- 
nam erigendam, quam Author nofter, eidem machinæ 
comparando abdicationem dubiorum. 

Refpondebat 4 : Ars 1lla peccat exceffu. Hoc eft, plus 
molitur quàam ab eä prudentiæ leces exigant, plus quam 
ab eä quifquam mortalium depo/cat. Petunt quidem non- 
nulli fibi ut firma ædificia confiruantur; at profeclo nemo 
repertus ef? haclenus, qui fibi fatis effe non duxertt, fiædes, 


4 monendos] movendos (1"* édit.). — 6-8 et 9-10 Signes de paren- 
thèse omis. 


a Pase 530,1 1-2 et | 8-10. 
b. Page 524, 1. 11-12, et p. 458, L. 28. 


122 


123 


48 OEuvrEs DE DESCARTES. 


in quibus habrtaret, æque firmæ effent ac ipfa terra quæ 
nos Juflinet, ut fuperflua fit omnis cura majoris alicujus 
Jirmitatis quærendæ. Præterea, ut ad inambulandum certi 
Junt fines flabilitatis foli, qui fufficiant abunde, ut quifque 


Jupra illud tuto incedat, ita in domibus ædificandis certi 


Junt limites, quos qui attigit certus eft &e., ut fupra*. 


Ubi quamvis injufte Architeëtus a Cæmenttario eul- 
paretur, multo tamen injuftius in re fimili ab Authore 
noftro reprehendor. Verum enim eft, in domibus con- 
ftruendis certos effe fines, infra fummam firmitatem 
foli, ultra quos progredi operæ pretium effe non folet, 
tique varii funt pro magnitudine molis conftruendæ : 
nam & humiliores cafæ ipfi arenæ tuto imponuntur, 
neque hæc minus firma eft ad illas fuftinendas, quam 
faxum ad altas turres. Sed falfiffimum eft, in funda- 
mentis Philofophiæ ftatuendis, tales efle aliquos dubi- 
tandi limites infra fummam certitudinem, in quibus 
prudenter ac fecure conquiefcere poflimus. Cüm enim 
veritas in indivifibili confiftat, poteft contingere, ut 
quod non agnofcimus efle fumme certum, quantum- 
vis probabile appareat, fit plane falfum; nec fane ille 
prudenter philofopharetur, qui ea fcientiæ omnis 
fuæ poneret fundamenta, quæ cognofceret effe for- 
tafle falfa. Et verd, quid refpondebit Scepticis, qui 
omnes dubitationis limites tranfcendunt ? Qui ratione 
ipfos refutabit ? Nempe defperatis aut damnatis annu- 
merabit. Egregie certe; fed quibus illi eum interim 
annumerabunt ? Neque putandum eft eorum feétam 
dudum efle extinétam. Viget enim hodie quàm maxi- 
me, ac fere omnes, qui fe aliquid ingenii præ cæte- 


a. Page 530,121, à p591, 1:10, 


30 


nn nn 


20 


25 


30 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 49 


ris habere putant, nihil invenientes in vulgari Philo- 
fophià quod ipfis fatisfaciat, aliamque veriorem non 
videntes, ad Scepticam transfugiunt. Atque ii funt 
præcipue, qui Dei | exiftentiam & humanæ mentis im- 
mortalitem fibi demonftrari expofcunt. Adeo ut valde 
mali exempli ea fint, quæ ab Authore noftro hîc di- 
cuntur, præfertim cum eruditus clueat : oftendunt 
enim ipfum non putare Atheorum Scepticorum erro- 
res pofle refutari; atque ita illos, quantum in fe ef, 
fulcit & confirmat. Quippe omnes hodierni Sceptici 
non dubitant quidem in praxi, quin habeant caput, 
quin 2 & 3 faciant $, & talia; fed dicunt fe tantüm iis 
uti tanquam veris, quia fic apparent, non autem certo 
credere, quia nullis certis rationibus ad id impellun- 
tur. Et quia non eodem modo ipfis apparet Deum 
exiftere, mentemque humanam efle immortalem, ideo 
his nequidem in praxi tanquam veris uténdum putant, 
nifi prius fibi probata fuerint, rationibus magis certis 
quam fint ullæ ex iis ob quas apparentia omnia am- 
plectuntur. Quæ cüm a me fic probata fint, & a ne- 
mine ante me, faltem quod feiam, nulla major & indi- 
gnior maledicentia excogitari poffe mihi videtur, 
quam ea eft Authoris noftri, dum in totà hac fuà Dif- 
fertatione unum illum errorem, in quo Scepticorum 
fecta confiflit, nempe nimiam dubitationem, continue 
mihi affingit & fexcenties inculcat. Eftque profeéto 
liberalis in meis peccatis recenfendis; etfi enim hîc 
dicat laudem effe non vuloarem metas promovere, & va- 
dum ab omnibus retro fæculis intentatum pervadere*, 
nullamque habeat rationem fufpicandi, hoc a me 


a. Page 531, 1. 7-0. 


124 


126 


50 OŒuUvVRES DE DESCARTES. 


factum non effe in eàdem illà re de quà agit, ut mox 
oftendam, hoc tamen ipfum pro peccato mihi apponit, 
quia, inquit, e/? Jane laus eximia, at dum vadum vadari 
poffit citra naufragium*: nempe vult a letoribus credi, 
me 1bi A Ch fecifle, five errorem aliquem com- 
mififle : quod tamen ipfemet nec credit, nec quidem 
ullà ratione fufpicatur. Nam fane, fi vel minimam 
eXCogitare potuiflet rationem, ad fufpicandum me ali- 
quid erraffe in toto illo itinere, in quo mentem a co- 
gnitione propriæ exiflentiæ ad cognitionem exiftentiæ 
Dei & diftinétionem fui ipfius a corpore perduxi, pro- 
cul dubio ipfam in Diflertatione tam longà, tam ver- 
bofà, & rationum tam vacuä, non omififet; longeque 
maluiflet illam proferre, quam mutare quæftionem, 
ut femper fecit, quoties argumentum poftulabat ut eà 
de re loqueretur, ac inepte me inducere difputantem 
an res cogitans eflet Mens. Non habuit itaque ratio- 
nem ullam ad fufpicandum me aliquid errafle in üis 
quæ afferui, & quibus Scepticorum dubitationem om- 
nium primus everti. Fatetur hoc eximià laude dignum 
efle; ac nihilominus fatis habet frontis, ut ee no- 
mine me reprehendat, ipfamque 1llam eee 
afingat, quæ cæteris omnibus mortalibus, qui eam 
nunquam refutarunt, meliori jure quàm uni mihi tri- 
bui poffet. Cæmentarius autem 

Refpondebat $ : Peccat defeélu. Hoc ef, | dum plus 
molitur quam fit par, nihil abjolvit. Unum te volo teflem, 
te judicem. Quid præflitifli apparatu illo magnifico ? Quid 


foffione 1llà tam folenni, adeo generali & genero/fä, ut ne 


quidem firmiffumis lapidibus peperceris, nifi hoc tritum : 


a. Page 531, 1. 9-10. 


30 


20 


29 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. 1 


« Saxum, quod invenitur infra omnem arenam, ef? folidum 
6 firmum » ? Hoc, inquam, tta vel plebeculæ familiare &e. 
ut fupra”*. 

Hicque expeétabam, tum a Cæmentario, tum etiam 
ab Authore noftro, ut aliquid probaretur. Sed, ut ille 
petebat tantum quid ArchiteQus præflitiffet foffione, 
nifi quod faxum retexiffet, diflimulando ipfum ei faxo 
facellum fuum fuperftruxifle : ita nofter quærit dum- 
taxat quid præftiterim dubiorum rejeétione, nifi hoc 
tritum: Cogito, fum, quia nempe pro nihilo ducit, quod 
ex his & Dei exiftentiam & reliqua multa demonftra- 
rim. Atque unum me vult teftem, tam infignis fcilicet 
audaciæ fuæ; ut & alibi, de aliis etiam non veris, ait : 
Credere ad unum omnes. Ubique pulpita refonare. Se à 
præceptoribus fuis accepiffe, 1llofque ab alus, jam inde ab 
Adamo’, & talia. Quibus non major debetur fides, 
quam juramentis quorumdam hominum, qui eo pluri- 
bus uti folent, quo id, quod volunt perfuadere, magis 
incredibile ac falfum putant. Alter ver 

Refpondebat 6 : Peccat commune peccaltum, quod in 
cæteris arguit. Nempe miratur mortales omnes omnino 
hæc dicere & ponere tam confidenter : « Satis firma efl 
arena quæ nos fufhinet. Hoc folum in quo flamus non 
movetur Gc.»; 6 fe ipfam non miratur, dum pari confi- 
dentià dicit : « Arena efl rejicienda Éc.°. » 

Quod non magis erat ineptum, quàm quod Author 
nofter in re fimili afirmat. 

Refpondebat 7 : Peccat peculiare fibr peccatum. Nempe 


amPare 3 lee 
bRPase no lt 2e p.234; 7-0; 
CHPape soir, 1024; 


127 


128 


à 


2 


OŒEuvREs DE DESCARTES. 


quod cæteri hominum aliquatenus firmum habent, 6 fufi- 
center, terram in qua flamus, arenam, lapides; illa, fingu- 
larr fibi confilio, oppofitum, fofjam fcilicet, ex qua arena, 
lapides & reliqua fublata funt, non modo pro re firmä, 
Jed pro tam firmä, ut in ea fundarti poffit folidiffimum 
Jacellum, fumit, eoque nititur ufque eù, ut hoc fi fulcrum 
removeris, in vultum procumbat*. 


Ubi non magis hallucinatur, quam Author nofter, 
dum immemor eft verborum : Nec pones, nec nega- 


bis, Cc. 


Refpondebat 8 : Peccat imprudens. Nempe non adyer- 


tens inflabilitatem foli effe gladium ancipitem : dum alte- 
ram fugit aciem, ab altera læditur. Arena non ef illi folum 


atis flabile : quia? illam removet, & ponit oppo/fitum, fofjam 
Cl 184 PP : 


fcilicet arenä vacuam, atque In hac foffa, tanquam fi effet 


res firma, dum imprudens nititur, vulneratur. 


Nec pones nec negabis. Hocque de gladio dignius eft 


Ubi rurfus meminifle tantüm oportet verborum : 


fapientià Cæmentarii, quam Authoris noftri. 


Refpondebat 9 : Peccat prudens, dum fctens ac volens 


& monita occæcat fefe, & voluntaria rejeclione eorum, 
quæ funt necefjaria ad ædificandas domos, fua deludr fe 


finit regulä, non modà id conficiens quod non intendit, fed 


illud etiam, quod maxime reformidat®. 

Quod quam verum effet de Architecto, conftructio 
facelli, & quam fimile verum fit de me, quæ demon- 
ftravi declarant. 


-HPase31,1l20/41p.522;110; 


. Mal calqué sur la phrase de la p. 532, 1. 9. Quia pour quapropter. 


12-16. 


. Page 532, 1. 6-11. 


TDi: 


5 


LEA 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. LE 


Refpondebat 10: Peccat commiffione, dum, quod vetat 
Jolennt ediélo, redit ad vetera, & contra leges foffonis, 
refumit rejeéla. Sat recordaris*. 

Quod imitando, Author nofter non recordatur ver- 
borum : Nec pones, nec negabis, &c. Alioqui enim quà 
fronte fingeret, id folenni editto vetitum, quod nequi- 
dem negandum efle prius dixit ? 

Refpondebat 11 : Peccat omiffione, dum quod præferi- 
bit uti firmamentum : « Summopere cavendum efl, ne quid 
» ut verum admittamus, quod non poffimus probare verum 
» effe », non femel prætergreditur, impune affumens utr 
Jumme certum € verum, nec probans :« Areno/um Jolum 
» non fatis firmum eft ad ædificia fuflinenda », & alia id 
genus?. 

Ubi plane, ut Author nofter, hallucinabatur, appli- 
cans foflioni, ut nofter dubiorum rejectioni, quod per- 
tinet tantum ad ftrutionem, tam ædificiorum, quàm 
Philofophiæ. Veriffimum enim eft, nihil admittendum 
effe ut verum, quod non poflimus probare efle verum, 
cum de eo ftatuendo vel afirmando quæftio eft; fed, 
cum tantum de effodiendo vel abdicando, fufñicit quod 
fufpicemur. 

Refpondebat 12 : Ars illa aut nihil habet bonr, aut 
nihil novi, plurimum verd fuperflui. Etenim, 1. fi dicat 
Juà là rejeclione arenæ fe intelligere foffionem illam, qua 
cætert utuntur Architect, dum arenam non rejictunt, nifi 
quatenus non efl fats firma ad ædificiorum molem fuflr- 
nendam : boni aliquid dicet, fed nihil novi; nec nova erit 
illa foffio, fed vetus, & omnium Architeélorum ad unum°. 


a. Page 532, |. 17-10. 
b. Zbid., 1. 20-26. 
Cage l27, tp; 
Œuvres. Il. 7O 


129 


130 


431 


$$4 Œuvres DE DESCARTES. 


2. 1 foffione 1llà arenæ ra velit amandari omnem 
arenam, ut tollatur & nihil ejus retineatur, € ed tanquam 
nullä, aut ejus oppofito, nempe vacurtate loc quem 1lla 
prius implebat, tanquam re folidä 6 firmä utamur : novi 
dicet aliquid, fed nrhil boni, eritque foffio 1lla quidem 
nova, fed, fpuria*. 

| 3. Sr dicat fe v1 & momento rationum 1d conficere certà 
& evidenter : « Ego fum peritus Archite‘luræ, illamque 
» exerceo; @ tamen, qua talis, nec fum Architeélus, nec 
» Cæmentarius, nec Bajulus, fed res ab 11s fic abducla, ut 
» poffim intelligi, nondum intelleélis 1llis, perinde aique 
» intelligitur animal, five res fentiens, nondum intelleétà 
» re hinniente, rugiente, &c. » : boni aliquid dicet, fed 
nihil novi, cum 1d ubique compita refonent, ac difertis 
verbis <id>= doceant quotquot homines aliquos cenfent 
Architeéluræ effe peritos; ac, fi Architeélura etiam parie- 
tum conffruélionem compleéhtur, ut ill quoque Archi- 
teéluram fciant, qui calcem cum arenä lemperant, qui 
lapides cædunt, qui materiam apportant, quotquot ext/flr- 
mant operarios id agere, hoc efl ad unum omnes". 

4. Si dicat probatum a fe rationtbus validis & medi- 
tatis fe revera extflere, & elle Architecluræ peritum, €, 
dum exiflit, non exiflere reapfe Architeélum, non Cæmen- 
tartum, non Bajulum : novi dicet aliquid, fed nihil boni, 
& nihilo plus quam fi diceret exiflere animal, nec effe 
tamen leonem, aut vulpem, &e.°. 

$. Si dicat fe ædificare, hoc eff Architeélurä uti in ædr- 
ficiis confiruendis, € fic ædificare, ut fuam 1llam aélionem 
aëlu reflexo intueatur 6 confideret, adeoque fcrat | 6 con- 


% 


S 


a. Page 533,1. 6-10. 
b. Jbid., 1. r11- 
CAIbid 22e 


2 
2. 
ud 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIME. 555 


Jideret fe ædificare (quod vere efl effe confcium, & aclüs 
alicujus habere confcientiam), id ver efje proprium Ar- 
chiteéluræ, five artis quæ fit pofita fupra peritiam bajulo- 
rum, coque paclo fe effe Architeélum : dicet quod nondum 
dixit, & quod debuit dicere, & quod expeclabam ut diceret, 
& quod fæpius fæpe, ubi vidi parturientem, fed inant 
conalu, volur fuggerere : dicet, inquam, boni alquid, 
Jed novi nihil, cüm illud nos a noftris olim præceptoribus 
acceperimus, & 1lli a fuis, atque, opinor, ali ab alis, jam 
inde ab Adamo*. 

Id porro fi dicat, quæ & quanta fupererunt? Quæ re- 
dundabunt? Quanta battologia? Quæ machinæ aut ad 
pompam aut ad præfligias ? Quorfum arenæ inflabilitas, 
& terræ commotiones, & Lemures, five inania terricula- 
menta? Quis finis foffionis illius adeo profundæ, ut ne 
nobis plus refidut effe patiatur quàam hilum ? Cur pere- 
grinationes tam longæ, tta diuturnæ, exteras in oras, pro- 
cul a fenfibus, umbras inter € fpecira ? Quid facriunt illa 
tandem ad flabiliendum facellum, perinde quai flare 1llud 
non poffit, nifi omnia fufque deque vertantur ? Sed cur 
interpolationes materiarum tot ac tantæ, ut veteres ponan- 
tur, eligantur novæ, nfque abjeclis rurfum veteres afju- 
mantur ? An fortè, ut, dum fumus in templo, vel coram 
maghnatibus, aliter nos gerere debemus, quàm in gur- 
guftio vel popinà, 1ta hæ novorum arcanorum novæ funt 
cærimoniæ ? At quin 1lla, procul amiffis ambagibus, nitide, 
clare, breviter, fic verbo veritatem exhibuit : « Ædifico, 
» habeo iflius ædificationts confcientiam, ergo fum Archi- 
» teélus? » ? 


a. Page 533, I. 28, à p. 534, L. 0. 
b. Page 534, 1. 10-27. 


132 


133 


50 OEuvres DE DESCARTES. 


6. Denique, ji dicat domos conftruere, earum cubicula, 
cellas, porticus, januas, feneflras, columnas, € reliqua, 
mente præordinare, difponere, ac deinde ad ea conflruenda 
matertartis, latomis, cæmentartis, fcandularus, bajulis, 
operartifque cæteris præeffe, ipforumque opera dirigere, 
ila effe proprium Architeëli, ut nulli prorfus alii artifices 
id poffint : novi dicet aliquid, fed nihil boni, @ 1llud qui- 
dem gratis &ingratiis, n1fi fors aliquid affervat & abfcon- 
CLIN quod unUMI Juperefl perfugium) fuo tempore velut e 
machinä Jlupentibus exhibendum. At illud quamdiu efl, ex 
quo expeclatur, ut plane fit defperandum * ? 

Refp. ult.: Hïc vereris, opinor, arti ill tuæ, quam 
amas, quam ampleéleris, ignofco, quam uti filiolam ofcu- 
laris tuam. Times ut ne, quia tot peccatorum feci ream, 
quia, ut ipfe vides, rimas agit & undique diffluit, veteres 
ad teflas abjiciendam putem. Ne vereare, amicus fum. 
Vincam expeclationem tuam, aut fane fallam. Silebo & 
ex|peclabo. Novi te,  aciem ingenii tui acrem ac per- 


Jpicacem. Ubr temporis aliquid ad meditandum acceperis, 


ac maxime ubr regulam illam tuam fidam fecreto in receffu 
confulueris, pulverem excuties, fordes ablues, terfam & 
politam Architeéluram noftris fifles afpeélibus. Interea 
hoc habe, meque audi, tuis dum quæfitis pergo re/pondere, 
tique compleélor bene multa, quæ brevitatis fludio per- 


flrinxi leviter, ut ea, quæ fornices attinent, quæ feneflra- 


rum aperluras, quæ columnas, quæ porticus, & fimilia?. 
Sed en Programma novæ Comœædiæ. 


a Page 554,128; "p.555, 


b. Page 535,1. 6-20. 


20 


25 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMÆ. cor 


AN POSSIT INSTAURARI ARCHITECTURA. 


Quæris 3. an. Ad quæ verba cùm perveniflet, ali- 
quot ejus amici, videntes nimiam invidentiam & 
odium, quibus percellebatur, jam plane in morbum 
tranfiifle, non pañli funt ipfum diutius ita in plateis 
declamare, fed protinus ad Medicum deduxerunt. 

Ego certe non aufim quidquam tale de Authore 
noftro fufpicari; fed pergam tantum hic notare, quam 
accurate illum in omnibus fit imitatus. Eodem plane 
modo agit judicem, integerrimum fcilicet, ac valde 
circumfpette ac religiofe caventem, ne quid temere 
pronunciet. Cüm poftquam undecies me condemna- 
vit, ob id unum quod dubia rejecerim ad certa fta- 
bilienda, & quafñ foflas fecerim ad jacienda ædificii 
fundamenta, duodecimà demum vice rem examinat, 
aitque : 

1. Si eam intellexerim, ut revera fcit me intelle- 
xifle, patetque ex verbis, Nec pones nec negabis, &c. 
ab ipfo mihi tributis: tune quidem me aliquid bont 
habere, fed nihil novr. 

2. Si ver intellexerim alio illo modo, ex quo præ- 
cedentia undecim peccata defumpfit, & quem tamen 
ab omni fenfu meo tam remotum effe novit, ut fupra 
in 3. primæ fuæ quæftionis induxerit me de ipfo cum 
admiratione ac rifu dicentem : /d /ano homint qui veniat 
in mentem*? tunc me fcilicet aliquid xovt habere, fed 


10 non à la ligne, — 20 même remarque. 


a Page 458,11. 12. 


134 


135 


50 OËEUVRES DE DESCARTES. 


nihil bonr. Quis unquam in conviciando, non dicam 
tam impudens, tam mendax, tam veri omnis verifimi- 
lifque contemptor, fed tam imprudens & immemor 
fuit, ut in meditatà atque elaboratà Diflertatione, 
fexcenties unam & eandem opinionem alieui expro- 
braret, a quà faflus effet, in principio ejufdem Dif- 
fertationis, illum ipfum, cui eam exprobrabat, adeo 
abhorrere, ut ipfam nulli homini fano in mentem 
venire poile putaret ? 

Quantum ad quæftiones quæ fequuntur (n. 3, 4, $), 
tam apud Authorem noftrum quàam apud Cæmenta- 
rium, nih1l plane ad rem pertinent, nec a me vel 
Architeto unquam funt motæ. Sed verifimile ef ipfas 
primum a Cæmentario fuifle excogitatas, ut, cum 
nihil eorum quæ ab Architeéto fa@ta fuerant, auderet 
attingere, ne imperitiam fuam nimis declararet, ali- 
quid tamen amplius quam folam ejus foffionem repre- 
hendere videretur; Authoremque noftrum 1llum etiam 
hac in parte efle imitatum. 

3. Cüm enim ait, rem cogitantem pofñle intelligi, 
non intellectà mente, nec animo, nec corpore, non 
meliüs philofophatur quam Cæmentarius, cum ait 
Architecturæ peritum non efle magis Architeétum, 
quam Cæmentarium, aut Bajulum, & fine ullo ex 18 
poffe intelligi. 

4. Ut etiam fane æque ineptum eft, dicere rem co- 
gitantem exiftere, non exiflente mente, quam Archi- 
tecturæ peritum, non exiftente Architecto (faltem cùm 
fumitur nomen mentis, ut illud, ufu confentiente, 
a me fumi fignificavi). Et non magis repugnat rem 


19 non à la ligne. — 25 même remarque. 


20 


25 


30 


bé his: 


20 


30 


OBJECTIONES SEPTIME. 59 


cogitantem exiftere fine corpore, quäm Architecturæ 
peritum fine Cæmentario, vel Bajulo. 

$. Item cüm ait non fufhicere quod fubflantia aliqua 
fit cogitans, ut fit pofita fupra materiam, & plane fpi- 
ritualis, quam folam vult vocari mentem, fed infuper 
requiri ut actu reflexo cogitet fe cogitare, five habeat 
cogitationis fuæ confcientiam, æque hallucinatur ac 
Cæmentarius, cum ait Architeéturæ peritum debere 
actu reflexo confiderare fe habere illam peritiam, 
priufquam efle poflit Archite@us. Etfi enim revera 
nemo fit Architectus, qui non fæpe confiderarit, aut 
faltem confiderare potuerit, fe habere ædificandi peri- 
tiam, manifeflum tamen |eft iftam confiderationem 
non requiri ut fit Architectus. Nec magis etiam fimilis 
confideratio five reflexio requiritur, ut fubftantia co- 
gitans fit pofita fupra materiam. Etenim prima quævis 
cogitatio, per quam aliquid advertimus, non magis 
differt a fecundà per quam advertimus nos iftud prius 
advertifle, quam hæc a tertià per quam advertimus 
nos advertifle nos advertifle : nec ulla vel minima 
ratio aflerri poteft, fi prima concedatur rei corporeæ, 
cur non etiam fecunda. Quapropter notandum eft 
Authorem noftrum multo periculofius errare hac in 
parte quàm Cæmentarium : tollendo enim veram & 
maxime intelligibilem differentiam, quæ eft inter res 
corporeas & incorporeas, quod nempe hæ cogitent, 
illæ non item, & aliam in ejus locum fubfituendo, 
quæ nullo modo eflentialis videri poteft, quod nempe 
hæ confiderent fe cogitare, illæ non confiderent, 
facit omne quod in fe eft ad impediendum ne realis 


2 non à la ligne. 


136 


137 


60 OŒEuvres DE DESCARTES. 


humanæ mentis a corpore diftinétio intelligatur. 

Minus etiam eft excufandus quod brutorum ani- 
malium caufæ faveat, eifque non minus quam homi- 
nibus cogitationem tribui velit, quam Cæmentarius 
quod fibi, & fui fimilibus, Architeuræ peritiam, non 
minus quam Architeclis arrogare fit conatus. 

Ac denique in omnibus fatis apparet, utrumque 
codem modo, non quid verum aut verifimile eflet, co- 
gitafle, fed tantummodo quid fingi poflet ad detrahen- 
de de inimico. illumque apud eos, | qui ipfum non 
noflent, nec de rei veritate curiofius inquirere cura- 
rent, ut plane imperitum & ftultum defcribendum. Et 
quidem appolite Hiftoricus Cæmentarit, ad infanam 
ejus invidiam exprimendam, refert illum Architeéti 
foflionem, ut apparatum magnificum, extulifle, faxum 
verd foflione 1flà retettum, facellumque ipfi fuper- 
ftrutum, ut rem nullius momenti, contempfifle; nec 
minus tamen pro amicitià & fingulari erga ipfum vo- 
luntate gratias egifle, &ce. Itemque in conclufione in- 
ducit ipfum egregia hæc epiphonemata proferentem : 
Id porro fi dicat, quæ & quanta fupererunt ? quæ redunda- 
bunt? Quanta battologia? Quæ machinæ aut ad pompam 
aut ad præfhigias* ? &e. Et paulo poft : Hic vereris, opinor, 
arti illi tuæ, quam amas, quam amplecleris, ignofco° &c. 
Itemque : Ne vereare, amicus fum° &e. Hæc enim omnia 
Cæmentarii morbum tam graphice repræfentant, ut 
nihil ad id aptius ab ullo poetà fingi potuifle videatur. 

1 non à la ligne. 

a. 1Page52, lTI-13; 


b. Page 556, 1. 12-13. 
(ee Ibid., EN (0) 


20 


25 


OBJECTIONES SEPTIMEÆ. 61 


At mirum eft Authorem noftrum eadem omnia tanto 
cum affedtu imitari, ut quid ipfe agat non advertat, 
illoque cogitationis aétu reflexo, quo mox ajebat ho- 
mines a brutis diftingui, non utatur. Non enim pro- 
feQo diceret nimium efle apparatum verborum in 
meis feriptis, fi confideraret quanto majorem habeat, 
ad unicam dubitationem de quà egi, non dico impu- 
gnandam, quia nullis rationibus impugnat, fed (liceat 
uti verbo duriufculo, quia nullum aliud æque aptum 
ad rei veritatem exprimendam occurrit) allatrandam, 
quam ego ad eandem proponendam. Nec etiam batto- 
logiæ meminiflet, fi adverteret quàm prolixà, quàm 
fuperfluà, quàm inani loquacitate ufus fit in totà fuà 
Differtatione, in cujus tamen fine affirmat fe brevitati 
ftuduifle. Quia vero ibidem ait fe mihi efle amicum, 
ut quàm amicifime cum iplo agam, quemadmodum 
Cæmentarius ab amicis fuis ad Medicum ductus fuit, 
ita ego hunc noftrum Superiori fuo commendabo*. 


a. Ces mots semblent annoncer la lettre Admodum Reverendo Patri 
DINET, qui, en effet, dans l'édition princeps de 1642, fait suite immédiate- 
ment aux Objectiones et Responsiones septimæ. 


Œuvres. Il. 71 


138 


20 


ADMODUM REVERENDO PATRI 
PATRINDINET 


SOCIETATIS JESU 


PRÆPOSITO PROVINCIALI PER FRANCIAM 


RENATŒUS DES CARTESES:. D:: 


Cüm nuper R. P. Mercenno per literas fignificaf- 
fem ? me valde cupere, ut Diflertatio, quam audiebam 
aR. P.*in me fcriptam efle, vel ab ipfo KR. P.* in lu- 
cem ederetur, vel faltem ad me mitteretur, ut eam cum 
reliquis Objectionibus ab aliis ad me miffis edi cura- 
rem, rogaflemque ut hoc, vel ab 1llo, vel certe, quia 
æquiffimum effe judicabam, a Reverentià tuà impe- 
trare conaretur : refpondit fe literas 1llas meas R.tuæ 
legendas tradidifle, ipfafque non modo tibi fuiffe gra- 
tas, fed & multa fingularis prudentiæ, humanitatis, ac 
benevolentiæ erga me tuæ figna fibi a te effe demon- 
ftrata. Hocque etiam re fum expertus, quia flatim 
poftea ifta Differtatio ad me fuit mifla‘. Quæ me non 
modo ad agendas tibi maximas gratias impellunt, fed 
etiam ad opinionem meam de 1llà Differtatione libere 


a. Voir pour la composition et la date de cette Æpitre, t. III, p. 564 et 
565, et aussi, p. 523, 1. 6, et p. 558, éclaircissement.— L'astérisque après 
les lettres R. P. remplace le nom de Bourdin. 

b. Voir Correspondance, t. III, p. 464-465, et 460-470, lettres du 
22 déc. 1641. 

c. Janvier 1642: Voir ibid, t. III, et p. 481, L. 16, et p. 523, I. 6. 


440 


141 


442 


504 OEuvres DE DESCARTES. 


aperiendam, fimulque ad confilium de ftudiorum meo- 
rum inflituto petendum invitant. 

Equidem cum primüm illam in manibus meis tenui, 
tanquam de magno thefauro gaudebam : nihil enim 
mihi optatius eft quam, vel opinionum mearum certi- 
tudinem experiri, fi fortè, a magnis viris examinatæ, 
nullà in parte falfæ reperiantur; vel faltem errorum 
admoneri, ut ipfos emendem. Et quemadmodum in 
corporibus bene conflitutis talis eft partium omnium 
inter fe communicatio & confenfus, ut fingulæ non 
|fuis privatis viribus tantüm utantur, fed præcipue 
etiam commune quoddam fit totius robur, quod ad 
unamquamque, dum operatur, accedit : ita, cum fei- 
rem quàm arcta foleat effe inter omnes veftros animo- 
rum conjunctio, non unius R. P.* Differtationem, fed 
totius Societatis æquum & accuratum de opinionibus 
meis judicium habere me arbitrabar. 

Ubi verd illam legi, plane obflupui, & longe aliud 
mihi de ipfà credendum effe cognovi. Nam fane, fi pro- 
fea effet ab Authore qui eodem fpiritu quo tota 
veftra Societas regeretur, major aut faltem non mi- 
nor in eà benignitas, & manfuetudo, & modeftia, 
quam in privatorum eàdem de re fcriptis, appareret : 
at contrà, fi cum aliorum in meas Meditationes obje- 
cionibus conferatur, nemo non credet illas potius a 
Religiofis fattas, hanc autem | tantà cum acerbitate 
fcriptam efle, ut ne privatum quidem, & nullis fpecia- 
libus votis magis quàm reliquos homines ad virtutem 
impulfum, decere poflit. Appareret etiam amor Dei, 
ejufque promovendæ gloriæ defiderium ardens: at 


2 non à la ligne (édit. princeps). — 17 même remarque. 


20 


25 


30 


10 


20 


25 


30 


EPisToLa AD P. Diner. 565 


contrà principia, ex quibus exiftentiam Dei & humanæ 
animæ a corpore diftintionem deduxi, magno in eà 
ftudio, contrà rationem ac veritatem, falfà authoritate 
ac figmentis impugnantur. Appareret quoque doétri- 
na, & ratio, & ingenium : at, nifi forfan latinæ linguæ 
notitiam, qualem olim plebecula Romæ habebat, pro 
dotrinà numeremus, nullam plane in eà inveni, nul- 
lumque ratiocinium non illegitimum aut falfum, nec 
etiam ullum acumen ingenii, quod non cæmentario 
dignius fit quam Patre Societatis. Omitto prudentiam, 
cæterafque virtutes, quæ | cùm in Societate veftrà exi- 
miæ fint, nullæ tamen in iftà Diflertatione apparent, 
nec ullum vel minimum fui odorem in ipfam transfu- 
derunt. Sed appareret faltem veritatis reverentia, & 
probitas, & candor : at contrà patet ex Notis*, quas 
ei adjunxi, nullum convicium fingi poffe ab omni veri 
fpecie magis remotum, quam id totum quod mihi in 
ipfà exprobratur. Ac proinde, ut magna unius partis a 
communi totius corporis lege diffenfio indicat ipfam 
morbo aliquo fibi peculiari laborare, ita omnino ex 
Differtatione R. P.* manifeftum eft ipfum eà fanitate 
non frui, quæ in reliquo veftro corpore exiftit. Neque 
ver minoris facimus vel caput vel totum hominem, 
ob id quod fortè pravi humores, contra ejus volun- 
tatem ac citra culpam, in pedem aut digitum influxe- 
rint; fed contrà æftimamus conftantiam ac virtutem, 
cum dolorem curationis ferre non recufat : & nemo 
unquam contempfit C. Marium quôd varices in cruri- 
bus haberet, fed non minüs fæpe laudatur qudd unam 
forti animo fecari fit pañlus, quàm ob feptem fuos 


a. Ci-avant, pages 451, 459, 464, 472, 470, etc. 


144 


445 


146 


66 OEuvREs DE DESCARTES. 


confulatus & plurimas vidorias ab hoftibus reporta- 
tas. Eodemque modo, cùm non ignorem quàam pio & 
paterno affeélu omnes tuos profequaris, quo deterior 
Differtatio illa mihi videtur, eo pluris facio integri- 
tatem ac prudentiam tuam, quôd illam ad me mitti 
volueris, eoque magis totam Societatem fufpicio & 
colo. Sed quia ipfemet R. P.* fuam Differtationem ad 
me mittendam dedit, ne temere videar judicare id 
illum fponte non feciffe, quid me ad hoc credendum 
impellat, & fimul omnia quæ mihi haétenus cum ipfo 
interceflerunt, enarrabo. 


Scripfit jam ante, anno 1640, alios | quofdam in me 
Tractatus de Opticis, quos audio ipfum difcipulis fuis 
legiffe, ac etiam exfcribendos dediffle, non fortè omni- 
bus, id enim ignoro, fed faltem nonnullis (nempe, ut 
credibile eft, maxime charis & fidelibus : cùm enim 
ab uno, in cujus manibus vifi fuerant, exemplar peti 
curaflem, non potuit impetrari). Deinde Thefes de iis 
edidit, quas per triduum in Collegio veftro Parifienfi 
magno cum apparatu & infolità celebritate ventilavit: 
ubi quidem de nonnullis etiam aliis rebus, fed præ- 
cipue de meis opinionibus difputavit, multafque de 
me (nempe haud difficiles de abfente) viétorias repor- 
tavit®. Quin & vidi Velitationem five Præfationem 
iftarum Difputationum initio recitatam & a R. P.* elu- 
cubratam, in quà de nullà plane alià re quam de me 
impugnando agebatur, & nullum tamen/|verbum ut 


11 a0n à la ligne (édit. princeps). 


a. Voir Correspondance, t. III, p. 94-05, et. p. 06. 


20 


25 


20 


25 


EpisTOLA AD P. DINET. 507 


meum reprehendebatur, quod unquam feripferim aut 
cogitarim, quodque non fit tam aperte abfurdum, ut 
non magis quàam ea, quæ in Diflertatione mihi aflingit, 
ulli homini fano venire poflit in mentem, ut Notis in 
ipfam fais, & ad Authorem, quem nondum fciebam 
effe ex Societate, privatim miflis, tunc explicui®. 

In Thefibus autem, non modè quafdam meas opi- 
niones falfas effe ajebat, quod fane cuilibet licet, præ- 
fertim fi rationes habeat ad id probandum; fed etiam, 
ut candore folito uteretur, verborum quorundam fi- 
gnificationes mutabat, ut, exempli caufà, angulo, 
qui ha@enus ab opticis refraélus fuit appellatus, da- 
bat nomen anguli refraclionis, pari acumine quo in 
fuà Differtatione per corpus dicit a fe intelligi 24 quod 
cogitat, & per animam, 1d quod eff extenfum; atque 
hujus | artificii ope, nonnulla mea inventa, verbis a 
meis valde diverfis exprefla, tanquam fua proferebat, 
meque, tanquam fi de illis aliud quid plane ineptum 
fenfiffem, arguebat. 

Quorum ubi fui admonitus, dedi flatim-literas ad 
R. P. Reétorem ejus Collegii”, quibus rogabam « ut, 
» quandoquidem opiniones meæ dignæ vifæ fuerant, 
» quæ ibi publice refutarentur, me quoque non indi- 
» gnum judicaret, ad quem refutationes iftas mitte- 
» ret, quique inter veftros difcipulos cenferi pof- 
» fem° ». Aliaque multa addebam, quibus omnino 
mihi videbar id debere impetrare, ut inter cætera, 


G non à la ligne (édit. princeps). — 19 même remarque. 
a. Voir Correspondance, t. III, p. 105-119. Lettre du 29 juillet 1640. 


b. Lettre CXCVI, du 22 juillet 1640, t. II, p. 97. 
c. Tome III, p. 99, 1. 25-30. 


147 


148 


149 


568 Œuvres DE DESCARTES. 


« quôd longe malim a veftris quam ab ullis aliis 
» doceri, quia vos ut Præceptores adhuc meos, & 
» totius meæ primæ ætatis inflitutores unicos, fum- 
» mopere colo & obfervo*; quodque tam exprefle 
» in Differtatione de Methodo pag.7$ rogarim omnes, 
» ut me errorum, quos in fcriptis | meis invenirent, 
» monere dignarentur, tamque paratum ad illos 
» emendandos me efle oftenderim, ut non putarim 
» quemquam fore, præfertim religiofam vitam pro- 
» feflum, qui me mallet abfentem apud alios erroris 
» condemnare,quäm mihimetipfi meos errores often- 
» dere, de cujus faltem charitate erga proximum non 
» mihi liceret dubitare? ». 

Ad quæ, non ipfe R. P. Reétor, fed R. P.* princi- 
pio refpondit, fe Traétatus fuos, five rationes quibus 
meas opiniones impugnabat, intra oétiduum efle mif- 
furum. Ac paulo pôift ali quidam Patres Societatis 
idem intra fex menfes ejus nomine promiferunt 
fortè quia, cum Traélatus iflos non probarent (ex- 
prefle entm eorum, quæ ab illo in me fufcepta fue- 
rant, confcios fe non fuifle fatebantur), id temporis 
ad illos emendandos requirebant. Ac denique R. P.* 
literas ad me dedit‘, non folüm fuà | manu feriptas, 
fed etiam communi Societatis figillo munitas, ut tune 
tandem illum ex Superiorum voluntate feribere ap- 
pareret; iifque fignificavit : 1. /ibr a R. P. Reciore 


13 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Lettre CCV, du 30 août 1640 (envoyée le 15 sept.), t. III, p. 169, 
1. 9-13. 

b. 1bid., p. 169, 1. 22-30. 

c. Lettre perdue. Cf.it: TI, p. 205-1995, ap. 207, lt7 etip 222: 


20 


25 


19 


20 


25 


EPISTOLA AD P. DINET. 509 


præceptum effe, ut cùm literæ, quas ad illum fcripfe- 
ram, fe præfertim fpeélarent, iple ad eas refponderet, 
Juique inflituti rationem aperiret. 2. Nullum a fe fufcip, 
Jed nec tri fufceptum peculiare prælium adverfus meas 
opiniones*. 3. Quôd nthil dediffet petitiont quam pro- 
pofui Methodi p.75, id fuæ tribuendum ignorantiæ, quia 
Methodum non perlegerat®. 4. De Noïis meis in fuam 
prolufionem, fe nthil addere, ab eo quod pridem fignifi- 
carat, fuiffetque fcripturus, nifi aliter fuafifjent amici°: 
hoc eff, nihil omnino, quia nihil‘antea fignificarat, nifi 
tantüm fe rationes, quas contra me habebat, efle 
miflurum : adeo ut tantüm per hæc verba declararet fe 
nunquam eas efle miflurum, quia difluaferant amici. 

Ex quibus omnibus etfi erat manifeflum 1illum 
fummo de me maledicendi ftudio flagraffe, idque pri- 
vato confilio, & non confentientibus reliquis Patribus 
Societatis, fufcepifle, ac proinde alio quàäm vos fpiritu 
agi, & denique nihil minus velle, quam ut ea videam, 
quæ in me fcribit : etfi etiam mihi valde indignum 
videretur, hominem religiofum, cum quo nulla mihi 
unquam inimicitia nec quidem notitia intercefferat, 
tam publice, tam aperte, tam infolenter de me male- 
dixifle, nihilque aliud habere excufationis, quäm quod 
diceret fe Diflertationem meam deMethodo non legiffe: 
quod quàm verum eflet, clare patebat ex eo, quod Ana- 
lyfim meam, tum in Thefibus, tum in prolufione, ali- 
quoties reprehendifiet, quamvis nullibi de ipfà egiflem, 


13 non à la ligne (édit. princeps). 


dCi UP Ip222 /1P812-714; 
b. Jbid,, p. 223, 1. 10-14. 
c. Tbid., p. 225, 1. 13-14. 
Œuvres. Il. 72 


150 


451 


152 


ÿ70 CEUVRES DE DESCARTES. 


nec quidem nomen Analyfeos fcripfiflem, preterquam 
in eà Diflertatione de Methodo, quam fe non legifle 
fingebat : verumtamen, quia fe in pofterum quieturum 
efle promittebat, libenter præterita diffimulabam. 

Et minime mirabar R. P. Rectorem nihil feverius 
pro primà vice in illum decrevifle, quam ut ipfemet 
mihi faéti fui rationem aperiret ; atque ita non occulte 
fateretur, fe nihil eorum, quæ contra me in Thefibus, 
Difputatione ac Traëtatibus fuis magno cum faflu pro- 
tulerat, coràam me tueri poffe; nihilque habere, quod 
ad Notas, quas in ejus Velitationem feripferam, ref- 
ponderet. At certe miror hunc R. P.* tanto me lacef- 
fendi defiderio arfiffe, ut, quamvis ei prior 1lla Velita- 
tio tam parum fœliciter fuccefliflet, atque ex quo 
nullum fe peculiare prælium in meas opiniones fufceptu- 
rum effe promiferat, nihil mihi novi cum 1llo vel alio 
ullo ex veftris intercefiffet, Diflertationem tamen 
fuam pofñtea fcripferit. Nifi enim in eà peculiare præ- 
lium adverfus meas opiniones contineatur, nefcio 
certe quidnam fit in opiniones alicujus præliari : nifi 
forfan eo nomine fe excufet, qudd non reverà meas 
opiniones, fed alias plane infanas, mihi a fe per ca- 
lumniam afliétas, impugnet; vel etiam quod non fpe- 
rarit illam unquam ad manus meas effe perventuram. 
Nam fane patet ex ftylo non eo inftituto fuiffe con- 
feriptam,ut Objectionibus in meas Meditationes factis 
annumeraretur; patetque etiam ex aliis illis Traétati- 
bus, quos a me noluit videri (quid enim in 1is pejus 
quam in ipfà potuit efle ?); patet denique ex mirà ejus 


4 non à la ligne (édil. princeps). — 28-29 point de signes de 
parenthèse. 


20 


25 


ES à 
* 


20 


2) 


EPisTOLA AD P. Diner. 71 


licentià opiniones a meis quammaxime diverfas mihi 
afingendi : neque enim | tantà ufus fuiffet, fi hoc fibi 
unquam a me publice exprobratum iri putaffet. Ideo- 
que, quod ipfam acceperim, non fane illi, fed Socie- 
tati, ac tibi, maximas gratias habeo atque ago. 
Vellemque ut ea qualifeunque occafio, quæ mihi 
nunc datur, gratiam referendi, cum ejus in me inju- 
riarum diffimulatione, potius quam cum aliquà ul- 
tione, conjungi poflet, ne id meà caufà facere videar : 
quod reverà non committerem, nili etiam ad laudem 
Societatis, & tuam, veritatumque fcitu perutilium pa- 
tefationem, conducere exiftimarem. Sed, cùm R. P.* 
Mathefim doceat in veftro Collegio Parifienfi, quod 
fpectari poteft ut primarium totius orbis terrarum, 
Mathefis autem fit facultas, quà ego præcipue uti di- 
cor : ut nullus eff in totà veftrà Societate qui authori- 
tate fuà plus poflit ad meas opiniones impugnandas, 
ita nullus etiam eft cujus errores eà in re admiffi faci- 
lius vobis omnibus tribuerentur, fi de ipfis tacerem. 
Multi enim fibi perfuaderent illum unum ex univerfo 
veftro corpore fuifle deletum ad judicium de meis 
ferendum, ideoque non minus ei foli, quam vobis om- 
nibus fimul fumptis, hac de re credi oportere, nec 
etiam aliter de vobis, quam de ipfo, efle judicandum. 
Ac præterea confilium fequutus eft, ut ad cogni- 
tionem veritatis aliquandiu impediendam & retardan- 
dam valde efficax, fic ad ipfam plane fupprimendam 
non fufficiens, quodque, cüm tandem detegeretur, 
nullo® vobis honori effet. Quippe non conatus eft 
5 non à la ligne (édit. princeps). — 24 même remarque. 


a. « Nullo », sic pro « nulli ». Ou peut-être : nullo < modo >? 


453 


154 


455 


156 


72 OEUVRES DE DESCARTES. 


meas opiniones rationibus refutare, fed alias plane 
ineptas & abfurdas, verbis fere meis expreflas, pro 
meis propofuit, ac tanquam refutatione indignas 
derifit. Quo artificio facilè omnes eos, qui me non 
norunt nec feripta mea viderunt, ab 1is legendis aver- 
tiflet, ac etiam eos, qui viderunt quidem, fed nondum 
fauis intelligunt, hoc eft fere omnes qui viderunt, 
ab ipfs ulterius examinandis revocaflet : nunquam 
enim fufpicati fuiflent hominem religiofum, præfer- 
tim ex veftrà Societate, adeo confidenter opiniones 
pro meis proponere, & irridere, quæ reverà meæ non 
eflent. 

Atque ad hoc multum juviflet, quod fuam Differta- 
tionem non palam omnibus, fed privatim tantüum ami- 
cis fuis lectitaffet : ita enim facilè caviffet, ne ulli eam 
viderent, qui poffent ejus figmenta dignofcere; ac cæ- 
teri majorem ei fidem ideo habuiflent, quod putaffent 
eum nolle ipfam in lucem edere, ne famæ meæ noce- 
ret, ac mihi effe amicum. Nec interim fuiffet pericu- 
lum ne a non fatis | multis legeretur : nam, fi tantum 
Sociis fuis, in veflro Parifienfi Collegio, id quod fpe- 
rabat perfuafiffet, hinc facilè ad omnes alios veftræ 
Socictatis, toto orbe fparfos, eadem opinio tranfiüflet; 
atque ab his etiam ad alios homines fere omnes, qui 
Societatis veftræ authoritati credidiflent. Nec fane mi- 
rarer, fi hoc contigiflet : nam, cum veftri fint femper 
fuis quifque fludiis quammaxime occupati, fieri non 
potelt ut finguli examinent omnes novos libros, qui 
quotidie magno numero prodeunt in lucem, fed cre- 
diderim expectari judicium ejus, qui primus ex So- 


12 non à la ligne (édit. princeps). 


20 


25 


30 


20 


25 


EPisToLA AD P. Diner. 73 


cietate quemque librum legendum fufcipit, ac prout 
ille de eo judicat, cæteros poftea vel etiam legere, vel 
abftinere. Jamque mihi videor ejus rei fecille experi- 
mentum circa Tractatum quem edidi de Meteoris: cùm 
enim partem Philofophiæ | contineat, quæ, nifi admo- 
dum fallor, accuratius & verius in ipfo explicatur, 
quam in ullis feriptis aliorum®*, nullam puto efle cau- 
fam cur Philofophi, qui Meteora fingulis annis in 
unoquoque ex veftris Collegiis docent, illum præter- 
mittant, quam quia fortè, falfis de me R. P.* judiciis 
credentes, nunquam legerunt. 

At quandiu tantüm illa ex meis, quæ ad Phyficam 
aut Mathefim pertinebant, impugnavit, parum curavi. 
Cüm autem in fuà Diflertatione principia illa Meta- 
phyfica, quorum ope Dei exiftentiam realemque hu- 
manæ animæ a corpore diftinctionem demonftravi, 
non rationibus, fed malediétis, evertenda fufceperit, 
harum veritatum cognitio tanti eft momenti, ut ne- 
mini probo pofñlit difplicere, quod ea, quæ de illis 
fcripfi, pro viribus defendam. Nec fane difiiculter id 
præftabo : cùm enim | mihi nihil aliud quäm nimiam 
dubitationem objecerit, non opus ef, ad oftendendum 
quam injufte ipfam mihi aflingat, ut referam loca om- 
nia mearum Meditationum, in quibus eam diligenter, 
ac, ni fallor, accuratiüs quàm ullus alius cujus feripta 
habeamus, refutavi & fuftuli; fed fatis eft fi moneam 
ejus quod exprefle fcripfi, initio meæ refponfionis ad 
tertias Objectiones : nempe nullas dubitandi rationes 


11 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Cf. Discours de la Méthode et Essais, p.455, 1. 18-26, de cette édition. 


157 


158 


159 


74 Œuvres DE DESCARTES. 


fuifle a me propofitas, eo fine ut ipfas perfuaderem, 
fed contra ut refutarem:; eodem plane modo, quo 
« Medecinæ feriptores morbos deferibunt, quorum 
» curandorum Methodum volunt docere® ». Quis 
tam audax & tam impudens in calumniando unquam 
fuit, ut accufaret Hippocratem aut Galenum, quôd 
caufas ex quibus morbi nafci folent exponant, atque 
inde concluderet, ipfos nihil aliud docere|quàam Me- 
thodum ægrotandi ? 

Certe, qui tantam in R. P.* audaciam fuiffe feiunt, 
non facile fibi perfuaderent ipfum hac in re privato 
tantum confilio ufum efle, nifi ego ipfe teftarer, no- 
tumque facerem quo paéto, & ea quæ prius in me 
feripferat, non probata fint a veftris, & ultima ejus 
Diflertatio tuo juffu ad me fuerit miffa. Quod cüm 
nullibi commodiüs poffim quam in hac epiftolà, non 
abs re efle puto eam fimul cum Notis meis in Differ- 
tationem ? edi curare. 


Atque, ut ego etiam ex ipfà fructum percipiam, di- 
cam hic aliquid de Philofophià quam conferibo, & 
quam, nifi quid obfliterit, poft annum unum aut alte- 
rum in lucem edere decrevi‘. Cüm, anno 1637, non- 
nulla ejus Specimina vulgarem, nihil non facere cona- 
tus fum, ut præcaverem invidiam, quam mihi, licet 


9 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Ci-avant, page 172, 1. 9-10. 

b. Les Notæ de Descartes, intercalées dans la Dissertatio du P. Bourdin, 
parurent, en eflet, sous le titre de Objectiones septimæ, etc. (voir ci-avant, 
p. 451), dans le mème volume que cette lettre au P. Dinet. 

c. Principia Philosophiæ, publiés en 1644 (achevé d'imprimer le 
10 juillet). 


20 


20 


25 


30 


EPisTOLA AD P. DINET. s75 


indigno, imminere adver|tebam; hæc caufa fuit cur 
nomen meum îiflis Speciminibus præfigi noluerim, 
non, ut quibufdam fortè vifum eft, quod rationibus 
in is contentis non fiderem, vel eorum me puderet; 
hæcque etiam fuit caufa, cur declararim expreflis ver- 
bis, in Differtatione de Methodo, pag. 66, mihi non in 
animo efle ut, dum viverem, Philofophia mea vulga- 
retur. Quo in inflituto adhuc manerem, fi, ut fpera- 
bam & ratio poftulabat, hoc me, faltem aliquà ex 
parte, invidià liberaflet. At plane fecus accidit. Ea 
enim eft fortuna Speciminum meorum, ut, quamvis 
non a multis intelligi potuerint, quia tamen a non- 
nullis, iifque maxime ingeniofis & doétis, qui ea di- 
gnati funt examinare curiofius, multas veritates, non- 
dum antea vulgatas, continere comperta funt, hæc 
fama tranfierit ad multos, qui flatim ideo fibi perfua- 
ferunt me aliquid in Philofophià certi & nullis con- 
troverfiis obnoxii pofle explicare. Unde fequutum ef, 
ut maxima quidem pars, nempe non tantum ii qui 
extra fcholas libere philofophantur, fed plærique 
etiam ex iis qui docent, præfertim juniores, & qui 
magis ingenio quam immerità doétrinæ famà nitun- 
tur, ac verbo omnes qui amant veritatem, integram a 
me Philofophiam in lucem edi optarint. Sed alia pars, 
ii fcilicet qui doéti videri malunt quàam efle, jamque 
aliquod nomen inter eruditos ex eo fe habere putant, 
quod de fcholæ controverfiis acriter difputare didice- 
rint, timentes ne, detectà veritate, controverfiæ iflæ 
abrogentur, ac fimul eorum doétrina omnis abeat in 
contemptum, meæque Philofophiæ editione veritatem 
deteétum iri exiftimantes, non aufi quidem funt | aperte 


160 


161 


162 


163 


464 


576 Œuvres DE DESCARTES. 


oftendere fe non cupere ut ederetur, fed fummä in me 
invidià exarferunt. Et quidem perfacile mihi fuit hos 
ab aliis diflinguere. Qui enim Philofophiam meam 
optarunt, optime recordati funt me de 1llà, dum vive- 
rem, non vulgandà confilium fumpfiffe, ac nonnulli 

etiam funt conquefli quod eam mallem nepotibus 
quam coævis meis concedere, quanquam omnes in- 
genui, caufam cur id facerem advertentes, & mihi non 
deefle voluntatem publicis commodis ferviendi, non 
ideo minus me amarint. Qui autem ipfam timuerunt, 
nullo modo id recordati funt, aut faltem credere no- 
luerunt, fed contrà fuppofuerunt ejus me editionem 
promififfe : hinc vocabar apud illos celebris promiffor ; 
hinc comparabar nonnullis, qui librorum, quos a fe 
feribi fimulabant, editionem | per multos annos fruftra 
minati funt; hincque etiam R. P.* ait hoc tandiu a me 
expeclari, ut deinceps fit defperandum : ridicule pro- 
feéto, fi putat aliquid ab homine nondum fene po- 
tuifle diu expectari, quod ab aliis in multis fæculis 
nondum eft præftitum ; ac imprudenter, qudd, ubi me 
conatur vituperare, talem efle concedat, ut id a me 
intra paucos annos diu potuerit expectari, quod ego 
ab illo intra fexcentos, fi tandiu vita utriufque proro- 
garetur, non expettarem. Hujufmodi autem homines, 
cum plane fibi perfuaderent me decreviffe Philofo- 
phiam illam, quam metuebant, emittere ftatim atque 
effet parata, non mod eas opiniones, quæ in fcriptis 
jam a me editis explicantur, fed etiam præcipue iftam 
Philofophiam, fibi nondum cognitam, multis male- 
diétis, quà occultis,quà etiam | apertis & publicis, funt 
profequuti, ut fcilicet vel me ab eà edendà abfterre- 


20 


25 


30 


20 


25 


EPisTOLA AD P. DINET. s77 


rent, vel editam ftatim everterent, & tanquam in cunis 
fuffocarent. Rifi quidem initio illorum conatus, & 
quanto vehementiores in meis impugnandis efle ani- 
madverti, tanto pluris me ab iplis fieri exiftimavi. Sed 
ubi eorum numerum in dies augeri vidi, atque, ut fit, 
multo diligentiores eos efle ad occafiones mihi no- 
cendi quærendas, quam ullos benevolentes ad me 
protegendum, veritus ne forte clandeftinis molimini- 
bus aliquid poffint, ac ne otium meum magis intertur- 
bent, fi permaneam in inftituto Philofophiam meam 
non edendi, quàm fi aperte ipfis me opponam, at*, 
præftando id totum quod timent, ne amplis timen- 
dum habeant efficiam : pauca 1lla omnia, quæ de Phi- 


lofophià cogitavi, publici juris| facere inflitui, ac con- 465 


tendere ut, fi vera fint, a quamplurimis recipiantur. 
Quapropter 1lla non eodem ordine ac ftylo proponam, 
quo magnam eorum partem ante confcripli, eo in 
Traétatu cujus argumentum in Differtatione de Me- 
thodo explicui?, fed alio ad fcholarum ufum magis 
accommodato, brevibus fcilicet articulis fingulas quæ- 
ftiones includendo, talique ordine ipfas exequendo, ut 
fequentium probatio ex folis præcedentibus depen- 
deat, omnefque in unum corpus redigantur. Quà ra- 
tione fpero me veritatem eorum omnium, de quibus 
in Philofophià folet difputari, tam clare effe expofitu- 
rum, ut quicunque illam quærent, perfacile ipiam ibi 
fint inventur1. 

Quærunt autem profeélo veritatem juvenes omnes, 


27 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Lire et ? ou bien ac? 
b. Tome VI de cette édition, p. 41, 1. 21. 
Œuvres. II. 23 


166 


467 


578 OEUVRES DE DESCARTES. 


cüm primüm ad difcendam Philofophiam fe accin- 
gunt. Quærunt | etiam illam cæteri omnes cujuf- 
cunque ætatis, cum foli apud fe de rebus Philofophi- 
cis meditantur, eafque in proprium ufum examinant. 
Sed & Principes omnes, & Magiftratus, alive qui 
Academias aut Gymnafa inftituunt, fumptufque fup- 
peditant ut Philofophia in 11s doceatur, non nifiveram, 
quantum fieri poteft, volunt doceri; nec patiuntur 
dubias & controverfas opiniones ibi ventilari, ut ex 
difputandi confuetudine fubditi magis contentiofi, & 
refractarii, & pertinaces, atque ideo fuperioribus fuis 
minus obfequentes, & feditionibus commovendis ap- 
tiores evadant, fed tantüm ob fpem veritatis, quam ex 
iflis difputationibus aliquando emerfuram plærique 
fibi perfuadent; vel fi jam longà experientià fint edocti 
quäm rar0 illa hoc pacto reperiatur, adeo tamen ipfam 
curant, ut etiam perlexiguam ejus fpem non putent 
effe negligendam. Nulla autem unquam gens fuit tam 
fera aut tam barbara, tamque a reélo ufu rationis, quo 
folo homines fumus, abhorrens, ut apud fe doceri 
voluerit opiniones, quæ pugnarent contrà cognitam 
veritatem. Atque ideo non dubium eft, quin veritas 
opinionibus omnibus ab eà diverfis, quantumlibet 
inveteratis & pervulgatis, fit præferenda; & quin om- 
nes ii, qui alios docent, ipfam pro viribus quærere 
atque inventam docere teneantur. 


Sed nempe non creditur eam fore in novà illà Phi- 


lofophià quam promitto. Non verifimile eft me unum 
plus vidifle, quam fexcenta millia ingeniofiffimorum 
virorum, qui opiniones in fcholis vulgo receptas fe- 


26 non à la ligne (édit. princeps). 


20 


30 


20 


29 


30 


EPisToOLA AD P. Diner. 79 


quuti funt; viæ tritæ ac cognitæ novis ac ignotis funt 
femper tutiores; præfertim propter Theologiam, cum 
quà | veterem & vulgarem Philofophiam optime con- 
fentire multorum annorum experientia jam docuit, 
de novà autem incertum eft. Ideoque ne fortè, impe- 
ritam multitudinem novitatis avidam ad fe alliciendo, 
paulatim crefcat & vires fumat, Scholarumque five 
Academiarum pacem & quietem perturbet, vel etiam 
in Ecclefià novas hærefes adducat, mature prohiben- 
dam atque extinguendam efle quidam contendunt. 

Ego verd contrà refpondeo, me quidem mihi nihil 
arrogare, nec profiteri me plus videre quàam cæteros; 
fed hoc fortè mihi profuifle, quod, cum proprio 1n- 
genio non multum fidam, planas tantum & faciles vias 
fim fequutus. Nam, fi quis per ipfas magis promoveat 
quàm ali, multo majori ingenio præditi, per falebro- 
fas & impenetrabiles illas quas fequuntur, non eft 
mirandum. 

Addo me nolle ut mihi credatur de veritate eorum 
quæ promitto, fed ut ex iis Speciminibus quæ jam dedi 
judicetur. Non enim ibi unam aut alteram, fed plus 
fexcentis quæftionibus explieui, quæ fic a nullo ante 
me fuerant explicatæ ; ac quamvis multi hactenus mea 
feripta tranfverfis oculis infpexerint, modifque omni- 
bus refutare conati fint, nemo tamen, quod fciam, 
quicquam non verum potuit in iis reperire. Fiat enu- 
meratio quæftionum omnium, quæ in tot fæculis, qui- 
bus aliæ Philofophiæ viguerunt, ipfarum ope folutæ 
funt, & fortè nec tam multæ, nec tam illuftres inve- 
nientur. Quinimo profiteor ne unius quidem quæftio- 


10 non à la ligne (édit. princeps). — 18 même remarque. 


168 


169 


470 


174 


80 OEUVRES DE DESCARTES. 


nis folutionem, ope principiorum Peripateticæ Philo- 
fophiæ peculiarium, datam unquam fuifle, quam non 
poflim demonftrare effe illegitimam & falfam. Fiat 
periculum, proponantur, non quidem omnes, neque 
enim operæ pretium puto multum temporis eà in re 
impendere, fed paucæ aliquæ feleétiores : ftabo pro- 
miflis. Et moneo tantüm, ne captioni locum relin- 


quam, loquendo de principiis Peripateticæ Philofo- 


phiæ peculiaribus, me excipere illas quæftiones, 
quarum folutiones defumptæ funt vel a folà expe- 
rientià omnibus hominibus communi, vel a confide- 
ratione figurarum & motuum quæ Mathematicorum 
propria eff, vel denique in Metaphyficis a communibus 
illis notionibus quas a me admitti, ut & præcedentia, 
ex Meditationibus meis apparet. 

Addo etiam, quod fortè videbitur effe paradoxum, 
nihil in eà Philofophià efle, quatenus cenfetur Peripa- 
tetica, & ab aliis diverfa, quod non fit novum; nihilque 
| in me, quod non fit vetus. Nam, quantum ad prin- 
cipia, ea tantüm admitto, quæ omnibus omnino Phi- 
lofophis hactenus communia fuere, funtque idcirco 
omnium antiquiflima; & quæ deinde ex is deduco, 
jam ante in ipfis contenta & implicita fuifle tam clare 
oflendo, ut etiam antiquiflima, utpote humanis menti- 
bus a naturà indita, efle appareat. Contrà autem 
principia Philofophiæ vulgaris, eo faltem tempore 
quo ab Ariftotele aliifve inventa funt, erant nova, nec 
jam meliora putari debent quam tunc fuere; nihilque 
ex 11s deducitur quod non fit controverfum, & ex more 
fcholarum a fingulis Philofophis mutari poflit, ac 


15 non à la ligne (édit. princeps). 


20 


25 


30 


20 


25 


ÉPISroLA AD P: DINEr. 81 


proinde quod non fit maxime novum, eùm quotidie 
adhuc renovetur. 

Quantum ad Theologiam, cum una veritas alteri 
adverfari nunquam poñlit, eflfet impietas timere, ne 
veritates in Philofophià inventæ iis quæ funt de fide 
adverfentur. Atque omnino profiteor nihil ad religio- 
nem pertinere, quod non æque ac etiam magis facilè 
explicetur per mea principia, quäm per ea quæ vulgo 
recepta funt. Jamque hujus rei mihi videor fpecimen 
dedifle fatis luculentum, in fine meæ refponfonis 
ad quartas Objectiones*, circa quæftionem in quà 
omnium dificillime Philofophia cum Theologià folet 
conciliari. Etidem in aliis quibuflibet, fi opus fit, præ- 
flare paratus fum, ac etiam oftendere multa e contra 
efle in vulgari Philofophià, quæ reverà pugnant cum 
is quæ in Theologià funt certa, etfi id vulgo a Philo- 
fophis diflimuletur, vel ob longam iis eredendi con- 
fuetudinem non advertatur. 

Non etiam metuendum ef, ne meæ opiniones, | im- 
peritam & novitatis avidam multitudinem alliciendo, 
nimis crefcant; cum e contrà doceat experientia ipfas 
præcipue a peritioribus probari, quos non novitate, 
fed folà veritate, allicientes, nimium cerefcere non 
poflunt. 

Nec magis metuendum eft, ne Scholarum pacem 
perturbent; fed contra, cm omnes Philofophi tot 
controverfiis fe mutuo vexent, ut nunquam majore in 
bello effe poffint quäm jam funt, nulla melior ratio eft 

2 non à la ligne (édit. princeps). — 18 même remarque. — 
24 idem. 


a. Ci-avant, p. 252, 1. 22 et suiv. 


173 


174 


475 


; 82 OEUVRES DE DESCARTES. 


ad pacem inter ipfos conciliandam, hærefefque etiam, 
quæ quotidie ex iflis controverfiis repullulant, mi- 
nuendas, quàm fi veræ opiniones, quales meas efle 
jam probavi, recipiantur : earum enim clara perceptio 
omnem dubitandi ac difputandi materiam tollet. 
Atque ex his patet, nullam reverà efle rationem, ob 
quam nonnulli tanto ftudio reliquos homines ab 1is 
cognofcenidis velint avertere : nifi quôd, nimis evi- 
dentes & certas eas efle exiftimantes, vereantur ne 
obfint famæ doctrinæ, quam ipfi ex aliarum minus 
probabilium cognitione quæfiverunt. Adeo ut hæc 1pfa 
illorum invidia non exiguum fit veritatis meæ Philo- 
fophiæ argumentum. Sed ne fortè hîc videar de invi- 
dià falfo gloriari, ac folam Differtationem R. P.*in 
teftimonium vocare pofle, dicam quid nuper in recen- 
tüiflimà harum Provinciarum Academià contigerit. 


Doctor quidam Medicinæ*, vir acerrimi ac perfpica- 
ciflimi ingenii, atque ex eorum numero qui, quamvis 
Scholarum Philofophiam recle didicerint, quia tamen 
ei non credunt & funt ingenui, non ideo multum fu- 
perbiunt, nec fe admodum doctos efle fingunt, ut aliis 
quibufdam in more eft, qui 1pfà funt inebriati : legit 
Diolptricam meam & Meteora, cüm primüum edita funt 
in lucem, ac ftatim aliqua in 1is verioris Philofophiæ 
principia contineri judicavit. Quæ colligendo diligen- 
tius, & alia ex 11s deducendo, eà fuit fagacitate, ut 
intra paucos menfes integram inde Phyfiologiam* con- 


5 non à la ligne (édit. princeps). 


. Henricus Regius, ou Henry de Roy, à Utrecht. 
b. Voir t. Il, p: 548-549, et t; IV, p. 240, éclaircissement. « 


[Q 


20 


25 


20 


25 


EpisrToLa AD P. DINET. 83 


cinnarit, quæ, cm privatim a nonnullis vifa effet, eis 
fic placuit, ut Profeffionem Medicinæ, 1bi tune fortè 
vacantem, pro illo, qui antea ipfam non ambiebat, a 
Magiftratu petierint &impetrarint*. Ita profeflor factus 
ofcui fui efle putavitea potiflimum docere, propterquæ 
ad illud munus vocatus fuifle videbatur : præfertim 
cümipfa vera efle,ac quæcunque cumiis pugnant falfa, 
judicaret. Sed cüm id agendo magnam, pro ratione 
loci, haberet auditorum frequentiam, quidam flatim ex 
ejus collegis, ipfum fibi præferri ad vertentes, manifefte 
inviderunt, ac perfæpe apud Magiftratum conquefti 
funt, petentes ut ei nova ifla docendi ratio prohibere- 
tur. Nec tamen aliud tribus annis potuerunt impe- 
trare, quam ut hortaretur ad vulgaris, tum Philofo- 
phiæ, tum Medicinæ principia fimul cum fuis docenda, 
ut ita auditores ad aliorum etiam fcripta legenda pa- 
raret. Sentiebat enim prudens Magiftratus, fi nova ifta 
vera effent, prohiberi non debere; fi autem falfa, non 
opus efle, quia fponte intra paucos menfes eflent col- 
lapfura. Cum autem e contra crefcerent in dies, exco- 
lerenturque potifimum ab honeftiflimis & ingeniofif- 
fimis quibufque, magis quàm ab humilioribus aut 
junioribus, qui facilius invidorum authoritate aut 
confilio ab 11s audiendis revocabantur : novam etiam 
provinciam Magiftratus Medico dedit, ut nempe Pro- 
blemata Phyfica, tum Ariftotelis, tum aliorum, certis 
diebus, lectione extraordinarià explicaret?, atque ita 
majorem haberet occafionem, quam in folà fuà Me- 

a. Regius fut nommé professeur extraordinaire d’abord, le 6 septembre 
1638, puis professeur ordinaire, le 18 mars 1639. Voir t. II, p. 529; cf. 


p- 305-306, 307, 334 et 527. 
b. Voirt. III, p. 60. 


176 


177 


3 


8 


584 OŒEuvres DE DESCARTES. 


dicinà, de omnibus Phyficæ partibus agendi. Et quie 
viflent fortafle deinceps reliqui ejus Collegæ, ac 
veritati locum dediflent, nifi unus inter cæteros, qui 
tunc erat illius Academiæ Rettor®, omnes fuas in eum 
machinas intendere decreviflet. Ut autem cujus ge- 
neris adverfarios habeam appareat, hunc paucis hic 
defcribam. 

Cluet Theologus, Concionator, Difputator ; ma- 
gnamque fibi apud plebejos homines gratiam poten- 
tiamque conciliavit, ex eo quod, modo in Romanam 
Religionem, modo in alias quafcunque a fuà diverfas, 
modo in potentiores invehendo, ferventem & indomi- 
tum pietatis | zelum præ fe ferat, interdumque etiam 
dicteriis feurrilibus plebeculæ aures demulceat; quod- 
que, multos quotidie libellos, fed à nemine legendos, 
emittendo, varios Authores, fed fæpius contra fe 
quäm pro fe facientes, ac fortè ex indicibus tantüm 
notos, citando, & de quibuflibet fcientiis, tanquam 
fi earum gnarus effet, audaciflime, fed & imperi- 
tiffime, loquendo, admodum doëtus indoétis videatur. 
Peritiores autem, qui feiunt quàm importunus in 
aliis provocandis femper fuerit, ac quäm fæpe, ubi 
fuit difputandum, convitia pro rationibus attule- 
rit, turpiterque viélus difcefferit, fi fint diverfæ ab 
ipfo religionis, palam irrident & contemnunt, eum- 
que jam publice nonnulli fic exceperunt, ut nihil 
novi deinceps in ipfum feribi pofle videatur; fi ver 


7 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Gisbertus Voetius, recteur de l’Université d'Utrecht, 16 mars 1641- 
16 mars 1642. 


20 


25 


20 


25 


ÉPISTOLA AD P. DINET. 58 


cum illo in religione confentiunt, | etfi quantum 
poflunt excufent & tolerent, in animo tamen non 
probant. 

Poftquam hic homo aliquandiu Reétor fuit, contigit 
ut, cum thefes Medico Præfide ab ejus auditoribus de- 
fendebantur, non daretur ipfis libertas ad argumenta 
quæ proponebantur refpondendi, fed fcholafticis & 
importunis fupplofionibus turbarentur. Quas fupplo- 
fiones non dico a Theologo per amicos fuifle excita- 
tas, neque enim fcio, fed antea non fiebant; atque 
audivi a fide dignis, qui adfuerant, nullo eas nec ref- 
pondentium nec Præfidis merito potuifle contingere, 
cum femper prius inciperent quäm ipfi mentem fuam 
explicuiflent. Et interim rumor fpargebatur, novam 
ibi Philofophiam male defendi, ut fcilicet inde infer- 
rent homines, non dignam effe quæ publice doceatur. 

Contigit etiam, cùm frequentes difputationes fub 
præfidio Medici haberentur, ac Thefes minus curiofe, 
ad arbitrium refpondentium, ex variis & inconnexis 
quæftionibus conflarentur, ut in quädam Thefi pofue- 
rint : ex mente & corpore non fier unum ens per fe, [ed 
per accidens*; vocando fcilicet ens per accidens id omne 
quod ex duabus fubflantiis plane diverfis conftaret, 
nec 1deo negando unionem fubftantialem quà mens 
corpori conjungitur, nec utriufque partis aptitudinem 
naturalem ad iflam unionem, ut patebat ex eo quod 
ftatim poftea fubjunxifent : #/las fubflantias dici incom- 
pletas, ratione compo/fitr quod ex earuri unione OrLluTr : 


3 non à la ligne (édit. princeps). — 16 même remarque. 


a. Voir t. III, p. 460 et suiv. 
Œuvres. II. 74 


179 


180 


580 OËEUvVRES DE DESCARTES. 


adeo ut nihil in ipfis poflet reprehendi, nifi forfan 
modus loquendi minus in fcholis ufitatus. 
At vero hæc fatis magna occafio vifa eft Rectori 
181 Theologo ad Medicum circumveniendum, hærelfeof- 
que condemnandum, & ita, vel invito Magiftratu, fi 5 
res ut fperabat fuccefliflet, de Profeffione deturban- 
dum. Nec obflitit quod, ubi Medicus advertit eam ab 
illo thefim non probari, flatim ipfum & reliquos ibi 
Theologiæ Profeflores adierit, t1fque mentem fuam 
explicando, aflirmarit fe nihil adverfus Theologiam 0 
ipforum, & fuam, fenfifle aut feribere voluifle*. Nam 
paucis poil diebus Thefes edidit, quibus, ut mihi certà 
nuntiatum eft, hunc titulum voluit præfigere : Corol- 
laria admonitoria, ex authoritate S. S. Facultatis Theo- 
logicæ ad fludio/os propo/ita; & addito : Sententiam Tau- 15 
relli, quem Heidelbergenfes Theologt appellarunt Atheum 
Medicum, & vertiginofi juvenis Gorlæi, quä flatuitur 
homo effe ens per accidens, multis 1mpingere modis in 
182 Phyficam, Metaphyficam, Pneumaticam & Theologiam 
Gc.*; ut nempe, us fubfignatis a reliquis omnibus 20 
illius loci Profefloribus Theologiæ ac Concionatoribus 
(fi tamen fubfignaflent, id enim ignoro), mitteret ex 
collegis, qui dicerent Magiftratui Medicum, ecclefia- 
fico concilio, cum Taurello & Gorlæo, quos Authores 
fortè nunquam legit, mihi certe funt ignoti, hærefeos 25 
efle damnatum : ut ita non poflet Magiftratus, cum 
plebis gratià, eum diutius in Profeflorem retinere. 
Sed cüm jam Thefes iftæ effent fub prælo, fortè ad 
2 non à la ligne (édit. princeps). 


a. ACT. III, p.463: 
b. Jbid., p. 487. 


20 


25 


EPISTOLA AD P. DIET. 87 


manus quorundam e Magiftratu pervenerunt, qui 
Theologum ad fe vocatum offcii admonuerunt, atque 
ut titulum faltem mutaret, Facultatifque Theologicæ 
publicà authoritate ad calumnias fuas non abuteretur, 
effecerunt*. 

At nihilominus perrexit in Thefibus edendis; ac de 
iis, ad imitationem R. P.*, per | triduum° difputavit. 
Et quia parum materiæ in ipfs fuiflet, fi egiflet tan- 
tm de illà logomachià : an compo/fitum ex duabus 
fubflantiis dicendum fit ens per accidens, necne, alias 
quafdam quæftiones huic adjunxit, quarum præcipua 
erat de formis fubflantialibus rerum materialium, quas 
omnes, exceptà animà rationali, Medicus negarat; ille 
autem, quibufcunque potuit rationibus, ipfas fulcire 
ac,tanquam Peripateticæ Scholæ Palladium, defendere 
conatus eft. Atque, ut hic non videar fine caufà me 
alienis controverfiis immifcere, præterquam quôd in 
Thefbus fuis nomen meum expreflerat, ut & Medicus 
fæpe in fuis, etiam inter difputandum me nominabat, 
quærebatque ab opponente mihi nunquam vifo, num 
ipfi argumenta fuggefliflem ; & indigniflimà compara- 
tione utens, ajebat eos, quibus vulgaris Philofophandi 
ratio difplicet, aliam a me expeétare, ut Judæi ex- 
pectant fuum Eliam, qui eos deducat in omnem veri- 
tatem. 

Cüm autem per triduum fic triumphaffet, Medicus, 
qui prævidebat fe, fi taceret, a multis habitum ir pro 


5 non à la ligne (édit. princeps). — 25 même remarque. 
a. Tome III, p. 488-489. 


b. Le 18, 23 et 24 décembre 1641. — Le R. P.* est le P. Bourdin. 
Voir ci-avant p. 566, |. 20. 


183 


184 


189 


186 


; 86 Œuvres DE DESCARTES. 


victo, fi autem publicis difputationibus fe defenderet, 
firepitus, ut antea, fore paratos ad impediendum ne 
audiretur : fumpfit confilium de refponfione ad Theo- 
logi Thefes edendà, in quà quidem ea omnia, quæ in 
iftis Thefibus contra fe aut fua dogmata continebantur, 
{olidis rationibus refutaret; fed interim earum Au- 
thorem tam blande ac tam honorifice compellaret, ut 
ipfum fibi conciliare conaretur, aut faltem exulcera- 
tum ejus animum non irritaret*. Ac reverà refponfio- 
nem illam fuam ita concinnavit, ut multi, qui lege- 
runt, exiftimarint nihil in | eà efle, de quà lheologus 
queri poflet, nifi quod ibi vir pius & ab omni maledi- 
cendi ftudio alienus diceretur. 

Sed etfi verbis non læderetur, fibi tamen magnam 
injuriam a Medico factam efle putabat, quia rationi- 
bus victus erat, & quidem rationibus ex quibus videbat 
aperte fequi fe efle calumniatorem, & rerum quas 
jaétaverat imperitum. Cui malo nullum aliud reme- 
dium potuit reperire, quaäm ut potentià uteretur, ac 
refponfignem illam fibi odiofam in urbe fuà prohiberi 
curaret. Audiverat forfan quod de Ariftotele quidam 
dicunt, ipfum, cum Philofophorum fe antiquiorum 
opiniones folide refutare non poñlet, alias quafdam 
valde abfurdas iplis afinxifle, nempe illas quæ in ejus 
fcriptis leguntur, ac ne fraus a pofleris detegeretur, 
omnes eorum libros diligenter perquifitos comburi 
curafle. Quod nofter, ut fidelis Peripateticus, imitari 

13 non à la ligne (édit. princeps). 

a. Voirt. III, p. 491-520, et p. 530. Cette réponse de Regius (rédigée 


en partie par Descartes lui-même) fut publiée le 16 février 1642 (/bid., 
p. 530). 


15 


20 


25 


20 


25 


EPISTOLA AD P. Diner. s 89 


conatus, congregavit Senatum fuum Academicum®, 
de libello in fe a Collegà edito conquéftus eft, eum 
prohibendum ac totam 1iftam turbatricem Academiæ 
Philofophiam eliminandam efle dixit. Afflenferunt 
plærique. Tres ex eorum numero”, delegati ad Ma- 
giftratum, idem ibi conquefti funt. Magiftratus, ut eis 
fatisfaceret, pauca quædam exemplaria a Bibliopolà 
auferri juflit : quo faétum eff, ut reliqua cupidius eme- 
rentur, ac curiofius legerentur. Cumque nihil in ts 
appareret, de quo Theologus jufte queri poffet, præter 
folam vim rationum, quas declinare non poterat, 
omnes eumirriferunt. 

Ipfe verd interim non ceflabat: congregabat quo- 
tidie Senatum fuum Academicum, ut ei aliquid de iftà 
infamià impertiret. Magna pro | ipfo res erat : quæ- 
rendæ erant rationes, cur refponfionem Medici ac to- 
tam ejus Philofophiam damnari vellet, nec ullas po- 
terat invenire. Atnihilominus prodiit tandem in lucem 
judicium, nomine Senatüs Academici, fed quod foli 
Rectori tribuere æquius eft. Cüm enim in omnibus 
conventiculis, quæ congregabat, federet ut judex ef- 
fetque idem acerbiffimus accufator, Medicus autem 
nec audiretur, nec unquam adeflet, quis dubitat quin 
facilè maximam fuorum Collegarum partem ed quo 
voluit pertraxerit, ac fuflragiorum numero alios a fe 
diflentientes fuperarit? cùm præfertim aliqui eandem 
quamille, vel etiam majorem, haberent occafionem Me- 
dicum odio profequendi; ac alii, viri pacifici, Rectori 

12 Non à la ligne (édit. princeps). 


a. Les 18 et 19 février 1642.(/bid., p. 530.) 
b. Maetsius, Mathæus et Liræus. (/bid., p, 530-533 et p. 534-535.) 


187 


188 


189 


90 Œuvres DE DESCARTES. 


fuo, quem noverant effe mordacem, non libenter 
contradicerent. Hocque etiam infigne, quod nullus 
ex 1pls ut iftius judicii approbator nominari voluerit, 
fed unus*, nec Medico ullà familiaritate conjunétus, 
nec mihi unquam notus, ne particeps fieret infamiæ 
quam inde fequuturam efle prævidebat, expreffe pe- 
üerit, ut nomen fuum, tanquam non approbantis, in 
eo poneretur. 

Ifius autem judicii exemplar hic apponam, tum 
quia fortè Reverentiæ tuæ non erit ingratum fcire 
quid in his regionibus inter literatos agatur, tum 
etiam ut, quantum in me eft, impediam ne poît ali- 
quot annos, cum leves chartulæ, in quibus impreflum 
et, erunt fortè omnes difperditæ, utantur ejus autho- 
ritate maledici, ac fingant juftas aliquas in eo fuifie 
rationes ad Philofophiam meam condemnandam. 


Nomen tantum Academiæ tacebo?, ne quod heri aut. 


nudiuftertius turbulentus ejus Reltor imprudenter 
fecit, ac fortaffe cras vel perendie alius mutabit, ei 
apud exteros dedecori vertatur. 


JuDICIUM SUB NOMINE SENATÜS ACADEMICI ** EDITUM. 


Profeffores Academiæ*, cüm non fine gravi dolore vi- 
diffent libellum in lucem editum, menfe Febr.c19.1.c.xLur. 


S non à la ligne (édit. princeps). 


a. Cyprianus Regneri, professeur de droit. (Zbid., p. 557-558.) 
b. Descartes a remplacé par des astérisques, les noms propres Ultrajec- 
tini et Ultrajectinæ (ci-après 1. 21 et 22), et Ultrajecti (p. 503, 1. 16). 
c. Ce texte du jugement, que nous avons déjà reproduit, t. II, p. 
, avait été envoyé à Descartes par Regius, le 31 mars 1642,4bid., p. 


LS 


55 
55 


5 


Le) 


20 


20 


25 


EpisToLA AD P. Diner. 91 


hoc præfcripto titulo : Refponfio feu Notæ ad corollaria 
Theologico-Philofophica, &e. ; eumque ad fingulare 
ejufdem Academiæ detrimentum € 19nomintam, excilan- 
dajque in aliorum animis Jfiniftras Jufpiciones, Jpeclare 
antmadverterent; vifum illis fuit, omnes € fingulos cer- 
iores facere : 

PrmÔd, difplicere fibi eum agendi modum, quo collega 
altus in alium hibros aut libellos publice edat, prælfertim 
exprefJo nomine ; idque ob thefes, aut corollaria, de rebus 
in Academiä controverfis, nullius nomine edito, difputata. 

DENDE, Je improbare eam propugnandi pro nov & 
præfumptà philofophiä rationem, quæ in prædiélo libello 
Jrequentatur; ufpote cum verborum infolentiä conjunélam, 
in eorum opprobrium, qui hic & alibi contrariam & vul- 
garem, omnibufque in Academüis receptam, philofophiam 
ut veriorem profitentur. Veluti, cm auéor prædich li- 
belli dicit : 

Pag. 0 : Jamdiu enim pernovi magnos meorum au- 
ditorum progreflus, quos breviflimo temporis fpatio 
apud me faciunt, quofdam male habere. 

Pag. 7 : Termini, quibus alii ad nodos folvendos 
uti folent, nunquam ingeniis paulo perfpicacioribus 
plene fatisfaciunt, fed folis tenebris & nebulis animos 
eorum replent. 

Ibidem : Verus fenfus multo meliüs & promptiüs ex 


490 


me percipitur, quàm vulgo exaliis: | probatipfa expe- 191 


rientia quam multi meorum difcipulorum in publicis 
difputationibus cum honore jam fæpius exhibuerunt, 
pofiquam tantüm paucos aliquot menfes me inftitu- 


17 non à la ligne (édit. princeps). De même pour tous les 
alinéas suivants qui précèdent le Tertio, p. 592, 1. 25. 


192 


92 Œuvres DE DESCARTES. 


tione fuiffent ufi. Nullus autem dubito quin quilibet 
mortalium, cui tantüm eft fanum finciput, hic nihil 
quicquam culpandum, fed omnia laudanda, cenfeat. 
Pag. 9: Mifera illa entia (fcilicet formas fubftan- 
tiales, & qualitates reales) nullius plane ufüs efle 
perfpeximus, nifi forte ad excœcanda ftudioforum 
ingenia, & ipfis in locum doctæ 1illius ignorantiæ, 


quam tantopere commendas, faftuofam quandam 


aliam ignorantiam obtrudendam. 

Pag. 15: Contrà verd, ex opinione formas fubftan- 
tiales ftatuente, facillimus eft prolapfus in fententiam 
eorum, qui animam dicunt corpoream & mortalem. 

Pag. 20: Quæri poffet, annon illa philofophandi 
ratio potius Choræbo* aliquo digna fit cenfenda, quæ 
ad unum principium activum, nempe formam fubftan- 
tialem, omnia revocare folet. 

Pag. 25: Atque hinc patet, non illos qui formas 
fubftantiales negant, fed potius eos qui 1llas aftruunt, 
ed tandem per folidas confequentias adigi pofe, ut 
fiant aut athei aut beftiæ. 

Pag. 39: Propterea quod caufæ, ab aliis hatenus 
etiam in minimis propolitæ, fint ut plurimum quàam 
maxime jejunæ & a vero alienæ, nec animo veritatis 
cupido fatisfaciant. 

TERTIÔ, Je rejicere novam 1fflam Philofophiam : primo, 
quia vetert Philofophiæ, quam'Academiæ toto orbe terra- 
rum halenus optimo con/ilio docuere, adverfatur, ejufque 
fundamenta fubvertit ; deinde, quia juventutem a vetere & 


193 Jana Philofophià avertit, impedrique quominus | ad culmen 


a. Choræbus — Kécobos, puwsôs mis [LereGiy à xduara (Suidas). — Cf. Cal- 
limaque, fr. 307. \ 


20 


25 


10 


20 


25 


ÉPISTOLA AD P. Diner. 593 


eruditionts provehatur : eo quod, 1flius præfumptæ Philo- 
Jophiæ adminiculo, technologemata, in auélorum libris 
profefflorumque leétionibus € difputationtbus  ufitata, 
percipere nequit; poflremd, quod ex eädem variæ, falfæ 
& abfurdæ opiniones partim confequantur, partim ab 
improvidä juventute deduci poffint, pugnantes cum cætertis 
difciplinis & facultatibus, atque inprimis cum orthodoxà 
T'heologia. 

Cenfere 1gitur ac flatuere, omnes philofophiam in hac 
Academia docentes in poflerum a tali inflituto atque in- 
cepto abfhinere debere, contentos modicä Libertate difjen- 
ttendi in fingularibus nonnullis opinionibus, ad aliarum 
celebrium Academiarum exemplum, hic ufitata : ita ut ve- 
teris & receplæ philofophiæ fundamenta non labefadlent, 
G in eo ettam atque etiam laborent, ut Academiæ tran- 
quillitas in omnibus farta teéla confervetur.* Die XVI* 
Marty, 1642. 

Eftautem notatu dignum,hoc judiciumeditumfuifle, 
cum jam aliquandiu rififient homines, quod Rettor 
librum Medici fupprimi maluiffet, quaäm ad ipfum 
refpondere ; nec proinde efle dubitandum, quin omnes 
rationes, faltem eæ quæ ab illo potuerunt excogitari 
ad iftud factum excufandum, hic expreflæ fint. Eas 
ergo, fi placet, percurramus. 

Primo dicitur libellum Medici /peclare ad detrimen- 
tum 6 1gnominiam Academiæ, ac ettam ad finiflras opinio- 
nes in aliorum antmis excitandas*. Quod nonaliter poflum 
interpretari, quäm quod hac occafione homines fint 


24 non à la ligne (édit. princeps). 


a. « Die XVII », texte officiel. Voir t. III, p. 553. 
b. Page 591, 1. 2-4. 
Œuvres. II, 75 


194 


195 


196 


594 OEUVRES DE DESCARTES. 


fufpicaturi, vel potius cognituri, Academiæ Re@orem 
fuifle imprudentem, qudd manifeftæ veritati fe oppo- 
neret,ac malignum,quôd rationibus viétus authoritate 
tamen | vincere conaretur. Sed jam illa ignominia 
ceffavit, quia non amplius eft Reétor*; nec Academiæ 
tantüm dedecoris eft.quod hunc habeat adhuc in Pro- 
fefforem, quam honoris, quod habeat etiam Medicum, 
modo fe illo indignam non præftet. 

Dicitur fecundà ei difplicere unum collegam in alium 
libros edere, præfertim exprefflo nomine?. Sed ob hane 
rationem ipfe potius Rector, qui in hoc judicio erat 
accufator & Præfes, folus reus effe debuiffet, folufque 
erat condemnandus. Ipfe enim antea, non laceffitus, 
libellos duos, Thefium nomine, in collegam fuum edi- 
derat, eofque etiam S.S. Facultatis Theologicæ autho- 
ritate munire conatus erat, ut innocentem circumve- 
niret ac per calumniam everteret. Ac ridiculum ef, 
fi fe excufet quod nomen ejus non pofuerit, cum ipfa- 
met ejus verba ante | edita citarit, eumque ita defi- 
gnarit, ut nemo poflet dubitare quin ille effet quem 
impugnabat. Medicus autem ei tam modefte refpon- 
dit, ac nomen ejus tot elogiis ornavit, ut non contra 
ipfum, fed amice potius ad ipfum fcripffle, ac eum 
honoris tantum caufà nominale, fuerit credendum:: 
ut & reverà creditum fuiflet, fi Theologus rationes, 
utcunque faltem probabiles,ad eas Medici refellendas 


8 non à la ligne (édit. princeps). 


x 
a. Le 16 mars 1642, les pouvoirs de Voetius comme recteur avaient pris 
fin. Il avait été remplacé par Matthæus. Voir t. III, p. 533, fin. 
b. Page 501, 1. 7-0. 
c. Voiritlll; p.404, LH5 ap. 207 ler. 


20 


25 


20 


25 


EPisToLA AD P. DINET. 595 


habuïffet. Quid autem iniquius effe poteft,quäm quod 
Reétor Collegam fuum injuriarum reum faciat, ob id 
unum, quod tam manifeftas & veras rationes attulerit, 
ad rejicienda crimina hærefeos & atheifmi quæ fibi ab 
illo fuerant impofita, ut fe ab ipfo per calumniam 
circumveniri non pañlus fit ? 

At nempe improbat Theologus eam propugnandi pro 
nova 6 præfumptä Philofophiä rationem,quam |in Medici 
libello ait frequentari, wipote cum verborum infolentià 
conjunélam, in opprobrium eorum qui vulgarem ut verio- 
rem profitentur*. Ipfe fcilicet vir modeftiflimus verbo- 
rum infolentiam in alio reprehendit, quam tamen 
reverà mullam fuifle quifque poteftagnofcere, fi tantüm 
confideret 1pfa loca hic citata, quæ hinc inde ex Medici 
libro,ut omnium maxime infolentia atque ad invidiam 
concitandam aptiflima, excepta funt; præfertim fi 
etiam notetur,nihil effe ufitatius in fcholis philofopho- 
rum,quäm ut quifque fine ullis verborum delinimentis 
id quod fentit loquatur, atque ideo folas fuas opinio- 
nes veras efle, aliafque omnes falfas, affirmet : afluefe- 
cit enim illos difputandi ufusifti libertati, quæ fortèin 
iis qui urbaniorem vitam fequuntur durior effet. Item 
plæraque ex verbis, | quæ hic citantur tanquam fi 
contrà omnes omnium locorum Philofophos invidiofe 


-dita effent, non nifi de folo Theologoefleintelligenda, 


ut ex libro Medici clarum eft; nec in plurali numero, 
& tanquam de tertià perfonà, fuifle prolata, nifi tantüm 
ut illum minus offenderent. Ac denique ea quæ hic 


6 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Page 5ot, 1. 11-12 etl. 13-16. 


198 


199 


200 


90 OEuvrEs DE DESCARTES. 


notantur de Choræbo, item de Atheis aut beflis &c., 
non fponte a Medico fuifle feripta, fed prius injuriofe 
ac falfo a Theologo in ipfum jacta, quæ ut poñlet refel- 
lere, coaëtus fuit veris & evidentibus rationibus often- 
dere illa nomina non fibi, fed potius adverfario fuo, 
convenire. Quis ferat hominem tam importunum, ut 
fibi velit licere alios per calumniam Atheos & beftias 
vocare, feque ab iis cum veris rationibus modefte re- 
futari non patiatur ? Sed feftino ad 1lla quæ me magis 
fpedant. 

[Tres habet rationes ob quas novam Philofophiam 
condemnat. Prima eft quod vetert adverfetur*. Hic non 
repeto quod fupra dixi, meam Philofophiam efle 
omnium antiquiflimam, nihilque ab eà diverfum efle 
in vulgari, quod non fit novum. Sed tantüm interrogo 
an rete intelligat iflam Philofophiam quam con- 
demnat, homo ufque adeo ftolidus (aut, fi mavult, ma- 
lignus), ut eam in Magiæ fufpicionem voluerit addu- 
cere, quia figuras confiderat. Interrogo etiam cur dif- 
putari foleat in fcholis. Haud dubie ad manifeftam 
veritatem quærendam. Si enim jam haberetur, ceffa- 
rent iftæ difputationes, ut patet in Geometrià, de quà 
non moris eft difputare. Sed fi vel ab Angelo mani- 
fefla illa veritas, tandiu quæfita & expetita, propone- 
retur, nunquid per eandem rationem effet rejicienda, 
quia nempe is, qui | fcholarum difputationibus af- 
ueti funt, nova efle videretur? At fortè inquiet non 
difputari de principiis, quæ tamen a præfumptà noftrâ 


10 Non à la ligne (édit, princeps). 


a. Page 592, 1. 26-27. 


20 


25 


20 


25 


EPiSTOLA AD P. Diner. 597 


Philofophià evertuntur. Sed cur ea tam facilè everti 
finit? Cur rationibus non fulcit? Et nunquid fatis 
oftenditur ea efle incerta, ex eo quod ipfis nihil certi 
haCtenus fuperfirui potuerit ? 

Altera ratio eft, quôd juventus, 1flius præfumptæ Phi- 
lofophiæ adminiculo, technologemata in Authorum libris 
ufitata percipere nequeat*. Quafñ verd necefle fit ut 
Philofophia, quæ ad veritatis cognitionem eft inflituta, 
doceat ulla vocabula, quibus ipfa non egeat! Cur non 
Grammaticam & Rhetoricam potius eo nomine con- 
demnat, cùm earum magis officium fit agere de verbis, 
ac tamen ab iftis docendis adeo fint alienæ,uttanquam 
barbara rejiciant ? Dicat ergo eas idcirco yuvenltutem 
a fanà Plhuilofophiä avertere, ac impedire quominus ad 
culmen eruditionis provehatur®; nec magiseftirridendus, 
quam cüm de noftrà Philofophià idem dicit : neque 
enim ab ipfà, fed a libris eorum qui vocabulis iflis 
utuntur, ipforum explicatio eft requirenda. 

Tertia denique ratio duas habet partes: quarum al- 
tera eft manifefte ridicula; & altera injuriofa & falfa. 
Nam quid tam verum & apertum eft, ex quo non facilè 
ab improvidä juventute variæ, falfæ € abfurdæ opiniones 
deduci poffint ° ? Quod verd ullæ ex meà Philofophià 
reverà confequantur quæ pugnent cum orthodoxä Theolo- 
giâ*, plane falfum eft & injuriofum. Neque utar excep- 
tione quod ejus Theologiam orthodoxam efle non 


4 non à la ligne (édit. princeps). — 18 même remarque. 


QD Avon 
TT 
es 
ga 
a 


201 


203 


598 OEuvres DE DESCARTES. 


putem : neminem unquam ideo contempfi, quod alia 
quàm ego fentiret, præfertim circa res fidei; novi 
enim | fidem efle donum Dei; quin & multos, qui ean- 
dem quam ille religionem profitentur, etiam Theolo- 
gos,etiam Concionatores, colo & diligo. Sed jam fæpe 
teftatus fum nolle me unquam ullis Theologiæ contro- 
verfiis immifcere; cumque in Philofophià etiam non 
agam, nifi de iis quæ naturali ratione clariflime co- 
gnofcuntur, non poflunt pugnare cum ullius Theolo- 
già, nifi fi quæ lumini ratiomtis manifefle adverfetur, 
quod fcio neminem de fuà efle diéturum. 

Cæterum, ne temere videar affirmare nullas ex ra- 
tionibus a Medico allatis a Theologo folvi poffe, duplex 
jam vel triplex ejus rei experimentum habetur. Jam 
enim duo vel tres libelli eà de re editi funt, non 
quidem a Theologo, fed pro ipfo, & a talibus, ut, fi 
quid boni continerent, ei foli tribueretur, nec, eorum 
nomine fe tegendo, eos | ineptiflima proferre permi- 
fiffet, fi meliora habuifiet. 

Primus libellus editus eft titulo Thefum ab ejus 
filio in eàdem Academià Profeflore*. Cümque in eo 
futilia tantum patris argumenta ad formas fubflantia- 
les aftruendas fint repetita, vel alia etiam inaniora 
adjunéta, nec ulla plane faa fit mentio rationum 
Medici, quibus jam ifta omnia fuerant refutata, nihil 
aliud ex ipfo colligi poteft, quam ejus Authorem eas 
non çapere, vel certe docilem non effe. 


11 non à la ligne (édif. princeps). — 19 même remarque. — 
27 idem. 


a. Paul Voet. Voir t. II], p. 558'et 561. 


15 


20 


29 


20 


25 


ÉPisrorA AD P. Diner. 599 


Alius libellus, & quidem geminus, prodiit fub no- 
mine illius ftudiofi, qui in feditiofà trium dierum dif- 
putatione, Rettore præfide, refponderat*; titulufque 
ejus eft: ?rodromus five Examen tutelare orthodoxæ Phi- 
lofophiæ principiorum &c. Atque in eo quidem omnia 
colleéta funt, quæ ab ejus Authore, vel Authoribus, 
potuerunt hactenus excogitari ad rationes Medici 
oppugnandas ; nam etiam fecunda pars, five novus Pro- 
domus primo adjunétus eft, ne quid omitteretur ex iis 
quæ Authori venerunt in mentem dum prior typis 
mandabatur. Sed tamen in iis omnibus, nulla, vel 
minima, ex rationibus Medici, non dicam folide, fed 
nequidem verifimiliter ef refutata.Ideoqueille Author 
nihil aliud curaffe videtur, quam ut, eraflum volumen 
ex meris ineptiis compingendo, ac etiam Prodromum 
infcribendo ut adhuc plura expe@tentur, caveret ne 
quis refpondere dignaretur: atque hoc paéto, faltem 
coràm imperità plebe, quæ libros eo meliores effe 
putat quo crafliores, ac femper eos qui audaciffime ac 
diutiffime loquuntur judicat effe viétores, triumpharet. 


Ego verd, qui plebeculæ gratiam non capto, nec 
aliud curo quam ut, veritatem quantum in me eft 
protegendo, probis & peritis gratificer ac propriæ 
confcientiæ fatisfaciam : fpero me futiles iftas aftutias, 
aliafque omnes quibus adverfarii uti folent, ita palam 
effe fa@urum, ut nemo its in pofterum fit ufurus, nifi 
qui pro calumniatore atque ofore veritatis aperte co- 
gnofci non erubefcet. Et quidem haétenus non parum 
profuit ad verecundiores cohibendos, quod ab initio 


a. Lambert Waterlaet. Voir t. II], p. 561. 


204 


205 


206 


207 


Goo OŒEuvRrEs DE DESCARTES. 


rogarim omnes, ut fi quid haberent quo ea, quæ in 
meis fcriptis ut vera propofui, impugnarent, id ad me 
perferibere dignarentur, ac promiferim me iis refpon- 
furum*: viderunt enim fe nihi1l pofle coram aliis de me 
loqui quod mihimet ipfi non fignificarent, quin hoc 
ipfo merito in calumniæ fufpicionem adducerentur. 
Sed multi hoc neglexerunt, ac quamwvis reverà nihil 
invenirent in meis fcriptis | quod poffent falfitatis ar- 
guere, nec quidem fortè legiflent, occulte tamen de 
ipfis maledixerunt : idque aliqui tanto cum fludio, ut 
integros eà de re libros confcripferint, non quidem in 
lucem emittendos, fed, quod multo pejus exiftimo, 
privatim coram credulis lectitandos? ; eofque partim 
falfis rationibus, fed multis verborum ambagibus 
teétis, partimque etiam veris, fed quibus tantüm im- 
pugnabant opiniones falfo mihi afhétas, impleverunt. 
Nunc autem ego hos omnes rogo & hortor, ut feripta 
ifta fua in lucem edant. Docuit enim me experientia 
melius hoc fore, quàm fi ea, ut prius rogaram, ad me 
mittant ; ne, fi fortè refponfione digna non judicarem, 
ipfi interim vel me fibi refpondere non pofñle fal{o 
jaétarent, vel fe a me contemni quererentur; neveetiam 
nonnulli, quorum fcripta | vulgarem, injuriam fibi a 
me fieri putarent, quod meas refponfiones iis adjun- 
gerem, quia, ut nuperrime de fe ipfo quidam ajebat, 
privarentur hoc paéto fruétu quo poterunt gaudere fi 
ea ipfimet edi curent, utnempe per aliquot menfes le- 
gantur,ac multorum animos imbuant & præoccupent, 
priufquam ad illa poffim refpondere. Hunc itaqueipfis 


a Discours de la Méthode, p. 75 de cette édition, 1. 23. 
b. Descartes vise ici Gassend. Voir ci-avant, p. 502. 


20 


25 


20 


25 


30 


EpisToLA AD P. DINET. Got 


fruétum non invidebo ; quin etiam refponfurum me 
effe non promitto, nifi ubi tales rationes invenero, ut 
eas palim a leétoribus folvi pofle non putem. Quan- 
tum enim ad cavillationes aut convitia, vocefque alias 
quafcunque a propofito alienas, ipfas pro me potius 
quam contra me facere arbitrabor, hoc argumento, 
quod non exiftimem quemquam iis in tali caufà effe 
ufurum, nifi qui plura cupiet perfuadere, quàäm ratio- 
nibus probare poflit; quique | hoc ipfo veritatem fe 
non quærere, fed eam velle impugnare, ac proinde 
ingenuum & probum non effe oftendet. 

Verüm non dubito quin etiam permulti viri candidi 
ac pii meas opiniones pofñlint habere fufpectas, tum 
quia vident eas ab aliis reprehendi, tum etiam ob hoc 
folum quôd novæ effe dicantur, & non a multis hadte- 
nus fuerint intelletæ. Ac forte non facilè ullus judi- 
cantium cœtus poflet inveniri, in quo, fi de iis delibe- 
raretur, non multo plures futuri effent, qui cenferent 
efle rejiciendas, quäm qui auderent ipfas approbare. 
Suadet enim ratio, & prudentia, ut de re nobis non 
omnino perfpectà, non nifi juxta id quod in fimili folet 
contingere, judicemus : ac tam multi haétenus novas 
in Philofophià opiniones protulerunt, quas vulgatis & 
receptis, non meliores, fed fæpe periculofiores efle 
cognitum eft, ut non immerito 1lli omnes, qui nondum 
meas clare percipiunt, fi fententiam fuam rogentur, 
eas dicturi fint efle rejiciendas. Atque ideo, quantum- 
vis veræ exiflant, mihi nihilominus metuendum effe 
putarem, ne fortè a totà tuà Societate, ac univerfim 
ab omnibus cœtibus eorum qui docent, ut nuper à 

11 non à la ligne (édit. princeps). 

Œuvres. II. 76 


298 


209 


210 


211 


6o2 OEUVRES DE DESCARTES. 


Senatu illo Academico de quo jam feripfi, condemna- 
rentur; nifieas a te, pro fingulari tuà benignitate ac 
prudentià proteétum iri confiderem. Sed, cum eam 
Societatis partem regas*, a quà facilius quam a re- 
liquis mea. Specimina legi poflunt, quia nempe præ- 
cipua eorum pars eft Gallice conferipta, te unum hac 
in re plurimum pofle mihi perfuadeo. Nec verd aliam 
gratiam a te hic peto, quàm ut vel ipfe 1lla examines, 
vel, fi majora negotia impediant, non uni R. P.*?, fed 
aliis magis ingenuis eam curam demandes; ac que- 
madmodum in forenfibus judiciis, cum duo vel tres 
teftes fide digni aliquid fe vidifle affirmant, plus is 
folis fidei habetur, quam univerfæ aliorum hominum 
multitudini, quæ fortè conjeéturis adduéta contra- 
rium putat : ita illis dumtaxat credas qui rem, de 
quà judicabunt, perfecte fe intelligere profitebuntur; 
ac demum ut, fi quas habueris rationes quæ me ab 
inflituto meo debeant revocare, ipfas me docere non 
graveris. 

Etenim, in paucis illis Meditationibus quas edidi, 
principia omnia Philofophiæ quam paro continentur; 
in Dioptricà autem & Meteoris, particularia multa ex 
is deduxi, quæ declarant quo ratiocinandi genere utar ; 
ideoque, quamvis iftam Philofophiam nondum totam 
oftendam, exiflimo tamen, ex 1is quæ jam dedi, facile 
poffe intelligi qualis fit futura. Nec, ut opinor, fine 


19 non à la ligne (édit. princeps). 


a. Le P, Dinet administrait, comme provincial, « la province de 
Paris » (suivant les circonscriptions et dénominations de la Compagnie de 
Jesus). 


b. Le P. Bourdin. 


20 


25 


20 


EpisrocaA AD P. Diner. 60} 


juftà ratione malui quædam ejus fpecimina præmittere, 
quam integram exhibere priufquam fuerit expetita. 
Quamvis enim, ut libere loquar, de ejus veritate non 
dubitem, quia tamen novi quam facilè etiam veritas, 
a paucis invidis fub fpecie novitatis impugnata, poflit 
a multis prudentibus condemnari, non certus fum illam 
ab omnibus optari, nec volo invitis obtrudere. Quam- 
obrem longe ante cunttos præmoneo meillam parare : 
privati multi cupiunt & expectant : unus quidem docen- 
tium cœtus judicavit efle rejiciendam ; at quia tantüm 
a feditiofo & inepto fuo Re@tore ad id permotum fuiffe 
fcio, nihil apud me habet authoritatis. Sed, fi fortè 
ali plures eam nollent, ac rationes nolendi juftiores 
haberent, privatis ipfos anteponendos putarem. Et 
omnino |profiteor me nihil feienter contrà prudentio- 
rum confilia vel potentiorum voluntatem efle fadu- 
rum. Cümque non dubitem quin ea pars, in quam 
Societas tua fe fleétet, alteri debeat præponderare, 
fummo me beneficio aficies, fi tuæ tuorumque fen- 
tentiæ monere velis : ut, quemadmodum in reliquà 
vità vos femper præcipue colui & obfervavi, fic etiam 
hac in re, quam alicujus momenti effe puto, nihil nifi 
vobis faventibus fufcipiam. Vale. 


FINIS: 


212 


CORRECTIONS ET ADDITIONS 


Page 4, ligne 13 : 
11,'1. pénultième : 
18, 1. 16 (var.) : 
26, 1. 9 (var.) : 
28, 1. 24 (var.) : 
31,1. 3-4 (var.) : 
32,113 (Var.)r: 
32, 1. 4 (var.) : 
D 1L GE 
A7, 1 7A(Vare)h: 
48, L. 9 (var.) : 
66 (var.) : 

» » 


68, 1. 21 (var.) : 


. 24 (var.) : 


» » 


96, L. 22 : 
97, note c : 
» note d: 


99, note a : 
125 ALT 


TRS LT 
Œuvres. Il, 


quamtumwvis, lire : quantumwvis. 

556, — (sic proï566). 

hos autem], — rétabli (second tirage). 
vel], — omis (1'° édit.). 


Sed.. pertinerent ?] rétabli (second tirage). 


Quid... mutabile?] — id., (id.). 
ipfammet fi] — corrigé (id.). 
figura] — ex figurà (r'* édit.) 
quod — quûd. 
illarum] — _illorum (7"* édit.). 
quarum] — quorum (;d.). 
pro 6 lire 27: 

DENT NE (7364 


Ajouter : « Ici les deux premières éditions com- 
mencent à diviser le texte en alinéas. » 


pro 24 Irene 
» 26 0-10 
fingerem Note : voir ci-après, p. 215, 


l. 13-14. Voir aussi tome III, P385 17e 


me lire : me, (virgule). 
comparante — COmparante, (id.), 
quo minus — quominus. 


après quod et aut supprimer virgules. 


après efle virgule(au lieu de deux points). 
p. 65, 1. 28-30, DRAC 20, à p. 66, L. r. 
L. 11-14, "| 12-15. 


p- 66, L. 29, à p. 67, L. 3, — p. 67, L. 2-5. 

entia, bona, (sic, 1° et 2° édit.) lire (peut-être ?) : 
entia € et > bona. 

après unica virgule. 


77 


CORRECTIONS ET ADDITIONS. 


Page 133,1. 19 : 


133, note d : 
140, n0tecC: 


155,1. 19 (var.): 


TON ALST ON 
166, var. : 
168, var. : 
1700 
Hoi ouhe 
194, note a : 
1074 11/É1b 
LOS 
200, L. 4 : 
219,1 0-10€ 
214, note a: 
23010 
250,1 re 


204, l: 5 (var.): 
» notea: 
206, 1181: 


NI 2 TA (VAT) 


207 LT: 
3004151: 
301, note a : 
302, note a: 
300,117: 


31151181 
215, 01e: 
» » C= 
Sol 2i0e 
322, note b : 
324, note a :] 
» DMoe 


affertis 
Pate, 1l24 
110-217. 
plurium 
quäm 


(2° édit.) 

quidam 

après vifione 

12% 

ab 

après exordium 

ex eo quüd fim 

après refpondeo 

Jr 

ui 

après aër 

(née edrt:) 
» » 


manifeftas 


lire : affertis. 
— Page 51,1. 30. 
— 1]. 20-22. 
rétabli (second tirage). 
quàam. 
ajouter : (1' édit.) 
lire : (1° édit.). 
— quidam (non en ital.). 
virgule. 
lire 27 
— ad. 
deux points(au lieu de virgule). 
ex eo quod fim (non en ital.). 
ponctuation (deux points). 
ire 16: 
— fui. 
virgule à supprimer. 
à supprimer. 
» 
lire : manifeftes. 


après infpectionem virgule. 
tangatur aut videatur lire : tangantur aut videan- 


tur (Desc.). 


après declararèeque, virgule à supprimer. 


après poile, 
& pro &c. 


Disquis. Met. 
1. 8-17 

infinità 

Voir ci-dessous 
Dici 

abefte 

1. 9-10 

Page 45. 

reipfà 


» 


faute corrigée à l'errata (1'° 


édit.). 
ajouter : et Desc. 
lire : 9-18. 
— in finità. 
Voir Desc. et ci-dessous. 
à la ligne (1"° et 2° édit.). 
lire : ab effe. | 
—"} l. 9-17. 
Page 49. 
lire : re ipfà (2° édit.), ou plu- 


tôt teipfà (Mens.), cf. p. 309, L. 7. 


exfiftentibus 
1. 1-6 

127 

après induere 
1. 7-14 

1. 15-20 

1. 6-9 


lire : exiftentibus (2e édit.). 
= 212277. 
— 1. 20. 
à la ligne. 
lire : 1. 8-15. 
— 1. 16-21. 
— 1. 8-11. 


Page 325, note a : 


3272 
329, » 
348, 1. 0 : 
20 IDE 
355, note a : 
» DD 
202 00 4 
3711, le 0E 
383211. 01 
388, note a : 


5 © Q D» v 


» » 


CE 
380, TE: 


302, IT TO: 


402, Dub. X : 
410, dernière ]. : 


426, 1. 20 : 
4289 l22;- 


ZONE 
469, 1.‘12 : 
473, note c: 
4701227: 
178 LE: 
479, note c: 
482, 1. 28 : 
490, |. 11: 
494, L 18 : 
504, 1: 174: 


CORRECTIONS ET ADDITIONS. 607 


L. 10-26 lire M r2-28: 

1. 27-31 — 1. 29, à p. 68, 1. 2. 
1. 10-17 — .12,etc. 

l. 11-18 — 1. 13-20. 

1. 12-14 — 14-15. 

J2225 — ].27. 

ler — ]:13. 


Philofopho acutiffimo. Voir p. 11, L. 20. 
après veritatis point etvirgule. 


Page 261 Page 262. - 
le lrerls. 
P28r, Lure — 0282, 17. 
quid — quod. 
quim — quin. 

1. 28 — À. 29. 


1. 7 : Et poft nonnulla lire : Et poft nonnulla. 


Revius... (Revius... 
ipfe lire : ipf. 

1. 28 — 1.20. 
dcirco — idcirco. 
facere — ‘facere. 


Vide Mag. lib. 4, etc. Note. Mag(istri Senten- 
tiarum) liber IIII, Distinctio xzuu, G : « Si 
animæ sine corporibus sentiunt ignem cor- 
poralem... De hoc Iulianus Toletanæ ec- 
clesiæ episcopus, Gregorij dicta secutus, ita 
scripsit : Si viuentis hominis incorporeus 
spiritus tenetur in corpore : cur non post 
» mortem etiam corpore igneo teneatur ?.. » 
(Pag. 548, Perrr Lomgarpt Episcopi parisien- 
sis Sententiarum Lib. IIIT, Parisiis,ex officina 
Ioannis Roigny, sub Basilisco et quatuor 
elementis, per Ioannem Aleaume Parisien. 
Theologiæ Professorem, in-4°, 1550.) 


Lettre H, en regard de I. 20. 
» M, » l'ro: 

Jre2 lire Aero 

quicquàm — quicquam. 

Ac' — At. 

p. 483 —- p. 482. 

après illud virgule. 

& « & 

ais, lire : ais; 

averbis — a verbis. 


608 CoRRECTIONS ET ADDITIONS. 


Page 509, 1. 22 : 
519, note c: 
54112246 
547, 1. 4 (var.) : 
554,161: 

563, note a : 
573 02 
84 dr: 
590, note a : 
202,1, 8: 


fumniandi lire : fomniandi 

ajouter : où le dernier mot est cogno/fco. 

après deftruebat un point (et non une virgule). 
ajouter: cf. p. 520, 128 etip..545, l'#r4-15" 


après fed virgule à supprimer. 
[2 %p.558 lire : p. 568. 

p. 455, L. 18-26. —=Mp233/1125; 
quie — quie- 

Ibid. — t. III. 
faftuofam —T faftofam. 


FABLE DES NOMS PROPRES 


Adam : 431, 534, 551, 534, 551, 555. 

ALEXANDER : 372, 373. 

Alipius : 197: 

ANAXAGORAS : 410. 

APELLES : 372. 

APOLLONIUS : 4. 

ArcuMeDes : 4, 24, 241, 245, 326; 
467, 478, 489, 489, 491, 539, 
540. 

ARIMINENSIS : 125. 

Arisrore: 94, 106, 242, 249, 251, 
303, 336, 370,410, 434, 580, 588. 

ARNAULD : X, XII, 412. 

Aucusrnus (Divus vel Sanctus) : 197, 
205, 216, 217, 219. 

BANNIUS : O1, 101, 121. 

Brec : vid. GABRIEL. 

BLaev (Johannes) : vit, VII, X, XI, 391, 
393. 

BLOEMAERT : 91, IOI, 121. 

BoeTius : 97. 

Bona Dea : 534. 

BourDiN : vir, X, x1, 563, 564, 565, 
566, 568, 570, 571, 573, 574, 
576, 587, 602. 

Bucephalus : 339, 388, 389, 408. 

Calvinistæ : 190, 191. 

Canadenses : 124, 154. 

CarTErus : x, 91, 101, 4214, 200, 208, 
209, 216. 


CEBERET : 448. 

Choræbus : 592, 596. 

Circe : 478. 

CLERSELIER : IX, X, XII. 

Concilium Lateranense : 3, 413, 425. 

» Tridentinum : 251. 

Consus : 534. 

CraTEs : 389. 

DAMASCENUS : 96. 

Davus : 93. 

DemocriTus : 381. 

Dracoras : 328, 330, 384. 

DINET : VII, VII, X, XI : 391, 392, 563, 
602. 

Dionysius Areop. : 92. 

Ecclesiastes : 410, 430. 

Elias : 587. 

Eczevier (Daniel) : 

» (Louis) : 
XII, XIV. 

Ericurus : 381. 

Epidicus : 492. 

Eucunes : 326. 

Evodius : 197, 198. 

GABRIEL : 125. 

GALENUS : 574. 

GASSENDUS : VI, VII, IX, X, XI, XII, XI, 
xIv, XV, 11, 256, 275, 388, 389, 390, 
391-394, 409, 412, 000. 

Genesis : 436. 


VIII, XI, XIV. 
VI, VI, VIII, IX, XI, 


a. Les chiffres gras renvoient au texte de Descartes (Méditations et 
Réponses aux Objections), les italiques au texte des Objections, et les 
autres aux notes ou éclaircissements. — Les noms en italiques sont ceux 
de personnages mythologiques, ou qui figurent dans des textes, sacrés ou 
profanes, cités au cours de ce volume, ou encore des désignations de sectes, 


peuplades, etc. 


Go 


Gorlœus : 586. 

GRÉGOIRE DE RIMINI : 
SIS: 

HAYNEUVE : 567, 568, 570. 

HEEREBOORD : 388, 

HIPPOCRATES : 574. 

HOBes : x. 

Hurones : 124. 

Johannes (Divus vel Sanctus) : 430. 

Jupiter : 880. 

Liræus: 589. 

LomBarD (Pierre) : 
SENTENTIARUM). 

LucrETIUs : 841. 

MaETsIUs : 589. 

Mævius : 91. 

MaAG(ISTER SENTENTIARUM) : 428. 

Marius : 565. 

MarTELLUS : 392. 

MarHæus : 589, 594. 

Mercurius : 382. 

MERSENNUS : X, XI, XIII, 10, 196, 204, 
256, 347, 400, 412, 563. 

Momus : 91. 

Œdipus : 95. 

Ovieno* : 483. 

Pandora : 303, 304, 3870, 371. 

Pappus : 4. 

Parmenon : 492. » 

PauLus (Divus vel Sanctus) : 2, 415, 
429. 

Pharaon : 125. 

PLATO : xv, 171, 319; 320,321; 324, 
328. 


Platonici : 


vid. ARIMINEN- 


vid. MAG(ISTER 


203, 425, 426. 


TABLE DES NoMS PROPRES. 


PLauTus : 492, 517. 

Pyrgopolinices : 517. 

Porphyrius : 124, 140. 

PRAXITELES : 862. 

Prophetæ : 125,148, 431. 

PTOLEMÆUS : 411. 

PYTHAGORAS : 528, 384, 479, 482, 
495. 

Pythagorici : 426, 490. 

ReGius : xinr, 582, 583, 588. 

REGNERI : 590. 

Revius : 388, 389. 

Salomon : 416, 430. 

Sceptici : 130, 351, 361, 476, 477, 
549, 550. 

Sco‘rus : 100, 120. 

Scripturæ Sacræ : 2, 125, 142, 148, 
154,256, 415,4106,429, 430,431, 
436. 

SOCRATES : 194,310, 321. 

SoLy : v, 391, 409, 448. 

SoRBIERE (Samuel) : vit, Var, xt. 

SUARES : 95, 235. 

TAURELLUS : 586. 

TERENTIUS : 492, 496. 

THEoporus : 328, 884. 

Taouas (Divus vel! Sanctus) : 94, 96, 
97, 98, 99, 106, 114, 115. 

Turcæ : 126, 148, 154. 

Ulysses : 529, 544. 

VoET (Gisbert}, vi, VII, 1X, X, XI, XI, 
584, 504. 

Voer (Paul), 594. 

WATERLAET : 500. 

ZEXNON : 380. 


a. OviEpo (François de), né à Madrid, en 1602, entra dans la Compagnie 
de Jésus en 1618. Il enseigna d’abord les humanités, puis cinq ans la phi- 
losophie, deux ans la théologie morale, et cinq ans la scolastique à Alcala 
et à Madrid, où il mourut le o février 1651. I] a laissé trois ouvrages : 
1° Integer cursus philosophicus ad unum corpus redactus (t. I et IT, 
Lyon, 1640; seconde édition, 1bid., 1641), Approb. Prov., 8 août 1638. 
— 2° Tractatus Theologici, Scholastici et Morales (ibid., 1646). — 3° De 
virtutibus Fide, Spe et Charitate (ibid., 1651). 


TABLE DES MATIÈRES 


Avertissement 


sHele loto eus pirene is ele elaloteie eus ete els euehele shele one eee taper ele sis eje 


Hrontispices deS AO SE pNCMIÈNESMEATIONS SERRE Ce ee eee 


EPISTOLA.. 


SYNOPSIS Mequentumierx Meditattonumer Er c reeee 
MEDITATIO I. De iis quæ in dubium revocari poffunt.......... 


II. De natura mentis humanæ : qudd ipfa fit notior 

QUAMNCONDUS EEE re ere 
NAADeDe quodMexftate rer PER CEE. 
NV EVER ONC AO ER ET A ect 
V. De effentia rerum materialium, & iterum de Deco, 

QUOLEXATAT eee centres 
VI, De rerum materialium exiflentia, & reali mentis 


AICORporediItinetOnesre seen rte 


OBJECTIONES PRIMÆ in præcedentes Meditationes.,,,...,. 
RESPONSIO AUTHORIS ad primas! Objectiones,,,,....,,,..: 
OBJECIMONES SECONDE eee ne A ee RS me , 
RESPONSIO=ad\secundas Objectiones. "10.412... 


Rationes . Dei exiftentiam & animæ a corpore diftinétionem pro- 


Bantes; more seometmco difpofitæs 4... 
OBJEGTIONES TERTIÆ cum RESPONSIONIBUS AU- 


THORIS. 


CR OO ROL CO NONT OL NITROIO IR PO OOID RO NOONCIOIOIOR TO TIONOICRONC 


Gr 2 TABLE DES MATIÈRES. 


Addition aux 5me Objections ct Réponses..." 
DISQUISITIO METAPITISICA. SERRES 
Gassendus#Sorber0., SU RS RER RE EE 
TpographuseLectori. NN TERRE APR Free 


Index Dubitationum et Instantiarum..................... 


RESPONSIO ad sextas Objectiones ..... RHODES La Nue D 
PRVIIESÉ ARR rer et SE ca ID DE AUS. 
Frontispicé des 7"#20bjections MES RENE RESERE ERREE PE 
OBJECTIONESSSEPTIMZÆMcuANOMIS AUTAHORIS 70 
RENATI DES CARTES EPISTOLA ad patrem DINET....:. 
Corrections etiadditions Re RC IR ee eee 


Table des noOmSMprOpre Me PRE CT RE 


aan te 


ne ue par LÉOPOLD"( 


ei OT 2 RG 0 
e Sainte-Anne, à Paris & 
OR ae EM a TUE 4 
Ni dembre nos À ae Ce : “4 
NE : ne é ; F ; : sl 


E 4 
: CEre 
; Cr 
ver AT + (ROSE 
Le L : 
t « = 
A ü 
« À 4 
,- 
; ï ÿ " 
d ri LL] 
d ne n 
. CORRE 
’ 
LA ci, : = 
r Û , cn 
CARS AP 
. 
‘ “ 
h d 


4 


Pme te 


Re 


ed 
Cne 


sait 


\