Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/pharsalia02luca

M. ANNAEI LUCANI

PHARSALIA.

I

L9323rr

^

k. ANNAEl' LUCANl)

PHARSALIA.

CUM COMMENTARIO CRITICO EDIDIT

C. M. FRANCKEN.

ADIECTAE SUJST LUCANI VITAE ANTIQUAE.

Vol. II continens libros VI — X.

LUGDUNI BATAVORUM

APUD A. W. SIJTHOFF.

PRAEFATIO.

Nihil minus ab initio huius operis quaesitum est, quam ut omnes interpretationes propositas aut fortasse excogitandas excu- terem. Ipsa inscriptione libri allud demonstratur : enarratio non amplius erat adsciscenda quam ad crisin factitandam requirebatur, quoties probandum erat locum quendam inextricabiles difficultates interpreti offerre et propterea suspectum esse, aut contra proba- bilem continere sententiam, ut correctiones tentatae reicerentur. In libro primo v. 259 silentium Ariminensium comparatur cum autumni silentio ; tum nullam vocem aves emittunt, rura silent „mediusque iacet (vel: tacet) sine murmure pontus". Hic ut locum corruptum ostenderem, solam interpretationem, quae non prorsus improbabilis esset, ex Haskinsio petivi; omisi addere alias, nec dixi „medius pontus" non esse nomen proprium, ratus rem peritis iudicibus per se claram futuram; opinio me fefellit, fuit qui illud desideraret. Vel si „medius pontus" posset esse nomen proprium, tamen ab hoc loco tam id alienum esset quam si quis diceret e. g. in valie Helvetica fuisse gratum silentium et adderet Hadriam quievisse. Censor qui se appellat //, cuius nomen indagare minus utile esset quam quadraturam circuli, divino, opinor, instinctu monuit regionem a poeta descriptam iacere in Africa; ergo aves et nira vicinia non dabat? Alius paulo modestior non desideravit totum spatium inter Africam et Romam, sed dimidio contentus fuit. Hominem U delectat mea coniectura: „mersus Pontus" ; in quo valeat proverbium : iure

II

ridebit qui ultimus. Neuter legisse videtur locum Aeschyli a me laudatum, nec scire reliquos quoque deos marinos in ipso fundo maris habitare. Neptunus in fundo maris sentit procellam et summa „placidum caput extulit unda", Aen. I. 127 et „fundo caput effert" apud Valerium I. 646. Doct. Bauer, Neue Philol. Rundschau '96 N". 24 magis etiam mira narrat; das Meer inmitten, namlich zwischen Italien und Afrika, wohin die Sing- vogel gezogen sind. Hoc adhuc ignotum erat ').

Alius locus, in quo brevior fui quod maiorem consensum cum docto lectore exspectabam, est II. 172 „perque omnis truncos cum qua cervice recisum | conveniat quaesisse caput". Hoc loco tiro non haerebit; sed fortasse provectior, debebit certe me iudice. „Cum qua cervice" est iunctura plane pedestris. Praepo- sitionem, praesertim unius syllabae, non solet statim sequi substantivum cum attributo. Poetae Romani verba ut qui pila ludunt solent confundere, sed est in eo quod perito placeat. In loco laudato recepto quo illa elegantia quodammodo restituitur; quae membra logico ordine sic sibi succederent: (a) cum quo (b) caput (c) cervice recisum (d) conveniat" nunc sibi succedunt: hoc ordine acdb. Praeterea conferas: „cervice recisa", IX 214 in fine versus. „Magni cervice revolsa" X 100, eadem in sede. Denique non reticebo frigidum mihi videri quod de aliquot cer- vicibus mentio fit.

Addo his tertium III. 314: „tractentur volnera nulla | sacra manu", ubi humanissimus censor in Athenaeo N 3602 postulat pro mea coniectura „diva (pro : nulla) manu" i. e. divina, ampli- orem demonstrationem. At vel lexica possunt docere inde a Naevio usque ad Prudentium {res divas, diva caro) divus adiective

') Bellum est (luod fl dicit ut „oculo8 nxortni mitiaces^^ defendat 1. II. 2G, dass der Tod den oflenen Augcn einen drohonden Ansdruck verleiht, ist ja bekannt. Credi hoc pote.-t ab eo qui conscientia et metu erga mortuum movetur, et fingere potest pocta aliquis, qni in proelio subito aliquem occubuisse narrat, re vera non ita est, ot agitur illo loco de viro, qui domi auae moritur coram amaute uxoro. — Apud Paulinum Potricordiam I. 380 non extat ^ocuH minaces" sed vullus^ et agitur de aliquo qui suspendio vitam finiverat: „olisos oculos et siccas sanguino faucos | lumina torva nimis vultumque in morte minacem". Haec lurida imago inunane (luantum a Ijucano distat, dubito num hunc locum ob oculos habnerit, cf. Luc. Vll. 291 „oculusqne minaces". Sciendum est hanc relationem anonymi insertam esse diario Liter. Centralblatt '96 N''. 26.

III

esse usurpatum, praeterea convenit cum consuetudine aetatis impe- ratoriae, substantiva in -us ut sine mutatione exitus adiective usurpentur; de quo nuper verbo monuit Postgate. Sic non solum propria sed etiam appellativa: Augustus, Colchus, Pompeius {theatrum), Latius (III 87), praetextus, maritus, Poenus (II. 91) et alia. Miror autem quod censor dicit: in the whole context there is absolutely nothing about curing wounds, rell. Sermo est tam de volneribus inflictis quam de remediis: si bellum vulnus est, auxilium a sociis oblatum est remedium. „Volnera sacra" (quomodocunque sacra interpretare) sunt vulnera Romanorum, haec tractanda, i. e. procuranda, aut non tractanda sunt, ut censor ait, sed quid aliud putat tractare esse? Non assequor.

Idem locus admonet me de ratione quadam interpretandi, quam puto notandam. Haskinsius supplet: „nullal sc. nulla externa", alius: „nulla: quam Romanorum". Bauer ad I. 262: „zu urgentes ist aus dubiae menti (?) leicht zu ergdnzen (ad proelia)".

Idem ad III 407, sq. (solus sua littora turbat ] circius et tuta prohibet statione Monoeci) „es lasst sich zu prohibet leicht (!) das Objekt nautas ergdnzen'\ Minime, post obiectum littora. Sensit etiam Heitlandus Class. Rev. 1897 p. 35 sqq.

Id. ad III. 111 „melius quod plura iubere | erubuit (Caesar) quam Roma pati". Die Ellipse nach melius (di) ist nicht zu bean- standen. Non videtur; nam quid sit supplendum non satis liquet; de Caesar etiam cogitari potest; tum omisso di duplex compa- rativus in una sententia facit locum intricatum; haec offensio tollitur si „melius di" scribas et haec separes a sequentibus. Ipse Lucanus sic II. 587 et Horatius. In melius sine di iure prima specie quaeris alterum membrum comparationis. Omnino hoc tam paratum effugium est idem periculosum; tacile obliviscimur nos, qui legimus et in otio commentamur, carmina non ad meditationem facta esse sed ad lectionem, „ut vitetur ambiguitas necesse sit". Qui omissiones admittunt faciunt poetam dicentem quae non dixit, qui coniecturam proponunt, quae fortasse dixit.

Admittitur ellipsis, ubi tempore et loco aut crebro usu minime dubium est, quid omittatur, ut praecipue usu venit in consue- tudine vitae vulgaris; tale est quod propola exclamat: cauneasl aut nugael, aut quo tibi?, aut nempe hOQ assidue, tale quod

IV

Caesar: kuI ah Bqovte, exclamasse fertur, gladii educti reliquorum quid suppressum sit docent. Frequenter igitur ellipsis usurpatur, ut ratio docet, in ea poesi, quae sermonem vulgarem reddit, dramaticam volo, non tam crebro in oratione artificiosa; ibi non temere est admittenda. Unde igitur constabit quo progredi liceat? Una nota est, semper et ubique observanda perspicuitas, omne dubium excludi debet, nemo quisquam haerere debet de sen- tentia; ubi duae omissiones possunt cogitari, vitiosa est ellipsis. Non sufficit si reputantes secum lectores aut auditores intellegere possunt unam ex sententiis, quae primum sese ofiferant, non admitti posse: statim et primo quoque tempore imprimi debet animis vera sententia sine ambagibus, sine ambiguitate.

Ad hanc normam si exiguntur loci supra adscripti, non respon- dent iustis postulatis. Melius sine di e supra dictis apparet diversis modis posse suppleri. Ad verba: „tractentur volnera nulla | sacra manu" schol. Bern. et Voss. adscribunt ad sacra: „execrabilia. Bellum civile, malum execrabile, nulla manu tractetur, maneat sine remedio". Hi interpretes reapse docent, dum ne omissionem quidem admittunt, ellipsin minime esse perspicuam.

Tantum constare debet cavenda esse tam artificia interpreta- tionis, quam temeritatem coniciendi. Bauerus contendit me centum fere locis in libro primo mutasse contextum. Non numeravi, sed verum esse potest, — si adnumeres orthographica et interpunctio- nem. Sed haec, opinor, a nostro iudicio pendent. Non adulteravi primam quamque correctionem recipiendo poetam. Observavi discrimen inter coniecturam (quae j^osset ad verum ducere) et emendationem, et nihil recepi nisi origine erroris explicata, eo tantum adhibito temperamento ut, si nexus postularet sententiam quandam, una tantum ratione assequendam, non anxie quaererem de uno quoque ductu litterarum. Sed hoc ipsum raro est factum et quae palaeographice non poterant demonstrari cancellis < > plerumque circumscripsi.

Non minus peccatur artificiosa interpretatione quam intem- pestivo coniciendi conatu. Mala interpretatione adsuescunt animi molestis, contortis, perverse cogitatis. Modestus lector si prima cognitione his offenditur, fallaci interpretatione corrumpitur, ite rumque legens interpretis errores semel conceptos pro sententia

poetae accipit. Assuescunt adolescentes, pravo duce confidentes, pravis et norma pulcri obscuratur. Sed in viam redeo.

„Metrisch inkorrekt ist II. 85 hunc Cimbris servato senem". Sic Bauer. At conferat Propert. IV (V). 5. 77 : „quisquis amas, scabris hoc bustum caedito saxis". Sic omnes codd. et L. Muller. Avienus, Per. 1047 : „In latera efifusam cordi dato, longior autem". Quanto licentius Seneca et secuti o gerundii interdum corripiunt! Lucanus perpetuo: Catb, praedb X. 21, turbb V. 595, virgo II. 329.

III. 524 defenditur vulgata „servatum bello iacuit mare" (agitur de proelio navali atroci iamiam incipiendo) sic: „fur den Krieg aufbewahrt, reserviert". lam intellego: veluti locum in the- atro praestines ! Ceterum quod putat post prostratum dativum ferri non posse, aliquid dicit; praestabat fortasse constratum et cautius egissem si solum defectum praepositionis notassem. Ceterum cf. 513 „conseritur — navalibus area bellis".

„Dies medius flagrantibus aestuat hojHs'' i. e. meridies aestuat horis flagrantibus I. 16 non est pleonasmus secundum B. „bei richtiger Auffassung", dolendum quod suam non addidit. Num quis post dictum: „meridies aestuat" interrogabit : quando?

Perflantibus pro praebeniihus III. 410 „unnothig", satis pro imperio, omnibus paene interpretibus offensioni fuit praebentibus. E dictis nihil muto: „non ullis frondem perflantibus auris | arbo- ribus suus horror inest", in Druidarum luco arbores etiam sine vento frondes movent.

II. 11 Deus Stoicorum cum mundum creabat, constituit seriem causarum et effectuum, quibus non tantum mundus, sed etiam ipse tenetur: „saecula iussa (a deo concessa) ferentem" mundum devinxit deus fatorum immoto limite („fatorum inmoto devinxit limite mundum"). Sic scripsi pro divisit, quae correctio aliis placuit, non Bauero, qui sic explicat: dividere ist hier wie in dc-n Verbindungen dividere annum, horas ganz wohl am Platz; es werden die guten und schlimmen Zeiten in der Weltgeschichte (divisit mundum saecula iussa ferentem) einteilend festgesetzt. Vide quam sim ingratus, ne haec quidem mihi satisfaciunt, non intellego.

Alia refellere mihi facile esset, si in eo brevi esse mihi liceret, sed brevitas opportuna est errori, ut expertus sum. Neque animus

VI

est respondere ad pauca, quae ex tripode passim dicuntur, et prorsus inutile est nudam negationem nudae affirmationi opponere. Scio equidem in „periodicis" brevi relatione non posse omnia plena demonstratione instrui. Utinam tamen, qui argumentis abstinerent in rebus dubiis, non tam praefracte improbarent. Fieri non potest, quin in hoc poeta, qui suum sibi modulum postulat, quaedam meae correctiones prima specie displiceant iis qui, ut fit, Vergilii potissimum aut aemulantium illum poetarum lectione sensum poeticae venustatis conformarunt ^). Fortasse tempus iudicium mitigabit. lam nunc gaudeo quod alii iudices mei operis non omiserunt addere in quibus inter nos conveniret.

Hoc potissimum dictum esto ratione habita C. Hosii, supe- rioris editoris Lucani. Si quis, ille profecto intento studio paratus erat ad sententiam ferendam, quam saepe congruere cum mea admodum gratum est. Tanquam sibi probata Hosius exempli causa affert I. 656 furerent, II 11 devinxit (a Bauero oppugna tum), III 452 damnum, 588 superat, V. 504 fessis, 612 procellae 627 aether. Quod interpretationem meam nimis subinde artificio sam putat, fieri potest, ad iuvenem tamen poetam intellegendum qui eruditionem recentem de schola affert et ostentat, licere putavi instrumenta subinde ex armamentario devio quodam protrahere.

Postquam hoc volumen iam prelo tradidi pervenit in manus meas Doct. Postgate editio libri VII sic inscripta: M. Annaei Lucani de Bello Civili liber VII with introduction, notes and Cri- tical Jppendix by J. P. Postgate, Litt. D., Cambridge 1896, 8^ min. Tanti acuminis virum quibusdam in locis mirifice mecum sen- tire, laetus cognovi. Lectiones ab eo inventas cancellis inclusas addidi, nihil in meis mutans, potest iam ipse lector consensum animadvertere. Si prius librum cognovissem, meam sententiam duobus locis ad Postgatianam correxissem fortasse, quod nunc sine magna mutatione fieri non poterat. Quod Vir Doct. p. 99 in difficillimo loco, quem in Mnemosyne tractaveram, V. 402 — 3, paene mecum sentit in mea loci constitutione, attamen putat

') Indo vel Bontleio accidiase videtur, ut in Lucano niinus satisfaceret, non defecit ingenio, qiiod sumraum, non loctiono, quao plano siugularis est.

VII

originem erroris non satis explicari, — admodum honorificum mihi putarem, si causam erroris annotatione critica (ut dixi: antea scripta) nunc satis illustratam putaret.

Praeter libros MSS. in Praef. prioris voluminis descriptos adhibui subscriptionum et versuum omissorum causa Codicem Cassellanum (K) ^). Signatus est MS. Poet. fol. 5. Secundum doctam annotationem in fronte libri scriptus est intra annos 1190 et 1246 in Germania, ut videtur, certe fuit Abbatis Ful- densis et Thuringiae Lantgravi et Saxoniae Comitis Palatini. Forma 215x285 mm. Foliis 132 numero signatis continet Lu- canum, quaternionibus XVI + 5 foliis (10 pagg.). Non multum ad integritatem deest. Nempe in Quat. V desideratur fol. 2, complexum IIL 485—544; Quat. X continet VL 437— 556, 677— 830, VII. 1 — 180, desunt VI. 557—676 (duo folia). Paginae continent tricenos versus. Divisum est carmen in duas partes, quarum altera, continens lib. VII — X, in medio quaternione X incipit. Scholia adsunt in margine litteris parvis scripta, ad libros I — VI satis frequentia, deinde rarescunt; item glossae et variae lectiones interlineares. Variae manus tam in scholiis quam in contextu iam in priore parte, ubi genus litterarum satis aequa- bile et clarum est, conspiciuntur, magis tamen in altera parte, in qua litterae minores sunt et passim evanidae. Correctiones satis frequentes; quid lateat sub rasuris propter crassiores litte- ras, quae supra scriptae sunt, discernere difficile est. Pertinet ad meliorem classem (a , ceterum nulli ex ea MABE praecipue cognatus est, ut mihi partem libri VII conferenti apparuit. Versus eosdem omittit. Subscriptionem Pauli habet uno tantum libro, primo. Vid. Praef. vol. I p. XXXI et XXXXIV.

Principatum inter codices Lucani etiamnunc tenet Montepessu- lanus correctus (M). Prima eius manus sub rasura latens admo- dum frequenti quid continuerit insigni dihgentia rimatus est Steinhartus, quae etsi vix usquam utilem lectionem et plerum-

^) Cf. vol. I p. XXXV.

vin

que imperiti librarii errores praebeat, gratum tamen referimus Steinharto, quod de ea re certum constat.

Ashburnhamensis (integrior quam prima manus Montepessu- lani) Bernensis et Erlangensis (ABE) quos uno nomine fi^ appellare licet, paulum a M distant. Non sunt tamen ex eodem statim fonte ducti; nam prototypon horum habebat iam adscriptos ver- sus illos controversos, qui praecipuum discrimen classium fi et (p constituunt, unde in contextum codicum ABE saepe recepti sunt, ubi M (= fi^) eos in margine habet ab alia manu.

Vossianus secundus (U) paulo pluribus locis in altera Phar- saliae parte quam in priore solus veram lectionem servavit, quae cum nec in (i nec in 9 adsit, apparet aliam eius originem esse, etsi vel sic ex utraque fi et cp interpolata est et vestigia potius tertiae familiae quam integram refert.

Codices etsi in orthographia non semper sibi constant, est tamen in usitatissimis vocabulis norma certa, et qui non sunt admodum vetusti, vestigia certe continent antiquae orthogra- phiae, iam paene oblitteratae. Sic est in M.

U post u consonam in 0 transit, item post qu; in MA man- serunt huius usus indicia in: volgus voltus volnus volgare, in quibus etsi in MA obtinuit uu, M habet a i^ m. uo, nempe peculiarem formam litterae 0 bicornem ^ quasi ad designandam ambiguam naturam litterae 0, ita in: volgus M II. 119, 201, 209, A VII. 157 item in : volnus I. 212, in revolsus I. 482.

Secuntur (non sequuntur) est in A II. 575 in M I. 328, II 455, 596, V. 328 et al. Quum non scribi, sed: cum, per se intel- legitur.

Urgere, omissa 11, scribit A semper, M aliquotiens: I. 460, 491, IV. 756, VII. 583, X. 80. Urguere verior forma, res erat veteribus iam controversa, cf. Brambach p. 127.

Accusativus plur. 3ae decl. exit in es in MA, paucioribus locis antiqua forraa (is) invenitur, iam paene oblitterata.

Certa scribendi norma desideratur quoque in assimilatione praepositionum. Etymologiam antiquitus in compositione obser- vatam esse, non pronuntiationem, constat: adclinis adcurrere (in hoc vacillabat iam Lucilius) adsequor inpono, all. et sic saepe, minime ubique, M. Summitto ubique (septem locis), summoveo

IX

(uno loco excepto V. 71) M, sic offero; omnino media b in sub et ob fere assimilatur (quamquam saepe *obs et *subs veteres formae usurpantur ut: ostendo sustineo). Colligere habet M iuxta cum conlisus IV. 788, conlapsus II. 57, conlaudant V. 56 (in A quoque). Supplex scribitur, non: subplex, ut norma postulabat, sed in aliis quoque frequentis usus vocabulis oblivio aut igno- ratio compositionis efifecit, ut praepositio agglutinaretur secun- dum consuetudinem loquendi ut: agger accipio accensus occurro efficio (i. e. ec-ficio). Sermo vulgaris volubilis et celer assimilabat litteras inter se, eruditi intempestiva doctrina substituebant ety- mologicam rationem, quatenus erat iis manifesta.

Non minus vacillant diphthongi. Perpetuo M habet: loetum, quod cum letum a *leo (lino, deleo) sit formatum, falsum esse apparet; eodem errore totidem locis scribitur male foetus, quot (recte) fetus, est enim fetus a *feo, unde fetus (partic.) fecundus femina, e quo dudum iure diphthongus evanuit. Graviter peccat M dum pro premo vulgo scribit praemo. Pro cepit ponitur in M et aliis coepit. Semper habet M recte maereo maestus. Diphthon- gum oe M in foenus habet I. 186, etsi fenebris scribendum esse constat. Oe in moenia quoque, quemadmodum in moestus, foenus, (cf. loetum, foetus) fortasse cedere debet diphthongo ae) certe maenianum, prominens maenium pars, manifesto per ae scrip- tum est, siquidem a Maenio quodam vocabulum ducebant, quam- quam munire facit pro oe; sed antiquitus iam ae in oe transire potuit, sicut in pomoerium a : moerus = murus, cuius recta forma est pomerium, graece TtwftiJ^tov, sic caelum et coelum. Menia habet M aliquoties, vulgo moenia. Clusus aliquot locis iuxta clausus.

Nulla in re tam sanae rationi illudunt codices quam in pro- priis, in quibus comparatio cum Graecis facta arguit errantes. Sic in M (et aliis) perpetuum est Lybia pro: Libya {Al^vti), frequens Affrica Babilon Tygris Thybris Thesalia, et aspiratio susque deque habetur ut Pharrasio Calchedon Aethna Athlas Phtholomaeus, quo magis miror contra usum auctorum Graeco- rum Ptolomaeus et Athlas nonnullis placere. Sic manifesto falsa in M: hostium pro ostium ab os et hammodytes ab a^iiiog^ harena (area areo), dubia: proh coherceo (iqy,oq herctum. an arceo?).

Denique ad cognoscendum M (et A, nam hic plerumque con- spirat) addo p epentheticam scribi in demptus peremptus comp- tus (X. 83) promptus sumpsit, quae e vastiore pronuntiatione nata, tamen a grammaticis veteribus et inscriptionibus (vel lege Thoria) agnoscuntur (Corssen I. 57). Sed impetrare a me non potui ut dampnum dampnare a M oblata reciperem (idque ne Hosius quidem). Ab eodem cod. me emancipare volui scribens tentare pro : temptare ; quae forma adulterina est, nam tento est fre- quentativum a tendo: p autem post m non post n, littera est loquelaris. Veruntamen quid prava consuetudo pronuntiandi iam antiquitus effecerit, difficile est dicere.

Male litus scribit M; duplicata t corroborata est prior syllaba, quae ceteroquin brevis esset, a lino, litum, ducta, ut littera duplici t scribitur et concinnus a concTno.

Cur non scribam Pompei, sed Pompeii, ratio in promptu est, etsi a nullo hodie aut perspecta aut probata. Nominativus habet j consonam ante exitum us\ Pompejus, inde genetivus est Pom- peji, Pompeii, us in genitivo in i transit, non ius, In Pompei i simul esset et consona et vocaUs, et staret pro duabus litteris, quod secundum nostrum alphabetum absonum, veteribus placebat quoniam I longam usurpabant pro ii, illum si adsciscimus censeo scribendum Pompel. Quod si quis, ut mihi constem, me iubeat scribere adiicio, abiicio, coniicio, obiicio, iniicio, respondebo primum neminem in orthographia sibi plane constaie, porro in his verbis primam syllabam saepe correptam, saepius productam documento esse i consonam in iis potuisse extrudi, et inde tralaticiam in codd. orthographiam per simplex i rationem habere, unde deiciat eiciet trisyllaba probanda. In genetivis no- minum propriorum in ius i est pro duplici vocali. Lucanus post Propertium in his paene semper ii disyilabum dixit.

Litteram e alteram perspicuitatis causa retinui in deesse disyl- labo, semianimis tetrasyllabo. Quemadmodum elisae vocales in contiguis vocibus non omittuntur, sic in mediis vocabuhs e et i elisas non puto omittendas.

Sepulchrum male scribi in M et pulchrum (IX. 391) ne verbo quidem indiget.

Nullus codex unus potest in orthographia perpetuus dux esse,

XI

ne M quidem, nec fuit in Lucani crisi decessori meo. Nolui va- rietatem lectionis onerare quibuscunque orthographicis ; propterea uno loco de M exponere utile videbatur. Constantiae neglectum in quibusdam in vol. I mihi obici video in nonnullis, quae lec- tores multi tanquam ccSlcccpoqc^ parum morabuntur; quod etsi doleo, non tamen magni refert, nam non agitur de codicum lectione. Scilicet quam orthographiam singuUs locis codd. prae- beant ex mea et aliis editionibus, (nisi forte uno codice nitun- tur) non potest effici. Morem librariorum enim noviciam ortho- graphiam inducentium tuto licet in Var. Lect. neglegere ; sed quae in hanc partem momentum habent indicia veteris con- suetudinis non neglexi memorare. Palimpsesti normae rectae in universum rationem indicant (vid. Praef. vol. I), quorum vesti- giis insistentem oportet in vocabulis ibi desideratis, quod con- veniat sequi; neque enim licet in verbis quae ibi forte fortuna non inveniuntur aliam normam repraesentare ^), unde mira con- fusio nasceretur. Ceterum in annotatione et alibi non usurpo dissimilationem praepositionum (venia sit vocabulo) neque alia, in quibus veteres importuna ostentatione doctrinae etymologicae offendunt. Sed vix opus est dicere maiorem libertatem concedi, cum tuo Marte scribas, quam si antiquum auctorem edas, quan- tum fieri potest correctum; repraesentanda enim tunc est ratio, quam ille cum aequalibus sequebatur; quemadmodum in statuis antiquis robiginem desideramus, sic illa vetus orthographia non dedecet auctores antiquos.

In corrigendis speciminibus iidem mihi benevole operam praestiterunt, qui vol. I, pro quo gratum iis testor animum.

Scr. Traiecti ad Rhenum, Nonis April. a. MDCCCXCVII. C. M. FRANCKEN.

') Si quis curat in nonnullis dubiis vocabulis quid voluerim, sciat me probare in Lucano : agnosco, accerso, bracchia, circuire, coherceo, conpello, conprimo (rell.) conexus, conubium, exerere, exilium, Hiberus, Hister, inpello, inpactus (relL), inritus, maenia, monimeiitum, quidquid, revolsum (rell. : vo) secuntur, suffixit, Si/lla, supplex, Aranscendere, tune, urguere.

POTIORA OPUSCULA QUAE PASSIM IN VOL. II LAUDANTUR.

P. H. Damste, Pharsalica, Mnemosyne, N. S. XVIII (1890) p. 342—352 et XIX

p. 378—386. H. Diels, Seneca und Lucan, Abhandl. der Berl. Akad., 1886. 4°. C. M. Francken, Mnemosyne N. S. XVI (1888) p. 391—395 MisceUa (ad Luc. et

scholia).

Mnemosyne XVII (1889) p. 56—62 MisceUa (de codice Daventriensi).

„ XVII 1 (1890) p. 5 — 22 (des versibus propter Vossianum 2 (U) et

Montepeseulanum suspectis). „ XIX (1891) p. 16 — 40Selectade Montepessulano et Ashbumhamensi.

„ XXT (1893) Parerga p. 46 — 54 (de Luc. rescripto Romano, cum

tabula photogr.).

Berliner Wochenschr. 1890 S. 331 sqq. die alteste voUstandige HS. des Lucan.

H. Genthe, de M. A. Lucani vita et scriptis diss. Berol. 1859.

Ueber die in den Commenta Bernensia angegebenen Varianten des Pharsalia-

textes, Hermes VI. 214.

Scholia vetera in Lucanum. E cod. Montepessulano edidit H. G. Berol. 1868

(progr.).

Fr. Guyetus, Excerpta ex notulis a Fr. G. margini ed. Grot. adscriptis. Editio Oudend. p. 886—910. (De Guyeto cf. I. Uri Fr. Guyet d' apres des documents inedits. Paris 1888).

W. E. Heitland, introduction (to Lucan) in Haskinsii editione, Loudon 1887, p. I— XXXI.

Classical Review 1895 p. 190 sqq., 1897 p. 35, 206 et passim.

C. Hosius, Seneca und Lucan, Jahn'8 Jahrb. 1892 S. 345, sqq.

zu den HSS. des Lucan, Jahn'3 Jahrb. 1893, S. 337—355.

A. Kindler, de Lucani versibus, qui desunt in codd. Moutepessulano et Vossiano

altero. Diss. Monasteriensis 1882. Manitius, Beitriige zur Gesch. Romischer Dichter im Mittelalter bis z. Anfang dea

12'''> Jahrh. Philologus N. F. V (1892) p. 704 sqq. J. E. Millard, Lucani sententia de diis et fato. Dissert. Traiect. 1891. J. Obermeier, der Sprachgebrauch des M. A. Lucan, I. Muuchen 1886 (progr. des

Maxim. Gymn.).

XIII

J. P. Postgate, M. Annaei Lucani de bello Civ. lib. VII, with introduction, notes

and Critical Appendix, Cantabr. 1896, G. Steinhart, de emendatione Lucani, diss. Bonn. 1855.

de Lucani schedis rescriptis Vindobonensibus, Magdeburg 1860 (progr. gymn.

Salzwedel) 4°.

de Lucani cod. Montepessulano in: Symbola Philologorum Bonn. Lips. 1864 — 1867

p. 287—300. Joa. Schmidt, de usu infinitivi ap. Lucanum, Val. Flaccum, Sil. Italicum, diss.

Hallensis 1881. 0. E. Schmidt, der Ausbruch des Biirgerkriegs im Jahre 49 v. C, Rhein. Mus.

XLVI. (1892) S. 240 fgg. A. Schaefer, Obss. crit. in M. A. Lucani Pharsaliam et P. Papinii Statii Silvas

diss. Monast. 1886. lo. Schrader, vid. P. V. Sormani.

N. J. Singels, de Lucani fontibus et fide, diss. LB. 1884. P. V. Sormani, de lo. Schraderi vita et scriptis, diss. Groning. 1886, p. 46 — 92

lo. Schraderi emendationes autographae in Lucanura.

NOTAE CODICUM,

Vossianus primus. U „ secuudus.

M Montepessulanus. A Ashburnhamensis.

G Bruxellensis, olim Gemblacensis.

V, u, m, a g varia lectio in iisdem codicibus a manu secunda. Mi primitivk lectio correcta in vulgatam, et sic Aj, V^, rell. O omnes supra memorati. E Erlangensis. B Bernensis. K Cassellanus. D Daventriensis.

R Regius primus, Parisiensis Oudendorpii.

T Tauriuensis d'Orvillii.

H Heinsianus, vid. vol. I pag. XXVI. L Lipsiensis. C Comraentum Useneri.

c lemraata eius per interpretationem non lirmata.

P^ palirapsesti prioris folia Vindobonensia. P° eiusdem folia Neapolitana. P^ palimpsestus Poniunus. F™ fragraentum Monasteriense.

Prov. vel P de libro Lucani proverbia (Rhein. Mus. 1891). Litterae cursivae in var. lect. significant iu rasura posita. O: antisigraa et . atiY/ni] praeposita sunt versibus eiusdem sententiae, antisigma

dubiis propter repetitionera, artY/uii genuinis, cf. Sueton. Reliqu. Reitferscheid.

p. 140 et 142; O: sine atiYnii signiticat versus a poeta reiectos sed forte servatos. [ ] versus subditicius,

( ) inclusa in var. lect. pertinent tantura ad uuuni codicem. maIlem-= \\\Q\\ns, esset rac iudice (non : corrigo). CGl. Corpus glossariorum latinorum, ed. Goctz. Prisc. H = Prisc. II K, Prisc. II H = Prisc. III K. Stht. Ho8. Steinhart, Hosius. Heins. Heinsii craeudatio. In lacunis desiguaudis tot puucta posita, quot litterae oraissac.

M. ANNAEI LUCANI

PHARSALIA.

LIBER SEXTUS.

Postquam castra duces, pugnae iam mente, propinquis Inposuere iugis, admotaque comminus arma, Parque suum videre dei, capere obvia Caesar Maenia Graiorum spernit, Martemque secundum lam nisi de genero fatis debere recusat. 5

Funestam mundo votis petit omnibus horam, In casum quae cuncta ferat. Placet alea fati Alterutrum mersura caput. Ter collibus omnis Explicuit turmas et signa minantia pugnam,

Varia lectio. 1 propinquos Ai, propinquis Bi, propiuqui 0 vulgo, 2 cominus U, 3 parque — dei 1. Schol. ad V. 468, dehinc v, omnia 0 vulgo, 6 ratis Ri, oram T, 7 incassum gA, (quae om. add. a) in cassum BCTsR, placet — caput. (8) 1. Prisc. 226.6 H, alea fa.t.i M, 8 tunc coll. v.

Annotatio editoris. 1 „Pugnae iam mente, propinqids" consensu Heins. 1. 1, p. 143 Bentl. et Burm., laudantes I. 37, IX. 226 „aperta | mente fugae". Vulgo propinqui ipropinquisS dett. ap. Burm.). Sed insolituui „propincus mente"; et non erant mente sed reapse pugnae propinqui. „Pro- pinquis iugis" scil. inter se. cf. III. 37.

3 „Rapere obvia" Heinsius pro vulg. „capere omnia", prius (cf. v. 14, II. 654) non opus, alterum neceSiarium et propterea a me receptum; agitur do unius urbis moe- nibus; deinde aliqua moenia cupit is, qui non omnia cupit; Caosar autem nulla cu- piebat. Non magis aententia satisfacit, si omnia pro quaecunque accipias. Omnia non est aptum. Ohvivs dicitur de rebus i. q. obstans, in promtu, supra I 6; ,,raontes

obvii itineri" Nep. Eum. 9. 3. „Par suum" tanquam gladiatorum in arena, cf. VI. 191, VII. 69o, quocum cf. Seneca, dial.

1. 2. 9: „ecce par deo dignum, vir fortis cum fortuna mala compositus." Florus IV.

2. 85, manitesto ex hoc loco, „iam debi- ium par Fortuna flagitante."

4 „Secundum." Non vult iam victoriam de aliis, ne fortuna credere possit se iam defunctam erga Caesarem et in supremo contra Pompeium certaraine eum deflciat. Homo partein fortunae sibi debitam in vili- bus rebus potest effundere, ut in magnis ab ea post destituatur. Cf. militura cum Cae- sare expostulantium sermo V. 695, sqq.

7 Incasus commendatHosius coll. V.693, VII. 239; non his demonstratur porpetua Luc. consuetudo (M: casum).

1*

li M. ANNAEI LUCANI

Testatus numquam Latiae se deesse ruinae. lo

Ut videt ad nuUos exciri posse tumultus

In pugnam generum, sed clauso fidere vallo,

Signa movet, tectusque via dumosa per arva

Dyrrhachii praeceps rapiendas tendit ad arces.

Hoc iter aequoreo praecepit limite Magnus, 15

Quemque vocat collem Taulantius incola Petram,

Insedit castris, Ephyraeaque maenia servat,

Defendens tutam vel solis rupibus urbem.

Non opus hanc veterum nec moles structa tuetur

Humanusque labor, facilis, licet ardua tollat, 20

Cedere vel bellis, vel cuncta moventibus annis;

Sed munimen habet, nullo quassabile ferro,

Naturam sedemque loci. Nam clausa profundo

Undique et inlisum scopulis revomentibus aequor,

10 sede . ee . ruinae M, sedesse A,, desse C, 11 videf ad nullos (at m. 2) M, 12 clauso sed R, 13parvaR, 14 arcisA, 15 litoroV, limite v c. rell., 16 I.schol. Voss. ad VI. 70, petrera v, taulanti M (us s. s. m. 2), 17 pirrheaque R, pyrrea g, 18 orbem Mi, turribus 0 vulgo, 19 modes Mi, 20 facilis s s. s. M sed cf. ad 21, tollet Mi, 21—61 adsunt in Pr, 21—41 (omisso 29) in fol. recto, 42—61 in verso, 21 cedere sine corr. M, {corr. Stht), tan- tum supra secundam e scripta est figura s, quae {prnatus causa?) passim supra scribi-

3 s s

tur ut V. 20 facilis, hoc v. uel annis, 22 habent a, pro ferro compendium in C: L. (ligno susp. Us-.), 23 naturamque sedem (nat. sedemquem. 2) M, 24 I. Aldhelmu^s p. 629 M. 240. 36 G; post undique inserit: neicura Pr; huius versus (24) duae conformaHones sunt, prior: „undique praecipiti scopulisque vomentibus" in UMAGT cum hac varietate: pre- cipiti. copulis (s supra scr. m. 2) M, praecipitis T, (copulis) . . . vomentibus (sic) M, sco- pulisque PRm, vo(mentibu8) Pr, scopulis removentibus U, altera in VgR undique et illisum i-copulis remov., cum hac var. [et] R, illisu \', inlisum R, scopulis — aequor in ras. V. Utramque recensionem coniungit pn UNDIQ..NEICUM PRAECIPITI SCOPULISQ. VOM. quae manifesto exstilit cx: UNDIQ. INLISUM PRAECIPITI SCOPULISQ. UOM.. ex inlisum natum: .NEICUM.

13 Versus suspectus Heinsio. Rectusque non „facilis'' ad intellegendum, Tollat

viae Bentl. Uterque imperator castris ardua, nioenia sc. procul Dyrrhachio tenetur. Caesare pug-

nam offerente castiis se tenot Pompeius 24 Ordo: clausa undique profundu et

(12). Caesar tunc clam hostibus per viam scopulis revomentibus aequor inlisura

tectam, Dyrrhachium subita incursione ^ebet, roU. Dubium emendato PR esse non

Pompeio eripere studet, quae res frustra potest, quin praecipiti sit glossa antiquu

fuit, Pompeio per mare (navibus cf.H. 218) a^ profundo adscripta, quae, ne metruin

in urbem redeunte, sed eandera secundum lueret, inlisum expulit, cf. 691. Revoment,.

Lucanum rursus relinquit, per se satis f>^s et non vomentihus verum esse ipsa

tutam, et Potram occupat. Caesar in comm. varietas removentibus documento est. Revo-

de b. civ. III. 42 Pompeium interclusum "^^^e accommodate Iittons confragosi na-

ab urbe (Pompeio flda) narrat. turae dicuntur .scopuli. qui aquum mari-

nam in aestu repellunt spuma alte eiecta.

18 Rupibus debetur Burmanno, unde Post undiquc neceSHarium o.st ef. Vulgata

transpositione litterarum vulgata nataest, orat: „clausa prolundo undiquo praecipiti

quao adversis frontibus pugnat cuni pro- scopuli.sque vomentibus aequor." Cortio

ximis. Contra non video, cur veterum v. 19 vernm reponenti in ed. 1727 nonobsecutus

mutetur, pro quo Heins. laterum, Bentl. est Burmannus. Rectum Heins. defeudit

aup rinn. V. 20 ^ardua surgat" BtMitl. h. 1. Adw. UM.

PHARS. LTB. VI. 10 — 45. 3

Exiguo debet, quod non est insula, colli. 25

Terribiles ratibus sustentant maenia cautes, loniumque furens rabido cum tollitur Austro, Templa domosque quatit, spumatque in culmina pontus.

Hic avidam belli rapuit spes inproba mentem Caesaris, ut vastis dififusum collibus hostem 30

Cingeret ignarum, ducto procul aggere valli. Metatur terras oculis, nec cespite tantum Contentus fragili subitos adtollere muros, Ingentis cautis, avolsaque saxa metallis, Graiorumque domos, direptaque maenia transfert. 35 Extruitur, quod non aries inpellere saevus, Quod non ulla queat violenti machina belli. Franguntur montes, planumque per ardua Caesar Ducit opus; pandit fossas, turritaque summis Disponit castella iugis, magnoque recessu 40

Amplexus fines, saltus, nemorosaque tesqua, Et silvas, vastaque feras indagine claudit. Non desunt campi, non desunt pabula Magno, Castraque Caesareo circumdatus aggere mutat.

Fiumina tot cursus illic exorta fatigant, 45

26 sustentat supra scr. n M, 27 Yonium A, ionium, priore i in ras. 3 litterarum, fuit fortasse hionium M, fures, supra scr. n M, rabido MAT, reliqui (cum PR) rapido (sic M Stht), 28 culnem[a pontus] PR, dorausque V, 29 om. in Pr; huc UVAB, hic MbG, {in quo: a]. hinc et huc), 32 cespite Pv cum rell., metatur PRCARTGE, metitur UVM, var. lect. in C (cf. H Genthe, Hermes VI. 215 sq,), 33 comtentus PR, fragilis corr. in vulg. M, attollere PRAUVG, 34 ingentes PR, ingentis CAM (corr. in -tes), avol- saque PRR. post saxa 2 litterae erasae M, 35 domus VB, domos PR c, relL, 36 extrui- tur PrAUVM, inpellere PRA, 37 quead PR, quaeat M, machia PR bello V (ex belli

s mm corr.) g, 39 fund(is) PR, pandunt g, 40 recessu OPR, magnos . que, corr. in magnoque M (recursu aliquot editiones), 41 fines nemorosaque pascua saliu . PR, iinis G, tescua A (tesqua m 2) testa (tesqua em. m. 2) M, tescita Bi, 42—61 In PR desunt ab initio (scil.

pag. versae cf. ad 21) aliquot syllabae, 42 vastasq. PRg, 43 campis PR.

25 Collo coniectura placet Oudendorpio; 29 Hic „Ita semper poetae, ubi raptam

non sane rationi adversatur, sed usui, occasionem notant. Verg. XII. 411 „Hic

quantum scio. In schol. Voss. (U) collum Venus indigno nati concussa dolore", et 554,

manifesto vitium libiariiest: „nisihaberet „hic mentem Aeneae genetrix pulcerrima

collum, qui (sic)" rell. misit" Bentley. Vuigo huc.

28 Pontum (cf. Cic. Divin. I 7, 13) non 41 Bivos pro fines coni. Schrader, recte,

audeo propter usum poetae, cui spumare opinor, nam amplexus non est dilatans;

est intransitivum. Itaque ad que cf. VIII. praeterea zeugma esset admodum durum. 4(X), IV. 115, 519; laxior iunctura, quae

subinde nexu accipit adversativam vim. 45 sqq. Haec, male vincta inter se et sine

M. ANNAEI LUCANI

IUic mersa suos, operumque ut summa revisat,

Defessus Caesar mediis intermanet agris.

Nunc vetus Iliacos adtollat fabula muros,

Adscribatque deis; fragili circumdata testa

Maenia mirentur refugi Babylonia Parthi: 50

En, quantum Tigris, quantum celer ambit Orontes,

Assyriis quantum populis telluris Eoae

Sufflcit in regnum, subitum bellique tumultu

Raptum clausit opus. Tanti periere labores,

Tot potuere manus aut iungere Seston Abydo, 55

Ingestoque solo Phrixeum elidere pontum,

Aut Pelopis latis Ephyren abrumpere regnis

Et ratibus longae flexus donare Maleae,

Aut aliquem mundi, quamvis natura negasset,

In melius mutare locum. Coit alea belli ; 60

46 et suprascr. utM, 47 interminet (in terminet?) PR, 48 attollat PRUVMaG (cf. 33), attollit AB,, fabula f. in ras. M, 49 asscribatq U, ascribatque G, [que] T, dis PR, cir- cundata v, 50 refugit T, babil. UR, 51 et qu . AUV, in qu . CGRav, en qu . suprascr. tantumtellurisM, versus deest in Pr, 52 assiriisAMR, 53 subito T, tumultu U, 55 1. Lact, ad Stat. Tlieb. VL 547, 55 autrigere PR, aut iungere UVEG, aut iugere M (n suprascr. m. 2), adiungere AB, coniungere Lact, seton PR, secton (suprascr. x) M. adibo PR, abido UV, 56 phrixeum AU, phrixaeum PRR, phyxeum (suprascr. r) M, 57 (aut pe])opil .ephyren (post l spatium tantum unius litterae notatum) PR, epyren V, ephiren U, ephirenem T, latis in hoc voc. is in ras. 3 lilt. M, latus A (latis a) Bi, 58 flexum PRg, flexus UVAMG, 69 versum om. Pr, 60 alea PRB, area UVAM et vulgo.

dubio imperfecta, illustrari debent ex Caesare Civ. IIL 49.4. Reticetur quod Pom- peius summa aquae inopia laborabat; ita non apparet, quid „flumina tot" 45 sqq., sibi velint, potissimum illud mersa. Cae.sar LL: „angustias valliurn praesaepserat ter- r;imqne adgessorat, ut aquam contineret." Voiuit, ut videtur, poeta: „n()n minus ob- saepiondo fontes Gaesar laborabat, quam Pompeius carendo." Tentarem, si in opere perfecto versarer: „fluinina quod cursus illic exorsa fatigant, iilic mersa suos, ope- rumque ut summa revisat defessus Cae- sar". Suos = Caesarianos.

47 Intermanet de pernoctando intellegas, ambitus maior ost, quam qui uno die lu- strari possit.^ „Manet sub lovo frigido ve- snator" Hor. Od. I, Sen. de Benef. IIL 16, sed adinodum inHcita est compositio: agris intermanero; locus sic interpretandus ut mediis ayris sit ablativus loci et inlerma- net sit ab.solute po.situm =; inter operaper- noctat. In sequentibus per temporis mo- luentum oblivisciturL., suum nonesseCae- sartMu laudare.

56 „Elidere Hellespontum" est ingesto solo in utramque partem exprimere, pel- lere aquam et ita fretum exsiccare. Sic dicilur lapis aliquem elidere, aliquis elidi inter duos contendentes (Cortius ad II. 206); proprie pondere aut robore itaurgere ut animam, sucum aut vires exprimas. H. 1. tamen mirus usus est, quod vocabulum adiiibotur aquao fluxae et facile cedenti. „Phryxeum elidore" elisio pugnans cum Lachmanni loge, cf. I. 197 „gentis luleae et", VI. 589 „Pompeii ignava propago." De elisione ante et in 3« arsi omnino cf. Trarape p. 46. Num: Phr. cludere pontum i. e. Hellespontum explere et claudere Pontum ?

60 Alea belli i. q. bellum aleae plenum ut „alea fati" VL 6i.'8. Coiitrahi locum pug- nao („area belli" vulgol ab hoc loco alie- nuni, nec angusta v. 63 contrarium probat^ oppositum tanturamodo illis: „terras in 07nnis" v. 61. — Clades: milites qui postea ad Pharsalum et in Africa erant perituri hic coniuncti sunt.

PHARS. LIB. VI. 46 — 80. 5

Hic alitur sanguis terras fluxurus in omnis, Hic et Thessalicae clades, Libycaeque tenentur. Aestuat angusta rabies civilis arena.

Prima quidem surgens operum structura fefellit Pompeium, veluti mediae qui tutus in arvis 65

Sicaniae rabidum nescit latrare Pelorum, Aut vaga cum Tethys Rutupinaque littora fervent, Unda Caledonios fallit turbata Britannos. Ut primum vasto saeptas videt aggere terras, Ipse quoque a tuta deducens agmina Petra 70

Diversis spargit tumulis, ut Caesaris arma Laxet, et effuso claudentem milite tendat; Ac tantum saepti vallo sibi vindicat agri, Parva Mycenaeae quantum sacrata Dianae Distat ab excelsa NemoraUs Aricia Roma, 75

Quoque modo Romae praelapsus maenia Tibris In mare descendat, si nusquam torqueat amnem. Classica nuUa sonant, iniussaque tela vagantur, Et fit saepe nefas, iaculum tentante lacerto. Maior cura duces miscendis abstrahit armis: 80

61 torras sanguis PR, omnis ARTM (mutatum in : omnes). Desinit F^cL 228, 62 illicth. MTB (ex hic corr.), thessaliae Mi, 63 rabi.es M, 65 mediisV, mediaeM, medio AB, me- die a, pulsus inG, 66 rapidum UAB, sicanie.. M, 67 thetisU, ritupinaque Ui, ferent Ai, 68unrfaM, unde AB, 69 saeptasM, 70 atutaM, 72 eflfusos Mi, 73 vendicatV (corr.)M icorr.), at Mi, 75 roma om, V addit m. 2, exelsa U, distet M, distat m (2 m), 76 prae- lapsus M, terrae AR, 77 descendat VUMi. descendit u c. rell., 78 invisaque VT. in- iussaque v, uagantur M, duces UMVAGE ducis mTR.

64 Hoc loco narratio recedit, nimirum Aricia" sollemnis iunctura, cf. Zingerle zu

haec anteriora sunt iis, quae v. 54 et 60 spateren Lateinischen Dichtern.Tnnsbrtick,

exposita sunt, quasi summaria plenae, 1879 II. p. 21

quae h. 1. excipit, narrationis. Sic v. 70non „, ^^ ■, , mu • »

\ -^. ,1 1 , . . 76 „Eo modulo agrum, quo Tibris" e. q. s.

convenit cum 44, quo loco castra lam m- „ ' "^ ^ ^ ' ^ miu\i„

... -D A nn A r^ t. A Schol. Voss. 1 ,.a Roma usque quo Tiberis

sedit Pompeius, dum v. 70 de Petra de- \, * ': , •. ■ vrrr w,;n,

A-4. r^e r> -nT . , mfluat m mari recto itinere XVI milmm

scendit. Cf. Caesar III. 44, sqq. " ^ . „ , „ ,. „„„ 11,

' ^^ spatia sunt sive X leugae" (leuga = 1^'a

72 Limite Heins. pro milite, quae saepius mil.) A Roma ad Ostiam intersunt 15

confunduntur. ut notum. Sed milite mo- milia passuum, ad Ariciam I6V2. Caes.III.

dura distendendi copias Caesaris (tendat) 44: „XV milia pa.ssuum in circuitu:* l^n-

indicat, limie sive cum cJaudenfem sive canus errat, ut videtur, spatium rectum

cum tendat iungatur, supervacaneura, nam et arabitum confundens. Heiusius: ,.qu"que

ex reliquis iam magnus arabitus sponte aeterna modo" 'p. 144). ..Descendit" vulgo.

consequitur. Effuso milite cum tendat iun- ^errae patrocinium suncipit Cortius. (In-

"■endum. tervalla locorum sunt ex charta militari

regni Italici ed. Kiepert.)

74 Dianae Tauricae signum, inclylum

historia IphigeniaeetOrestisMycenaeorum. 80 Ducem Burm. quod iuxta, Pompeium

dicebatur deportatum esse Ariciam, cultu superfluum; duces: Pompeium v. 81, Cae-

Dianae nobilem, cf III. 86. „Nemoralis sarem 106, de quo quae erant dicenda di.

6

M. ANNAEl LUCANl

Pompeium exhaustae praebenda ad pabula terrae, Quae currens obtrivit equus, gradibusque citatis Ungula frondentem discussit cornea campum. Belliger adtonsis sonipes defessus in arvis, Advectos cum plena ferant praesepia culmos, 85

Ore novas poscens moribundus labitur herbas, Et tremulo medios abrumpit poplite gyros. Corpora dum solvit tabes et derigat artus, Traxit iners caelum fluvidae contagia pestis Obscuram in nubem. Tali spiramine Nesis 90

Emittit Stygiurn nebulosis aera saxis, Antraque letiferi rabiem Typhonis anhelant.

81 gramina VUaRG pabule MAB, 82 quas AB^ adtrivit RV, eques 0 vulgo, 83 dif- fudit Rg, 84 diffuso u, at tonsis M, 86 pascitur T, 87 medias Mi, abrupit T, giros VMT, 88 tum V (corr. m. 2), degerit Rg, reliqui: digerit, vulgo, 89 fiu.idaeU, fluuidae MRT, 90 nessus V, nessis UvRCG, spiramine M, 92 1. Prisc. 74. 2 H.

ata eoque forma mutata sunt. „Exhaustae terrae" nominativum puto: Pompeium abstrahunt a proelio ineundo.

82 Attrivit Cortius laudans Verg. G. IV. 13, sed vulg. ungulis equorum aptior. Ce- terum cf, 43, ubi sine dubio superiora tem- pora respiciuntur. Equus scripsi; eques post currens obtrivH non ferendum. Cete- rum cf. ad VIII. 400.

83 Decussit Cort. „Discussit campum" durum est et minus aptum si de gramine cogitetur; obterit equus, non spargit gra- mina; sed frondes et virgulta aeque pa- bulum erant. Nihilo melius est „decussit gramina" quam „discussit". Aptius non su(-currit, et acquieverunt reliqui omnes.

84 „Sensu3 videtur esse culraorum ari- dorum satis fuisse in praesepibus, sed ab equis desideratas herbas virides."GROTius; qui in 1» ed. dum dederat idque Burm- recepit, sed externa ad Pompeium mari perpetuo advehebantur. Pestom equorum haec subindicant, recusant alimenta et primum, ut credere par est, foenura. Cf. Verg. G. III. m, Ovid. Met. VII. 638, Sen. Oed. 142. Facta haec sunt vere, cf. Caes. III. 25.

87 Sen. Oed. 242 „segnior cursu sonipes in ipso I concidit gyro." Sil. XIV. 606, Ov. Met. VII. 642, Verg. Georg II!. 497. Gyri equi Paneg. Mossallae v. 94.

88 „Tabes digorit artus" a nullo inter- pretum est explicatura. Hoc loco ot fortasse IX. 676 latet verbura a rigeo ductum ; deri- yare i. q. „rigidura facore"; paulo post

„iam riget atra cutis." Ex derigat notum verbum derigit factum videtur et inde per- petua confusione verbi regere ei gerere(6QX. unus dirigif, cf. VIII. 341) degerit s. digerit. Heinsius deferit, minus aptum de breviore morbo. Ridiculum est quod „cibi digesti in corpore" ad illustrandum locum advo- cantur. Vid. Burmannus, qui ipse „diluit" aliquando cogitavit. Cf. Mnem. XTX. p. 40.

89 Fluvidae: huius orthographiae ve- stigia sunt apud Vergilium, et recepta est apud Lucretium II. 452. 464. 466, cf. Ribb. in Ind. Gramm. sub litt. v. Ut fluvius sic fluvidus recte se habet et h. 1. ab optimis libris propagatum.

90 Nubem vaporem pestiferum, Varro RR. contagium per exigua corpuscula aere propagari dicit. Sil. XIV. 594 „nubibus atris". Stat Theb. 1.664, „mala nubila" sunt pestifera. Cf. Caesar III. 49,

91 Schol. Voss. : „alii: egerit elysium." Nesis insula in sinu Puteolano prope Pau- silypum quod Xessis scribitur, explicatur e confusione cura Nesso centauro, vidschol. Berol. Manifesto vocabulum Graecum: vtjalg -idog cf. Stat. Silv. III. 1. 148 „quae fixam pelago NosTda coronat." Distin- guenda ab Inarirae (Aenaria), cum qua 00 facilius confunditur (Sch. Voss.) quod liaoc quoque Typhoei cubile dicitur. Verg. Aen. IX. 713. — Elysium nianifesto ex rlisum depravatuni, quod e Guelferb. rece- pit Cortius scribens erigit elisum. debebat certe „egerit elisum" cf. IV. 644. Sed aera epitheton descriptivum ferepostulat;certe non praeferonda ost scholiastae lectio.

¥

PHARS. LIB. VI. 81 — 118. 7

Inde labant populi, caeloque paratior unda

Omne pati virus duravit viscera caeno.

lam riget arta cutis, distentaque lumina rumpit, 95

Igneaque in voltus et sacro fervida morbo

Pestis abit, fessumque caput se ferre recusat.

lam magis atque magis praeceps agit omnia fatum,

Nec medii dirimunt morbi vitamque necemque,

Sed languor cum morte venit, turbaque cadentum loo

Aucta lues, dum mixta iacent incondita vivis

Corpora. Nam miseros ultra tentoria cives

Spargere funus erat. Tamen hos minuere labores

A tergo pelagus, pulsusque aquilonibus aer,

Littoraque, et plenae peregrina messe carinae. 105

At liber terrae, spatiosis coUibus hostis Aere non pigro nec inertibus angitur undis, Sed patitur saevam, veluti circumdatus arta Obsidione, famem; nondum turgentibus altam In segetem culmis, oernit miserabile volgus lio

In pecudum cecidisse cibos et carpere dumos Et foliis spoliare nemus, letumque minantis Vellere ab ignotis dubias radicibus herbas.

94 pati . . . virus M, pat . ens A, (pati a), patens B, 95 dirigit T, atra 0 vulgo, deten- taque Mi, 97 fessumque — recusat 1. Serv. Georg, III. 524, habet (corr. habit) R. 99 morbo Ri, 100 sed - venit 1. Lact. ad Stat. Theb. I. 632, cadendum M perempta m (rec.) AEB, 101 manent AB, alta g, 102 iam G nam g c. rell., 104 [que] T, aquilonibus s. s. eus G, 109 obsidione . . . famem M, surgentibus Vu, 111 cecidisse cibos et M, 112 foliis VTJG, foliis . . . spoliare M (morsus Stht.) morsu AgB, mi- nantis Ma.

94 Caeno, limosa fiebat aqua, nuUa nova videtur, quasi de solis interfectis agatur.

affluente. Dedi v. 95 arta cum Heinsio Altus part. non insolitum cf. GeorgesLex.

p. 144 et Gronovio, Diatr. Statiana c. 25 der Lat. Wortformen i. v alo.

p. 146, quamvis Statianum „riget arta ..^r. t-, ^ ij. *»

L,*^;o'> rrwT^K T7T oni 1 « ■ i. 103 Funus erat „pro sepultura erat"

cutis ' Theb. VI. 871 non plane conveniat. o u i

Efficit venenum ut contrahatur cutis IX. ^ ° '

798, IV. 288, Sen. Oed. 186 „(vapor flam- 106 Non distinguit post terrae, quod cum

meus veneni) multoque genas sanguine collibus iungit, Gron. Diatr. Stat. p. 39

tendit | oculique rigent et sacer ignis I Hand, admodum dure. pascitur artus." Eadem tria morbi phaeno-

mena ac v. 95-97. De postremo Lucr. VI. 107 Aerem pigrum dicit gravem contagu

1166: „omne rubere I corpus, ut est per «ube (90), nam vento movebatur v. 104.

membra sacer dura diditur ignis." ^^9 Nondum: nempe frumenta mat.ure-

scere incipiebant, mense Maio. Caesar III.

100 „Turbaque perempta" perversa haec ^g^ ^g^^^-^^ subiectum est hostis v. 106. Tur-

interpolatio: altera alta (prox. versu) non g^y^tiius cf. Heins. ad Claud. Nupt. Hon.94. necessaria. Perempta propter praesens

tempus cadentum (=cadaverum; praesens 112 Morsu legebatur ante Oudend. In v.

perpetuam actionem designat) inventum 111 in-cecidisse tmesis dura.

8

M. ANNAEI LUCANI

Quae mollire queunt flamma, quae frangere morsu, Quaeque per abrasas utero demittere fauces, 115

Plurimaque humanis ante hoc incognita mensis Diripiens miles, saturum tamen obsidet hostem.

Ut primum libuit ruptis evadere claustris Pompeio cunctasque sibi permittere terras, Non obscura petit latebrosae tempora noctis, 120

Et raptum furto, soceri cessantibus armis Dedignatur iter: latis exire ruinis Quaerit et inpulso turris confringere vallo, Perque omnis gladios et qua via caede paranda est. Opportuna tamen valli pars visa propinqui, 125

Quam Minuci castella vocant et confraga densis Arboribus dumeta tegunt. Huc pulvere nullo Proditus agmen agit, subitusque ad maenia venit. Tot simul e campis Latiae fulsere volucres, Tot cecinere tubae. Ne quid victoria ferro 130

115 ute (ro s. s.) U, dimittere U, demittere u, cautes vR, 116 ante hac A, 117 satu- rum - hostem 1. Prisc. 237. 24 H. 118 licuit corr. in placuit M, castris ATB, 122 de- dignantur a, 123 impuisi V, impulso UMA, impulsu RTG. valli YRTG, vallo UMA, 124 gladius A, omnis MAR, 125 1. Anecd. Helvet. 205.15, visa est T, 126 quam Ugb qua rell. vulgo, minici OTC (ad 263), numici u, minuci C, vacant 0, vocant mag, 127 hic VUMAb, hinc B, ienent Rb, 128 in moenia UMaG, cis (?) moenia m, 130 in ima pag. adscr. A.

114 Queat Bentl. quod subiectum miles singulare est, at est collectivum.

115 Arrosas—cautes Heins 1. 1. p. 145.

122 „Latis exire ruinis" i. q. late spar- gcns Caesaris castella. Laxis c. deterr. ali- quot Cortius. Bentleius post ruinis (122) collocat 124 „perque — osfquo nihillucra- mur; idem inpulsi — valli commendat, quod turres sint pars valli. Sed inpulso vnllo cum sit optirnorum, ir^pulsu valU intorpre- tamentum videtur, ex quo facile inpulsi in V nasci potuit. „Inpellere" verbum An- naeanum pro diruere, excidere, diruto vallo procidunt turres. Per omnis gladios i. q. per solos gl., per omnia hostilia, sicut dicitur per pacata omnia proflcisci, fausta oninia apprecari. Inipulsu valli Oudend. Burm. Cort., impulso vallo Weise.

126 lungendum: „dumeta densis arbori- bu3 confraga" (= concreta), cf. Stat. Theb. IV. 404 „ad confraga silvae venator — ex- pectat." Val. Fl. III. 582 „emicuit - taurus por confraga — obvia quaequo ruens.'' Obiectum verbl tegunt requiritur, quare non qua st^d quaw legendum, ex quo voca-

bulo m, eadem littera sequente, negle- gentia omissam esso, etiam per se proba- bilius quam additam. Quod cum ita sit, sequitur ut vocant non vacanf verum sit. Nec castellum vacuum erat. <^TiQovQaQxo; eius erat teste Appiano U. 60 (qui hunc a Scaeva distinguit) Mtvouxiog, de quo ca- stellum postea dictum, cum haec scribe- bantur. De altera brevi iu Minucius nemo dubitabit, cf. e. g. „Brundiyium raelius Minuci via ducat", Hor. Ep. I. 18. 20. Fal- litur qui Scaovam Minnfium Scaevayn vocat; eius nomen Cassius aut Caesius Scaeva. Cf. Usener ad Comm. p. 195. 22.

129 Simul )it Heins., simulac Bentl. post fubae tamen interpungens. naf^a: in his ad anaphoram non sufficit. Nihil est quo tot doftniatur et exclamatio, quae placet Burmanno et aliis, parum apta. Suspicor cum Guyeto pro priore tot (129) ligendum esso guot i. e. quot simul legio- nes conspectae, simul totiens signum pu- gnae {tubac) datum est. Minus probabile esset, si ne sup(^rioribus iunctum conse- cutiva particula haberetur, cuius usus non aliud succurrit tam durum exomplum.

PHARS. LIB. VI. 114 — 147 9

Deberet, pavor adtonitos confecerat hostis.

Quod solum valuit virtus, iacuere perempti,

Debuerant quo stare loco; qui volnera ferrent

lam deerant et nimbus agens tot tela peribat.

Tunc piceos volvunt inmissae lampades ignes, 135

Tunc quassae nutant turres lapsumque minantur;

Roboris inpacti crebros gemit agger ad ictus.

lam Pompeianae celsi super ardua valli

Exierant aquilae, iam mundi iura petebant.

Quem non mille simul turmis nec Caesare toto uo

Auferret Fortuna locum, victoribus unus

Eripuit vetuitque capi; seque arma tenente

Ac nondum strato Magnum vicisse negavit.

Scaeva viro nomen; castrorum in plebe merebat

Ante feras Rhodani gentes; ibi sanguine multo U5

Promotus Latiam longo gerit ordine vitem,

Pronus ad omne nefas, et qui nesciret, in armis

131 hostis UA, 132 perempti QM, 133 post hunc v. inseritur in R: imposuere caput neq. eraiit qui vulnera tanta, 134 nimbis Mi, peribant (n s. s.) ABi, nimbusque ferens AB, 135 uniissao Ug, immensae m T, lampadis MAG, 136 quase AB, quasae M, 137 vomit V (gemlt m. 2) MAR (gemit s. s.) T, impactu A, 139 patebant s. s. ter, ui videtur, U tenebant g, petebant Ai schol. Voss., patebant rell. vulgo. 141 aut ferret AB, 143 magno Mi, 144 castrorum— merebant (sic) Lact. ad Stat, Theb. IV. 237, scaeva — merebat L Prisc. 396, 1 H, seva R ap. Prisc, implere BA (s, s.) impelleremetam ra.26, implebeR, 146 pro- motu in marg m. 2 A, 146 versus inter lineas addilus, 1 m. U, 147 in omne A in gB.

134 „Et nimbus agens" primus Oudend., expugnationem confici potuisse idem, quod

rursus nimbusque ferens Weise, Haskins. acie Pharsalica, ne Lucanus quidem dicere

Non admodum scite dictum; tela densa potuit. Pe^eftaw^ illae aquilae, ut quaie olim

cura nube comparantur; ipsae sunt nubes, Romulo apparuerant, imperium mundi,

non nubes est extra tela, ferens ea. Feribat nondum erant consecutae. Pro petebant

i. q. frustra erat; cf, IX. 561. facit alia lectio tenebant cf. Ub. Schol.

iura pro accus. habet.

144 2y.8vag appellatur ab Appiano II 60 i, e. Sceva cf. Plut, Caes, 16. De corrup- 137 Vomit frustra defendit Cortius; e tione „impellere metam" cf. Mnem, glossa movet natum puto. XIX. 28,

139 Schol, Voss.: „patebant G- petebant) ^^^ ^ine causa Waddelius ,/eras Rhodani

h, e. pristinura iraperiura receperunt, ut ^^ gentes» et Schraderus f erus lih. tn

regnarent in orbe toto, quod perdiderant gentes". Cf. Stat. Silv. III, 2. 73 „ante

nuper inclusi (f.-sae)". Burm, patebani rates" i, e, ante navigationem mventam.

oxplicat „usus communis oranibus erat ^»1. Fl. VII, 424 „aut Scythiae tanta mde

apertus», quod antea clausus esset Pora- manus", i. e. certamen cura Scythis. Luc.

peius. Similia Cortius, Aliter Grotius („iam VH- l^* ""sque ad Thessaliara", Vs. 146

aditus erat ad libertatem") et cum Hor- temere Bentl. ,,priMo - ordme". Longo

tensio Oudend. („iam stetisse mundura, «^^- «st longa militia, Plm, XIV. 19„ tar-

sub utriusiraperioessetfuturus").Haskins dor ordinis ad lentas perducit aquilas",

fere cum Burmanno. Ex hoc dissensu pa- Stat. Silv. IV. 1, 32 „raanet msuper ordo

tebanc non tantum turgero sed etiam ob- longior (honorum)".

scurum esse apparet. Per unius castelli 147. In bollo civili virtus militaris es

135 E lectione mT immensae Heins. : in- censae.

10 M. ANNAEI LUCANl

Quam magnum virtus crimen civilibus esset.

Hic ubi quaerentes socios iam Marte relicto

Tuta fugae cernit, „Quo vos pavor, inquit, abegit iso

Impius et cunctis ignotus Caesaris armis?

[0 famuli turpes, servum pecus, absque cruore]

Terga datis morti? Cumulo vos deesse virorum

Non pudet et bustis interque cadavera quaeri?

Non ira saltem iuvenes, pietate remota, 155

Stabitis? E cunctis, per quos erumperet hostis,

Nos sumus electi. Non parvo sanguine Magno

Ista dies steterit. Peterem felicior umbras

Caesaris in voltu; testem hunc Fortuna negavit:

Pompeio laudante cadam. Confringite tela 160

Pectoris inpulsu, iugulisque retundite ferrum.

150 auegit Mi adegit bg. 152 Om. VUM AKRFG, habet M in marg. a. m. 2 ac coaeva\ in Pn non fuisse suspicatur Detlefsen, eo quod a v. 153 novum folium incipiebat cum ab iniiio libri, i. e. ab initio paginae alicuius, 150 (5 X 30) versus esse necesse sit, itaque (twsfros) 152 versus convenisse cum 150 librarii, ut duo ex nostris in palimpsesto desiderati sinf. Sed ultima quae mansitpagina quinti libri desinit Y. 660, insecufa folia igifur incipiebant: 661, 691, 721, 751, 781, 811, ex^rma igitur pagina confineba t V. 811 —815 (incl.) i. e. quinque versus cu m subscriptione, locum praeferea sufficientem habebat inscriptioni et aliquot versibus libri VI. Cf. Praefaiio vol.lp. XXVIII sq. 153-178 adsunt in Pn, cf. V. 660, 153—160 initio versuum in Pn una vel duae syllabae desunt 153 virum Pn suprascr. ro, 154 in bustis VU, et bustis PnMAB, 155 iuvenis M, 156 hostes ex corr. m. 3 A, 157 non sumus (in marg. m. 2 : nos) AB, magni 0 vulgo, 158 iste M, ierit 0, prima littera in ras. M, . eter . . M (lacuna 3 litt. pro : peterem), 159 voltu Pn, negabit

u A, negavit M vit in ras., negavit Pn cum rell., 161 recondite V, retundite suprascr m. 2, impulsu MT(U Stht.) incursu m 2 ni. cum rell.

crimen, quod qui fortis est, cfues interficit; Guyeto 153 et 154 proscribenti. V I55dani- lioc nesciebat Scaeva, nullo pudore retine- nat Heins. p. 145 pro stabitis coni. civibus.

158 Steterit dedi secundum vestigia Mon-

152 Versum in nullo bono cod. lectuni tepessuhini, cuius lectio exstitisse videtur Cortius iam a. 1727 et insecuti Oud. damna- ^x hac niale intellecta correctione DIE- .•unt,conflatumexIX.274arecentioreinter- STERITPETEREM. Sterit erat corrigen- polatore, qui supplendum putabat sequen- ^^j,, ^^^^^.^. ^^^^ nbrarius correctionem ad tem versum sic: sine cruore fugitis mor- ^^^^^^^ vocabulum peferem retulit. pro tem? non intellegens, ipsum iUud murtem ^^^ substituit eter (v. s.). Ex terit permu- lugere h. 1. opprobrium esse. t^^io^g litte.arum T et I fecerunt ierit. Ex

153 Cumulus virorum est molos, turba ^"''^"'^ ^ ^'^^''^^^ ""^ «n^*^^^ ^^ vocabula belli, pugnae. Non pudet abesseapugnaet ^"^ proxima ex partosimilia corruptionis ita ignavos esse et segm-s ot pro nihilo, ^^"^^^ ^^^^^mM. Recepi igitur illud, quod ut vos (in pugna non conspectos) inter Hemsius iam coniecerat. Nam quod ad cadavera quaerant? Vulgaris interpretatio '"'''^ defendendum provocatur ad Claud. est (coll. IX. 965):nonpudetcumulodeesse ^utr. I. 203 „tot Gahitae. tot Pontus eat, mortuornm et frustra corpora vestra quae- ^^*^ ^ydia nummis", minus recte fit; ibi situm iri inter mortuos? Nimis . xa-gorata f«rmul'i' ««t venditionis (gaan voor). Con- .sentontia, quasi vivere tnrpe sit. Increpat soquons est his ut v. 157 Magno legatur fugientes, qui fortes viros rolin(,uant, ita- *"^'" ^^^^^^O- I«»gunt: Magni dies et coni- .,ue cumulus, stipata pugnantium turba. 1^^^^'^«^= dies Syllanus, d meus, suum., sed signilicationomsuamaccipitperopportuni- ^^'«^^' ^"^ Pompeius dubio cum eventu tatem satis claram, cum praeseriim virorum Pugnavit, non recte sic dicitur.

= fortium) accedat. Tamen facilo ignosco 161 Cf. Stat. Theb. Vil. 529: „tela virus-

I

PHARS. LIB. VI. 148 180. 11

lam longinqua petit pulvis sonitusque ruinae,

Securasque fragor concussit Caesaris aures.

Vicimus, o socii; veniet, qui vindicet arces,

Dum morimur". Movit tantum vox illa furorem, 165

Quantum non primo succendunt classica cantu,

Mirantesque virum atque avidi spectare secuntur

Scituri iuvenes, numero deprensa locoque

An plus quam mortem virtus daret. IUe ruenti

Aggere consistit, primumque cadavera plenis 170

Turribus evolvit, subeuntisque obruit hostis

Corporibus totaeque viro dant tela ruinae,

Koboraque et moles hosti seque ipse minatur.

Nunc sude, nunc duro contraria pectora conto

Detrudit muris et valli summa tenentis 175

Amputat ense manus; caput obterit ossaque saxo

Ac male defensum fragili compage cerebrum

Dissipat, alterius flamma crinesque genasque

Succendit; stridunt oculis ardentibus ignes.

Ut primum cumulo crescente cadavera murum 180

162 sonituque Pd, 164—167 om ?". Scilicet abscisa est superior pars folii VIII, quae continebat in recto latere 149-152 et in verso 164-167, 164 vicimus MTG, vincimusg cum

ant relL, 166 cornu V, 167 secuntur UMR, 168—178 in fine versuum aliquot syllabae amis-

sae mPn, 168 iuvenis A, depressa legit Sidonius 5.250: „si forte premantur seu numero seu sorte loci," Bentleio iudice, 169 an peius P", morte B, 171 subeuntesq. PnVU, -tisque corr. in -esqueM, subueuntesq. A, 172 totaeque — ruinae LLact. ad Stat. Theb. 11. 605, l75 detrusit T, 177 sa[rebrum] Pn, 178 crinemque ABig, dissecat V (dissipat supra scr. m. rec). Desinit P^ cf. P'' 215, 179 stridunt A, striduntque Rg, strident rell.

que pectoris inpulsu rapidi stravere leones". num virtus praeter mortem aliud acerbius,

Vulgo incursu. Inpulsu rec. Hosius vid. J J. metum mortis et horrorem daret. Peius vs.

1893 p. 345. Retundite cf. Hor. C. I. 35. 39 169 in P interpretamentum est. „retusum in | Massagetas Arabesque fer-

rxxm." l'''^ Totae mire pro omnes, an tota aedi-

ficia strata, muri qui proruerunttelasunt?

164 Ficimws melius convenitgloriabundo, Vix puto vocabulum sanum; conieci s<ra-

nec futuro veniet postulatur vincimus (Cor- tae. Finalis s superioris vocabuli corrup-

tius). Similia Weissenborn ad Liv. XXL 43. telam peperit.

168 Bentl. depressa e Sidonio. Sed cf.IV. 1^3 BentL: vastas pro hosti propter repe-

469 „quantum deprensa valebat | eflfecit titionem. „Se ipsi" proprii corporis pondus

virtus." Omnino translata significatione intendit.

non usurpat depressus Lucanus; aptum ^q Speciose Heins. capita. esset pressus ut Sidonius habet, non de-

pressus, quod de animo humili et despon- l''^ Stridunt formam rariorem sed testa-

dente fere dicitur. Proxima „an plus quam tam recepi ^x A, cf. IX. 916, Kiihn. Gr. I.

mortem" explicanda e mortis contemtu; p. 586. Stridere apud Verg. et alios metro

nihil nisi mortem, quae fortibus non est tutum et a Phoca diserte Lucano adscri-

acerba, passuri erant, Cf. 153, Experturi bitur, cf. Neue II. p, 424.

12 M. ANNAEI LUCANI

Admovere solo, non segnior extulit illum Saltus, et in medias iecit super arma catervas, Quam per summa rapit celerem venabula pardum. Tunc densos inter cuneos conpressus et omni Vallatus bello vincit, quem respicit hostem. 185

lamque hebes et crasso non asper sanguine mucro [Percussum Scaevae frangit, non volnerat, hostem.] Perdidit ensis opus, frangit sine volnere membra. Illum tota premit moles, illum omnia tela, Nulla fuit non certa manus, non lancea felix, 190

Parque novum Fortuna videt concurrere, bellum Atque virum fortem. Crebris sonat ictibus umbo, Et galeae fragmenta cavae conpressa perurunt Tempora, nec quidquam nudis vitalibus obstat lam praeter stantis in summis ossibus hastas. 195

Quid nunc, vesani, iaculis levibusque sagittis Perditis haesuros numquam vitalibus ictus?

181 ere U, aequavere vab, admovere AVMG, 184 comprensus U, 186 volnere R,

187 hostem ora. R Versum om. San-Germ. ap. Ilefns. p. 146, 188 in Pn defuisse hinc probabile est, quod folium unum (179—214 inclusive) continebat 34 versus pro 36, omittehat igitur duos, unum hocloco, alterum t;. 207, 186—188 om.Voss. Y et Colb. ap. Hos., 188 om. IJMABEK, in marg. u m a, adest in RG fregit a, 189 pelit U (premit tanq. glossa add.) MG, premit raAV, 190 incerta Vi, 192 fortis 0 vulgo 193 et - tempora (194) 1. Lact. ad Sfat. Theb. VIIL 706, suae compr. u, 196 levibusve UMT, 197 editis U, nus- quam Q, nunquam VAM.

184 Pressus ab hoste undique (omni sed ex interpretamentis. Vs. 188 fortasse in

bello) vincit etiara posticura. Respicit i. q. antiqnissimis aliquot libris est omissus,

a tergo videt ut VD.. 301, re = retro. quod in exomplari poetae in margine scri-

Comprensus Bentl. forlius est alterum et ptus esset. Minus recte Mnem. XVIII. 14.

magis h. 1. Lucaneum. ..r», t^ « r. ^ ^ .r ,^

" 191 Ex Seneca cf. supra ad v. 8. V. 192

186 Non asper i. q. non durus, sed quasi fortem Bentl., Schrad.; Heins.: tortis creber crusta sanguinis concreti obvolutus. (p. 145),

187 „Scaevae gladius obtusus pulsum 193 Ramenta vel segmenta Heins., teg- hostem debilitat, non vulnus infert". Haec menfa Guyetus. - Stat. Theb. VIIL 702: sententia plane convenit cum proximo ^^tela - surarais ossibus haerent." Ib. 108: ver.su et eo superfluus versus; praeterea ^inusta teraporibus nuda aerasonant." His ordo verborum pravus est, Scaevae enira y^ 193-19.5, quos spurios iudicat Guyetus, non potest illum locura tenere. Quare non gatjs defenduntur, quamvis ineptl. Non mirum est priorem ver.sura suspectum esse gignificantur bucculae, quae urant, ut teyn- Oudendorpio, Cortio aliis,etsi non ille, sed ^q^^ ostendit, sed .superior pars galeae alter („perdidit -") in bonis libris deest. g^at fissa ictibu^ et rimas egerat aes in- Et recte .statuisse videntur; nam praeter trorsura distentum. Fragmmia sunt frag- verborura oriliiiem etiani pravum ost mina.

„rrangit hostoin", quod cuin dicitur frangit

figurate sumitur. cum propriam significa- 104 Nudis, per vulnera (quae taraen te-

tionem oppositio et v. 181 requirant. Con- guntur ipsis telis). Coufert Heitland En-

tra in v. 188 nihil e.st a Lucani rationo nium Ann. VIII. 200: „pila retunduntur

alienum. V. 187 ex glossis consutus ex- venientibus obvia pilis." VHalia partea

pulit verum. Utlque a Lucano numquam quarum laesio mortalis (xat^^o,-). Obstat\.(\.

potest esse profoctus.Non est dittographia tegit, vitalibus quasi pruetextum est.

PHARS. LIB. VI. 181—218. 13

Hunc aut tortilibus vibrata phalarica nervis

Obruat, aut vasti muralia pondera saxi,

Hunc aries vallo ballistaque limine portae 200

Promoveat, stat non fragilis pro Caesare murus,

Pompeiumque tenet. lam pectora non tegit armis,

Ac veritus credi clupeo laevaque vacasse,

Aut culpa vixisse sua, tot volnera belli

Solus obit, densamque ferens in pectore silvam, 205

lam gradibus fessis, in quem cadat, eligit hostem.

[Par pelagi monstris Libycae sic belua terrae]

Sic Libycus densis elephas obpressus ab armis

Omne repercussum squalenti missile tergo

Frangit, et haerentis mota cute discutit hastas; 210

Viscera tuta latent penitus, citraque cruorem

Conflxae stant tela ferae, tot facta sagittis,

Tot iaculis unam non explent volnera mortem.

Dictaea procul ecce manu Cortinis arundo

Tenditur in Scaevam, quae voto certior omni 215

In caput atque oculi laevum descendit in orbem.

Ille moras ferri, nervorum et vincula rumpit,

Adfixam vellens oculo pendente sagittam

198 nunc vibr. ph. n., l. Isidorus XVIII. 7.8, hunc — obruat (199) 1. Servius Aen. IX. 702, nunc Isid., falarica VM, 200 ferro 0 vulgo, balistaque VUAG, torta VmAB portae vUGM, aries bello b var. l. Schol. in U, 201 summoveat K, 202 tetigit c, 203 clepeo A,

206 ilicit M, eligit m, cadit T, 207 om. VUMR, add. umAGBE, 208 [sic] getulus Ai elefas V, elephans MA, obpressusA, 209scalenti U (qm.rec.) missili M, 210 cute, ^am. rec. U, distulit G, 211 extraque V, citra v, dolores Rg, 212 confixae sta.ni M, fixa agcUVTbE, faci^a M iacta g fractac, 213 iac. venit Vi, [non] R, 214 Cortynia — scaevam (215) 1. Lact. ad Stat. Theb. III. 5S7, cortynia Lact., cortynis G, cortinis RTVU (cor- tynus M Steinht, gortynis ego), cortinis dedi cf. III. 186, harundo U, 215—274 adsunt in Pv, cf. Pn 178, 216 laevom Rv, discendit Mj, 217 defuiss» in Pv probabile est, cf. ad 188, rupit RT, rumpit P^ c. rell.

200 „Aries sfernat" Burm. melius quam 204 „Tot munia belli" Bentl.

turri Heins. (Burm. auctore). Nam cur a ^OS Getulus ante Grotium post Ascens.

turri potissimuni? aries tundit humilia. legebatur, qui recepit sic libycus. Getulus Nihil aptum nisi vallo, sic recte Schrader. correctio est ut superior versus, qui mani- Oppositum sqq. „limine portae." Hosius: fggto spurius est, retineri possit. Frustra hmite toria ut Scaeva sit ipse limes, quod -q ^^ ^pg^ reiiciens 207, ut Getulus

non intellego. De correctione in VmAtorto ^^^^^^ g^are coniecit: „Getulus densis ele- vid. Mnem. XIX p. 29. pj^^g ^i^ ^^,^33^3 ^^ ^^^^^,,

203 Veritus, rell. ne crederetur per cly- 210 „Mota cute" quasi muscas abigens.

peum (eius administrationem) et laeva ^,^ ^ „ . , ■,,

manu vacasse. Que iungit duos ablativos ^15 Quae rell. i.e. certa ultra quam quis-

generis diversi: instrumenti et relationis. ^"^°^ exspectaret, ut „melius spe"etsimm. In vulgari explicatione et interpunctione 218 Evellens Heins, cf. Stat. Theb. IX.

(post clupeo) non attenditur ad passivam 751 „ille trahens oculo plenam labente sa-

inf. formam. gittam."

14 M. ANNAEf LUCANI

Intrepidus, telumque suo cum lumine calcat.

Pannonis haud aliter post ictum saevior ursa, 220

Cui iaculum parva Libys ammentavit habena,

Se rotat in volnus, telumque irata receptum

Inpetit, et secum fugientem circuit hastam.

Perdiderat voltum rabies; stetit imbre cruento

Informis facies, laetus fragor aethera pulsat 225

Victorum ; maiora viris e sanguine parvo

Gaudia non faceret conspectum in Caesare volnus.

Ille, tegens alta subpressum mente furorem,

Mitis et a voltu penitus virtute remota,

„Parcite, ait, cives, procul hinc avertite ferrum 230

Conlatura meae nll sunt iam volnera morti ♦.

Non eget ingestis, sed volsis pectore telis.

Tollite et in Magni viventem ponite castris;

Hoc vestro praestate duci; sit Scaeva relicti

Caesaris exemplum potius, quam mortis honestae." 235

Credidit infelix simulatis vocibus Aulus,

Nec videt erecto gladium mucrone prementem:

218 adfixam PvMRA, affixam VG, afixam U, 219 telumque PvMAG, ferrumque VU, 220 haud P^, 221 cum iac. 0, libyasammentavit P^, admentavit a, lybis UM, libis R, 222 volnus P^, 223 impedithoc Pv, circumit PvMA, circuit VUG, 224 perd. v, rab. I. Lact. ad Theb. IL 672 , prodiderat, i. e. prod. corr. in perd. V, 225 facie P', 226 et

sanguine A (s, s. t) Bi, virisesanguine Pv, 227 volnus Pv, 228—267 adsunt Jn Pit (et Pv, vid. ad 216) cf. VI. 61 v. 228—247 in PR aliquot litlerae desunt in fine versuum, 228 furorem, f parfim erasa Pv, furor . . PR, frorem V {ii supra scr.), furorem AUTG, doiorem ab, 230-252 plurima in Pv evanida, 230 hunc A (hinc a), ...rum P^, fer... PR, ferrum UVATG, bellum Rg, 231 conlatura PrMR, sunt iam PRG (corr.: iam sunt). voInuH PrR, 232 \. Serv. A. X. 744, vulsis Pr, egeo V, man. rec. corr. in: eget, 234 praes^ate U, 237 necvideter(ecto) P^, glaudio T, tremente P^EVMRg, prementem U, tenentem G, retenentem T.

220 Furor ex dolore vulneris natus sig- 200. Se convertit ad hastam, quae ipsa

niflcatur, tanquam novos dolores aflerens, cum lumbis, quibus inflxa est, se vertit

sed ut fit in comparatione olaborata quae- et appetentem frustratur. Impedit minus

dam sunt dissimilia. Scaeva evellit telum, recte Steinhart, de schedis p. 19. Gf. 394,

ursa magis magisquo recipit, dum tan- Stat. Theb, 523, SiL It. V. 273 (non, qui

quam canis in caudam, quam frustra vult laudatur Varro RR. III. 16. 8). mordere, se circumagit in telum, se rotat

in volnus. Cui pro cum debetur Bentleio 228 „Furorem" et 230 „bollum" commen-

post Barthium. Sil. XIV. 122: amentanto dantur tam auctoritate quam sententia;

noto (llainniam missilium) = urgente. non petit a Pompeianis ut omnes alio

ClaudianuH XVll. 321 : amentatus in arcem, bellum transferant, sed ne adstantes am-

loro raptus vid. Jeop.; Libys adegit iacu- plius tela in se (Scaevam) convertant. lum per amentum. Parva dubito an sit

corruptum ex torta, nihil enim exiguitas 287 „Nec vidit recto" vulgo; „nec videt

confert ad coraparationem nec ad descrip- irecto" recepi e Pv, ratus vulgatam exsti-

tionis vigorem. Ammentavit recepi ex P^, tisse e studio adaequandi tempora: „credi-

idem Ribbock Verg. A. IX. 666. Thilo, dit-vidit— excepit." Sed ea nulla esse

Serv. ad I. 1. Cum 223 circuit cf, ad VIII. debebat mutandi causa. Cf. supra 128:

PHARS. LTB VI. 219—257. 15

Membraque captivi pariter laturus et arma

Fulmineum mediis excepit faucibus ensem.

Incaluit virtus, atque una caede refectus 240

„Solvat, ait, poenas, Scaevam quicumque subactum

Speravit; pacem gladio si quaerit ab isto

Magnus, adorato submittat Caesare signa.

An similem vestri, segnemque ad fata putatis?

Pompeii vobis minor est causaeque senatus, 245

Quam mihi mortis amor". Simul haec effatur, et altus

Caesareas pulvis testatur adesse cohortis.

Dedecus hic belli Magno crimenque remisit,

Ne solum totae fugerent te, Scaeva, catervae,

Subducto qui Marte ruis; nam sanguine fuso 250

Vires pugna dabat. Labentem turba suorum

Excipit atque humeris defectum inponere gaudet;

Ac velut inclusum perfosso in pectore numen

Et vivam magnae speciem virtutis adorant,

Telaque confixis certant evellere membris, 255

Exornantque deos ac nudum pectore Martem

Armis, Scaeva, tuis, felix hoc nomine famae,

239 facibus PR, 243 summittat PRO, summitat M, deest in P^, 244 putati . PR. . . asti Pv, putatis VUM (s add. m. 2) G, putastis Ab, 245 pompei P», . . . ovobismino- re.. Pv, minor est vobis G, [est] T, 246 effatus Pr, afatus T. 247cohortes P^ c, reliquis, deest in PK, 248 — 267 iti PR ah initio versuum aliquot Wterae clesunt, 249 nec solum R, 250 qui marte ruis A, non sanguine b, 252 umeris P^PRM {in lioc h add. m. 2), imponere P^PK, audet PR, defessum P^, 253 . . lutinclusum PR, velut incl. VUMG, veluti iucl. BRTA (deest in P^), perfuso PR inponere PR (pro: inpectore), nume Pv, 254 ...aemagnam pRRg, 255 evellere m. 1 in ras. A, 256 deornant g, nudo U, nudumPv c. rel. (deest in Pr).

„proditus agmen agit, subitusque ad maenia Hoc et fortuna remisit (in Guelferb. 6) pra-

venit", 224: stetit — pulsat, 825: extruit, vae coniecturae sunt. V. 250 subducto

venit, linquit. V. 162: confugit ad tripo- marte = cum Pompeiani se recepissent

das, haesit, concepit. Adde III. 392, IV, 11, Scaeva non moritur cf. X. 544. V. 18, VIII. 670, II. 724, VII. M. Prementem

sententia commendatur et parum abest a 256„Pectora"Bentl.coni.Praeferremcum

plerorumque lectione trementem. Erectum U: nudo pectore, si quid mutandum esset.

tenet S. gladium, sed simul occultat, ut Ad nudum simulacrum Martis Haskins

illuminfaucessesublaturiAuIitruderepos- confert luven. XI. 106: „ac nudam effi-

sit. Steinhart idem probat, de schedis p. 19. giem (Martis) clipeo venientis et hasta."

Id. III. 216 „nuda et candida signa" tan-

248 Hic, non pulvis, sed Caesar, quod si quam res pretiosa. Armis tuis, clypeo, qui

vel maxime historiae pugnaret, id quod centum et triginta erat foraminibus per-

ex Caesare III. 51 probari non potest, qui fossus teste Caesare III. 53 et aliis. Sus-

de sex proeliis uno die factis refert c. 53, pendunt donarium sodales pro Scaeva,

tamen non erat in dubium vocandum. De- qui defecerat, in simulacro inermi, quod

corum erat secundum poetam Pompeio, in praetorio erat. V. 257 hoc nomine famae,

quod Caesar invitus eius famae inserviret. cf. infra 6u5 „vulgatae nomine faraae."

16 M. ANNAEI LUCANI

Si tibi durus Hiber, aut si tibi terga dedisset Cantaber exiguis, aut longis Teutonus armis. Non tu bellorura spoliis ornare Tonantis 260

Templa potes, non tu laetis ululare triumphis. Infelix, quanta dominum virtute parasti !

Nec magis hac Magnus castrorum parte repulsus Intra claustra piger, dilato Marte, quievit, Quam mare lassatur, cum se tollentibus Euris 265

Frangentem fluctus scopulum ferit, aut latus alti Montis adest, seramque sibi parat unda ruinam. Hinc vicina petens placido castella profundo Incursu gemini Martis rapit armaque late Spargit et effuso laxat tentoria campo, 270

Mutandaeque iuvat permissa licentia terrae. Sic pleno Padus ore tumens super aggere tutas Excurrit ripas et totos concutit agros; Succubuit si qua tellus, cumulumque furentem Undarum non passa ruit, tunc flumine toto 275

Transit, et ignotos aperit sibi gurgite campos. IIIos terra fugit dominos, his rura colonis

258 si-Cant. (259) 1. Acro C. II. 6.1, 1. Prisc. 233.21 H., hiber ORP^Pr, sit [tibi du- rus] T, dedisset 0 (non: dedissent), 260 conantis Pn, 261, 262 inv. ordine ABM, corr. praep. B. A., 261 non - triumphis 1. Sorv. Aen. IV. 168, 262 tyrannum a (m. 2), dum U, 263 non b (M Stht.), ac AT, repulsis Pr, 264 castra Mb, 266 fructus PR, 267 desinit Pr, cf. VII. 458, saevam G (sevani g), 268 profudo F^, 269 geminaemartis (.szc, non: mortis) P^, incursu U, 273 totos OPvR ()wn: tutos), 274 desinit Py cf V. 305, subcubuit U, frequentem G (furentem g), 275 cum ATBiE.

261 Ululare Schol. Voss. „clamare sollem- ut „latis exire ruinis" (v. 122) Pompeius

nibuH vocibus in friumpho, bolla civilia studet. ^lrfcs^ = adedit (uffur.; e/o»;,«/fior) sed

non habent triumphum." „Dominum"(26_') non indubium vocandum; HauptiusOpuscc.

Caesaiom, ropellendo Pompeium. II. p. 345 adit, quoniam „longi et continui

„^„ ,, , XX.- temporis notio" (adedit) aliena sit. Non

263 (astrorum corruptum; fieri non po- ,. ^ * „^v,„«,«.,o K...^,rJo^„^ ir^^^*,-,^

. ^ ^ ^ ,,., .X . , , ^ ita; per aut vehemens brevisque impetus

test, ut poeta oblitus sit non agi h. 1. de . ",. . , . ,.

' ^ ^ujiuuT. o liKj, «bi XI. UD ^^ diuturna, numquam cessaus adrosio di-

castroruin expugnationo, sed de circum- .. ,

,, ,. ^e . . T^ . stinguuntur.

vallatione perfrmgenda; Pompeius cona-

tus erat impellere vallum et ruptis eva- 272 Spargit tentoria et saepe castris

dere claustris v. 118, 23, 25. Itaque nunc inotis ?<6t7«e minatur Pompeius, ut Padus

non aliam partera castrorum est inva- totos concutit agros, si qua perrupit,

surus. Fortasse „clausfrorum pnrte" et pro- onmia vastaturus. Subvertitur sententia

ximo vorsucas/ra, hoc cum M, cf. var. leit. coniectura Bentleii: „intra aggere tutas

'^'^ 118. decurrit ripas, nec totos c. a."

265 .S'e non mare significat, ut visum 276 Transit et campos pro exit - rivos,

Cortio; se tolicntibus = surgcntibus (Has- .j^^^j exspectari poterat, propter similitu-

kin.s); mare subiectiun eatante rerit,fluctus ,11,^^3,^^ ^.^^ comparatione illustratae feren-

;i franijenlem pondot. ^^^^. Pompeius transibat tanquam lineam

267 Unda tandc^m aliquando crebro al- munitiones, quibus cingebatur et novam

iisu niinam sibi p;irat, transitum invenit terram intrabat.

PHARS. LIB. VI. 278 — 292.

17

Accedunt donante Pado. Vix proelia Caesiir Senserat, elatus specula quae prodidit ignis, Invenit inpulsos presso iam pulvere muros, 280

Frigidaque, ut veteris, deprendit signa ruinae. Accendit pax ipsa loci, movitque furorem Pompeiana quies et victo Caesare somnus. Ire vel in cladis properat, dum gaudia turbet. Torquato ruit inde minax, qui Caesaris arma 285

Setius haud vidit, quam malo nauta tremente Omnia Circeae subducit vela procellae, Agminaque interius gyro breviore recepit, Densius ut parva disponeret arma corona.

Transierat primi Caesar munimina valli, 290

Cum super e totis emisit collibus agmen Effuditque acies obsaeptum Magnus in hostem.

279 qua Ui, 281 et veteris BUAE, ut M, 285 torquator ruit A, 286 haut YU segnius 0 vulg., tremente M, trementi AG, 287 in TJ post additus 1» m , subd. circaeae hoc ord. VARGT, circeae MVU, 288 gyro] muroO vulg., 289 deponeret A, 290inprimi Ri, 291 superet A, superi a, immisit VU, arma VUMRG, 292 obsessum Ya,

280 Non narraiur, ubi et quoraodo Pom- peiani castellum Caesarianis eripuerint, quod Caesar nunc obsessum invenit. Tor- quatus, qui praesidet secandum Lucanum (cf. Oros. YI. 15. 19) a Caesare non memo- ratur in liis proeliis (plura erant); rairum id, quoniam paulo ante a Caesare captus fuerat Orici et diraissus: si nunc ille acriter Caesari restitisset, sine dubio tan- tae perfidiae in commentariis suis Caesar mentionem fecisset. Cf. Caes. III. 11. Sed Lucanus ita credidit, nam cur Caesar Tor- quato potissimum minetur (285) ita intelle- gitur. — „Spisso pulvere" Heinsius. Sed sententia est: sedisse iam pulverem pro- iectis iiiipulsis cf. IX. 40 al.) munimenli'='. Videtur igitur presso i. q. depresso, cf. V. 629 (86).

281 Non forte haec: frigida et accendit composita.

283 ,,Pompeiana quies invito et Caesare" Bentleius, parum apte ; Caesare = Caesari- anis.

285 „Inde" (propterea, ut gaudia turbet victoris perfldi?) „ruit minax Torquato" iungendum.

286 Segnius vulgatum adhuc, turbat com- parationem, quae non est in celeritate, sed

in contractione subsidiorum quo raelius resistatur. Setius, satis notum ex Ovidio et Yergilio, et sectius (apud Plautura) a secus significatione nihil differunt, et quara facile in segnius transire possint nemo non vidct. Paucis de eo vocabulo exposui ad Plauti Aulul. pag. 48. Ceterum cf. Claud. XX. 6 „(navita) turaidae subducit vela pro- cellae." Sil. I. 687.

Haut forma bis a Y prodita YII. 777, IX. 672, dum UM omnino praeter hoc loco haud habent, reicienda, in Plauti Ambro- siano quoque dubia. Cf. Ind. Orth. in Stu- demundi reliquiis Ambr. 1889.

287 Nec a Circe raagica (inde lectio Cir- caeae), nec a proraontorio Circeio, sed a Circio vento turbido, in Mediterraneo fu- rente, cuius raeminit Lucanus I. 418, du- cendum. Plerique Circaeae dederunt. Sub- ducit Circaeae, hoc ord. Hos.

288 Gijro debotur Marklando ad Stat. Silv. Y. 2. 121. Ceterura Lucanus poterat Porapeium in hac pugna luculentius lau- dare, quara factura est; cf. Orosius I. 1. et Caesar IIL 66 sqq.

291 Sententia est; demisit aut im,misit; Heins. posterius memorat p. 145. Toti — omnes,

2*

IS M. ANNAEI LUCAN[

Non sic Hennaeis habitans in vallibus horret

Encelado spirante, notos, cum tota cavernas

Egerit et torrens in campos defluit Aetna, 293

Caesaris ut miles glomerato pulvere victus

Ante aciem, caeci trepidus sub nube timoris

Hostibus occurrit fugiens, inque ipsa pavendo

Fata ruit. Totus mitti civilibus armis,

Usque vel in pacem, potuit cruor; ipse furentis 300

Dux tenuit gladios. Felix ac libera, legum

Roma fores iurisque tui, vicisset in illo

Si tibi Sylla loco. Dolet heu semperque dolebit,

Quod scelerum, Caesar, prodest tibi summa tuorum,

Cum genero pugnasse pio. Pro tristia fata! 305

Non Uticae Libye clades, Hispania Mundae

Flesset et infando pollutus sanguine Nilus

Nobilius Phario gestasset rege cadaver,

Nec luba Marmaricas nudus pressisset arenas,

293 etlieneis U, hennaeis A, Aetnaeis rell. et vulgo, 294 aencelados Mi, encelados A, encelado BE, enceladum rell. et vulgo, notos M (Stht. notho), notuni BE, notho rell., 295 eri- git V, egerit V, depluit b, aethna VA, haetna M, 297 cecidit U, 300 furentis M,, 301 reguni Uvm, legum V, rorum ag, 303 siUa A, 305—334 ads. in ?▼ cf. 274, 306 ly- biae A, libyao PvM, libiao R, libio VU. 309 haronas P^U, placasset ar. g pe}- confusio- nem cum proximo versu.

293 Bentleius: „Ennaeis — Encelado spi- 300 Caesar fertur dixisse: penes hostes

rantc notum cum tota ricinas." Hennacis hodio fuisset victoria, si ducem vincero ium Heinsius coniecit p. 147. Recepi ex scientem habuissent (cf. Schrevelius). Caes. Ashb. motus tam facilitate mutationis III. 70. „Mittere sanguinem" est formula (scribunt librarii vulgo Aethnacus, U h. J. medica. Cic. Att. I. 16. 11, orm/s = pug- EHieneis, cf. Koch, Praef. ad Claudianum p. nantibus, usque i. q. in perpetuum. LV) quam sententia; notum i. e. procenam onmino, cineris nubem ex monto advcc- tam, qui remoti sunt, non ad ipsos mon- tes liabitant, horrent. „Egcrero cavernas cinere" tam recto dicitur qnam: „cine- rem cavernis," ut multorum verborum

•MOl „Legum fores iurisquo tui" iungit et

explicat Gronovius Diatr. Stat. p. 45 H,

ut in rep. imperia sunt legum multaquo

similia Gronovius. Libera legura (a legi-

, . , , . f bus aut rationo legum) pugnat cum sen-

analogia docot, sic: purgare, vacuefacere . „..„ ^, * j i-u ,. \ ■ ■,- r -i ,..,,. .. ,. • tentia vetusta de hbertate civih. Libera

aliquid aliqva re et aliquam rcm; sic „ego

rero alveum" i. q. vacuefacoro Stat. Theb. , ,

117 c,n n, i. j- *.- ri j 1 .sfon/Jiarr summum ommum scolus. quod

IV. 817. Torrens est adiectivum. Oudend. ,. ^

regum Cortius niavult. — 304 scelerum

summa rr

pugnasti.

et Hosius commondant notum. Cf. Chiud. de Raptu Pros. I. 1-54, Ovid. Fast. I. 57:5 „ ,^ , .

ab Oudend. comparati. . ^^^ ^"^f ^'•^"P"-^ ""^^^^"^ ^" ^^sorto pro-

lectuni solus Lucanus memorat, cf. Florus ir. 18. 69 Ro.ssb. „Iuba cum se rocepisset in 297 „Nubes timoris" est pulvis ipse gki- rogiam, magnifice epuLatus est postero die meratus, do quo 290: „sub metu, qucm cum Petrcio fugao comite superquo men- inftrebat pulveris adspectus". Adsperto sas et pocuhi interficiendum se ei prao- pulvoro 0 castris occupatis olVugerunt, buiL". In singulis reliqui rorum scriptores sed ovadoro non potuorunt. (Non rodiro divorsa habent, insumma consontiunt. Sic poterant Torquato iam insequento, cf. otiam de Pompeii socoro Scipione, de quo Urosius). Fkirus \. ).

PHARS. LiB. VI. 293—327. 19

Poenommque umbras placasset sanguine fuso 3io

Scipio, nec sancto caruisset vita Catone. Ultimus esse dies potuit tibi, Roma, malorum, Excidi e mediis potuit Pharsalia fastis.

Deserit averso possessam numine sedem Caesar et Emathias lacero petit agmine terras. 315

Arma secuturum soceri, quocumque fugasset, Tentavere suo comites devertere Magnum Hortatu: patris sedes atque hoste carentem Ausoniam peteret. „Numquam me Caesaris, inquit, Exemplo reddam patriae, numquamque videbit 320

Me nisi dimisso redeuntem milite Roma. Hesperiam potui, motu surgente, tenere, Si vellem patriis aciem committere templis Ac medio pugnare foro. Dum bella relegem, Extremum Scythici transcendam frigoris axem 325

Ardentisque plagas. Vlctor tibi, Roma, quietem Eripiam, qui ne premerent te proelia, fugi?

310 calcasset sang, R, pressissot sang. G, 311 sancto in ras. U, caruiset Mi, catonae R, 312 laborum MU, malorum c. rell. Pv. 313 exire e mediis vulgo et 0 praeterquam exciri VRg, exsire v, medius R, i. e. medius corr.: mediis, u pro ii posito, fatis 0 vulgo, 314 averso P^M AVUR, aduerso B, 315 tematias M, aemathias VU,liematias A, 316 quacun- que 0 vulg. V, 317 temptavere PvUMA, suo PvVARTiM in Jioc corr. in sui, qiiocl habent UG sch. Voss., devertere PvUVMR, regnum T, 318 adque Pv, patriae PvG (— as g), hortati GM (corr. ex : - tu) U, liortatu Pv c. rell., 319 et 320 nunquam V, 320 [que] T, 321 demisso AM, reddeuntem A, 322 esperiem c, 323 patris cum accentu s. apice i. e. patriis cf. Deilefsen

el Phil. X/JI. p. 339, Pv, 324, 325 1. verba: dum - orbem Eutyches V. 475.11 K, 324 regem M (sic). 325 scythii VU, scithus R, axem Eut., vulgo: orbem 0, 326 ardentisque RG, 327 eriperem u.

313 „Excidere et" Burm., cf. Stat. Silv. VII. 535, VII. 781, VII. 407, VIII. 277 (dub),

V. 2. 88, „excidat iile dies aevo"; idque deinde bellum ibi gestum ut '/;.t(ic, cf. VII.

probat Schrader, praeterea scribens: /"as^ts. 61, 632, IX. 232, VII. 204. — Ad elisionem

Propius accedit ad lectionem VRb: excicU: „excidi e" cf. I. 593. Trampe de Luc.

propter facilem permutationem litterarum arte metr. p. 16. Exciri non improbat

R et D in capitali scriptione exciri et Heins. p. 147. excidi paene similia; consequens est ut

fastis scribatur. Aliquid memorabile la- 317 „Sai comites devertere Magnum |

pidi incicUtur; contrarium est: excidere, Hortati" Grotius, Burm., alter tamen coni-

quod fiebat, ut notum est, in monumentis, ciens cUu pro sui. „Suo — Hortatu" vulgo.

si nomen aliquod SC. publica infamia no- Pronum erat librariis scribere hortati,

tatum esset. Bellum Pharsalicum (cf. VII. tamen non P^. Stant plerique libri a le-

410) e publicis fastis eximi potuisset. In ctione hortatu, ex quo consequitur suo.

his cum nominibus magistratuum notantur Post sui abundat comi^es. Imperativus pete

bella (vid. fasti Capit.). In mediis iniuria in relatione facti ordine in peteret transit. haeret Burm., idem hoc mediis fastis

atquo: media a fastis. Vulgata insolens et 325 Heinsius malebat sideris. Axem

nondum a quoquam satis explicata. — Bentleius quoque praefert; aptius ad tran-

Pharsalia, regio circa Pharsalum, III. 297, scendam.

20 M. ANNAEI LUCANI

A ! potius, bello ne quid patiaris in isto,

Te Caesar putet esse suam". Sic fatus in ortus

Phoebeos indixit iter, terraeque secutus 330

Devia, qua vastos aperit Candavia saltus

Contigit Emathiam, bello quam fata parabant.

Thessaliam, qua parte diem brumalibus horis Attollit Titan, rupes Ossaea cohercet. Cum per summa poli Phoebum trahit altior aestas, 335 Pelion obponit radiis nascentibus umbras, At medios ignis caeli, rapidique leonis Solstitiale caput nemorosus submovet Othrys. Excipit adversos zephyros et iapyga Pindus Et maturato praecidit vespere lucem. 340

Nec metuens imi borean habitator Olympi Lucentem totis ignorat noctibus arcton. Hos inter montes, media qui valle premuntur, Perpetuis quondam latuere paludibus agri, Flumina dum campi retinent, nec pervia Tempe 345 Dant aditus pelagi, stagnumque inplentibus undis Crescere cursus erat. Postquam discessit Olympo

328 no quid bello PvAGUM, ac VRG, uUo V (isto v m. 1), 329 putat ABG, factus AB, fatur T, 330 condixit PvAB, conduxit UMT, convertit VGu (m U enim supra scr. est : ^praecepit al. vertit", ex qnibus prixis, sine nofa varietatis, gtossa est, 333 oris P^T, viam (pro: diem) R, 334 attollit P^O, osea AM, ossea UR, cohercet VA, Desinit P'' cf. P» 395, 335 summa poli phoebum UVi, phoebeum T, 337 rapidiquo MGUAV (rab. v, m Stht,), leones Ui, ad A, ad G, 338 othris UA, otrys M, 339 aversus U, aversos A, ijiphica A, 341 boream VUi, [imi] Ai, 344 pallidibus U, perpetui R, 346 pelagi UVARG, pelago a M, undis b, unum rell. vulgo.

330 Conduxit defendit Sttinhart, i'er de 3ll Metator Heinsius, cur malit, non ap-

eunlibus interprctatus. de scliedis p. 20. paret. Thessali (quibus a septentrione

Bentl.: contendii ex cod. novitio,manifesta iacet Olympus), qui quidem in radicibus

coniectura aequo ac converlit. Indixit dedi montis habitant, prohibentur septentrio-

aecundum Verg. Aen. VII, 467: „orgo nes videre. Nec ad metuens solum pertinet. iter — indicit primis luvenum et iubet

arma parari." Heins. condixi'. 346 Pelagi Grotius, Bentlcius, pelago

333 Dies vel iuhar Heinsius. Oudend., quod, utique ambiguum, Bentleius

a sententia alienum proimntiat. Oscitan-

337 Rapidi cf. exempla apud Oud. Sed tos librarii, quod (rcquens est „aditum dare

oadem confusio supra G4. alicui", alia sentontia, pdago dederunt. —

Undis Grotius, Burm., unum Bentl. rell.

330 Aversos Bontl. sine causa. Pindus cum stagnum scil. iungendum sed ad

convcrsus ost in occidentem, sivo spectat inplentibus dure fluminibus supplotur et

occidontem, manifo^to adocrsum. Proximo umim ambiguum est cum possit cum cres-

versu (340) Pindus oppositus soli occi- cere iungi. Supra 103: „sparpere funus erat."

donti per uinl)ram suam breviorem facit Undis inplontibus vaJlem ciescore erat so-

(praecidit) diem, nempo accolis orientali- lus motus {cursus). Claud. do raptu Pros.

bus i, 0. Thessalis II. 180.

PHARS. LIB. VI. 328 — 361.

21

I

Herculea gravis Ossa manu, subitaeque ruinam Sensit aquae Nereus, melius mansura sub undis Emathis aequorei regnum Pharsalos Achillis 350

Eminet et, prima Rhoeteia littora pinu Quae tetigit, Phylace, Pteleosque, et Dorion ira Flebile Pieridum; Trachin, pretioque nefandae Lampados Herculeis fortis Meliboea pharetris, Atque olim Larissa potens, ubi nobile quondam 355 Nunc super Argos arant, veteres ubi fabula Thebas Monstrat Echionias, ubi quondam Pentheos exul Colla caputque ferens supremo tradidit igni, Questa quod hoc solum nato rapuisset Agave.

Ergo absumpta palus multos discessit in amnis. seo Purus in occasus, parvi sed gurgitis, Aeas

350 achilles Mi, emathiis A, aequorcis a, 351 rcteia V, 352 philaceq. R, teleosque mTG, phtelosque R, 358 tr. pier., hoc ord. T, tracin R, 354 sagittis Rg, 355 ubi — arat (356) ]. Serv. Aen. VII. 286, larisa MAC, 356 arat aut erat codd. Serv, (arant Hagon) erant T, 357 hechionias M, pcnteos M, penthes (s. s. u) A, 359 quaesta A, 360 annos T, abruta T, abrupta rell., vulgo, 361 occasu Vi sed M, curgitis m, eas A.

348 Cf. 267 rinnam, Stat. Theb. V. 80, VIIL 460 (Burman) affluentiam subitam s. impetum aqiiae palustris in mare.

351 Protesilaus, qui primus de classe Troiam appulit, rex erat Phylaces.

352 Dotion emendavit I. Vossius p. 706 (editionis Melae Gionov.) secundum He- siodum ap. Steph. Byz. ' Haiodo; Jixitico h Ttidiui (pdaxfi autuv [(^uuv^iv) tttu^plCba&ai coll, Strabone IX. 442, alibi quoque illa planities Thessaliae memoratur. Putat igitur Homerum (catalogi auctorem) er- rasse II. II, 594 in JwQia) Thamyrin caeca- tum narrantem, Sed Lucanus cum Catalogo erravit, testimonio Statii Theb. IV. 179 „quos Helos etPteleon, Getico quos flebile vati I Dorion; hic fretus doctas anteire ca- nendo | Aonidas — Thamyris damnatur" ubi Lucani locum ob oculos habet.

854 Sagittis praefert Bentl., sed cf. III 185 „Gno-os agitare pharetras docta", VIII, 302 „experti pharetras", — Meliboea patria Philoctetis armigeri Herculis, qui ei sagittas donaverat propter opem su- premam.

855—859 Bentleius spurios existimat, qnia Echioniae Thebae dicantur Phthio- ticae (quarum in descriptione Thessaliae

tantum mentio esse potest), quod exilii Agaves nusquam memoria exstet, denique quod Argos in hac regione ignotum sit. Haskins liaec refutavit, novam et pecu- liarem formam fabulae statuens, qua Agave e Boeoticis Thebis Phthioticas exul petivisset. In oUm v. 855 iniuria B. haeret (i. q. dudum). Admodum dura tmesis „super-arant", monstrat pro memo- rat cum situs locorum h. 1. indicetur vix ferendum; Argos Ampliilochicum procui abest a Thebis Thessalicis et Argos Pe- lasgicum (Haskins) fabulosum et regio; tota conformatio periodi intricata. Ne- gari haec me iudice non possunt; sed falsarius non ita scribit. V, 855 „atque soli L. poteDS" Heins. p. 147, Syll. Ep. m. 461.

860 De amnibus Thessaliae cf. Ovidius Metam. I. 568-580. Abrupta palus, unde tandem? Abrumpuntur solida; defluentem fluvium e monte (ut hoc utar) nemo dicet abrumpi a monte. Paulo melius foret abrepta (quod de citato fluvio dici potest, Cf. infra 372), melius absiimpta; absorp^a si maiorem haberet auctoritatem quam unius Prisciani, recepissem.

361 In occasus. In recensione fluviorum ab occasu proficiscitur et per meridiem ad orientem Peneum et Tempe pervenit.

oo

M. ANNAEI LUCANI

lonio flait inde mari ; nec fortior undis

Labitur avectae pater Isidis, et tuus, Oeneu,

Paene gener crassis oblimat Echinadas undis,

Et Meleagream maculatus sanguine Nessi 3G5

Euenos Calydona secat. Ferit amne citato

Maliacas Sperchios aquas, et flumine puro

Inrigat Amphrysos famulantis pascua Phoebi ;

Quique nec humentis nebulas, nec rore madentem

Aera nec tenuis ventos suspirat, Anauros; 370

Et quisquis pelago per se non cognitus amnis

Peneo donavit aquas; it gurgite rapto

Apidanos, numquamque celer, nisi mixtus, Enipeus.

Accipit Asopos cursus, Phoenixque, Melasque:

Solus in alterius nomen cum venerit undae 375

Befendit Titaressos aquas, lapsusque superne

363 oenei R, ocnu T, 364 oblimet ech. und. 1. Lact. ad Stat. Theb. II, 727, ethinadas G 385 1. Lact. ad Stat. Theb. IV. 838, 366 ferit - aquas (367) L Prisc. 346. 1, euneos UvG,

n eulienus V, euvenos M, ehuvenos a, 367 sperchios VUMA Prisc, malliacas VU, puvus m, puros B, 368 inrigat UM, amphrisos VUR, amphysos a, 369 nec ttmentes M, 370 anauros M, 372 et gurgite VUG, 373 cnipheus V, [que] mD, 374 asopos aquas I. Lact. ad Theb. VII. 315, phoenixc/we M, melaxque VMR, phenis a, malasque GARi, 376 tetaresus V, titaressus (sos) MRg, tetares suas A, defendat Ui.

363 Pater Isiclis quae creditur esse 'la'). Pater eius est Inachus sed Argivus flu- vius. Cf. Aesch. Prom. 677, eo procliviore crrore, quod duae sunt urbes cognomines, altera in Peloponneso, altcia Argos Am- philochicum.

364 Paene gener por Deianiram Oenei filiam. Rivales fuerant Achelous ct Her- cules.

365 Admoti Pheraoi Apollo armenta pavit, cf. Alcestis Eur. init. Amphrysns in sinura Pagasaeum cflluit; vcrba ferit MaliacaH ayuas 366 huc non pertiiicnt, nec ad proxima (369) quique, sq. ; ex snporiori- bus in hoc universo recensu supplotur: „palus siccata discessit in amnes", qui par- tim per relativum annectuntur, partim absolutis sontenlii.s. Eadcm libortas cst in reccnsu populorum Galliao libro I. — In oadem vicinia est Anaurus v. 370, notus ex historia lasonis dum Phoras petit, dis- caicoati ; is dcscribitur accommodato ad nomon, ab avna ductum. Vib. Soqu. 146 R. Suspiral i. q. cxhalut, cf. Sil. IV. 777, XII. 186, XIII. 426.

.'{71 Se(|uitnr fluvius Ponous cumafflucn- tibus Apidano ut Enipeo („irrcquioto"

Ovid, 1. L). Inde a 374 Spercheus signifi' catur, in quem Asopus, Phoenix, Melas influunt; post quos placide submissos per oppositionem obscqui recusantis Titaresi ad Peneum redit poeta 375; in Titareso, maxime memorabili, colophonem doscrip- tioni imponit. Vib. Seq. 147 rem turbat,

374 Herod. VII. 200 Phoonicera in Aso- pum, Asopum in mare cfflucre dicit, Lu- canus Asopum „accipero cursus" refert, nim. praescriptos, imperio maioris fluvii (Sperchei) so submittit (contra quam Tita- rcsus 376). Cum Herodoto facit Strabo IX. 428. Scd hodio ros se habet ut Lucanus testatur; Asopus in fluvium Spercheum, non in mare incidit, cf. Bursian Geogr. v. Gricch. I. 01. Strabo sua ox Herodoto habet.

87u „Titarcsms": Hom. B, 751 Titagtj- aiov — «5 ^' ii ntpstuv nQoiet xakliQ^oov 'v3ioQ, ouJ' 0 ye Tltjveiw avfiintOYttai itQyv- Qo6iv>i, icXXde ti /uiv xa9u7teQ9sv irtiQQiti tjut^ ilaioV oQxou {"OQxog?) y^Q ^'Feivou, ^tvYoc: uSat(h iativ &noQQ(l)^, Titaressos Son, Troad. 847, Plinio NH IV. 31 Detl. Horcos dicitur, cum (luo cf. Strabo 1. l.Vib, S(qu, 152 R.

PHARS. LIB. VI. 362 — 396. 23

Gurgite Penei pro siccis utitur arvis.

Hunc fama est Stygiis manare paludibus amnem,

Et capitis memorem fluvii contagia vilis

Nolle pati, superumque sibi servare timorem. 38o

Ut primum emissis patuerunt amnibus arva, Pinguis Bebricio discessit vomere sulcus; Mox Lelegum dextra pressum descendit aratrum — Aeolidae Dolopesque solum rupere coloni — Et Magnetes equis, Minyae gens cognita remis. 385

Illic semiferos Ixionidas Centauros Feta Pelethroniis nubes effudit in antris: Aspera te Pholoes frangentem, Monyche, saxa, Teque sub Oetaeo torquentem vertice volsas, Rhoete ferox, quas vix Boreas everteret, ornos, 390 Hospes et Alcidae magni, Phole , teque per amnem Inprobe Lernaeas vector passure sagittas, Teque, senex Chiron, geHdo qui sidere fulgens Inpetis Haemonio maiorem Scorpion arcu.

Hac tellure feri micuerunt semina Martis. 395

Primus ab aequorea percussis cuspide saxis

377 poenci U, pene g, 378 fame [est] M, fama [est] mB, e stigiis AB, 379 fluvii me- morem A, 382 bebrycio VB, brebricio T, sulcos Mi, 384- rupere VUM, fregcre u (?) mG, herere g, 385 at magnetes g, miniae A, 386 se miseros R, 386 387 versus hos 1. Aldbelmus p. 309. 5 G (Hosius), 387 foeta VU, pclechroniis A, 388 foloes A, mo- nice VAC, monyches M, 389 post 300 U. eteo MG, oeta ABi, silvas R, 390 rhoethe V, roetae A, everteret M (e in ras.) g, inverteret rell., vulg., ornus A, vis Ti, 391 hospes — phole h Serv. Aen. VIIL 294, hostes Ai, alcide A, pole C, 393 tuque ABi, tiron A, sihde A, gemino qui g, 394 emonio M, etmonio A, 395-424 adsunt in P", cf. VI. 334.

380 Supermn servat timorem : quem tan- 3S3: mox Lelegum dextra — aratrum et quam inferorum fluvius habebat (i. e.infer- Magnetes innotueruntequis, Minyaeremis. numque), sed expressit Vergilianum: ,,cH „^^ ^^ -r, x, ^ -i,

cuius iurare timent etfallere nomen." Aen. ^^ ^''•'^"' " torquentes, Bentl., ne desit

yj 323 quod Pholum introducat omis^o altero teque.

Quamvis concinnius, non necesse videtur.

382 i?e&rido pro Btbtao, quod a palude „Be- 390 Inverterit Heins. Inverteret vulgo

beide'' (sic) ducebant,ex codd. restituit Gro- exaggeratione non apta; non enim librarii

tms. W eise Boebicio VGvocawit a Boebe m\)6 assecuti sunt, quo minus Boreas possit,

ductum. Vidcbatur Bebricia (2a brevi La- eo plus per comparationem super eum

tmi, Vcrg. & Val. Flaccus, contra Graecos) eff"erri Centaurum. Roece dederat Grotius

Amyci patria m Bithyma ab hoc loco gino causa secundum Gr. 'PoTy.o;. aliena. Iniuria, Leleges quoque vulgo alibi.

394 Inpetere verbum primus usurpat Lu-

38i Rupere cf. Ov. Am. III. 10, 32. canus, nam apud Varronem sustulit Kei-

lius, qui cf. ad RR comm. III. 7. 7. Hae-

385 Intcrpunctionem emendavi: inde a monio arcu iung. cum maiorem tanquam

mox 383 usque ad remis oratio continua- ablativus comparationis; maiorem quam

tur, abrupta tantum secundaria sententia, qui Tliessalico arcu configi possit (ut

quam tanquam parenthcsin notavi; V. rnaior spe simm.).

24 M. ANNAEI LUCANI

Thessalicus sonipes bellis feralibus omen Exiluit, primus chalybem frenosque momordit, Spumavitque novis Lapithae domitoris habenis, Prima fretum scindens Pagasaeo littore pinus 400

Terrenum ignotas hominem proiecit in undas, Primus Thessalicae rector telluris lonos In formam calidae percussit pondera massae, Fudit et argentum flammis, aurumque moneta Fregit et inmensis coxit fornacibus aera. 405

Illic, quod populos scelerata inpegit in arma, Divitias numerare datum est. Hinc maxima serpens Descendit Python Cirrhaeaque fluxit in arva, [Unde et Thessalicae veniunt ad Pythia laurus.] Inpius hinc prolem superis inmisit Aloeus, 4io

Inseruit celsis prope se cum Pelion astris, Sideribusque vias incurrens abstulit Ossa. Hac ubi damnata fatis tellure locarunt Castra duces, cunctos belli praesaga futuri

397 omnem AB,, 398 versus in P" erasua, exiluit VMAB, calibem AV, frenosque mom. laudat Phocas V. 42G. 28 K, 399 abhenis A, domatoris T, 400 fr. secuit pag. P", Pegasaeo m, 401 tcrrenumque P^ATb, novas P^b, navas A, udas P", deleta ri, 402 thessaleae U, tellurisque K, ionos P"GARUM, ionos V, ionus T, 403 pecussit, r supra scr. Pn, 404 fundit, 1 m. corr. fudit M, fudit [et] T, 405 inmensis PnR, immensis VUA, 406 inpegit Pn, impigit, corr. in vulg. M, 407 et 408 laudat: hinc m. s. P (Phython R) Priscianus 105. 20 H, 408 discendit A, Piton A, Phiton R, Phy- ton VM, (que) A, arva PnA m (3« m) BR, antra VU(anthra) M, 409 picia, h suprascr Phyt ia M, 410 inmisit PnU, admisit R, hic Ub, hinc Pn AVM, Alaeus B, 411 tuncU, tunc Rb, 412 incumbens m (3« m) b, 413 haec c, locaverunt AB, 414 cesecundos Pn,

401 Lectio terrenumque in AT b docu- etiam probabilia alii. qui contra proso- mento est secuif (400) in aliis olim praeter diam lanum et Inachum immiscent.

" exstitisse, ut hic vorsus superiori accom-

modaretur. Inde novas pro ignotas. Navas ^^^ ^^^^^'^ ^*^"*!- ^ine causa.

in Acalami lapsus est, ut apparet ex Pn. 408 Fluxit nove dictum; nonsimiliasunt

Claud. XXIV. "66: „malum circumflua ve-

,„„ ^ „ , ,. ^ stitpampinus"de Bacchi nave; sedcf. supra

402 /onos confirmant scholia Bern. et i„_ ^^l. ..Circumfluxisse dracones" et labi Voss. Ex alus 2/onas et venas manifestas ^^ serpente. In proximis unde est: qua- corruptelas affert Weber ad Schol. p. 460, ^^.^^^^^.. additamentum autem „unde - qui Papiae laudat testimon.um : „Ionos rex i^^^,^^,g.. ^^^^^^^ ^^^.^..^^^^ j^^^ ^^^ ^^ ^^^.^^^^, m Ihessaha, qui primus fecit monetam." j^^,^ ^^^.^^.^ enumoratio et anaphora, ct IJomsox coni. Grotius, sed duhiaest quan- ^,,^^,^^^, f^igidum scholion sententia ob- titas, Jr,.,v certe urbs de ems nommo ap- ^^^^.^^ Proptorea versum circumscripsi. pollata, i habet productam Iliad. II. G9J,

praeterca nusijuam hic Dcucalionis fllius 412 fnci(m6c>js(= impositus) ante Oudend.

dicitur flaturam auri invonisse. Cassiodo- vulgatuni erat, quod tenuit Cortius, recte

rum Epist. III. 31: „aes enim lonas Thes- spretum a Burmanno. Hyperbolice nec

saliac rox, plumbum Midas - ropererunt" minus tamon poetico Ossa siderum vias

socundum suam coniecturam omondat (banon) obstruxisse, praepodivisso dicitur.

Grotius, conmicndans tcmore Z^o?ii<s. Miiius Tnsurfjrns Coriiolisscn.

PHARS. LiB. VI. 397—435. 25

Mens agitat, summique gravem discriminis horam 4i5

Adventare palam est. Propius iam fata moveri

Degeneres trepidant animi peioraque versant.

Ad dubios pauci praesumpto robore casus

Spemque metumque ferunt. Turbae sed mixtus inerti

Sextus erat, Magno proles indigna parente, 420

Qui mox, Scyllaeis exul grassatus in undis,

Polluit aequoreos Siculus pirata triumphos.

Qui stimulante metu fati praenoscere cursus

Inpatiensque morae venturisque omnibus aeger

Non tripodas Phoebi, non Pythia consulit antra, 425

Nec quaesisse libet, primis quid frugibus altrix

Aere lovis Dodona sonet, quis noscere flbris

Fata queat, quid prodat avis, quis fulgura caeli

Servet et Assyria scrutetur sidera cura,

Aut si quid tacitum, sed fas erat. Ille supernis 430

Detestanda deis saevorum arcana magorum

Noverat, et tristis sacris feralibus aras,

Umbrarum Ditisque fidem; miseroque liquebat,

Scire parum superos. Vanum saevumque furorem

Adiuvat ipse locus, vicinaque maenia castris 435

416 propitius A, facta U, moneri T, 417 degentes corr. in vulg. A, 418 laudat C ad VII. 101. 418 at dubios AVU, 419 sed turbae T, 420 non digna V^, 421 1. liber gloss. cod. S. Gall. 905 p. 872, 421 mors Pn, Scilleis A, exul PnUAVG. exsul M, 422 parata A, pyrata V, 423 cursu P", qui suprascriptoi: hic V, ante cursus lacun. 4 W/. M, 424 inpatiesq. PnR. Desinit Pn, cf. VI. 545, 425. 426, 427 - sonet 1. Lact. ad Stat. Theb. IV, 409, 425 phebi Lact., defili B, delphi g, deli relL, cynthia AUEV, pythia M, aera AT, 426 alta v, qui RT, 427 quis - cura (429) 1. Isidorus VUI. 9. 2, alta lovis v, fibris V, 428 facta Is. fati T, prodet A, quis — aves 0, vulgo, 430 quis Bi, 431 archana VUA, detestata T, 432 moverat U, voverat V (noverat v) areas Ai, 434 slire Ai.

418 Multi non ferunt spem et melum, 427 Ante Oudendorpium edebatur ore

in dubiis casibus, sunt aut praefldentes aut pro aere (lebetibus aeneis) nulla librorum

ignavi, Mss. auctoritate. Proxima 426-428 cor-

.^. ^ . „ .-r^ . . ..^ . rupta; legitur vulgo: „quis noscere flbra

421 Cm -polluet Hemsius, p. 148, cm nempe f^^a queat" quasi ageretur de homine pro-

patri; sed usus futuri siraplicis in tali ^^^^^^ ^^^ ^^ ^^ noscitanda, cum tamen

narratione parum Latmus. praecedat: ^quid sonet Dodone"; porro

425 Deli qui retinuerunt, plurimis libris „quis prodat aves" sed „prodere aves" pro

proditum, cogitarunt fortasse de genetivo augurium nuntiare, credo, sine excmplo

contracto, quo Lucanus taraen rarissime est, nec quaeritur num quis sit augur,

utitur; iripodas autem memorans L. non sed quid augurium prodat. Quod recepi

de insula Delo sed Delphis cogitat. Phehi fxbris (= flbra^', quibus, quis) est e Voss.

autem et Beli parum diversa. Cf. Verg. primo; queat sc. Sextus; avis in aves cor-

Aen. III. 359: „qui numina Phoebi, qui ruptum traxit quid. Variandi causa se-

tripodas — sentis." quitur: „gi«s fulgura" relL

26 M. ANNAEI LUCANI

Haemonidum, ficti quas nulla licentia monstri Transierit, quarum, quidquid non creditur, ars est. Thessala quin etiam tellus herbasque nocentis Rupibus ingenuit, sensuraque saxa canentis Arcanum ferale Magos. Ibi plurima surgunt 440

Vim factura deis, et terris hospita Colchis Legit in Haemoniis, quas non advexerat, herbas. Inpia tot populis tot surdas gentibus auris Caelicolum dirae convertunt carmina gentis. Una per aetherios exit vox illa recessus, 415

Verbaque ad invitum perfert cogentia numen, Quod non cura poli caelique volubilis unquam Avocat. Infandum tetigit cum sidera murmur, Tunc, Babylon Persea licet secretaque Memphis Omne vetustorum solvat penetrale Magorum, 450

Abducit superos alienis Thessalis aris.

Carmine Thessalidum dura in praecordia fluxit

442a-e Gens invisa deis maculandi pallida caeli

Numinibus magicis arcanae conscia linguao Quam genuit natura parens ut foedera mundi luraque fixarum temptarent vertcro rerum Legibus adstricto ne quid non posset in orbe,

i 436 (jnas M, 437 transierat MiBiAgVU, 438 eciam A, 441 colcis A, 442 homoniis V, emoniis M, 444 gentcs MiBi, 445 vana por v, aethereos A, recursus G, 448 advocat U, 449 memphys G, 450 in marg. add. in. 2 A om. B, add. b, 451 ab- ducit corr. in: abducet M, obducit AB, alienus Bi, tessalus ABi, arvis g. 452 thos- salididum A.

436 „Ficti monstri" = figmenti, Grotius: VIF, 207. Populi subinde i. q. magna mul- „nihil tam licentor cxcogitatur, quod non titulo (nos: de SQharen) omissa comniu- illae superent." Insolens (sed non dubiuin) nis originis notionc,

quod non „aliae sagae fictis monstris", sed

i2)sa monstra transire dicuntur. 447 jjsquam 0 cod. Pulmanni Bentl. Cura

poli deos ad se vocat non in alium locum

437 Commontum: „quarum arsostincro- (usquam). Numen est defixum in sacris dibilia lacero." Thcssalis adeo, ut curam poli neglegat ot

numiiuam aurem avertat.

442 Versus spurii quinque in fitie pa-

ginae additi manu saec. XI scripti invo- ,^,^ .. , , .. -r, x. r,

niuntur in M in flno folii r,8r, de quibuscf. ^^'^ .Babylon praesaga' Bentl., Persaeus

W«bor editionis vol. II. p. 407. Pallida ex ^^^^^ ^'ctiim a nescio qua urbe Asiatica

callida curruptuin; supra „non posset" legi- ^'^««' f^f '"' ^"tem pro Persicus non fo-

tur sc natura." ^"^'"^" ^°^ Perseus, Graecus heros, qui

" ' ' ' ' etiam Peises, cum originibus gentis Pep

443 „T()t populis tot surda.s regibus «"^'^e a poetis iungitur, a Persfs: Pcrseus. auros" Oudond , probante Schradero, do-

cens oppositos regos ot populos V. 22, 49, 451 Alienas oras Bcntl. laudans Vorg. A.

751, VII. 50, 300, VIII. 140; sed idem con- IIL 601 „tollito mo Teucri, quascnnquo fert gontes populosquo iunctos I. 511, abducilo terras."

PHARS. LiB. VI. 436—467. 27

Non fatis adductus amor, flammisque severi

Inlicitis arsere senes. Non noxia tantum

Pocula proficiunt aut cum turgentia suco 455

Frontis amaturae subducunt pignora fetae :

Mens hausti nulla sanie polluta veneni

Excantata perit. Quos non concordia mixti

Adligat ulla tori, blandaeque potentia formae,

Traxerunt torti magica vertigine fili. 460

Cessavere vices rerum dilataque longa

Haesit nocte dies. Legi non paruit aether

Torpuit et praeceps audito carmine mundus,

Axibus et rapidis inpulsos luppiter urgens

Miratur non ire polos. Tunc omnia conplent 465

Imbribus, et calido praeducunt nubila Phoebo,

Et tonat ignaro caelum love, vocibus isdem

453 addictus V (m Steinht), 454 non noxia A, ne (c 2 m ss.) M, nec rell. vulgo, inli- citis Mc. 455 suco VU, succo M, surgentia A, nec cum g, 457 mens — perit (458) 1. Isidorus VIII. 9. 10, lib. gl. cod. Monac. lat. 14429 = Eatisb. S. Emmeran. 429 fol. 108r, hauste G ap. Is., austi A, 458 incantata Is., 459 atligat (s. s. •/. in) M, 460 1. Phocas V. 426. 30 K, fila C (p. 207, aliud schol. v. 23 fili), 462 legit Ri, 464 impulsus Vi, 465 tunc ABig, nunc rell., vulgo, 466 nubibus G, producunt UABm, praeducunt GMuV, 467 eis- dem Vi hisdem TG.

453 Addichis probabat Heins. recepit 452, nam rombi inter canendura torque- Cortius, Hosius, nimis obscure. bantur, Ov. Fast. II. 575, „tum cantata ligat

,c( AT A , j. / V X ,• cum fusco licia rombo." Prop. II. 21. 35

454 Mn ex A vulgatae (nec) praetuli ^^^^. ^^^ ^^^,^^^.^^ ^.^^^^^.„

sequente tantum. ]sec tantum solet m op-

posilione usurpari = .sed non. 462 „Haesit" quievit, non apparuit dies,

A~- T^ r: ■ j r^ ^- ^ ■ j impedita(dilataaurora), protractis tenebris

4oo Perficiunt Grotius; proficiunt omnes ,, \ s ^e ■^.e ^ ooa t\/i-,v.,-i t n« ^^

■rr ■ . ^. :. ■ (longa nocte), cf. infra 830, Manil. 1. 94 „m

mei. Variata oratio pro: aut pignora ^^octemque dies in lucem vertere noctes

quae subducunt." Verba cohaerent: „aut (didicere).» Sen. Med. 768.

cum pignora frontis, turgentia suco, sub-

ducunt fetae amaturae", intellegenda de ^^^ lupiter cogitatur cardincm mundi

hippomane, pignore amoris equae in pul- (^^^- fictam lineam, sed solidi quid) for-

lum, ex cuius capite praereptum devorat ^ius urgere, quod resistunt poU; poterat

equa feta *„aut partum ad ubera non ad- dicere „quod resistit mundus", scd qui ad

mittit (et) in rabiem agitur" Plin. NH cardinem sedet primum polos observat.

VIII. 365. Verg. A. IV. 516. Durum est Axes pluralis hoc et similibus locis poe-

quod amaturae non cum substantivo, quod ^icus est, hic quidem perversus.

praecedit, sed cum adiectivo substantive 465 Nunc vulgatum nemo moratur prae-

posito fefae iungitur. Vis carminum prae- tor Cortium, alterum nunc suppressum

dicatur similiter Verg. Ecl. VIII 69, sqq. iniuria putans. Tunc dedi, i. e. porro, rur-

Ov. Am. I. 8. 8 „scit bene quid valeat yus. Tum non usurpat Lucanus. virus amantis equae."

466 Praeducunt, i. e. praepandunt, prae-

460 Pro fili Heins. et Bentl. rombi hete- texunt, probavit Heinsius p. 148 et ad

rogenesi offensi, quae praeter h. 1. inveni- Sil. X. 411, cum aliis. Rem conficit Stat.

tur apud Arnobium et cum cadi simm. Silv. V. 3. 13 „quis Apolline maesto (sic

tolerari debet. - Haec quoque pertinentad Baehrens.) frigida damnatae praeduxit

carmina, de quibus totus hic locus inde a nubila menti." Cf. supra IV. 45.

28

M. ANNAEI LUCANl

Humentis late nebulas nimbosque solutis

Excussere comis. Ventis cessantibus aequor

Intumuit; rursus vetitum sentire procellas 47o

Conticuit, turbante Noto, puppimque ferentes

In ventum tumuere sinus. De rupe pependit

Abscisa fixus torrens amnisque cucurrit

Non qua pronus erat. Nilum non extulit aestas,

Maeander direxit aquas Rhodanumque morantem 475

Praecipitavit Arar; submisso vertice montes

Explicuere iugum. Nubes suspexit Olympus,

Solibus et nullis Scythicae, cum bruma rigeret,

Dimaduere nives. Inpulsam sidere Tethyn

Reppulit Haemonidum, defenso littore, carmen. 480

Terra quoque inmoti concussit ponderis axem,

Et medium vergens titubavit nisus in orbem.

480n-d nec secus obseptos quara si spiramina clausa ventorum rabies vastum tremefacta per orbem oceani tenuere fugam solitasque reliquit unda vices vento turris adfixa relapsus

468 humentis UMG, umentes R, 471 puppemque VG, 473 abscissa V, 474 expulit ABTg, 475 rodanumquc - arar (476) 1. Prisc. 150 1 et 327 19 H, Anecd. Helv. 113. 30, schol. Bern. Buc. I. (3 adnot., raenander U, moratura T, 476 Arar 1. Prisc. 284. 3 H, montis Mi Gi, 479 diniaduere (re in rasura 5 litt.) M thaeyn A, 480 heraoniura Mi (d 2 m) RVG, 481 axcs M e corr. ABGC, axera VU, 482 urgens T.

468 „Excutere comis solutis" est: „ex corais", ut magae per motos crines pro- vocent imbres. Nam quod Cortius „solutis corais" ad vulgarera habitnra magaruni refert, perperam facit (cf. Med. 702), non enira orat cur hoc nostropoLissiinuniloco rneraorarc-tur. Cura autera nu.^quam haec vis capillis adscribatur et oppositio sua- deat ut remotos non inductos nirabospocta dicat, probabilis est coni. Oudendorpii: polis pro comis. Excutere Lucano est „per viin removere", et solutis i. q. liberatis, nempe a nebulis. Bentleius: umbris.

473 Non erat quod quoreretur Marklan- dus (cf. Burra.), abscissus paeno ubiquo locura cedere formae abscisns. Codd. nihil in hac re. Qui sciet quid intorsit inter scindo et caedo, abscisus et al)-scissus ot quaro „oxcidiura" (= cc-scidium) habeat secundara brevom, potorit ubiquo iudicare. „Abs-ci.sa rupow" valet praerupta, ut prae- cji'«, pro quo nomo praescissa.

474 Exfulit, pro: auxit supraripas, defen- sum a Cortio allatis Plin. Paneg. 30 (cunc- tanlcr so oxtulerat Nilus) et f]pist. VHI.

17. 3 (Anio „se evexitatque extulit"). Nilus post solstitiura aestivura in ripas egredi- tur. — V. 475 Maeandros Bentl. non neces- sariurn propter HI. 208. — De leniter fluente Arare (nunc turaente) et Rhodano vehoraonti orania e Caesare nota.

477 Solet despicere, „nubesexcedit01yra- pus" H. 271.

480 Haemoniura Bentl. cf. 436, 590.

4S0 a— d In Rversus spurii 480 a-d, sic scripti, ut dedi, leguntur inter 4^0 et 481 „linea circuraclusi", de quibus, si tanti, consulatur Wober de vcrs. sp. p. 034, Cor- tius ad 460.

482 Gronovius Obss. p. 205 „et mediura vergens nisus titubavit in orbem" ut nisus sit acc. pendens a vergens, „e MS. Pircheimeri." Nisu titubavit e Sulpicio Grotius, Burmannus contra MSS. - Ben- tleius: „terra concussit axcm, hoc ost de ccntro raundi rece.ssit, ct tiisu suo vergens in medium orbem titul)avit sive ultro citroque centrujn praetorvecta est et fluctuavit pri- usquani in luodio quiesceret." In medium

PHARS. LiB. VI. 468—503. 29

Tantae molis onus percussum voce iccessit,

Prospectumque dedit circumlabentis Olympi.

Omne potens animal leti genitumque nocere 485

Et pavet Haemonias, et mortibus instruit artes.

Has avidae tigres et nobilis ira leonum

Ore fovet blando; gelidos his explicat orbis

Inque pruinoso coluber distenditur arvo.

Viperei coeunt abrupto corpore nodi, 490

Humanoque cadit serpens adflata veneno.

Quis labor hic superis cantus herbasque sequendi Spernendique timor? cuius commercia pacti Obstrictos habuere deos? Parere necesse est, An iuvat? Ignota tantum pietate merentur, 495

An tacitis valuere minis? Hoc iuris in omnis Est illis superos, an habent haec carmina certum Imperiosa deum, qui mundum cogere, quidquid Cogitur ipse, potest? Illis et sidera primum Praecipiti deducta polo, Phoebeque serena 500

Non aliter, diris verborum obsessa venenis, Palluit et nigris terrenisque ignibus arsit, Quam si fraterna prohiberet imagine tellus,

483percussumM, 484persectumque,i?s.s.V, perspectumque 0, 486 hemoniosMi, 488oro Mi. fovent MVUG, fovet AM (corr. 1 m.) B, 490 1. Isidorus XII. 4. 10, Serv. Georg. III. 416, 492 pavorVU, labor vAGB, quis Zabor M, hic est T, sequenrft M, 494 obstric-

tos M, 496 potuere VU, po/uereM, valuere m, 497 ha&en^M, super hos A, 499 illic

0, 500 diducta M(3. s.: sc. e) AB, phoebaeque M, 503 proiberet U.

orbem i. q. in mediam partem orbis, sive bus exeunt pulli cum matris interitu. Lu-

centrum mundi. Mirabile h. 1. commen- canus" rell. Proximo versu in Richeliano

tum. Eiusdem haec sunt ingenii, cuius I. teste Burmanno cadis, quod merito elo-

56, sqq. „Inmoti" i. q. antea non moti, gans dicit et a sequente S aliquam habet

bruti (log). Vertente globo axis consistit. commendationem.

484 Prospedum iam ante Oudendorpium, 492 Utrumque vocabulum tam pavor,

qui perspedum recepit, novam vocem et quam labor, cum pro obsequio deorum, de

minus aptam quam prospedus. Significat quo nihil supra, satis vehemens sit, non

poeta etiam quae infra terrara sint po- miror Bentleium amor coniecisse, sed non

tuisse adspici. Per pro prae per compendia apparet, quomodo hinc lectiones traditae

scripta facile confunduntur. natae sint. Favor Schaefer 1. 1. p. 24.

486 Instruit artifices modis mortis infe- 499 IlUc reposuit Oudend. librossecutus;

rendae. V. 487 rabidae Heins. illis cum de magis, non de Thessalia aga-

488 Fovet probat Bentleius ex usu poetae.

tur, verum est. 501 Obsessa ad incitas redacta, laborans.

490 Num abruptil Partes complicatae ^„„ ^ , . . .

viperarum, a corpore abscisae, coniungun- ..^^^ ^- ^' «o «, <iui imagmem eius osten- tur rursus ' "^^"^P® tellus per eclipsin privaret

Phoebenluce Phoebi. Ad fraferna cf. Verg.

Ib. Serv. 1. 1. „corrosis (viperae) lateri- Georg. I. 896.

80

M. ANNAEE LUCANI

Insereretque suas flammis caelestibus umbras,

Et patitur tantos cantu depressa labores, sos

Donec subpositas propior despumet in herbas.

Hos scelerum ritus, haec dirae carmina gentis Effera damnarat nimiae pietatis Erichtho, Inque novos ritus pollutam duxerat artem. Illi namque nefas urbis submittere tecto 5io

Aut hiribus ferale caput desertaque busta Incolit, et tumulos expulsis obtinet umbris, Grata deis erebi. Coetus audire silentum, Nosse domos Stygias arcanaque Ditis operti, Non superi, non vita vetat. Tenet ora profanae 5i5

Foeda situ macies, caeloque ignota sereno Terribilis Stygio facies pallore gravatur, Inpexis umbrata comis. Si nimbus et atrae Sidera subducunt nubes, tunc Thessala nudis

504 inferretque V, inseretquc T, 505 tantos caelo U, (cantu u) candi M, canhi V, depressa ORT, 506 J. Serv. Acn. IV. 513, August. Civ. D. X. 16, propius berv., 507 crimina V, dirae crimina M, 508 1. Prisc. 11. 332.13 H, minimae V, erecto R, ericto VU, erectho MAB, erichto G, 509 pollutas artes V, 513 herebi VAG, 514 ditisopertiM, domus RG, 515 non fata c, 518 onerata comis vulgo 0, atra B.

505 Depressa i. e. caelo deducta, Bers- raannus et Grotius ed.2. Sulpitiusfluctuat. Omnes libri clepressa; vocabulo propior sa- tis probatur verum depressa esse. „Haec patitur" Guyetus.

507 Crimina miror patronum invenisse Bentleiurn. Supra enim de carminibus sermo fuerat, haec iam nimis pia visa ossc, non crimina omnino, Erichthoni dic t poeta. Varietas in nomino Erichtho supra niemorata eadem fero cst V. GIO, 725, 826.

509 „Novos actus" aut usus Bentleius, (luod rilns v. 507 praecessit. Rursus ut varietur idem v. 511 furiale, per se tamen rcctius; ferale caput enim est ex vulgari vocabuii usu : inferis devotum, furiale furiis agitatum. Nove dictum i. q. induxo- rat novos ritus in artem. Quasi in novas vias duxorat artem.

512 Manes incolunt sepulcra conso- crala litteris D. M. Umbrae = manos Lu- canus saopius.

513 Audire nura ambiref

615 Vifa Schol. Voss. et Comm. acci- piunt de viventibus. nielius: quod vive- bai; prius ilhid (vita = .sociota.s humana) sacpiuH riinius ot suj)ra311.

517 Squalore Heinsius. Bentleius: tetro facies squalore gravatur | impexis umbrata comis." Ex his umbrata commendabile, nam ,,onerari faciem comis" pro tegi non fcrendum; oneratur aliquid re extrinsecus imposita, non cohaerente, porro comam, Jevem et mobilem, onus premens et gra- van.s quid non facilo quis dicet; nec mu- tatio raagna: inter m et t enim 6 (p) pro lubitu addita aut omissa {tempto, numerus, nombrc), sic ex umbrata, pronuntiationo iuvanto umrata, et porro, exstitit.

519 „Nuda" nppellantur quae vulgari tegu- mento sunt dcstituta, non rccedit ab hoc usu Lucanus, de terra, Jittoro, do regno lugurthao (11.90) spoJiato vocabuJum usur- pan.s, cf. ad 650, sed por vaoais non recto explicatur; nudnm non cst in quo nihil inest, sod supra aut circa quod nihil est, qnare non recto ad deserta busta provo- catur V. 611 ; ex illis remota erant cada- vcra. Fortasse pro nudis scribendum CRUDia. Busta sunt locus sepulturae, ve- Juti VII. i-G2 „terram— Romani bustum po- puJi", hic saepo consciiiH ost diris incanta- tionibus ot nocromantiao sagao. Bent- Jeius et Burm. „nudis — jperft7>?<s."

PHARS. LiB. VI. 504 — 537. 31

Egreditur bustis, nocturnaque fulgura captat. 520

o: Semina fecundae segetis calcata perussit o: Et non letiferas spirando perdidit auras. Nec superos orat, nec cantu subplice numen Auxiliare vocat, nec fibras illa litantis Novit: funereas aris inponere flammas 525

Gaudet, et accenso rapuit quae tura sepulcro. Omne nefas superi prima iam voce precantis Concedunt carmenque timent audire secundum. Viventis animas et adhuc sua membra regentis Infodit busto, fatis debentibus annos 530

Mors invita subit; perversa funera pompa Rettulit a tumulis; fugere cadavera lectum. Fumantis iuvenum cineres, ardentiaque ossa E mediis rapit illa rogis, ipsamque, parentes Quam tenuere, facem; nigro fumantia fumo 535

Feralis fragmenta tori, vestisque fluentis Colligit in cineres et olentis membra favillas.

520 hustis — aums (522) U, noturnaqae T, fulmina VUMG, fulgura AgB, flamina u, carptat A, 521 n.essis U (segetis u), segetes Mi, 522 et nec (nec non?) R, aures M (auras m, 2) A (auras m, 2) B,, 523 nec — vocat (52i) 1, Prisc, 340,18 H, subplice U, 524 litantis UMARTG, 529 viventis U, regentes M, regentis U, 530 infudit Mi, fatis

0 u ... debentibus M, 532 letum VAGB, le , to ?. e. leclo corr. in loeto et lectum aut loetumM^ 534 illa VUR, ipsa MABT, 535 nigro[que] UV, fumantia VU, que volantia uMAG,' 536 ardentis fragmenta Gr, 537 cineris Mi, olentia v.

521 et 522 non apte superioribus adiun- Bersmannus, Oudend., Burm., Cortius scil. guntur; post praemissa iila si - tunc fac- lectum funebrem.

tum aliquod desideratur ipsa nocte com-

missum, sed 521 sq. mos et consuetudo . ^33 Arentia Heins. teste Burm., sed non

magae significatur (nempe per praeteri- ^'^ Advv.

tum). Dubito an versus non sint Imius 535 „Nigroque C/nr?an^ta furao" cum Hein-

loci. - V. 522 Damste Mnem. XIX p. 380 ^;^ (cf. Advv. p. 149) Oudend., quod aptissi-

et Guyetus consensu herhas. Bentl.: „red- j^^ra, sieodem auctore(l.I.) proximo versu

dtdit auras» i. e. non letiferas illa tales stramenta legatur, ferendum, si fragmenta

reddidit." Specimina haec sunt mortiferae retineatur (Val. Flacc. II. 196), tamen uti-

potentiae. qua saga etiam nolens, quidquid ^^^ ^on necessarium est. Furaantia frusta

tangit, corrumpit. Perussit = arefecit. Ste- ^ecti funebris, qui cum cadavere combure-

rilitatemagrisagacingressuiadscribebant, b^tur (Tibull. I. 1, 75), significantur. Vo-

raortem afflatui. lantia pessime Burraannus et Weise; nigra

fumantia flamma coni. Hos. 531 Reraovit cadaver iam elatum aut

e capulo, antequara ad rogura eflferretur. 53G Vestes (suas) fluentes colligit in

Ita porapa funebris rediit inanis. Perversa nodura ad cineres recipiendos. Vesfem

corruptum est, siquidem conversa vel in- fluentem Heins., Burmann., et sic sine

versa significatur a tumulo doraura contra dubio scripsisset poeta, si lectores parum

quam vulgo, sed suUt cum sit perfectura, acutos praevidisset. Mira vulgaris inter-

ultiraa longa, inversa verum esse potest pretatio. V. 538 „Saxis quibus", rell. nempe

et conversa et divcrsa. Lectum pro letum aaQy.ocpdcYot;, quae huraorem tabificum ex-

82

M. ANNAEI LUCANI

Ast ubi servantur saxis, quibus intimus humor

Ducitur, et tracta durescunt tabe meduUae

Corpora, tunc omnis avide desaevit in artus, 5io

Inmergitque manus oculis, gaudetque gelatos

Effodisse orbis et siccae pallida rodit

Excrementa manus. Laqueum nodosque nocentis

Ore suo rupit, pendentia corpora carpsit,

Abrasitque cruces percussaque viscera nimbis 545

Volsit et incoctas admisso sole medullas.

Insertum manibus chalybem, nigramque per artus

Stillantis tabi saniem, virusque coactum

SustuUt, et nervo morsus retinente pependit.

Et quacumque iacet nuda tellure cadaver, 550

Ante feras volucresque sedet; nec carpere membra

Volt ferro manibusque suis, morsusque luporum

Expectat, siccis raptura e faucibus artus.

539 tractae U, 540 omnis Mj, 541 immersitque AB, 542 orbesetM, 543 iacentisMi, nocentiH T, 544 rumpit Mi, cupit Ri, 545-576 adsunt in P", cf. VI, 424, 545 perc— vulsit (546) laudat Prisc. 526, 28 H, 545 viscera mcmbris PnQ (Sangall, Prisciani), 547 ca- lybem Pn, calibem V, chalibem UK, 548 st. t. s. laudat Prisc. 310. 12 H, 548,549 alter- uter oniissus in P", Detlefsen p. ISi, 549 morsu, s suprascr. man. 2 V, morsu c, 550 quocunque P"m, quodcunque VUMR vulgo, nulla P", nuda VUT, ruda R, (ex dura?), 551 mebra P", 552 ferarum Pna (m, 2 in marg.), 553 expectata P», expectat

trahunt („trahitur tabes"), Sugifur Guyet., quo non opus, cf. Heins, ad Ov. Fast.II.419.

543 A laqueum nova enumeratio incipit, ut perfecta in sequentibus indicant, usque ad medullas v. 546 destrangulatis, dein de cruco fixis. Nocentis est accusativus; schol. Bern.: oorum qui se suspondunl. Malim omnino propter culpam innexos. Bentl.: recentes, non melius Peerlkamp ad Aen. vol. II. p. 439 pudendos.

545 Percussa nimbis = imbre flagollata. Memhris in P» mala correctio est, qua nssumta non intellegitur, quid sibi velit absolutum percussa. Incoctas est penitus coctas, percoctas, arefactas (non: oingo- koclit). Cf. Georges. Ilor. Epod.o. 37 „exucta medulla" dura humo arefacta.

540 lietinente, nempo nervi cadaveris, qui mordcnti resistunt, retinent dontes, quibus mordicus promuntur, et venefica sic toto pondcre corporis sui ex eius nor- vis pendot.

b\8, 549 Alter ox his ovanidus, alter omissuH in P". Scilicet singulao paginae habont 15 versuH, in fol. autem XlVrsunt: 545-517, vursus ovanidus unus, 550-555

[556J 557-561, i. e, 3 + 1 -f- 6 -f 5 = 15, sin post 517 duo versus evanuisse puta- rentur, contra constantem usum essent 16 versus in pagina,

550 „Quacunque iacet nudum tellure ca- daver", Grotius. Nuda tellus similiter dici- tur ac nudum littus (kaal) vid. IV. 605, VIIT. 2l)3, IX. 882, II. 90. Cf. Ovid. Her. XIV. 100, Heins. Syll. Epist. 808 et ad Ov, 1. 1. Quodcunque contra Grotium de- fendit Gronovius. Longa disputatione Cor- tius laxiorem structuram periodi tueri conatur, quasi sequeretur insidet; sed nihil ex iis, quao ex Lucano affert, convonit, ne VIII. 365 quidem, quod aliquam spe- ciom liabet (vido ad i. 1.), reliqua plane sunt aliena. Hoitland defondit 01. Rev. '95 p. 196 quodcumque, sed non persuadet; de „qualitato" cadaveris non agitur, Nec latet pro iacet probabile est, Bentl. ex ncscio quo cod, regio lcgit videt pro sedet.

662 Morsusque = sed morsus expectat, cf, IV, 519, V, 68.S, VII. 844. De re Hor. Epod, 5, 23: ossa ab ore rapta ieiunae canis. Apul. Metam. III 17 lin.: extorta dentibus forarum trunca calvaria.

PHARS. LiB. VI. 538 — 571. 33

. Nec cessant a caede manus, si sanguine vivo . Est opus, erumpat iugulo qui primus aperto, 555

o: Nec refugit caedes, vivum si sacra cruorem o: Extaque funereae poscunt trepidantia mensae, Volnere seu ventris, non, qua natura vocabat, Extrahitur partus, calidis ponendus in aris. Et quotiens saevis opus est ac fortibus umbris, 560

Ipsa facit manes : hominum mors omnis in usu est. Illa genae florem primaevo corpore volsit, Illa comam laeva morienti abscidit ephebo; Saepe etiam caris cognato in funere dira Thessalis incubuit membris, atque oscula fingens 565 Truncavitque caput, conpressaque dentibus ora Laxavit, siccoque haerentem gutture linguam Praemordens, gelidis infudit murmura labris, Arcanumque nefas Stygias mandavit ad umbras.

Hanc ut fama loci Pompeio prodidit, alta 57o

Nocte poli, Titan medium quo tempore ducit

VUN, rapture corr.: raptura est (e) Ai e facibus M, corr. : [e] faucibus, rapture R, rap. tura e ?« c. rel. 655 erumpant a. v., 556 omissus in Pn Q XIX br cf. ad B48, post vivum lac. 4 litt. M, fusum Hosii FL, 557 funereoasposcunt Pn, funere TB, 558 volnera sin Pn -re si reliqui et vulgo, correxi] vocaret b, vacabat Pn, 559 gelidis VRg, pondendus U, 560 quotiens VU, 562 laudat Prisc. 527.2, e corp. TuGA (una littera aute e deleta), [e] Prisc. cum relL, 563 ephoebo MR, 564 fun.rad. Pn, 565 fi.gens U, fingens GE, figens VMARB, 566 capud Pn, conpressaq. PnM, o.e P", 567 las- savit Pn, gutturae U, 568 infundit PnABM (corr. in: infudit) T, gelidis in ras. U, 570 hanc n e corr. addita M, 571 medium titan Pn.

554 et 555 spurios putat Cortius, Schra- illud partus partu omissum. BentL: sed

derus et alii; Grotius in editione tertia ventris. 556 et 557 („nec refugit — extaque — men-

sae): „Hic versus (556), inquit, cum se- 561 In usu est =r usui est, cedit ei in

„quente deest in Ms. P. Forte et hoc ex usum; quae sit „mors omnis" sequentia

„emendatione Lucani aut Argentariae Pol- docent. „In usu esse" vulgo de consuetu-

„lae." Puteaneum Grotii esse Regium se- dine dictum h. L non admodum scite de-

cundum, a quo perpetuo distinguitur ab lectum. Ceterum haec verba: „hominum —

Oudendorpio, qui utrumque usurpabat est" tam sunt corollarium superiorum,

librum, non recte suspicatur Weber III. quam argumentum sequentium indicant. p. XVII, nec debet cum Regio 1 confundi.

Grotius tamen librum veterem appellat 566 Tradavit coni. Bentl. quia truncari

praef. ad ed. 2. a. 1625. Eius libri testimo- caput adstantibus cognatis non per frau-

nium iam confirmatur palimpsesto Neapo- dem possit. Potest sane in exsequiis, cor-

litano. Cuius auctoritati cedens versus pore iam in rogo posito, et quid non

556 et 557, non vero 554 et 555, qui ab potest In his? Fingevs i. q. fingens se

omnibus libris agnoscuntur, poetam dele- oscula dare. Figens Cort., Weis. Vs. 567

tos voluisse puto. Duo enim haec paria Laxavit, aperuit. 554 sq. et 556 sq. iuxta stare non possunt.

Cohaeret v. 558 sq. cum 554: „nec cessant 571 Medium, sqq. Nempe terra conslstit;

a caede manus nec pavtu (i. e. infante), hoI circa terram volvitur; nobiscummedia

si quis extrahitur volnere ventris". Post nox est, sol antichthoni altissimus.

3*

34 M. ANNAEI LUCANI

Sub nostra tellure diem, deserta per arva Carpit iter. Fidi scelerum suetique ministri, Effractos circum tumulos ac busta vagati, Conspexere procul praerupta in caute sedentem, 575 Qua iuga devexus Pharsalica porrigit Haemus. Illa magis magicisque deis incognita verba Tentabat, carmenque novos fingebat in usus. Namque timens, alium ne Mars vagus iret in orbem, Emathis et tellus tam multa caede careret, sso

Pollutos cantu dirisquc venefica sucis Conspersos vetuit transmittere bella Philippos, Tot mortes habitura suas, usuraque mundi Sanguine; caesorum truncare cadavera regum Sperat et Hesperiae cineres averrere gentis, 585

Ossaque nobilium tantosque adquirere manes. Hic ardor solusque labor, quid corpore Magni Proiecto rapiat, quos Caesaris involet artus.

Quam prior adfatur Pompeii ignava propago: „0 decus Haemonidum, populis quae pandere fata, 590 Quaeque suo ventura potes devertere cursu, Te precor, ut certum liceat mihi noscere finem,

574 effractum P", et fractos ABMiT, eflractos M (e corr.) c. rol., vaganti a, 576 far- salia V, pharsalia R, pharsalica UAPnMG, desinit P" cf. VI. G67, 579 urbem a, ne niars alium AV, 580 iam V, 581 poUuto. A, polluto Vu (m Stht.), 582 compressos A (conspersos a) T, compressus B, metuit c, tramittere Mi, 584 caesorum — regum 1. Eutyclies V. 4G9.30 K, 585 avellere A (avertere a m. 2) B, avertere MVT, averrere U

re (averre ), evertere K, 589 pompei A, 590 haemonidum populis quae Ui, 591 potest AiB, devertere AMVUGC, divertere v.

576 I. q. qua Haemus se demittit in pla- mellam et Varroncm, averrere semel tan-

nitiem Pharsalicam. luga dixit convallem tum laudatur (ex Licinio Macro), tamen

leniter declivem, iugem. everrere Regio non satis stabilitur, reliqui

^„- ,, , , j „ TT ■ T-. - enim libri praepositionem amonstrant, ut

580 „Cumula(a caede" Hcms. - Per canfu ^,p, .^ ^^^^^^^^^ ^^3^ ^^^^^^^^ .^^^^ „„^^^^^ ^t

et suci.% rospicitur ad superioros v.x^«u«v- ^,,,rrere, ex quil.us si quaeritur utrum-male

t,la;, quibus Thessalia semper famosa intellectum et obscuratum sit, responsum

fuerat. Ad polluere cantu cf. Ov. Met. II. ^^^^ pot^st esse dubium. Averrere aptum

793 ubi Invidia adflatu suo url.es pol- ^^^ pulveri, arenae et simm. et cineribus.

luif (fios ). 1'Jverrere et eveUere alibi confusa sunt, sic

582 Philippi transmitteront bella, ut nv^^^r^' in A ex awrme factum, Cf.Forcel-

maro naves, aimm. PJiilippi et Pharsalus ^'"i '• v. everrere. Probavit averrere Heins.

a poota in Tiiessalia collocantur, cf. VH. ^(^vv. p. 150, recepit Hos. Cf. IX. 329

85i sq(i., nnde freciuons confusio utrius(iuo "«'''•''^ ct averro confusn.

loci, ot iliiomus prope Pharsalum v. 576,

585 Avertere ex M diserteenotavi, artrre Stiit. Everrcre frcquontis usus apud Colu- sito, de (Hn>u instituto, cf. ad II. 47(».

591 Devertire mihi cum Grotio necessa- 685 .i4uer/ere ex M diserteenotavi, artrrere rium videlur; devertere dicitur de propo-

PHARS. LiB. VI. 572 -608. 35

Quem belli fortuna paret. Non ultima turbae

Pars ego Romanae, Magni clarissima proles,

Vel dominus rerum, vel tanti funeris heres. 595

Mens dubiis perculsa labat, rursusque parata est

Certos ferre metus. Hoc casibus eripe iuris,

Ne subiti caecique ruant; vel numina torque,

Vel tu parce deis et manibus exprime verum.

Elysias resera sedes, ipsamque vocatam, 600

Quos petat e nobis, Mortem tibi coge fateri;

Non humilis labor est; dignum, quod quaerere cures,

Vel tibi, quo tanti praeponderet alea fati".

Inpia vulgatae laetatur nomine famae

Thessalis, et contra: „Si fata minora moveres, 605

Pronum erat, o iuvenis, quos velles, inquit, in actus

Invitos praebere deos. Conceditur arti,

Unam cum radiis presserunt sidera mortem,

593 quem M, 596 dubns M, dubius Ri, perculsa U, percussa rell. vulgo, labat u, pavet rell. vulgo, 597 CQrfos U, wris M, iuris U, 598 nec R, nomina Mi, 600 ipsam- que - fateri (601) J. Serv. A. XI. 197, 601 quem Serv. 0, a nobis Serv. (?ASF), 601 tibi M, tibi ABGE Serv, sibi a. mihi VUe, 602 dignura est VR, 603 quod m, praepon- dere^ alea U, 604 laetatur vulgatae {Jioc ord.) MAVUG, vulgato UG (-taeg), 607 invito M, inultos R, preuere Mi.

596 Generalis sententia {rursus i, q. con- derare aliquo est inclinare in aliquid, ut

tra), in qua mirifice friget vulgatumpave/', Sen. Clem. I. 2. 2: „in partem humaniorem

immo perdit acumen dicti: opposita esse praeponderet" et alii. Confusae sunt duae

debent: metuere (ferre metus, 597) et non metaphorae: aleae et staterae. metuere; sed pavere et mefuere non sunt

opposita, at optime respondent mter se 604 „Nomina famae" cf. supra 267 „felix

„labare" et „certos ferre metus," Mutatio hoc nomine famae." Famaeestgenet .subi. est exigua B et U, ut centies, confusis, et

L et P (LaUat, PaUet). Percussus et per- ^06 Erat cf. ad II. 617. Versu 609 Heins.

culsus paene promiscue a librariis cum scri- voluisse manus (Burm.) falsum est, cf.

bantur, non dubitavi recipore perculsus, Advv. 1. 1, V. 608. U in marg. CyNA-

aptius figuratae dictioni (labat). Labat Cor- ^, ' -7-,.',, ,, ' ? .

tius quoque. V. 597 duris Rottend. secun- CTFIAN dt" Nempe vult constellationem.

dus Burmanni et Cortianus, Doctrina philosophica est, quae h. 1. tan-

gitur, et sapiunt haec „ordinem (harmo-

599 Manibus, apud Lucanum demum niam) praestabilitum." Continua series

tritum de umbris mortuorum, etiam ex causarum, quae ab origine mundi sive fato

inferis emissis. sive dei voluntate constituta est, non po-

^/^1 ^ V, u • i ^ ^fl • test convelli; at quaedam sunt exclusa,

601 Queyn habuisse commentum efficio . . .' . -i. tt 1 -i. i.-

. ^ , ,. „ . _ n unms hommis mors et vita. Voluitutique

ex interpretatione: „Pompeium an Cae- , . , tt i • x i. x

" " ^ hommem obscurum, Vel sic tamen tota

haec doctrina laborat; at magnificum

602 „Labor et dignum quod", Heins. quid et arcana sapientia mixtum erat Advv. p, 150. Membra nonsuntadaequata, praefandum. — „Unam mortem presse- longius, quod extenditur usque ad fati runt", i. q. unum hominem morte presse- (603), illustrat superiora. Cf. asyndeta runt. — „Quamvis" (609) sqq. : quamvis \. b28 ia.nt6 vel), b97. Dignumtibiutaiiovoot, omnis stella fecerit 'quempiam senem, labor viribus tuis conveniens. Bentleius tamen mediae aetatis annos abrumpimus, propter quo postulat proppndeat ; praepon- sc. ei.

36 M. ANNAEI LUCANI

Inseruisse moras et, quamvis fecerit omnis

Stella senem, medios herbis abrumpimus annos. nio

At simul a prima descendit origine mundi

Causarum series, atque omnia fata laborant,

Si quidquam mutare velis, unoque sub ictu

Stat genus humanum, tunc, Thessala turba, fatemur,

Plus fortuna potest. Sed si praenoscere casus 6i5

Contentus', facilesque aditus multique patebunt

Ad verum: tellus nobis, aetherque, chaosque,

Aequoraque, et campi Rhodopeaque saxa loquentur.

Sed pronum, cum tanta novae sit copia mortis,

Emathiis unum campis adtoUere corpus, 620

Ut modo defuncti tepidique cadaveris ora

Plena voce sonent, nec membris sole perustis

Auribus incertum feralis strideat umbra".

Dixerat, et noctis geminatis arte tenebris,

Maestum tecta caput squalenti nube pererrat 625

Corpora caesorum, tumulis proiecta negatis.

Continuo fugere lupi, fugere revolsis

Unguibus inpastae volucres, dum Thessala vatem

609 feceret Uj, 610 praerumpimus M, abrupimusA, 613 unoque sub ictu U, 614nunc thessala T, 617 at MRGB, aetherque chaosque U, 618 rodopeaque saxa loquentiir U, 622 ne MVGb, sola M,B,, 623 1. Prisc. 443.25 H, id. 479.23 H, id. 481.19 H, id. 621.8 H, Eutyches V. 464.22 K, ferali Eut., strideat Phocas V. 438,5 K, 627 [fugere - volucres (628), Lact. ad Stat. Theb. II. 620 errore tanquam Lucanea laudat „impastae fugistis aves" quae sunt Statii Theb. I. 626.]

614 Comm.: „tum inexplicabile eBse omnes iam factam cogitaret. Colligitur hinc, epi- confitemur" leg. inextricabile sc. unum fa- sodium de Erichthone destinatam fuisse tum ex serie fatorum. alii loco et ante reliqua a poeta confec-

tum; mente mutata alium locum ei assi-

616 Coyifentus' i. q. contentus es. Cf. IX. gnavit, sed vestigia prius constituti ordinis

604 deum'8. remanserunt. — Mortis = cadaverum. De

Rifl Mo.1,1 A a, , o TT o oAn 4. -c, Thessalis cf. StatTheb. III. 140-146, Apu-

618 Markl. ad Stat. S. V. 3. 209 et Ben- , • ,t *. 4. *

lems Metam. passim et omnmo auctores

tleius: „aequoraque et Tempe et Rhodopeia" probat Schrader, futtili de causa. Bisterna sunt: tellus aether chaos, aequora campi saxa.

de Magia, Rein ap. Pauly IV, 1411. Cada-

ver in vitam revocatum habet Heliodorus

Aeth. VI. 14 sq. (Hask.). Apud Senecam

Oedip. 647, sqq. est sciomantia (evocatio),

619 Memoria dignum haec pugnare cum ^. I. necromantiae {necyomantiae) descriptio.

v. 682 „vetult transmittero bella Philippos. ^26 Obteda Heins. (Burm.) Nubes tenue et

tot mortes habUura hu^s usuraque mundi nucidum volum ut r.^iX,^ de rete vena-

vtrf "' ' ■' \ ^'''"' ^l'^'^ '"'^' 'orio et ipsum nubes Qainct. Decl. I. 17.

ZrJ r ^""^T"' v?"^vTr"'"' Haskins coll. Stat. Theb. VL 664 „nec se

narrationis, exquaproehumlibroVIIsequi- , <•.*,• * u u „

+.,... .,.,!*,* •u j lanugo fatetur mtonsae sub nube comae"

tur; nec de tuniultuarns quibusdam proe- • f 11 f fi

liis agitur, nam ex his velitationibus non >i e ©g

manent cumuli cadaverum. Non potuit sic, 628 Tmpactac probat Heinsius (B). Vatem

uthoc, loco factum.scriberenisiqui pugnam i. q. cadaver fatidicum.

PHARS. LiB. VI. 609—649. 37

Eligit, et gelidas leto scrutata medullas,

Pulmonis rigidi stantis sine volnere fibras fiso

Invenit, et vocem defuncto in corpore quaerit.

Fata peremptorum pendent iam multa virorum,

Quem superis revocasse velit. Si tollere totas

Tentasset campis acies, et reddere bello,

Cessissent leges Erebi monstroque potenti 635

Extractus Stygio populus pugnasset Averno.

Electum tandem traiecto gutture corpus

Ducit, et inserto laqueis feralibus unco

Per scopolos miserum trahitur, per saxa cadaver

Victurum ; montisque cavi, quem tristis Erichtho 640

Damnarat sacris, alta sub rupe locatur.

Haud procul a Ditis caecis depressa cavernis In praeceps subsedit humus, quam pallida pronis Urget silva comis et nullo vertice caelum Suspiciens Phoebo non pervia taxus opacat. 645

Marcentes intus tenebrae pallensque sub antris Longa nocte situs; numquam, nisi carmine factum, Lumen habet. Non Taenareis sic faucibus aer Sedit iners, maestum mundi confine latentis

632 iam miilta M, pendentia [iam] multa AB, pendentia multa virorum T, 635 herebi GR, 638 unco M, 640 victorum Mi, tristesRi, erectho MiARC. 641 locaturV, G^Zditis caecis U, 643 subsedit U, 645 taxos R, 646 marcentis Mi, antros A (antris m 2) Bi, antro T, 647 facta U (factum u), 649 maestus R, latentes M.

630 Stantis = integras. oppugnaret. Sententia fortasse non optima,

sed sententia est, in vulgari interpretatione

632 „Tam, multa" Bentl.Nescio cur: supe- nullam video aptam. riora praeparant haec; iam momentum

fatale adest. At alia res evadit si versus 637 „Traiecto gutture" Grotlus: „cuius

632-636 in suspitionem vocaveris, quod ipsa guttur unco traiecerat", Burmannus:

nemini in mentem venisse miror. „Si tol- ,,corpus traiecto gutture est dictum ut lato

lere totas tentasset acies", - quis hoc venabula ferro". Prius ut est simplicius, ita

posLulabat? Longe repetitumdocumentum magis loco convenit; horridum est, ut

asiutiae Erichthus. Monstro potenti dativum ^^cn^ ipse, quo ignominiose corpora tra-

auctoris putant ad extractus; sed hocnimis huntur, velut gladiatorum et^Seiani apud

ambiguum, requirimus dativum supplen- luvenalem. „Traiecto gutture" tamen vix

tem illud extractus (de Averno post) ; et Per uncum, ut Grotius, sed quomodocunque

improprie Erichtho, quae nihil, nisi voce, cf. 638: „laquei ferales" funis gutturi cir-

ab humano habitu recedit, sic dicitur, hoc cumiectus, accipiunt uncum.

loco praesertira, ubi de inferorum monstris g^g Squalida Heins. (B). in propatulo erat cogitare. „Stygio Averno"

si iungimus cum extractus, restat haec in- 646 Squalensque Bentl. quod pallens non

sipida sententia: „si omnes evocasset pu- apte dicatur, cf. Ov. Am. I. 8. 52: ^cane-

gnarent". „Monstrum potens" potius Orcus scunt turpi tecta relicta situ". Ex colore

est; huic si omnes caesi essent erepti, mucoris facile explicatur, et omnia infe-

nasceretur exercitus (populus) qui Avernum rorum sunt decolora.

38

M. ANNAEl LUCANI

Ac nostri, quo non metuant emittere manes 660

Tartarei reges. Nam quamvis Thessala vates

Vim faciat fatis, dubium est, quod traxerit illuc

Adspiciat Stygias, an quod descenderat, umbras.

Discolor et vario furialis cultus amictu

Induitur, voltusque aperitur crine remoto, 655

Et coma vipereis substringitur horrida sertis.

Ut pavidos iuvenis comites ipsumque trementem

Conspicit, exanimi defixum lumina voltu,

„Ponite, ait, trepida conceptos mente timores,

lam nova, iam vera reddetur vita figura, 660

Ut quamvis pavidi possint audire loquentem.

Si vero Stygiosque lacus, ripamque sonantem

Ignibus ostendam, si me praebente videri

Eumenides possint, villosaque colla colubris

Cerberus excutiens, et vincti terga Gigantes, 665

6B0 metuunt R, nieluant G cum reliquis, adniittere MV, (emittere m c. rell.), 651 nuni B, 652 traxerat Cg, illic ABiUT, 653 stigeas c, descendat ad A. descenrf?7 ad V, descendit ad Rg, descenderat C (ad652), descenderit GC (ad 653), 654 feralisC, 661 pos- sent A, 663 praesente 0 vulgo, 664 poss»nt V, possunt U, possent AG, 665 victi Mg, vincti m.

650 Emitttere bene defendit Ileitland Class. Rev, 1895, p. 196. Inferorum dii ex orco In illam specum submitlere umbras non dubitant, quod earum condicio nihil eo mutatur (utrobique tenebris merguntur). Nam, inquit v. 651— 653, non discornes („du- bium est") utrum (luod Tliessalis domisit corpu>^, an quod ad inferos antea funditus desccndorat, adspiciat illic mortis caligi- nem („stygi;is umbras istas''). Alii (Haskins, Schol.) quod causalo putant (utroquo versu 652 et 653), et subiectum ante ad^^piciat „Thessalis" putant nexu cum superioribus impedito. Descenderai rccepi, sc. iamantea. Hinc factum, casu omissa syllaba descendaf, (luod suppletum descendat ad inA. Traxerif tamen rectese habet,aliam onim temporum rolationem }uibet. Non una diflicultato prc- mitur lectio Bentleii: dubium est, <iuod traxerit illuc, | aspiciat, Stygias an qnod desccndat ad umbras" i. e. (ipsis Bontleii verbis) — „dubium ost, an aspiciatanimam [nempo Erichtho] quam o Stygo exciverat, an aliani, (luae recens mortua illacad infe- roa doscendat." Paulo diversa intorprotatio WoiHii. Nulia autem ex proposilis omni diflicultato vacat. Ipsius poetao studio locus impeditus est.

656 Operitur Grotius, coraraendatuiu

Damsteio. Sed „aperitur vultus crine ro. moto" est i. q. „revocat a fronte capillos" ut Heins. Advv. p. 412. „Viperei3 sertis" vipcris complicatis insertum, quod crines circumdat ct sustinet. Sen. Herc. 1003 de Eumenide: ..torquens angue vipereo co- mam", in spiram colligens („conspirans"). nbi non cum Heinsio, quem omnino con- feras, legerim igne.

(358 „D<'flexu)n lumine" ex codice Bers- manni Bentleius sine necessitate.

661 Suspectus Heinsio propter personani verbi: „ut possint" pro possifis. At „quam- vis pavidi" non attributum efficiunt sed aubiectum sunt; pavidi substantive posi- tum i. q. ut vel pavidissimi possint. Posse i. q. a se inipetraf*e.

(!62 „Si vero" i. e, quamquatn quid opus iigura vera (6(i0), si ostendam inferos, et me opem ferento Eumonides et alii terro- res possunt socuro adspici ? Languet vul- gata „mo pracsonte" et non respondctsen- tontiao; Grotius: „me praostanto". Praebente Madv. Adv. Critt. II. 131. Posscnt v. 664 non recto restituit Hosius; in obtestatione ad rora certam aut tritam respicinius pro documento, quao non „irreali" imperfecto subvorti debet.

PHARs. LiB. VI. (350—683. 39

Quis timor, ignavi metuentis cernere manes?"

Pectora tunc primum ferventi sanguine supplet Volneribus laxata novis, taboque medullas Abluit et virus large lunare ministrat. Huc quidquid fetu genuit natura sinistro 670

Miscetur. Non spuma canum, quibus unda timori est, Viscera non lyncis, non dirae nodus hyaenae Defuit, et cervi pastae serpente medullae, Non puppim retinens euro tendente rudentes In mediis echeneis aquis, oculique draconum, 675

Quaeque sonant feta tepefacta sub alite saxa, Non Arabum volucer serpens, innataque rubris Aequoribus custos pretiosae vipera conchae, Aut viventis adhuc Libyci membrana cerastae, Aut cinis Eoa positi phoenicis in ara. 680

Quo postquam vilis, nec habentis nomina pestes Contuht, infando saturatas carmine frondes, . Et quibus os dirum nascentibus inspuit herbis,

667-698 ad8unt in Pn cf. VI. 576, v. 667 1. Sov. A. VI, 149, tunc Pn, tum solus R, suplet PnR, 668 volneribus P"A, reliqui vuln., 670 quidquid G, reliqui quicquid, versus in Pn legi non potuit nec v. 611 verba: non — tim .est, 671 timori [est] M, 672 lincis VUAG, durae AMRi, hiaenae VUR, 673 pastae PnABCM (corr. in: -i), passae R, pasti reliqui, medullae OPnR, medulla B, 674 puppem ABVR, retines T, rudentis UM corr. in -es, 675 medio pn, echenais P"R, echinn... A, echeniis M, ecinatis c, echenis JJ corr. in: echinus, guod est in VT, 676 sonant feia. U, feta — saxa 1. Serv. Aen. 1.394, 679 ly- bicae A, lybici V, libici MR, libycae Tg, 680 phenicis R, 681 vilis U, et habentes PnO, habentis g, numina g, pestis A, 682—698 plurima in Pn evanuerunt, ex relicuis notavi quae alic/ua ex parte mommtum habenf, 683 hos A, durum V, dirum corr. in: durum M, imbuit VRg, herbis PnUEG (corr. ex -as), erbis R, herbas VMA.

666 i¥';/tten/?s genetivus, hominisin vitam 673 Vulgo: „pastl serpente", Hos.: jmstae

revocatiHeins. (Bu). Sedbenemanes pavidi cumlibris; etsiinsolens est „pascere (= nu- dicuntur et instabiles, it^<(vt]vijc y.aQyjva. trire) medullas" ferendum tamen in poeta.

608 Perinde est utrum dicatur: „tabo 676 Plin. X. 12: „(aquilis) inaedificatur

raedulias", an: „tabum medullis", quam- nido lapis aetites — est autem lapis iste

quam alterum magi.s perspicuum; tabum praognans intus alio, cum quatias velut

utique a medullis (interioribus) removetur m utero sonante". Ib.: „aetites — nihil igno

Schol. Voss. : „ne qua tabes in medullis deperdens"; plcnius Servius ad Aen. T. 8?4

interioribus permaneret, purgat has maga (p. 1-32. 21 Thilo) et Schol. Web.

et abluit tabo". Laxare = aperire, supra „

567. Ad lunare cf. 505. ^'^^ ^'' coniectura est Farnabu neces-

saria. Et defendit Fritzsche I. 1. p. 31 et

672 Nodus hyaenae e.st spinae eius arti- Heitland Class. Rev. 1895 p. 153, nimis

cuius primus, cui fabulosara vim adscribc- argute. Fuiiosi homrais est diccre quae

bant.Plin. XXVIII. 99 (Detl.): „huncspinae omittat habere nomina; memorabile est

(hyaenae) articulumsive noduniAtlantion gi quid non habeat nomen. Et aemulatio

vocant, estauteraprimus",dequomiracula contra Ov. Metam. VII. 266, sqq. facta

in superioribus narraverat. R. Fritzsche frustra fingitur. Quaestt. Lucaneae p. 32: durae (dirae con-

iecturam putat, quod tamen est in VG) hy- 683 Herbas dederunt quibus attractio

aenae de lapide hyaenia(sic) interpretatur. inversa (cf. Weber ad Cortianam IX. 465)

40

M. ANNAEI LUCANI

0 : Addidit et quidquid mundo dedit ipsa veneni.

Tunc vox, Letiiaeos cunctis pollentior iierbis 685

Excantare deos, confudit murmura primum Dissona et humanae multum discordia linguae. Latratus habet illa canum gemitusque luporum ; Quod trepidus bubo, quod strix nocturna queruntur, Quod strident ululantque ferae, quod sibilat anguis, 690 Exprimit et planctus inlisae cautibus undae Silvarumque sonum fractaeque tonitrua nubis, Tot rerum vox una fuit. Mox cetera cantu Explicat Haemonio penetratque in Tartara lingua:

„Eumenides, Stygiumque nefas, poenaeque nocentum, 695 Et Chaos innumeros avidum confundere mundos, Et rector terrae, quem longa in saecula torquet

684 quicquid AVUM munda d. i. veneni M, 684, 685 oniissi in Pn et R similitudine exitus V, 683 et 685 (herbls), 686 confundit ABg (deest vocabulum in P») M corr. ex: confudit, 687 prinium (pro: niultum) V, multum M in ras. a man. 2, humanae M corr. in: humana man. 2, 688— fuit (693) laudaf Serv. ad Aen. VI. 247 (II. p. 41 Thilo) 688 geraitusque Serv. PnUVMG, gemitumque ABgT, 689 iaud. Acro ad Hor. Epod. 5.20 et Isidorus Orig. XII. 7.42, 690 strident 0, stridunt R Serv. (deest in Pn), 691 plactus, n add. m. 2 M, cantus G (planctus g), inlisae R, illisae — sonum om. Serv., 692 fractae- <iue tonitrua nubis 1. Lact. ad Stat. Theb. I. 257 (Lindenb. addit: „in fulmenque cogitur aes", quae a Lucano aliena sunt), Serv. Aen. V. 694, nubes Serv., 695 -ides s in ras. M, eumeni.de A, s add. man. 2, stigiumque R, nocentem Pn, 696 enumeros 1. man. A, confudere Pu, 697 longa in saecula torquent Pn, quam longa in U, in ras., minos m (m. 2) pro : rector.

ignota erat. Ad lierbis versibus contiguis repetitura cf. IV. 19, 20 et alia. Attractio eadem III. 160.

684 insiticiura esse statuit Oudendorpius. Turbat iustam structuram (vid. infra) et post 683 est superfluus. Alteruter ad con- structionem recte se habet, nam et post addidit ponitur ut I. 209, sed posterioris vaga et futtilis sententiaest; delevithunc, opinor, poeta, nimis seduli Sosii in vitara revocarunt. Oudend. cura Grotio novam sententiam incohat a tunc, ut „postquam - contulil" protasis, „addidif — veneni" apo- dosis sit, non nirais apto; sed a tunc, ut saepe apud Lucanura, incipit apodosis. „Mund() dedit ipsa" positum est ad sup- plendum superioreiu versun), in quo os dirum videbatur magae cuiuscunque, non simpliciter Erichthus; ipsa quoque incan- taverat horbas; quod cum ita sit, versus hi 68,'i ot 684, quorura altor alterum supplct non ita dobont separari, ut prior ad pro- tasin, altor ad apodosin pertineat. Porro si rocte statuitur, os dirum esse ipsius Erichthus, alter versus nihil novi addit.

Cur durum et adiicit pro addidit scribat Heins. p. 150, non assequor. — Excantare est evocare cf. 686, IX. 951.

690 S/rirfeo Phocas Lucano adscribit de Nora. et Verbo 9. 2: „alii (strido) ut secun- dae proferunt, ac maxime Lucanus huius- niodi declinationera usurpavit", cf. strideat VI. 623. Imperfectum (striderem IX. 827) dubiura non est. Alibi vestigia formae stridere sunt in codd., ut supra 179, ad IX. 916. Videtur L. promiscue utraque forma usus esso.

696 „Stygiura nofas" i. q. Styx nefasta, nw.ndos (6%) i. q. aotates.

697 „Rect.or terrae" cf. Stat. Theb. IV. 516: „et triplicis mundi summura, quem scire nefastum est; illuni sed taceo" et infra 744, ubi mysticus deus Deniogorgon s. Deniiurgus secundura Haskinsiuni intel- legitur. Bentloius ad h. 1. ox Stoicorum, iuquit, scntentia in conflagratione mundi omnia pereunt, etiam ipsi, qui nunc dii; optat Pluto, sortera suara tertiara aegre forens, ut conflagratio citius tiat, et iq

PHARS. LIB. VI. 683 — 710. 41

Mors dilata deum, Styx, et quos nulla meretur

Thessalis Elysios, caelum matremque perosa

Persephone nostraeque Hecatae pars ultima, per quam 700

Manibus et mihi sunt tacitae commercia linguae,

lanitor et sedis laxae, qui viscera saevo

Spargis nostra cani, repetitaque fila sorores

Tracturae, tuque 0 flagrantis portitor undae,

lam lassate senex ad me redeuntibus umbris, 705

Exaudite preces, si vos satis ore nefando

Pollutoque voco, si numquarn haec carmina fibris

Humanis ieiuna cano, si pectora plena

Saepe deo lavi calido prosecta cerebro,

Si quis, qui vestris caput extaque lancibus infans, 7 10

698 desinit Pn, 699 in ras. U, elisi T, 700 persiphone M, hecate pars ultima nostrao Serv. A. VI. 118, nostri u (Stht.), hecate AVTB, hecates aM, hecatae UR Serv., pras M, 701 comercia M, Unguae U, 702 qui - cani (703) 1. Lact. ad Stat. Theb. II. 29, Serv. A. VI. 418, sedes Ti, laxa Bi, 703 spargas T^ repetitaque M, repertitaq T, 704 [o] R, flraglantis c, 707 [si] M acld. m, 708 si - cerebro (709) 1. Lact. ad Stat. Theb. V. 641, plena g. s. vita A, pleno Lact., 709 vulgo saepe dedi et lavi, [et] Lact. MUV, et vAE, dedi MABUV (ex corr.) G, deo (corr. in dedi) VR, davi Bi, 710 si quisquis MG, quis qui Ub, quisquu (sic) A, quisquam V, quisquam g, extaque U.

mundi renovatione vel Maris vel etiam tae) ex tribus (caelesti, terrestri, inferna)

Caeli sibi sortem sperat". Utique maior ultima; attributum sunt tov Persephone;

reliquis diis et eorum sortis expers signi- ^^p_ perosa matrem et nostrae Hecatae

flcatur; sperans mortem deorum (deum), ^^^a ultima", iis superstes futurus est. lunge: „Ionga in

saecula dilata". - V. 699 Llysii Heins. 702 lanitor a Romanis inventus deus, a

Advv. p. 150 sine argumento, Bentl. quod Cerbero (cani 703) diversus etiam in monu-

Elysios iungendum putabat cum perosa, mentis cf. 0. Rossbach, Damonen der Un-

quod non opus. Spes pro pars non displicet terwelt, RM. 1893 p. 594. „Viscera nostra"

Burmanno. Apud Servium (A VI. 118) le- ^- nobis oblata, ut animas ad nos trans-

gendum est ilecatoe, non Feca^e, ut vulgo; mittat. Apud Verg. A. VI 420 ei melle

ratiocinatur enim sic: Vergilius iunxit saporata (Giithling) offa obicitur. Laxae,

lucis et Avernis, cum prius (lucis) Dianae, spatiosae, „latae" Scholia.

alterum (Avernis) sit Proserpinae; „lucis" 7^3 Repetita fila" nempe eorum, qui a

et Avernis igitur non potuit uni ex tribus ^^^^ ^^ ^^tam revocati novam incipiunt. potestatibus: Luna, Diana, Proserpma ad-

scribere, elegit propterea nomen generale, 709 Vulgo dedi et lavi. Et tam prcpter

„elegit nomen, inquit, in quo utrumque auctoritatem quam propter metrum omit-

[Zmcjs et ^wrnis] constabat; unde Lucanus tendum; dedi nullam offert probabilem

[nempe quod Hecate plures potestates con- sententiam. V^Teisius interpretatur uterum

iungit] de Proserpina ait Hecatae [sic leg.] plenum, Cort. iungit pectora prosecta, quod

pars ultima nostrae". „Nostrique Hecate nuHo ^^ exemplo, semper enim prosecta

pars ultima" Hos., quo omnia perspicua absolute usurpatur, quare recepi deo ex

dicit, nec tamen explicat (J. J. 1. 1. p. 316). ^Vi. Dubitari potest, an deis sit prae-

„,,rt AT / • • i A- ■,. c.i.i-i. • TT ferendum; quis deus significetur quamvis

/00 Nosfri m u exstare dicit Stht, mvU . , '.^ ^ ^., ^- ^

r,, .^ ■, Ar / • j 4. • ^ j T^ •!• incertum sit, non tamen id satis est cau-

Oudend. Nostri deteriores ap. Oud. Facilis 1 ■ ■■>.

„^^f „. , -u i ■ TT ± sae cur deis scribamus, mmus etiam cur

contusio cum nostre scnbatur; sic Hecate ■, ,. ^tt v ^.7 ^ l ■ ■ r, 2

in n H" / ■ V ' <■ • n ■ ' (Hos.). Plena est lemmmum. Pectora

rr l ii'o, "ti jjj de una persona, ut supra 202. Substantivum

Hecatae non tantum Serv. stat sed codd.

prosecta in re sacra soUemne

710 „Si quis — victurus uUima est: forma extrema Dianae (Heca- i. q. „si quis non erat raoriturus, parete"

quoque; inde hecaie explicatur palaeo-

graphice, et hecates. Nostrae Hecatae pars 710 „Si quis — victurus erat, parote".

42

M. ANNAEI LUCANI

Inposuit, victurus erat: parete precanti. Non in Tartareo latitantem poscimus antro, Adsuetamque diu tenebris : modo luce fugata Descendentem animam ; primo pallentis hiatu Haeret adhuc Orci. Licet has exaudiat herbas 715

Ad manes ventura semel. Ducis omina nato Pompeiana canat nostri modo militis umbra, Si bene de vobis civilia bella merentur."

Haec ubi fata caput spumantiaque ora levavit, Adspicit adstantem proiecti corporis umbram, 720

Exanimes artus invisaque claustra timentem Carceris antiqui. Pavet ire in pectus apertum Visceraque et ruptas letali volnere fibras. Ah miser, extremum cui mortis munus inique Eripitur; non posse mori! Miratur Erichtho 725

Has fatis licuisse moras, irataque morti Verberat inmotura vivo serpente cadaver,

712 latitantem A (ss. ra, 2 aiam = aliquam), 714 dfcscentera Mi, descendesse U. paleu-

e tis A, pallenlis liiatu U, 715 exhuudiat (.s?c) J\l, erbas U (h s. s. m. 2), 716 omnia A, omina nato U, 718 nobis U, 721 exanimis (corr. : — es) M, timentum Bi. 722 aper- tus Mi, 723 letale M,, el ruptas U, 724 a M, ha A, iniquae MG, 725 erectho (erecto) 0, corr. in M altcra c in i linea perpsndiculari, qnae speciem litterae l hahet (electho Stht).

aliis verbis: Si verum est infantera vobis olim oblatum certae morti destinatum esse vobisque cessisse, rell. Forma obtesta- tionis solita. Non opus est coniectura Weisii „si quis quiim (sic. A) — imposuV. Damste, „si qui nunc", difflcultate (in „vic- turus erut") non satis expedita. „Si quis- (luis" in M (Bentl.) obscurat sententiam. non agitur de quocunqne infante, sed de sacrificio, quod obtulerat antea Ericlitho. Huic difficultati succurrit Bentl.: „si quis- quis nostris" corrigens. Praestat vulgata. i)e re cf. Horat. Epod. 5.

715 „Exaudiat herbas" suspectum; mire composita verha; sac^pe herbac in liis ma- gicis meniorantur (822, al.), sed nusquam pro incantaliono ponuntur; „oxaudire hcr- bas" eat absurda iunctura.

716 „Ad manes vontura semel". „Utnun- q'iam evocetur". ('omm. — Schol. Voss. : ..nihil ergo impedit, si ad mo oxoatovocata, cum aoinol sit transvehenda, quod nondum factum oat, quia nuper defunctadcscendit". U(;(ontiores foro tacont. Hask. sr//«iquo sit reforondum dubilat, cum ventura (quasi re- (lilnra l»'t;<Motur) an cum ('xaudiat (dura

compositione verborum). Schrevelius haec („licet — semel") explicat e praegressis „haeret adhuc primo hiatu orci" (nondum Styga traiecit) sic „ut, licet carmine meo et veneficiis excitetur, uon tamen nisi semel Styga traiciat". Id pro ro nata optimum.

717 Modo i. q. tantummodo, non: paulo ante („no8tri modo"); iliud enim recteprae- grcssis respondet.

721 „Invisa claustra — carceris antiqui" sunt ipsuui cadaver. Corpus est carcer animi socundum philosophos, eaque sen- tentia in popularem opinionera translata ost, animus cum anima confusus. Anima rodire dobet in corpus a se relictuni, ut respondero possit. Cf. 6CS.

725 „Mortis munus" mortis capessondae facultas. Non poterat anima mortom sub- iri>, uiortua iam. Xon posse est commise- ratio, absoluto posito inflnitivo cf. V. 695 ..pormisisso mari tantuml" Exclaniatio in- dignationis. Apparot infinilivum non cum niunus posso coniungi, quod negatio sic abundaret. Inique pro iniqnac Grotius, quem iniuria oppugnat Ber-tl,

PHARS. LiB. vr. 711—741. 43

Perque cavas terrae, quas egit carmine, rimas Manibus inlatrat, regnique silentia rumpit: „Tisiphone, vocisque meae secura Megaera, 730

Non agitis saevis Erebi per. inane flagellis Infelicem animam? lam vos ego nomine vero Eliciam, Stygiasque canes in luce superna Destituam, per busta sequar, per funera, cunctis Expellam tumulis, abigam vos omnibus urnis. 735

Teque deis, ad quos alio procedere voltu Ficta soles, Hecate, pallenti tabida forma, Ostendam, faciemque Erebi mutare vetabo. Eloquar, inmenso terrae sub pondere quae te Contineant, Hennaea, dapes, quo foedere maestum 7to Regem noctis ames, quae te contagia passam

729 rumpit OC, inlatrae Ui, 730 tisiphone — aniraam (732) I. Lact. ad Stat. Theb. IV. 502, tesiphone MV, thesiphone U, post secura ras. 4 litt. M, 731 saevas Lact., 732 ani- mas Bi, ego vos iam VU, nomine duro c, 733 Stygiasque — destituam (734) 1. Serv. A. IIL 209, VL 257, Mythogr. Vatic. II. 13, eli..ceam (corr.: ci) A, elici eam B, illiciam g, 734 custos vulg. cunctis U, 735 umbris M], 736 ad quos — Hecate (737) L Lact. Theb. IV. 430, 737 hecatae Lact., haecate AE, pallente Mi, 739 quae — dapes (740) L Serv. Georg. I. 39, te quae V, 740 detineant Serv., nehtnea Ai (corr.: entnea), ethnei (h et i 2 m.) U, hethnea V, fodere A, 741 araas Gi, et quae contagia V,

728 „Egit carmine rimas" sciL terra ex 737 „Pallenti tabida forma" propter spe-

praegresso terrae; fissa erat carmine, in- ciem Lunae, quae una erat ex tribus for-

vocatione, Ov. Met. IL 211 — „tellus | fissa- mis (Luna, Diana, Proserpina).

que agit rimas" et al. Regnum sunt inferi

(719).

740 Bapes Servius Georg. I. 39 ,,(Iupiter

781 Haec non ad unguem conveniunt cum Cereri) respondit posse eam (Proserpinani)

superioribus, quibus anima iam stare iuxta reverti, si nihil apud inferos gustavisset;

Erichthonem significatur v. 720. illa autem iam Punici mali in Elysio grana

732 „Nomine vero". Canum nomina tra- gustaverat - unde Proserpina ad superos

laticia Dirae, Erimjes, Furiae non sunt remeare non potuit". Ov. Metam. V. 531. magis apta quam: Canes. Cogitat Eu-

menides. Kuwv Graece pro administro di- Ib. Defineant Heins. quod unice rectum

citur (sic aquila lovis ap. Pind.), yvvt; esset, si Proserpina dulcedine pomi retenta

Furiae saepius ap. Aeschylum in Eume- esset, sed remanere in Orco compulsa est. -

nidibus. Hennaea vocatur Proserpina, quod prope

734 „Destituam" iung. cum „in luce su- Hennam s. Ennam in Sicilia flores carpens perna". Lux superna invisa est inferis cf. ^ Plutone est abrepta, notum argumentum 743. Destituere, ut saepe, est: solum aut Claudianei Raptus, res in Verrinis quoque inopem constituere. memorata, in Ov. Met. V. alibi. De perpetua

^, ^ , , ^ .. , fere confusione Aetnae et Hennae (Ennae)

Ib Custos vulgo, Cortius solus cundls, ^^ ^^^^ ^^ ^laud. p. LV. - Foedus et

quod ex U ego recepi, non quo cms.'os sit ^^^^^ -^ ^^ amplexu Plutonis intellege;

damnandum, sed mu Ito magis aptum ^^^ contaminatam filiam dedignata est

cunctis quam alterum illud satis raite vo- ^eres: „noluerit revocare parens". De foe-

cabulura ; U saepius solus verum sei vavit. ^^^^^^ ^^^ ^^^^^^.^ -^ ^^^^^ ^^ ^^ ^^^^ ^^^^^^^

735 Furiae „attollunt bustis corpora" et erat Proserpina non licet haec accipere; „plenas antiquis ossibus urnas" egerunt esset hoc TtQw^vatsQov non ferendum. Scho- et „exanguia ferro ora" sequuntur, Stat. liaquoque intellegunt de consuetudinecum Theb. rV. 507, sqq, Orco.

44 M. ANNAEI LUCANI

Noluerit revocare parens. Tibi, pessime mundi

Arbiter, inmittam ruptis Titana cavernis,

Et subito feriere die. Paretis? an ille

Conpellandus erit, quo numquam terra vocato 745

Non concussa tremit, qui Gorgona cernit apertam,

Verberibusque suis trepidam castigat Erinnyn,

Indespecta tenet vobis qui Tartara; cuius

Vos estis superi, Stygias qui peierat undas?"

Protinus adstrictus caluit cruor, atraque fovit 750

Volnera, et in venas extremaque membra cucurrit.

Percussae gelido trepidant sub pectore fibrae :

Et nova desuetis subrepens vita medullis

Miscetur morti. Tunc omnis palpitat artus;

Tenduntur nervi, nec se tellure cadaver 755

Paulatim per membra levat, terraque repulsum est

Erectumque semel. Distento lumina rictu

Nudantur. Nondum facies viventis in illo,

lam morientis erat. Remanent pallorque rigorque,

Et stupet inlatus mundo. Sed murmure nullo 7ftO

Ora adstricta sonant. Vox illi linguaque tantum

742 mundo Mj, revocare Ceres G, 744 et - die 1, Serv. A. V. 739, VIII. 246, medio Serv. priore, subito altero loco, 745 vocata B, 746 excussa AEFG, nox excussa BMi (Stht), premit B, 747 erinin MVR, herynin A, erine B, 748 tenent ABiMi (Stht), cuius — superi (749) 1. Serv. A. VI. 135, 749 perierat M AB, lacuna 3 litt. ante undas M, 752 percusso gelidae B, 753 subrepsit R, 755 nec — semel (757) 1. Serv. A. IV, 253, 756 terraque aVi, 757 simul vulgo, semel Serv. mAGRT, semul Mj, distincto c, rectu a, 759 nam V (iam v).

743 Titana, solis radios (Plutoni invisos) thro", rell. Huius Tartari incolae Orci inmittam in Orcum, „ruptis cavernis", ut superi sunt. „Qui peierat", qui peierare per rimas aditus pateat iis. audet, qui nihili facit.

744 Jtlc, quo, rell. mysticus deus, Demo- 754 Omnis artus Oud. „quivisartu3", malo gorgon, ut videtur, in Orphicis, cui totus pro accusativo accipere: per omnes artus. orcus paret; de hoc deo multam eruditi-

onom ellunditTriller ap. Cort. ad h. 1. „Tri- 767 Semel Bentl.: „uno impetu, non gra-

plicis mundi sumraum, quem scire nefa- datim, non flexu membrorum surgens."

stum, I illum — sed taceo" Stat. Theb. IV. '"^(^^cl suppeditarunt Servius etalteracodd.

51(;^ aq. (dassis (f/)). Que pro sed vulgari ut III. 667,

rv. 519 al.; nempe vulgo negatio et affir-

746 „Cernit apertam" i. q. temnit apor- „^j^tio opponuntur; locis laudatis negatio

tam, eius adspectum non reformidans. (.^^m prioi-e verbo coalescit, et duo membra

748 Indespecta a „despicio locum": „locus '"^^^ ponuntur. Non paulatim (subito) se

despectus" et „indespectus". Heins. corri- '^^^^ ®* repulsum est.

i;.mindispectaauiinperspcctayimuv\ocmn ..g ^y.,,,j^,,f,^,. ^^ palpebris, i. q. ape-

non mtelloxisse. Agitur enim domferjons ^.^ ^^^ ^jjj ^gg loci conspoctu. Tartarus est sub inferis,

Tuoaov )lvtQ&' diidKu oaov ov(javo; tar icrto 761 „Tantum" cum ^responsura" iungitur

Yuiti.; Honi. W. 16. Stat. Theb. VIII. 15 pausa inter versus neglecta, uno vocabulo

«Elysii et si quos procul ulteriore bara- ad proximum tracto cf. supra 1,

PHARS. LiB. VI. 742—780. 45

Responsura datur. „Dic, inquit Thessala, magna

Quod iubeo mercede mihi, nam vera locutum

Inmunem toto mundi praestabimus aevo

Artibus Haemoniis, tali tua membra sepulcro, 765

Talibus exuram Stygio cum carmine silvis,

Ut nullos cantata magos exaudiat umbra.

Sit tanti, vixisse iterum; nec verba, nec herbae

Audebunt longae somnum tibi solvere Lethes

A me morte data. Tripodas vatesque deorum 770

Sors obscura decet, certus discedat ab umbris

Quisquis vera petit duraeque oracula mortis

Fortis adit. Ne parce, precor. Da noraina rebus,

Da loca, da vocem, qua mecum fata loquantur".

Addidit et carmen, quo quidquid consulit umbram, 775 Scire dedit. Maestum fletu manante cadaver, „Tristia non equidem Parcarum stamina, dixit, Adspexi, tacitae revocatus ab aggere ripae; Quod tamen e cunctis mihi noscere contigit umbris : Eflfera Romanos agitat discordia manes, 780

767 exaudiet B, 771 mors g, tenet A (decet m. 2) E (decet s. s. m. l)vg, discendat Mi, 772 duraque A (duraeque m. 2), 773 nec UR, 775 quod MiE, umbra E, 776 flatu AiMiB, manantia A, 777 btagia B, stagmina T, 778 tacite AM (aspexit actae Stht.) aspexit acithere voc. B, tactae U, ripa B, 779 nosceret. .tigit Mi (Stht), itaque con in rasura, quod a me non notatum, umbris U.

765 Tali — talibus — haec emphasin ha- „oracula mortis" dicuntur a mortuo data.

bent = „nam tale est sepulcrum, tales

{toiavtac) silvae, ut», rell. Ad silva pro ^^^ ^^^ proponit interrogationem poeta

ramis vel fronde cf. Prop. I. U. 5. Exe- i^® °°^^ repeteret, id consulto omisit), sed

quiis rite perfectis placata est anima nec fingit solo carmine magae audito animam

redit, nec facile potest evocari {cantata = «^^"^^ ^® <1"^ consulatur. Sustuli distmcti-

evocata 767); ad ritus autem pertinet, ut °^®"^ P°^^ consulit, umbram 6ta ^isoov po-

strues sepulcri s. rogi (765) sit ex felicibus ^^^"°^' ^^*^ '''''' tanquam subiectum sup-

lignis; quaedam erant male ominata ut Plendum.

ficiis

776 In M litterae a (in flatu) supra apertae,

768 „Vixi8se iterum" est calamitas mor- P^^ius crus in e est mutatum, remansit alte- tuo (775); itaque post est tanfi h. I., ut rum non mutatum, inde Steinh. fecit c et multis aliis non ponitur in infinitivo res legit fledu, parum probabillter. desideranda, quapropter quis aliquid susci- „„„ _ , ,-,,.... ^-r . t -, piat, sed pretium, labor, periculum, quae ^^^ ^«^^«^' ^"<^^ ^^^^^^^* ^^^^^^ ^' '^' quis solvat aut incurrat assequendi boni ^^^^ P' ^^^ supervacuum et anvQov est; causa. Cf. de hac re copiosam disputatio- ^^^^^^' ^'■^«' ^i™"^' ^^^^^^ ^^^^^' ^°^ ^^^^^ nem Madvigii OpusC^ p. 553 (= IP p. «^ *®^^^ adveniens. Sic octiens apud Lu- 191). Nos: heb het er voor over (non: canum. Quod si Acheron est tacitus amnis, zooveel gelde u, ut alibi). ^^P^ ^l^o^l^® ^^^ ^^^^ P°^®^*-

770 Insolitum vates deorum, etiam sin- 779 „E fundis" Heins. Misc. p. 150. „E

gularis sors quasi unum oraculum detur. cunctis" de re dubia aptum : non vidi Par-

Turbatum credo et olim fuisse: „tripodas cas, sed quod per omnes umbras con.sta-

sortesque deorum vox obscura decet". V. 777 bat, rell.

46 M. ANNAEI LUCANI

Inpiaque infernam ruperunt arma quietem.

Elysias alii sedes ac Tartara maesta

Diversi liquere duces; quid fata pararent,

Hi fecere palam, tristis felicibus umbris

Voltus erat; vidi Decios, natumque patremque, 786

Lustralis bellis animas, flentemque Camillum,

Et Curios, Syllam de te, Fortuna, querentem.

Deplorat Libycis perituram Scipio terris

Infaustam sobolem ; maior Carthaginis hostis

Non servituri maeret Cato fata nepotis; 790

Solum te, consul depulsis prime tyrannis,

Brute, pias inter gaudentem vidimus umbras.

Abruptis Catilina minax fractisque catenis

Exultat Mariique truces nudique Cethegi.

Vidi ego laetantis, popularia nomina, Drusos, 795

Legibus inmodicos, ausosque ingentia Gracchos.

Aeternis Chalybum nodis et carcere Ditis

Constrictae plausere manus, camposque piorum

Poscit turba nocens. Regni possessor inertis

Pallentis aperit sedes, abruptaque saxa 8'0

781 infeniain M (Stht), eternam V (s. s. inJernam) U, 783 diversi M, 786 inlustres heilis animas 1. Schol. luv. II. 156, inlustres schol. luv., animas bellis hoc ord. R, belli l^ flentem[que| B, 787 curio (s s. s.) A, sullam Mi, fortunam Mi, 789 subolem MiVU, 793 catilena Mi, minas Bi, factisque U (r add. m. 2), 795 laetantis A, 797 aeterui V (s. add. m. 2), c(h)alibis MVUG, c(h)alibum AEBv, 798 constrictas AiB, plausure Ti, 799 inertes Mi, in artes B, 800 pallentes MiAE, abrupta[que] U.

782 Alii. Ad ripas Stygis non poterat 795 „Popularia nomina Drusos", cf. I. 313

umbra proelium in medio Orco factum ad- „(t nomina vana Catones".

spicere, alii praeter pugnautes sedes suas „^, ^ .,

j i. i. • . 70t> „Legibus immodicos mnxi cuni

deseruerunt et m conspectum animae ve- ^ " ,,^ , . "^'"""'^"-^'

. i- i • Drusos; M. Livius Drusus turbator civi-

nerunt; ex cunctis his, nempe ex omnmm . , ' ,:" , . " .

„^u„ J^o^^.. ^^f,,;t «,,i^ ir,o*o...+ <'J-<-is legem tulit ut ludicia aequa parte

voltu noscere potuit, quid instaret. ° ., , ,

penes equites et senatum essent; vulgo,

78:3 Dion-si in omncs partes. Hask. in ^^'^'ibus imm." c-um „ausosque ingentia"

( a.^tra opposita campo. cf. ad 782. „At tart." iungunt.

797 „Chalybum", minus usurpatus plu-

„„ ,, .. . , ^ . , , .. ralis, eoque facile librariis ignotus, erat

^93 „Quid quaeso mtere.st mtur abnipti.'^ ^ . ] . \a ^ i • •« t

et fractis-r' interroeat Bentl Potest ooi- P^^^^^erendus, sed populus significatur, non

et fractts i^ mteno^at BentJ. i-otest, opi- ,^jateria. Sic quoque Stat. Theb. IV 173 „ne-

nor, aliquis abrunipero catenas de saxo, ,..,. . ^.u i i u* • Ii

.' ^ X :. 1 u >^ilis innumeio Chalybum subtemme tho-

cui annexae sunt, ct tamon manus habere ,.„ ,. ^, t\,.- » ■ » „

. . X • 1 ,, ^y j ,7- rax'. „Carcero Ditis constnctae manus"

inter se constnctas. Catilma apud Verg. , . . ^ .• .

A TrTTi oi^o j i 1 ., i. ^- Q- hommes qui constricti erant carcere,

Aen. VIII 668 ^nnnaci pendet scopulo" et _ •, , it- a-

,,. ," .. f , „ manibus plausere. Vix opus dicere con-

alfixum scopulo cogitut Lucanus. Promo ... i , o i j •

. . . *\ ^ . -- . , stnctas manus non plaudere. Schrad.: „in

theus similiter saxo haeret. Non video igitur cur corrigendum sit: „at luptis — tractisque cateni.s". — „Nudi Cethepi" (794), 800 „Pallentis aperit sedes" cf. III. 17 „in

carcere", languide.

800 „Pallentis ap cf. ad II. h\\\. multas la.vantnr Tartara poenas".

PHARS. LIB. VI. 781—815. 47

Asperat et durum vinclis adamanta paratque

Poenam victori. Refer haec solacia tecum,

0 iuvenis, placido Manes patremque domumque

Expectare sinu, regnique in parte serena

Pompeiis servare locum. Nec gloria parvae 805

Sollicitet vitae : veniet, quae misceat omnis

Hora duces. Properate mori magnoque superbi

Quamvis e parvis animo descendite bustis,

Et Romanorum manes calcate deorum.

Quem tumulum Niii, quem Tibridis adluat unda, 8io

Quaeritur, et ducibus tantum de funere pugna est.

Tu fatum ne quaere tuum cognoscere : Parcae,

Me reticente, dabunt ; tibi certior omnia vates

Ipse canet Siculis genitor Pompeius in oris.

Ille quoque incertus, quo te vocet, unde repellat, 8i5

801 vinclis s, s. m. 2 M, 802 [re]fer m, refert AB, 805 om. A (add. a), pompei BR,, pompeio MEAVr pompeiis U, ne G, 806 sollicitat B, vitae om. s. s. m. 2 M, veniat G, 807 properate duci B, 808 deacendite bustis U, descondite M, discendere A (ite s. s.) E, bustist Mi, 810 tumulus R, tumulus G, abluat MVGEAB, alluat Uv, 811 ducimus a, pugna [est] MC (est m. 2 in M), 813 dabit eT (dabunt t) B (dab..it), 814 in oris aRgc, undis v, genitor pompeius in arvis U, arvis 0 vulgo, 815 ipse quoque R.

801 Vinclis pendet a parat: „parat ada- crediderim umbras quoque ducum Roma-

manta vinclis et poenam victori". Ada- norum nobilium significari; cur has cal-

manta in supplicio Promethei sivecatenas carent, quod est sumraae ignominiae? Ad-

adamantinas et saxum, cui affigiturTitan, modum improprie mandatum iraponitur,

memorat Aeschylus in cognomini fabula, quod effici tum quidem non poterat. Ver-

iniiio. Asperari{tQax urta 9 ai) videtur sco- sus tamen ad explicanda illa: „magno

pulus ad supplicium intendendum. animo descendite" manifesto additus est,

, . „ ^ ^ ^ ., nec dubito, quin sit genuinus, quamvis

805 ,,Ne glona" Guyet. „Parvae vitae ^^^j^ laboret. gloria" quam amittis celerata morte; an:

Caesaris gloria aliquamdiu post Pompeios 813 sq. Haec pertinent ad rumorem quen-

superstitis?Alterumpraeferendumpropter ^^^m de Magni umbra filio Sexto in bello

misceat, quod sequitur i. e. aequiparet Cac- n^vah Siculo oblata, aut ad figmentum

sarem Pompeio; ne invideas Caesari. Al- poeticum, quo Lucanus in reliquo carmine

tera ratio habet quo se defendat: „prope- ©rat usurus. Hoc alterum opinatur Weisius.

rate mori" (807), sed hoc remotius. ^x schol. Vossiano ap. V^eb. „hic enim in

Siciliasomniaturus est, patrem suum Pom-

808 „Descendite" in inferos. Nihil est peium ad se venientem et suadentem sibi cur cura Cort. ex deterioribus duobus dis. ut fugiat" suspicari licet rumorem aliquem cedite scribamus. ex historia belii Scholiastae cognituni

809 „Manes calcate", VII. 457 : „bella pares ^"^»86, quia plus dicit, quam Lucani verba superis facient civilia divos" (imperatores contment. Sed potms cum Weisio facio. mortuos), 459:„inquedeumtemplisiarabit ^^^^»« *^"^^" °« ^^ ^oc incerto funda- Roma per umbras" (imperatorum manes). "^^n*^ quidquam cfficiam de ambitu car- Significantur igitur manes imperatorum ^^^"^^ proposito. - V. 813 07nina Bentl. divino honore mactati, qui quod hoc loco 814 „In oris" dedi cum Bentl., qui vel in orco, altero in templis esse dicuntur, hoc vel undis proponit; sed oris longc; in eo non est haerendum. Sed cum Pom- praestat ut similius: ORIS ARUIS, nec peii ad inferos descendebant, nuUi ibi erant obliviscendum quidem navigantes saepe Divi, quos calcare possent, Caesar aliquot in terra noctem egis.se, s^jd non in arvis, annos post Pompeium decessit. Ncc facile sed in ori."^ pernoctant.

48 M. ANNAEI LUCANI LIB. VI. 816 — 830.

Quas iubeat vitare plagas, quae sidera mundi.

Europam miseri, Libyamque Asiamque timete:

Distribuit tumulos vestris Fortuna triumphis.

0 miseranda domus, toto niiiil orbe videbis

Tutius Emathia!" Sic postquam fata peregit, 820

Stat voltu maestus tacito mortemque reposcit.

Carminibus magicis opus est herbisque, cadaver

Ut cadat et nequeunt animam sibi reddere fata

Consumpto iam iure semel. Tunc robore multo

Extruit illa rogum, venit defunctus ad ignis, 825

Accensa iuvenem positum strue liquit Erichtho,

Tandem passa mori, Sextoque ad castra parentis

It comes: et caelo lucis ducente colorem,

Dum ferrent tutos intra tentoria gressus,

lussa tenere diem densas nox praestitit umbras. 830

816 om. M (add. 2 m. niarg.), 818 distribuet G, 819 nil MA, nihil E, 820 emathie Ai, totius A (tutius a), 822 carmibus (ni s. s. m. 2) M, 824 nunc g, 825 defunctus ad ignes U, 826 crect(h)o, MiUiK, positum iuvenem, Jioc ord. G, 828 ultimum in pag. ef 33«"», om. U, add. u {ant. w.), ducente. colorem (ms. 1 litterae) M. In M sequuntur nomina pontificum Romanorum inde a Petro usquo ad Stefanum, cf, Mnem. XIX p. 18.

816 „Quae sidera mundi". Magnifice, ut Cn Pompeius filius in Europa (Hispanici), oraculum decet, hoc mundi additum eat, Sextus Pompeius in Asia (Mileti) sepultus nam nihil nisi sLellae navigantibus obser- est. Martialis V. 74. „Pompeios iuvenes vatae potest significari. Cf VII. 180 „sub Asia atque Europa, sed ipsum | terra tegit quocunquediequocunqueostsideremundi". Libyes", rell. Distrihuef, non video cur, Versum in M omissum iure defendit Kind- Bentl. ler, p. 13.

823 Fata {>c>]qi;) nequeunt nunc animam militis sibi vindicare, quoniam eam iain

818 „Ttin)nplns dativus est; regionibus a semel acceperunt; itaque eorum ius con- nobis triumphatis". Cn. Pompeius in Africa, sumptum est.

M. ANNAEI LUCANI

PHARSALIA.

LIBER SEPTIMUS.

Segnior Oceano quam lex aeterna vocabat Luctifugus Titan, numquam magis aethera contra Egit equos, cursumque polo rapiente retorsit, Defectusque pati voluit raptaeque labores Lucis, et adtraxit nubes, non pabula flammis, 5

Sed ne Thessalico purus hiceret in orbe.

At nox, felicis Magno pars ultima vitae, Sollicitos vana decepit imagine somnos.

1 segaior — aethera 1. inscr. Treverensis, cf. Hos., versum 1. Lact. ad Theb. V. 177 lux Inscr. g, vocaret Lact., 2 tytan AV, lucificus Mi, luctificus rell. vulgo, 3 cursum- que MVUBTRD, currumque AC, 4 et 5 omissos 1* m. postea adscripsit U, 5 non pab. fl. 1. Lact. Theb. V. 177, 6 thesalico U, 7 magni M (e corr.) VCRDc, magno mUEAG, magnum B.

1 Dies significatur ante aciem Pharsali- cam, non ipsius pugnae, nam vesper, qui includitur v. 3 („retorsit equos"), manifesto non est is qui secutus est pugnam, nam sol aegre occidit, ut fatalem diemdiflferret; narrationis quoque series probat, v. 7.

2 Luctifugus pro vulg. luctifxcus dedi; sol non facit luctum, sedfugit, non vult adspi- cere luctum, segnis movetur oriens, cohibet equos occidens et faciem abscondit ne ad- spiciat horrenda. Luctifugus videtur inter- pres habuisse Lips. ap. Web. Commentum: „luctificus Titan pro luctifugus"' Imo „al. luctifugus". Interpungendum post Titaji, quo facto magis post segnior aptum, sic enim magis emphasin novo membro {numqiiam) conciliat. Ad reforsit negatio non est iteranda, nec segnior huc pertinet. Bentl.: „luciferos — equos" sine auctoritate.

3 Cursum (equorum) impetum s. fero- ciam cohibuit, retardavit, rectius quam currum: „retorquere currum" i. e. vertere non patitur magis minusvQ.

4 Defectus eclipsin; labores de ea pro- priam cf. Verg. A. I. 742, Georg. IL 478; raptae i. q. ereptae, vulgus olim putabat eclipses per incantationem fieri posse; notum est „lunam de caelo rapere", arti- ficium magicum. Solem ali dcva9viuL&otL antiquissimi philosophi quoque opinati sunt; sol alitur „halitu terrarum" Sen. NQ. VI. 16.2; nubes autem e vaporibus nascitur, ib. IL 30. Cf. L 14 et supra I. 415.

8 Decepit „decepit dormientem, dum sol- licitus erat". Sollicitos traiectum a persona ad accedens. Prodigium v. 9, sqq. comme-

4*

50 M. ANNAEI LUCANI

Nam Pompeiani visus sibi sede theatri

Innumeram effigiem Romanae cernere plebis, in

Adtollique suum laetis ad sidera nomen

Vocibus et plausu cunei certare sonantes,

Qualis erat populi facies clamorque faventis

Olim, cum iuvenis primique aetate triumphi

Post domitas gentes, quas torrens ambit Hiberus, 15

Et quaecumque fugax Sertorius inpulit arma

Vespere pacato, pura venera,bilis aeque

Quam currus ornante toga, plaudente senatu

Sedit adhuc Romanus eques, seu fine bonorum

Anxia venturis ad tempora laeta refugit, 20

Sive per ambages solitas contraria visis

Vaticinata quies magni tulit omina planctus,

Seu vetito patrias ultra tibi cernere sedes,

Sic Romam Fortuna dedit. Ne rumpite somnos,

Castrorum vigiles ; nuUas tuba verberet auris. 25

Crastina dira quies et imagine maesta diurna

Undique funestas acies feret, undique bellum.

12 cuneos vulgo 0, sonantes Ei, 13 populis ABDi, faventis M(e corr.)gABE, faventum UG, 14 dum a, 16 in ras, V, inpulit A, quacunque C, fuga M(Stht)eC, fuga ex B, fugas (delefa s) D, 18 cum GR, ornata a (m. 2), 19 in fine honorum D, 20 recurrit T, 22 magni — planctus subducit V, omnia aT, 23 venere (s, s, cer) R, 24 i)i ras. V, 25 verberat Ui.

morat lul. Obsequens 124: „ipse Pompeius Hispania et Sertorio a" 71. Pura s. virilis pridie pugnae [diej visus in theatro suo". toga opponitur purpureae triumphantium.

12 Cunei requiritur, non cuneos quod in ^O Subiectum desideratur, nam quies (22) omnibus est libris: visus est (9) sibi cer- ^^„ ^^^^ ^ ^^^ ^^ ^ ..^^ „nere innumeram effigiem plebis, ot (visum ^^^^ vocabulum mensrequiritur; Bentl.: „e.s() atto h nomen, et plausu cuneicertare ^.^^^^.^^ „^^^^ ^,^^.^„ ^^,^^,^,..^_ ^^^.^^.. „sonante3", nempe: visi sunt. ^^^^^.^ ^^^^^^j^ ^^^^^^^ temporalaetardeptT.

13 Populis Bentl., quod traheret etiam F^^^^^i significatio opposita temporibus faventuin pro favenHs, .sed faventum est '^^^^^ (praeteritis) aegre desideratur. inlerpolatio: „clamorque faventum" inhae-

rebat memoriae ex aliis locis. lunge: po- ^l Visa m sonmio; viderat plaudentem

puli faventis facies clamorque. - Parum Popul""!. ""nc planctum expectare de-

(liligenter res exponitur, qua.si theatrum '^^^bat,

Pompoium iam exstiterit anno 81, cum r.- ^t ,, . , , . . .,, .

primum triumphum Pompeius ogit de ,,^, "^"•^''»^ ^"^'^ verberet auras" BenU.

Africa, i.squo do Sertorio fuerit; theatrum f '««'••= """• Cf. M, Haupt Obss. Crit. p.

PoM.poium autom anno 65 constructum. Cf. ^' ^.^'^' (^-^Potitae in Opu.scc). Alacrior ne-

Marquardt-Friedliinrlor, Staatsverw. III. ^'^*'^ ° consuetudine vitae vulgaris nata

511,r,i:3. PraotoreaXIV.sedilJaKquitum(U)) "!,®"«"" P''^ simplici negatione usurpata.

anno81 iis a Sulla ademta erant (lege Roscia ^'"^ ^'^' ."(C'»*«^ ""^'^ ^«'""^ "«^i^ «arum

thoatraIi,lcmumrestituta).„SedereinXlV" non respicit aurum". CatuII. 8. 14, „at tu

1. q. oquitom esse. ^^^^'«^^"' ^""^ rogabens nulla". Infra VII.

788 „nulla loci facies revocat — haerentis

17 Fts/>ere = occidente ; triumphavit do oculos".

PHARS. LIB. VII. 9 — 4:3. 51

Unde pares somnos populi noctemque beatam?

0 felix, si te vel sic tua Roma videret,

Donassent utinam superi patriaeque tibique 30

Unum, Magne, diem, quo fati certus uterque

Extremum tanti fructum caperetis amoris.

Tu velut Ausonia vadis moriturus in urbe,

Illa, rati semper de te sibi conscia voti,

Hoc scelus haud umquam fatis haerere putavit, 35

Sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni.

Te mixto flesset luctu iuvenisque senexque

Iniussusque puer, lacerasset crine soluto

Pectora femineum, ceu Bruti funere, volgus.

Nunc quoque, tela licet paveant victoris iniqui, 40

Nuntiet ipse licet Caesar tua funera flebunt,

Sed dum tura ferunt, dum laurea serta tonanti.

0 miseri, quorum gemitus edere dolorem,

28, 29 inverso ordine Vi, 28 undique Ui cf. 27, paras R, somnus a, populo Vi, populis EiCRTM, populi AUK, 29 ]. Prisc. 11. 98.24 H, 32 fractum A (fructum a), caperotis VuMEBgA, raperetis UG, 33 orbe Mj, ausoniam — urbem T, 34 rati M, 35 haut V, 43 ah miseri V, edere dolorem M, cedere Ai (c incerta) BiM(Stht).

28 „Unde pares populis (dabis populis) videtur poetae ne suo quidem tempore somnos ?" sententia est aliena, nunc agitur cineres Pompeii in Urbem reportatos cf. de Pompeio, non de quiete populorum. VIII. 842.

Ergo populi legendum: „unde tibi altum oo t j.- „ o. ,.

somnum pauperum parares?» Pares ver- ^^ .Jnvestisque" Scahger abutens mge-

f ^- i- j • nio suo. bum esse puto, non adiectivum; quod si

esset, per ellipsin essetexplicandum: unde 41 Non valde concinnum est licet priore

pares somnos accipies^l (cf. Horatianum: loco de facto {paveant), altero loco de

„unde raihi tam fortem tamque fidelem?"). condicione cogitata {nuntiet) dici: „vel si

Sed „somni pares populi" pro somni populi nuntiet". Sed hoc levius, aliud paulo gra-

est nimis coactum. „Pauperis soranus" fere vius, quod versus 42 ,,afiectum" loci corrum-

proverbium et abHoratio variatum: „som- pit. Populus vere et ex animi sententia

nus agrestium I lenis virorum non humilis flebat Pompeium; non sequi debet: sed

doraos I fastidit" C. III. 1. 21. dura simul eius adversarium laudibus ce-

, . . , i • . . lebrat. Questus de vcvaioS-tiaia populi longe

29 Vel sic i. q. vel morte instante. v ^ o- i ^ n .'.'.,

^ abest. Si laudis Caesaris, impositae per

32 Fructus vi verbali usurpatura, ut potentiam victoris, mentio esset facienda,

spolium pro spoliatione HI. 132 et alia. non id verbis fieri oportebat, unde plus

,. ^ quam necessaria obsequii testificatio pos-

34 Subito transit ad terapus relictae ^^^ ^^.g^._ guspicor post hunc versum (42)

Italiae, idque tanquara praesens fingit ^xcidisse alium huius sententiae: „te re-

„^adis velutRomamrediturusetmpatria ^^^^^^ ^^^.^..„^ _ ^^^^ compulsus erat,

moriturus", statim ad narrationem redit: ^t sequeretur triumphantem in capitolium,

putavit. Cf. ad VI. 237. Locus plenus afi-ectus lauream dedicanti. poetici, nec offendunt vitia historica v. 13.

Illa tanquam araatorera dimittens, num- 43 Schol. Bern.: „mortem Pompeii flere

quam putavit (sic iungo, non: numquam non licebat, et oranis dolor geraitibus est

haerere) se ne turaulum quidem eius ad- consumptus". Notum est Homericum II.

specturam, quod preces suae de Pompeio VI. 202 ov 9vnbv y.ati6(av et vulgares for-

dictae semper etiamtum valuissent: „rati mulae: zijn tranen inslikken, zich ver-

voti de Le semper conscia sibi". Indignum bijten. „Lacrimas — devorat ipse dolor"

52 M. ANNAEI LUCANI

Qui te non pleno pariter planxere theatro!

Vicerat astra iubar, cum mixto murmure turba 45 Castrorum fremuit, fatisque trahentibus orbem Signa petit pugnae. Miseri pars maxima volgi Non totum visura diem tentoria circum Ipsa ducis queritur magnoque accensa tumultu Mortis vicinae properantis admovet horas. 50

Dira subit rabies ; sua quisque ac publica fata Praecipitare cupit, segnis pavidusque vocatur Ac nimium patiens soceri Pompeius et orbis Indulgens regno, qui tot simul undique gentes luris habere sui vellet pacemque timeret. 55

Nec non et reges populique queruntur Eoi Bella trahi, patriaque procul tellure teneri. Hoc placet, 0 superi, cum vobis vertere cuncta Propositum, nostris erroribus addere crimen? Cladibus inruimus, nocituraque poscimus arma, 60

In Pompeianis votum est PharsaUa castris. Cunctorum voces Romani maximus auctor Tullius eloquii, cuius sub iure togaque Pacificas saevus tremuit Catilina securis, Pertulit, iratus bellis, cum rostra forumque 65

Optaret passus tam longa silentia miles. Addidit invalidae robur facundia causae:

„Hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur, Uti se, Fortuna, velis, proceresque tuorum

44 theatro M, 45 hasta Mi, commixto V, cuin immixto D, 47 petit turbe {corr. in turba) C, 48 totam Ei, 50 properantis MR, (-tes m), admonet A (movet marg.) B, amovet R, 51 ad publica BKEi, 52 vocatus Bi, 57 trahit BiMi (Stht), 58 vertere AuEV, perdere cuncta M, perdere Uk, cunctas Bj, 59 est s. s. M, est VU, 60 inruimus R, 61 iam pomp. V, 62 Romani — togaque (63) 1. schol. luven. VIII. 244, Rom. m. a. e.l. Aug. CD. XIV. 18, ep. 143(7). 3, 268 (155). 1, 64 sevos c, securis M (-res m), 65 belli R, 67 ac dedit Rg.

Ov. Met. XIII. 539, „devorare geraitus" simul, communi actu, non respicitur ad v.

Sen. Dial. VI. 1. 2: „palam gemitus dovo- 43. Udere tamen est satis humile vocabu-

raHti", Sed haec eo differunt quod horao Imn.^Hum pressere'} {psere).Cetevumquorum

ibi facere dicitur id, quod h. 1. gemitus, qui iunge cura doJorem. [Postgate clusere.]

non devorari, sed edere dolorera dicuntur; ^^ „ , • ■ ,r , i.

„quorum geraitus" audaci raetaphora pro ^^ P/''^''' ?"^^"^^^ '" f^' ^^^^""^; ^t""""

„qui gemontes". Quoniam tamen sententia, «lanifesto mterpretamentum est; fortasse

quamvis non perspicua, est bona, nihil ^^'^^^ «^^ ^^^^^^^ ^" ^'«^- ^^^'

mutavi. Corte non meliora o(?ere (vet. edd.), 61 Pharsalia i. q. belhun Pharsalicum

eyne (Oud.), Icxere. Pariler prox. versu est: cf. ad VI. 313.

PHARS. LIB. VII. 44 — 87. 53

Castrorum regesque tui cum supplice mundo 70

Adfusi, vinci socerum patiare, rogamus.

Humani generis tam longo tempore bellum

Caesar erit? Merito Pompeium vincere lente

Gentibus indignum est a transcurrente subactis.

Quo tibi fervor abit? aut quo fiducia fati? 75

De superis, ingrate, times? causamque senatus

Credere dis dubitas? Ipsae tua signa revellent,

Prosilientque acies. Pudeat vicisse coactum.

Si duce te iusso, si nobis bella geruntur,

Sit iuris, quocumque velint concurrere campo. 80

Quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces?

Vibrant tela manus, vix signa morantia quisquam

Expectat, propera, ne te tua classica linquant.

Scire senatus avet, miles te, Magne, sequatur,

An comes." Ingemuit rector sensitque deorum 85

Esse dolos et fata suae contraria menti.

„Si placet hoc, inquit, cunctis, si milite Magno,

71 affusi vinci socerum 1. lib. gloss. cod. Bern. 16 f. 18r adfulsi R, 72 humani add. man. 2 U, 73 lentum Tg, tarde G (lente g.), 74 te transc. g, devictis R, 77 ipsi R, tua MABEV(Sthtsua)URT, sua G, ipsae tua post tua iterum Mi postea erasa,

i 79 duce M, iusso M, iusso s. s. m U, iussi V (iusso v), viso D, 80 sit ius et Mi (ut vid., iures Mi(Stht), iuris c c. rell., quoscunque a, velint MgV, velim ABEcURGk, campos ABEi, 81 a M, arcis Mi, caesareis B, 83 te ne M (te net Stht) e s. s. (supra ne), 84 havet MB, abet c, 85 [an comes] Mi adscr. m. 3 in marg., 86 faturuae Mi, vota suae R, 87 cunctis inquit G.

72 „Humano generi" melius quam: „hu- velint". Cf. V. 46 „consulite in medium, mani generis" Bentl. dicit. Non video. patres, Magnumque iubete | esse ducem". Sententia: „nomen Caesaris significabit isron populus, sed senatus iussit Pompeium generis humani bellum intestinum?" Non bellum gerere, quod ei licebat, sed Pompeii erit amor P. R., sed bellum; simili me- erat pugnam iubere; et sic rogatur Pom- taphora aliquis pestis ipse dicitur. peius ut a iure suo recedat. — Velim omnino

„. r. ^: „ nn • :.. ^ x • f^rri nou potest, et substitutum videtur,

74 „Gentibus' , rell. mdignum est te, qui ^^^ subiectum ante concurrere desidera-

transcurrens et quasi obiter gentes sub- ^^^^^_ ^^^_^^,^ potestatis nostrae",

egisti. Indignum nihU cum „morah" dig- ^^^ .^^ conceditur non senatui sed exer-

nitate commune habet sed, ut saepe, dis- ^.^^. ^^^. ^^^ ^^^^^ ^^^^^^^_ ^^.

sensum s. defectum convenientiae notat; ^ ^ ^^^^ ^^^ ^^^ .^^^

participmm est pro nomme verbah Dati- q^^emadmodum militibus, sic senatui quo-

vus Pompeio est tantum m Argentmensi q^e imperare. Ad hoc faciendum sane venia

et uno alterove ex deterioribus.

opus erat.

76 „Causamque — dubitas?", haec mter- ar> -n, ^ • t«t j i r ^

,". .. „. „ ^;^^^^ A^ c-,.^^r.;c. 86 Faturuae m M non ex „dolos fatur

rogatio explicat superiorem „de superis ^ ",

times?": confidere oportet iustam causam <que> suae" natum, sed nihil est nisi

Senatus dis curae futuram. mendum. „Contr. menti" i. q. contra atque

opinatus erat.

87 Ordinem concedas ut acies (78) concurrant ubicunque bendo cum cod. Trinitatis, sed solo: „si

79 „Si imperium accepisti (a nobis) et nostra causa (pro nobis) bella geruntur, 87 Ordinem mutat non male Bentl. scri-

54 M. ANNAEI LUCANr

Non duce, tempus eget, nil ultra fata morabor, Involvat populos una Fortuna ruina. [Sitque hominum magnae lux ista novissima parti.J 90 Testor, Roma, tamen Magnum, quo cuncta perirent, Accepisse diem, potuit tibi volnere nullo Stare labor belli, potui sine caede subactum Captivumque ducem violatae tradere paci. Quis furor, o caeci scelerum! Civilia bella 95

Gesturi metuunt, ne non cum sanguine vincant! Abstulimus terras, exclusimus aequore toto, Ad praematuras segetum ieiuna rapinas Agmina compulimus votumque effecimus hosti, Ut mallet sterni gladiis, mortesque suorum loo

Permiscere meis. Belli pars magna peracta est His, quibus effectum est, ne pugnam tiro paveret; 3: Si modo virtutis stimulis iraeque calore

Signa petunt. Multos in summa pericula misit Venturi timor ipse mali. Fortissimus ille est, 105

Qui, promptus metuenda pati, si comminus instent, Et differre potest. Placet haec tam prospera rerum Tradere Fortunae? gladio permittere mundi

88 egcf M, non MA (nil a)BEDT, 90 in marg. m. 3 et iterum in fine pag. m. 2, sed rrasns M, om. B, addit b, in A om. 2^osfca add. (m. 1 ?), magna — parte R, 93 potuis Mi (Stlit.), versum siibducU V, 94 violatae MVUA, violata Bi, romanae G (violatae g), 95 a caeci Bj, 97 abstulinius terras subducit V, 98 1. Prisc. II. 50. 17 H, 99 conpu- liimis M, efficimus ABMi hostis Gi, 100 streni AB, mortemque MA, 102 tyro AU, 103 versiim om. in marg. scribif vi. 2 M, posf insertus (1» ?)j.?) ABK, m. 2 in fronte add. E, add. m. 2 in U, a m. 2 R, 104 multos — misit in lit. U, 106 qui s. s. est M (ui. 2), instet g, 107 rffferre A, hoc Ui.

placet hoc cunctis, inquit, si" rell. Idem cum Roma initae", quo niliil efflcitur. G. Milife = tanquam milite.

90 Oraittit A cum MB a prhna manu, ^^^ Delet Heins., in prox. interrogandi

habet E, de C non liquot, quaro in .u signum post i^fijim^ ponens, quod commen-

afuisse videtur, et suspectus est. i,^,^^^ '^^"^"^- ^^"1' }^^ ^\ P,^."^*^ "^^1^"«-

Versus auspoctus contmet dubiura de vir-

92 „Tibi", Romal Proximo vorsu pot^ii tute tironum alionum ab hoc loco, quo

pro vulg. ;5o/wi7 8cribuntGuyctuM, Bentloius, oorum laudes P. praedicat. Satis, inquit, iara

lIoHins, quoH socutus sum: ^licuiHset milii actum cst, quod tiro nunc est intrepidus;

Oaesarem subigere pacis violatorem et „siyna petunt", iam id est aliquid, raulti

iudicio tradere". Hoc enim ost „trad('re timoro summa poricula incurrerunt. Versus

paci", poenam daret non vulnere wed tiam- autem non est iibrarii euiusdara, sedpoeta

natione. De liducia Pompeii, qua sine vul- dignuH; fortasso ex priore loci conforraa-

nere hostoni so superaturum raagno nu- tiono casu rehctus, nempe: „belli pars

niero equitum putabat vid. Caes. III. 86, magna peracta est (101) si modo virtutis

mod., raeliuH tamen refertur ad v. 07, sq. Htiraulis — signa petunt", oniisso vs. 102, in

Bentleius Itomanae praefert, demonstrans qua st niere est condicionalo, nullaadiecta

„Ivomanac paci" posse significare: „paci dubii significationc = si taniuinmodo.

PHARS. LIB. VII. 88 — 128. 55

Discrimen? Pugnare ducem quam vincere malunt.

Res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas, iio

Accipe maiores et caeco in Marte tuere.

Pompeii nec crimen erit nec gloria bellum.

Vincis apud superos votis me, Caesar, iniquis:

Pugnatur. Quantum scelerum, quantumque malorum

In populos lux ista feret! quot regna iacebunt! 115

Sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus!

Prima velim caput hoc funesti lancea belli,

Si sine momento rerum partisque ruina

Casurum est, feriat; neque enim victoria Magno

Laetior; aut populis invisum, hac clade peracta, 120

Aut hodie Pompeius erit miserabile nomen.

Omne malum victi, quod sors feret ultima rerum,

Omne nefas victoris erit". Sic fatur, et arma

Permittit populis, frenosque furentibus ira

Laxat, et ut victus violento navita coro 125

Dat regimen ventis ignavumque arte relicta

Puppis onus trahitur. Trepido confusa tumultu

Castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant

111 accepi Mi, tueri A (tuere a) Bi (Mi Stht.), 115 quod A (quot a), 116 qua B, enipheus AV, enifeus C, 118 ruinae a, 120 haclade (s s. s.) M, caede G (clade g), 122 fors BE, 123 fati D, 125 victis d, choro MAEURD, 126 victis Vi.

112 Nemo rae incusabit quod proelium quam omnes hodie moriemur inulti". Hodic suscepi, nemo laudabit, si vicero. Nempe = hoc ipso die homo potentissimus factus invitus et inglorius ad pugnandum trahitur. erit nomen, nil amplius.

Hoc durum erat, nam Caesaris urgebat for- 122 Omne malura, quod feret fortuna belli,

tuna (V. 113). adscribetur victo duci, omnis atrocitas vic-

114 Pitgrne^Mr Heins.Advv.p. 159 etGuyet.: tori vitio dabitur. „Sor3 ultima rerum"i.q.

„quod est indignantis"; Bentl. : „pugnetur, ultimus eventus belli.

quantum - malorum | in populos vox ista 325 „Laxat et ut". Claudicat sententia,

feret!" nempe vox pugnetur. Eleganter. ^t cnim non habet quo referatur; merito

Sed quod improbat ista non satis ad pro- id displicuit Bentleio, non feliciter emen-

prietatem Lucani attendit; etpugnatur cum (^anti „laxat ut evidus"; nam evincere fere

superioribus iungendum est: Caesar supe- translata signiflcatione ponitur etnusquam

rior est apud deos, nam pugnatur, i. e. eius jn Lucano legitur. Cf. Stat. Theb. VII. 558

votum ratum est. (evictus pactis), IX. 840 (evicta pudore),

117 „Hoc caput" est ipsius Pompeii „Sine Val. Fl. II. 186 (evicta matrum corda),

momento rerum" cf. III. 337: „non pondera Sil. It. III. 581 (desidia virtus evicta),

rerum nec momenta sumus", IV, 819 „mo- paulum diversa Val. Fl. I. 248, Verg. A. II.

mentumque fuit mutatus Curio rerum". 680. Ut additum sine apodosi Lucaneum

120 Miserabilis erit Pompeius, si victus ©st (cf. I. 118, II 665 et al.). Quandoquidem

fuerit, invisus, si victor (Schol. Voss.). Ra- u^-i, quod hic omisso et metrum ferret,

tionera haec aflerunt superiorura: „victoria ab eo alienura est, conicio: „laxat vi {ui =

Pompeio non laetior erit (quam raors), hac «0 victus, violento w^.navita coro", cf. ferae

enira clade illata", rell. - Hodie, non oppo- ^t IV 238, rati et, alia.

situra est illis hac clade peracta, sed asse- 128 „Animique truces" i. e. qui raodo

verando inservit, ut in Vergiliano „num- tam truces erant, cum quadam ironia.

56

M. ANNAKl LUCANI

Ictibus incertis. Multorum pallor in ore

Mortis venturae, faciesque simillima fato. 130

Advenisse diem, qui fatum rebus in aevum

Conderet humanis, et quaeri Roma quid esset

Illo Marte palam. Sua quisque pericula nescit

Adtonitus maiore metu. Quis littora ponto

Obruta, quis summis cernens in montibus aequor, 135

Aetheraque in terras deiecto sole cadentem,

Tot rerum finem, timeat sibi? Non vacat ullos

Pro se ferre metus: urbi Magnoque timetur.

Nec gladiis habuere fidem, nisi cotibus asper

Exarsit mucro; tunc omnis lancea saxo uo

Erigitur, tendunt nervis melioribus arcus,

Cura fuit lectis pharetras inplere sagittis,

Auget eques stimulos, frenorumque artat habenas.

129 in ore est U, 130 et mora ventura est MiVRDTGb, et mors ventm-a [est] a, luortis venturae [est] ABU, mortis venturae est m, morti uK, 131 que fatum c, 133 palam ost 0 vulgo, 134 attonitus A, metu est Mi, 137 illos B, ullus V (ullos v), 139 cotibus ABEG, cautibus rell., 142 faretras V, 143 artat MACEVUGT, aptat vk.

Acerbe quoque „sua pectora", postea for- tasse non hostilia.

130 Corruptela sic processit venturae, ventura e, ventura est, tum mortis in mors mutatum, ut subiectum adesset, denique metrum correctum addito et. Mortis ventu- rae [est\ igitur est vera lectio. Est post 120 non necessarium in uno Uinvenitur. V. 130 „simillima leto^' Bentl., coll. 131 „fatum". Fato quod eos manet. „Et mors ventura ost" Helns. p. 159.

133 Vulgo: „quaeri Roma quid esset, | iilo Marto palam est" in quo vitiosura est esset; mirum neminem sensisse. „Quid esset" glossator Thuanei 3: „vol libera vel non", ancilla Caesaris necne.

137 Cf. III. 103 „vix odisse vacat". Non vacat in his non ad tempus sed adanimum et voluntatem refertur; quasi: non in men- tom vonit, Ad loctionem in V: ullus cf. VII. 631 „nullosque hominum lugero va- camus". Cum V. 134-137 cf. II.290,ubi inter- itus imperii cum lapsu caeli ot fine mundi similiter comparatur.

130 Distinguenda puto cos (cotis) et cau- tcs, certe in singulari numero; in plurali cotcs pro cautes (= saxa) invonitur, quam recto nunc non quaero; sed do lapide ferro acuondo apto cur admittamus caus (!) non video, /< hoc loco cotibus habuisse videtur.

ut recte ABE. Exarsit, dura scintillas ex cote elicuit. Cf, Hor. C. II. 8. 15 (Cupido) sem- per ardentis acuens sagittas cote cruenta, ad Pis. 304 fungor vice cotis, Verg. A. VII. 627 subigunt in cote securis. Cortius cautibus revocavit, ratus MSS. postulare. Saxum V. 140 pro cote ut Tac. Ann. XV. 54 „pugionem — asperari saxo et in mu- cronem ardescere iussit" et saepius.

141 „Saxo I erigitur" pro fingitur in rec- tum (opp. curvare) sine exemplo est, prae- cipue cum saxo iunctum me iudice non ferendum; „erigere hastam saxo" est op- ponere (ponere contra) saxo. Solum aptum est corrigiticr. Notum est tela facile in proe- lio clypeis retundi; pilainventa etiamnunc ostendunt. Mutatioprope nulla est: crigere vel origere et erigere. Quominus reciperem prohibuit non tam quod vocabulum (iniu- ria) humilo videri possit, quam quod exemplum huius usus non possum afterre. Omnino corrigere est rarum apud epicos. Dirigitur C? Exigitur Guyet („exigere lan- ceam" apud epicos est proicere). [Haec scripta ante editionem Postgati, qui idem].

143 Eques collective pro equitatu; efficero hinc licet in stimulorum usu non certam normam fuisse observatara. Artare habenas aliud significat quam vulgo; artat frenum eques per momentum temporis, dum vehi- tur, ad oquum reprimendum (cf. Paneg. ad

PHARS. LIB. VII. 129 — 158. 57

Si liceat superis hominum conferre labores, Non aliter, Phlegra rabidos tollente Gigantas, 145

Martius incaluit Siculis incudibus ensis, Et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis Spiculaque extenso Paean Pythone recoxit, Pallas Gorgoneos diffudit in aegida crinis, Pallenaea lovi mutavit fulmina Cyclops. 150

Non tamen abstinuit venturos prodere casus Per varias Fortuna notas. Nam Thessala rura Cum peterent, totus venientibus obstitit aether, o: Inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes

Adversasque faces, inmensoque igne columnas, 155

Et trabibus mixtis avidos typhonas aquarum Detulit, atque oculos ingesto fulgure clausit. Excussit cristas galeis, capulosque solutis

145 rapidos c, gigantes VU, 146 marcius A, 148 phitona MU, phytona A, phythona V, pytona B, 149 aegide R, 150 pallennea A, fulmina Mi, vulnera R, 152 thessda MiAB, tessala U, 154 versum in summa pag. scripsit m. 2MK, (om. U Stht), 155 inmenso U, 156 sifonas C, typonas UD, tifonas c (secundum unam glossam), thiphonas V, tipho- nas G, pytonas A, pythonas KE, pithonas M (corr.: phitonas), phythonas Conr. v. Murc.

u ap. Manitium 1. 1. p. 711, 157 incerto fulgure G, iniecto fulm. g, iniecto m, fulgore AU, clusit M, 158 et 159 1. Eutyches V. 480 K, 158 exclusit U, scapulasque, capillosque varr. lectt. ap. Eut.,

Messallam Tib. IV. 1. 91 ct alia), h. 1. de „a Dyrrhachio venientibus adversa fuere

praeparatione ad pugnam futuram agitur. fulmina : examen apum in signis portendit

Non tamen aptat melius est, manifesta (consedit?)" cf. 160. Trabes in caelo lul.

glossa. Cf. Heins. p. 159, sq. Obs. 122, de forma quadam nubium.

UbTollentei.q. nutriente; Phlegraeadem 1^6 Duae lectiones sunt prout a P aut

quae Pallene cogitatur, peninsula regioni ^ T(c) vocabulum incipit py(i)t(h)onas ha-

Macedonicae praetexta Uv tolg inl &Qay.rjg), ^"i* ,u, fy{i)p(h)onas reliqui praeter C : sifonas.

non campi Phlegraei in Campania; suadet ^1^"' "• 1^1 .(Aatus quidem) sine igne, hoc

mentioPallenes(150). CumGigantescoorti ^st sine fulmine, verticem faciunt, qm

essent in deos, fornaces Cyclopum („Siculis ^yPhon vocatur". Typhonas eo quoque prae-

incudibus") incaluerunt in reparando tri- ferendum, quod pythonas ex v. 148 m me-

dente („N. cuspis»), fulminibus renovandis "^«ria haerebat. ^mc^o.s, (non rabidos ut

(mutavit); Pallenae destinatas (150) sagit- Guyeto placet) „aether detulit typhonas

tas obtusas Pythone interfecto renovavit mtellegendum de nubmm per ventum vo-

Apollo (148), Pallas aegida paravit, Gor- lutatione ad terram descendente et e mari

gonis in ea affixae crines diffundens. Ad ^^asi exsugente aquas (hoos). Scholmm

recoxit cf. Verg. A. VII. 637, „recoquunt Daventr: „typhones venti ternbiles; alii

patrios fornacibus enses". quoddam igneum fulmen", cf. Plm. 11. 132.

Siphonas Grotms, quem refellit Bentlems.

154 Fulmen ex nubibus oriri sive collisis ^57 jngesto sulpure" Haskins, fulgore sive vento percussis vulgaris opinio erat, jj^g^

cf. ad I. 151; nunc prodigium est, quod . . , , . ,

palam suis oculis adspiciunt fulmen e nu- 158Legendumconicio: „capuhsque solutial

bibus disruptis prodire, vel (poetico more) Perfudit gladios" paulo minore mutatione

fulmen rumpere nubes. Versus sine dubio ^"^^ Guyetus: „capulis - solutos gladios".

Lucani, sed turbat nexum inter 153 et 155. Videtur Lucanus capulus pro vagina dixisse

contra usum, nam in manubrio liquefa-

155 Adversasque faces. lul. Obs. Prod, 124 ciendo (perfundendo) quod prodigium insit,

58 M. ANNAEl LUCANI

Perfudit gladiis, erectaque pila liquavit,

Aethereoque nocens fumavit sulphure ferrum. 160

Nec non innumero cooperta examine signa,

Vixque revolsa solo maiori pondere pessum

Signiferi mersere caput rorantia fletu

Usque ad Thessaliam Romana et publica signa.

Admotus superis discussa fugit ab ara 165

Taurus et Emathios praeceps se iecit in agros,

Nullaque funestis inventa est victima sacris.

At tu, quos scelerum superos, quas rite vocasti

Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni

Infernumque nefas et mersos nocte furores? 170

Inpia tam saeve gesturus bella litasti?

lam (dubium, monstrisne deum nimione pavori

Crediderint) multis concurrere visus Olympo

Pindus et abruptis mergi convallibus Haemus,

Edere nocturnas belli Pharsalia voces, 175

Ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis;

Inque vicem voltus tenebris mirantur opertos

Et pallere diem galeisque incumbere noctem,

Defunctosque patres et iuncti sanguinis umbras

159 oreptaque — liquavit Prisc. 398.7 H., tela Prisc, erectaque VU, ereptaque rell., vulgo, 160 1. Isid. do N. R. XXX. 4, aetlierooque MABcE, aetherioque G, sulpore s. s.

u li M, sulpore A, sulpuro G, 162 vixque — caput (163) 1. Prisc. 346.24 H, pressuin 0 vulgo, 163 signifieri a, 165 discussa — taurus (166) 1. Serv. Georg. II 395, A. IX. 624, Myth. Vat. III. 6. 32, p. 194 B, 166 tauros Mi, omathias g, se iecit M („redegit" antea fuisse susp. Slht), praeceps eiecit A (se a) B, 168 quo scelerum A, 169 que numina CTi, 171 tamen saeve Mi, 172 monstris nec B, nimiove AMEVUD, nimioque G, pavori AM (Stht — ro M)V, vapori D, pavore rell., 175 aedere G, 176 eosseam a, rabidus Ei, boeteida A, boeboeida MUV, boetida E, bobeida R, 177 miratur A, 178 concumbere c, 179 cunctas 0 vulgo, def. volitare p. et s. u. (om. cunctas) VUg, defunctos[que] RT, occisi p ius {le(j. occisi prius) ylossa ad sanguinis M.

non video; seddiscissacaf/inafulmenlique- 165 „Z)evo^ws superis" aut „admotus sa-

f ec\t gladium. — ErecfarecQpx o\Y\J, erepta cris" Hoinsius.

obscurum ost et corto otiosum. 16g ^^scelerum suporos" i. q. principcs

160 Aetherio cum Cortio Hosius, Ad 161 scelerum. Buntl. sceleri. — Rite nempe tibi, cf. siipra ad 155, App. Civ. II. 68 fln. dii tui non advorsi fuorunt, acerbe!

162 Yulgo pressum. Sed quomodo signa, 1"2 Nimione primus Bersmannus. Cf., si

quae inanu portat, signifori caput premere tanti, Hand. ad Turs. IV. 87.

poHsint, nemo dicot. i'essum Lucanus IIJ. 174 rtrj/t Bentl. quia mfT,so.s logitur v. 170.

674 oxtra vulgarem iuncturam ^)c.ss«m rfare ..„. . , , ,. , . ,

usurpavit. lungo „pes..um - morserunt", .^'^' ^^"^ ""<^"« P^^ paludem Boebeida

cf. VI. 1, 2. VII. 2.35, al. Signa guttis ma- ^^^^*-"^ sanguis esso.

(iofacla poudoro sno doorsum titubantem 177 sq. Florus II. 13. 45. Rossb. (IV. 2 D.):

traxoro .signirorum, ut caput tius obrue- „fuga victimaruin, oxamina in signis, in-

rotur (nompo torra, ut 174). icrdiu tcnebrae".

PHARS. LIB. VII. 159 — 196. 59

Ante oculos volitare suos. Sed mentibus unum 180

Hoc solamen erat, quod voti turba nefandi Conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum Sperabat, gaudet monstris mentisque tumultu, Atque omen scelerum subitos putat esse furores.

Quid mirum populos, quos lux extrema manebat, 185 Lymphato trepidasse metu, praesaga malorum Si data mens homini est ? Tyriis qui Gadibus hospes Adiacet, Armeniumque bibit Romanus Araxen, Sub quocumque die, quocumque est sidere mundi, Maeret et ignorat causas, animumque dolentem 190 Corripit, Emathiis quid perdat nescius arvis. Euganeo, si vera fides memorantibus, augur Colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit, Atque Antenorei dispergitur unda Timavi, „Venit summa dies, geritur res maxima, dixit; 195

Inpia concurrunt Pompeii et Caesaris arma",

180 anto oculos ululare MVU (s. s. volitare v), 182 iug. q. p. fratrum Y, 183 monstris V, tumultus A (tumultu a)Mb, tumultum G, 184 ^putat esse M, 185 vocabat G (manebat g), 188 limfato tr. m. 1. CGL. V. 113, lympato (h s. s.) M, 188 araxem A, araxen M, 189 est addidit m. 2 M, versum in margine habet G, 191 pendat B, nescius MV, nescit in ABCEU (in ras.)K, nescit quid perdat G, 193 fum M.

180 „Ante oculos" non cum ululare, quod experiebantur, de his quaerebatur), hi

MVU praebent, iungi potest; cum semel erant quod optabaut omen, sed tumultus

ululare coniectura receptum esset, voUtare huc non quadrat. [V. 180 dementibus pro

primitiva lectio supra scripta est, et inter sed mentibus Postg. Acute]. versus posita, deinde ab alio correctore

cum superiore versu 179 coniuncta, omis- 187 „Tyriis - adiacet" Romanus huc quo-

sis verbis (7t<e et cttnc^as. Memorabile exem- que pertinet: extremi occidens et oriens

plum interpolationis. - ,,Sanguinis umbras, memorantur, ubi Romani habitant. affinium manes" Comm. — Bentleius et

Heins. p. 160: iuncti, vere ; sanguis iunctus igi ^^^escius arvis" Heins. (ad Ov. Metam

1. q. cognati, cf. L 111. [Defendit: „ululare V.579, Advv.p.l61),Oud.,Cort.,Bentl.,Burm

patres et sangumis (?) umbras ante oc. Subiectum Romanus in sententiam relati

vohtare suos" Postgate]. yam insertum est. Corripit i. q. reprehendit

iniuria enim, ipso indice, dolet, nescit quan

184 Subitos furores, dum externati spec- tum perdat. tra vident, putant sibi portendere caedem

prospere perpetraudani (omen scelerum 192 Historiola haec de Cornelio augure

esse putant). Itaque Caesariani (nam hi ab aliis quoque memoratur praecipue a

significantur) putant patrum ef afflnium Livio, apud Plut. Caes. 47, lul. Obs. 124.

umbras prodigium esse caedis eorum. V. Loca hic memorata non multum inter se

183 spirahat teste Burmanno h. 1, et ad II. distant: Timavus et Patavium, ad Padum

138 Heinsius, sine dubio reiciendum. Ben- ab Antenoreconditum, etVenetia (Euganei)

tleius: „— monstris; mentisque tumultus et Aponus, et ab aliis quoque poetis iun-

atque omen", relL Sed male „tumultus guntur, cf. Sil. It. XH. 214 et alia ap-

atque omen" componuntur, alterum est Bentl. „Aponus fumifer", ex terra s. fonte

res desiderata (omen scelerum), sed non prodiens torrens spargit aquas, quod Pro-

tumuUus. Furores sunt subiectum (hos pertius romre dixit IV. 1. 123 (deMevania).

60 M. ANNAEI LUCANI

Seu tonitrus ac tela lovis praesaga notavit, Aethera seu totum discordi obsistere caelo Perspexitque polos, seu numen in aethere maestum, o: Sohs in obscuro pugnam pallore notavit 200

Dissimilem certe cunctis, quos explicat, egit Thessalicum natura diem; si cuncta perito Augure mens hominum caeli nova signa notasset, Spectari toto potuit Pharsalia mundo. 0 summos hominum, quorum fortuna per orbem 205 Signa dedit, quorum fatis caelum omne vacavit! Haec et apud seras gentes populosque nepotum, Sive sua tantum venient in saecula fama, Sive aliquid magnis nostri quoque cura laboris Nominibus prodesse potest, cum bella legentur, 210

Spesque metusque simul perituraque vota movebunt, Adtonitique omnes veluti venientia fata, Non transmissa legent, et adhuc tibi Magne favebunt. Miles ut adverso Phoebi radiatus ab ictu

197 tonitus (r s. s.) M, 198 aethera M (ut vid.) VUAEG, absistere RD (obs. r), 199 que om. add. ni. 3 M, nuraen MEAvRG(sic)B, lumen VUk, 200 inseruif omissum m. 1 A, om. BK, in marg. m. 1 M, suo loco omissum add. m. 2 inter 195 et 196 E, a. m. 2 R, 202 thessalicwm natura U, 205 summus A (summos a) Bi, 206 vacabit A (s. s. v) BK, vacabat EuGRT, 207 nepotesu D (i. e. nepotes nepotum), 209 incuria om. j)osuit m. 2 in marg., iterum legiiur in calce pag. a m. coaeva M, 210 vota legentur Ri, gerontur G (legentur g), 211 monebunt (movebunt a) AB, manebunt Ug, 212 vementia fata D,

198 Aera ante Cortium legebatur, quod sumta a custode thesauri, qui integumenta certo ineptum est, etsi aethera quoque ali- amovet. Cic. Or. I. 161. „tanquam in ali- quam difficultatem habet; caelum sidera quam locupletem domum venerim non significare videtur, aefhcr est sublime can- explicata veste". \Caeca commendat Post- dens, quod solidum popularis opinio crc- gatej.

debat, ut cadere posset. — Apud Plutar-

chum Cornelius sentit Caesarem vicisse. 207 „Haec" i. q. horum hominum (Cae-

199 Duae formae huius loci fuisseviden-

saris et Pompeii 205) resgestae; perepexe- gesin V. 211 explicatur. ..Populos nepotum"

tur: la seu lumen m aothere maestum| ^^^^ ^^. j_ j^^ ^populosque paventis

sohs (fuit) ef obscuro pugnam pallore no- ^^^^^.^,, yjjj 253. Sil. It.: „haec mitto in

tavit" 2a „seu numen m aethere maestum ,^^^^, (VI. 710) idem quod: „in saecula

(notavit V. 19,)" omisso altero yersu. Anto ^^.^^^^^,^,, „. 511 teris trudere. nofavif (V. 200) subioctum est lumen: „seu

lumen fuit maestum, et notavit pugnam"; 209 „Cura laboris" cura in nostro carmine

in priore conformatione loci ct pro in post posita. Perifura vofa 211 incerta, vana, ut

solis fero necessarium est, ut consensu Hta- „,i,y,a.9at dicuntur quae eventum habent.

tuimusKindler,p.l8etegoMnom.XVIII.9. Monebunt in AB e manehunt exstitit (sic

Versuni 200 deletum credo a poeta quod ^g), deterius multo quam movehnnt, (luod

197 siiiuliter oxirot. Ad palhre cf. 178. misericordiae et amoris notionem compre-

202 „Mens liominum" i. q. intellectus hendit.Per„spesque — vota"(211)resumitur

humanus, non recte cum cuncfa iungitur, otamplificatur//a('c(207).Versus veri amoris

niolius cum .siV/«a. Non male Burm. c((ufa. ploni. V. 213 adhuc pro etiamtunc. Post

Explicaf i. (). ollort, OMtendit, motaphora Ciceronis aetatem discrimen neglegitur.

PHAKS. LIB. VII. 197—231. 61

Descendens totos perfudit lumine collis, 215

Non temere inmissus campis, stetit ordine certo,

Infelix acies. Cornus tibi cura sinistri,

Lentule, cum prima, quae tunc fuit optima bello,

Et quarta legione datur; tibi numine pugnax

Adverso Domiti, dextri frons tradita Martis. 220

At medii robur belli fortissima densant

Agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat

Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe.

At iuxta fluvios et stagna undantis Enipei

Cappadocum montana cohors et largus habenae 223

Ponticus ibat eques. Sicci sed plurima campi

Tetrarchae regesque tenent magnique tyranni

Atque omnis Latio quae servit purpura ferro.

Illuc et Libye Numidas et Creta Cydonas

Misit, Ituraeis cursus fuit inde sagittis, 230

Inde, truces Galli, solitum prodistis in hostem,

215 discendens a, toto E, perfundit V, 217 cornus — datur (219) 1, fragm. Bobiense V, 564. 25 K; cornus — sinistri 1. Charisius Exc. I. p. 547, 5 K. Prisc. 210.18 H; cornus — Lentule (218) L Serviu3 Aen. III. 22; cornus 1. Anecd. Helv. 127.22, cornu (s deleta) AV (s add. m. 2) c (v. 25 Us)., cum {pro cura) Charis, 220 fons (s. s. r) M, adversa B, 221 ad G, dessant a, 222 tenebit B, 224 iusta M, 225 habenis MaEBK, habena G, choors G, 226 sicci et {deleta s)A, 227 tetrarce Ui, 228 omnis i s. s. M, 229 post 232 d, 230 itireis AE, ythireis V, itereis a, et itureis U, 231 proditis (s s. s.) MA.(prodistis a) B, orbem G (hostem g).

215 „Totos perfudit campos". Evidenter 222 „Cilicum terris", Scipio a. 49 cum

res ob oculos ponitur: solis radii armis imperio in Syria erat, unde in Macedoniam

militum splendentibus reiecti illustrant vocatus a Pompeio, magnas cupias adduxe-

collem. Mire Bentl.: „miles (214) ut(pote) rat. Caes. Civ. III. 31. Pro fortissima Bentl.

radiatus, perftmcZinumine colles, wec temere firmissima secundum Caes. Civ. III. 88, sed

immissus campis". In vulgata a „non te- ibi non de eisdem copiis, sed de cohortibus

mere" incipit apodosis, cuius primarium Hispanis aut solis aut potissimum usur-

verbum est stetit; verba „infelix acies" ap- patum est. posita sunt tanquam epiphonema.

217 In ordine aciei pleraque cum Caes. ^^24 „Fmvios" i q. aquas, fluenta. Verg.

Civ. m. 88 conveniunt, nempe Scipio me- ?^^%^-.^^^- ^f' /uvios praebere (pecori)".

diae aciei praeest, a dextro cornu fluvius ^® Enipeo cf. ad VI. 371.

(Enipeus, nomen Caesar omittit), in sinistro nnt tt i, ^ j jj t.

^ ! 1. ^ i.- , . .T M- 225 jEZaoewae praeferendum, nec codd. ob-

cornu prima et tertia (et quarta Luc.) legio '

stant, nam ex ,u certe Ashb. confirmat, et fortasse M, quem Stht. dicit nis in rasura habere.

constiterant. Domitius (L. Domitius Aeno-

barbus) memoratur quod eius mortem erat

relaturus (600), ut statim oculos in eum

convertat (Corfinii a Caesare dimissus II. 230 Inde hoc versu et 231 intellege, quem-

511). Scipio (Q. Caecilius Metellus Pius) admodum 229 illuc et 232 illic de sicco

socer est Pompeii, Luceriae antea praesi- campo v. 226, qui a sinistra extendebatur

dens IL 473, cf. VI. 311; post mortem Pom- (^ dextra locus erat paludosus).

peii Pompeianorum in Africa dux (v. 223

„Libyco dux primus in orbe") ibi cecidit. 231 „Truces Galli" „Allobroges, qui ad

Lentulus (L. Cornelius) ost consul superi- Pompeiumdefecerant,Caes.Civ. 111.59-61",

oris anni cf. V. 16, VIII. 328. Haskins.

62

M. ANNAEI LUCAN[

Illic pugnaces commovit Hiberia cetras. Eripe victori gentes, et sanguine mundi Fuso, Magne, semel totos consume triumphos.

Illo forte die Caesar statione relicta 235

Ad segetum raptus moturus signa, repente Conspicit in planos hostem descendere campos, Oblatumque videt votis sibi mille petitum Tempus, in extremos quo mitteret omnia casus. Aeger quippe morae flagransque cupidine regni 240

Coeperat exiguo tractu civilia bella Ut lentum damnare nefas. Discrimina postquam Adventare ducum, supremaque proelia vidit, Casuram fatis sensit nutare ruinam; Illa quoque in ferrum rabies promptissima paulum 245

232 cedras u, celtas D, 234 fusa B, fuso M, 237 hostes M, 239 tempus U, 240 mundi ABEkT, 242 vel lentum 0 (ul pro ut), dampnare M uf semper et promptissima paulo posi et sumpserit, 243 supprema M, 244 [et] fati MAEKUTi, [et] fatis VR, 245 bellum G (ferrum g).

232 Ex Iberia Romanos fuisse in exercitu Pompei hariolatur Burmannus, ut cetras corruptum doceat et Cclfas (Omniboni) commendet. Quidni potuerunt cum Afra- nianis victis Hi.spani ad Pompeium trans- isse. Bentleius non fert: ,j)ugnaces cetras" et corrigit lunafas. At cetras = cetratos. Ceterum praeter D etiam Bersmanni codex et alii deteriores habent Celtas. De cetra Iberis propria Sil. X. 230.

2.33 „Eripe — gontes". „Occidantur, inquit, omnes, ne sit cui Caesar imperet victor" Schol. Voss. „Totos consume triumphos" omnem triumphandi opportunitatem in posterum deme, devictis nunc semel {ya^d- nu^), (luilius singulis devictis po.sset trium- phare. Triumphos pro populis „triumphan- dis", collato 11. G44 Haskins dictuni putat. — Contorta est domonstratio, ut sit quod in Pompoio laudetur.

235—249 eiicit Guyetus et putat supplo- montum esse Pollae Argentariae aut alius.

238 sq. Heins. „oblatumque 7(ltro" (prop- tor conspicil ot 243 vidif) ct proximo vorsu „<luod mitteret", posterius melius sine dubio; quod sic externum aliquid cst quod oxpcctat; quae ipsi facimus non oxpoc- tamus.

211 „Exiguo tractu" quae lente, paulatim procodnnt; civilia belhi celeriter procedoro dobebant, lioc est Caesare Jjucaneo dignum. Abborrobat igitnr a tali bello ut pesto aut sceloro, quod sensim serpit. Tracfus

h. 1. non est mora, sed processus, tenor, ut „tractus temporis", „tractus aetatis" dicitur. Ablativus qualitatis pro attributo vocabuli bella, de quo alibi dixi.

214 Locum corruptum secundum codices dedi; et sine auctoritate Burm.; s post fati in quibusdam codd. neglegentia omis- sum esse probabile (minus credibile temere additum). Recte de MSS. iudicant Oudend., Hosius; fati Grotius; fatis sensiy» Heins. p. 161; cessuram fatis Bentl.; Trampe p. 64 desperat. Non credibile est apodosin inci- peie a casuram', languida forot sententia; „postquam vidit discrimina adventare, sensit ruinam adventare", apodosis sic idem lere continet, quod protasis. Coepe- rat, inquit, moras odisse (desiderabat pug- nam 240). Sed (particula adversativa, ut saepius, omissa) postquam ducibus instare perniciem reputavit, ca cupidifas cessavif. Haec requiritur oppositio, cuius alterum membrum est in v. 245, haecapodosincon- tinet ad verba: „discrimina postquam — ruinam". Itaquo v. 244 nil nisi confirmat superiora: „postquam discrimina ducum animadvertit, sensitque pendentem ruinam iamiam se aut Pompeium oppressuram, pugnandi rabies elanguit." Compara „for- vndine mersa" v. 243. Itaque contra codd. defendo „casuram et fati", nam ruinani definiri debet, et fafis prorsus inutile; reciperem, nisi ct postpositivnm rarum esset apud Lucanum, cl'. I. 403, VI. 679. Ad rtcinam cf. I. 494.

PHARS. LiB. VII. 232—262. 63

Languit et casus audax spondere secundos Mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere, Nec Magni sperare sinunt. Formidine mersa Prosilit ; hortando melior fiducia volgo :

„0 domitor mundi, rerum fortuna mearum, 250

Miles, adest totiens optatae copia pugnae. Nil opus est votis: iam fatum accersite ferro. In manibus vestris, quantus sit Caesar habetis. Haec est illa dies, mihi quam Rubiconis ad undas Promissam memini, cuius spe movimus arma, 255

In quam distulimus vetitos remeare triumphos. o: Haec eadem est, hodie quae pignora, quaeque penates o: Reddat, et emerito faciat vos Marte colonos. Haec, fato quae teste probet, quis iustius arma Sumpserit ; haec acies victum factura nocentem est. 260 Si pro me patriam ferro flammisque petistis, Nunc pugnate truces, gladiosque exolvite culpa.

246 sperare V, 248 magnis a, 249 prosilet Mi, 251 totiens V, 252 arcersite AB, accersite EiVUG, arcessite CR, 255 meminit Ai (memini a), 257, 258 in marg. m. 2 (abcisis 2—5 syllabis) M, inter versus m. 2 A, in calce pag. m. rec. E, a m. 2 B, in marg. VD, 07nift. UK, adsunf GT, 258 emeritos AbVTD, 260 fatura Mi, [est] M, 261 petitis B, 262 gladiosque — culpa Mi ABg, gladiisque — culpam aVG, gladiisque — culpas U.

249 „Hortandis gregariis militibus maior significat, sed iracundiam", rell. Quod ad suppetit flducia". alterum attinet, Caesar supra I. 343 prae-

mia militiae requirit rura: „quae sedes erit emeritis? quae rura dabuntur, | quaenoster veteranus aret?" Infra 268, Caes. Civ. HI.

254 „Rubiconis ad undas" non convenit cum reliqua narratione; ad Rubiconis undas

Patria nil tale promittit I. 185, sqq. Ad I. „„ ^^ , ,. , ^- ^ • .

388 refert Haskins, intellegens de fide data ^^\ Veruntamen ratio loquendi „faciat vos

.,.,., j -j ^ 4. 4. A • • • colonos" non est valde honorifica. Nec

a militibus; sed id factum erat Arimmi. . , , . .

' mirarer Lucanum hos versusproscripsisse;

256 Triumphi, inquit, olim amissi post sed numquam eum potuisse illos scribere

hancdiemnosexspectantKomae. Triumphi non contenderem. Quare antisigmate no-

tanquam homines amandantur {vctanfur) tavi. Ne quis in hac quaestione dirimenda

et redeunt (remeant). Abundat remeare, aut neglegat conferre alios versus obscuros,

dicendum erat constituimus, vel simile pro vel in hac oratione. Versus spurii, quos

(listuUmus. Infinitivus est eflfectus. De tri- edidi Mnem. XVII. 58 sunt eiusdeni coloris,

umpho negato cf. I. 286. Vetito-triumpho sed multo peiores. Cf. Mnem. XVIII. 15.

Burm. et C. H. Dee, diss. Leid. 1891. o^o m ^- , •i^ i » u i,

262 „Gladiosque exolvite culpa" bellum

257 sq. Offendit in his versibus primum (gladios) iure susceptum esse victoria pro- hoclie post „haec eadem (dies) est", deinde betis. Schol. Voss. ad 2-59 „ut ait Cicero in quod Caesar milites spe ruris incitat. Caesarianis [pro Lig. 6]: nunc melior ea Neutrum tamen ad versus proscribendos iudicanda est (causa), quam etiam dii adiu- per se sufficit. Hodie enim particula est vorunt". Ipse Lucanus I. 2: „iusque datum adseverandi ut in „nunquam omnes hodie sceleri canimus". Eodem reditlectio: „gla- moriemur inulti" Verg. A. II. 670, „Num- diis — exolvite culpam (culpas U minus quam hodie efiugies" Ecl. III. 49. Cf. supra recte)" i. e. luite cf. V, 2-59: „ipsa metus 121. Ter. Ad. IV. 1. 11 „quam ego hodie „exoIverat audax | turba suos". Hinc in- toto non vidi die" ostendit, quantum diei tellegitur 260: „haec acies victum factura notio in hocUe fuerit obscurata, quo pertinet nocentem est". [Gladioque exsolvite culpam Donatus ad Ad. 11. 2. 7 „hodie non tempus Postgate].

G4

M. ANNAEI LUCANI

Nulla manus, belli mutato iudice, pura est.

Non mihi res agitur, sed vos ut libera sitis

Turba precor, gentes ut ius habeatis in omnis. 265

Ipse ego privatae cupidus me reddere vitae

Plebeiaque toga modicum conponere civem,

Omnia dum vobis liceant nihil esse recuso.

Invidia regnate mea. Nec sanguine multo

Spem mundi petitis: Graiis delecta iuventus 270

Gymnasiis aderit studioque ignava palaestrae

Et vix arma ferens, aut mixtae dissona turbae

Barbaries, non illa tubas, non agmine moto

Clamorem latura suum. Civilia paucae

Bella manus facient; pugnae pars magna levabit 275

His orbem populis Romanumque obteret hostem.

Ite per ignavas gentes famosaque regna

Et primo ferri motu prosternite mundum,

Sitque palam, quas tot duxit Pompeius in urbem

263 bello Ai, 265 gentis Mi, et ius d, omnis A, undis Bi, 266 privata — vita B 268 esse nihil M, 270 grais EVUR, dilicta RT, 272 aut mixtae aVUM et mixtae BEA [etj niixtae R, 273 barbaria Bi, barbarie R, toto VjRT, 274 manu U, 276 urbem A, obterit Ei, 279 dixit R, orbem E.

263 Si alii vos reprehendent scitote: „nulla manus armata s. nullum bellum iustum est iudice adversario". „Mutato iudice": si pro duce suo adversarius iudex sederit. V. 264 prius ut a pre.cor pendet, alterum est finale, quare comma ante precor sustuli.

cultum pro civem (GULTUM, CIUEM) sprevi.

268 „Nihil esse recuso" i. q. nlhil recuso, ne civis quidem esse. „0mnia dum vobis liceant" cf. paulo ante „gentes ut ius ha- beatis in omnis" nempe tanquam cives suffragiis vestris. Guyet. : „ipse recuso".

267 „Civem conponere" cf. I. 131 „dedis- cero ducem", Claud. Rapt. III. 417 „deam gerere". Ib. 104 „matrem pellere". Admo- dum frequens mentior e. g. dominum, cf. ad V. 386, cuius usus ex Tortulliano ot Petronio multa exempla alVort v. d. Vliet Museum, III. col. 335. Proximo accodit, quod oidom debeo Petron. 95 „statum proeliantis componit". Quam insolontor dictum sit conponerc civem apparet: „com- ponore aliquem" (= specicm alicuius prae se forro) tum dcmum similo essot pluri- mis supra mcmoratis, si componere vestcm usitatum ossot pro induere\ induere civem (i. 0. togam civilem) similo csset vulgatis, sed id quod h. 1. logitur olet Graocam licentiam; nempe pro coynp. togam civilcm dicitur componcre civcm, ut Graeci %tyuv ^OXu/iiTttct, pro riy.tiv '()^v/ii7tty.i'iv, simm. Mon- tio civis tamon paeno nocossaria ost,quaro

270 Collecta pro delecta Bentleius, quoniam hostium virtus esset deprimenda; scd vel delecti o gymnasiis non sunt boni prop- torea milites; cf. proxima. Malim utique educta.

272 „Vix arma ferens" i. q. vix patiens onus armoruin. Mixta iurba colluvies gen- tium — genotivus est.

274 Tuum Heins. p. 161.

275 „Vcirs pugnac magna" i.q. pugnantiuni, ut apparet ox opposito: „paucae manus". Sontontia: pauci civcs cum civibus pugna- bunt; magna pars trucidabit barbaros.

277 Tre i)er i. q. invadere cf. 324, 669. MundHm gontes undecunque ex toto mundo collectas.

PHARS. LiB. VII. 263—301. 65

Curribus, unius gentes non esse triumphi. 280

Armeniosne movet, Romana potentia cuius

Sit ducis? aut emptum minimo volt sanguine quisquam

Barbarus, Hesperiis Magnum praeponere rebus?

Romanos odere omnes, dominosque gravantur,

Quo novere magis. Sed me fortuna meorum 285

Commisit manibus, quarum me Gallia testem

Tot fecit bellis. Cuius non militis ensem

Agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit,

Dicere non fallar, quo sit vibrata lacerto.

Quodsi signa ducem numquam fallentia vestrum 290

Conspicio, faciesque truces oculosque minaces,

Vicistis. Videor fluvios spectare cruoris,

Calcatosque simul reges, sparsumque senatus

Corpus, et inmensa populos in caede natantis.

Sed mea fata moror, qui vos in bella furentis 295

Vocibus his teneo. Veniam date bella trahenti

Spe trepido; haud umquam vidi tam magna daturos,

Tam prope me superos; camporum limite parvo

Absumus a votis. Ego sum, cui Marte peracto

Quae populi regesque tenent donare licebit. 300

Quone poli motu, quo caeli sidere verso ?

280 gentis A, triumphum aE, triumphi Ae, 281 movet M, 282 ademptum corr, m, 2 A, 284 omnis Mi, 285 quos OBE vulgo, 288 quarum ABURTkg, quorum MiaVGK, omuibus Ei, permisit R, 289 fallor EF, hbrata U, 290 quo se a, 292 sectare Ui, 293 senatum RTg, 294 inmensa MA, 295 bella M, bella ABEgRI, trahente Mi, furentis AiEiVURTD, ruentis G, 297 aut a, haut V, 301 versos Di.

280 Iniuria haesit in his Heins. Advv, rum, sed militum testis sum tam per se,

p, 80 (cf, 82) proponens: „uniu3 gentes quam propter codd. dubium. Ex /t codd.

opus esse triumphi", alia, etiam minus unus tantum E (ut ex silentio efficio) habet

probabilia, ex Heinsianis affert Burmaimus. integrum quorwm. Unius triumphi est genetivus pretii. Currus

pro triumphis; gentes devictae sequebantur 295 Legendum aut in tela ruentis, aut in

currum triumphantis. Sententia: appareat, ^«'^« (^- ^- proelium) furentes. Cum ruentis

gentes, de quibus totiens (ter) triumphavit ^it in uno G, furentis plures et meliores

Pompeius, non esse dignas uno triumpho. testes habet, quare „in bella furentis" dedi.

De currus cf. VIII. 810, VII. 18, I. 316. Sic Heins. p. 261. Ruentis in V pro expli-

catione, non ut varia lectio scriptum. Ad

285 Quo Heinsius, quod recepi. Post „(/mos bellum cf. II. 682, 712, VII. ('51, phiralis est novere" languet illud „magis", quod sen- III 64. Furere in tela minus aptum de mi- tientes Oudend., Weis. distinxerunt „quos litibus quam de feris. Ruere et furere conf. novere, magis", quod nemo probabit. Si I. 254.

antea novisse, sed nunc magis novlsse

dicendi sint, non quos sed cum exspectes. ^Ol Miratur ipse tantum se posse et quae-

rit causam eius: „num sunt sidera? Thes-

286 Quarum BentL, Oud., Burm., quorum saliae fortasse, dii, tribuistis?" Magis cum Weise, Hos. Meorum (quorum), non facto- animi commotione convenit iterata inter-

6*

66

M. ANNAEI LUCANI

Thessalicae tantum, superi, permittitis orae? Aut merces hodie bellorum, aut poena parata. [Caesarejas spectate cruces . . spectate catenas, Et caput hoc positum rostris, effusaque membra, Saeptorumque nefas, et clausi proelia Campi.

305

302 permittites Mi, horae MBVT, 303 parata V, paratur M(-ta Stht)BAEUK, 304 spectare Ei in codd. nulla defectus indicia.

rogatio haec, sine particula interrogativa quani una interrogatio per duos versus continuata, Tantuyn, ut arbitrium habeat rerum Romanarum.

303 Vulgo paratur, quod conferri potest cum Homerico II. XV. 502 vvv aqy.tov >] ienoXead^ai \ fjh oatoS-tjvai et simm. = nunc res in discrimine est. Sed non tam oppo- nuntur merces et poena quam „merces est hodie" et „poena in promtu". Vic- toria, merces bellorum, non tam paratur quam contingit, sed poena paratur. Quare recepi parata adiective positum ex V et fort. M.

Ib. Post hunc versum sequuntur 3 versus spurii, de quibus Weber II. p. 391, cf. Mnem. XVII. 58 praeter Hamb, 2 et Langerm. a m. 2 (Weber) etiam in D: „ne vos (in D deletum deinde verbum trisyllabum) Hi- spani mitisvictoriaMartis | securos habeat, dedimus quod rura, quod urbes | et quid- quid nobis post Gallica bella negatum est".

304—306 arena sine calce „Caesareae cru- ces" significare potest „a Caesare" vel „a Caesaribus erectas", neutrum h. L ferri potest, prius quia Caesar ipse loquitur, qui non confessus esset se tam frequenter cruces erexisse (quamvis hanc poenam piratis adhibuit Vell. Pat. II. 42, SueLVit. 74, al.) ut crux propterea Caesarea diceretur: alterum ferri non potest propter tempora, nam licet subinde Lucanus egrediatur de persona (sic Caesar alludit ad scelera An- tonii triumviri post suam mortom com- missa V. 481), tamen tam crassum errorem non ei adscripseiim, Spectarc pro expecfare nemo dixit, et nihil simile allatum est a Woisio (ind. i. v. simplicia) quod conveniat. Propria significatio est inepta, nemo sjyectat id quod nondum est. „Caput hoc (Caesaris, J«xnxC>?) rostris positum" inepto Schol. Voss. de rostris avium interpretatur ; ma- nifesto fatum significatur quale fuit Octavii consulls (Florus IIL 21 D) et M. Antonii (Cic. Or. III. 10), quorum capita in foro rostris contumoliose afflxa sunt temporibus Sullanis. Ad ea (luoque tempora pertinent saeptorum tiefas Qt claiisi praelia campi {logi-

ones in saepta inclusas Sulla trucidavit de quo Lucanus II. 197) et „dux Syllanus' (307). Demonstrare haec videntur in toto loco de Sulla aut duce Sullano actum esse et Caesareas v. 304 esse corruptum, sed nihil est, quod cum fiducia reponere au- deam. Cornelias trisyllabum (ut fluvjorum Verg. Ge. I. 482, Nasidjeni Hor. Serm. II. 8. 1, Marceljano Mart. II. 29. 5, Nerjenem Enn. Ann, 108, Camerjum Catull, 55, 10, cf, etiam Hos. JJ. 1895. 96) a codd. oblatum non esset repudiandum, sed nihil eiusmodi cum admiserit Lucanus (nam III. 191 nihil probat) Cornelias non est admittendum; si Caesareas est interpolatum, commendant se etiam Sullanas et Pompeias, sed plane forma litterarum dissimilia. Apparet Cae- sareas ferri non posse. Consideremus pro- xinmm versum „et caput hoc"; ea verba pertinent ad Caesarem et admodum pro- babile est ea per glossema caesaris ex- planata fuisse. Hinc origo interpolationis repetenda est; scriptum erat v. 304 et sq. ab initio

aspectare cruces —

•/. CAESARIS

et caput hoc — inde per errorem factum caesariaspectate cruces. Aspectate praesens imperativi habet nullam rationem ; proximo versu tamen caput hoc pendere debet a verbo quodam spectandi. Verbum igitur quod exstat, sed alia forma eius requirilur. Substituamus nunc quidem inftnitivum et simul animad- vertamus nunc litteris caesari remotis apparere aliquid versui deesse. Scilicet anaphora violata recepto caesareasspectate cum ex priore verbo spectate fecissent, restituta est altero verbo assimilato omissa praepositione: „spectate cruces .. spectate catenas". Kestituto utrotiuo loco aspectare duae syllabao etianmunc desunt, quas explet necessaria significatio futuri slc: „aspectare cruces <erit> aapectare cate- nas I et caput hoc positum rostris". Cf. „videre est" et simm. Cf. omnino similis corruptela supra 180, ubi volitare intra vorsus positum. — Bentleianum carnificis pro cornelias est superlluum. Idem sperate pro spectate; denique „etcaput inipusitum". — Ad effusaqxie mevibra cf. II. 185; int. mea.

PHARS. LiB. VII. 302—325. 67

Cum duce Syllano gerimus civilia bella.

Vestri cura movet. Nam me secura manebit

Sors quaesita manu: fodientem viscera cernet

Me mea, qui nondum victo respexerit hoste. 3io

Di, quorum curas abduxit ab aethere tellus

Romanusque labor, vincat, quicumque necesse

Non putat in victos saevom destringere ferrum,

Quique suos civis, quod signa adversa tulerunt,

Non credit fecisse nefas. Pompeius in arto 315

Agmina vestra loco, vetita virtute moveri,

Cum tenuit, quanto satiavit sanguine ferrum!

Vos tamen hoc oro, iuvenes, ne caedere quisquam

Hostis terga velit: civis, qui fugerit, esto.

Sed dum tela micant, non vos pietatis imago 320

Ulla, nec adversa conspecti fronte parentes

Commoveant: voltus gladio turbate verendos.

Sive quis infesto cognata in pectora ferro

Ibit, seu nullum violarit volnere pignus,

Ignoti iugulum tamquam scehis inputet hostis. 325

307 gerimus civilia bella V, 309 mors ad, cernit aBi, 310 victo ABGvk, victum KEVURT, u

victom M, respexerat MiB, hostem MBEVKURT, hoste AG, respexerit hostem V, 312 quique necesse putat (313) 1. Prisc. II. 193. 22 H, quique Prisc, 313 distringere MAEV, destringere UR, 314 quos C, qui V, 316 vestram Bi, 317 quantum AB (quanto EM), 318 ast ego vos Rg, nec Mi, cedere AVU, 319 hosti A (hostis m. 2 marg.) BiE, cives a, 324 nullo G (nullum g), violavit AEiB, violabit E, 325 inputet MAGTVU (impetat recc).

308 „Nam me secura", rell. Non convenit feceritis cognatos, et scelus propter me cum „et caput hoc", rell. 305, excusandum feceritis" beboaldus. In se recipit Caesar ex animi fervore, ut similia in orationibus. culpam omnium, cf. III. 435: „iam ne quis Sententia: „si milites mei fugam meditan- vestrum dubitet subvertere silvam, | cre- tes respiciunt, videbunt me (instanteclade) dite, me fecisse nefas". Grotius: „narrat manum mihi inferentem", Victo-hoste liquide „Tacitus, bello civili quod inter Vitellium exstat in AG et latet in victom in M, qui „et Vespasianum fuit militem a se occisi numquam accusativum in om eflfert; victo- „fratris praemium petivisse (Hist. III. 31)". /«os<em in B apparot esse correctionem eius Post pignus sequi fere debebat: perinde librarii, cum alibi perpetuo cum A consen- mihi erit, sive: utrumque eodem loco ha- tiat; omnino post respexerit neglegenter bebo; sed apodosincontorquetalterumtan- accusativum inferebant, cui deinde accom- tummodo membrum ponens; proprie aut modabant victum. prius membrum (323) erat omittendum („si

quis nullum pignus s. propinquum violarit,

318 „Ast ego vos" Bentl. Hoc nempe ea ignoti hostis iugulum imputet), aut per-

quae leguntur v. 318-322. mutanda erat apodosissic: ,,cuiusvis hostiH

iugulum tanquam scelus imputet" (in reke- ning brengen). lugulum = caedem. Haskins imputat legens interpretatur „the foe is one who reckons the slaughter (even) of a stran- 325 „Sententia: inputate mihi mortes ger as a crime !" („hostis imputat scelus = etiam vilium et ignotorum, tanquam inter- hostis est, qui imputat scelus", hostis in

324 Violarit dedi quod violabit ex studio adaequandi natum videtur. Violavit soloe- cum est.

68 M. ANNAEI LUCANI

Sternite iam vallum, fossasque inplete ruina, Exeat ut plenis acies non sparsa maniplis. Parcite ne castris; vallo tendetis in illo, Unde acies peritura venit". Vix cuncta locuto Cacsare, quemque suum munus trahit, armaque raptim 330 Sumpta Ceresque viris; rapiunt praesagia belli, Calcatisque ruunt castris; stant ordine nullo, Arte ducis nulla; permittunt omnia fatis. Si totidem Magni soceros, totidemque petentis Urbis regna suae funesto in Marte locasses, 335

Non tam praecipiti ruerent in proelia cursu. Vidit ut hostilis in rectum exire catervas Pompeius, nullasque moras permittere bello, Sed superis placuisse diem, stat corde gelato Adtonitus, tantoque duci sic arma timere 340

Omen erat. Premit inde metus, totumque per agmen Sublimi praevectus equo: „Quem flagitat, inquit,

326 vallo G, fossamque U, 328 neu RT, vallato T, tendetis UM, tentetis A, tenditis a, tendatis {ex: teraptatis) BET, 331 ceresque MAVURTe, teresque D, cerisque a, celeresque (ex corr.) viri A, viri celeres (hoc ord.) E viris aeVUG, viri (corr. ex viris)

6

MEAg, vires AB, capiunt 0 vulg., 333 permittuntque TG, 334 parentis MA, potentis

e T, 335 funestam marte B, [inj C, locasset ORT, locassent a, 337 hostilis M, 338 prae-

c tendere bello D (permittere d), 339 placuisse diem M, 340 attonitis Ui, searma M, 342 sublimis Mi, praevectus VUMAER, devectus B,

nominativo magna cum emphasi, si eum 331 Apparet nunc „viris, celeres capiunt

intellego). Tnpetaf Sulpitius, quod Bersm. praes. belli" Grotii in MSS. bonis ab eo

in quatuor MSS. inveniri dicit: „ea atro- potuisse inveniri, non temere ex Aldina

citate hostem ignotum invadat, qua inva- sumtum, sed tamen vitiosum. Corruptela

deret necessarium". Nihilo clarius. Senten- nata ex transpositione fortuita: viris certs

tia, quomodocunque explicas, abstrusa. quod in virisceris mutatum (cf, a), ex ceris

Bentleius imputet interpretatur „imputet quasi compendio, celeris factum, ut est in

sibi", quasi Caesar interfectori minatus deterioribus aliquot, et celeres. „Celeres

esset: „veto, interdico, tanquam scelus pu- capiunt" optlme se habebat, nunc reraoto

niam". Sed quid, quae.so, huc praenaissa celeres, rapiunt restitui, celeritas erat signi-

illa: „sive quis", roll. faciunt? Illa in ficanda; rapere et capere saepissirae con-

interpretatione peius quam ambages, dc fusa. [Idera Postgate.J verticula sunt. Ceterura si quid absurdi

inest, explicandura ex odio in Caesarem, 334 y,q_ Brevius: „si omnes Caesares

paene incrodil.ili ; loquitur Caesar tanquam ossent". Locasses (;«5) Grotii coniectura est.

sibi caput dobeatur cognati, sed contentua Oudend. /-oWuna \^xofunesto, Burm. et Schra-

Hit etiara ignoti. ^^(^r, nielius: „regna deus", fors isto Wesse-

326 „Stornite iani vallura (vostrum)", lius,' ut ^)ca.sscaueantur. Sine his niaioribus

rell., cf. App. Civ. II. 74, fin. Contra ipse nuitaiionibus locasset ineptum est plane

Caesar Civ. III. 89. In roliquo serraone Cae- satisfacit Grotius. saris Appianus habet Lucano similia, quae

fortasse oidora fonti, Livio debentur. „Non 340 Timeri Heins. p. 1(52; suus terror ipsi

sparsa" (.M27) pro non attonuata. malura orat omen.

PHARS. LIB. VII. 326 — o(33. 69

Vestra diem virtus, finis civilibus armis,

Quem quaesistis, adest. Totas effundite vires;

Extremum ferri superest opus, unaque gentes 345

Hora trahit. Quisquis patriam carosque penates,

Qui sobolem ac thalamos desertaque pignora quaerit,

Ense petat: medio posuit deus omnia campo.

Causa iubet melior superos sperare secundos;

Ipsi tela regent per viscera Caesaris, ipsi 350

Romanas sancire volent hoc sanguine leges.

Si socero dare regna meo mundumque pararent,

Praecipitare meam fatis potuere senectam.

Non iratorum populis urbique deorum est,

Pompeium servare ducem. Quae vincere possent, 355

Omnia contulimus. Subiere pericula clari

Sponte viri, sacraque antiquus imagine miles.

Si Curios his fata darent reducesque Camillos

Temporibus, Deciosque caput fatale voventis,

Hinc starent. Primo gentes oriente coactae, 360

Innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam

Excivere manus. Toto simul utimur orbe.

Quidquid signiferi conprensum limite caeli

343 dies (s. s. m man. rec.) M, 345 belli G (ferri g), gentis A. (gentes a), 346 ora Irahet C, trahet RT, penatis (corr. in — es) M, 347—349 in ras. V, 347 quo (ex corr.) M, 349 iuvet B, spectare T, 350 gerent ET, 351 volent MBAEKVG, volunt U, leges M, 352 sed socero Ti, parerent E, 355 in calce pag. 1« m A, possmt Mi, 359 deciosque (deleta q in deciosue corr.) MU, deciosve V, 360 nunc G (hinc g), hic T, 361 quantas — manus (362) 1. Prisc. 477. 6 H, 362 exci . . . ere M, concivere Prisc, 363 conprensum est MKEaBU(conpsum), compressum ETV, est E.

343 Dies M. Non tam mirum librarium mus. Id dein explicatur. Vincere saepius pro

sic errasse, quam Heinsium (teste Burm.) „superiorem esse". De proximis Bentleius:

coniecisse diern en virtus. En non requi- „libenter haec mutaverim in: Sponte viri,

ritur; ad diem, per attractionem pro dies et prisca venerandus imagine miles". Ut

positum, epexegesis est: „flnis civilibus lubet, non utar. Haskins intellpgit de ima-

armis". ginibus patriciorum, sed manifesto miles

346 Trahit post se, sive movet. „Drags to ^' ^- gregarius miles distinguitur a claris

ruin" (Hask.) verum non puto. Trahimur ^i^^^^' '■ «• patriciis aut senatoribus; nec

omnes fatis, nihil est nisi pendemus a "«""^ ordinem sed plures significandos

fatis, non per se: in perniciera ducimur. In ^sse ostendit verbum contulwius. „Imagine

fine versus parentes Heinsius, nihil opus; antiquus miles" est qui antiquitatis spe-

pignora (347, Graeci ti cpi^.zata) complec ^^^"^ P^^^ .f ^^'^'^ .^"^^f .' «f^^.f^' "^, titur etiam parentes. 7\^^ oppomtur, sed sic ut in legibus XII

tab. „plurima antiquitatis effigies honoris

354 sq. „Quod Pompeium adhuc serva- causa esse dicitur. Miles significatur anti- verunt probat deos non irasci Romae et quae probitatis et virtutis.

imperio Romano."

355 sq. Conferre proprie i. q. comportare. 363 Conpressum apud Hos. vitium typo- Quae victoriam praebere possent praebui- graphi videtur.

70 M. ANNAEI LUCANI

Sub noton et borean hominum sumus, arma movemus. Nonne superfusis coUectum cornibus hostem 365

In medium dabimus? Paucas victoria dextras Exigit; at plures tantum clamore catervae Bella gerent; Caesar nostris non sufficit armis. Credite pendentis e summis maenibus urbis Crinibus effusis hortari in proelia matres. 370

Credite, grandaevom, vetitumque aetate senatum Arma sequi, sacros pedibus prosternere canos, Atque ipsam domini metuentem occurrere Romam. Credite, qui nunc est populus, populumque futurum Permixtas adferre preces. Haec libera nasci, 375

Haec volt turba mori. Si quis post pignora tanta Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex, Imperii salva si maiestate liceret, Volverer ante pedes. Magnus, nisi vincitis, exul, Ludibrium soceri, vester pudor, ultima fata 380

Deprecor, ac turpis extremi cardinis annos, Ne discam servire senex." Tam maesta locuti Voce ducis flagrant animi, Romanaque virtus Erigitur, placuitque mori, si vera timeret. Ergo utrinque pari procurrunt agmina motu 385

364 noton M, aut borean AE, simu A, 1 addi( a (simul), simul d, sumus C, 367 ad A, 368 nostris Caesar U, 369 summis e M, 376 pignera CT, 377 emn prole et coniuge M, 379 volveret EiG, 382 ne discam servire senexY, 383 verba ducis gR, secuti gR, animis Ei, 385 procurrunt VUMART, concurrunt G.

365 „Conpulsum cornibus nostris, utrin- „verrere humum canis", aut „verrere cae- que extra aciem hostilem eminentibus sariera", „caput canum pulvere foedare". („SMperfusis"), hostem circumdabimus (m Voluit: ante pedes vostros supplicantem se medium: „cornuum nostrorum"). Collectum proicere. Similis audaciae, sed usu"trita: verum non esse animadvertit Hosiua; effundere et fundere lacertos, excufere lacer- recte conferlum conicit. Ceterum non vide- fos, foros. Cf. ad II. 605, Val. Flaccus IV. tur reapse Pompoius talia dixisse; quo- 375, VIII. 93. Heins. ad Val. L, 762.

niam a dextro cornu Enipea habebat, non

poterat inde circumdare Caesarianos, cf. ^"^^ ^f^^^^^ Hems. teste Burm.

Caes. Civ. III.^ 88, lin., 93. 3 („ab sinistro 331 „Extremi cardinis annos". Cf. Seneca

Pompeii cornu"). 'Pro. 52 „mortalis aevi cardinom extremum

367 „Plures - geront" (3(38) interposlta premens". Metaphora sumta a sole, qui

haec obscurant nexum, nam „Caesar no- occidit in cardine (meridiano) extrcmo,

stris non sufficit armis" (368) adhaerent in occidentali. Vid. ad IV. 72.

prioribus „paucas victoria doxtras exigit". „„, „• ^- .„ ■ f ^

Ai uii'- „* A i .. ■ ^ if 384 „Si vera timeret si forte, ti nort.

At V. 8b^ ineptum videtur, quoniam Pom- ^ ." , ., ...,_• 1 i.

^. ,„ „ „ „,,. ^„ . . .,, Supenora „placuit mori" his non incerta

peius non se ellerre potest illo ignavo ,. \ ^ ,. . . .•

„iow.^..« ^^^ ..^«•^iiu o„^!..^;^..o ^A r^n^* tiuiit tanquam a condicione pendentia.

clamore, nec refellit supenora sed ampliat; ^ ^

requiro tt vel ac Posterius Bentl. ^ Procurrunf restituit Oudend. cf. m

372 „Pro3ternere canos" contra uaum pro et IV. 772.

PHARS. LiB. VII. 364—402. 71

Irarum: metus hos regni, spes excitat illos.

Hae facient dextrae, quidquid non expleat aetas

Ulla, nec humanum reparet genus omnibus annis,

Ut vacet a ferro. Gentes Mars iste futuras

Obruet, et populos aevi venientis in orbem 390

Erepto natale feret. Tunc omne Latinum

Fabula nomen erit; Gabios Veiosque Coramque

Pulvere vix tectae poterunt monstrare ruinae,

Albanosque lares Laurentinosque penates

Rus vacuum, quod non habitet nisi nocte coacta 395

Invitus questusque Numam iussisse senator.

Non aetas haec carpsit edax, monumentaque rerum

Putria destituit: crimen civile videmus,

Tot vacuas urbes. Generis quo turba redacta est

Humani? Toto populi qui nascimur orbe, 400

Nec muros inplere viris, nec possumus agros:

Urbs nos una capit; vincto fossore coluntur

386 regnis pes Mj, 387 haec MiAicR, aestas M, 388 annus A, annis A 2 m c. rell., 389 et vacet g, gentes - feret (391) 1. Prisc. 332. 7 H, 390 et add. m. 2 M, 392 women, M, beiosque G, 394 add. m. 1 inter versus A, laur. pen. 1. Prlsc. part. III. 498.1 K, 395 quo vM(Stht.)G(Us.), m uiroque ego quod, nocte coactain ras. M, 396 senator UMG, senatus KVRTg, 397 moniraentaque MVU, carpit A, m. 2 corr., 398 putrida u, 402 iuncto A (corr. m. 2.).

386 Sic primus distinxit Grotius; com- tsXkojxevoi inavtoi, ipsum anni vocabulum; mate ante regni cum Cortio posito solum et omnia humana per orbem feruntur a regni male ad spes pertinet. vita ad mortem et rursus a morte in

vitam.

387 Haec Fleckeisen Mus. Rhen. vol. VII :

„haecfacient quidquid dextrae, non". Prisca 395 Rus vacuum „demonstrabit" Albam

forma fem. plur. a Lucano aliena videtur; et Laurentum =. erit vacuum spatium, ubi

i. q. „quidquid irreparabile est hao facient". olim Alba et Laurentum fuerunt. De hoc

V. 388 „omnibus oris" Usener teste Baeh- et sequente versu videantur Marquardt-

rensio. Sententia: humanum genus (homi- Wissov^^a, Sacralalterthumer p. 284 et 458.

num quasi universitas) quamdiu existet „Nox coacta" est quae sacrorum neces-

(„omnibus annis") damnum non repara- sitate imposita est; magistratus per ferias

bit; aetas strictiore sensu saeculum unum Latinas pernoctabant in monte Albano,

(leeftijd). Non opus igitur cum Heinsio quos designat senator, collective. Quos

distinguere: „omnibus annis ut vacet a Heins. p, 162; sed lares et penates non

ferro gentes" rell. amplius ibi exstabant. [Postgate 394, 393].

390 Heinsius: urbem. lungendum: „po- 397 Negatio per que continuatur more

pulos aevi" venientis in orbem = homi- Lucani. Piitria ex eventu. Regum coni.

nes postea in vitae lucem prodituros, Guyet, quod non amphficat sed extenuat

nascituros. Singulae hominum aetates ex sententiam, monumenta rerum, nostrarum

tenebris in lucem prodeunt, ut philosophi sc. continet omnem memoriam rerum Rom.

et poetae multi narrant, Lucanus quo- Potissimum de aedificiis cogitatur ut ex

que dum dicit Martem ferre i. e. auferre, ^Jw^Wa apparet. ilfommeniMm recentius quam

percutere posteros, antequam nascantur. monumentum, cf. documentum. Temporis lapsum comparari cum circuli

motu notum, cf. volventibus annis, TtsQt- 399 Viduas malebat Heinsius.

72 M. ANNAEI LUCANI

Hesperiae segetes; stat tectis putris avitis

In nullos ruitura domus; nulloque frequentem

Cive suo Romam, sed mundi faece repletam 405

Cladis eo dedimus, ne tanto in corpore bellum

lam possit civile geri. Pharsalia tanti

Causa mali. Cedant feralia nomina Cannae,

Et damnata diu Romanis Allia fastis;

Tempora signavit leviorum Roma malorum, 410

Hunc voluit nescire diem. Pro tristia fata!

Aera pestiferum tractu, morbosque fluentis,

Insanamque famem, permissasque ignibus urbes,

Maeniaque in praeceps laturos plena tremores

Hi possent explere viri, quos undique traxit 4i5

In miseram Fortuna necem, dum munera longi

Explicat eripiens aevi, populosque ducesque

Constituit campis, per quos tibi, Roma, ruenti

Ostendat, quam magna cadas. Quo latius orbem

404 nullas RG, 405 fece VM(ce rep in ras)ARG, 406 corpore u ARmG. tempore cor VUM {sic: te . poro), in om. T, 407 posset U, possit VMAG, 408 cedunt Mi, 409 alea RA (li s. s."m. 2), fatis Rg, fastis r cum rell, 411 hanc c, quo U (in ras)Kvma, quod A, s.s. pro, 412pestireromMi, tractuUi,fluentis MiUAi, 413 permixtasq. M, 414timores VBK, tremoris Mi, tremorcs vkbc rell., 415 his u, possunt VRGKi, 416 longe Mi, 417 aevo M, 419 ostendat M corr. in: -dit, ostendit U, quae VURGM (ae in ra3.)CK, quo A, orbe A (m add. m. 2), tardius vg, Schol. Voss.

408 Avitis sine ulla excellentiae signifi- 3S3 „in planum eflfundere muros"; melius

catione. per vulgatam significatur cladeshominum,

404 „Nullo cive .suo" mira hyperbole ^® ^"^^""^ ^^^^"""^ ^amnum hominum hi

potiSHimum in eo, qui ipse genere Hispa- Possent reparare viri. Ad explere cf. 387.

nus erat. Nullus, inquit, incolacivis Roma nus est. Nam nullus pro non alia ratione

417 ExpHci'a vir doctus ap. Oud. Divitias

,. .. ■ * per multas aetates congestas disponit for-

tuna simul eripien.s. Oxymori aliquid si-

406 Ne pro ut non iam ab Horatio inde mile: donat eripiens. Respicitur manifesto

invenitur. Corpore dedi cum Heinsio, qui ad Pompeianos splendide armatos et fa-

apte imperii corpus comparat, usurpatum stum rogum orientis in exercitu Romano.

Ovidio Trist. II. 231, Senecao de Clem. II. 2, Post campis lenius distinxi = campis iis,

Flor. II. 14. 6 (IV. 3 D). Tempore (= ut post per quos, rell. nempe Pharsalicis. Cadat

totannosnondum) minusaptedicitur quasi Bentl. corrumpens sententiam. virium incremonta iam exspectet poeia.Nec

tempu.s 100 annorum quod ab initio b. civi- ^^'^ ^^^ ^<*'''*^ "^que ad annis (426) Baeh-

liseffluxerattamenormeest.sicoraparetur rensius interpolata putat „ab eo qui Lu-

cum tota vita P. R. Cf. etiara Verg. Aen. ^^"* carmina imporfecta relicta edidif!

XI. 318, Heins. ad Vell. Pat. II. 109. Fortasse mutaturus fuit sententiam. Qui

tardius probant (Schol., Cortius) explicant:

408 De apposito nomina ct. Oud. ad I. pcr prospera fafa cucurrit: ad finera felici-

314 „nomina vana Catones". tatis pervenit, quae potius sunt: prosperos

411 Fati Heinsius casus advexit. Quo maiorem ambitum Imp.

Rom. habebat, eo facilius reliqua oonsecu-

413 teste Baehrensio (in annot. MS.) pro- tum est. Quac defenditur intcrrogative aut

scribit Usener. Proximo piana Bontl. coU. I. per epiphonema; sed sine substantivo ferri

PHARS. LiB. vn. 408 — 434. 78

Possedit, citius per prospera fata cucurrit. 420

Omne tibi bellum gentes dedit omnibus annis: Te geminum Titan procedere vidit in axem; Haud multum terrae spatium restabat eoae, Ut tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether, Omniaque errantes stellae Romana viderent. 425

Sed retro tua fata tulit, par omnibus annis, Emathiae funesta dies. Hac luce cruenta Effectum, ut Latios non horreat India fasces, Nec vetitos errare Dahas in maenia ducat, Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum, 430 Quod semper seras debet tibi Parthia poenas, Quod fugiens civile nefas redituraque numquam Libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit, Ac totiens nobis iugulo quaesita negatur,

421 gentis Mi, armis MUabRC, 423 haut MiVU, 424 [tibi] tota T, 425 videren^ M, ominaq G, omnesq T, 426 sua u, armis c, 427 haemathiae MU aemathiae C, hema-

thiae A, 429 dahas U, dahas vmD (ex: dachas), dabas R, daas A, dacas VaGd, as M,

430 succintus V, prewews M, 431 summas G, saevas g c. rell. Seras Marklandus, 433 thigrim V, tigrin G, 434 ah totiens T, totiens aV, iugulis V, vagatur 0 vulgo.

non potest. Subiectum est ante possedit, Bartros vagantur et sunt Parthis inimici.

cucurrit: fortuna P. R. Incommodum e Eadem varietas fere supra II. 296. Versu

varietate personae verbi si quod est dem- proximo negatio continuatur. Agitur autem

turus in aliud, varietatem temporum, in- de urbium excidio. Cf. ad Hor. C. I. 16. 30:

cidit Burmannus commendans: possideas. „inprimeret(iue muris hostile aratrum exer-

Late possidere illustrat Gronov. ad Liv. citus insolens". Sen. de Clementia I. 26. XXIV. 49, V. 421: nullus annus fuit quin

novas victorias afferret. Omnibus annis 431 Enumeratio malorum, quae pugna

supra 388 et infra 426. Arvis Burm. infeli- Pharsalica peperit, nimis exilis est, si post

citer. Armis Hosius, explicans; pugnis. ara^rwm v. 430 pleneinterpungitur; libertas

Heitland: „deeds of every kind" (Cl. Rev. amissa (433) necessario iis addi debet,

1895 p. 153), parum apte. praecipua calamitatum. Minus oflfendor va-

riata structura {quod post ut) quod insurgit

423 Heins. mavult spatio vel spatii; oratio et quod negatio non continuatur. magniim pro multum Baehr. Spaiio non Seras Markl., recte, saevitiam nemo debet intellego. hosti, seras est nimis dilatas.

424 Petronius 119 V 1 ,orbem iam totum ^33 ^^,^^.^ ^^^.^^.^ ^^ ^^^ victor Romanus habebat, Qua mare qua ^^_ Haskins. Petebantlibertatem cum terrae, qua sidus currit utruinque . Luca- .^^^^ ^^^^ ^.,^^ insidiatores op- nus vellem tam facilis esset mtellectu, i^^^^^^t, I^ l^ ,,,, ^icitur sic fere nam m eo neqmquam laboramus ipsms, ^^ effugere" Cic. Catil. I. 15. opinor, culpa. Sententia: „quin tibi luna,

tibi sol, tibi steliae (aether) inservirent», sed ^g^ Negatur coni. Sulpitius, probat Dam-

ad loci designationem haec tria inter se ^^^^ Vagatur non recte dicitur, sic enim

distingui non possunt. Errare est circum- y^binde libertate gaudet Roma et libertas

lerri, nec de planetis accipiendum. ^.^ ^.^.^ tenuiter instabilis dicitur. Vellem

426 Actis Heins. ^"^^^^ — utinam numquam populis Ausoniae

nota. Vastis pro nostris mire Burmannus, 429 De Dahis cf. Gronov. ad Senec. qui h. I. susque deque tumultuando se et Thyest. 370 et 603, Sil. It. XIH, 764. Prope lectores impcdit.

74 M. ANNAEI LUCANI

Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra 435

Ausoniam — vellem, populis incognita nostris!

Volturis ut primum laevo fundata volatu

Romulus infami conplevit maenia asylo,

Usque ad Thessalicas servisses, Roma, ruinas!

De Brutis, Fortuna, queror. Quid tempora legum uo

Egimus aut annos a consule nomen habentis?

Felices Arabes, Medique, Eoaque tellus,

Quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis.

Ex populis, qui regna ferunt, sors ultima nostra est,

Quos servire pudet. Sunt nobis nulla profecto 415

Numina: cum caeco rapiantur saecula casu,

Mentimur regnare lovem. Spectabit ab alto

Aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes;

Scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten,

Inmeritaeque nemus Rhodopes, pinusque Mimantis ; 450

Cassius hoc potius feriet caput! Astra Thyestae

435 scithicunique M (ci s. ts) R, syticimque A, schythycumque U, 437 Versum 1. Lactant. Theb. III. 508, lato (pro laevo) u s. s. sinistro (lato sine dubio erat adscriben- dum ad volafu), volato MiA, 438 asylo s. s. D, luco 0 vulgo, 439 romana A, roma m. 2, romani T, 440 regum ABiG (legum ag), 441 habentis A, 445 quo MA, qucd VmT, quos a c. rell., 448 dum D, clades vD, 449 ille s, petit vu. foloen M, petit VU,

e oethen V, aethen D, 450 pinosque U, minantes VuM (-tis) KG (-tis), manantes U, mimantis BA (-tes m. 2) R, 451 cassius MkA (altera s s. s.), casibus V (s. s.: pro casus), casus KUa (in marg. et corr. m. 2 in textu) RT, arduus a marg., feriat VUG, feriet MiA, thiestae VM, thiesthae U, thyestes s (bis).

438 Asylo (a Asulo) post a praecedentem BGM consentit, nara s supra scripta. in

mutatio paene nulla est pro luco. Lucus A est m. 1. Primus Cassius edidit Sul-

sacer non est infamis, sed asylum maleficis picius.

apertum. Cf. luven. VIII, 273: „ab infami Thyesles lemma Commenti, non interpre-

geiitem deducis asylo". tatio, contra fabulam. AbstuHt cum uno et

altero deteriorum Beroaldus, Weber, ma-

440 Lerjum pendet a nomen, cogita leges "ifestum interpretamentum. Jntulit Rsira."

Valeriam, Liciniam, Poeteliam Papiriam de (^«nn., Cortius) minus recte dicitur quam

iibertate P. R. Liborioris ordinis exemphi i^P^^lif (Oudend. Haskins), Gronovio pro-

Haskins ad VJII. 343. Subinde anni enu- ^'^t^"" «®^ ^"^"^ ^'^"^^^ explicatum (cursu

merantur a legibus ^"° demovit). Sententia: sidera noctis ac-

celeravit, noctem citius adduxit sic, ut sol

,^„ ^ . _, ,, „ ^ coderet loco. Haskins: he hurried on the

450 Ovid. Metam. II. 222: „nivihus Rho- ,^.^rs; cf. Sen. Thy. 795 „nondum serae

cope caritura Mimasque", unde Silius III. „„^^1^3 ^^rae Nocturna vocat lumina

494 ..Rhodopeque admncta Mimanti". Unus ^,» pjic quoque U praeferendus Mon-

mons ost MnnaH m lonia, non ut olim tepessulano. P et T confusae ut propulit

putabant duo. Ct. Zmgerle, zu spjiteren ^^ t^nf y^,,^. Carm. IV. 4. 6, impcrmissa

LatemiHchon Dichtern, Innsbri.ck, 1879, ^^ intermissa IIL 6. 27. Intulit probat Heit-

II. p. 16. sq. et omnino Hoinsius Advv. i..^^ Cl. Rev. 1893 p. 154 propter dativum

P' ' ^^' IV/yt-stof. Recto, si Thyestesesset impugnan-

dus; sed Thyestae adduxit sidera, ne sol

461 In vera lectione unus Ashb. cum adspiceret eius flagitium.

PHARS. LiB. VII. 435 — 467. 75

Inpulit, et subitis damnavit noctibus Argos: Tot similis fratrum gladios patrumque gerenti Thessaliae dabit ille diem? Mortalia nulli Sunt curata deo. Cladis tamen huius habemus 455

Vindictam, quantam terris dare numina fas est: Bella pares superis facient civiha divos; Fulminibus manes, radiisque ornabit et astris, Inque deum templis iurabit Roma per umbras.

Ut rapido cursu fati suprema morantem 460

Consumpsere locum, parva tellure dirempti, Inde manus spectant voltusque ac noscere quaerunt, Quo sua pila cadant, aut quae sibi fata minentur, Facturi quae monstra forent. Videre parentes Frontibus adversis, fraternaque comminus arma, 465 Nec libuit mutare locum. Tamen omnia torpor Pectora constrinxit, gelidusque in viscera sanguis

452 inpulit VUS, intulit MART, depulit v, dampnavit MU, 453 similis Mi (e s. s), 454 thessaliae dabit M, 457 pars e s. s. M, 458-537 adsunt m PR, cf. VI. 267. V. 458—477 postremae versuum litterae interierunt, 458 ornavitPK, ornabatcorr.: — bit. U,

459 bit PR, iuravit A, corr. 2. manu in: iurabit, ut relL, diem (pro deum) Dav.,

460 cursum M, fatis Pk, supprema PR, 461 consumpsere PRVMA(p a 2 m.) R, dirempti VM, direpti R, 463, 462 hoc ordine PRVA (m hoc corr. praepositis B et A) KRG (qui praeterea 462 in imo margine habet praefixo sigillo, quod ad textum inter 461 et 463 iteratur). Rectum ordinem habent TJMB. Lactantius ad Stat. Tlieb. VI. 757 laudat uno tenore 462 et 464 usque ad forent (ferant) omisso 463, 462 unde B in repetitione versus, ubi tamen adscr. inde, manus AUvT, manum SPRVMa (versu repeiito post 463) RG (repetito versu)Lact., spectat A, spectant PR c. rell., vultus PRUKvG, tempus VAGMRk Lact., quo PRMVARGLact., qua U, que G, agnoscere UG, no(scere) PR; noscero VMARGrepet.Lact., possent AVMG rep., G, possint Lact., quaerunt U. C habet hoc lemma T. I. R. N. P. cum gl.: deest: erat. Itaque voluit: Tempus (erat) In Quo (Q pro R posito) Noscere Possent, et lemma esse debebat: „tempus quo", 463 PR: quo sua pila

cadant aut quam sibi fata ; cadunt corr. in: — ant M, qua UR, quae A, quam VMG,

464 factura corr. in ri U, ferant Lact., 466 licuit Ga, 467 constrixit M, supra scr. n, que . in M.

458 Flaminibus Schraderus et Burm. At qui iam esi in Tr, et vultusquo ipro vultxisque,

si radii solis et astra coronam imperatoris unde audaci coniectura, ut gito haberet quo

non dedecent, sane lovis insigne non eius referretur, tempus ex vultus fecerunt, et

manum. Cf. Haskins. deinde possint (possent), Usenerus dedit (in

„Lucani pugnae Pharsalicae narratio — cum comm. critico, Gryphiae 1863") lecti-

462 Coniecturam meam recepi ac noscere onem Grotii: „inde manum spectant, vul-

pro agnoscere (cf. var. lect. ad II. 193), in tusque agnoscere quaerunt, quo sua pila

reliquis potissimum U secutus, qui habet: cadant aut qua sibi fata minentur", inquo

vultus qua agnoscere quaerunt in quo qua cor- „raanum spectant" obscutum est; reliquo-

ruptura ex g^we, sequente a littera. Jwde = ex rura inventa omitti possunt. Fusius de

parvoilIointervaIIo,»namts = teIahostium. h. I. egi Mnem. XXII (1894) p. 165, sqq.

Manus vultusque illustrantur sequentibus, [Postgate inverso ordine: „(463) quo sua

manus per: „quae sibi fata minentur", pila cadant, aut quam sibi fata minentur,

voltus per: quo sua pila cadant. Turbas (462) inde manum spectant; vultusque ac

dedit perversus ordo versuum 463 et 462, noscere tempus | facturi" rell. (464)].

76 M. ANNAEI LUCANI

Percussa pietate coit, totaeque cohortes

Pila parata diu tensis tenuere lacertis.

Di tibi non mortem, quae cunctis poena paratur, 470

Sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti,

Cuius torta manu commisit lancea bellum

Primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit.

0 praeceps rabies: cum Caesar tela teneret,

Inventa est prior ulla manus! Tunc stridulus aer -t75

Elisus lituis, conceptaque classica cornu,

Tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tundit

Extremique fragor convexa inrupit Olympi,

Unde procul nubes, quo nulla tonitrua durant.

Excepit resonis clamorem vallibus Haemus, 480

Peliacisque dedit rursus geminare cavernis;

Pindus agit fremitus, Pangaeaque saxa resultant,

Oetaeaeque gemunt rupes vocesque furoris

Expavere sui tota tellure relatas.

Spargitur innumerum diversis missile votis. 485

Volnera pars optat, pars terra figere tela

468 percussa OPRRT, 469 parant | mippidiutensis (sic) PR, 470 que T ex corr., 471 prae A, post a m. 2, sensus G (sensum g), crastina PR crastinao A (corr: ne) R, mortis M, morti m (2 m) c. relL, 473 tlie.saliam M, 475 invecta PK, est... prior M, tunc PAUMG, tum V, 477 tendit 0, vulgo, 478 inrupit PRAT, irrupit VR, irrumpit U, inrumpit MG, olymplii M, 478—497 PR. in fol. verso primae versuum littcrae desunt, 479 qua MU, dirant R. corr: durant, 481 omissus in M scriplus tst in marg. manu 2 aut 3, itemque in ima pay., in qua est 39u8, aniiqua manu cum signo H. S. ;... ciasq. PR, 482 P. agens gem. 1. Porph. ad Hor. (Jarm. I. 12. G, gemitus Porpli. A, in marg. fremitus 2 man. idquc deletum, fremitus rel., etiam PR, panageaq V, panaceaque R, pangeaque M, 483 oethe-

nu aque V, oetheaque U, osseteaeque T, 484...erui PR, 485 inmerum M, 486 obtat M, terra M, terrae rel.

4f>8 Oudend. perculsa, Cortius percussa 479 Weberus durant putat esse corrup-

multis dofendit. Acquiescendum videtur in tum; sed cf. Lachm. ad Lucr. 1. 122. Durare

codicum lectione ; perc«ssMs est vulneratus h. I. usurpatur ut permanere aliquo et ad

laesus, perculsus prostratus, hoc de subito locum permanore dicitur id, quod ita valet,

terrore, illud de longiore aflectione; per- ut antequam ad aliquem locum perveniat,

cussa defendunt Heins. ct Gronovius (cf. non exstinguatnr. Nubes, ex quibus ful-

Usener). men oritur, procul sunt ab Olympo. Cf.

471 Recte mortis spretum, sententia: tibi SchoL Oud.

mortuo, cf. e. g. infra 618, Cic. MiL 86. 433 Praeferrem gemitus nisi pauperis in-

476 Cmcentaque Guyetus forma insolita; genii foret eandem gemendi metaphoram cf. l. 238 concinero classica. Cornu concipit, contiguis versibus iterare. Fortasse: „agit i.e. recipit in se modulos cla.ssici. Ov. Met. gemitus - Oetaeaeque fremunt rupes". I. 887. Cum fremitus et gemunt eodem versus loco

,__ „, ,., ^ , alterum supra alterum posita essent, facilis

477 lund,t Guyotus, voro opn.or, nam ^^.^^ confusio. tendit ambiguum et h. L nimis tenue est.

Quae Heinsius Adv. 134 habet partim alius 486 Terra firmatur lectione affigere ap.

generis sunt, partira nunc eraendata. Steph. (vid. Oud.), cf. IV. 647, V. 860.

PHARS. LiB. VII. 468—503. 77

Ac puras servare manus. Rapit omnia casus,

Atque incerta facit, quos volt, Fortuna nocentis.

Sed quota pars cladis iaculis ferroque volanti

Exacta est? Odiis solus civilibus ensis 490

Sufficit, et dextras Romana in viscera ducit.

Pompeii densis acies stipata catervis,

lunxerat in seriem nexis umbonibus arma,

Vixque habitura locum dextras ac tela rnovendi

Constiterat gladiosque suos conpressa timebat. 495

Praecipiti cursu vesanum Caesaris agmen

In densos agitur cuneos, perque arma, per hostem

Quaerit iter, qua torta gravis lorica catenas

Opponit, tutoque latet sub tegmine pectus.

Hac quoque perventum est ad viscera, totque per arma 500

Extremum est, quod quisque ferit. Civilia bella

Una acies patitur, gerit altera: frigidus inde

Stat gladius, calet omne nocens a Caesare ferrum.

487 (pur)aservare PR (Hos. praef. p. XVII), 488 et inc. A (sed a), nocontes P cum aliis, Post hunc versum seqimntur in U {sed corr. posito A ante 489, B ante 521, C ante 510) TA (ubi m. 2 praeposuit signum correctionis ^) v. 510—519 (520). De c vid. infra, 489 et qu. UMT, gladiis (pro: cladis) PRG, hominum (pro: cladis) ATO, 490 solus M ex solis corr,, 491 ramono PR, (pomp)ei PR rel, 493 vinxerat AT (iunxeret a), 494 dex-

tras M, 495 gladiosque suos compressa timebat, Serv. Aen. X, 432, tiraebat Serv.

PRUMABT, tenebat Vb, 497—517 fines versuum in PR manci aliquot litteris abscisis, 499 toto supra scr, u U, 503 cessare A, sanguine RVg (non M), mocens U,

488 Manifesto in U erratum est in cor- Ib. A casu, inquit, pendet incerto, num rectione; debebat esse A 489, C 521, B 510. feriat necne civem et cognatum. Dea In A ^ ponitur ante 489, 609 et 520. In Bern. Fortuna h. 1. habet epitheton quod tem apud Usenerum post 488 in marg. logitur pori convenit, non epitheton perpetuum Hic et iuxta 510-519 (qui ibisequuntur): hi Nocens est secundum poetam qui prostra VEBS* p' uNDEcr VERs' LEGUNTUR, quod sic vit, non qui sine eventu telum misit. Supe emenda: „hic [post 488] versus <qui> riore versu re^^Y pro rai9i7 Bentl., languide post undeciraum — leguntur" i. e. 490—509. ^, ^^ . . ,. . , , .

Nempe 510-519 decem versus sunt, unde- ^^] ^.^^ ^"^"^^f dici potest facere ip.sa

cimus est 489. Post 488 librarius primitivi ^«J^ ^^"f °P« ^*' «^^^'^ mterficere, navis

codicis folium totum omisit et sequentis ^^^^^^' f ^^^^'^-^^^ corrurapere, et alia, sed

paginam rectam descrip.sit, undecim (de- ^"^^ ^^^ J'' T •. !' ^"^^«^^g^^"'"

cera) veisus continentem (510-520 U), tum q"*^ ensis hommem ducit.^ num ensis est

errore animadverso inseruit folium omis- mstrumentum inyeniendo aptum? an vi

sura 489-509. Ceterura U 510-520, GAT ««^^^ "°" P°^^^"^ certantes invemre? Le

510-519 post 488 ponunt. In archetypo C S^^^^^^ P^to trucht^Bentl. recta ]yvo dextras.

sequebatur 513 post 519, sq., ad 513 enim ^^° ^«" ^^^1^^"^ offensio.

scribitur „non sole quem dixit superius 493 Potissimum splendide armatos Pom-

obscuratura" (in comraento ipso ordo est peianos petebant Caesariani: qua torta -

vulgaris) unde hunc ordinera in C primi- ^^^^^^^ Restitui plenam interpunctionem

tivo efficit Usen, 488 514-520 489-513 521 p^g^ ^^^^^^^ ^^ extremum est subiectum

sqq. (cf, infra ad 513) [Hunc ipsum ordi- ggj. p^ctus. nem sequitur Postgate, cf, tamen Mnem,

XXII p, 171 J, 499 Heins. p. 162 sutoque.

78

M. ANNAEI LUCANI

Nec Fortuna diu rerum tot pondera vergens

Abstulit ingentis fato torrente ruinas. 505

Ut primum toto diduxit cornua campo Pompeianus eques bellique per ultima fudit, Sparsa per extremos levis armatura maniplos Insequitur, saevasque manus inmittit in hostem. Illic quaeque suo miscet gens proelia telo, 5io

Romanus cunctis petitur cruor; inde sagittae, Inde faces et saxa volant, spatioque solutae Aeris et calido liquefactae pondere glandes.

504 vertens OCRT, vergens A ex corr., 505 ing. f. t. ruinas 1. Prisc. 403.21 H., ingentis AM (in hoc corr. -tes), (ingentes Prisc), 506tota corr. in: toto A, toti G, diduxit PRVG, deduxit UMAR, cornua fato T, 507 ultimofu . . . PR, 508 sparsas, ultima s deieta M,

509 saevacuasque (sic: que, alibi q .) Pr, immlttit GV, reliqui: inmittit, honestem T,

510 — 519 in aliquot MSS. post 488 positi, cf. ad illum versum, fato al. telo D, 511 romanis PR, a cunctis R, petitur cunctis G, vulgato ord. e corr. restituto, 512 solutae 0 (soluta PR), 513 liquefactae 0, tempore VR (s. s. : pondere) g.

.504 Vergens Grotius recepit „ex MS" et qui secuti sunt, praeter Bentleium (v. i.), Weisium et Haskins. Hic vertens sic inter- pretatur: taking but a short time to over- throw such weighty interests, ut „nec diu vertens" sit: brevi tempore subvertens. Conveniret e. g.: „Alexander non diu sub- vertit Persarum imperium" pro brevi, pau- cis annis, nec plane simile est, quod affert VIII. (j72: „nodosaque Irangit ossa diu" nam saepius ossa frangit, nonlegitur: „diu amputat caput", quod simile esset. Recte idem nec diu iungit cum participio. Ver- gens est librans, ut Grotius ait; Fortuna ponderat utriusque fatum; vergere trans- itivum notum veluti ex Lucr. V 1010: „sibi saepe venenum vergebant", quod multo durius quam pondera vergere, nec probanda videtur lectio „pondere vergens" (Postgate Mnem. NS. XIV. 440); ita For- tuna succurabit, nutat, quae taraen dispen- aat et dominatur. Abstulit, pro quo idem abstinct, signiflcat: reportavit. Ob oculos fuere poetae loci quales Iliad. VIII init., Aesch. Pers. 346, quos Cortius laudat et Sept, 708 inel daiinojv (fatuni) lao)^ av U»oi yf^a/LfQ(t)Tf()U} nvtv/natt, vuv cJ' ttt ^ti (iorrevte). Bentleius: „vertens disfulit ingentes fato torquenle ruinas" imaginem poetae subver- tens. Torrentem fati impellitFortunaisque rapit aedificia .secum. Copiose de his verss. Weber II. p. 483, sq, Non male Burm,: attulit. Claudianus in Eutr, I. 208 „cum pondere iudox vergit" cum ost praep,

509 Laevas Bentleius, iniuria vulgato offensus poelico epitheto: certe laevas non recte ho habot; omnis enim levisarmatura

erat in laeva acie, non agi potest de parle eius laeva. Cf. Caes. BC. III. 93,

513 Fortasse: „calidae liquefacto pondere glandes". Contigua vocabula terminationes permutavere; liquefactum pondus est plum- bum fusum, quo glans repletur (Verg. IX. 585, ubi Servius huc respicere videtur). Liquefacto pondere tanquam attributum iunctum cum glandes. Statius ap. Serv. 1. 1. „et arsuras caeli per inania glandes". Serv. Aen. IX. 702, Lucret. VI. 179, 307, Ov. Met. II. 727, XIV. 825.

Ib. Schol. Bern, ad h, v.: „nonso]e, quem dixit superius obscuratum, sed impetu missus calefactae et solutae sunt", quod cum manifesto pertineat ad 519, sq. „noxque super campos telis conserta pependit", ap- paret in scholiastae libro v. 519 ante 513 scriptum fuisse, id quod neque in vulgato ordine fit, neque in eo quem habent UBAT. Usenerus scholiastam sic dispositos habuisse versns existimat: 488, 514-520, 489—513, 521 sqq. Ex incerta autem sede V, 514—520 ot sententia et dictione efficit v. 514—520 insiticios esse. Eodem fere iure possis suspectare alios in hac descriptione versus; nam tota descriptio pugnae est porturbata: v. 489, ut hoc utar, ad gladios porventum est, post, v. denium 508, levis armatura in pugnam descendit, Sufficit ad Caesaris narrationem provocare, Inventa V. 514 — 520 sunt sane toi) novtjQoD xdju/Ltato:, sed nihilo minus 495—501 et alii. Nec duas h. I. recensiones statuere possumus, cum commissurae utriusque non pateant. Hosius sic versus disponit: 488, 510-520, 489-509, 521 sqq.

PHARS. LiB. VII. 504 — 530. 79

Tunc et Ituraei, Medique Arabesque soluti,

Arcu turba minax ; nusquam rexere sagittas, 515

Sed petitur solus, qui campis inminet, aether.

Inde cadunt mortes celeres, sed crimine nullo :

Externum maculant chalybem ; stetit omne coactum

Circa pila nefas : ferro subtexitur aether,

Noxque super campos telis conserta pependit. 520

Tunc Caesar, metuens, ne frons sibi prima labaret

Incursu, tenet obliquas post signa cohortis,

Inque latus belli, qua se vagus hostis agebat,

Inmittit subitum non motis cornibus agmen.

Inmemores pugnae, nulloque pudore tenendi 525

Praecipites fecere palam, civiUa bella

Non bene barbaricis umquam commissa catervis.

Ut primus sonipes transfixus pectora ferro

In caput effusi calcavit membra regentis,

Omnis eques cessit campis, glomerataque pubes 530

514 ytirei R, iurei T, soluti 0, praeter m e corr,: soluto, 515 nusquam 0, praeter U: numquam al. nusquam, 516 set Pn, imminet VUMG, inminet AR, aether MAT, eter

u u, aer PR c. rell., 517 sceleris omnes noti libri, set PR, nillo M, In verss. 518—537 primae litterae desunt in P«, 518 macula PR, iaculant R, chalybom, corr. in -em PK, chalibem M, calibem VURG, extremum Tg, steti PR, cocium PR, 519 aether VUPRA, aer SMR, 521 cum OSR, in M m. rec. adscripsit: tum, laboret A corr. in vulg.,

522 signo ortes (lac. 4 litterarum) PR, 524 emittit AM (corr. in: emisit) G, emisit

corr. in imisit ut vid. U, inmittit RV, cognibus PR, 525 regnae PR, inmemores UR, umore PR, tenendi U, timendi 0 vulgo, 528 pectora 0, pc.tora PR, primum sonipes

i 0 vulgo, primus c, 530 eques PR etiam, Hos. p. XVII, pubes a (corr. ex nubes m. 2)

pubes Uvb, nubes PRVMARG.

514 Soluto ante Oudendorpium erat et mota acie, a latere incautos hostesinvasit.

tenuit Cortius; Bentleius: sonante, Burm. Cf. 507 et Caesar BC. IIL 92.

praeter hoc secuti divin^t- soluti melius 5^5 Tenendi recepit Burm.: „in vulgata

1. e. ordmibus solutis. smguU pugnantes. (timendi) sensum non videns". Admodum

516 Aether cf. 519; hyperbole a Lucano contorta est interpretatio, qua timendi ge-

non aliena; cum eius ingenioapprime quo- netivus existimatur pendens a pudore,

que convenit: inde (ex aethere) cadunt quasi timoris; Schol. V.: „qui <non>

mortes, i. e. tela letalia. Cf. Gronovius ad erubescebant timere •/. nulla verecundia

Sen. Herc. Oet. v. 519. timoris". Paulo meliusWeisius: nonformi-

dabiles ullo pudore, qui enira pudorem ha-

517 Recepi emendationem Burm. Sceleris crlmen ab hoc loco certe alienum. Hein- sius „sceleris discrimina n."

bet, is timendus fit fortitudine. Hoc quoque durum. Non eos cohibebat, tenebat, pudor.

^n, -, , ^ -, r. n-. r, L- -r^ X, 528 Non ut primum insi. tdyiata, sed ut

521 Cum (quum) defendit Cortius, BentL . >^ . - „,..iv..;.o^ „,-^^+„>. t

, ^ j. t, i. 1- • ^, primus irtei 7tQo)tog scripsisse videtur L.

ei Burm.; recte Bersm. et reliqui tum ex >, , , . . ^. n„«^ -., • • •

j^^ ' ^ Cum a latere mcurnssent Caesariani mi-

' ^^^' tium terroris barbaris fuit unus equus

[522 Ciet i,ro tenet Fostg&te.] prostratus: ut primus equus calcavit

coo T ^ 77- TT • • • Ai ^ membra regentis in caput eftusi.

523 Latus valli Hemsio vix digna con- * ^

iectura; bellum est acies; novis copiis, non 530 Nubes Hosius.

80 M. ANNAEI LUCANl

In sua conversis praeceps ruit agmina frenis.

Perdidit inde modum caedes, ac nulla secuta est

Pugna, sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur,

Nec valet haec acies tantum prosternere quantum

Inde perire potest. Utinam, Pharsalia, campis 535

Sufficiat cruor iste tuis, quem barbara fundunt

Pectora, non alio mutentur sanguine fontes;

Hic numerus totos tibi vestiat ossibus agros !

Aut si Romano conpleri sanguine mavis,

Istis parce precor: vivant Galataeque Syrique, 540

Cappadoces Gallique, extremique orbis Hiberi,

Armenii, Cilices; nam post civilia bella

Hic populus Romanus erit. Semel ortus in omnis

It timor et fatis datus est pro Caesare cursus.

Ventum erat ad robur Magni mediasque catervas. 545 Quod totos errore vago perfuderat agros, Constitit hic bellum, fortunaque Caesaris haesit. Illic non regum auxiliis collecta iuventus Bella gerit ferrumque manus movere rogatae : Ille locus fratres habuit, locus ille parentes; 550

Hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar. Hanc fuge, mens, belli partem tenebrisque relinque, Nullaque tantorum discat me vate malorum, Quam multum bellis liceat civilibus, aetas. A, potius pereant lacrimae pereantque querellae; 555

n B32 secutas t ?« 533 hic ferro M, fereque T, 535 parsallia m (2* m) parsalia porpetuo M, 536 sufficiat 0 (PR deest), cruor ipse M, tuus T, fundunt PR c. reliquis praetor AU : futident, 537 desinit PR, fontos OPh, 538 totus A, 539 complere Mi, 540 isti a, 541 addilus post rell. 1 wi A, 543 omnis A, 545 vent.um M, roborUi, 548 re(/nm M, regnum B,, non illic AG, non hic Bi, 549 togatao meR (corr. in vulg.), 550 ille habuit I. Acro C. I. 35.34, 551 hinc sunt V, carmina B, 552 hac (n s. s. 2 m.) M, hinc c, partem belli AG, rolinquit u, 553 distat R, 554 liceat bellis MAVT, 555 a potius MAUR, ah E, ac BVgT hac G, querellac M,.

535 Tnde partitive: ex illa cf. Ter. Ad. p. 1G2 sine causa ra^usest: fata diu retenta 47: inde ego hunc maiorem adoptavi milii; sunt, nunc impatientibus omnes habenae Ov.Met.VI.646: ,pars indo'Liv. II. 30.7,41.1. dantur.

541 „Extremi orbis" genetivum statuit ^^^9 Rogafae ost conductae sive auxilia,

Bentl. ad Hor. C. I. .S5.29, Burm. p.c^mntno- ita negatio ad utrumque membrum per-

minativum oxistimat. Prius praeferendum. i\net; contra si /oj/a^ae legendum esset,

quod pauci tantum libri habent, nec op-

543 „in populus Rom. ernnr Hein.s. tjmi, posteriU3essetafflrmativuni,Grotius:

Advv. p. 162 et Bentl. Miror consensum. loqatae. I. q. hoc. (luidquid est, erit P. R. V. 544

iung. jjro ('a-mre cmucxirsHs\ Hoina. Advv. 565 Absint potius lacrimae his debitae

PHARS. LIB. VII. 531 — 567.

81

Quidquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo. Hic Caesar, rabies populis stimulusque furorum, Ne qua parte sui pereat scelus, agmina circum It vagus atque animis ignis flagrantibus addit. o: Inspicit et gladios, qui toti sanguine manent, 560

3: Qui niteant primo tantum mucrone cruenti, . Quae presso tremat ense manus, quis languida tela, . Quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti, . Quem pugnare iuvet, quis voltum cive peremto . o: Mutet; | obit latis proiecta cadavera campis: 565

o: Volnera multorum totum fusura cruorum, o: . Opposita premit ipse manu. | Quacumque vagatur,

557 populi MAGBU, populis Vg, stimulisque E, furoris ABE, furorum RM, rell.,

559 ignes animis MAVUG, sequitur in U 561 (qui niteant — ) tum 560 (conspicit),

560 conspicit RV, manent M, madent ABERT, madeant qui sang. toti U, 562 pressa B, prenso bT, 563 contempta AiB, furenti GD, fremti u, 564 iubet Mi(Stht), 567 ipsa AB(MiStht)Ei, quae.unque M.

Potius ingrati animi incurram suspitionem quam impietatis in patriara. Magis perspi- cuum esset hac, quod ex Argentina "Weise, sed auctoritati parendum.

557 Maior probabilitas est litterae omis- sae quam additae, quocirca populis prae- fero, sed etiam maior sic concinnitas; furorum propter auctoritatem praeferen- dum: populis erat rabies stimulusque furo- rum. Populis utroque pertinet. Male Cor- tius, alii distinguunt post populis.

560-567 Locus perturbatus; v. 560, 561, 566 obit — 567 manu pertinent ad eventum pugnae, v. 562—565 mutet ad pugnam in- stantem. Posterior pars agit de ratione qua pugnatur, prior de modo, quo pugna- tum sit; in hac (560 sqq.) ex condicione telorum dux iudicat de studio quo pugna- tum sit, in altera (562 sqq.) inspicit pugnan- tes; diversa sunt momenta. Posterius tan- tummodo aptum: „Inspicere gladios", non facere potest quis in ardore pugnae sed aut instante pugna aut quiescente aliquamdiu; inspiciuntur cadavera (565) post pugnam, fit campo vacuo, hoste pulso, non inter pugnantes acies, Poetainmargine variavit, locumque imperfectum reliquit. Altera loci conformatio talis fere erat: 560 „inspicit et gladios (562) „qui toti sanguinemanent,| „qui niteant primo tantum mucrone cru- „enti 1 (565) . . . obit latis proiecta cadavera „campis, | volnera multorum totura fusura cruorera | opposita premit ipse manu". Al- tera tempori, quod describitur, quo etiam- nunc pugnatur, sola apta continebat: „(559 ignis flagrantibus addit;) 562 quae presso

tremat ense manus, quis languida tela, | quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti, | quem pugnare iuvet, quis voltum cive peremto I mutet . . . Quacunque vaga- tur". Versus 560, sq. -565 sqq. portentosam crudelitatem Caeaari adscribunt; dum fe- stinat scribendo iam reliquis scriptis sese obtulerunt fortasse et statira in raargine collocati coaluisse videntur cum reliquis, omissis aliquot verbis (e. g.) mox et ante obit, contentis oculis spectat ante quacunque aut simm.

562 Presso cf. IV. 106.

567 Nihil agit Cortius commendans appo- siia; medicina apponitur vulneri, ut ex eius exeraplis plurirais apparet (cf. adhi- betur), sed manus nocitura et pressura vulnus opponitur.

Ib. „Quacunque vagatur, (vagatur) veluti" Haskins explicat; ego quacunque indefini- tum ferri posse puto pro ubique, ut ubicunque et alia relativa; quacunque = omni modo Verg. Ecl. 9. 14. Utique apodosisnon sequi- tur V. 571 (vid. infra). Vidit Hask. currus (570) significare equos (gespan). Tres sunt comparationes: Bellona, Mavors Bistonas in bellum incitans, tertia Mavors in theoma- chia cura Pailade congressus. Nam Bistones nihil habent cura Pallade commune; Mars Palladem arcens a se non propellit Bisto- nas. Pro „seu verbere" vulgo si, sed prius necessarium puto, nec dubitavi recipere, ne elegantissimus locus statim legentes offenderet. Seu seraei positura pro vel si: agitans, seu stimulet, Cf. TibuU. I. 6. 21,

0*

82

M. ANNAEI LUCANI

Sanguineum veluti quatiens Bellona flagellum, Bistonas aut Mavors agitans, seu verbere saevo Palladia stimulet turbatos aegide currus. 570

[Nox ingens scelerum est, caedes oriuntur, et instar Inmensae vocis gemitus, et pondere lapsi Pectoris arma sonant, confractique ensibus enses.] Ipse manu subicit gladios, ac tela ministrat, Adversosque iubet ferro confundere voltus. 575

Promovet ipse acies, impellit terga suorum, Verbere conversae cessantis excitat hastae. In plebem vetat ire manus monstratque senatum. Scit cruor imperii qui sit, quae viscera rerum, Unde petat Romam, libertas ultima mundi 580

Quo steterit ferienda loco. Permixta secundo Ordine nobilitas venerandaque corpora ferro Urguentur; caedunt Lopidos, caeduntque Metellos,

568 quac. vel. U, flagello Bi, 569 agi.tans M, mavor sagittans MiBi (raaior B), si 0 vulgo, sic a, 571 sc. est MiVUR, sc. et BEA, 572 voces Mi, 573 confi-actisque Mi, confrectique Ui, 574 subigit (corr. ex subicit) MaEVU (corr. ex: subicit) RT6, subegit AB, subicit vS, 575 udversoque E, contundere A (confundere a)UTGrBE(MStht), con- fundere VM(Stht. m), 577 cessantis M (corr.: cessantes) EA, 579 quiscit ABT, regura a, 583 cedunt lep. caed. U.

11. 1.43, Prop. II. 26.29. Palladem oppositara Marti narrat Homerus in theoraachia II. XX. 69. „Verbere torlo" Heins. Advv. p. 176 ex toto in Sixiano.

571—573 Versus optimi sed iion huius loci; lege, si placet, noctem ominosam inter seditionera Gorraanicarum legionum a Germanico actara (Tac. Ann. 1. 27, cf. 1. 65) et intellcgOH, spero, ad calamitatom instan- tem portinere: „nox parturiebat scelera, et caedes parantur, et fletus auditi tanquam immensae vocis et loricae (sua sponte) cnm fremitu ceciderunt et enses ensibus fracti". Sed cum narratione reliqua non convenit nox, nec gemitus in proelio audiuntur, nec de caedo iam facta et continuata in pugna rccte dixoris caedos oriuntur. — Nihil men- tiono dignum oditoros; acehrum est prae- forunt Oudend. et Bentl, construontes: „(luacun(iuo Caesar vagatur, nox est scole- rum", Alii ef. Neutrura aptuni, Versus separati a corpore carniinis postularent: „9celerum: caedos" rell, — Burm, pro nox dubitanter fa.(\ Sulpitius et Hortensius ad contortaH explicationos confugiunt. Cor- tius confert IV, 243, plane div(>rHum. lun- genduni ost ^ingcns scoierum", non „nox acelerum". „Ingens rerum" liabet Tacitus Hist. IV. 66,

574 Subigil est vestigium verae ortho- graphiae subicit, confusae sunt G et C. Subigit omnes libros occupavit, sed vera lectio iara est apud Micyllura. Schol. Voss,: „si subicit, ministrat, si subigit, exacuit intel- legiraus, ut Vergilius [A. VII, 627]: sub- iguntque in cote secures", Sed hoc nostro loco iraprobaudura, cum praesertim sequa- tur ministrat.

675 Contundere Hosius, Confundere etiarasi soli habeant Va, tamen cura oranibus paone editoribus probandnm, Cf, supra 322 „voltu3 gladio turhaie verendos" II, 192 „Marii confundere voltura" et raulta alia apud Oudend, Scilicet Caesar nietuebat ne adspcctu raaiestatis senatoriae niilites sui turbarentur, inlirai plerique ordinis homi- nos, proptorea contunderc non opus erat, sed confundere sufficiebat; feri faciem nio- nuerat, P^ortasse hominea imbclles Pom- peianos sic raaxime terreri opinabatur,

579 Cruor pro sanguine Seneca Troad. 890, Ov, Mot, XV, 463. „Viscera legutn" Gron. Diatr, Statiana p. 12 (41 H,), refu- tatus ab Handio, cf, Cic, Cat. I, 31: „venae visceraque rei publicae", Tuscc, IV. 24. Unde a qua parte, petat vulnus letale infli- gat, Ipse poeta statira oxplicat.

PHARS. LiB. VII. 568 — 598. 83

Corvinosque simul, Torquataque nomina, rerum

Saepe duces, summosque hominum, te, Magne, remoto. 585

Illic plebeia contectus casside voltus, Ignotusque hosti, quo ferrum, Brute, tenebas? 0 decus imperii, spes o suprema senatus, Extremum tanti generis per saecula nomen, Ne rue per medios nimium temerarius hostis, 590

Nec tibi fatalis admoveris ante Philippos, Thessalia periture tua. Nil proficis istic Caesaris intentus iugulo: nondum adtigit arcem luris et humanum columen, quo cuncta premuntur, Egressus, meruit fatis tam nobile letum. 595

Vivat et ut Bruti procumbat victima, regnet.

Hic patriae perit omne decus ; iacet aggere magno Patricium campis commixta plebe cadaver.

584 rerum MABG, regum aMiDRTVU, 586 caside M, 587 ignotoque Mi, quod OBE, 588 0 spes R, spesque V, subrema M, 589 tangi B, 590 medias U, hostis AMUi, 593 adtigit A, 594 bumani U, columen OEBRT, reguntur mAiBEU, 595 ingressus v, 596 procumbant Ai, procumbunt B, 597 agere Mi, 598 non mixta mAvRTG, com- mixta Mb(cu)VU cede u.

584 Post iteratas dubitationes Grotius dubium utrum praeferendum. Cf. Madv.

cum Rutgersio regum probavit cum duces Advv. II. 132 (quo). iungendum, ut distinguatur post nomina.

Nomen pro persona dici quis nescit? ut ^^^ „Admoveris ense" Heins. p. 145.

„Serranus clarum nomen"; sed hoc sic _„„ m ^ t t.i--i-

demum simile esset nostro loco si „Ser. ^^^. ^^i',"^^""^ Lucanum Phihppos quo-

, „ , X i • que m Thessaha collocasse. Cum „arcem

ranum clarum nomen' legeretur, et sic . . „ ,_„on e r c ■ j ^ , •„

. ,.«. . T> 4.1 • 1 luris" (59.3) cf. I. 2 „iusque datum sceleri",

paeneomma diflerunt, quaeBentleius larga , ^. \ • r, l

!1 ^•;.4.mTD • 4- nondum eopervenerat, utmsfingereposset

manu suppeditat. Tum Pompeius unus et -, i-i,.. ^. ■ • • ^ , .

,. ,. f . , ^ ^ .^T ad libitum, ut mmria, modo ab eo esset

alius lortasse mde a saec. a. C. II reges ' '

sub imperio habuerunt, sed non Manlius

nec alii Torquati. — Bentl. tot tantaque

pro TORQUATAQQE; sed altera difflcultas eo

non tollitur, etiam quominus recipiam 594 Humani Bentl. et Cortius et sic laudat

prohibet Ausonius, qui Lucanuni imitatus Heins. p. 163: „arcem, | iuris et humani

Epist. XIX. 7 „et Caranum Pellaea dedit culmen, quo cuncta premuntur", sed iuris

qui nomina regum" et Parent. XXII. 1 „0 humaai culmen non potest dici tyrannis,

veteres, Calpurnia nomina, Frugi". Interim quae tamen verbis: „quo - premuntur"

rerum recepi ex ,«, et conicio decus pro significatur, et arcem nude positum displi-

DUCES („Torquataque nomina, rerum saepe cet. Nondum fastigium altigerat rerum hu-

decus summosque"). „Rerum salus" IV. 190. manarum, ut dominatu premeret (premun-

„Torquata nomina" i. q. et alii quorum tur) cuncta. Ceterum quo altius escendet

tam celebria nomina quam Torquatorum: Caesar, eo magis meretur mortem manu

Torquaius sic usurpatur ut „Iulium sidus", Bruti, natura et fatis tyrannicidae. Egressus

„Augusia familia", „Pompeium theatrum", contra usum i. q. cum adscenderit, non: cum

multa alia. superaverit; constructio eadem quae verbi

, ^^ . ^^ escendere ot evchi. Sil. It. XVI. 372.

687 Pro quod Guyetus et Hems. quo, Burm.

gmrf. Prius i. q. „quid voluit iste gladius?" 598 Gommixta verum esse apparet ex

(cf. Cic. pro Ligario) alterum: cur ferrum tamen v. 599: inglorii iacuerunt, tamen

tenebas? = cur armatus eras? Mihi non Domitius eminuit. Hoc argumentum non

commissa, iusta haberetur. Columen forma tantum differt a culmen, vid. Carm. Fr. Arv. CXXVL 2 et Henzen.

84

M. ANNAEI LUCANI

Mors tamen eminuit clarorum in strage virorum

Pugnacis Domiti, quem cladis fata per omnis 600

Ducebant. Nusquam Magni Fortuna sine illo

Succubuit, victus totiens a Caesare salva

ijibertate perit. Tunc mille in volnera laetus

Labitur ac venia gaudet caruisse secunda.

Viderat in crasso versantem sanguine membra 605

Caesar, et increpitans: „Iam Magni deseris arma

Succentor, Domiti; sine te iam bella geruntur".

Dixerat, ast illi suffecit pectora pulsans

Spiritus in vocem, morientiaque ora resolvit:

„Non te funesta scelerum mercede potitum, 6io

Sed dubium fati, Caesar, generoque minorem

Adspiciens, Stygias Magno duce liber ad umbras

Et securus eo; te saevo Marte subactum,

Pompeioque gravis poenas nobisque daturum,

Cum moriar, sperare licet". Non plura locutum 6i5

599 emicuit V, s/rage M, 600 pugnaces. a, 601 ullo B, 602 subcubuit U, victor a, 603 latus Bi, 604 iab. et U, 605 versantem AUMBGC, volventem VRTg, 607 omis- Hum in calce pag. ponit m. 1 M, succensor Mv Schol., accensor G, succensos gladios sine U succentor Schol. reliqui: successor, 608 illi A, 611 dubio Mi, generique AiB, 612 patrias BEuT var. lect. Schol., 613 et serus Bi, 614 duci poenas MVU, graves m (rec. m.), gravis AE, graciis B, 615 moriar A, dum u.

perpendit Hosius 1. 1. p. 348 non mixta cominendans. De Domitio cf. ad II. 479 et supra 220; ubique puynax dicitur.

602 Totiens, bis tantum, Corfinii et pugna Phaisalica, sed hoc magnificum Domitio, quo saepius vlctus erat eo niaior laus erut quod non succubuerat. Quae praecedunt „nuHquam — succubuif fidem erga Pom- peium ostendcro debent. Olim ad Corfiniuui missus a Caesare; inde „venia secunda" (104. ..Salva libertate" (602) hunc periissc dicit, nempe Lucano qui Pompoio paront, liberi, qui Caosari, tyranni scrvi sunt, indc „Magno duco liber ad umbras" it (612). Domitiis, unde prognatus Nero, assentatur. Teste Caesare non in acie. sed post proe- lium in montibus Domitius ab equitibus confoctus. Bene fictum u poeta et ox ingenio voteria epici carmmis.

G07 Vulgo successor. Schol. Voss. : „suc- centor 1. e. fautor vel successor. Vel suc- censor legitur, qula eum instigabat ad bellum". Succentor emendaverat Ileins. ad r,ronovium Syll. Epist. III. p. 461 laudans P.ipiam: „Suci'entor est qui subsoquenter canendo [tanquam secundarum partium) respondet". Vid. Hor. Epist. I. 17, 48; cf.

Pers. III. 20, Petron. 69, Varro RR. I. 2. 16: „(agricuUura) succinit pastorali (vitae), quod est inferior, ut tibia sinistra dex- trae". „Succentor Magni" i. q. assecla et assentator. Bentleius contra „successor" defendit, ut sit Caesaris successor Domi- tius, cui re vera successor assignatus erat in Gallia Caes. Civ. I. 6, App. Civ. II. 74; distinguit Bentl. post arma, sic mi ante st*ccessor estsupplendum. Sed praeter Schol. Voss. favcnt Heinsio MvU; successor non corruptum esset, tritum vocabulum. Magni Hupplendum est ad succentor. Cum acerba ironia loci succentor optirae convenit.

Ib. Gcrentur Heins.

612 J'atrias Heins. Advv. p. 163 probat. Stygias, quod paene omnes, sententiae aeque aptum.

615 „(Cum) moriar" coniunctivus est, futurum enim non aptum. Cum ynorior Weis. tamen cMm temporalecum indicativo do una actiono usurpatum Lucano rarum et fortasse dnm morior scripsit. Manifesto temporalis est sententia: nunc etiam, hoc momento, dum Pompeius victus non est, licot sperare.

PHARS. LiB. VII. 599 — 632. 85

Vita fugit, densaeque oculos vertere tenebrae. Inpendisse pudet lacrimas in funere mundi Mortibus innumeris ac singula fata sequentem Quaerere, letiferum per cuius viscera volnus Exierit, quis fusa solo vitalia calcet, 620

Ore quis adverso demissum faucibus ensem Expulerit moriens anima, quis corruat ictus, Quis steterit, dum membra cadunt, quis pectore tela Transmittat, vel quos campis adflxerit hasta, Quis cruor emissus perruperit aera venis 625

Inque hostis cadat arma sui, quis pectora fratris Caedat et ut notum possit spoliare cadaver, Abscisum longe mittat caput, ora parentis Quis laceret nimiaque probet spectantibus ira, Quem iugulat, non esse patrem. Mors nulla querella 630 Digna sua est nullosque hominum lugere vacamus. Non istas habuit pugnae Pharsalia partes,

616 vertere 0, pssere m (rec, m) gd, 620 exierat G (-rit g), 621 demisso — ense M dimissum RCB demissu — ense A, demissu E, demissum VU, ense b, ensem BVUG, ense C, 622 animam 0 vulgo, animae G (-mam g), anima U, ictus MEiU, ictu ABVG, 623 qui stet MVUGT (quis g), steterint G, cadant u, quis pectora B, 624 transmittant a, aut quos AC, 625 emissis A (emissus a) M(Stht) VUGCTR, 626 in quae G, 627 nudum R, 628 abcisum U, 630 querella Mi, 631 vocamus C, iuvamur D, 632 farsalia A,

616 Plerique editores pressere ex antiquis cibus ense \ expulerit moriens animam" editt. tenuerunt, falsa opinione de codd. sed „demisso (alte in fauces immisso) lectione inducti. Vertere Cortius in 1» ed., ense expellere animam" cogitari non po- Heitland Class. Rev. 1895 p. 106. Vertere test nisi simul expulso ense; ^detnissum — i. q. mutare Cf. etiam Verg. A. VIII. 437 ensem" autem habuisse ,u (contra M) „in pectore divae 1 Gorgona, desecto ver- ex corruptela demissu (demissu) in ABE tentem lumina collo'. Versere Heins, a liquet; Bentleius: „demissMm — ensem | ex- vergere p. 163. Mersere alii. pulerit moriens anima", quem secutus sum,

a libris non recedens, nisi quod anima in

617 „In funere mundi" i. e. imperii Rom. uno tantum est U. Et sic Cortius. Cf. II. 253, infra 660.

623 „Dum membra cadunt" cf. III. 667.

620 „Vitalia calcet" cf. IV. 566. »Quia - transmittat", usus loquendi, quo

haec dicuntur pro „quis habeat transmissa

621 „Demissum - ensem | expuerit mor- pectora telis" non videtur perspectus, unde dens animam" Heins. 1. 1, p. 163. Gronovius Gronov. quis pectora tela transmittant" alii teste Cortio (in la ed. „vir doctus"): „de- ^^^^-

missum- ensem|.xs^Men^moriens: uno ^^5 Incisis Oudend. conicit, (quis est

quis corruat ictu'. Hosms J. J. 1 1. p. 348, .^^ ^^^ ablativum habent libri;

sq. : „demi8sum f. ensern ; expu erit moriens, ^^^ ^^ -^^ -^ oscitatione librariorum accom-

animam quis corruat". „yulneratus ah- ^iodatum est vocabulo veins. [„E scissis»

quis expellens telum" msolens; sed cruor, Posteatel sanguis erumpens expellere telum saepe

dicuntur, ut exempla ab ipso Hosio allata 631 „NuIIosque hominum lugere vaca-

docent. His missis supersunt Grotii et mus" i. q. non vacamus ullos homines

Bentleii lectiones; Grotius: „demisso fau- lugere, ne ullum quidem hominum lugere

86

M. ANNAEl LUCANI

Quas aliae clades : illic per fata virorum, Per populos hic Roma perit, quod militis illic, Mors hic gentis erat; sanguis ibi fluxit Achaeus, 635 Ponticus, Assyrius, cunctos haerere cruores Romanus campisque vetat consistere torrens. Maius ab hac acie, quam quod sua saecula ferrent, Volnus habent populi, plus est quam vita salusque, Quod perit : in totum mundi prosternimur aevom ; 640 Vincitur his gladiis omnis, quae serviat, aetas. Proxima quid soboles, aut quid meruere nepotes In regnum nasci? Pavidi num gessimus arma, Teximus aut iugulos? AUeni poena timoris In nostra cervice sedet; post proelia natis 645

Si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses. lam Magnus transisse deos Romanaque fata Senserat infelix, tota vix clade coactus

633 quas aliae clades 1, Serv. A. VII. 717 Aliae pro nom. propr. Jtabens, CS, quos A (quas a), 634 quot ABu, quod aG, milites Mi, 635 ubi ABEgT(ibi a), 636 cruoris M (cruores m), 639 plus - perit (640) 1. Prisc. II. 338.10 H, habet T, 640 periit Prisc, pro- sternimus Ui -tur T, toto..mundi M, toto Ej, aevo M, 641 vincitur OBE hic T, ser- viat ABEVT, serviet UvM, 643 regno G, pavide MBVRG, pavidae A (pavidi a), pavidi EUT, nnnc R, 645 vertice B, nati a, 647 magno U, transire U (transisse m. rec. marg.), 648 vix tota VU.

(i33 Peerlkampius ad Verg. Aen. vol. II p. 68. b hunc versum memorans „si, inquit, inepta illa particula sit Lucani". Sane illa „non istas partes — quas aliae clades" ha- bent iuncturam prosariam etlanguent, sed sententia non est Lucano indigna. Nos diceremus: had niet die afmetingen. Partes pro eo quod nos „verhoudingen" saepius ut in: „multis partibus maius" (vielmal so gross). „Pharsalicum bellum non habuit istuH pugnae proportiones, quas alia" quis- (luc intellegeret. „Illic per fata viroruui" (singulorum) res conficitur, hic per popuioH i. e. per fata populorunj — et iam pro ge- norali sententia ^victoria paratur" ponitur altera praesenti tempori accommodata — „Rouia perit".

634 „Quae militis illic, mors hic gentis erat", pro vulgari quod Heins. Meliusv»orf, cum signilicetur: tantum poterat, tanfum valuit (non: talis erat mors, qualis).

63G Supplo: „cunctoM haerere cruores Ro- manus (cruor) vetat et campis (oos) con- sistero". Tanto plus Romani sanguinis fusuMi orat quam cunctarum aliaruui gen- tium; sino causa iunctos Hoins.

641 Heitland 1. L serviet defendit vertens: all the generations doomed to slavertj, are being conquered. Vincuntur potius ut ser- viant in posterum, non: servituti addicti antea, nunc vincuntur. Victoria ita grave aliquid efltecit. Vincimur cum deterioribus sine causa Heins. 1. 1. p. 164.

643 Praetuli lectionem codicis U pavidi, non facile pro pavide substitutum, eoque praeferendum quod latet pavidos fuisse aliquos (num uos pavidi fuimus?). Paulo post „alicni poona timoris". — Heins. et Burm. coniciunt non memoranda.

646 Haec ex animi sententia dicta sunt a poeta ad suam aetatem respiciente: si (quod factum est) nobis post Pharsaliam natis sorvitutera parabas, quidni nobis bella dedisti, ut certe pro libertate pericli- taromnr?

647 „Transisse" ad Caesarem. Transire praeferenduin esset, si maior esset eius auctoritas, ut alacrius in re praesento ob oculos posita. Vid. Verg. A. II. 622: „appa- ront dirao facies inimicaque Troiae | nu- raina".

PHARS. LIB. VII. 683 — 667. 87

Fortunam damnare suam. Stetit aggere campi Eminus, unde omnis sparsas per Thessala rura 650

Adspiceret clades, quae bello obstante latebant. Tot telis sua fata peti, tot corpora fusa, Ac se tam multo pereuntem sanguine vidit. Nec, sic ut mos est miseris, trahere omnia secum Mersa iuvat, gentesque suae miscere ruinae : 65B

Ut Latiae post se vivat pars maxima turbae, Sustinuit dignos etiamnunc credere votis Caelicolas, volvitque sui solacia casus: „Parcite, ait, superi, cunctas prosternere gentes: Stante potest mundo Romaque superstite Magnus 660 Esse miser; si plura iuvant mea volnera, coniunx Est mihi, sunt nati, dedimus tot pignora fatis. Civiline parum est bello si meque meosque Obruis? exiguae clades sumus orbe remoto? Omnia quid laceras, quid perdere cuncta laboras? 665 lam nihil est, Fortuna, meum". Sic fatur et arma Signaque et adflictas omni iam parte catervas

650 omnis AM, 651 adspiceres M (s in t mut. m. rec.) aspiceret A, 652 fussa A, 653 videt M, 655 gentisque A, 656 posse Ui, 657 etiam num R, reddere C, 658 vol- vitque MAVU, novit v, solatia A, 659 parclte iam A (ait a marg.) BE, 664 obruit (corr: obruet) MGVU, obruet ABETg, obruit vulgo, 667 morte R.

64'.) „Fortunam damnare suam" i. q. cre- differt a volvit, sed languidum. — Volvit

dere fortunam non sibi favere, semper solacia, nempe aliis qui sua ruina trahe-

speraverat. Proximo versu Heins. „unde bantur, quaerebat lenimen.

procul" sine auctore. ^^59 „Parcite iam" Postgate].

651 „Bello stante" inepte Markl. ad Stat. 660 Si petitis meam perniciem, voticom- Silv. III. 3. 87, sine causa Cortius „bello potes esse potestis stante imperio Romano quae obst." Bellum, i. q. bellantes cf. II. („mundo"), meam cladem nolo in cives con- 712, VII. 507, al. Ad elisionem comparo ferre.

„admoto occurrere" IV. 480. Omnino etiam g^.^ „Tot vades infortunii mei fatis dedi,

ante longas rarae sunt longarum elisiones, ^^^.^^. ^^^^ mepeterent". Dmus Heins.,

veluti m IIIo et IVo libro 11 elisiones tales, ^^^ provocat ad lactum dedimus non ad

et pleraeque (9) ante praepositiones (sive voluntatem simplices sive compositas) et est.

664 Obruis (Sulpitius), etsi praecedunt

657 Etiamnunc pro etiamtunc, quo Luca- pluralia : superi et fata, tamen in concitata nus non videtur usus esse. Nunc a propria oratione (sc. Fortuna) egregie aptum. Vul- significatione deflexum per conipositionem gata a nexu aliena est. Non expostulat cum etiam i(p ev scribendum, cf. V. 248. cura bello, quod ante obruit subiectum

esset, et sequuntur laceras, laboras in sin-

658 Fovitque Heins. 1. 1. p. 164. Hoc de gulari numero. Obruet Grotius. „Orbe re- re, quam quis meditatur et aliquamdiu moto": sine orbe, cf. 585.

praeparat aptum (Verg. e. g. „iam tum ^ ^.^^ ^.^. ^.^^. ^^^.^ ^.^^

tenditque fovetque", Aus. Parent. IV 2.7 .^^^^^^ ^^^.^.^ ^^^ ^^ .^,,^ „solacia longa fovere ') non hoc loco. Movi'.

Burm., voluit Cort., sane hoc uoluit non 667 „Omni iam morte" Heins.

88

M. ANNAEl LUCANI

Circuit, et revocat matura in fata ruentes,

Seque negat tanti. Nec deerat robur in ensis

Ire duci iuguloque pati vel pectore letum, 670

Sed timuit, strato miles ne corpore Magni

Non fugeret, supraque ducem procumberet orbis,

Caesaris aut oculis voluit subducere mortem.

Nequiquam. Infelix, socero spectare volenti

Praestandum est ubicumque caput. Sed tu quoque, coniunx, 675

Causa fugae, voltusque tui, fatisque negatum

Te praesente mori. Tunc Magnum concitus aufert

A bello sonipes, non tergo tela paventem,

Ingentisque animos extrema in fata ferentem,

Non gemitus, non fletus erat salvaque verendus 680

Maiestate dolor, qualem te, Magne, decebat

Romanis praestare malis. Non inpare voltu

Adspicis Emathiam ; nec te videre superbum

Prospera bellorum, nec fractum adversa videbunt,

Quamque fuit laeto per tres infida triumphos, 685

668 circumit A, 669 ne B, derat M (e s. s.) A (e s. s. m. 2), robor U, 670 vl G (pro vel), vult g, 671 aut tim. G (sed g), nec T, pectore T, 672 consurgeret orbis T,

673 Hubdere T, 674 nequiquam AE(e corr.)BMVU, socero M, volventi B, volente

G, 676 fatisque negatum ORT, probatum est D, 682 praestare tuis G, 683 ne T, 684 ne T, stratum D, 685 Quamque — minor (6S6) 1. Prisc. 302.1 H, lato E (ex corr.).

672 Orbus eleganter Waddelius, Anim. Crit. p. 147. Sed orbis i. q. mundus, quod pro iraperio Rom. alibi positum h, 1. pro exercitu i. e. populo Rom. dicitur. Etcf. 664.

676 „Seu tu quoque" Sulpitius.

676 Errorem suum „te absente" coni. clendo factum rodemit Cortius bona expli- catione. Intelloge: ,.et desideriummoriendi te praesente, recusatum fatis". Scilicet „fatis negatum" ex memoria sua addit Lucanus, magis intentus misericordiae quani porspicuitati. Queniadniodum voltiis- qur, tui dicuntur pro „dosideriuni voltus tui", sic tc praesente mori. Negatum erat Pompeio mori coram Cornelia, quae aborat in navi retenta. Non probabiliaconamina: Sulpitii „fatisquo probalum'\ Grotii /". ro- yatum, Burni. ixiratuyn.

678 „Haec satis nuile conveniuiit cuni Vni. 6, sqq. (ubi Pompeiuni fugiontcm quasi omnes torront aurae)" lUfouKiiusius, Guyetus proscribit 678—727 („se nescit amari"). Utroque loco L. posuit id quod ratio pootica postuiahat. Non potuit ii. 1.

fugacem et timidum fingere Pompeium. Libro VIII P, fractus est malis. „Ingentes animos" i, e, magnum animum etiam is habere potest, qui officio obsecutus in tempus cedit. „Aequanimitatem" quam Seneca saepius celebrat et Horatius „ae- quam mentem" („a. memento rebus in arduis | servare mentem") appellat, ei per vorba „non inpare voltu" adscribit (682). Prudenter Weberus H. p. 601.

686 lure Guyetus: „qui infida in pro- speris?" Sed niissis his verbis „per — tri- umphos" reliciua sunt perspicua, „Tam iinpar ei (minor vo) in re adversa (misero) tunc Fortuna, quam in re prospera olim fuorat (lactoY'. Non succumbebat Fortunae, quaotamelatumotsuperbum in reprospera quam liumilem et demissum in re adversa facero aliquem studot. Verba per — trium- phos sic defonduntur ut infida sitepitheton ornans (cf. Hasl^ins, CortiuH); sed ordo ver- borum ostendit iungenda esse infida et per tres triumphos, ut vidit Guyetus. Sic logcndum et distinguendum puto:quam- quo fuit laoto, por tres infikma trium-

PHARS. LIB. VII. 686 — 700.

89

Tam misero Fortuna minor. lam pondere fati Deposito securus abis, nunc tempora laeta Respexisse vacat; spes numquam inplenda recessit, Quid fueris, nunc scire licet. Fuge proelia dira, Ac testare deos nullum, qui perstet in armis, 690

lam tibi, Magne, mori: ceu flebilis Africa damnis, Et ceu Munda nocens, Pharioque a gurgite clades, Sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae. Non iam Pompeii nomen populare per orbem, Nec studium belli; sed par, quod semper habemus, 695 Libertas et Caesar erunt; teque inde fugato Ostendit moriens, sibi se pugnasse, senatus. Nonne iuvat pulsum bellis cessisse, nec istud Perspectasse nefas: spumantis caede catervas? Respice turbatos incursu sanguinis amnes, 700

686 fatim AB, 687 abis M, abit U, 689 non scire D, 690 perstat MEG, prestat ABTD, 693 thessalicae V, phars Mi, te pars V, turbae (corr. in vulg.)Vg, 694 pompei codd. vulgo, 696 erit MabE(e corr.), 697 ostendit MUBAEG, ostendet Vg, pugnare Comm, VII. 699, [se] B, 698 gessisse a, istuc G, 699 perspectasse VUMABE, perspectare R, perspexisse G, pugnantes Mi.

phos, I tam misero Fortuna minor". For- tuna eum per tres triumphos subiugare non valuit. Heins. teste Burm. : lato post tres Burm.

688 „Spes numquam implenda recessit" sc. de te; proiecisti spem non explebilem (gerundiva cum negatione adiectivis in -bilis saepe respondent) ambitione vacuus es et metu (686) fati, quo iam defunctuses, te premente (pondere).

691 Qui post tuum discessum apud Phar- salum caesi sunt, habent, quod sibi impu- tent. Haec sententia est quae v. 691—693 ampiiatur. Solum nocens est praedicatura ad nomina Africa, Mnnda, clades. Post te supple avectum i. e. post tuum discessum, usu Lucaneo cf. ad VI. 145. Roliquum bellum non pro Pompeio gestum, sed eo invito. Signiflcat proelium ad Thapsum (Africa) et ad Muadam de quibus, quod cives raulti ceciderant, non est triumpha- tum (Flor. II. 13, IV. 2. 89 D) et bellum contra Ptolemaeura, cura depulsus e Pharo Caesar classem suam nando attigit (Flor. II 13, IV. 2.59 D), et sine dubio aliquot Pompeiani cum Ptolemaeo caesi. Caes. Civ. III. 110. Waddelius: „Varique a gurgite", acute; sed „Varium gurgitem" a naufragio Varii et Didii (Flor. IV. 2. 75 D) mare Hispaniense dictum non esse et cladem

leve momentum habuisse ostendit Burm. E gurgite Burm. Magis oflendit et ceu, ubi et ante alterura ceu vitiosum; an quis ferat: sive — et sive. Conicio scriptura ex- stitisse: sive est et ceu interpretamentum alteram coniunctionem pepulisse. Non bi- merabris est oratio (ceu — sive) sed pro- tasis /uovoxcjXog „ceu Africa est nocens" ampliatur per sive, ad quod suppletur co« gitando ceu.

695 Cum gladiatorum pari Caesarem et Porapeium coraparans (cf. VI. 5) dicit iara studiura belli cessasse una parte sublata; iam aliud par successisse: conflictabuntur Caesar et Libertas idque in perpetuum, ludens in nomine Caesar i. q. Imperator.

697 Non parum exaggerat, nara non araplius decem senatores cecideiunt (App. Civ. II. 82), Senatus cum pergeret pugnare post fugam Porapeii, ostendit se sua causa non propter Pompeium pugnasse, quare eius caedem non oportet Pompeio irapu- tare. Inde a senatu, a loco quo senatus erat.

698 „Nonne iuvat" non ut saepe post iuvat, cessisse a,d praesens factum pertinet: cessisse est verum perfectum („non delectat te, quod cessisti?").

699 Prospectare ante Oudendorpium, per^ spectare Burm., prospectasse Curt.

90 M. ANNAEI LUCANI

Et soceri miserere tui. Quo pectore Romam

Intrabit factus campis felicior istis?

Quidquid in ignotis solus regionibus exul,

Quidquid sub Phario positus patiere tyranno,

Crede deis, longo fatorum crede favori: 705

Vincere peius erat. Prohibe lamenta sonare,

Flere veta populos ; lacrimas luctusque remitte.

Tam mala Pompeii, quam prospera mundus adoret.

Adspice securus voltu non supplice reges,

Adspice possessas urbes, donataque regna, 710

Aegyptum Libyamque, et terras elige morti.

Vidit prima tuae testis Larisa ruinae Nobile, nec victum fatis caput. Omnibus illa Civibus effudit totas per maenia vires Obvia, ceu laeto; praemittunt munera flentes, 715

Pandunt templa, domos, socios se cladibus optant. Scilicet inmenso superest ex nomine multum, Teque minor solo, cunctas inpellere gentes Rursus in arma potes rursusque in fata redire. Sed „quid opus victo populis aut urbibus? inquit: 720

701 quod a, 702 intravit MiABE, intrabit e cum rell., 703 versus post 704 positus in V, 707 luctus lacrimasque V, 709 securos V, 711 aegypton UG, mortis U, 712 larissa EVUB, 71B omnia ceu au (obvia U), promittunt aGRT, 719 potest M (s add, e corr.) BiR.

704 Posthac pro positus. Heins. Non quae- erat sola nobilis exitus, potuisset etiam

rendum est, num haec cum historiae fide in acie occumbere Pompeius. conveniant, loquitur enini L. de iis quae

fortasse aliquando imrainerent. „Positus '^IS sq. Pro civibus Schraderus aedibus,

sub tyranno" i. q. suppositus t., poet. pro Pi'o ^""^s, quod vix credibile, furres Heins.

subiectus. Pers. V. 36 „me tibi supposui" ^este Burm., ipse pro obvia (715) omuiasuh-

et aliquoties ap. Ovid. A crede apodosis atituit. „Omnibus civibus" iungendum est

incipit, oius obiectum est sententia: „vin. cum obvia; = cum omnibuscivibus; „totas

cero peius orat" quasi : „per deos ot fata P^r maonia vires" i. q. quidquid tota urbe

semper tibi propitia: peius esset si vi- subsidiorum erat. Non distingueudum post

cisses". vircs, ut solebat, quao Schradoro causa fuit

correctionis speciosae; fiustni haec studet

706 „Lamenta" obiectum statuit Haskins. ^'•^^"^^"^ conciliare cum Caesare, Civ. IIL 96. Cf. Cons. ad Liv. 108: „questus sonantur". 715 „Promittunt nomina" Bentl. Promit.

tcre nomen pro dare nomen vix ferri posset

707 „Flere veta, 2>opulo lacrimas - ro- et non est nocessarium. mitte", Iloin.M. tosto Burm., credo propter

pluralem popnlos. V. 710 idem „concesHas" 71S „Toquo minor solo" a nullo homino

sino causa; possrssas a regibus tuo bene- victus, nisi a te ipao. Pompoiusnuncsemi-

ficio. „Torras olige morti", ubique plora- doctus evasit; non victus est a Caesare,

beris. Tain miruni consilium importunao quoniam senon victumsentitquasisapiens

philoHophiao non dedisset, si Pompoius Stoicus, sed se ipsum i. e. cupiditatem

unn in Aogypto essot intorfectus. Si mors imporii, vicit.

PHARS. LIB. VII. 701 — 748. 91

Victori praestate fidem." Tu, Caesar, in alto Caedis adhuc cumulo patriae per viscera vadis, At tibi iam populos donat gener. Avehit inde Pompeium sonipes, gemitus lacrimaeque secuntur Plurimaque in saevos populi convitia divos. 725

Nunc tibi vera fldes quaesiti, Magne, favoris Contigit, ac fructus. Felix se nescit amari.

Caesar ut Hesperio vidit satis arva natare Sanguine, parcendum ferro manibusque suorum lam ratus, ut vilis animas perituraque frustra 730

Agmina, permisit vitae. Sed castra fugatos Ne revocent pellatque quies nocturna pavorem, Protinus hostili statuit succedere vallo, Dum fortuna calet, dum conficit omnia terror, Non veritus, grave ne fessis aut Marte subactis 735

Hoc foret imperium. Non magno hortamine miles In praedam ducendus erat: „Victoria nobis Plena, viri, dixit, superest pro sanguine merces, Quam monstrare meum est, neque enim donare vocabo, Quod sibi quisque dabit. Cunctis en plena metallis 740

Castra patent, raptum Hesperiis e gentibus aurum Hic iacet, eoasque premunt tentoria gazas. Tot regum fortuna simul Magnique coacta

722 tumulo GD, 724 secuntur MUR, 725 omissum in calce pag. supplevit m. 2 add. signa •/. M, convitia MAVURT, 726 tibi magna U, quaesiti vera U, 727 sensescit E, ama..ri M, 732 pavore Bi, 734 continet V (conficit v), contegit g, conspicit var. lect. Schol., 735 aut marte MUGTBE, ac VA, 738 superest — meum est (739) 1. Lactant. Theb. X. 35, nec sang. G, 739 neque MAU, nec BEV, vocabo (add. m. 2) MAev, vacabo BEVURGT, 742 iacent E.

721 „Victori praestate fldem". Non ornat 728 „Arma natare" (cf. 560) Reg. pr.

tanta liberalitas, contra prodit P. causam Oudendorpii et „plures" apud Burm, libertatis. Sed speciem magni animi et

generosi conciliat L. heroi suo v. 723. 732 „Pavorem" hostium qui fortasse

Difficile erat Pompeium etiamtunc laudare. quiete castrorum vires erant reparaturi.

„_ ^ ... . ,, , , . „Pavore8" temere Cort.

725 Cur hbrarius Montepessulam versum

omiserit non statim apparet, sed perperam 735 j,, j^^rte subacios" Bentl. quia Marte

fecit. Versus omnmo non potest omitti, eo ,.,^j^,^,- ^^lgo victi dicantur. H. L i. q. con.

enimexpletursuperior,mquopopM7inomen f^ctis labore proelii. luxta posita dubium

reticetur, et convenit cum ingenio Lucani eximunt. Cortius tamen „ut Marte subiec-

semper diis maledicentis. tis»^ Oudend.: „ne fessis a Marte peracto"

726 Nunc apparet verum esse favorem ^el subacto [Postgate peractis, quod signi- populi erga te. ^cet exhaustis].

727 „Felix", rell. felix non certo scit se 740 Fulvis pro cunctis Heins. \Rutilis com- amari, expositus est assentationi. mendat Postgate].

92

M. ANNAEI LUCANI

Expectat dominos, propera praecedere, miles, Quos sequeris, quascumque tuas Pharsalia fecit, 745 A victis rapiuntur opes." Sic milite iusso [Inpulit amentis aurique cupidine caecos.] Ire super gladios supraque cadavera patrum, Et caesos calcare duces, quae fossa, quis agger Sustineat pretium belli scelerumque petentis? 750

Scire ruunt, quanta fuerint mercede nocentes. o: Invenere quidem spoliato plurima mundo o: Bellorum in sumptus congestae pondera massae : 3: Sed non inplevit cupientis omnia mentis. . Quidquid fodit Iber, quidquid Tagus expuit auri, 755

746 rapiantur VG, rapiuntur URM ABE, opes sic milite iusso Ma(6is s. s. m. 1? et marg.,)GC, nec plura locutus AVUB, 747 in marg. m. 2 M, add. 2 m. VU deest RCK, amentis A, 749 cecos T, 750 petentis s. s. e M, potentes E, 751 ruunt MaUScbol.Voss., volunt mABEVuG, 753 pondere Mj, 754 inpleblt M, implerunt D, mcntis s. s. e M, 755 expulit VG, extulit MaU, expuit EABT, asti Bi.

744 „Propera", rell. Fugitivos de exercitu Pompeiano, quos insequeris, praevertere studete.

746 Rapiantur exstitit ex raptantur, pro rapiuntur, ut videtur, substituto; sine causa rapiantur Weise.

740—748 Duae conformationes (redactio- nes hodie dicunt) huius loci fuerunt; altera liabebat omisso vs. 747: „sic milite iussol ire super gladios superque cadavera pa-

trum I quae fossa", rell., altera: „nec

plura locutus | inpulit amentis", rell. In posteriore minus aptum „nec plura" quasi non multa verba fecerit, tura post „nec plura locufus" expectamus facfutn aliquod. Praeferenda prior etiam quod concinnius apodosis incipit a quae fossa, et haec causa esse potuit Lucano mutandi locura. Certe libiarii captum correctio superat. Sic mil. iusso Beiitl. Cortius, Hos.

748 „Supor capulos" Heins. „Super ga- leas" Schraderus, Burm. Certe „gladios calcare" araontis ost, nisi verototurasolura gladiis tectura est. Sed cur super galeas potius quaiu super loricas otarmaoranino? Deniquo cur: „super gladios" et „supra cadavora"? Priorera versus partora corrup- tam puto. Intellegerem: „vadere per gla- dios", rell. Cf. Caes. Civ. III. 90. 8.

751 ^Scire volant" coni. Weise probanto Hask. Volu)it ante Oud. qui monente Heins. ad Claud. do HapLu III. .'380 ot ad Sil. l. 170 (loco dubio) et Advv. p. 164 ruunt recepit. ..Aniraaread criraiua laxos | torvaMegaera ruit" Claud. i. 1. lUoraquo apud .Foh. Sclnuidt

I. 1. p. 74 sunt controversa propter incertas lectiones, nara ipsa res minime incredibilis. Compara „certant evellere", alia.

752 „Spoliato mundo" iungendum cum congestae; cohaerent verba; „invenere plu riraa pondera massae spoliato mundo con gestae in suraptus bellorum". Hoc intrica tum. Praeterea pugnant cura III. 154—168, ubi Caesar narratur rapuisse quidquid un dique advectum in aerario latebat. Per se etiam improbabile est massam auri ex aerario sanctiore etiamtura in castris fuisse, cum iara plurima per duos paene annos in bellum erogata essent. Inplevit subiectum habet massa. Inplebif (M) praecedente per- fecto inventre ferri non potest; implerunt (de quo raulta Burm.) est deteriorum. Heins. Advv. p. 130 sublata distinctione post mentes praeterea legit capientes. Neutrum probandum. Inde a quidquid nova periodus incipit, cuius apodosis est 757: „parvo — putabunt". Ergo prioris sententiae exitum haboraus hunc: „sed non inplovitcupientis orania nientis" elurabem et languidura. Accedit quod oniissis his versibus 762 — 754 futurum putabunt 757 rectius se habet, et quod spoliato mundo sic posita sunt quasi de actu paulo ante perpetrato agatur. Quae cum accedant ad arguraenta supra expo- sita, hos versus reioctos a poeta ipso puto eorunuiue loco substitutos 766—757.

756 Expuit i. e. in mare devehit. Apte Oudend. confert Senecam Thyest.862: „non quidquid fodit occidens, | aut unda Tagus aurea | claro devehit alveo", Hosiusp. XV: Claud. I. 4S„llusMossuperabit Iberos | aurea

PHARS. LiB. VII. 744 — 770. 93

. Quodque legit dives summis Arimaspus arenis . Ut rapiant, parvo scelus hoc venisse putabunt. Cum sibi Tarpeias victor desponderit arces, [Cum spe Romanae promiserit omnia praedae,] Decipitur, quod castra rapit. Capit inpia plebes 760

Caespite patricio somnos, stratumque cubile Regibus infandus miles premit, inque parentum, Inque toris fratrum posuerunt membra nocentes, Quos agitat vesana quies, somnisque fruentes Thessalicam miseri versant in pectore pugnam. 765

Invigilat cunctis saevom scelus, armaque tota Mente agitant, capuloque manus absente moventur. Ingemuisse putem campos terramque, nocentis Inspirasse animas, infectumque aera totum Manibus et superam Stygia formidine noctem. 770

756 qnodque ABMD, quod[que] VU, 757 putabantA(putabunta)VrgC, putabunt (corr. in — bant) UR, rell., 758 disponderit AE, 760 castra [rapit] Bj, cadit B plebis Ai, 761 stratumque VU, stratuynqne M, vacuumque AEm, caecumque B, cae- sumque GR, cassumque g, 764 somnique furentes 0 vulgo, 765 miseris U var. 1. Schol.. 766 sacrum s. s. U, 767 movetur (s. s. n) M, movet A (corr. in : moventur m. 2), 768 putes G, putem rell, nocentem 0 vulgo, 769 exspirasse E (correctio m. 2), infectaque B, confecturaque VRg, 770 superum Mi, superam stygia VU, stygiam a.

dona vomens" Id. XXX. 75 „Cantaber 76i Vulgata „somni furentes" est quod

Oceanus vicino littore gemmas | expuit". dicunt contradictio in adiecto; possittamen

_ , , . . . species quaedam huic iuncturae conciliari

.56 „Quod legit" omisso et natum potest .^^^ ^^^^ ^^^^^ ^^^^^^.^ ^^^^.^ ^^^^^.^.

esse ab aliquo, qui post perf. fodit hic .^^ epitheto translato, etsi huius usus

quoque perfectum sme causa desiderabai. ^^^^^1^ non possunt produci. At quid

Pendent haec „qmdquid - arenis ab ut ^ ^_ ^^^^^, Repetunt miseri caedem per-

(quamvis) rapiant. actam, non meditantur novam. Vide se-

75S-760. Ante decipifur (760) subiectum quentia. Verum igitur puto somnisque fru-

necessario est victor, quod ex 758 supplen- entes iung. cum sequentibus, iam Canterus

dum. Victor ille est miles. Nemo, opinor, somnoque fruentes.

probabit- .cumCaesarsibipromiseritarces, ^„„ t>t ^ ^ ht ^ t, t^ x.

j . ., ' ., . ,„ f, A,. ,. 1 768 Nocentem\n\go. NocentesBurm.BentL

decipitur (miles) quod ', rell. Aha ratio est „ ,,. . ^^_^ „^,

ut haec cum-arces sint ex mente militum ^f. Verg. Aen. VII 351 ,,vipeream mspirans

dicta, ut sibi milites, victor tamen Caesarem ^"1^^^™"- .0^- ^etam. IV. 497 „inspiratque

signiftcar«t. Apage! Sed si vic^or militem f^^^^ ^"^°^f " ^^^"^ mspiravit dormien-

significat, idem dicitur v. 759 promisisse ^ "°'' v.'' ^""'TT "ft^J^«% ^"^"^.^

omnia spe Romanae praedae. Id eodem J"^™"' "^,"\^^ "P/^^,"^° mhil mah sigm-

redit, altero versu sperasse dicitur Tar- hcare potest". Sen entia non clara. mcen-

peias arces, altero „Romanam praedam" ''' ^^«^^^^ sed aliter interpretor: mge-

(urbem Romam?). Vide quanto melius re- '"«ere campi eitevv^, dnodnocentesarnimae

moto V. 759, qui interpretamento admodum j" ^' «P^';^^« nocentum Iratricidarum) inha-

simihs est, sententia decurrat. Nisi vero ^^^^/f^^^* «^:^ (^f ™P°« ;. ^^'^}- ";. l f ^6

commiserU praeferas; mihi non satisfacit. ^|) „surculis et lapUhs inhalatis" (i. c.

adspiratis). Plin. X. 84 „foramen inspi-

761 „Caespite patricio" cf. Caesar Civ. III. rare". Distinxi post terramque, vulgo id

96 „in castris Pompei — recentibus cespi- fit post campos. Cur terra in vulgata

tibus tabernacula constrata". Pro caesumque nocens dicatur, nemo dixit. V. 770 supera

cubile Heins. Advv. p. 164 cassumgwe [„cae- nox i. q. nox a superis (contrarium est:

sumque" Postgate]. inferis) transacta.

94

M. ANNAEI LUCANI

Exigit a miseris tristis victoria poenas,

Sibilaque et flammas infert sopor, umbra perempti

Civis adest, sua quemque premit terroris imago.

Ille senum voltus, iuvenum videt ille figuras,

Hunc agitant totis fraterna cadavera somnis, 775

Pectore in hoc pater est, — omnes in Caesare manes.

Haud alios, nondum Scythica purgatus in ara,

Eumenidum vidit voltus Pelopeus Orestes,

Nec magis adtonitos animi sensere tumultus,

Cum fureret, Pentheus, aut cum desisset, Agave. 780

Hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia vidit

Aut ultrix visura dies stringente senatu,

Illa nocte premunt, hunc infera monstra flagellant.

Et quantum poenae misero mens conscia donat,

Quod Styga, quod manes, ingestaque Tartara somnis 785

Pompeio vivente videt! Tamen omnia passo

771 meritis AVCG, 773 orroris A {corr. m. 2 in vulg.), 774 vidit U, 775 motis m (rec. m.), figura (m s. s) V, 778 pelopeus 0, horestes V, 780 fugeret Ei, descisset M, descisset Ue, de.. isset (sc s. s. m. rec.) A, desisset VEG, 781 tunc T, farsalia A, 782 victrix M, wZtrix U, 783 flagello AiBi, 784 poenae misero MU, misero poenae ABERT, misero mens poenae V, 786 corpora somnis gR.

778 „Terroris imago", orroris (= horroris) A. Singuli {„sua quemque") aliquid horridi fecerant, cuique spectrum est. Hoc aptius quarn si fingatur victor metus sui memor fuisse; propterea olim commondavi horro- ris, ratus prctnit arsi longam posteriorem habere. Cf. ad I, 642. Fateor tamen dubium esse. Terroris improbarunt etiam Burm. et Schraderus legentes tortoris. Oret pro horret, horrore pro errore VIII. 402, VIII. 5 Hor- tensii codd.

776 Caesar patitur omncs manes. Sunt umbrae mortuorum vagae, quas antiqui- orum poetarum opinio fere stabiles finxit ad sepulcra et in inferis.

777 Scythica ara DianaeTauricaeasorore Il)higonia.

778 Pelopeius horestes codd. Oud. Fort. „Pelopeius heros", Orestes glossa.

780 Pentheus in furorem actuH quod Dionyso restitorat, in furore mortuus ost, a feminis Thobanis discerptus; itaque non resipuit, sed Agave etiam post furorem sensit perturbationein montiH cum filium se suum dilacerasse intellegeret. Cujn de- sisset sc. furere primus Grotius, cum Bers- mannus descisset, Rutgorsius desuesset pro- bassent.

782 „Stringente senatu" supple ex 781: gladios. An: visura diest (dies est) rin- GENTE senatu? Nam 1° Omissi esf in rela. tiva sententia unum tantum est praeterea exemplum in Lucano IX 831, valde durum et facile sanabile; 2» Senatus non strin- gebat gladios cf. oninino Dio XLIV. 16, 3 init. Ringi Hor. Epist. II. 2, 128, „quam sapere et ringi" (mij te verkniezen). Cic. ad Att. IV. 5. 2 „ii subringentur, qui villam me moleste ferunt habere", Gloss. Placidi CGL. V. 144: „ringitur, irascitur aut indi- gnatur." Apud Senecam Ep. XVHI. 1 (104). 9: „ringcris, quotiens aliquem in fastissae- pius legeris" invidtberis interpretamentum videtur. — Succensebat senatus, inermis.

784 „En quantum" Heins., fortasse recte. „fieu quantum" Weisius ex antiquis editt. Male. Sententia: „Vide quantum poenae mens (mali) conscia remittat: inferosPom- peio iam vivente videt". „Vide quam con- scientia mali statim vexet". Quatitwn vocabulum modium i. q. quam exiguum. Donare i. q. remittere cf. ad IV. 764. Vul- garem interpretationem apud Hnsk. fateor mo non intellegerc. Receptus vulgo ordo verborum melior est quam misero poenae, ne poenae cum conscia iungatur. Non vidit lioc Bentleius.

PHARS. LIB. VII. 771 — 801,

95

Postquam clara dies Pharsalica damna retexit, Nulla loci facies revocat feralibus arvis Haerentis oculos. Cernit propulsa cruore Flumina, et excelsos cumulis aequantia colles 790

Corpora, sidentis in tabum spectat acervos, Et Magni numerat populos, epulisque paratur Ille locus, voltus ex quo faciesque iacentum Agnoscat. luvat Emathiam non cernere terram Et lustrare oculis campos sub clade latentes ; 795

o: Fortunam superosque suos in sanguine cernit. Ac ne laeta furens scelerum spectacula perdat, Invidet igne rogi miseris, caeloque nocentem Ingerit Emathiam. Non illum Poenus humator Consulis, et Libyca succensae lampade Cannae 800

Conpellunt hominum ritus ut servet in hoste,

787 arvo e corr. loe m A, 790 cumolos U (i s. s. m. rec), tumulis G, 791 sidentes (ex sed.) MAVU, sedentes a, sidentes G, expectat MBE, 796 in marg. m. 2 M, add. m. 2 in U in ima pag. 1 m. G, deest RK, 798 miseros Mi, igne uri V (corr. in vulg.), nocenli 0 vulgo, 800 succensa ABi, cetenae B, 801 seservet T, hostem T, hostes 0 (Stht. hoste M).

796 Sanguis fusus speculum erat, in quo videret Fortunam et deos aventes sibi; sic tantum explicata verba in sanguine latina sunt. Est sane hoc ineptum, sed magis abnorme (excentriek) quam absur- dum, et ostendit ab horrendo et sublimi ad ridiculum intervallum paene nullum esse. Hoc ipse auctor vidit et versum de- letum voluit. Inventum sapit Lucanum cf. supra 560, II. 214. Insaniunt subinde poetae sic ut non alius imitari possit: librarii cuiusdam versus non videtur.

798 Vulgo nocenii. Guyetus: „foetorem ex Emathia in coelum infert i. e. pesti- lentia aerem inficit, mahm coeloque no- centem". lure, opinor. Ingerere est per vim et invito obtrudere (aufbiirden). Caelum = aer vid. infra 822, aernondumeratinfectus sed terra; inde odor in coelum surgebat. Nocenti accommodatum substantivo caelo, quo non pertinet.

799 sq. Cf. Livius XXII. 52. Succensae i. q. collustratae face ferali Carthaginien- sium.

801 Ilostes Oud. Weis. Reliqui cum ve- tustis edd. hoste^ usu eleganti praepositi- onis, in pedestri quoque sermone frequenti. Vergilius : „non ille, satum quo te mentiris Achilles | talis in hoste fuit Priamo" (A.

788 „Adspectus regionis non abstrahit oculos a loco, ubi occisi iacent". De nulla cf. ad V. 25; et Heitland p. CIX. Ad hae- rentis supple arvis.

791 „Sidentis" depressos Arg. et Aeolici editiones, unde male recepit Weisius, ma- nifestum interpretamentum. Pro vulgari tabem recepi verissimam Heinsii emenda- tionem tabum. Huraor ex cadavere defluens est iabum et de hoc agi monstrat sidenfis. Cf. VI. 547 „nigramque perartus | stillantis tabi saniem". Verg. A III. 28 „atro liquuntur sanguine guttas | etterramtabomaculant". Tabes (putrefactio, maceratio) figurate etiam pro sanie aut humore puLido sumitur cf. VHI. 775, IX. 772; sed h. 1. proprium voca- bulum aptius est.

794 sq, Negatio prioris versus etiam ad alterum trahenda esset: et (non) lustrare; iuvat Caesarem solum Eraathiae non cer- nere et non oculis lustrare carapos, „sub clade latentis". Nusquara tam duriter hoc flt (cf. exempla ad II. 40), nimirum ne- gatio priore membro quasi inclusa. Comma post terram sustuli, ut certe in pronunti- ando duo membra artissime coniungan- tur. Haesit Heinsius, sed parum profecit; omisso enim versu 794 {agnoscat — ) scribit versu 795 „et lusfrans oculis campos — cernat" (796). Idem Advv. p. 164 „non cer- nere opertam".

96

M. ANNAEl LUCANI

Sed meminit nondum satiata caedibus ira

Civis esse suos! — Petimus non singula busta,

Discretosque rogos: unum da gentibus ignem,

Non interpositis urantur corpora flammis. 805

Aut, generi si poena iuvat, nemus extrue Pindi,

Erige congestas Oetaeo robore silvas,

Thessalicam videat Pompeius ab aequore flammam.

Nil agis hac ira; tabesne cadavera solvat,

An rogus, haud refert, placido natura receptat 8io

Cuncta sinu, finemque sui sibi corpora debent.

Hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis,

Uret cum terris, uret cum gurgite ponti.

Communis mundo superest rogus, ossibus astra

Mixturus. Quocumque tuam Fortuna vocabit, 815

805 [nonl in conpositis, s. s. inter M, 807 coniectas M, erue a, oetaeo robore silvas V, 808 flamma R, 810 retentat T, 812 nonus erit Mi, 814 post 814 sequuntur m Jkf 820-822, 815 vocabit MVG, vocavit C, locabit mA(vocabit a)BEUv, locabat T.

II. 640). Hominum, dixisset humanos, si motrum admisisset.

802 Sed paene satiata ira, reminiscitur maioris saevitiae opportunitatem sibi obla- tam, cum cives posset laedere et honore sepulturae spoliar«. Convenit hoc cum Gae- sare Lucaneo.

805 „Non interpositis" iungendum. Cor- pora vult uri contigua, ut alterum alterius latus tegat, neve titionibus cadavera sepa- rontur, De non pro ne (cf. „non ancillu tuum iecur ulceret" Hor.) vid. Mnem. XIX. 32, ubi etiam de adiectivis cum /;owiunctis agitur. Cf. ad V. 58. Add. X. 60. Ovid. Artis V. 389.

80G Extrue Burmannus dcfendit per VIII. 605 „extructus mons" sed hoc plano alienum tst. Exstrue nemus positum ost pro: coa- cerva arbores, struem fac nemore adducto. Kxfruere ut educere (ex significat in altum) habere solet accusativum roi quae eflicitur, non materiae. unde quid construitur. Sic Aen. VI. 177 „aramquo sepulcri | congorero arboribus caeloquo educere cortant". Nimis diversum est, cuius optionem dat Burm.: „nemore exsuo Pindum". Mallem utique „nemu8 erue Pindi", sed ferenda vulgata extrue. — Proximo versu Heins. convectas.

811 „Sibi debent" quoniara debilia sunt et rocentibus cedere debent. Genetivum obi. sui ut post Augusteam aetatem omnino

auctores, frequentius usurpat quam optimo aevo, sic post ius et pars.

814 „Ossibus astra | mixtuius". De con- flagratione mundi ex sententia Stoicorum omnia aliquando perditura praecipua nota sunt; ut aqua origo, sic ignis exitium universi erit: mare, coelum, torra uno incendio sunt peritura. Sed vix credibile quemquam sensu pulcri adeo esse desti- tutum ut — non corpora aut bestias — sed ossa iungat astris. Finge hoc oculis, senties quam sit absurdum. Sen. Dial. VI (de Cons.) sub flnem „cum tempus adve- nerit, quo se mundus innovaturus extin- guat, — sidera sideribus incurrent", rell. Legendum puto „ossibus ossa". Ossa Cae- saris cum gregarii militis ossibus coniun- gentur. Vido sequentia.

815 Natura pro fortuna optime Schrader, cf. 818 „libera fortuna mors est". Sed fortnna pro fato positum i. q. fatum tuum. Locabit iuxta qiiocunqHe niinus rectum quam vocabit. „SH7it animao" Bentl., Cort., Hos., Trampe; eunt Oud. Burm. Neutrum satisfacit; per sunt significaretur animos iam tum eo pervonisse; cum hac fidei firma persuasiono pugnat dubium iilud quocunque. Contra eunt militat ipsum illud (IHocunque, quia iter sino certo fino cogi- tatur. Multo concinnius erunt: quocunque porvcneris, oflendes a te contemtos [erunt Poatgate].

PHARS. LTB. VII. 802 — 831. 97

Hae quoque erunt animae. Non altius ibis in auras, Non meliore loco Stygia sub nocte latebis. Libera fortunae mors est, capit omnia tellus Quae genuit; caelo tegitur, qui non habet urnam. Tu, cui dant poenas inhumato funere gentes, 820

Quid fugis hanc cladem ? quid olentes deseris agros ? Has trahe, Caesar, aquas, hoc, si potes, utere caelo. Sed tibi tabentes populi Pharsahca rura Eripiunt, camposque tenent victore fugato.

Non solum Haemonii funesta ad pabula belli 825 Bistonii venere lupi, tabemque cruentae Caedis odorati Pholoen liquere leones: Tunc ursi latebras, obsceni tecta domosque Deseruere canes et quidquid nare sagaci Aera non sanum motumque cadavere sentit. 830

lamque diu volucres civilia castra secutae

816 ount UABEK sunt MVGRa, al. et (= erunt?) m, ibit BVR, 817 latebis A (iacebis a) BiET, iacebis rell., 818 fortuna ex corr. M, fortuna EVUGRT Prov. C, fortunae A, 819 caelo-urnam 1. Isidorus XVI. 26. 14, August. CD. 1. 12, fin, 820—822 versus h.l.omissos post 81-i (— asira) collocat m. 2 M, a 2 m V; oni. RK, 820, 821, 823 in ima pag. 3« m. G, 820 tii V, inhum. fun. gentis V, inhumata u, 822 astra hac (h praeposuit m. 2) A, hastrae E, 823 fetentes m, 825 nec solum U, papula A, popula Bi, 826 labemque A, 827 od. - leones 1. Prisc. II. 335. 2, pholoe Mi, 828 ursi AB (si ex s) EG, ursae RVUM, obscene M, domusque B, 830 motumque cadavere caelum (sic) 1. Prisc. II. 335. 2, Jiaec verba iungens cum 827 tanquam contigua vid. acl 827, 1. Lact. Theb. IX. 28, cadavera M, sensit UM, sentit A (sonsit a)VG Lact, 831 castra civ. s. s. bella B.

816 Ibit pro ibis sc. anima tua, redarguitur abesse. Omittunt a prima manu MKVRG.

communi omnium lectione iaceftzs veHa<e&zs Cum ex codd. /t reliqui praeter M(ABE)

(non — 6tO. lacefeis adhuc omnes edidorunt; versus illos habeant, suspicor lam in /u

sed in orco nemo iacet; corpus sepultum fuisse illos adscriptos, unde pars addi-

et inde homo ipse post raortem iacere dici dit, pars codicum omisit. Sic in altera

possunt; hoc loco clare vita inferorum ob quoque classe factum esse satis antiquo

oculos ponitur. Usu notissimo sub de loco tempore, ut in qua dissensus sit, credere

depresso significat in, ut sub pectore, sub licet. Quod si verum est, in parte tan-

inferis, sub antro, sub fluclibus imis Aen. tummodo codicum (p ab initio affuere,

^- 239. inde in reh'quis codd. additi. Cuius omis-

818 Sors haec Heins. Non assequor. Son- ^^^^^J ^,"^^ ^^f ^, f ^l P°^"T^Lf ?^"^

tentia est: dignitas et splendor in morte «igmficatura est. Ad 822 cf. IV 368 trac-

non est. Fortuna est condicio, status fato ^"^ aquarura» (= bibere aquas) Sen. Agam.

datus. Cf. „curarum liber" IV. 384. Verg. ^'^ «merumque - trahunt". Caelum = aer,

A. X. 154 „libera fati" exemta fato (fati potestato).

VL 825 „Haemonii-belli" iungendum.

819 Seneca Epist. 92 fin. „quem saovitia

proiecerit, dies (h. 1. caelura) condet. Diserte 828 Omissum sed, respondens verbis non

Maecenas ait: nec tumulum curo, sepelit solum. natura relictos".

830 „Aerem motum cadavere", sanum

820—822 Versus Annaeani, ut qui maxime, aerem fingit moveri et pelli pestifera exha-

ot qui ante 823 sq. omnino non possunt latione cadaverum.

7*

98

M. ANNAEL LUCANI

Conveniunt. Vos, quae Nilo mutare soletis Threicias hiemes, ad mollem serius austrum Istis, aves. Numquam tanto se volture caelum Induit aut plures presserunt aera pinnae. 835

Omne nemus misit volucres, omnisque cruenta Alite sanguineis stillavit roribus arbor. Saepe super voltus victoris et inpia signa Aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes, Membraque deiecit iam lassis unguibus ales. 840

Sic quoque non omnis populus pervenit ad ossa, Inque feras discerptus abit: non intima curant Viscera, nec totas avidae sorbere medullas Degustant artus. Latiae pars maxima turbae Fastidita iacet; quam sol nimbique diesque 845

Longior Emathiis resolutam miscuit arvis. / Thessalica, infelix, quo tanto crimine, tellus,

832 conveniunt V, nilo M, 83* se tanto BE, 837 sang. — arbor 1. Lact. Theb. II. 674, 839 aere G, 840 deiegcit U (deleta g), proiecit iig, 841 si Mi, hic Ei, populos M,, populi G, 842 ferus A (-ras m. 2) B,, fetas T, 843 avidae G(VUStht) avide rell., medollas Mi, 844 degustantque m BEUvT, 845 quam — miscuit 1. Lact. Theb. IX. 301, fastidia Mi, nimbusque a, 847 thesalica M(UStlit), thessalia rell., tanto MAB, tantum VUGT.

832 Non magis reputavit poeta grues non pasci carne, quam Aesopus vulpem non uvis. Notum ex Homero ijuri rtsQ y.XaYYij YtQdvaiv y.rk II. VIII init. Nou satis causae est cur hunc (inde a vos) et duos sequen- tes versus a Lucano abiudicemus cum Schaefero \. 1. p. 27, sq. et L. Jeep. Jahres- bor. XLIII p. 192, quod poeta debuerit ut singula goncra ferarum, sic etiam avium describere, non solum grues; mihi contra vidotur, libertatem poeiae sic nimis cir- cumscriberemus.

34—816 pessimos iudicat Peerlkamp Mnemos. 1861 p. 274, nec tamen spurios es.se pronuntiavit, rocte puto. Quamquam sunt hodio quoquo quibus talia lurida ct sordida, modo ad naturam efflcta, phice- ant. Pervenire ad ossa do cadavere pro „omni carno spoliari" displicet non tam proptor rem falsam aut exaggorafam — loca ubi anto hos 20 annos in Aegypto pugnatum est haec in memoriam rovo- cant — (luam proptor ratiiuiom qua oxpo- nitur: cadaveri adscribitur (luod viventis est (pervmirt)^ tum ipsum ((luid aliud nisi 09.sa?) ad sua ossa pervonit. Reliqua non flnxlt au(;tor: ceciderunt omnino 15 miiia liominum mcdia aestate, et cum nec vic- tores noc victi In loco maneront, non iusta

cura sepulturae habita est. De avibus carnivoris mcmbra proicientibus nondum devorata similia itineratores, veluti Nob. van Dedem in epistolis ex India a. 1894 scriptis (Gids 1895), et de corporibus a feris partiin (842 sqq.) laniatis van der Hoym vingt mois en Abyssinie, 1896 p. 87.

839 Tahes explicatur proximo membraque dciecit, non tabum sed putridae carnes.

841 Suspectus Heinsio, cf. ad 834-846 supra. „Decrevit" Burm.

842 „Inque feras", rell. i. e. „nec in feras abit (occultatur)". Post 843 distinctionem sustuli; negatio pertinet ad avidae. Avidae Cortius, Weise, reliqui avide ediderunt.

845 Ad horrorem augendum vel bestiae dicuntur sprevisso Romanos. Diesqne longior longior temporis tractus.

847 Omnino legendum Tltcssalica cum Grotio, HoH., non T/icssalia, propter ingra- tam olisionom, cuius unum tantum apud Lucanum novi exomplum: „Italiam ex- tremo" II. 659, nec defonderim eam simili yaxocpMvia, de qua ad VI. 56 raonitum, nam M stat a lect. TftcssaUca.

PHARS. LiB. VII. 882—864. 99

Laesisti superos, ut te tot mortibus unam,

Tot scelerum fatis premerent? Quod sufficit aevum,

Inmemor ut donet belli tibi damna vetustas? 850

Quae seges infecta surget non decolor herba?

Quo non Romanos violabis vomere manes?

Ante novae venient acies, scelerique secundo

Praestabis nondum siccos hoc sanguine campos.

Omnia maiorum vertamus busta licebit, 855

Et stantis tumulos, et qui radice vetusta

Effudere suas, victis conpagibus, urnas,

Plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur,

Pluraque ruricohs feriuntur dentibus ossa.

Nullus ab Emathio rehgasset littore funem 860

Navita, nec terram quisquam movisset arator,

Romani bustum populi, fugerentque coloni

Umbrarum campos, gregibus dumeta carerent,

Nullusque auderet pecori permittere pastor

848 [te] T, 850 i memor A, 851 infectas urg.et M, infracta ABi, infesta T, 852 romanus A, manu8 Mi, violabilis Bi, 853 inte Ei, scelerisque T, 855-858 1. Prisc. II. 96. 19 H; a55 1. i(i. II. 287. 23 H, 856 extantes c, 857 efTure Mi (de s. s. m. 2), effundere A, sequilur 859, tuni 858 U, correxit u, 858 tellures Mj, 859 ruriculis A, 860 emathia AB, 861 arator MVAG, aratro BEU (arator u)Rg, 862 romani tu B, 864 peccori Mi.

849 Facie pro fatis Heins. hendit Lucanum, quasi hoc loco secus ac

supra cadavera Pharsalica sepulta diceret.

850 Donare est ignoscere, cf. ad IV. 764. Parum refert, sed notat hominem, qui

,,^, „ . , . ^. , , sibi liber et beatus videtur si qui>l in

851 Errorem qui est m verbis non decolor L^cano reprehendat. facile condonamus propter totius apostro-

phes efficaciam. 858 Fliis, quam usquam alibi.

854 De confusa Macedonia, ubi Philippi, 860 Verg. A. VII. 106 „gramineo ripae et Thessalia, ubi Pharsalus, cf. ad I 693 religasset ab aggere classem". A)ibi fere et supra 591. Praeierant loco praeclaio sine praep. (Hask.)

Verg. Georg. I. 489, sqq. et Manilius 1. 910.

862 „Romani bustum populi". Notus est

855 Licebit. Glossa in M: „pro quamquam locus qui vocatur husta Gallica. Burere accipitur hic ut dicit Prisc[ianus] in con- prirnitiva forma pro urere, littera b mol- iunct." litur in vocalem et pellitur.

856 „Et qui radice vetusta". Ut hedera, 864 Amplificat poetasententiam: deserta sic arbores maiores quaedamradicesagunt iaceres et spreta (si sola spectaculum belli etiam in commissuras lapidum eoque rau- civilis vidisses), idque per octo versus rum subruere possunt; caprificus eo potis- 860-867, post quos apodosis satis exilis simum erat infamis; vel urnae sic disso- est. Id minusoffenderet, si splenderet claris lutae eflfundere dicuntur h. 1. cineres. verbis; sed sententia est contortaet aitifi- Effundere enim est vertere et simul vacue- ciosa. Huic vitio certe ex parte tribuen- facere; porro effudere i. q. eftusas habent. dum effatum Guyeti: „(v. 860 — fin.) om- Cf. Mayor ad luven. X. 144. Caprificus nium suppositorum ineptissimi". Sunt propter tenacem naturam pro inveterato tamen sine dubio Lucani, quamvis tumidi malo Pers. I. 25. — Iniuria Burm. repre- et molesti.

100

M. ANNAEI LUCANI PHARS. LIB. VII. 865 — 872.

Vellere surgentem de nostris ossibus herbam, 865

Ac velut inpatiens hominum vel solis iniqui

Limite vel glacie, nuda atque ignota iaceres,

Si non prima nefas belli, sed sola, tulisses.

0 superi, liceat terras odisse nocentis.

Quid totum premitis, quid totum absolvitis orbem? 870

Hesperiae clades, et flebilis unda Pachyni,

Et Mutina, et Leucas puros fecere Philippos. j

866 aut Bi, 867 ignava u, taceres u l(aterefc) c, 868 bellis MiAB, vel sola G,

PAULUS CONSTANTINOPOLITANUS EMENDAVI MANU MEA SOLUS | MANNAEI LUCANI LIBER. VII. EXPL. INCIP. LIBER. VIII. FELICITER | LEGENTE [sic] VITA i.T PFECTURA | SCRIPTORI VITA ET

FORTUNA I LEGE FELiciTER. U ui quo vevba Paulus — solus etiam post librum II inveniiin- iur. Cf. Praef. torai I p. XXXIV, sq., 870 absolvitis AUMBEG, solvitis V.

860 Verba „vel solis iniqui limite" (linea ,.parallela" quae discriminat ustam zonam) „vel glacie" continent causam superiorum inpatiens hominuni', post glacie distinguen- dum.

869 „Terras odisse nocentes" i. e. solas, sed non licet, nam totus orbis civili san- guino infectus est. SiThessalia solabellum intra iines suos Iiabuisset, omnium odia in eam converterentur. Quod solas omis- sum est nocet perspicuitati.

870 Solvids; verbum forense non est sol- vere, sed aisoiuere, recte post Oudendorpium ab omnibus praeter Weisium receptum.

„Totus orbis" ut alibi mundus (supra 617, 660) de imperio Rom. dictum cf. L 22, supra 672, Hor. Epist. IL 1. 254. Absolvere i. q. crimine et infortunio liberare, ut apparet ex opposito premere i. e. infortunio expo- nere. Verbum premere forense est sed non i. q. accusare; „premere reum" dicitur de testimonio et suspitione reo periculosis. Sententia igitur est: cur universum impe- rium perditis aut servatis? (decebat sin- gulas partes).

871, sq. Significantur proelium apud Mundam, clades Sext. Pompeii prope Si- ciliam, obsidium Mutinae, victoria Actiaca. Cf. I. 40, sqq.

M. ANNAEI LUCANI

PHARSALIA

LIBER OCTAVUS.

lam super Herculeas fauces nemorosaque Tempe, Haemoniae deserta petens dispendia silvae Cornipedem exhaustum cursu stimulisque negantem Magnus agens, incerta fugae vestigia turbat, Inplicitasque errore vias. Pavet ille fragorem 5

Motorum ventis nemorum, comitumque suorum Qui post terga redit, trepidum laterique timentem Exanimat; quamvis summo de culmine lapsus, Nondum vile sui pretium scit sanguinis esse,

1 tf^^fira g, 2 hemoniae M, 3 neganti ABi (negantem a), 5 pavit MiBi, 7 redit MAUVBETG, venit u (rec. m.) v, 8 examinat Mi, 9 viie facinus sui preciura Mi, sui facinus U (precium u).

1 Tesqua Lips. d. ap. Web. ex VI. 41. „Heracleae fauces" cf. VI. 347, sqq.

2 „Haemoniae silvae" genetivus defini- tivus est; erat silva dispewdmm (ambages) ; id petebat quia desertum erat.

3 Siimulis. Gronovius Diatr. ad Stat. Silv. IV. 9 laudat Stat. Theb. II. 668 „illi (Tydeo) membra negant." Id. IV, 128 „dexter laccho I colli.s, at Ennaeae Cereri negat." Mart. XIII. 7 „lautorum cenis saepe negare potes (recusare cenas)", praeterea Stat. III. 457, Silv. III. 1. 124. - V. 4 „incerta" et 5 „inplicitas errore" ex eventu, quod aiunt, addita. Turbare vestigia i. q. confundere.

6 Ante Oud. post nemorum non distin- guebatur, ut iungeretur: „fragorem nemo- rum comitumque" non sine causa, quo- niam suorum reflexivum tunc cum pavet iunctum recte usurpatur. Pro redit Oud. ruit; venit in u v manifesto glossema est;

ferit Weis. ex Arg. recepit, cui non favet post; „terga ferire" ferri posset ut „aures ferire", non ferendum „post terga ferire"; redit i. q. resonat, poetica brevitate posi- tum putant, reddiiur (redit) vox omnino scopulis et convallibus. Durum utique et omnino intolerabile, quod omittiturnomen undo pendet „comitumque suorum"; prae- sertim cum fragorem alio casu quam sub- iecti praecessit. Legenduni videtur: „quid- quid terga ferit trepidum laterique timen- tem exanimat". Adscripta videtur fuisse glossa ad ferif-. „quod post tergum venit"; „terga ferit" i. q. „aures a tergo ferit." Metus Pompeii non convenit cum VII. 677, sqq. quod excusat Schol. BC apud Weberum. [Secundum Heitlandum Class. Rev. 1897 p. 206 „qui post terga redit" est explorator a Pompeio praemissus ut loca investiget a fronte, is „post terga" i. e. in vestigia sua redit. Post terga = in torga putat lau- dato Corippo, Johanne IV. 189, al.]

102 M. ANNAEl LUCANI

Seque, memor fati, tantae mercedis habere lo

Credit adhuc iugulum, quantam pro Caesaris ipse

Avolsa cervice daret. Deserta sequentem

Non patitur tutis fatum celare latebris

Clara viri facies: multi, Pharsalica castra

Cum peterent, nondum fama prodente ruinas, 15

Occursu stupuere ducis, vertigine rerum

Adtoniti, cladisque suae vix ipse fidelis

Auctor erat. Gravis est Magno, quicumque malorum

Testis adest. Cunctis ignotus gentibus esse

Mallet, et obscuro tutus transire per urbes 20

Nomine; sed poenas longi Fortuna favoris

Exigit a misero, quae tanto pondere famae

Res premit adversas, factisque prioribus urguet.

Nunc festinatos nimium sibi sentit honores,

Actaque lauriferae damnat Syllana iuventae; 25

Nunc et Corycias classis et Pontica signa

Deiectum meminisse pudet. Sic longius aevum

11 quantum AEBG, quantara MVUH. 14 nota g, 16 occursum VU, occursu MAEB, 17 gladisque Mi, 18 magno add. m. 2 U, versum omissum m. 1 m marg. posuit G, 20 urbes MAE(e corr.)BRGTB, orbem U, 21 poenas longi MABEGTV, longi poenas U,

23 adversos Mi, factisque VC, rell.: fatis, et sic vulgo, urget V, (sic vulgo in MSS),

24 scnsit C, 25 iuventute Ai, versus in U post 26, 26 coricias M (corigas Mi Stht), 27 dolectum M (e corr.), 'detectum u, pudet AMBEuRTgO, piget UG.

10 Quanlum Weis. contra optimos Mss. — III. 512 „ignotassemper transire per ...bes." Hoc quoquo non honorificum Pompeio. (Cort.).

12 „Deserta", rell. Falum (13) est devic- 21 Vulgo lonyi pocnas; Bontleii iudicium tus Pompeius. Quod Pompeius erat, qui secutus sum.

cladem erat passus, non poterat latere.

Nota (g) est interpretamentum. lunge: 23 „Res premit adversas." Res adversae

chira viri facies non patitur (eum) deserta deprimunt, oarum pondus augetur pondere

sequcntom colaro fatum tutis latebris. lamae.

U Pharsalia malo CJortius. Ut x«x.'«- ^^^- "^«''^ prioribus urguet" vulgo. Supe-

<pator evitarot Bentl. rura pro castra, riora tempora habobantgloriosa/-acto Pom-

contra sententiam. Milites signiflcantur in P^^^ (^'^ •'^P*^"^^ sua fecerat); non fafa n. 1.

expoditionem aut frumentatum a Pompeio '^P^^ «""*• Q"*^ Pl"''-'^ /•mra/, eo magis per

missi, nunc in castra redeuntes. Ruinas ('-oraparationcm nunc reprehenditur eius

i. q. dofectum Pompeii. clades, Nec res prospera fata appellari

potest. Praetuli igitur factis ex V. Con-

-,. ,r ,. . „ . r> ■ fusio est paeno perpetua.

1() „Vertigmo" i. q. conversiono. Proprio ^

supra VI. 460 et alibi; de republica nicta- ^5 S„nana i. q. Sylla digna; cf. I 326,

phonce iK)st hucanum Arani.anus Mar- 335 ^jj .^-^ g^^^^ g^^u^ meruerat in bello

cellinus XXXI 10 extr et Maximianus sertoriano; „Coryciae dasses" (i.e. in Cili-

saec. V, Elog. III. 3 (v. 333 Baohr.) „men. ,i^,„^ ^,,.^^tae) piraticun), „Pontica signa"

tem rerum vcrlig.ne fractam." Mithridaticum bollum significant.

20 Urbes prin.us Oud. pi"o (nbcm. Manih 27 Pudef condrmatur v. 31 „dedecori est

PHAKS. LIB. VIII. 10—48.

103

Destruit ingentis animos, et vita superstes Imperio. Nisi summa dies cum fine bonorum Adfuit et celeri praevertit tristia leto, 30

Dedecori est fortuna prior. Quisquamne secundis Tradere se fatis audet, nisi morte parata?

Littora contigerat, per quae Peneius amnis Emathia iam clade rubens exibat in aequor. Inde ratis trepidum, ventis ac fluctibus impar, 35

Flumineis vix tuta vadis evexit in altum. Cuius adhuc remis quatitur Corcyra sinusque Leucadii, Cilicum dominus terraeque Liburnae, Exiguam vector pavidus correpsit in alnum. Conscia curarum secreta in littora Lesbi 40

Flectere vela iubes, qua tunc tellure latebat Maestior in mediis quam si, Cornelia, campis, Emathiae stares. Tristis praesagia curas

28 ingentis M (s. s. e) A (— es ni. 2), 35 magnum u(m. rec. pro trep.) g, ventis ac MAVBE, et rell. vulgo, 39 rector V (vector v) g, 40 secretae U, sacrata c, 41 iubet

s AMGRT, iubes C rell, 43 triste M.

fortuna prior" et Commento: „erubescit apud se", quod facit pro puclet; lerama falso habet pigef. Pudet eum, sui se tam imparem esse; minus turpis esset clades, si non tantam exspectationem movisset. Vulgo legitur piget.

30 Adflidt HeinsiuB, Advv. p. 436 et; 164, sed praesens non est aptum. Agitur de homine in media felicitate mortuo.

31 „Quisquamne", rell. „durft nog iemand?" i. q. „hoo durft iemand?" „Nisi morte parata" nisi perfugium habeat in morte. Sententia Stoicorum, quibus mors voluntaria placebat. ^Credere se" consensu probant Heins. et Bentl. ex Hamburgensi. Sed in tradere se eadem fiduciae signifi- catio est, quae hic requiritur.

3S— 39 Burm.: Cilicum domifor, terraeque Liburnae I exiguam victor pavidus correp- sit in alnum" legendum proponit, recte quod ad Cilicum, quorum dominus Pom- peius non erat, secus quod ad „terrae Li- burnae", cuius vicfor Pompeius male dicitur. Pompeium potius totius orae maritimae dominum designare voluit quia omnia maria et littora piratis purgaverat, idque fecit nominibus iis, quae in re navali clara erant: Actiaci sinus et terra quae Libur- nis navibus nomen dederat. Adhuc (37) i. q.

etiamtunc, non cognita clade ; ad Leucadem statio erat classis Pompeianae (cf. ni. 182), quae tanta erat, ut terra ipsa tremeret pulsu remorum (Corcyra non longe abest). „Pavidus epitheton ornans est, cf. Hor. C. I. 1. 14 „Myrtoum pavidus nauta secet mare."

41—43 vulgo: iubes (Pompei) — latebas (Cornelia) — stares (Pompei), quae quasi duplex apostrophe ferriomninonon potest; postquam a Pompeio iiubes) ad Corneliam (lafebas) transitus factus est, non potest rursus in eadem sententia Pompeius com- pellari. Secundum Mss. praeferendum vide- retur iubet, sed hoc traheret staret, quare praetuli latebat. Nemo sane militare ver- bum sfares ad Corneliam referre volet. Nec fecisset Bentl. coniciens: „conscia curarum secretae in littora Lesbi — iubet, qua tu tel- lure latebas" (de sqq. tacet), si ad proxima attendisset. Hosius 1. 1. p. 349 „conscia curarum" ad vela refert, cum ad littora per- tineat, haec adspexerunt Corneliam longe maria servantem, anxiam de sorte mariti. Ncc tamen propterea opus est secrefae scri- bere, ut Hos. statuit, dummodo exigua pausa post curarum observetur. Apte idem confert V. 376 „8ecretaque littora Leucae", porro V. 230. Littus solitarium (secreta) Cor- neliae lacrimas aspexit. Ad liberam ver- borum collocationem 42 cf. ad V. 800.

1U4

iM. ANNAEI LUCANI

Exagitant, trepida quatitur formidine somnus. Thessaliam nox omnis habet, tenebrisque remotis 45 Rupis in abruptae scopulos extremaque curris Littora, prospiciens fluctus. Nutantia longe Semper prima vides venientis vela carinae, Quaerere nec quidquam de fato coniugis audes.

En ratis, ad vestros quae tendit carbasa portus, 50 Quid ferat ignoras, sed non, tibi summa pavoris, Nuntius armorum tristis, rumorque sinister: Victus adest coniunx. Quid perdis tempora luctus? Cum possis iam flere, times. Tunc puppe propinqua Prosiluit, crimenque deum crudele notavit, 55

Deformem pallore ducem, voltusque prementem Canitiem, atque atro squalentis pulvere vestis. Obvia nox miserae caelum lucemque tenebris

46 currit Ug, curris MA, curia aBc, currens vG, 47 longae G, 48 vides M, videns mABEiF, videt VURg, 49 nequiquam Gi, audes MABEU, ex: audet V, 50 nostros T, 51 ignorat T, et nunc MBAEvG, en nunc C, sed UVg, nunc 0 vulgo, 52 amoris M(armorum m), 53 fletus VgR, 54 puppe propinqua 1. Cledonius V 47.1 K, possim B, 57 canicie Mb, canitiem VT, canitiae U, canitie rell. vulgo, squalantis A, 58 lucem s. s. 2a m. M.

44 Exagitant excitant. Gf. Cic. Att. III. 7 „ne et meum maerorem exagitem et te in eundem luctum vocem."

47 Nu>antia ad veritatem naturae expres- Hum, in obliquo navis non admodum ma- gnae cursu aut inconstantia venti.

48 Videna et currens v. 46 manifesto pro 2e persona vides, curris faciunt. Nam n ante s temere additur aut omittitur; ita videns in vides et contra hoc in videns transire potuit, non videt in videns; sic 2mnsio pusio luv. VI. 34, fhensaurus, for- monsus, jnnegnans (partic. verbi *gnare =. alcre, cf. gnatus et gignert) in i^ratgnas transiit. Porro fros pro frons, Varro RR. I. 24, 3, mtsura pro niensura in lego Me- talli Vipascen.sis 47, cresces, infas, libes in CI. VI. 1. 41)0, 520, 533 ot alibi. Vitium ost e pronuntiatione natum. „Cicero foresia megalesia hortesia libenter dicebat". Velius Long. p. 70 K. Nomina propria in ens n oniittunt, in Graecum convorsa, ut Valcns OiuXijg.

49 „Fato de" Bentl. concinnius dicens quam „do fato". Num propter caesuram ? At centieM monosyllabum post cacsuram, cf. statim 50 ct 51, me iudice esset aflectata olegantia.

61 „/'.7 nunc" Cort. Wois., post sinister

plene distinguentes i. e. nunc quoque quod niaxime paves te sollicitat, nempe ne nun- tius adsit, rell. Bentl. scribit: serfnon, quem secutus sum (pro nc: n); sed autem proba- bilius quam ef, praecedente s; post sinister scmicolon (:) posui, omissa more Lucaneo particula adversativa cf. ad V. 175.

53 „Perdebat tempora luctus, quia nunc, cum licebat ei flere, non flebat; nam prae- sente Pompeio non licuit tantum". Schol. LA ap. Web.

56 „Deformeni p. ducem" appositio ad crimen ; crimnn et opprohrium —alicuius ^\c\- tur is qui alterius culpa male aff"ectus est {HvBido;), ut saepe Ovidius, Mot, VIII. 240 „longum tibi Daedale crimen" X. 169, Trist. IV. 9, 26. Prop. V. 43, al. Sen. Dial. VL 12. 2.

57 Vulgo canitie\ parum concinnum est nPnmentcm atque squalcntes pulvero ve- stes", sic Bentl. quoque, quem secutus sum. Deformis est P. non quod canos habet, sed quod crines non curavit, qui faciem tegunt {premcntcm).

58 Tcnehris prorsus superfluum vocabu- lum loco vcrsus quem occupat, omphasin accipit inoptaui; noc dativus cst sod abla- tivus (por tenebras). Facilo est corrigere: „tonobrae | abstulerunt animam", IV. 771, sed rara conioctura inforre lubricum.

PHARS. LiB. VIII. 4-i — 77. 105

Abstulit, atque animam clusit dolor, omnia nervis Membra relicta labant, riguerunt corda, diuque 60

Spe mortis decepta iacet. lam fune ligato Littoribus, lustrat vacuas Pompeius arenas. Quem postquam propius famulae videre fideles, Non ultra gemitus tacitos incessere fatum Permisere sibi frustraque adtollere terra 65

Semanimem conantur heram, quam pectore Magnus Ambit et adstrictos refovet conplexibus artus. Coeperat in summum revocato sanguine corpus Pompeii sentire manus, maestamque mariti Posse pati faciem; prohibet succumbere fatis 70

Magnus, et inmodicos castigat voce dolores: „Nobile cur robur Fortunae volnere primo, Femina tantorum titulis insignis avorum, Frangis? Habes aditum mansurae in saecula famae. Laudis in hoc sexu, non legum cura neque arma, 75 Unica materia est coniunx miser. Erige mentem, Et tua cum fatis pietas decertet et ipsum,

59 animum AVR, clusit MiA, dolor s. s. m. 2 M., om, B, 61 tacet g, depressa B, 64 tacitus ABi, fatum MGRVU, fata maE, fato A, 65 atquc post frustraque inserit B, terram B, 66 eram Mi, eam A, 68 caeperat U, insanum u, 70 subcumbere M, 74 abes (h m. 2) M, 75 non legum — miser (76) 1. Lactant. Tlieb. IIL 705, laudes Mi, iura 0 vulgo, 76 miserere gemente, corr. in: miser erige mentum A (mentem a), miser erige mentem E, miser erige mentem MBVG, miserere gementis MiBi (re s. s.) U.

59 „Nervis relicta". Nervi destituunt 75 Cura pro iura Marklandus. „Iura

membra, Ov. Met. X. 459 „animusque re- legum" significat legibus data; si iura na- linquit euntem", tura et iura lege data opponuntur, habet

haec formula aliquam rationem, sed non

61 Decepta, Hos. coni. clefecta. Frnstrata li.l., et cur tam abstruse poetaloqueretur? erat spe mortis, dum vivebat, quamvis Ceterum IX. r-60 „iure suo populis uti viribus deficientibus. Diu ad iacet pertinet. legumque licebit". Deiecta deteriores aliquot. Cf. IX. 99.

76 Lectio „miserere gementis" propterea

66 „Quam pectore Magnus | ambit" su- ferri non potest, quia non omnis coniunx specta mihi; relativa sententia, qua anncc- materia laudis sempiternae est uxori, sed titur illud quod gravius est praegrcssis, miser, cui fidem et opem praestat; prae- h. L non est apta; porro amhit ^ro amplec- terea Pompeius non gemebat, certe non titur miror nemini offensioni fuisse. Aliquid confiteri debebat hoc tempore. certe proficorernus legendo: cum pecfora

Magnus | ambit". {Cum actionis subsecutae "^7 Heins. : „ut tua - decertet. Id ipsum".

fere = donec). Ipsum est neutri generis, sed non propterea

icl necessarium est. „Decertel", rell. i, q, „et

68 „In summum corpua" cf. 305, i. q. in tuus amor probet se fortiorem quam fata". cutem, Apposite Cortius Senecam laudat Herc.

Oet. 359 „(IIercules in lole) amat vel ipsum,

74 il/ensitm Grotius, sineauctore, fortasse quod caret patrio lare". Ipsum recte Leo orrore. — „Aditus laudis" Cicero iam, tenuit, deteriores ipsam.

1U6 M. ANNAEl LUCANI

Quod sum victus, ama. Nunc sum tibi gloria maior, A me quod fasces et quod pia turba senatus, Tantaque discessit regum manus. Incipe Magnum 80 Sola sequi. Deformis, adiiuc vivente marito, Summus et augeri vetitus dolor. Ultima debet Esse fides lugere virum. Tu nulla tulisti Bello damna meo. Vivit post proelia Magnus, Sed fortuna perit: quod defles, illud amasti." 85

Vocibus his correpta viri vix aegra levavit Membra solo, talis gemitu rumpente querellas: „0 utinam in thalamos invisi Gaesaris issem Infelix coniunx, et nulli laeta marito! Bis nocui mundo: me pronuba ducit Eriuys 90

Crassorumque umbrae; devotaque manibus illis Assyrios in castra tuU civilia casus, Praecipitisque dedi populos, cunctosque fugavi A causa meliore deos. 0 maxime coniunx, 0 thalamis indigne meis, hoc iuris habebat 95

In tantum Fortuna caput! Cur inpia nupsi, Si miserum factura fui? Nunc accipe poenas,

78 amas Mi (Stht), amat b, 81 seq.i (u s. s.) M, deformes Mi, informis c, 82 u.geri M (augeri m, s. s. a ante u), 84 vibet C, iubet c, 86 correcta cU (•/. castigata),' 87 tallH Mi (s. s, e), 88 1. Sergius IV. 479,19 K, Beda VII. 232,18 K, Anecd. Helv. praef. CCXLV, iterum 301,23 (IIos.), thalamus usichoris regis isseui Anecd., 90 ducit MAVU, erinys 0 vulgo, erynnis VU, 91 grassorumque A, 95 habebat MABEVU.

79 „Pia turba" acerba ironia. 86 In correda (Uc.) latet erecta, quod si

o^ T. „ ... X ^. X . • X totidem litteris exstaret, praeferrem.

81 „Deformis" est praedicatum, subiectum

efficiunt: „summus et augeri vetitu.s (qui gg ^^^^ piutarchus Pomp. 74, fln. similia

nuUam accessionem patitur) dolor". Squalor ^.^^^^^ Corneliae dicta. Felix fuissem, inquit,

moeroris dedecet {informis) uxorem super- ^j ^,^^.^ mortem Crassi (errore Plut: Publii)

stito niarito. auditam occubuissom, prudons autem sioo

82 „Ultima fldes" est ultimum documen- mortuo manus mihi, ut volui, iniecisseni, tum fldci. Luctus do viro ad postremum, sed sorvabar, ut Pompeio Magno fatalis ad mortem eius rosorvetur. florem. Cf. III. 23.

85 „Quod deflos illud amasti", (luodnunc oo Duxit ante Cortium praeferebant;

iniuria dedcs quasi pcrditum (nompo: con- ,/„(./< multo fortius et gravius est. De

iux) ost illud hoc quod scmper amasti (et varietato temporum cf. ad VI. 237. quo nunc frueris). Haskins fere: quod tan-

quam tibi praoreptum deflos,nempofortuna, 91 „Cras9orumque umbrae", Crassorum

illud amasti, non virum tuum. Durum crga (Crassi et fllii, Oros. VI. 13. 8, Flor. I. 4»i.

amantom uxorom. Denique tortia se oflort 10 Kossb.. III. 11 D) umbrae etiamnunc

genoralis soiitcntia oodom fere acerbitatis vagantur, eae me, inquit, iis addictam

rodiens: quod quis deflot, hoc amavit (noi; ubiquo comitantur, sic Parthica fata(As.f//-

amplius amai), Hoins.: Jioc deflos. illud rios) in castra Pompeii dotuli. Similia Cor-

amasM", .\fln\ p. 165, nihilo magis ])or- nolia apud Livium,cuiuspraeclaruin locuni

spicuum. vid. in Commento.

PHARS. LiB. viir. 78 — 115. 107

Sed quas sponte luam. Quo sit tibi mollius aequor,

Certa fides regum, totusque paratior orbis,

Sparge mari comitem. Mallem felicibus armis loo

Dependisse caput ; nunc clades denique lustra,

Magne, tuas. Ubicumque iaces, civilibus armis

Nostros ulta toros, ades huc atque exige poenas,

lulia crudelis, placataque paelice caesa,

Magno parce tuo." Sic fata iterumque refusa 105

Coniugis in gremium, cunctorum lumina solvit

In lacrimas. Duri flectuntur pectora Magni,

Siccaque Thessalia confudit lumina Lesbos.

Tunc Mitylenaeum pleno iam littore volgus Adfatur Magnum: „Si maxima gloria nobis iio

Semper erit, tanti pignus servasse mariti, Tu quoque devotos sacro tibi foedere muros, Oramus, sociosque lares dignare vel una Nocte tua, fac, Magne, locum, quem cuncta revisant Saecula, quem veniens hospes Romanus adoret. 115

99 rerum Bi, 104 cessa C, 108 tlie(H)saliae AMGU, thesaliae E (a altera del, m. 3), thesalicae B, thesaliaV, confudit MTGVU, confunditBAE, 109 iampleno V, 113dignare MABEvUr, dignere VRG, 114 tua OBE, locuraque revisant B, revissent U (s. s. a post ss), 115 venies M (n s. s. m. 2), que vehemens c.

100 ,,Sparge" cf. VIII. 629 „spargant (me) accipere vetat paene constans ususLuoani; lacerentque licebit". V. G84 „invisis spar- nomina appellativa frequentersinepraepo- genda dabas tua membra procellis". sitione usurpant poetae, nomina regionum

(nisi accedat attributum ut Thessalia tua

Ib. Actis Bentl. coll. v. 320, quoniam se- yu, 592) raro, Lucanus tantum V. 266

quitur „civilibus armis" v. 102, quae causa ^^p^rs iacet Hesperia» et infra 428 „et si

nuUa est. Depenchsse = impendisse cf. X. Thessalia bellum civile peractum est",

80 „temporaNiliacoturpisdependitamori". i^^q (j^^bio. Locativus regionum in ac om-

^_ ^ . nino caret auctoritate apud hunc, quare

101 Denique urguot dicta, asigniflcatione ^^ y Thessalia recepi. Praoter Weisium,

posfremum paulo deflexum (similiter ut ian- Thessaliae editt., quod multis alienis defen-

dem)- sententia: nunc certe purga s. expia ^.^ _ ^ ^ .^ ^^^ ^. ^^ _

cladem tuam mea morte. , , ^. .. A

Xat(bast aptius est quam praesens. — Con-

102 „Ul>icunque", sub inferis, sive in fundere; turbare, obscurare dicitur humor, campis beatorum, sive in stygiis tenebris, Qui oculis oflfunditur etiam ante quam in quo se post susceptum bellum civile detru- lacrimas erumpat: aptum vocabulum de sam esse queritur luliae umbra IL 12. <iuro (107) i. e.in tenerosaffectus nonprono,

nec facile in fletum erumpente.

Ib. Insimulatur Cornelia viva etiamtunc lulia amorem Pompeii aucupata esse; inde l^* Burm.: nocte, tuum fac Magne locum"

h. 1. „2}aelice caesa", cf. ad II, 28 fin. vel. : „<uos. fac."<SwaOud.,Cort.,Weiso.Aegre

desidero tua post nocte; et videtur potius

108 „Thes3aIia" Thessallca calamitate. L. voluisse „fac ut exstet locus, quem", Oculos non humectavit Thessalia, confudit rell. quam „cape tibi hunc locuni." Post Lesbos. Thessalia h. 1. ut Pharsalia pro tuimi locum non expectamus illud mem- bello in agro Pharsalico gesto cf. ad VI. brum relativum. Tuum ferendum esset si 328, VIII. 511. Thessalia pro in Thessalia libri darent.

1U8 M. ANNAEl LUCANI

Nulla tibi subeunda magis sunt maenia victo.

Omnia victoris possunt sperare favorem:

Haec iam crimen habent. Quid, quod iacet insula ponto ?

Caesar eget ratibus. Procerum pars magna coibit,

Certa loci. Noto reparandum est littore fatum. 120

Accipe templorum cultus, aurumque deorum,

Accipe, seu terris, seu puppibus ista iuventus

Aptior est, tota, quantum valet, utere Lesbo.

[Accipe: ne Caesar rapiat, tu victus habeto.]

Hoc solum crimen meritae bene detrahe terrae, 125

Ne nostram videare fidem felixque secutus

Et damnasse miser." Tali pietate virorum

Laetus in adversis et mundi nomine gaudens

Esse fidem, „Nullum toto mihi, dixit, in orbe

Gratius esse solum, non parvo pignore vobis 130

Ostendi. Tenuit nostros hac obside Lesbos

Adfectus, hic sacra domus carique penates,

Hic mihi Roma fuit. Non ulla in littora puppim

117 favores a, 118 habet A(habent a)BEG pento M (o m. 2 s, s.), quidquid GR, 120 bellum AEB, fatum aMbVU, noto adscr. m. 2 U, 122 si t. si vulgo 0, 123 quantum pote.H G, valet g (1» m.), 124 om. OBEDRTK, iii Laurentiano (L) Hosii saec. XI adscr. m. 1 „ut videtur"', 131 hoc Mi, 132 serique c (s. s. a), crarique B, sacrique u (m. rec.) g, 133 ullo in M, ullo AEGT, nonnullo c, littore AEBGT, puppim MABU, puppem EVR.

117, sq, Argumentum haec efficiunt ad antiquis formulis sollemne est; hoc loco

exorandum Pompeium: metuere hunc non aptum, cum aequatur comparativus;

putabant ne gravis csset sociis et prop- per si — si nihil excluditur, per compara-

terea tergivorsari. Minimehaecsibi volunt, tivum optio datur; unumoffertur: „Accipe

offerimus tibi domicilium, nam poriculum iuventutem, inquit, .sive ad terrestre sive

nobis non gravius erit. Haec deixrty.i!):, ad maritimum bellum." Isfa =. nostra, cf.

urbs Mitylene et agri. Omissa particula ad V. 352, sine contemtu.

adversativa. ,_, ,_ . i. -i. i. -e l

124 Versus sme auctoritate; manifesto

118 TJuvtw y.exXLiifvai dicuntur insulao post 121 collocari voluit versificator: „ac- quae prope continentem sunt, quasi non cipe — aurnmque deorum, | accipe, ne mari magno circumdatao. Contra quae non Caesar rapiat tu viclus habeto" (praeverte adhaeront continenti sed undique cingun- oum).

tur mari magno, non froto aliquo, dici ,0- tt . ■ „ j x

„„„„. ^ , •„ ' TT 1 -t e V 12u .,Hoc solum crmien : ne videatur

possunt ponfo laccre. Hoc voluit fortas.so, i. >t i- i. • l-

., ., . „ m 1 T 1 ingrata. Noli tergiversationo tua speciem

8IC nihil est .superfluum. Talem Lesbon ,.?„•,.. r^ r. ■ r ■

cogitare potuit pocta (insula sc. nostra). - ^.>'fi^f"^'« P^ae te ferre eoquo mfamiam

.,Eget ratibus Caesar, ut nosopprimat.iUas *^' •'^^^spergere Eo tiet ut videans in pro-

autem «on habet." ^"P^^^^ ^"'^, ^«^•t"";'' .^^"" nemmem metueres,

nos secutus, sed m tua ve adversa nobis

120 BeUum apparet intorpretamentum dilllsus esse. Quod potens ipse, cum a

asso; nomo fatiim ad.scribcrot, - „Tom- nullo oi cavondum osset, Lesbum non spre-

rloruni cultu.s" divinos honores, quod verat, non orat documentum fiduciae

o.vtra, Ituliam vol anto Augustum nihil magnaoin eapositae. Oblique inconstantiae

miri habet. crimen Pompeio adspergitur.

122 Scripsi .sv?( — seu. Et sic IToinsius. 128 „Mundi nomine" i^roptor mundum;

Repetitum si fero in obtestalionibus aut gaudot etiamnunc esse alicubi fidem.

PHARS. LIB. VIII. 116 — 153. 109

Ante dedi fugiens, saevi cum Caesaris iram

lam scirem meritam, servata coniuge, Lesbon, 135

Non veritus tantam veniae committere vobis

Materiem. Sed iam satis est fecisse nocentis;

Fata mihi totum mea sunt agitanda per orbem.

Heu nimium felix aeterno nomine Lesbos,

Sive doces populos regesque admittere Magnum, uo

Seu praestas mihi sola fidem. Nam quaerere certum est,

Fas quibus in terris, ubi sit scelus. Accipe, numen,

Si quod adhuc mecum es, votorum extrema meorum:

Da similis Lesbo populos, qui Marte subactum

NoR intrare suos, infesto Caesare, portus, 145

Non exire vetent." Dixit, maestamque carinae

Inposuit comitem. Cunctos mutare putares

Tellurem patriaeque solum, sic littore toto

Plangitur; infestae tenduntur in aethera dextrae,

Pompeiumque minus, cuius fortuna dolorem 150

Moverat, ast illam, quam toto tempore belli

Ut civem videre suam, discedere cernens

Ingemuit populus, quam vix, si castra mariti

134 ira UV, anna VRg, 136 tanto c, 137 materiam BMEVuG, materiom AU, 139 aeter- nomene M (corr. m. 2), 140 docens B, amittere R, magno B, 141 nunc BT, questum est {pro q. c. e.) B, est add. c, 142 scit A (sit a), nomen G, 143 sicut m, quid C ex corr., nomen es M (mecum es m), e (est) A, est GT, 144 similis M, 145 suos corr. in: suas M (suoa m), infausta Ri, 152 descendere GR, 153 vulgus a, vis {ex: vix corr.) M, vis aCBEVGT, vix m (m. rec.) Uv.

136 „Tantam veniae — materiem", non Lesbi", ut saepe; si tamen mei arbitrii curans me et Cornelia interlectis tantam esset, post da, ut ambiguitas vitaretur, opportunitatem Caesaris placandi vobis Lesbi praeferrem.

dari. — Materia in norainativo usurpat

Lucanus supra 76, unica materia est",unde 146 Scite „mox exire" Reinach Revue de

tamen effici non potest num semper et in Philol. 1897 p. 79; ita constantes sociossibi

quovis casu illam declinationem praetu- exoptat, qui non benigne excipiant, mox

lerit. Librarii aberrabant potius ad vul- tanquam captivos exceptos in portu reti-

gareraformam (-a), quarema^eriempraetuli. neant. Nihil tamen opus; cogitat socios

qui yion prohibeant intrare, non arceant

137 lam hoc documento dato, iam vale- exitu. Poterant tales socii gratiam captare dico vobis. „Satis est (vos) fecisse nocen- Caesaris prodendo fidei suao commissos. tes"; accedere posset, ut vos armis Caesaris

statim exponerem. ^^9 „Infestae" sc. diis. Incusant deos, qui

Ul „Certumest." De esi in fine hexametri f^vorem suum Pompeio recusarint.

vulgo addito cf. ad II. 141. ,.^ t^ ^ .„

150 „Pompeiumque mmus — ast illam —

143 „Mecum esV Burm. ex „fere omni- discedere cernens, ingemuit populus". Sic bus" ut falso refert. haec cohaerent:Pom2?emmacernenspendet,

minus iungendum est cum ingemuit. Inso-

144 „Similes Lesbo populos" comparatio litum tantum in his est, quod post minus contracta i. q. ,,populos similes populis non quam, sed ast sequitur.

110

M. ANNAEl LUOANI

Victoris peteret, siccis dimittere matres lam poterant oculis: tanto devinxit amore 155

Hos pudor, hos probitas, castique modestia voltus, Quod, submissa animis, nulli gravis hospita turbae, Stantis adhuc fati vixit, quasi coniuge victo.

lam pelago medios Titan demissus ad ignis, Nec quibus abscondit, nec si quibus exerit orbem, I60 Totus erat; vigiles Pompeii pectore curae Nunc socias adeunt Romani foederis urbes Et varias regum mentes, nunc invia mundi Arva super nimios soles austrumque iacentis. Saepe labor maestus curarum odiumque futuri 165

Proiecit fessos incerti pectoris aestus, Rectoremque ratis de cunctis consulit astris,

154 demittere M (di m rec.) A, 155 non poterant raAVBE, iam p. U, devincxit M, 157 [nuUi] EB, turba A (turbae corr. m. 2) Bi, 158 iuncto Bi, 159 medio stetit dim. c, in ignes ma, 160 se a, exeret (s. s. i) M, 162 aderunt Ri, urbis M (c s. s.), 164 iacen- tum c, iacentem (corr. ex — tis) MABE, 165 futurum M, 166 mestos c.

155 „Iam poterant" pro potuissent, cui accommodatum peteret i. q. petisset, ut frequenter imperf. verbi possum, praecipue in 1» pors. poteram. Cf. ad II. 617.

156 „Modestia cullus" Marklandus sine causa,

157 „Submissa nimis" vulgo. Adscivi Heinsii lectionem (Advv. p. 165) qua nihil mutatur, nisi divisio vocabulorum. Ximis pro valde est comicorum (niitto non nimis), et in „nimium felicesagricolae" Vergiliano et simili loco apud Haslcins. ralioloquendi, non significatio, abhorret a vulgari, quasi „magis quani possintpostnlare", „niinis pro reliquorum sorte." Nimis ex scntentia Mitylenaeorum accipit Cort.,sednihil opus hoc artificio. De plurali cf. II. 570.

Ib. Tnrhae corruptuin puto; nam quod Ilask. exempla allort, ubi turba(o. g. Latia) est pro oxorcitu sivo nuiltitudine, nihil aglt, do hoc nomo dubitat: n?«///offensioni est. Notum est uxorem et familiam prae- sidis subinde provinciao satis graves fuisse; Indo corrigondum videtur terkae.

158 Genotivus qualitatis non rarus om- nino, sod vulgo aut substantivo adhaoret, aut pro praodicato est, voluti „niagni for- mica liiboris", ,.quoiuin altor, (Hiarisius nml- tarum orationum (luit)" Cic. Brut. 280; sed oxomphiin ubi genotivus (lual. attributum sit subiocti omissi, ut nostro loco „(illa.

Cornelia) stantis fati"fru3trarequiro. Apud Lucanum cf. VIII. 223: „aeterni Martis Aluni", 245: „placidi Colophon maris". prae- terea Sil. It. I, 641 „fatiferae iuvenem dextrae", Cic. pro Rosc. Am. 6(plurimarum palmarum), Fam. IX. 26 fin. (raulti cibi hospes), Hor. Sat. I. 3. 33, Epist. L 18. 10 (imi derisor lecti), Sat. I. 7. 7 (sermonis amari), Plaut. Most. 769 (raagni oneris). Nura „stantisadhuc <Cnxor'^ vixit quasiconiugo victo"? UXOR excidit anto UlXIT.Burm.: „hospita; cnrsu \ stantis adhuc fati."

159 Ignis i. q. orbem igneum. Occidens sol dimidiatus conspiciebatur tam nobis, quam iis, qui itvtixifovtx habitant, si qui sunt. Diligcnter sententiam exploranti ap- parot pro ahscondit et exerit tempus prae- teritum requiri.

161 Scribo Pompcii; si una / ponitur, ea ost simul consona, simul vocalis, efficit sola syllabam et siinul iungit suporiorem, quod nerao absque codd. probaret. Sed anti- qui longani I habobant. Scribondi adit, adicV simni. alia est ratio.

162 sq. Omnia volutatanimo; curae adeiint i. q. vortuntur in „Roraani foederis urbes" foodoratas civitates.

JG5 „Labor-odium— proiecit" Pompeius laboro et odio motus proiocit. V. 167 sub- ioctum mutatur: cojisulit sc. Pompeius.

PHARS. LTB. viir. 154 — 183. 111

Unde notet terras, quae sit mensura secandi Aequoris in caelo, Syriam quo sidere servet, Aut quotus in plaustro Libyam bene derigat ignis. 170 Doctus ad haec fatur taciti servator Olympi: „Signifero quaecumque fluunt labentia caelo, Numquam stante polo miseros fallentia nautas Sidera non sequimur; sed qui non mergitur undis Axis inocciduus, gemina clarissimus arcto, 175

Ille regit puppes. Hic cum mihi semper in altum Surget et instabit summis minor Ursa ceruchis, Bosporon et Scythiae curvantem littora Pontum Spectamus. Quidquid descendit ab arbore summa Arctophylax, propiorque mari Cynosura feretur, 180

In Syriae portus tendit ratis. Inde Canopos Excipit, australi caelo contenta vagari, Stella timens borean; illa quoque perge sinistra,

168 secundi T, 170 Syriam a, dirigit V, digerat B, derigat R, dirigat vulgo, ignes MA, ignis M corr., A corr. c. rell., 173 miseros — axis (175) 1, Acron Hor. C. H. 16.3, tacitos u (man. 2), miseros in ras. M, 174 sequitur M s. s. m, quae Acron, 175 clarismus s. s. si M, arctos, reliqua omittens Acr., 177 surgit M (corr. ex surget), BERG, cheruchis UM, caerucisS, 178bosphoron VUAR, 179 descendet AVME, descenditUGCB, 180 propiorque — feretur I. Lact. Theb. IV. 295, proprior[que] B, cinosura A R, 181 tendet AUB, tendit VMGb, rates A (corr. m. 2), 182 contempta T, 183 boream V, boreanVcorr.

171 Scrutator Bentl. antennae. Locum vindicat a Scaligeri repre- ^ , , ., hensione Palmerius in Apologia pro Luc.

172 Stellas instabiles (fluentes) quae prope -^ Oudendorpii editione, p. 938 (in delinea- finitorem sunt, signa Zodiaci {signiferi ^-^^^ -^^^ ^-^^^^ ^ ^ ^.^.^ j^^^^ ^^^^^ ^^^^. caeli) non sequimur quod caelum (polus) ^^^^ -^ ^,^^^^^ ^^ ^,^^^^^ ^^.^^^^^ abundant numquam consistit. Cautos comecit Heins. ^^^ peculiare indicium habent loci; sum- teste Cortio, Burmannus de auctore hums ^.^ ceruchis instatUrsa; oppositumrequi- ineptae coniecturae dubitare videtur, dum ^-^^^. ^^^^ .^^^^^ ^^^^^^ ^^^ ^^9 „descen- referens de Cortio „virum doctum" sic ^-^ ^^ ^^^^^^ summa". Quid si L. scripsit comecisse dicit. V. 17o axis est polus. ^ -^^ ^^,^^^,,^,,^ ^f_ S^^^_ ^heb. V. 370 aL et

176 Qui septentriones versus vela dat, pinus alibi. In Bosporum navigans quavis quotidie magis sibi instare polum septen- nocte magis culmini mali imminere videt trionalem videbit, qui meridiem versus, polum. - „Ceruchi tremuli" Val. Fl. L 469.

quotidle magis descendere ad horizonta, ^^„ ,, „ ^-,.. „ ^,i^ „ _ ^

i ij .•,.,. ^ j. 1^9 Descendit a malo summo arcto-

donec tandem meridionalis apparet et sep- ■, , _ .-.. ^ „ „„ . .,

^ . . ,. ,. , ^ r j_ phylax meridiem versus navigantibus

tentrionalis oculis substractus et mersus ^ j ,r-/. /-, • . i

, „ , , ^- . . ,, j , cf. ad 176. Cum primum, quamvis paulum,

est. Ex hac ob.servatione mtellegendahaec ^^^j^.^ .^ g -^^ tendemus. Quidquid cf.

(usque ad 183). Ceruchi sunt funes a sum- ^q^ ^^^^.^ j^^ Cynosura Manilius

mo malo demissi, quibus utrmque an- j 3^^^ ^^^^^^ ^p^^.^ ^^^ ^^^^ ^.^^^^ ^^^

tenna {y.iQaia, steng) suspenditur: extre- ^^^^^^ ^^^^.^^ maiorem (Ursam) Tyrio."

mitates antennae de.signantur verbis ^^^^^ intellegitur quod 181 de Canopo.

„summi ceruchi." lam finge te ad guber- Tendet Grotius naculum in puppi stantem: videbissepten-

trionem versus navigans trans culmen 153 Per^o dett. ap.Cort.velmetro suspec-

ipsum mali polum, trans fines antennae tum cf. Muller^ p. 416. Imperativus se-

(summi veli, navis non nimis magnae) quente uoLndstcu; futuro est forma condi-

sidera polo proxima; minor Ursa instabit cionalis sententiae, = si perges a sinistra

„summis ceruchis", iraminebit extremae habens stellam Canopum (dextrorsum ver-

112

M. ANNAEI LUCANl

TraDs Pharon in medio tanget ratis aequore Syrtis. Sed quo vela dari, quo nunc pede carbasa tendi 185 Nostra iubes?" Dubio contra cui pectore Magnus, „Hoc solum toto, respondit, in aequore serva, Ut sit ab Emathiis semper tua longius oris Puppis, et Hesperiam pelago caeloque relinquas. Cetera da ventis; comitem pignusque recepi 190

Depositum. Tunc certus eram, quae littora vellem; Nunc portum Fortuna dabit.*' Sic fatur; at ille lusto vela modo pendentia cornibus aequis Torsit, et in laevum puppim dedit; utque secaret Quas Samiae cautes et quas Chios asperat undas, i95 Hos dedit in proram, tenet hos in puppe rudentes. Aequora senserunt motus, aliterque secante lam pelagus rostro nec idem spectante carina Mutavere sonum. Non sic moderator equorum, Dexteriore rota laevum cum circuit axem, 200

184 tanget — syrtim 1. Piisc. 328.21 H, pharon in U corr. ex pharan, pharan B, syrte A, syrtem A corr. m. 2, tangit RCG, 187 ab aoquorG VRg, 191 litore M (litora m, rec. m.), 192 portus F, 194 levum M, puppim M, 195 quas — undas 1. Prisc 72.6 H, cautis 0 s. s. ra. 2 MU, vulgo Asinae, sasinao ABE sasine Prisc. asino CGRT, asinae MVU, 196 rudentis M, 197 motus M, secantem aBi, 199 so..num M, sonum A rell., 200 orbem mV, axem UAMG.

tens) in medlo aequore (cursu maritimo) pervenies ad Syrtis, ultra Pharon (ad Ca- nopicum ostium occidentale).

185 Ad obliquum ventum melius exci- piondum tenditur volum dextrorsum aut Hinistrorsum por funes, pedes dictos. Cf. Catull. 2. Duo sunt; quis pro xder 1, 126, V. 602, VI. 810, Vn. 259.

187 „Toto respondot in aequore serva" Contra usum in additum est a poeta, ne ultima verbi respondit producatur.

189 ^Hesperium pelayus caeluynque" Guy- etus. Sed pelayo ost navigationo, cursu, caeli observatione.

193 Antenna (stong) cui adstrictum cst volum, mobilis ipsa, in noutram partem inclinatur, ubi ventus secundus est, vento obliquo cum ipso velo por pedos dextror- Hum aut sinistrorsura trahitur, Cortma sunt oxtromitates antonnao, arqua sunt si antenna rocta est. Mutato cursu navis cornua per voluni ct pedes trahuntur sic ut vontUH postulat. Puppim v. 194 ost:

navera, v. 196 propria vi puppe positura. Rudentes z= pedes. Bedit movit, laxavit tenet retinet.

195 Asinae ferii non posse iam Micyllus perspexit, iacet enim in aversa partePelo- ponnesi occidentem versus; ^lsiaeMicyllus Burra., quo cursus non deflnitur, cum sit lata et immensa; unus locus significatur; ostendit vocabulum caufes; Glareanus Psyj-iae\ sed ea proxiraa Chio Hom. Od. IH. 171; Samiae Beroaldus, Cortius, cf. v. 248, quod, cum s praecedat, satis probabile. Hosius cura Oud. tenuit Asinae, sed huius nulla ratio est, locus in Achaia plane est alienuH. Glossa in M.: „Asino castellum Spartanorura." Dubiuni testiraonium ot Laconia longe abcst. — V. 199.si/i?/m Heins, Recto sonmn, insonuerunt ab altera navis parte.

200 Dextora rota in circulum raovotur, cuni laeva axis pars {latva rota) sit cen- trura (hot rechtor wiel bcschrijftoencirkel niet liet linker cind van de as, dat byna stilstaat, als raiddolprait). „Non sic" i. q. non tani perite sive dexterius gubernator

PHARS. LiB. vm. 184 — 221. 118

Cogit inoffensae currus accedere metae. Ostendit terras Titan et sidera texit. Sparsus ab Emathia fugit quicumque procella, Adsequitur Magnum, primusque ab littore Lesbi Accurrit natus, procerum mox turba fidelis. 205

Nam neque deiecto fatis acieque fugato Abstulerat Magno reges Fortuna ministros ; Terrarum dominos et sceptra eoa tenentis Exul habet comites. lubet ire in devia mundi Deiotarum, qui sparsa ducis vestigia legit. 2io

„Quando, ait, Emathiis amissus cladibus orbis, Qua Romanus erat, superest, fldissime regum, Eoam tentare fldem, populosque bibentis Euphraten, et adhuc securum a Caesare Tigrim. Ne pigeat Magno quaerentem fata remotas 2i5

Medorum penetrare domos Scythicosque recessus, Et totum mutare diem, vocesque superbo Arsacidae perferre meas: „„Si foedera nobis Prisca manent, mihi per Latium iurata Tonantem, Per vestros adstricta magos, implete pharetras, 220

Armeniosque arcus Geticis intendite nervis.

201 moetae V, 202 totan Mi, 204 ab GR, rell. a, 205 natos Mi, gnatus V, occnrrit 0 vidgo, 207 regesque [fort,] ministros B, faventes U (ministroa u), 210 quis c, 211 emathias Mi, 212 qua corr. in: qui R, 213 bibentis M, 214 tigrin corr. in — im. M, tigrim AVUG, 215 nec m, 219 mihi — tonantem 1. Prisc. 485,4 H, iura M (ta s. s. m. 2), 220 asstricta VU, impleta A, impletae a, 221 1. lordanes Getic. Y. 43.

quam auriga, quamvis prudens. Compara- Magno, ut Magnus in sua fata redeat"; et

tiones per non: non sic VI. 648, VI. 293; Hask. „seeking succes for Magnus"; quae-

non aliter VII. 144, non aliius IX. 460, sic rere i. q. te exponere fatis ; Magno, ut Pom-

etiam non tantum {tot, tam) II. l!.2, III. 284, peio opem feras. Penetrare = permeare,

IV. 297 ut iam mittam per haud annexa perscrutari; natura transitiva et usus verbi

comparativa. optime ex Plauto (Brix ad Trin. 146) et

,,-.,, „ ,. , , . ,. , Tacito (cf. lex. Tac. „animum, Tiberium pe-

204 „Ab littore etiam deteriores aliquot ^^^^^^^, cognoscitur, qui etiam passivum ap Cort., qui recepit. Scribendum est ab v.aVvef

quotiescunque sequitur littera, ante quam

in compositis manet. Huius legis vestigia, 217 Notum malebat Heins. Sino causa.

quae in codd. exstant, non oblitteranda. „Totum diem (i. e. solem) mutare" est to-

205 Accurrit commendat Burm. ex Lan- ^T,.""!^" '^''T diurnum, ut ortus solis

germanensi pro vulgato occurrit. A Lesbo profectus filius non potuit occurrere Pom- peio, qui eandem insulam reliquerat.

sit die toto post ortum Graeciaeetltaliae;

sol in oriente remoto oritur cum occidit

in coelo occidentali. Mutare est mutuum

sumere pro eo quod amisisti (reliquisti).

210 Sparsa minus aptum ubi de mari Hor. I. 11, 27 Epist.: „caelum nonanimum

agitur; constans quaedam formula est, in mutant qui trans mare currunt." -4rsact(iae

qua facile primitiva significatio „quiescit". (218) regi Parthorum cf. I. 108.

215 Minus recte Cortius „Magno est pro 221 ^Armeniosque" relL i. e. Armenios

lU

M. ANNAEI LUCANI

Si vos, 0 Parthi, peterem cum Caspia claustra

Et sequerer duros aeterni Martis Alanos,

Passus Achaemeniis late discurrere campis

In tutam trepidos numquam Babylona coegi 225

Arva super Cyri Chaldaeique ultima regni,

Qua rapidus Ganges et qua Nysaeus Hydaspes

Accedunt pelago, Phoebi surgentis ab igne

lam propior qua Persis eram — tamen omnia vincens

Sustinui nostris vos tantum deesse triumphis, 230

Solus et e numero regum telluris eoae

Ex aequo me Parthus adit, nec munere Magni

Stant semel Arsacidae; quis enim post volnera cladis

Assyriae iustas Latii compescuit iras? —

Tot meritis obstricta meis, nunc Parthia ruptis 235

Excedat claustris, vetitam per saecula ripam,

Zeugmaque Pellaeum. Pompeio vincite, Parthi,

Vinci Roma volet"". Regem parere iubenti

Ardua non piguit, positisque insignibus aulae

222 porti Mi, regna mABgT (claustra a), 223 martes Mi, 224 achemeniis corr. in achim. M, decurrere AGMV, decurre BU, 227 qua — igne (228) 1. Isidorus XIII. 21. 12, qua Medus hyd. Is., Niseus A, 228 accedit Is., 229 propios B, proprior M, quam 0 vulgo, 230 desse M (e s. s. m. rec.) A ()n. 2 e arld.), 231 solusquo AG, 232 ex quo M (e 8. s. m. rec), partus M, 237 zeumaque MBCEAU, 238 valet A(volet a), velitc, rcgi U.

et Gotas vobis adiungite. Armenius pro Parthicus (Burm.) h. 1. otiosum esset epitheton.

222 „Si vos" obtestandi formula conti- nuatur usque ad v. 235 ubi sequitur apo- dosis pracmi.ssa „resumptiono" „tot meritis obstricta meis".

Ib. „Caspia claustra" Kaantai nulai Grac- cis. Alanorum (223) haec vetustissima raentio videtur; eos non debellasse Pom- peium dicunt veteres intpp. ap. Oud., sed no sequitur quidem o verbis; sequcrer i. q. peterem, non attingorom. Babyloyi (i2b)\\.\. caput Parthorum dicitur, quo se reciperent bello prossi; cf. I. 10, VI. 50.

226 .Sujper i.q.ultra: „Chaldaeum regnum" post „Babylona" vix eandem urbom signi- licaro potest; voluit fortasse Mediam.

229 Qxia pro vulg. (juam mlhi necessa- rium videtur; P'ts/s = quam Persae: qua ((|U0 loco) iam propius abcram a solo sur- gontl, quam Per.sae sunt. Incpto Pompeins

se regioni Persarum compararet, et prae- terea nuUo vinculo haec cum superioribus cohaerent, si quam legitur. Nuncpost eram demum na^sv^sriy.ibg aberrat oratic. Gran- diloquentia in utraque lectione eadom est.

232 Ex aequo est quod Thucydides sae- pius icno tou taou (op voet van gelyk).

288 „Cladis Assyriae" quam Crassi ad Carrhas passi sunt. Legiones propter bol- lum Parthicum a Caesaro commodat-as retinuit Pompeius.

236 „Ripam" dextram Euphratis. Cohibe- bantur Parthi sinistra ripa; excodebat (latam per saecula ripam.

237 Zcugma ad Euphratem urbs, ubi Alexander Euphratem traiecitponte iuncto, Eratosthones apud Strabonem XVI. 21, Plin. N. H. XXXIV. 150, V. 90; propo Tiiapsacum sltum a loco, ubi iunguntur Euphrates et Tigris aberat stad. MMCCCC.

238 \'ovet Heins. Advv. p. 165. Non asse- quor cur.

PHARS. LIB. VIII. 222 — 252.

115

Egreditur famuli raptos indutus amictus. 240

In dubiis tutum est inopem simulare tyranno.

Quanto igitur mundi dominis securius aevum

Verus pauper agit! Dimisso in littora rege,

Ipse per Icariae scopulos Ephesonque relinquens

Et placidi Colophona maris spumantia parvae 245

Radit saxa Sami; spirat de littore Coo

Aura fluens; Cnidon inde fugit claramque relinquit

Sole Rhodon, magnosque sinus Telmessidos undae

Conpensat medio pelagi. Pamphylia puppi

Occurrit tellus, nec se committere muris 250

Ausus adhuc ullis, te primum, parva Phaseli,

Magnus adit. Nam te metui vetat incola rarus,

240 famulo aU, famuli AMVG, famulis BEi(MStht), ruptos AEi, raptus a, rumptos T, raptas M, 241 tirannura U, 243 demisso MjABET, litore AEG, 244 ephisonque MiA, efterumque B, ephesumque ahVU, 246 littore choo U. eoo V, 247 nidon AB, reliquit ABUT, relinquit VMG, 248 temessidos VCGR. 249 medios Bi, phamphilia M (corr.: pamphilia) A, 250 comittere U, 251 phaselis MVUG, phaseli AB, phasele bT, faselo C.

240 Famulo Heins. Advv. p. 165 et Burm. ex S. Germ. Famuli praestat auctoritate et sententia, ridiculum est regem fingere servo vestem per vim abripientem. Raptos fere =. raptim. Ruptos non est latinum; scissas et laceras et tritas vestes dicunt Latini, ruptum pontem aut funem aut asseres. Ceterum quae Burm. contra hunc famularem habitum et praeterea affert, assis non sunt; rationis Lucaneae oblitus plane est.

241—243 Spurios iudicantHeins. Schrad.; multo tamen minus oflfendunt quam V, 527 sqq. : „o vitae tuta facultas | pauperis."

243 Demisso Cort., male.

244 Relinquens vitans, nisi forte Ephesum appuierat, sed cf. 247. Icarii sine idonea causa Burm. Schrad.

245 De genetivo qualitatis cf. ad 158.

247 Gnidos pro Cnidos mihi omnino su- spectura est; gn pro cn est consuetudinis Latinae ut Gnaeus et Cnaeus alternant, Caius et Gaius, est hoc repetendum ab eo tempore, quo pro litteris C et G unam for- mam habebat sermo Latinus. Hoc vero si ad nomina Graeca extenderunt, ut pro K Graeca promiscue c aut g ponerent male egerunt. Utique g et c in bonis codicibus Lucani (A et M) alternant, qui Grassus subinde pro Crassus usurpant. Ceterum vo-

cabula propria sic in codd. corrumpuntur, ut sine necessitate iis non fidendum sit; quo- ties Graeca nominis forma nota est, sequi- mur Graecum. Pro „aura fluens" Heins. favens. Burm. aflfert Lucr. 1. 281 „nec ratione fluunt (venti) alia". — „CIarum sole" i. q. templo solis s. Phoebi.

249 Conpensat vitat breviore via per medium mare. Magis usitatum conpendium viae i. e. brevior via quae compensat (aequat) longam. Originem usus ostendit Seneca Hipp, 83 „hac, hac pergara qua via longum conpensat iter." „Medio pe- lago" Weis.; saepius medium substantive apud Lucanum, quod genetivus additur explicandum est e more poetarum et argenteae aetatis qua ardua viae et siram. dicebant; „media maris" nemini mirum videretur. Ante Grotium med. pel. iunge- batur cum sqq.

251 Phaselis iacet in extrema Cilicia et olira commercia exercebat cum Athenien- sibus: cf. [Demosthenes] in Lacritea. Vid. „F. de Haan, annot. ad Demosthenis quae fertur Lacriteam Leovardiae 1892". Anno 66 receptaculum erat piratis, quibuscum commercia habebat. Cic. Verr. IV.21. Cete- rum omnia quae ad cursum, quem a Lesbo in Painphyliam P. tenuit, pertinent, pro poeta satis diligenter exsequitur: tantum non apparet, cur Samum potissimura par- vam dicat v. 245.

116 M. ANNAEI LUCANI

Exhaustaeque domus populis; maiorque carinae,

Quam tua turba fuit. Tendens hinc carbasa rusus

lam Taurum, Tauroque videt Dipsunta cadentem. 255

Crederet hoc Magnus, pacem cum praestitit undis Et sibi consultum? Cilicum per littora tutus Parva puppe fugit; sequitur pars magna senatus Ad profugum collecta ducem, parvisque Syhedris, Quo portu mittitque ratis recipitque Selinus. 26o

In procerum coetu tandem maesta ora resolvit Vocibus his Magnus: „Comites bellique fugaeque, Atque instar patriae, quamvis in littore nudo, In Cilicum terra, nullis circumdatus armis Consultem, rebusque novis exordia quaeram, 265

Ingentis praestate animos; non omnis in arvis Emathiis cecidi, nec sic mea fata premuntur, Ut nequeam relevare caput, cladesque receptas Excutere. An Libycae Marium potuere ruinae Erigere in fasces et plenis reddere fastis, 270

253 exaustaeque M, 254 om, R, hic (n 8. s. m. 2) MAT, ru8us (r. s. s. ra. 2) MA, rursus rell. vulgo, 255 videt M, dipsunte V, dipsunat c, dipsanta UG, dissepta a, dipsompta R, dipsonta T, dipsumpta (u in a corr. m. 2) MA, dissumpta B, cadente A, 256 credidit U, cum p. U, 257 cicilicum Mi, 259 synedriH MVU, synnedris C, sinedris AC (ad v. 260) BE (i prior ex e), syndris a, filibris b, 260 quo A, quo SG, mittique a, silinis ABT, .selynis aG, solicinis R, selinis M, 264 terre Mi, circumdatis Mi, 265 rebusquo meis MA(<TV, novis maUg, 266—344 om. R, 266 praestate animos M, armis MTR (arvis r) g, 267 no Mi, 268 ne quem (a s. s.) MB, nequam 0, 270 futis aTi, factis C.

254 llusus, forma ex antiqua latinitate 669, urbs in Cilicia, haec teste Lucano nota, cf, Mnem. XIX. 32. Selinunti pro portu erat. iyEJI'i:S2N

nummi, cf. intpp. ad Flor. 1. \. 265 Dipsunta, ex hoc primitivo omnis

varietas in codd. explicari potest praeter 265 Sine dubio praestat U, novis praebens.

Dipsanla, sed litterae a nullam rationem Poinpeius non exordiobatur res suasnunc,

video; nomen lluvii si fuit Juptiei;, accu- sed instaurabat, denuo suscipiebat. Cf. Ho-

sativus Dipsaenta vel Dipsinta esset, non sius 1. L Ingcntes (2(i6) ut saepe intrepidos,

Dipsanta. Sed y^ipsuni^a respondet vocabulo a prima significaiiono (summa quapque

Graeco Jiipdng -oO;, gen -oOvto;. Dipsanta appetentes) paululum deflexum. Schol. Vos.s., qui a diipa ducit („ab undis

sitiontibus"). Fluvius alibi non commemo- 269 De Mario cf. supra II. 70.

'"^*-"^- 270 „Plenis et" Burm. Cort. Wcis. Quam

257 „Et sibi consultum (esse)" quod ologantiam non est quod Lucano obtrudas,

„parva puppis" nunc a praedonibusCiliciis ut saepe contra libros factumest. Cf. supra

non infestatur. Ileins. „Crodorot, his M." ad 49, Trampe p. 64. - Sententia est

Advv. p. 165. plana: fasti figurato aut hyperbolice Marii

(oius sex consulatuum) pleni fuisse dicun-

259 Sifedris vulgo, Syhedris Usener, pro tur, septimo posi exilium nomen oius rur-

codd. loct. Synedris, sed hoc nomcn inco- sus fastis datum (reddere). quo eius fama

gnltum. //cfim (abl.) libri Flor. IJ. 13.61, IV, crevit (criyert). Nihil agit Burm. „senis

.51 D, ubi Saltn. corr. Syedris, Rossb. roddoro ft^stis" aliquando cngitan.s. Heins.

recepit Syhedris. 2:ue6<m (rti) Strabo XIV. Advv. p. 165 falis.

PHARS. LiB. vm. 258—287. 117

Me pulsum leviore manu Fortuna tenebit?

Mille meae Graio volvuntur in aequore puppes,

Mille duces; sparsit potius Pharsalia nostras,

Quam subvertit, opes. Sed me vel sola tueri

Fama potest rerum, toto quas gessimus orbe, 275

Ft nomen quod mundus amat. Vos pendite regna

Viribus atque fide, Libyen, Parthosque, Pharonque,

Quemnam Romanis deceat succurrere rebus.

Ast ego curarum vobis arcana mearum

Expromam, mentisque meae quo pondera vergant. 280

Aetas Niliaci nobis suspecta tyranni est,

Ardua quippe fldes robustos exigit annos.

Hinc anceps dubii terret sollertia Mauri:

Namque memor generis Carthaginis impia proles

Imminet Hesperiae, multusque in pectore vano est 285

Hannibal, obliquo maculat qui sanguine regnum,

Et Numidas contingit avos; iam supplice Varo

271 pulyuni OEBC, leviora AB, 274 tueri MbugV, iuvare mABEUGT, 275 qui Bi, 277 libiam M, lybiam AG, 278 quemnam M, quem non ABET (nam a), quaenam VU,

o 279 vobis aMVUG, proceros BEAg, meoruni Mi, 280 exponam ABGTProv., ex.pinam M, pondere A. vergam m, versant A (vergant a) Bi, 282 1. Aldlielmus p. 253.17 G, 283 tcrra B, solertia Mi, 285 vano[est] M (est add. m. 2,) vano est BAEVUG, 286 obliquo - avos (287) 1. Lact. ad Stat. Theb. V. 122, 287 numides Lact.

271 Pressum pro pulsum tres codd. Bers- 286 „Obliquo — avos" (287). Post Hanni-

manni et editiones ante Oud. Pulsum (ex- bal tam insigni loco in versu positum, gia

pulsum; quassatum minus recte Oud.) non vix potest alio referri. Non tam quaeren-

plane satisfacit; quid enim tenebW^ Apud dum, quid historia doceat, quam quid verba

se? At fortuna ubique est; sententia po- Lucani significent. Qmi non potest ad lubam

stulat fere premef, sed id vocabulo tenere (v. 284 sq.) referri post interposita verba

non exprimitur. Num vult „carcere clau- „multusque — Hannibal." Hoc dicit poeta:

det"? Vocabulum non est aptum. Suspicor Hannibal a materno genere maculat regem

veterem lectionem fuisse pessum. Cum eo lubam et affinis est Numidis, avis lubae.

convenit „leviore manu", nam pondere quis Unus avorum lubae duxit Hannibalis filiam

mergitur. „Num facilius (leviore manu) me aut cognatam et Masinissa et regesreliqui

mersum tenebit?" Pessum usurpavit poeta Numidiae affines sunt Hannibalis. Multis

III. 674 „sidentia pessum | corpora caesa de gente lubae h.l. egit Burm., quao quam-

tenent." Nos: onder houden, cf. etiam v. 616. vis docta ad interpretationem non condu-

In pessum dare dare est i. q. raovere. cunt. — Ceterum regnum pro reges.

277 „Viribus atque fide" ablativus nor- mam indicans: „secundum singulorum vires

atque fidem." lubam, Parthos, Aegyptum 287 „Supplice Varo". Imploravit Varus

vult. beq versu quemnam mre praetulit ^^^^ j^bae cf. IV. 666-670, Liv. Ep. CX.

Cortms, Hos. olim quaenam. ^urio Varum profligaverat lubae socium

282 Non plana sententia. In proverbium cum ipse a luba victus est. Accidit eodem

fere abiit levitas iuventutis; sed quaedif- terapore quo bellum Afranianum etMassi-

ficilia sunt {ardua) alliciunt iuvenes. IUud liense Caes. Civ. II. 23. Eo igiturquin per-

ardua est ornans epitheton; fldes semper tineant „viditque— secundo" (288), tempora

ardua dicitur. non obstant (ut putat Cort.).

118

M. ANNAEI LUCANI

Intumuit, viditque loco Romana secundo.

Quare agite, eoum, comites, properemus in orbem.

Dividit Euphrates ingentem gurgite mundum, 290

Caspiaque inmensos secludunt claustra recessus,

Et polus Assyrias alter noctesque diesque

Vertit, et abruptum est nostro mare, discolor unda,

Oceanusque suus. Regnandi sola voluptas.

Celsior in campis sonipes et fortior arcus, 295

Nec puer aut senior letales tendere nervos

Segnis, et a nulla mors est incerta sagitta.

Primi Pellaeas arcu fregere sarisas,

Bactraque Medorum sedem, murisque superbam

Assyrias, Babylona, domos. Nec pila timentur 300

Nostra nimis Parthis, audentque in bella venire,

Experti Scythicas Crasso pereunte pharetras.

Spicula nec solo spargunt fidentia ferro,

Stridula sed multo saturantur tela veneno.

289 1. Aldhelmus p. 231.24 G (519 M), eo . um M, 290 ingentem MvU, 291 1. Lact. Theb. VIII. 291, inmenso Lact. ducunt a seducunt relL vulgo, secludunt Lact. recessu Lact, castra B, 293 adru. ptum [estj MG, abruptum estBEAVU, 294 voluptas ATVUM, voluntas G, 295 campo MAUT, campis VG, 297 sagittas b, 298 L Lact. Theb. VIL 269, peleas MAiB, pebleas C, sarisas VUM, 299 bractaque G, 302-304 om. B, add. b, 302 grasso MiA, sagittas mb, f(ph)aretras AMBEVUL pharclras G, 303 1. Servius Dan. A. XII. 857, fidutia Serv., 304 stri . . . dula M.

ibi vol. Begnandi habet emphasin. Pug- nandi Guyetus.

295 „Celsior if" Heins., „fortior armos" vel artus Dorvill.

299 „Bactra Medorum sedem" vix recte, quamquam lieri potost ut ad Bactrianum regnum Theodoti pars pertinuerit a Medis olim obsessa; sed haec in poeta Romano non ad vivum resecanda sunt.

300 „Assyrias — domos" nomen, cuius ap- positum efflciunt, includunt, vid. ad V. 800, infra 343.

290 Ingenfi Grotius, rell. edd. usque ad Cor- tium. Tngens ubi Schrad., sed haec graviora quam ut additamenti loco superioribus adhaereant; incipif Pompeius extollere mundum illum paucis notum.

291 Secludunt e Lactantio recepi. Claxi- stra non seducunt sed secludunt. Nec si participia reducta {vallis Verg. A. VIII. 609, Hor. C. I. 17. 17) et seducfa (spelunca Stat. Theb. 11. 411, 125 K) ponuntur pro remo/tts, semofus, inde sequitur omnes promiscue formas verbi sic in usu fuisse. cl et d vix diversa in unciali et minuscula.

292 Aliter Cort., non opus; „caelum al- terum (.situs australis) mutat dies et noctes (auget et minuit)" eodem redit atiuo aliter. De 2^olo propria sign. non agitur.

293 Distinxi post mare; non abruptuni est coloro maro, sod abruptum, ot praoterea (liscolor unda, in (juo ad nomen liubrnm alludit, (luod inditum quia imperiti ruboro aquas credebant, cf. Heitland ap. Hask.

294 „Rognandi sola voluptas" i.q. rognare sola voluptas, voluptas regnandi sola est

303 „Spicula— ^(fe»^/a ferro". Nemo haesit ot tamon fuientia tela ferro admodum insolens; ex sidentia corruptum esse su- spicor. „Vulnus sidit" i. q. penetrat. Ov. Fast. I. 676 „(clara) ter quater adversi sedit in ore viri." Inde „vulnera sedent" i. q. sederunf (perf. a sido) supra I. 32. Et saepissime in perfecto; nubem exemplo- rum liabet Heins. ad Fast. 1 1. Partici- pium praosons Lucanus VII. 791 „sidentis in tabum spoctat acervos." S et F facile confundi nemo nescit. (His iam scriptis vidoo Thuan. ap. Burm. idem habere).

PHARS. LIB. VIH. 288 — 325. 119

Volnera parva nocent fatumque in sanguine summo est. 305

0 utinam non tanta mihi fiducia saevis

Esset in Arsacidis! Fatis nimis aemula nostris

Fata movent Medos, multumque in gente deorum est.

Effundam populos alia tellure revolsos,

Excitosque suis inmittam sedibus ortus. 310

Quodsi nos eoa fides et barbara fallunt

Foedera, volgati supra commercia mundi

Naufragium Fortuna ferat; non regna precabor,

Quae feci; sat magna feram solacia mortis

Orbe iacens alio, nihil haec in membra cruente, 315

Nil socerum fecisse pie. Sed cuncta revolvens

Vitae fata meae, semper venerabilis illa

Orbis parte fui. Quantus Maeotida supra,

Quantus apud Tanain toto conspectus in ortu!

Quas magis in terras nostrum felicibus actis 320

Nomen abit, aut unde redit maiore triumpho?

Roma, fave coeptis, quid enim tibi laetius umquam

Praestiterint superi, quam, si civilia Partho

Milite bella geras, tantam consumere gentem,

Et nostris miscere malis? Cum Caesaris arma 325

308 fque] R, 309 revulsus a, 311 fallent M, fallunt BAECmG, 312 vulganti A, vulgantis B, vulgati E, 314 fecit c, sat corr. in: sed MVG, sat ABU, solacia M, 315 alio add. m. ant. V, nihil 0, cruenta ABi, 316 resolvens Bi, 318 maeotides Mi, 319 tanaim VU, tanain RGM, 320 astris.actis T, 322 faoe M, favet a, 323 restiterint Mi, 324 consummere M, geris Ui.

305 Melius quam nocent est Bentleianum 311 Fallent Heins. Omissa etiam aucto- necant. „In sanguine summo" i. q. subcu- ritate praefero fallunt, sequente voto, quod taneo; oppositus sanguis interior, nsQi- iam nunc instat.

xciQdiog vel arteriarum.

„^^ „ . , . _ 313 „Naufragium" meum i. q, me naufra-

306 i?6rwm pro sams substituit Bentl. g^^^ inteream; sat (sic BU legendum

oAo A j. -.1-1 T ^ ., Heins. p. 165, Burra. Hos.) mihi erit, si

308 Apparet, quid hoc loco dicendum sit i .^i, ■ n • • ^- r.

^^ .' * ^. , \ . "\ .. corpus a ludibrio Caesaris vmdicaro. Pre-

ex praegressis „fatis aemula nostris fata", , ., j-v / x -v^-x

" T . . ; . : . ca&or precibus adibo (non : petam mihi).

nempe: aeque ac nos religiosi sunt; fatis v f /

aguntur ut nos; „multum in gente ea dei o,,> r.. -kt • . ^

sunt", multum valent dei; fiducia deorum ^^^ ^''' ^^ Pietatem quidem soceri op-

eos confirmat, eodem favore deorum gau- *'^^5 solatmm erit si non pius fuerit. dent. Sed verba sunt obscura et corrupta.

Cf. IX 522. '^24 Heins. apud Burm.: quam si — geras?

Sfat tantam absumere gentem." Videtur

309 sq. Spurios iudicat Cort, quia locus oflfensus esse eo quod post interrogationem in quem immittatur ortus non additur, negativam {qiiid enim? = nihil enim) se- qui tamen facile a legenle suppletur. quitur quam c, inf. pro quam uf, quod Multo audacior Guyetus versus 297—310 duriusculum accedente condicione. Consu- proscribit. mere non recedit a vulgari significatione.

120 M. ANNAEI LUCANI

Concurrent Medis, aut me Fortuna necesse est Vindicet, aut Crassos". Sic fatus, murmure sentit Consilium damnasse viros; quos Lentulus omnis Virtutis stimulis et nobilitate dolendi Praecessit, dignasque tuiit modo consule voces: 330

„Sicine Thessalicae mentem fregere ruinae? Una dies mundi damnavit fata? secundum Emathiam lis tanta datur? iacet omne cruenti Volneris auxilium? solos tibi, Magne, reliquit Parthorum Fortuna pedes? Quid transfuga mundi 335 Terrarum totos tractus caelumque perosus Aversosque polos alienaque sidera quaeris, Chaldaeos culture focos et barbara sacra, Parthorum famulus? Quid causa obtenditur armis Libertatis amor? Miserum quid decipis orbem, 340

326 concurrunt A, 327 gras eos corr. in: cras sum M, crasso Ai, crassus Bi, sentit MhGVU, sensit AUT, 331 sicine (c altera s. s. m. 2) MVG, & he(s)salicao M, thessaliae T, 332 secunduni - datur (3^3 1 ]. Prisc. II. 27.3 H, 333 lis M, 336 versum omissxim in tnarg. ponif G, 337 atversosque A, aversosque VUMG, 338 caldeos M, deos aR, focos AMGrVU, 339 partoruni (sine h ut semper) M, causae b, ostenditur Gi.

326 „Aut me — vindicet" nempe si ego gnificat. Minus probanda alia explicatio:

Huperior fuero (poenas tunc pro me a Cae- „pedes ad quos supplex accidas." sare repeteret) „aut Crassos" si ego occi-

dero. Tunc enim cum eo Parthi vinceren- ^b. ^Transfuga mundi" nempe huius.

tur quasi inferiae Crassis. Genetivus defenditur usu eiusdem casus

post exul: „patriac quis exul" Hor. C. H.

32'.» „Nobilitate loquendi" pro dolendi 16. 19, „exul mundi" Ov. Mot. VI. 189,

Waddelius. Male. 1. q. nobili s. generoso „exul mentisque domusque" IX. 409. Statius

dolore (verontwaardiging). Silv. I. 2. 203 do Arethusa: „transfuga

Pisae." 330 Vere Oud.: „modo consule" dignas, eo

qui modo consul fuerat cf. V, 44, ad 336 Notos pro totos Heins. Totos defendit

VII. 217. Adverbium pro attributo: „nunc Heitland, Cl. R. 1896 p. 195« collato 217

hominum" Plaut. Pers. 38.5, „concubitus supra (cf. tamen annotata), IX. 495 (ubi

furtim" Tib. II. 5. 53. Livius: „quondam tamon tota habet vulg. signilicationem),

postulatio" XXIII 6, „exprobrantes suam V. 107 (loco corrupto vid. ib.), ut totos sit

quis(|uo alius alibi militiam" II 23, „caede i. q. prorsus. Mihi notos arridc^t; sedretinui

utnnque" II. 64. 6, „niateria ingentis pu- totos; oxplico „omnom ambitum terrarum." biice privatimque doloris" I, 3*.>3, denique

„iterum, tertium consul" rell. huc quoque «'^7 „Aversos polos" i. q. polum austra-

pertinent. \em, commendavit Gronovius adSen.Med.

10. Adversus est a fronte oppositus, aversus

3.32 „Damnavit" infortunio mactavit. Se- in contrarium versus (et inde: alienus,

cundnm vorbum forense praecipuo post: hostilis). Gronovio obsecuti sunt Oud. et

iu.s, sententiam dicere, pronuntiaro. Con- sqq. praetor Weis. tracta ratio loquendi 1. q. secundum votum

vel commoduni alicuius. S^^S Focos, ad focum sedet supplex, etiam

apud oriontales (vid. Nep. vit. Thom.), est

335 „Parthorura pedes" pernicitatem igitur implorature focos, i. o. Parthos ad

Parthorum, sivo Parthos fuga nobiles. focum. De ignis cultu Persico, ut aliis

Acerbe ignoniiniosum genua bellandi sl- placet, interpretari mihi coactum videtur.

PHARS. LIB. VIII. 326 — 857. 121

Si servire potes? Te, quem Romana regentem

Horruit auditu, quem captos ducere reges

Vidit ab Hyrcanis, Indoque a littore, silvis,

Deiectum fatis, humilem fractumque videbit,

ExtoUetque animos Latium vesanus in orbem, 345

Se simul et Romara Pompeio supplice, mensus?

Nil animis fatisque tuis effabere dignum;

Exiget ignorans Latiae commercia linguae,

Ut lacrimis se, Magne, roges. Patimurne pudoris

Hoc volnus, clades ut Parthia vindicet ante 350

Hesperias, quam Roma suas? Civilibus armis

Elegit te nempe ducem: quid volnera nostra

In Scythicos spargis populos, cladesque latentis?

Quid Parthos transire doces? Solacia tanti

Perdit Roma mali, nullos admittere reges, 355

Sed civi servire suo. luvat ire per orbem

Ducentem saevas Romana in maenia gentes,

341 potest ex q. Bi, ex quem A (te quera a), 342 auditu OB, 343 ab 1. G, 344 debit (vi s. s.) M, 345 vaesanos Mi, 346 1. Prisc. 354.19 H, mensos a, 347 cffavere M, 351 qua A, 353 i scythicos (n s. s.) M, 354 solacia (per c semper) M, solatia A, 355 amittere F.

341 „Quem Romana regentem horruit 679 et V. 800. Oud. confert Manilium 419

auditu" sic interpretantur vulgo nihorruU „discordes vultu, permixtaque corpora,par-

audiUi unam efliciant notionom, quasi: tus." Burm. : Vidit ab Hyrc. Indorum ZwmYe,

„cum horrore audiit". Aut emendant ut silvis." Grotius: auditum: „quem auditum regen-

lem horruit" i. e. „quem cum audivisset ^44 Heins. adscripsit „fractumque humi-

regentem horruit." Implicata structura, qua lemque. ' participium a participio pendet. Sed prius

quoque parura coraraendabile; non enim ^45 sq. Aspirabit in imperium orbis Ro-

recte dicitur „audiit regentem" de fama; "^^"i' ®^ supplicatione Pompeii (supplice

ubi andio est: comperio (rumor ad me Pompeio) efficiens quanto sit ipse supe-

fertur) participium non usurpatur. Nemo ^i^^' quanto inferior Roma. Sen. de Ira

nescit. Accedit quod subiectum male reti- ^^^ ^- quotienscunque aliquid conaberiste -

cetur; quis audivit? Erat addendum. Fa- iP^® metire." Hor. Epist. I. 7. fin. „metiri

ciunt haec ut auditu corruptum putem et ^© quemque suo modulo ac pede verum

nomen latere audientis.Conicio: Arsacides; est." Mensura sive modulus, ad quem suas

is horruit Pompeium regentem res Roma- ^ires exigit h. 1. est Pompeii calamitas. nas. Ad regere cf. IX. 1075. Horrere c. acc.

octies Luc; VII. 428 „ut Latios non hor- ^^* Burra., sublata distinctione ante hunc

reat India fasces." - Causa tamen corrup- versura, „(clades) ad Parthos transire do-

telae non perspicua, nisi quod propria *^®^-" ^' ®' innotescere Parthis. Sic iara

semper susque deque habent librarii. Quare Guyetus. Cortius distinctionem post laten-

in textu nihil mutavi. ^es similiter sublata, reliqua intacta omittit,

„clades latentes" interpretatus de Crassorum

343 „Indoque a littore vulsos" Schrad. clade nondum Parthis omnibus nota (!),

Non probandum videtur; Indoque a littore transire ut sit superaro. Transire Schol.

accessionis loco interponuntur et per mo- Voss. „latius spargi" interpretatur. His

mentura tardatur expletio orationis per am- conaminibus praestare vulgaris interpre-

bages, quae mihi a versu et syntaxi Luca- tatio videtur sc. Euphraten vel: adnos; cf.

nea non aliena videntur. Compara ad III. admitiere v. 355.

122 M. ANNAEI LUCANI

Signaque ab Euphrate cum Crassis capta sequentem?

Qui solus regum fato celante favorem

Defuit Emathiae, nunc tantas ille lacesset 360

Auditi victoris opes, aut iungere fata

Tecum, Magne, volet? Non haec fiducia genti est.

Omnis in arctois populus quicumque pruinis

Nascitur, indomitus bellis et mortis amator.

Quidquid ad eoos tractus mundique teporem, 365

Labitur; emollit gentes clementia caeli.

Illic et laxas vestis et fluxa virorum

Velamenta vides. Parthus per Medica rura,

Sarmaticos inter campos effusaque plano

Tigridis arva solo nulli superabilis hosti est 370

Libertate fugae, sed non, ubi terra tumebit,

Aspera conscendet montis iuga, nec per opacas

Bella geret tenebras incerto debilis arcu,

Nec franget nando violenti verticis amnem,

Nec tota in pugna perfusus sanguine membra 375

358 1. Prisc. 349.3 H, crassis M, sequentes Prisc. T, 359 celante furorem v, 360 illa Ai, tante sylla Bi, lacessit BG, 365, 366 1. Serv. Georg. I. 57, eos (s.s. o) M, tepore c, 366 ibitur Serv. MABE (ex corr. ra. 1) UT. 367 posf hunc versum inserifnr velamenta vides et fluxa virorum punctis subducta a m. 2 AB corr. ab, 368 media B, moedica V (ut saepe), 370 arna A arma Bi, osti Mj, 372 ne c, 373 gerat c, 374 1. Acro 0. I. 8. 8, frangit Acro, verticis AVUgTMR (perpetuo) — vorticis a, gurgitis G, 375 versiis in mary. m. 3 M.; idem in fine pag. (39«») manu 2ae coaeva de qua cf. IX. 253 sq. adscriptus, totum ABiEG, tum T.

358 EM^p/ira^rhoclococonfirmantmetrici, 366 Vergitur pro lahitur Heins., levius

incertum docuraentum, cf.ad 1. 642. Guyotus distinguens, ut vulgo, post vergitur (labitur)

logit ad EKpJiraten, iungendum cum capta. et contimians: teporem vergifur; ibitur Hos.

Non opus. Ab Euphrate movons sequeretur ut M sua lides constarot, sed (f h. 1. praestat

signa Parthorum, oadem quae olim Crassis classi /', nam nuHa ratio est futuri. Labifur

erant, erepta. Ferentem Burm. Sequentes in tenui, distinctione mutata, i. e. debilitatur,

T non male: „gentos saevas et sequentes degenerat, ut Verg, IV. 318 „lapsa domus",

signa.". Sed minime praestat. mores labi dicuntur, simm, Quidquid sc.

nascitur e versu 364. — Vulgo interpretan-

859 Quamdiu eventus dubius [fato cel tur: quidquid (caelum sc.) labitur ad eoos

fav.) poriclitari noluit, nunc cum debilioro tractus, emollit clomontia caeli (cf. supra

et attrito Pompeio arma non iunget, non 179). ]„ quo male liabet: quidquid labitur

potentioris victoris iram movebit. Ema- (quantumcunque, quamvis exiguum) quasi

thiae dativus: aciei Pharsalicae. lapsus caoli ctiam minimxis statim ener-

ofj Tif ,- L » r^ L- r^ i varet gontes.

304 „Martis amator" cum Grotio Oud.,

qnod, si optio daretur, praeferrom. Mortem 370 „Eflfusa plano solo" i. q. in planum

amant Druidao religione I. 461, Volteius solum. „Tigridis arva" i. q. ripae.

ot Scaova in ipso pugnae furoro VI. 246,

IV. 50i",. Nimium vidori possit quod totus 374 Vertex, non vortex habent vulgo co-

populuH ipsa sua natura mortom amat, dices.

sed cf. IV. 146: „(populos) semper in arma

mortis amoro foros". 375 Tota iung. cum membra.

PHARS. LiB. yni. 858 — 393. 128

Exiget aestivum calido sub pulvere solem.

Non aries illis, non ulla est machina belli,

Haud fossas inplere valent, Parthoque sequente

Murus erit, quodcumque potest obstare sagittae.

Pugna levis, bellumque fugax, turmaeque vagantes, 380

Et melior cessisse loco quam pellere miles.

Inlita tela dolis, nec Martem comminus umquam

Ausa pati virtus, sed longe tendere nervos

Et, quo ferre velint, perrnittere volnera ventis.

Ensis habet vires, et gens quaecumque virorum est, 385

Bella gerit gladiis ; nam Medos proelia prima

Exarmant vacuaque iubent remeare pharetra.

Nulla manus illis, flducia tota veneni est.

Credis, Magne, viros, quis in discrimina belll

Cum ferro venisse parum est? Tentare pudendum 390

Auxilium tanti est, toto divisus ut orbe

A terra moriare tua ? tibi barbara tellus

Incumbat? te parva tegant ac vilia busta,

376 exigit ABiC, aestlvo E, calidum Ei, 377 illi BiE, 378 aut (ex haud corr.) AUCGR, sequenti AR, 379 eris B, 381 1. Lact. Theb. IX. 772, metior a, virtus (pro: miles) Lact., 382 illita - virtus (383) 1. Prisc. 545.17 H, 382 L Prisc. 531.10 H, cominus M, usquam MAVURTg Prisc, 384 volent V, 385 [est] AT, 387 vacuaque MVUTGC vacuae- que Am, faretra AMUTCG, faretrae m, 389 quos vulgo 0, 390 misisse MAVuCG (venisse vU), par est Bi, pavendum g, 391 ab orbe C, 392 moria (res. s.) M, 393 tegent et BE, civilia c.

376 Exiget ad finem peraget, perdurabit. 387Hosius: „vacuaque — pharetra", quem

Frequenter apud epicos exi^tw pro simplici secutus sum, quoniara in paene omnibus

agere („ensem per viscera", al.), transigere lectum explicationem admittit: „proelia

(diem, noctes, rell.). prima (per iacturam sagittarum) iubent

878 Scqaenti probarunt Oud. Burm. redire".

882 „Martem pati" i. q. impetum Martis ^^ "N"^^^ °^^""^ ^^^"^" ^^^"^- ^"^^^

excipere. genet., vel sic tamen post illis distin-

guendum.

384 Volnera sagittas.

390 „Misisse parum est". Inde ab Oud.

385 „Habet vires" non est absurdum: omnes. Heins. (sed nonin Advv. vid.infra): quasi „possidet sibi addictas", obscurum ^^quos se in discrimina belli l cum ferro tamen et suspectum. Nulla paene muta- misi.sse parum est". „Cum ferro misisse" tione: „ensis avet vires": „ensis postulat tamen significaret „quos sine veneno mi- vires". Sed avere pro posfulare, requirere gisse non contenti sunt duces". Ergo duci- (de re dlctum)aequeinsolitumatque/m6ere i^uy adscriberetur diffidentia aut magna h. 1. Retmui igitur quod codd. offerunt. diligentia, cum potius agatur de militum Confusa /iaftere et /^auere SiL XV. 373 „ma- timiditate: milites non audent pugnare gnum secum portare sub umbras | nomen ferro, nisi sit venenatum. Ex vU igitur mortis avet". Bauer ad L 61. Sic habena ^.^isse restitui. - „Quis - venisse" Heins. et avena et multa alia. Cic. Phil. H. 87 Advv. p. 165. Ad quis cf. VH. 625.

„non solum de die sed etiam in diem

vivere'' Hauschild restituit hihere. 393 Incumbat, tegat te mortuum.

124

M. ANNAEI LUCANI

Invidiosa tamen Crasso quaerente sepulcrum?

Sed tua sors melior, quoniam mors ultima poena est, 395

Nec metuenda viris; at non Cornelia letum

Infando sub rege timet? Num barbara nobis

Est ignota Venus, quae ritu caeca ferarum

Polluit innumeris leges et foedera taedae

Coniugibus — thalamique patent secreta nefandi? 400

Inter mille nurus epulis vesana meroque

Regia non ullis exceptos legibus horret

Concubitus; tot femineis conplexibus unum

Non lassat nox tota marem. lacuere sorores

In regum thalamis, sacrataque pignora, matres. 405

Damnat apud gentes sceleris non sponte peracti

Oedipodionias infelix fabula Thebas:

Parthorum dominus quotiens sic sanguine mixto

Nascitur Arsacides! Cui fas inplere parentem,

394 M, sepulchro B, 395 sors melior ABEVgRT, levior vUG, sed tua non nielior Prov., 397 nam Ai, non T, vobis V, 398 quae tu Mi, 399 tabe A (tede corr. a), taedis Rj, 401 viros GR (nurus gr), 402 ullos m, ullis OBTc, audot MAUTcG, horret mg, orot aV, 405 reginum Mi, fratrum mBiA, regum acGVU, raatris AVRG, matres MB, matrum bUg, 407 odipodionias (s. s. e) M, oediponias m.

395 Levior Grotius, rell., melior Hos. et iurc probat Heitland 1. 1. praesertim cum sors h. 1. non morum infortunium sit, sed fortuna, spes successus (kans). Nihil enim peius pati potes, quam raortem, non igno- miniara, quao te mortuo Corneliara manet, Poena non a Partliis infligitur sed natura oranes manet, VII, 470 „raortem quae cunctis poena paratur".

400 „Latont" Schrad. sine causa; pnten* ai)erta, porspifua sunt. Aliud est raagis obsorvatione dignum hoc, quod raembrum non relativum per qne annectitur rolativo {1lialami(/ue), minirae taraen sollicitandura cf. ad II. 474, etsi frequentius apud Graecos quam Latinos. Parenthesin si placctdicere thal. — nef. non multura obstat, cf. IX. 38 et ad IV. 106. Grot. Oud. Burm, Hos, post nefandi distinctionom tollunt ot transpo- nunt post nurris, quo lit ut iunctura per '(jue satia molc^sta sit; quao quo longius extenditur, oo difficilior est pronuntiatu, Bontl, )ion pro num (397) aut latenf, ut Schrad.

Ib. Coniugiis mallet Bentl.

402 Contra nexum Ileitl. aut „non illis oxcoptos lcgibus au(hr, aut: „non ullis acctptos legibus audei" et Hos.: „non ullis

exceptos legibus audet". Non erat deraon- strandura, quid non auderet sed quid auderet vesana libido. Horrei in aV pauhiUim cor- ruptum; sprevit illud Hos. ut a Voblatura. Tnfpr opportunitatem significat(orastandig- hcid) = dum mille nurus sunt, nihil turpo est. Sic: „timorem inter et iras" Hor., „inter tanta vitia" Sall. Cat. 4. 4. Regia omnes admittit concubitus, quibuscunque tandem (ullis) legibus interdictos. C7i/o5 raale Burra. Weis., sic friget „exceptos legibus".

404 „Nox una ex Arg. Weis., rainusrecte; gravius est tota me iudice.

405 Malres cf. ad I. 870. Sc. iacuere in regum thalamis. Qui fratrum legunt hic haeront.

407 Oedipodionidas acc. phir. graece flexum pro — des (adiect.) ex cod. quodam Vatic. Cortius. Ex Oedipus patronymica forma Oedipodion, hinc Oedipodionis ( — vl;, Idoz) scd adiectivura hoc nusquam lectum; niti- tur etiam Cortius codicibus sequioribus, quorura vitia morito non recepta sunt, ut Stat. Theb. II. 505, X. 801. Patronyniicum pro noniino priraitivo usurpatuni, etiam apud Graecos; tale est Oedipodion et hinc adi. Oedipodionius.

Ib. Ingeniose Tollius taedas pro Thebas.

PHARS. LiB. VIII. 894 — 427. 125

Quid rear esse nefas? Proles tam clara Metelli 4io

Stabit barbarico coniunx millesima lecto,

Quamquam non ulli plus regia, Magne, vacabit

Saevitia stimulata Venus titulisque virorum.

Nam quo plura iuvent Parthum portenta: fuisse

Hanc sciet et Crassi. Ceu pridem debita fatis 415

Assyriis, trahitur cladis captiva vetustae.

Haereat eoae volnus miserabile sortis.

Non solum auxilium funesto a rege petisse,

Sed gessisse prius bellum civile pudebit.

Nam quod apud populos crimen socerique tuumque 420

Maius erit, quam quod, vobis miscentibus arma,

Crassorum vindicta perit? Incurrere cuncti

Debuerant in Bactra duces, et ne qua vacarent

Arma, vel arctoum Dacis Khenique catervis

Imperii nudare latus, dum perfida Susa 425

In tumulos prolapsa ducum Babylonque iaceret.

Assyriae paci finem, Fortuna, precamur,

410 esse wefas M, 411 barbarica BiEi, 413 stimulata MBEAUG, stimulante VR, 414 iam G (nam g) quod c, 415 scilicet et Bi, 416 traditur B, 417 heret T, 418 ab rege A, 421 quam si a, 423 debuerunt Mi, ni qua M, in qua m, 424 arva GR, 425 imperti A (imperii a) Bi, susis AbT, 426 iacerent LHosii, 427 pacis M.

410 lunge: „quid rear esse nefas (si) cui 417 Vulgo haereat interpretantur addendo fas", rell. si, cuiusmodi sententiae condicionales sunt

satis frequentes, velut Horatius: „spes sit

411 Slabit plenum dedecoris vocabulum fallendi miscebit sacra profanis", supra IV. quasi inosHhulum; proprium slare etiam ige. Sed contraria condicio requireretur : de meretricibus in lupanari, utexluvenale non haereat i. e. fac non haerere volnus et aliis notum. Hinc iudicari poterit de gortis miserabile, tamen non solum, rell. coniectura Schraderi : scandet - lectum. (413 gq.). Quare v. 417 {haereat -) separandus

a sequentibus. Legendum videtur Jiaeret

Ib. Plut. Pomp. 76 hocsoloquodefutura ^r' et hoc cum superioribus iungendum;

Cornehae ignominia petitur argumentum ^eu (415) pertinet ad «to (non ad ^ra»r):

motum esse Porapemm dicit. trahitur captiva cladis vetustae et haeret

,„ ^ . . . (manet propterea) volnus, rell.

412 Quamquam oppositum ignommiae m

V. 411 : quaraquam regia Venus, stimulata 42O „Nara neque apud populos" Bentl.,

saevitia et titulis virorura (Corneliae) non ^^^^ parum venustura sit nam quod -

vacabit ulli plus (quam Corneliae). Burm. ^^^^ .^^^^ (421), fallaci admodum argu-

servitio pro saevitia commendat, quod non mento. mtellegit quae saevilia significetur. Nimi-

rum voluptas ignominiae inferendae. Tituli 422 Perit perfectura, cf. ad X. 282. i. q. houores Crassi et Porapeii. Stimu?an^e

pro „stirau^ato" frequens confusio, sed ^23 „Ne qua vacarent" nempo hoc

propter addita iit. vir. praestat posterius. t>ello ad Crassum ulciscendum suscipiendo.

„Nudare Dacis" dativus est. Vel i. q.

414 Breviter pro : dico sive addo Parthura etiara. hoc recordaturum; similia Hor. Epist. L18.

58, Lucret. IIL 117, Cic. Tusc. QQ. L 17. 41, 426 Cortius ex Cassell. BeroL recepit

pro Archia init. fere (et ne quis). sine causa virum pro ducum (Crassorum).

126 M. ANNAEI LUCANI

Et, si Thessalia bellum civile peractum est,

Ad Parthos, qui vicit, eat. Gens unica mundi est,

De qua Caesareis possim gaudere triumphis. 430

Non tibi, cum primum gelidum transibis Araxen,

Umbra senis maesti Scythicis confixa sagittis

Ingeret has voces? „Tu, quem post funera nostra

Ultorem cinerum nudae speravimus umbrae,

Ad foedus pacemque venis?" Tunc plurima cladis 435

Occurrent monimenta tibi, qua maenia trunci

Lustrarunt cervice duces, ubi nomina tanta

Obruit Euphrates, et nostra cadavera Tigris

Detulit in terras ac reddidit. Ire per ista

Si potes, in media socerum quoque, Magne, sedentem 440

Thessalia placare potes. Quin respicis orbem

Romanum! Si regna times proiecta sub austro,

Infidumque lubam, petimus Pharon arvaque Lagi.

Syrtibus hinc Libycis tuta est Aegyptus, at inde

Gurgite septeno rapidus mare submovet amnis, 445

428 thesalia AMBE, thessaliae M(Stht) U, thessali.a G, 429 vincit R, 430 possum T, 431 transibit T, araxera G, 432 infixa a, 436 quae 0 vulgo, trunca U (trunci u), 439 redidit Mi, istas Gll, 443 armaque b, 444, 445 1. Prisc. 76.27 H, egiptcs R, hinde A, 445 septeno gurgite 1. Prisc. II. 414 Ji; septeno gurgite Nilus id. II. 416.1 H.

428 Grotius et reliqui praeter Weis. Cort.: absorbet hiatu, | occultosque tegit cursus,

Thessalia, sed in Thessalia interpretantes, rursusque renatum | fonte novo flumen

quod qui Thessaliae probarant similiter pelago non abnegat undas", II. 217 „rede-

fecerant, quasi Thessaliae locativus esse untque (redditque) cadavera campo" (ex

posset, quod non admittendum esse supra amne qui defert). „Detulit in terras" potest

ad lOSdemonstratum; Thessalia est:heUum intellegi de motu subterraneo, reddidit non

ibigestum. InfraSlO: „Thessaliaequereus". admittit aliam explicationem; evomit flu-

„Si bellum civile peractum, finitum est vius cadavera. In Cortii etBurmanni expli-

proelio Thessalico". catione, qui de vulgari cursu intellegunt,

verba „ac reddidit" vacant. — Ire per ista

430 Def/wa iung.cum /m<mp/«s,velpotius Graecum <'f»«t dia nvo;. triumpho ex hoc supplendum. Durum sed

non dubitandum. 442 „Proiecta sub austro" cf. IX. 309, 432

„ora I sub nimio proiecta die", Heins. por-

431 „Cum gelidum primum" lioc ordine recta aliquando voluit, ipse sententiam Cort., male, sic onim obscuratur connexio revocavit ad Vorg. A. X. 686. Burm. ad \ocii\>u\orum cumotprimum{irtti TuxiaTa). Val. Flacc VIII. 90. Sil. VI. 645 „latis| Transiris leg.? proiecta in campis nebulas exhalat (Me-

vania). Beiitl. quoque h. 1. porrecta, quod 434 Nudae inermes, inopes malim inter- sane recte dicitur. Sil. I 130 „Hesperio pretari quam: insepultae, tellus porrecta sub axe".

43<') Vulgo „(iuae maenia", sic intor mo- 443 Petito Heins. (de - to cf. Praef.).

numenta ununi est inacnia; sed maenia

continontpotius monumenta, quarescripsi ^45 „Gurgite aoptono" Distributiva pro

qua, et hoc concinnius est ante nbi. cardinalibus usurpant pootae non tantum,

sed Plinins quo(iue, cf. Mayor ad luv.

438 Supra III. 201 „at Tigrim subito tellus XII. lOV).

PHAKS. LiB. VIII. 428 — 460. 127

Terra suis contenta bonis, non indiga mercis Aut lovis; in solo tanta est flducia Nilo. Sceptra puer Ptolemaeus habet; tibi debita, Magne, Tutelae commissa tuae. Quis nominis umbram Horreat? Innocua est aetas. Ne iura fidemque 450

Respectumque deum veteri speraveris aula. Nil pudet adsuetos sceptris. Mitissima sors est Regnorum sub rege novo". Non plura locutus Inpulit huc animos. Quantum spes ultima rerum Libertatis habes! Victa est sententia Magni. 455

Tunc Cilicum liquere solum, Cyproque citatas Inmisere ratis, nullas cui praetulit aras Undae diva memor Paphiae, si numina nasci Credimus, aut quemquam fas est coepisse deorum. Haec ubi deseruit Pompeius littora, totos 460

a 446 contempta T, 448 ptoloms A (lo vulgo codd.), dedit M, dedita g, 449 quis ABG, qui M(quis m)VUC, 450 ne 0, nec V, 451 veteris AVGC veteri (s. s. s) MU, aula U, aulae M AVGb, 452 nec pudet a, pudeat suetos R, 454 sors ultima G Prov., 455 hsihet M, habes b, habet reli. vulgo, 457 immersere VR, 458 si fas est quemquam cepisse deorum 1. Lact. Theb. IV. 288 {omisso nom. auctoris), undae venus (ex diva corr.) b.

446 Praeter alios Tib. 1. 8. 26 „arida nec ceram. Tale quid expectamus in fine sua-

Pluvio supplicat herba lovi" in Aegypto; soriae, ubi nihil alienum a proposita

Nilus sufficit. quaestione mentem auditoris abducere

H7 ,Tota est fiducia" Heins. Causam ^«^®*- ^i^^ ^i^^^ displiceret epilogus, si

mutationis non perspicio. "^^^^ P^'** ^"'P^'''^ adderetur, ut opposita,

h. 1. necessaria, sententia iudicio lectoris

448 Frequens error est Phtol, quem nemo relinqueretur; nunc aberrat auditor illis defendet, item Ptolomaeus perpetuum in mfesma - now adnexis. Sententia (gnome) codd. certe Lucani, quod defensores inve- yidetur allexisse poetam sed sic, sine con- nit. At in Graecis nominibus Graecam clusione, est izTtQoadLdwao?. consuetudinem puto observandam; sunt

vocabula Graeca, quae numquam a librario 454 Spes quae sola superest impellit ad

Romano recte scribuntur. libere loquendum. Scholion in V: „neces-

sitas, dum sibi consulit, libere loqui com-

449 „Tutelae tuae" poprie M. Lepidi, sed pellit". „Sors ultima rerum" i. q. extrema cf. Liv. Epit. CXII „Cn. Pompeius, cum miseria cf. V. 693: „sors ultima rerum | in Aegyptum petisset, iussu Ptolemaei regis, (jubios casua et prona pericula morti | prae- piipilh sui - occisus est". Ampelius, 35. cipitare solet". Sors Guyet. cum G et Prov.

450 Nec male Weis. Veteri aula Madv. Magis inducerer, ut altero loco (V. 6 3) S2?es Advv. Crit. IL 132 pro vulg. veteris aulae, quam ut nostro sors reponerem ; necmemo- Hos., partim cum MU (v. s.) (lam probavit vetBentl.,sorscorrigens. ifa6es tuerividetur Burm.). Commendat Lentulus Ptolemaeum ^5 ^ecepi cum Bentl. et Heins. Advv. p. 161. puerum, quod non habeat vitia veteris 457 Cui pro: cuius aris.

aulae. „Ne veteri aula quadam speres te fidem inventurum, nil pudet adsuetos

458 Undae nempe Anadyomene e mari

, .„ c^ , j , ' • appulsa est Paphon Tac. Hist. II. 3.

sceleri . Sed apud hunc puerum mvenies: ^

„mitissima sors est sub rege novo". Po- 460 Torios Heins. — „Totos Cypri scopu-

strema, quamvis longa, tamen in fine ab. los" potissinium promontorium Curium,

rupta sunt. Nihil attinebat dicere sortem unde traiectus in Aegyptum brevissimus,

subiectorum mitem esse, nisi inde effice- recta ad Pelusium. Venerat Syhedris ex

retur, eum qui parcat subditis, etiam erga Cilicia iuxta oram occLdentalem, deinde

socios facilem esse et ductilem tanquam meridionalem Cypri.

128 M. ANNAEI LUCANI

Emensus Cypri scopulos, quibus exit in austrum,

Inde maris vasti transverso vertitur aestu ;

Nec tenuit gratum nocturno lumine montem,

Infimaque Aegypti pugnaci littora velo

Vix tetigit, qua dividui pars maxima Nili 405

In vada decurrit Pelusia, septimus amnis.

Tempus erat, quo Libra pares examinat horas,

Non uno plus aequa die, noctique rependit

Lux minor hibernae verni solacia damni.

Comperit ut regem Casio se monte tenere, 470

Flectit iter, nec Phoebus adhuc nec carbasa languent.

lam rapido speculator eques per littora cursu Hospitis adventu pavidam compleverat aulam. Consilii vix tempus erat; tamen omnia monstra Pellaeae coiere domus; quos inter Acoreus, 475

lam placidus senio fractisque modestior annis, (Hunc genuit custos Nili crescentis in arva

461 eraensis Mi, 462 transfuso U, aesto Mi, 463 supra gratum m. rec. scr. casiii A, casum (s. s. i) UG (gratum g), (cassum antoa scr. G), 464 vento u, 465 tenuit m (pro: tetigit), 469 solatia A, 470 casio se M, casio ma, cassio A, casto Bi, teneri BEi, 471 langunt Mi, langent Ui [adhuc] B, 472 equis M (s. s. e), 475 achoreus V, acoreus G, acoreos (supra ultimam o scr. u) MABj, (inte)r acoreus omisit consulto U, vacuum. spaHum postea explefum, 476 fractisque — annis 1. Schol. luv. IV. 81, modestius T, 477 nunc F.

462 Veryifur Heins. Advv. p. 165, nititur 467 „Tempus erat" Pompeius occisus est Cort. Absurdum verritur Heinsio adscribit d. 28 Sept. 48 a. C. (pridie natales ipsius Burni. Nec reliqua satisfaciunt. Naviga- 29 Sept. Vell. Pat. II. 63). Cum hoc Luca- verat legens oram Cypriam, nunc ora re- nus saiis recte convenit (aequiuoctium est licta vertilur in meridiem, obliquo vento et 21 Sept.), nempe si neglegimus discrimen maris fluctu. veri ot adulterati temporis. Ke vera non-

dum sol in Libra erat. — ^'xamwaf examine

463 Casium falsa correctio est in aU vel libra aequat. (casum s. s. i), G (casium ex cassum corr.),

quao olferrct hanc absurdam sententiam: 468 „Non plus" i. e. non amplius uno

non tenuit Casium, itaque flexit iter in die aequa (nocti et diei); per unum tantum

Casium, compara v. 47U. Signiflcatur Pharus '■^'^'^' (aequinoctiura) aequat Libra noctem

prope Alexandriam. In monte Casio lucem ®^ diera.

luxisso nemo tradidit; sic taraen Oud. 469 Nocti hibernae lux minor (broviores

Montem parum apte Pharum dicit, quem dies) rependit solaciadamni verni (iaclurae

orrorem Irustra viri docti corrigere conati a vere inde toleratae).

sunt: turrim. mohm (Bentl.), portum. Fla- ^.^ ^^^^^^^ monte" cf. b^9.Flectit iter, non

minepoTlum Heins. araplius Alexandriam Pelusio vela dare

464 „lnflma.iue - vix totigit". VoUi da- cc)natur, sed oriontem versus in montem turus orat Alcxandriam i. e. ad ostiura '^asmm.

occident.alo, Canopi, nunc vento adverso 474 Consiliis Heins. Advv. p. 16B, Cort.

vix attingit ostium Pelusiacum (orientale), ex detorr. Scnium (476) soli poetae pro aetato

(|Uo Cypro advectus primuni pervoniebat. senili, optima podestris oratio pro taedio

.„„ ^. ,. . . .. tantura usurpat. Fractis alibi: „lassis".

460 „Septimus aninis" 1, q. soptinium

ostimii. 477 Mempliis ipsa dicitur custos Nili, i.o.

PHAKS. LIB. VIII. 4(31 — 490.

129

Memphis vana sacris; illo cultore deorum

Lustra suae Phoebes non unus vixerat Apis)

Consilii vox prima fuit, meritumque fidemque 48i

Sacraque defuncti iactavit pignora patris.

Sed, melior suadere malis et nosse tyrannos

Ausus Pompeium leto damnare Pothinus:

„Ius et fas multos faciunt, Ptolemaee, nocentis, Dat poenas laudata Fides, cum sustinet, inquit, 485 Quos Fortuna premit. Fatis accede deisque, Et cole felices; miseros fuge. Sidera terra Ut distant et flamma mari, sic utile recto. Sceptrorum vis tota perit, si pendere iusta Incipit, evertitque arces respectus honesti. 490

479 plebes A (phoebes a), plebis B, rexerat Y, vexerat R, 480 fi(lem[que] Ei, 481 de- functo T, pignera G, 483 damnare AiG, photinus MA (h a m. 2.) EV, pothinus UG, 484 ptolomeae E {ut semper o in 2 sylL), thpholomee G (voluit phtholomee), 487 terrae ABiT, 488 destaret c, et flamma MVGCProv., ut flamma AU, 489 iussa Bi, 490 artes G (arces g).

observasse Nili incrementa quoniam habe- bat vedo/xstQiov, apparatum, quo aquae ad- ventus praevidebatur; cf. Strabo XVII. 48 (Cas. p. 817).

479 Duxerat („ex 2 melioribus") Heinsius p. 165, quod, quantum video, praestat. Novus Apis (vetere interfecto)aperitperiodum lu- narem, ab eo initio igitur ducuntur menses novae periodi. Sua cuique Api est Phoebe, i. e. periodaslunadefinita. Kixera^ eo minus mihi aptum videtur quod tota ^rjoig peri- phrasis est notionis vivere, in quali peri- phrasi ipsum vocabulum quod nfQKpQaon- xtu^ quasi divinandum datur, non debet usurpari. Nolui tamen in re satis obscura nimis fidenter lectionem codicum mutare. Oud.: „Sistra vexerat vel duxerat", nempe za oEiatQa tenent et movent sacerdotes et Apis in pompa praecedit sacerdotibus (!) Apis post constitutam periodum macta- batur et novus in honorem succedebat. „Non est fas eum certos vitae excedere „annos, mersumque in sacerdotum fonte „necant, quaesituri luctu alium, quem sub- „stituant". Plin. NH VIII. 184. Lunae for- mam corniculatae Apis monstrabat (Phoe- bes) ut notum.

480 „Vox prima fuit" i. q. primus dixit. Meritum et fidem Pompeii celebravit et foedera, quae Pompeius cum patre Ptole- maei inisset, et suasit ut reciperetur. Vid. SchoL Voss. Omisit L.: „sed non persu- asit". „Sed (482) melior (quam Achoreus) suadere malis (his, huic malorum concilio),

erat Pothinus". Frustra in malis haeret Burm.

483 Forma Photinus, quae hoc et aliis locis in codicum parte invenitur (Caes. Civ. IIL 108, 112, Plut. Pomp. 77) manifesto corrupta est siquidem (t>cjtsiv6g (a (p6)g) primam producit; nomen Graecum IJo&si- v6g. Natum mendum in aliis quoque pro- priis ex adspirationis /usta^-idosi, cuius sunt exempla iJhijto, pro pytho. Chalcedon et Calchedon, alia (cheruchus, Bosphorus supra).

484 lus et aequum nimia religione obser- vata faciunt ut noxius videare. Dum Pom- peium tueris, Caesari scelestus eris. Nocens pro scelesto 1, 203, X. 474. Sententia magis philosophica: „ius et fas constitutum fa- ciunt", rell. (opp. vera iustitia etprobitate) ab hoc loco aliena. „Probitas laudatur et alget" luven.

486 Deisque I. 128 „victrix causa deis placuit, sed victa Catoni" (Hask.) Dei sunt subiecti fato.

487 Terrae Oud. Cort. Nihil probat locus Horatii (Cort.), apud quem constanter vo- cabula differentiae et distantiae dativum regunt.

490 Incipis Heins., Bentl. — Arces tutis- sima quaeque. De figurato usu vocabuli arx, qui est in „arcem occupare" pro „ty- rannidem afiectare" noli h. 1. cogitare (Mayor luv. X. 307).

r

130 M. ANNAEI LUCANI

Libertas scelerum est, quae regna invisa tuetur,

Sublatusque modus gladiis. Facere omnia saeve

Non inpune licet, nisi dum facis. Exeat aula,

Qui volt esse pius. Virtus et summa potestas

Non coeunt; semper metuet, quem saeva pudebunt. 495

Non inpune tuos Magnus contempserit annos,

Qui te nec victos arcere a littore nostro

Posse putat. Neu te sceptris privaverit hospes,

Pignora sunt propiora tibi, Nilumque Pharumque,

Si regnare piget, damnatae redde sorori, 500

Aegyptum certe Latiis tueamur ab armis.

Quidquid non fuerit Magni, dum bella geruntur,

Nec victoris erit. Toto iam pulsus ab orbe,

Postquam nulla manet rerum fiducia, quaerit

Cum qua gente cadat; rapitur civilibus umbris, 505

491 iniusta ab, 492 sublatosque Mi, gladli A (gladiis a) BEVTCG, gladiis MbvU, sevae U, 493 exeat — pius (494) 1. Prisc. 288.8 H, cum 0 vulgo, 494 volet a, 495 metuit b, saeva U, 496 impunet vos E, 497 nec M, ne ET, 498 potat Ui nos abCU, te MAVGu, 499 propriora a, nilumque MTUA, nilonque VG. pharumque AMT, pharonque VGU, 505 umbris MABC, armis mVUa(manu scholiastae), arvis G.

491 „Libertas scelerum" sc. committen- pudendus (et poenitendus). Quidni ex con-

dorum. „Sublatus modus gladiis" (hoc sine suetudine vulgari L. pvdebuntl Nam ple-

dubio praestat prae: gladii, i. e. „quod beius sermo talia tenet. Quod Bentl. pro-

intemperanter gladii sive visadhibentur") ponit est temerarium. Sententia optiraa:

novum subiectum efficiunt anle esf iuxta tyrannus qui a caede (saevis) abhorrebit,

„libertas scelerum". semper metuet inimicos, quostollere pudet.

„ . „ , , ^ . ™ , . . 498 Semicolon post hospes Hask. Vulgo

493 Recte Schol. Lips. ap. Web.: „ni sis ^^^^.^^. _ ^^ ^^ .^ .^^^^ ^^

assiduus m faciendo" Id non mest m _ pignora sunt tibi propiora, quam

vulgata cum (i. q. quoties); praeferendum p^,^; j ,^,^,,. ^ ^. ,,dico vel moneo

est dum: quamdtu summam rerum tenes, ^ ^^^^,,^ ^.^,_ ^^ ^j^_ ^^^^^ ^,^_

nemo rationes a te exigot. In ipsa mmria ,^ ^,^ .^ ^^^^ ^^,,^^ .^^^^

committenda {cum) impune quisque est pt^i,„,,,,^,. Certe (501) melius est huic

nam tum supenor est; hoc dicere nihil x • • • x j

iidiii Luui ="1"-''" „ ' ., quam exteris miperium tradere. opus erat. Sensit Grotms, quem soquitur

Burm. - Bentl. scribit (492): „faceroomnia 50o Pro umbris quod in mVUa est armis

quae vis \ non P^oitnjacelicet nisi otm facis", speciem habet intorpretamenti. nec tamen

non satis apparet, cur. umbris potest probari, quod, si intellego

interpretes, de umbris occisorum accipitur

494 Volef Grot. Fortius ost praesens. Alia rompeium agitantibus; at do animabus, ratio est futuri mefnet (495), ubi de futuro ne plura dicam, rapitur parum aptum, facto agitur, non uL h.l.iussuni proponitur. adiunctum ciiiUbus paeno iueptum est. Cf.

Mnem. XIX. 33. Legendum puto: „rapitur

495Qwe/wturamouetuH^Bontl. pro: „quem civilibus undis". Motaphoricae significa-

saeva pudebunt", quia haec constructio tionis vocabuli wnrfa unume.xemplum attu-

verbi pudere non sit „saeculi Lucarii". lisse sufflciet Hor. Epist. L 1.16„nunc agilis

Nempe Terent. Ad. 754 „non te haec pu- flo et mersor civilibus undis". Nunc vix

dent?" et Tnrpilius ap Non. 21.25, v. 1U2 compos sui est, tempestas belli eum pro-

Ribb. „num illum illaec pudet?" (quod non ripit. Undis iam Trillerus, quem refutat

soUicitanduni) ot saepius pudct personaliter Oortius, nec tamon porsuadet. Diversus est

(ut aiunt) ut „idno pudet te?" apud Plau- locus X. 830, quo provocat Ou d. Cf. rapi

tum, Non tantum comicae dictionis est mur, 622.

PHARS. LIB. VIII. 491 — 526. 131

Nec soceri tantum arma fugit: fugit ora senatus, Cuius Thessalicas saturat pars magna volucres, Et metuit gentes, quas uno in sanguine mixtas Deseruit, regesque timet, quorum omnia mersit, Thessaliaeque reus, nulla tellure receptus 5io

Sollicitat nostrum, quem nondum prodidit, orbem. lustior in Magnum nobis, Ptolemaee, querellae Causa data est. Quid sepositam semperque quietam Crimine bellorum maculas Pharon arvaque nostra Victori suspecta facis? cur sola cadenti 515

Haec placuit tellus, in quam Pharsalica fata Conferres poenasque tuas? lam crimen habemus, Purgandum gladio, quod nobis sceptra senatus Te suadente dedit. Votis tua fovimus arma. Hoc ferrum, quod fata iubent proferre, paravi 520

Non tibi, sed victo. Feriam tua viscera, Magne, Malueram soceri ; rapimur, quo cuncta feruntur. Tene mihi dubitas an sit violare necesse, Cum liceat? Quae te nostri fiducia regni Huc agit, infelix? Populum non cernis inermem, 525 Arvaque vix refugo fodientem mollia Nilo?

506 fugit fuyit M, fugit tonet ora a, arma senatus C, 509 omina mE, agmina m(duae in M var. lect.), 511 perdidit MVUCG, 512 ptolemeoe M, querellae MA, 513 quod C, 514 maculat a, paron M(s. s. h), armaque BiET, arvaque 0, 515 victori . M, victoris a, cadondi MA (cadenti a)BE, cadenti VUG, 518 pugnandum G (purg. g), 520 tunc fenum g, 525 incermem M, Post 525 sequuntur in M 549—552, linea transversa per singulos ducta et signa transponencli apposita, 526 refugo M, fod. omnia B, mollia om. s. s. m. 1 E.

506 Haeret Burm. ossa proponens. Ora transposuit an et cum: „cum sit violare

i. q. adspectum, pudet eum coram senatu. necesse, an liceat" bona sed admodum trita

510 Thessaliae 1 n ralamitafis Thfi^s-i sententia. Bentl. „tene - iugulare" quod

,. - .oo r, T^-j. 1 j X,- in pedestri oratione neceasarmm esset; li-

licae, cf. supra 428. Perdidtt, vulgo, dubi- \_. . ,. ^ • , t ,f

. , -r. _rl. 7-7-//AN A- ■ centiaeenimpoeticaeest:, ,violarealiquem '

tanter Damste; »rorfifh< (A) odiosum magis , •,.. . . ,. . , „ r^- -^

videtur: „offlcio defuit tutandae Aegypti". f^^ "^^°«P^^" \^^ ^^ ^^^^^^ J'''^^'^ ' ^^' ^'

Ex persona Pothini sic dici potuit. ProdidU ^^^,."^^°/f f,* ^^.'"^ T'' !T- ^" ^'"^ Cortius Weis intulisset)". Mire mventa sententia.

513 Inde a „quid" apostrophe ad Pom- 525 Inermis vulgo est non: qui armis

peium absentera. gerendis impar est, sed: „qui arma non

521 „Non tibi sed victo" non in te, quod ^^jf ' P^opterea iMertern praeferrem. Sed

Pompeius esses, sed in te, quia vicius es ^^^il mutandum Malo tamen Cortius ad

i. e. debilis et inutilis. ^^^^^^^^^SfJ^'}.^fa'^ ■ P'^^^^^^^ ^^ ^'^'

kenb. ad Sil. XIII. 76, cuius exemplaomnia

524 „Cum liceat" cum victus sis et in pro me faciunt, sic etiam Heinsiana ad

potestate nostra. Hoc ipso iam probabatur Qv. Metam. V. 175. Utique non absurdum

necessitas violandi iuris; amicis Pompeio est: non cernis Aegyptios (vulgo) arraa

fidblibus erat, quod omnia a victore, Cae- jjon ferre.

sare, timerent; necesse erat eum interflcere,

si qui sibi consultum vellent. Grotius 526 Refluo Weis. ex Argentinensi.

182

M. ANNAEI LUCANI

Metiri sua regna decet viresque fateri.

Tu, Ptolemaee, potes Magni fulcire ruinam,

Sub quo Roma iacet? bustum cineresque movere

Thessalicos audes, bellumque in regna vocare? 530

Ante aciem Emathiam nullis accessimus armis,

Pompeii nunc castra placent, quae deserit orbis?

Nunc victoris opes et cognita fata lacessis?

Adversis non deesse decet, sed laeta secutos.

Nulla fides umquam miseros elegit amicos." 535

Adsensere omnes sceleri. Laetatur honore Rex puer insueto, quod iam sibi tanta iubere Permittunt famuli. Sceleri delectus Achillas, Perflda qua tellus Casiis exultat arenis Et vada testantur iunctas Aegyptia Syrtis, 540

529 quo U (qua u) G, qua rell. vulgo, cinerisque Mi (ut vid.), moveri ABT, 530 tes- salicas A (cos a) Bi, 531 atiam c, 532 pompei (ut semper) M, quem T, 533 victores U (correxit m. 1), hunc T, 534 deesse M, desse (e add. m. 2)AU, deesso EV, secutos (corr.: - tis) U, 536 omnis M, 537 licere MEA, liceret B, iubere VUG, 538 Achillas 1. Prob. IV. 23.13 K, permittunt BEV, permittant, rell. vulgo, 539 exultatV(excurrit v m.2)Rg, excurrit rell. vulgo, 540 sortes a.

527 „Metiri" rell. „Regna (aeque ac pri- vatos) decet metiri sua". Sua et regna divelluntur; ferendum eo, quod metiri sua fere proverbii vim habet. Non est igitur cur cum Benti. legamus „metiri sua quem- que" violenta correctione. Si quid duri est in vulgata, facile excusatur festinatione.

528 Ov. Trist. I. 6. 5 „te raea supposita veluti trabe fulta ruina est". Ruina i. q. id quod minatur ruinam; inde „Magni fulciro ruinam" est praevertere ruinani Magni. Sub ruina quao nondum est, sed minatur, non potest quidquam iacere. Nimis fortasse subtile hoc videretur ad poetani corrigendum; at cum optio detur inter vulg. „sub qua" et „8. quo" posterius prae- tuli ; ita UG. „Iacerc sub aliquo" figurato dicitur, „iacere sub ruina" non item; in hoc iacere habot propriam vim.

634 Insigni brevitate obicitur („adver- sis — decot") et redarguitur („Hed hacta secutos"): oflicium opem forendi afflictis incumbit tantum in eos, qui ox prosperis fructum tulorunt.

535 I. q. non est fidos (sive numqnam pro fldo fuit) misoros adsciscero aniicos (sod misericordia).

537 Contra reliquos ft hoc quoquo loco (cf. ad 528) U veram praobot lectionom, pro qua Wois. recepit licere, ab Hoitlando

quoque p. 524 defensum collato v. 524. „Permittunt ei iubere" planam habet et liquidam sententiam (Pompeium interfici); contra licere dure pro: „permittunt (ei) credere sibi licere". Permittimus, opinor, alicui, quod faciat ipse. Permitlunt (iubere) vere Damste ; melius est quam permittant, verba enim e personanarrantiselectasunt.

539 Exultaf ex VRg recepi cum Oud. ut difficiliorem lectionem, unde excurrit na- tum videtur. Scilicet exultaf, explicatum per cxurgit,€xcurrit peperissecredo; audacia translationis in Lucano non sufficit facile ad reiciendam lectionem; et vulgata offen- sione non vacat; excurrerc enim, Lucano saepius usurpatum,est \.q_.prominere nempe in mare; promontorium autem (et est Ca- sius 9sv(l)6vii Ti; loipo^ itx^MTiiQid^uiv teste Strabone) non fit arenis sod solida terra, scopulo, certe aptiusest: exurgit ex arenis Casiis. Verg. A. III 557 „exultantque vada" sano diversum, et „exultat arenis pastor" Stat. Silv. I. 2.213 nihil huc facit (Hos.). Pro perfida: fervida Heins. Sed cf. Florus I. 39. 6 R (III. 4 D.) „perfidum glacie llumen", supra V. 415. Exultat i. q. tumot. Perlida tel- lus se eflert, gaudet aronis, quibus tutaest.

540 Vada testantur propinquas esse Syr- tes. Casius mons, ubi Pompeiusinterfcctus ost, multum distat a Syrtibus, sed cf. ad 648.

PHARS. LiB. VIII. 527 — 554. 133

Exiguam sociis monstri gladiisque carinam

Instruit. 0 superi, Nilusne et barbara Memphis,

Et Pelusiaci tam moUis turba Canopi

Hos animos ! Sic fata premunt civilia mundum !

Sic Romana iacent! Ullusne in cladibus istis 545

Est locus Aegypto, Phariusque admittitur ensis!

Hanc certe servate fidem, civilia bella:

Cognatas praestate manus, externaque monstra

PelUte, si meruit tam claro nomine Magnus

Caesaris esse nefas. Tanti, Ptolemaee, ruinam 550

Nominis haud metuis? caeloque tonante profanas

Inseruisse manus, inpure ac semivir, audes?

Non domitor mundi, nec ter Capitolia curru

Invectus, regumque potens, vindexque senatus,

541 monstro a, monstra g, cladisque Tg, 542 a superi c, 543 molles Mj, pelusiaci — canopi 1. Stat. Silv. 11. 7.70, 544 si B, 545 placent M, iacent m, nullusne RG (ullus g), 546 phariosque a, 548 prestata Bi, 549—552 omissos in marg. supplet M, m. 2ae coaeva, scriptos tanqnam prosariam orationem; ibi aliquot syllahae abscisae sunt, reliqua sine variet. lidem versus in textum recepH post 525 {vid. supra) habent varietatem infra scriptam, 649 repellet et si M, 551 autum vis M, metuit Ei, 562 inpune M, aut semivir G, 553 ne domitor g, capitalia BU (s. s. o), 554 reg.umque M.

541 „Sociis monstri". Quaeritur quod mon- magis durum quam Augustus pro Augusteus

strum significetur. Achillas? parum recte, et multa alia. „Fata civilia" i. q. fata s.

ille est enim subiectum: „Achillas carinam calamitas belli civilis. „Sic fata" nempe ut

instruit sociis monstri" male pro : suis. An sit locus Aegypto in mundo regundo. V. 547

Ptolemaeus? sed is puer est nec auctor facti, „hic certe" malebat Heins.

nimis credulus, sednonmaleficus. Guyetus: ^ ^ ^. ^ . ,,

monsfris, Heins. Advv. p. 165: „sociis mon- '^*^ "^^ "^^'^^^t - nefas" Quoniam Ma-

stri cladisque", quo difficultas non tollitur; S"^'^ "^^^"it non ab inferiore viro, quam

conieceram „tonsis gladiisque" (sociis dati- ^^^«^^ ^'^^' °««i^^- Cum nefas i. e. id in quo

vus = sociia navalibus); sed Burmanni ^^^-^^ committitur cf. crimen et sceliis: id

correctionem monstrum = Achillas ut ^" ^"^ peccatur (verwijt).

simpliciorem praefero. 552 „Exseruisse manus, impure o semivir"

543 «Pelusiaci - Canopi". Non distin- vel (?) „impune" volebat Heins. teste Burm.

guit L. extrema ostia Nili, Pelusiacum et „Caelo tonante" quamvis lupiter regnet s.

Canopicum. Constat ex Plutarcho, Dione, ^um I. in caelo est. Inseruisse i. q. admo-

Caesare prope Casium, ubi tunc Ptolemaeus visse; cf. IX. 1072.

sororem bello preraebat, non longe aPelu- 55^ j.egumque potens" Heins. - Bentl.:

'!? Aao^^lT^"^ esse Pompeium. Cf. Oud. rerumque potens". Non assequor; gloria

ad 463. btadns 13(J0 Canopus Ulmc abest. ^.^^. po^p^io reges devicisse. „Capitolia

HincexplicaturquodSyrtesv.540invicinia ingressus» (553) ut notum est, mos erat

collocat. Alii Lucani exeraplo Pelusiacum ^^^^^^ ^^ Capitolium triumphantem impe-

Canopum dicentes peccarunt (cf. Cort.) Hoc ,^torem ut lauream deponeret in templo

quidem versu dihgenter loca erant distin- j^^i, Capitolini. Ceterum tota periodus

^^^^ ^' 553—556 aberrat quodammodo ab instituta

545 „Fata premunt crudelia mundum" oratione: in mente habebat poeta: non

Bentl. quod civilia versu abhinc tertio le- domitor mundi, non regum potens, non

gitur, et „aliud sub civilia latere credit" etc, (sed) Romanus erat. Notus usus est

Cortius. Civile Lucano non tantum signi- negationis non pro non dicam vel ne dicam,

ficat quod est civium, sed etiam quod est gr. ou/ on vel oy/ ottcu;. Obscuratur haec

civilium (bellorum), sic crimeyi civile VII. constructio insertis verbis „Phario — po-

538, civile nefas VII. 432, al., idque non est terat" clausulae praemissis.

134

M. ANNAEI LUCANI

Victorisque gener, Phario satis esse tyranno 555

Quod poterat, Ronianus erat? Quid viscera nostra Scrutaris gladio? Nescis, puer inprobe, nescis, Quo tua sit fortuna loco: iam iure sine ullo Nili sceptra tenes : cecidit civilibus armis, Qui tibi regna dedit.

lam vento vela negarat 560

Magnus, et auxilio remorum infanda petebat Littora, cum contra non longa vecta biremi Adproperat scelerata manus, Magnoque patere Fingens regna Phari, celsae de puppe carinae In parvam iubet ire ratem, littusque malignum 565 Incusat bimaremque vadis frangentibus aestum, Qui vetet externas terris advertere classis./ Quodnisi fatorum leges intentaque iussu Ordinis aeterni miserae vicinia mortis Damnatum leto traherent ad littora Magnum, 570

557 scrutari U (s e corr. acid.), 558 nam iure T, illo T, 562 quem 0 vulgo, longe AET, longa a o. rell , liremis a, 563 adpulerat 0 vulgo, 564 celsa ABEGT, celsae MVA, caelsa U, 566 hestum R, 567 externis (corr. in — as) ABi, excelsas v, adpellere MABRg, expoUere G advertere Ua, 568 quo nisi AB, 569 misere M, vicina MiBi,

t 570 lego R, magno M, magnu m, Post 570 sequitur in A v. 573, verus ordo litieris abcd

praepositis resiituHur, B (corr. b).

557 „Nescis — nescis" I. 521 „danda tamen venia est tantorum danda pavorum".

558 „Iam iure sine ullo". Haec sic dicun- tur, quasi victo Pompeio irrita futura essont omnia eius acta. Dederat Pompcius, mortuo eo regnum Aegypti redit ad senatum. Tn- geniose Schrader: „cecidit si vilibus armis' nec tamenvere; nam vilibus (interemtoris) armis nondum ceciderat P. sed bello.

560 Navis Pompeii ad littus advehitur remis, ut mos in mari ignoto. Huic ox adverso (quem, Pompeium, confra) „adpu- lerat scelerata manus" non inteHogi potest, nlsi do accessu ad navem Ronianam. Pri- mum usus verbi rt;;jofZ/e?v!eMt dubius, sigiiili- caret ,,ad navem appellero"; cymba Aegyp- tiorum navom Uomanam assecuta orat; doindo plqporf. vitiosum estquia Pompoius littus nondum appulerat, sod appellobat (si verbo sic licct uti). Conieci adpropcrat, id(iuo vidi iudicio Bentleii contirmatum. Potissimum alterum argumontum me mo- vet.Et pro ({ucm contra requiritur fero: „ru»t (quom) contra". In soquentibus subiectum est manus, facilo quisquo intollogit: durem eius vorba facere. Vocabulum adpropcrat

opportunum est corruptelae, per compen- dium sic scriptum adpperat (pro per comp.); omissa una P, ut saepe neglegentia, adpe- RAT correctum adp{ul)erat.

566 „Bimarem" utrinque a promontorio. Dictum pro: vadis frangentibus utrnmque mare in aestum (branding), ut aestus oxi- storet. Externas, nempe externis nautis non erant cognita vada et mitissimum appel- lendi tempus.

567 Advertere contra auctoritatem reli- quorum paene omnium ex U cum Hosio recepi, contra censonto Heitlando p. 154; appellcre liac quidem sententia librariis ma- gis familiare erat ({wnm advertere ; advertere sententiae magis aptum, quae est: inter aestus et vada navem dirigere, cursum tenere. Hos. atfert Aen. V. 34, VII. 35. alia.

569 „Ordinis aeterni" de sorie causarum intollegc a mundi origine constituta cf. ad VI. 606. Simplicius: nisi fatale osset Pom- poiuni interfici. Favent fato omnia,utnunc occaecatio comitum. Si secus fuisset, ne ul- hnn quidoni sociorum,ne stultissimum qui- dem tugiHsout praesagia, hoc potissimum : venturum fuisso, rell. DicratU condicionale.

PHARS. LiB. VIII. 555 — 590. 135

Non ulli comitum sceleris praesagia deerant;

Quippe, fldes si pura foret, si regia Magno

Sceptrorum auctori vera pietate pateret,

Venturum tota Pharium cum classe tyrannum.

Sed cedit fatis, classemque relinquere iussus 575

Obsequitur, letumque iuvat praeferre timori.

Ibat in hostilem praeceps Cornelia puppim,

Hoc magis inpatiens egresso deesse marito,

Quod metuit clades. „Remane, temeraria coniunx,

Et tu, nate, precor, longeque a littore casus 580

Expectate meos, et in hac cervice tyranni

Explorate fidem." Dixit. Sed surda vetanti

Tendebat geminas amens Cornelia palmas:

„Quo sine me, crudelis, abis? Iterumne relinquor,

Thessalicis submota malis? Numquam omine laeto 585

Distrahimur miseri. Poteras non flectere puppim,

Cum fugeres alio, latebrisque relinquere Lesbi,

Omnibus a terris si nos arcere parabas.

An tantum in fluctus placeo comes?" Haec ubi frustra

Effudit, prima pendet tamen anxia puppe 590

571 nonnuUi AMiBR, pressagia Mi, aderant E, derant A (e s, s. a), deerant EVU, qui erant (corr. m: deerant) Mi(Stht), 574 pharium sociosque G (s. s. classemg), 675 ce..dit M, cedit U, 676 iuvat M, [que] ABMj, 577 puppem VR, 579 cladis (corr. ex clades) U, 580 e litore MVUg, a AGc, 582 surda MAU, dura Vg, vetata Mi, 583 ardens cor- nelia G, 584 relinquor M, ab is M (ab his?), 685 manus Bi, omne A (i add. a), homine EiR, 586 puppera VU ( - pim u), 587 alio MVA ah'o E, alto BUTG (alio g), 588 a ter- ris MUAR, e terris V, 590 eflfu.dit M.

575 Sociosque pro classemque Cortius ex quam verbumspec^areinproximisest,idque

deterioribus aliquot MSS. et editionibus. ducit ad lalsam iuncturam. E praeter Oud.

Classis de una nave certe dicitur in for- reliqui.

mulis quibusdam ut .(me Pater) classe ^^^ ^^^^ ^^^^^ ^^ ^^^^ ^^.^^

releget" i. e. nave Hor. C. III. 11.48, ductor ^ '

classis Orontes apud Verg. A. VI. 334 etsi 5^6 „Non flectere puppim — si nos arcere

unam tantum navem habere libro I. 113 parabas", praestabat non devertere ad Les-

dictus erat (cf. Serv. ad VI. 1. 1.) i. e. prae- bum, si me abductam postea vetares ullam

fectus navalis. Sed fueritaLucano abusive in terram (tecum) escendere. dictum, tamen probabilius est quam voca-

bulumlibrariisdeberi.Etcf.infra592„stetit ^^^ ^"'^ ^trenue defendit Cortms, ante

anxia classis", quod omne dubium praecidit. «^*''' 1«^^^^ distinguit et alio cum latebrisque

lungit Hos., fort. typographi errore. Non

577 Ibat de conatu : parabat ire sive trans- alio, ut dicit Cort., sed alto abundaret. „Cum

scendere in hostilem navem. fugeres alio" nempe non Lesbum. Cur de-

^ „,... .. , . . ..^^ flexisti a cursu proposito, si mihi nihil pro-

580 „E littore» est ineptum, qui e littore ^^^^, Latebraque Heins. teste Burm., melius

adspicit ipse m eo est;qui primusscrirsit i^us, ah | terris". Sed quidquid one-

e IW. vulgarem formulam „prospicere e lit- ^^^ sententiam hanc exquisitam, intellectui

tore " temere secutus est. „A littore" longe nocet remoti debent prospectare vel expectare.

Nihil faciunt exempla Cortii h. l.,quodnu3- 590 Puppe extrema, quae erat in littus

136 M. ANNAEl LUCANI

Adtonitoque metu nec quoquam avertere visus,

Nec Magnum spectare potest. Stetit anxia classis

Ad ducis eventum, metuens non arma nefasque,

Sed ne submissis precibus Pompeius adoret

Sceptra sua donata manu. Transire parantem 595

Romanus Pharia miles de puppe salutat

Septimius, qui (pro superum pudorl) arma satelles

Regia gestabat posito deformia pilo,

Inmanis, violentus, atrox, nullaque ferarum

Mitior in caedes. Quis non, Fortuna, putasset 600

Parcere te populis, quod bello haec dextra vacasset,

Thessaliaque procul tam noxia tela fugasses?

Disponis gladios, ne quo non fiat in orbe,

Heu, facinus civile tibi. Victoribus ipsis

Dedecus, et numquam superum caritura pudore 605

Fabula: Romanus regi sic paruit ensis,

Pellaeusque puer gladio tibi colla recidit,

Magne, tuo. Qua posteritas in saecula mittet

Septimium fama? scelus hoc quo nomine dicent,

Qui Bruti dixere nefas? lam venerat horae 6 10

591 ne quoquam M, avertero MAUG, advertere V, 592 expectare c, 593 adeventum orr.: eveutum) R, 595 donare T, parantem (a m. 2) M, 596 pharia.miles M, 597 sep- tiraus BiMiUiR, et sic 609 et 668, proh V, 598 portabat G (gestabat g), 599 inmanes Mj, nuUique Vi, 600 caede a, 601 haec s. s. m 2 M, [haec] ET, vacaret M AVRG, vacasset m (3a m) aEUg, 603 ne quod G, 607 recedit M, recidet mb, 609 ducent T, 610 quid T, nef-dH M.

conversa, ut in subducendis quoque navibus 601 Rursus U melius quam M; etsi Bentl.

fiebat. Pendet corpore extra navcm por- praefert vacaref, quod tres deincops versus

recto. in assef desinant, de quo non querendum

591 „Attonito.s visus" Bontl. o libris „ali. ^st, si sententia elegantiam istam non quot" sic etiam man. alt. in F (Vat.) Hosii; ^''^titur. Miles non (unc bello vacabat, sed simplicius est „attonito metu", quia id prae- ^"^^ ""^ Pbarsalum pugnabatur vacaverat missum divisioni per >iec - nec ad utrumque ^^^g p^rtiris sic gladios (nunc inter Thes- niombrum pertinet, attonitos contra ad prius ^.^y^^^ gj^ Aegyptum) ut nulla in orbis parte tantum refercndum a loco legitimo rovul- ^^^-^^ nofas (removebas Septimium a Thess. sum cMt. „Attonito motu" comparat On.l. „t in Aegypto peccare posset). m* dativum cum ,curaoattonitao"Sil.III.i:i2,„uhilatus othicum osso puto nec opus coniectura att. ib. IV. (592. Paulo tantum licontius ,,,,,^i„vis olegante Bentleii: „(heu facinus!) ost quam „manus attonitae", „vultus atto- ^^j^j,^ ^,^-^,,. j^^ ,,.,.^., ^i^. supra ad 545. nitus' et simm. do quibus nemo dubitabit. ^j^ nefas" ut h 1 VII 4.32

Cf. Oud. „Quo(iuam", nempe in alios praeter " • '

Porapoium, i, q. alio. Visus plur. pro oculis {'AO „Qui Bruti dlxero nefas" Bruti sc.

III. 6, IX. 987. fa(;tum, quod ex „scelus" suppletur. Brutus

592 „8tetit-cla.ssis" i. o. socii navales ^•ivisRomanuMoccidit Caesarom quod nefas , n „., ' „ „ j rnr visum, tiuanto turpius si satelles barban cf. supra ad 575, • V, • i i., a j ^jio • ».

rogis Pompoium lugulavit! Ad 612 „iura"

595Reditadmomentum, quo narrationoiu cf. II. 463 („ius sui perdidit Umbria"). Pro v. 57-"j abruporat, hmc Burni. cion, quoniam lunc tortio ab-

PHARS. LiB. VIII. 591 — 626. 137

Terminus extremae, Phariamque ablatus in alnum Perdiderat iam iura sui. Tunc stringere ferrum Regia monstra parant. Ut vidit comminus ensis, Involvit voltus, atque indignatur apertum Fortunae praestare caput, tunc lumina pressit 615

Continuitque animam, ne quas effundere voces Vellet et aeternam fletu corrumpere famam. At postquam mucrone latus funestus Achillas Perfodit, nullo gemitu consensit ad ictum, Respexitque nefas, servatque inmobile corpus, 620

Seque probat moriens, atque haec in pectore volvit: „Saecula Romanos numquam tacitura labores Attendunt, aevomque sequens speculatur ab omni Orbe ratem, Phariamque fidem. Nunc consule famae. Pata tibi longae fluxerunt prospera vitae; 625

Ignorant populi, si non in morte probaris,

611 ablactus (a s. s.) M, 612 cum stringere BETg, ferum U, 613 ensem G, ensis M, enses m, 614 ivolvit U, indignatus 0 vulgo, indignatos (s. s. u) U, 615 praebere MAUG, monstrare V, 616 timuit (sic pro: continuitque auimam) ne — famam (617) 1. Serv. A. XI. 418, 617 in U ah alia manu scriptns, vellet Serv. AMUTG, possit aVgR, corrumpere — famam (f a 2» m) M, 618 sed aMVUR, at ABG, 619 consentit aG (— sit g), concessit C, 620 respexitque ORT, 621 probans T, 624 ne corr. in nec, deinde innunc M, non Bi, 625 secula c (pro: prospera), 626 probares A (— ris a) E (— ris e) T.

hinc versu (615) sequitur, nisi pro tu7ic submittere, non repugnare" ac si „consen-

(615) sua legatur. tire" de facto dici possit. Verbum corrup-

tum. Commentator: concessit legit i. e. se

614 Vulgo: indignatus. Indignatus tum gubmisit; hoc quoque contortum. Placet

cohaeret cum pressi^, ut ab a/gwe novum (ged non satis certum): „nullo gemitu

membrum mcipiat: „atque mdignatus - concussus ad ictum (est) respexitve nefas".

caput tunc lumma pressit" in quo iimc g,^^^^ singultu, gemitu" notum; „non re-

esse vitiosum sensere Burm. Cort. Bentl. gpexit" i. q. non oculos vertit in n. De-

Quibus assentiens cum Bentl. dedi indi- ^^^^^^ Burm. Cort , quod in proposita lec-

gnatur. Loco sic constituto non necesse tione non opus unam aut alteram correctionem Burm.

(vid.ad610)admittere. Bentl. „libenter"quo- 621 „Seque probat" i. e. qui sit, s. se

que „legeret": „haud indignatus operturn" vere Pompeium esse. i. e. non pudebat eum caput tegere. Recepta

vulgata praestat: pudebat eum coram For- 622 „Saecula", rell. Melius utique quam

tuna, inimica, uUa signa doloris in facie In^P- Napoleon („soldats, du sommet de

ostendere, ne inferiorem se fateretur. ces pyramides trente siecles vous regar-

dent") quatenus certe futura et viva, non

617 Posse^ Burm. Weis., /erre^Heins.teste mortua dicit, quae attendant. Burm. Vellet i. q, cuperet; clausit lumina,

ne adspiceret plagam venientem et sponte 625 „Prospera" pro adverbio. Vitae oppo-

eiularet; „Iumina pressit continuitque ani- situm verbis m morte (626). mam" sic iungenda ut ne utroque per-

tineat. „Effice ut vclis" praeceptum est 626 Jfirworen<Bentl.;non obterapero: „num-

Senecae, cf. Cortius. quam populi teinadversafortuhavtfimm^;

nunc praesta te virum". Heins.: „ignorent —

619 Consentire interpretantur: „simul spi- proberis". Sed probaris activa forma est =

rare", „conspirare" (si intellego) aut: „se probaveris (te scire pati).

138 M. ANNAEI LUCANI

An scieris adversa pati. Ne cede pudori,

Auctoremque dole fati. Quacumque feriris,

Crede manum soceri. Spargant lacerentque licebit,

Sum tamen, o superi, felix, nuUique potestas 630

Hoc auferre deo. Mutantur prospera vita,

Non fit morte miser. Videt hanc Cornelia caedem,

Pompeiusque meus. Tanto patientius, oro,

Claude, dolor, gemitus: natus coniunxque peremptum

Si mirantur, amant." Talis custodia Magno 6:35

Mentis erat, ius hoc animi morientis habebat.

At non tam patiens Cornelia cernere saevom Quam perferre nefas miserandis aethera conplet Vocibus: „0 coniunx, ego te scelerata peremi, Letiferae tibi causa morae fuit avia Lesbos, 640

Et prior in Nili pervenit littora Caesar. Nam cui ius alii sceleris? Sed, quisquis in istud A superis inmisse caput, vel Caesaris irae

6

627 sciris M, 628 auctoremve A (m. 2 que, marg.) ETg, dolae U, ferires Ui. 629 manu b, iacerentque A (lac. m 2), 630 o felix superi Gi, 631 vita MCGVU, vitae mBEA, 632 nou sum (ex non fit ut vid. corr.) ABie, 633 meos a, 634 clude M (a s. s. m. 2»)R, claude AB, gnatus V, 636 ius hoc T, 637 notam M (n s. s. m. 2), 638 complent (m 2 marg) a, 640 laotafera B, obvia U, 642 nam si a, ounis (cui ius?) a (2 vi. marg) ctiiius E (s a )n. 3), cuius M(Stht)R, cui ius e (marg.) VUG, al.i U, 643 in.mis... se M,

e (corr. inmisse, immississe MjStht), immisse A.

627 „Ne cede pudori", rell. „ne pudeat miseri {6 aS-Xtos). Locum tontavit male

te tui, deplora potius auctorem fati", Cae- Burm.

•sarem, nempe qui se ignominia opplerit. ^33 ^,^,^^^^,^ ^^ ^^^^^ ^^^^^^^ ^^^^^^

bententia Stoica ac paene Chnstiana; qui • v,-u putat peccatum solum esse dolendum,

iudicabit beatiorem qui (nulla cum igno- 635 „Talis constantid" suspicatur Hos.

minia) moritur. — Negationem ad prius Sine dubio lectius vocabulum est cus/or?m;

tantum mombrum pertinere apparet. Cf. „tantopere cohibere mentem poterat",

III. 569, IV. 604, 735, VI. 756, VII. 680, IX. melius significat intentionem obluctantis,

147, 497. Alitor Grotius: „ne te pudeat quam conston^ja. Ifen^west. gen. obiectivus,

quod iusso pueri, decreto spadonum, manu , . , x x •

desertoris occideris; non illis adscribenda ^36 „Ius", rell. 1. q. tantum poterat m

mors est, sed Caesari." animum morientem.

poi ir-^ •■ -^ ,. -^. ^ 687, sq. Ludit Heins. Advv. p. 166: „quam

m Vttae vicissitmhne amittuntur pro- ^.,.„ ^^j^ gchrad. quoque) vel „;//c quam".

spura Prospora mutantur sc. adversis, jj^^^j^^ ^ j^^ : „quam porferro fuisset". Sed

quod ocontextuhxcMo suppletur. Vtla, non .^^^ ^^j.^^^ ^^^^^ ^^.^^^ ^^ ^^^^^ n^^, ^^^^

7nors facit infelicem. r.^a (non vilae, quod ^,.^ vincebatur, amanti uxori videbatur

Weis. praetulit c. Homs. Adv. p. 160) nefas Commontator cum optimis. — „Non fit

morto miser" egregia sontentia: mors 641 Caesarom prius in Aegyptum venisse

delero potest, non infelicem reddere eura, quam Pompeium nunc donmm crodit Cor-

qui non est aut non sentit. Explica: non nelia, quod alius ausurus non fuerit Pom-

flt quis morte miser. Nihil onii.isum, peio vim inferre; non convenit cum nuntio

sed miser abstractum est generale pro: Ptolomaei v. 568, sqq.

PHARS. LiB. VIII. 627 — 659. 139

Vel tibi prospiciens, nescis, crudelis, ubi ipsa

Viscera sint Magni; properas, atque ingeris ictus, 645

Qua votum est victo. Poenas non morte minores

Pendat, et ante meum videat caput. Haud ego culpa

Libera bellorum, quae matrum sola per undas

Et per castra comes, nullis absterrita fatis,

Victum, quod reges etiam timuere, recepi. 650

Hoc merui, coniunx, in tuta puppe relinqui?

Perfide, parcebas? te fata extrema petente,

Vita digna fui? Moriar, nec munere regis;

Aut mihi praecipitem, nautae, permittite saltum,

Aut laqueum collo tortosque aptare rudentes, 655

Aut aliquis Magno dignus comes exigat ensem ;

Pompeio praestare potest, quod Caesaris armis

Inputet. 0 saevi, properantem in fata tenetis?

Vivis adhuc, coniunx, et iam Cornelia non est

645 sunt MU, sint AGREV, 646 quod votum c, 647 penrfa^ M (pendit MiStht), culta A (culpa m. 2. marg.), 648 ubera bellorum AB, 649 comis Mi, nullisque b, 653 fui digna MA (corr. m. 2) BiEi digna fui vita T, morior ut vid. Bi, maior T, munera reges Mi(Stht), geris a, 654 permitti^e saltum M, 655 artare AB, aptate G, rudentis M, 656 at Ei, ense Bi, 658 inputent a, 659 vivi^ U.

644 „Ubi ipsa viscera sint Magni" nempe saepe exigere pro agere penitus apud epicos

apud me; si Pompeium vexare vls, me post Vergilium. pete: „Vel tibi" i. c. vindictae tuae.

„ „ ^ . . , 657 Uno dono potest utrumque obligare

646 „Qua votum est victo", cui nil gratms ^^^ Pompeium quam Caesarem. „Pompeii est quam cladi non superesse. „Poenas ^^^^- ^^^^^ ^^^^^^ ^^^^^^ (exoptatam penderet Pompeius morte maiores si me pompeio) eamque Caesari expensam ferre adspiceret interfectam. „Pendat (imprt.) ^caesari sic gratificari). Impuiare i. q. in poenas illas, et videat antea (ante suam rationes referre (incomputum), inrekening mortem) caput meum poenas pendens» brengen. (De „ferre» et „referre expensum"

651 „Quo merui" Heins. Mihi vel si libe- cf. M. Voigt, K. Sachs. Ges., B. X. No, VII

rum esset optare, placeret magis vulgata; 1877 p. 561). Inputare cf. omnino luv. V.

hoc est dictum cum contemtu quodam; 14, sq., parvam mercedem laboris a patrono

hocine merui oro omni amore ? Coniunx accipit parasitus, nempe cibum „inputat

estvocativus, non appositumadsubiectum. hunc rex et quamvis rarum, tamen inpu-

653 Heins. Advv. p. 166: „moriar ne mu- ^^*-" (^ij houdt het hem na). Praecipue

nere regis, i aut mihi", rell. Nil offendit in clarum est: „qui dat aliquid et mputat,

vulgata* nec sc. moriar. contumeliam magis quam beneficium de-

^__ , , ^ " dit". Sexti Ench. 327 ap. Mayor ad luv.

655 AriOtare praeter AB tres deteriores j. i. Hask. ad h. 1. Prava significatio in ap. Cort., quod tam propter „latinitatem" vocabulo h. 1. non inest: si Caesar contendat (arfare cnira solet habere in acc. rem, quae ^^ Aegyptum, potest se commendare inter- stipatur, non quae stipat, h. 1. rudentes), fector, dicendo se eius inimici uxorem quam maiorem fidem Montepessulani sper- iugulasse Vid Schol Voss

nenduni est. Aptare Ov. Met. X, 381 „ap-

tabat pallenti vincula coUo" (Burm.) Aptate 658 „Properantem" sc. me.

G contra sententiain; hoc frustra petisset; 559 ^.^.^ ^ ^^^ ^ ^^ ^^^^_ 0^„. ^^ ^e

tantum cupit ut sibi veniam dent volun- ^^^^^^^^ invicatio in 2a pors.; transitus

lariae mortis. , „ „^„ .

ad 2 pers. v. 660 mmus aptus; porro mvo-

656 „Exigat ensem" i. q. transigat, ut cat coniugem tanquam testem iniuriae.

140 M. ANNAEI LUCANI

luris, Magne, sui. Prohibent accersere mortem, 660

Servor victori". Sic fata interque suorum Lapsa manus rapitur, trepida fugiente carina.

At Magni cum terga sonent et pectora ferro, Permansisse decus sacrae venerabile formae, Iratamque deis faciem, nil ultima mortis 665

Ex habitu voltuque viri mutasse fatentur Qui lacerum videre caput. Nam saevus in ipso Septimius sceleris maius scelus invenit actu, Ac retegit sacros scisso velamine voltus Semianimis Magni, spirantiaque occupat ora, 670

Collaque in obliquo ponit languentia transtro. Tunc nervos venasque secat, nodosaque frangit Ossa diu, — nondum artis erat, caput ense rotare, — At postquam trunco cervix abscisa recessit, Vindicat hoc Pharius dextra gestare satelles. 675

Degener atque operae, miles Romane, secundae, Pompeii diro sacrum caput ense recidis, Ut non ipse feras? 0 summi fata pudoris! Inpius ut Magnum nosset puer, illa verenda Regibus hirta coma, et generosa fronte decora 680

660 arcessere AR, arcorsore BEiM, accersoro UVG, 66t scrvo a, 662 trepide ABiMi, 663 .sonant c (sonent c, aliud scholioti) pcctora M, 664 sacrae decus Gi, 665 aciera (s. s. oculorum) U, nihil G, 670 Heniianimi ddeta postrema s Mb, seraianimus A(-misa), semianimis VUG, 671 oblique Mi, trastra Mi, 675 vendicat aV, gestare add. m. 2* M, satellis A, 676 in litura ant. tn. scriptus U, 677 recedis Mi, pompei {ut semper) A, porapeii V, sacrum diro U, 679 ille B, 680 irta AUE.

665 „Certantemque" Bentl., ea sententia aptus quara acinaces. Speculatores sive

qua Madv. Advv. II. p. 132 rainus feliciter custodia corporis Imp. hoc artificiura

aequatamque proposuit Iralam corruptuui; postea callebant. Suet II. „railes e custodia

sententia potius placatam requiritur, vide docollandi artifex quibuscumque capita

modo v. 630. Aciem cum U Heins. Oud. amputabat" (sic leg., vulgo e custodia po-

inepte. — Nam v. 667 ad lacerum pertinet. nitur post quibuseunque). Rotantes uno giro

lum Heins. sine idonea causa. gladii vivura caput araputant. Ceterura

cf. Triller ad 673. G71 „Transtro" Porapeiura cura e lembo

ogrederetur confossura tradidit raaiore 675 Ex vendicat, quae orthographia est

cuni probabilitatis spocio Plutarchus in froquens in codd. Heins. Advv. p. 166 ven-

Vita (luam Lucanus, qui in naviculaotiam iUtat malebat. ..Phariussatelles" estAchil-

amputatum caput dicit, sed maiore et las cf. 588. praeparata saevitia, qualis est Senocao

cf. e. g. Thyest. 712 sqq. Abscidebant Ko- 677 „Ut non ipse foras" cedens honore

mani socuri capita, .sub Caligula saovitia forendi divinum caput Achillae (ut = sic,

oriontalis penetrasso Roraam videtur; ea condiciono ut). Non facile est videre

Caligula (Suot. Cal. 82) inter cenam „raili- indignitatera niulto rainorera fuisse futu-

tera docollandi artiflcora" admirans imagi- ram, si ipso Septimius (qualis Romanus!)

noni satrapao (■.uiusdam rofort. Parvus cnput gestasset. Non poicrat hoc ius sibi

gladius inilitis Romani huic labori niinus vindicaro milos „operae secundae."

PHARS. LIB. VIII. 660 — 693.

141

Caesaries conprensa manu est, Pharioqiie veruto, Dum vivunt voltus atque os in murmura pulsant Singultus animae, dum lumina nuda rigescunt, Suffixum caput est, quo numquam bella iubente Pax fuit; hoc leges, campumque et rostra movebat, 685 Hac facie Fortuna tibi Romana placebas. Nec satis infando fuit hoc vidisse tyranno: Volt sceleri superesse fidem. Tunc arte nefanda Submota est capiti tabes, raptoque cerebro Adsiccata cutis, putrisque effluxit ab alto 690

Humor, et infuso facies solidata veneno est. Ultima Lageae stirpis perituraque proles, Degener, incestae sceptris cessure sorori,

681 alia secl antiqua m. scriptus in U, conprensa mV, conpressa MAUG, 682 hos T, pulsat aT, 685 postea scriptus m. simili primae U, 688 volt M (vult m), vuolt G, sceleris MGT, sceleri AB VU, arte . . nefanda M, 690 assicata M, asicata A, at siccata B, assiccata VE, ac sicc. G, exsiccata Uga, 693 sorori AMBCT, sororis a{M Stht).

681 „Manu est, Pharioque veruto" sic leg., cum distinctione post est; duae sunt actiones: prehenditur caput manu, et suf- figitur veruto. Conpressa etiam optimi codd, Sed ut caput tollatur in altum prehendilur caesaries ; pre)ne?-e eam non sufflcit. Bentl. V. 681 legit canities pro caesaries, quo vi- tium si quod est {coina iuxta caesaries) non tollitur.

682 „0s in murmura pulsant | singultus animae". Facilior Ovidio parata est excu- satio, qui Orphei capiti murmui'a adscri- bit Metam. XI. 62 „flebile lingua 1 mur- murat exanimis" quam Lucano, qui por- tenta loquitur. Utrum tale quid narratum fuerit, an merum sit inventura poetae non liquet. Superstitiosa aetate talia faci- lius fldem inveniunt.

683 „Lumina nucla" horrorem augent, sunt: non clausa. Ad pietatem erga mor- tuos pertinet eorum oculos claudere.

685 „Leges movebat" i. e. soUicitabat, abrogabat; quae hic memorantur omnia ad operam forensem pertinent, in qua magnae partes oculorum, vultus, vocis, eloquentiae omnino. Reges, quos huc adsci- vit Oud., ab h. 1. alieni. Satis campus et rostra deflniunt vocabulum leges.

686 „Hac facie": sub hac (Pompeii) facie Romae appirens contenta eras s. beata tibi videbare.

688 Sceleri aptius est quam sceleris; otiosa est notio roO super, si sceleris legi- tur: sufficiebat: esse, exstare. Hoc vult: diutius exstare monumentum quam memo- riam facti. Palaeographicis rationibus prae- staret sceleris, quod littera (s) facilius so- cordia omittitur quam additur. Sceleris Ond. Burm. Hos.

690 Optime Hos. adsiccata, vulgo exsic- cata (debebat scribi exiccata, ut a seco: exicare {arundinem) simm.). Ex aclsiccata reliqua varietas faciiius explicatur {acsic- cata, et sicc, exsic.) quam ex exiccata. Praepositio ad in composito huic loco ac- commodata est, significans: in superficie, ut in adurere, adtondere. „Rapto cerebro" i. q. erepto, extracto.

Ib. „Ab alto" a vertice; caput pronum cogitatur; cerebrum et omnis putredo per nares extrahebatur hamo quodam, ut auctores et monumenta Aegyptiaca docent.

692 Periura Heins. acute; sed peritura i. q. in eo ut pereas, ut in „periturae mae- nia Troiae"; equidem praeferrem tamen periura. Sororis male Weis. Hi duo versus (G92, sq.) summae sententiae praeponun- tur, quae est: „cum tibi (ult. Lag. st.) Alexander sacrato monte servetur et regum cineres et Ptolemaeorum manes pyramides claudant, littora Pompeium (tua opera) feriunt!"

142 M. ANNAEI LUCANI

Cum tibi sacrato Macedon servetur in antro,

Et regum cineres extructo monte quiescant, 695

Cum Ptolemaeorum manes seriemque pudendam

Pyramides claudant, indignaque Mausolea,

Littora Pompeium feriunt, truncusque vadosis

Huc illuc iactatur aquis? Adeone molesta

Totum cura fuit socero servare cadaver? 700

Hac Fortuna fide Magni tam prospera fata

Perculit, hac illum summo de culmine rerum

Morte petit, cladesque omnis exegit in uno

Saeva die, quibus inmunes tot praestitit annos;

Pompeiusque fuit, qui numquam mixta videret 705

Laeta malis, felix nullo turbante deorum,

Et nullo parcente miser. Semel inpulit illum

Dilata Fortuna manu. Pulsatur arenis,

Carpitur in scopulis, hausto per volnera fluctu,

694 dum T, 695 et regum - claudant (897) 1. Serv. D. A. XI. 849, instructo ET, 698 trucusque (n s. s. m. 2) M, 701 fide . magni M, fidem Bi, 702 pertulit vulgo 0, 703 morti Bi, omnes M, 704 dies BG, 709 scopolis Mi.

694 Cf. X. 19, unde intellegetur, h. I. cti?iY i. q. adflixit, stravit. Sic confunduntur, Alexandrum postponi Porapeio. cingere et tingere in Veneta supra I 619,

causa (ca) et tam {ta) Drakenb. ad Liv.

695 „Regum" pharaonum, Ptolemaei dein- VIII. 14. 1, reirimentum (a terendo, post ceps sequuntur. „Extructo monte" pyra- tritionem residua) et recrimentum Keil ad midom significat. Multis pro sua coni. Varr. RR. I. 64. cumulus et tutnulus Prop. mole pugnat Cortius, quam non tam prae- IV. 16. 29 (Lachm.), crux et trux Voss. fracte damnaverim quam Burm. - „Ex- 2 Liv. IX. 18. 5, cf. „R. Unger Sinis" tructus" acerbe et per oxymoron pyra- p. 14, 217.

midem notat.

703 „Sorte petit" Heins. 1.1., et Advv.

698 „Aeguora Pompeium" Schrad. Non p. 166, Marklandus sorte dedit („de cul-

mutaverim. Corpu.s in vadosa aqua tardo mine = proiecit?), Burm. „moniQ premif\

motu natans modo liincmodoillincdeclivi Bontl.: praecipilal (hac sc. fide). „Hac

arena npeZa^ur; vido proxima et 7U8 „pul- morte petit illum fortuna" pro „plectit

satur arenis." eum hac morto" satis insolens cum prae-

sertim de sic post significet, sed incerta

702 „Hac fide" i. 0. nuUa. Pertulit vulgo, correctio; malim: morte rapit (iung. cum

quod Weis. explicat suppleto „ad exituni", ^e culm.). - Exegit repetivit quasi debita;

eodem i. e. nullo iure possis supplere „ad i^oc simplicius quam: prorsus exercuit,

culmen", ita Cort. fere pertulit accipien- efludit, quod Cortio videtur placere, sane

dum putansreiecit,etpro<u//7dedit; Heins. non contra Lucani consuetudinem. In

ad Sil XIV. 6.30 proiulit sod alia sign.: j-,,,,, Modius. „Quibus" (704) pendet ab

oxtondit; Burm. aliena admiscot, quibus inmuncs. perferre est ad flneni tolerare. Di.ssonsus

interprotum iam .suspoctus. Non niultum 708 „Dilata manu" i. e. poena vol vin-

tribuu tribus detorioribus ap. Cort. pcrculit dicta. Inpellcre i. q. prosternere cf. ad IV.

praebontihus, sed c ot t tam in unciali G7, Yl. \22. Scmrl {oYtposhinn ent idoitidcm)

(luani minuscula scriptioue adco similos oens vooral, Sonecae froquons Cort. ad VI.

Hunt, ut mutatio paeue nulla sit. Secutus 766. Carpitur (709) depascitur, per frustula

igitur sum Beroaldum et Guyetum; per- minuitur.

PHARS. LiB. vm. 694—727. 143

Ludibrium pelagi, nullaque manente figura 710

Una nota est Magno, capitis iactura revolsi.

Ante tamen Pharias victor quam tangat arenas, Pompeio raptim tumulum Fortuna paravit, Ne iaceat nullo, vel ne meliore sepulcro. E latebris pavidus decurrit ad aequora Cordus, 715

Quaestor ab Idalio Cinyraeae littore Cypri Infaustus Magni fuerat comes. Ille per umbras Ausus ferre gradum, victum pietate timorem Conpulit, ut mediis quaesitum corpus in undis Duceret ad terram traheretque ad littora Magnum. 720 Lucis maesta parum per densas Cynthia nubes Praebebat, cano sed discolor aequore truncus Conspicitur. Tenet ille ducem conplexibus artis, Eripiente mari; tunc victus pondere tanto Expectat fluctus, pelagoque iuvante cadaver 725

Inpellit. Postquam sicco iam littore sedit, Incubuit Magno, lacrimasque effudit in omne

713 post hunc v. in U unus versus (postremus in pag.) deletus fort 685, 715 codrus M codrus VU, cordus (u ex i) BAGT, 716 (y)icario, 0 (etiam M, errat Stht) cireneae MUV, cinireae R, cinyrei A, cyrinei B, cynireae G, cinyraei C (cirenei c), cyrenei ET, litt. ponti AB (i ex o)ET, cypri a, 717 infaustos R, iufaustusque g, inf, fugae Rg, 718 gravem Bi, gradus E, victe M, victum m, 720 terras G, litore MBE, in litora VT, 721 perdenssas M, scinthia R, 724 nunc M, nunc G marg. a U, tunc ATV, iustus T, 727 irabuit Bi effundit M (Stht), efludit MABEVUGm (Stht).

714 „Ver' si Caesar in tempore affuisset, duco (laten glijden) de arbore". Plaut. Aulul. Caesar melius sepulcrum ei parasset. v. 708.

Rectius de Caesare h. 1. iudicat Luc. quam nr.iT-,.

alibi. Cordus prox. v. estRomanum, Cudrus , ^^^ ^''^'Z ^^ ^^^^^^ accipiendura, ut

Graecum, numquam o, cf. luv. I. 2. '^«^'^' P^^ o/ferre multaque alia Graece. Pro

vulg. nunc recepi ex AVT tunc ; nunc alie-

715 Apud Plutarchum Philippuslibertus, num a sententia: nunc—nuuc—{modo— comes Porapeii, sepulturae curam habet, wiorfo— ) et apud poetas raro semelpositum supervenit autem postridie Lucius Lentu- nunc (Hand. Turs. IV. 342 sq.) de alter- lus a Cypro (c. 80), Cordus Lucani contra nante actione, ut h. 1, si modo tenuisset, Quaestor erat in Cypro, nuncsecutusPoni- modo expectasset, tunc rursus tenuisset, peiura, sed infelix (infaustus) comes in reli, Sed sunt singula momenta actionis lembum cum Pompeio ingressus, eo per- quae indicantur, nara/7wc<Ms, quosexpectat, emto effugerat, nuno latebat. Annotatio sunt aestus (■?;Zoerf; ■uemZmw dicebat Varro), Bentleii ad h. 1. tam confusa est quam vel accuratius „aestus accessus"; hic pellit narratio ipsa. Quaestor hic rursus iuvenis corpora ad littora; Cordus (in aquam in dicitur 743. gressus)adiuvat impetura aestusaccedentis

716 Idalio correxit Micyllus, Acidalio ^^anus vel humeros supponens: „i7ipellit Heins. Advv. p. 166. Cinyras vetustus cadaver". Sine causa Hos.: atlollit vel ext. Cypri rex notus. ^°"^- ®* Burm. „motos exp. fluctus" et

Oudend. (723): „nunc nexibus artis eripiente

717 „Infaustus5ue fugae" (vid. Rg) recepit mari, nunc." - Ceterum erip. mari int, de Burm., maestus (716) pro quaestor proponens. aestus recessu (eb), qui corpora secum in

720 Diiccre aptum de corpore natante P^lagus trahit. leniter et sensim moto, cf. „equidem me 727 Incubuit cf. VI. 565 IX. 57.

144 M. ANNAEI LUCANI

Volnus, et ad superos obscuraque sidera fatur: „Non pretiosa petit cumulato ture sepulcra Pompeius, Fortuna, tuus, non pinguis ad astra 730

Ut ferat e membris eoos fumus odores, Ut Romana suum gestent pia colla parentem, Praeferat ut veteres feralis pompa triumphos, Ut resonent cantu tristi fora, totus ut ignem Proiectis maerens exercitus ambiat armis. 735

Da vilem Magno plebeii funeris arcam, Quae lacerum corpus siccos effundat in ignis, Robora non desint misero, nec sordidus ustor. Sit satis, 0 superi, quod non Cornelia fuso Crine iacet, subicique facem conplexa maritum 740

Imperat, extremo sed abest a munere busti Infelix coniunx, nec adhuc a littore longe est". Sic fatus, parvos iuvenis procul adspicit ignis Corpus, vile suis, nullo custode cremantis. Inde rapit flammas, semiustaque robora membris 745

731 odoris Mi, 732 et v, 733 proferat a, perferat T, ferialis B. 734 tristi cantu AMItT, in (pro ut) Vi, ignis AVUBEG, ignem Mbg, deest versns in R et postl^coUocatus, 736 plobei UR, plebi T, 737 ut (pro in) b, 740 subiitque G, subicit g, 741 funere busti MUvRg, lunnere VEABG, 743 aspicit VU (ut solet), aspigat T, ignis MiR, 744 sui U, cremantes A (— is a, marg).

728 Obscura cf. 721. invertere, pugnat hoc cum sign, praeposi-

^on o ; • M. tionis. Protentis Hos. coll. Stat. Theb. VI,

i29 ^epulcra i. q, sepultura, non necesse ,eA oAi u- i.i ^- • /• i -^^

. ■ L A 1S9, 204, ubi obtentis armis (i. e, clypeis),

ut capiatur de rogo, . ' \ ^ ^ -^ ,i.. ^^; "

visus nefastus tegitur, quod hic non aptum.

732 Paren^ewi patrem patriae malim inter- _„_ ,,. .. , ... .

„+„„■ ^ f • 1 11 j «!•• 737 Siccos unguentis destitutos.

pretari, quam locum intellegere do fihis °

patris cadaver portantibus, 740 Subici res nota, cf. Muller Metr.!»

783 Fraeferat cum fastu, Tib, I, 1, 64 „ut ^- ^Ol-^Cf, VII 574 ,.manu sr.bicit gla- domus hostilis praeferat exuvias." „Trium- dium", obicis VIII. 706, obtcif IX. 188. Reh- phos" per titulos. ^l^^ composita adicio coicio traicio proicio

apud Luc, (in praes. temp.) non inveniun-

784 „Ut resonent" Hor. Sat. I, 642 „at tur. Ceterum apparet ex illa quantitate i hic si plostra ducenta | concurrantque foro non sonuisse ji, ut est in Pompei, plebci, tria funera, magna sonabit | comua quod genetivis aliis, hocest /'ompe/, i3/e?><?/ (ap/e- vincatque tubas'\ In foro oralio funobrls ?;r(i/s) quao secundum nunc receptam littera- liabobatur. turam melius per ii, opinor, scribuntur,

795 Decursio militaris significatur qualis Ib. „Conplexa maritum" vult in rogo

fiebat ad tumulum caesorum (Vorg. A. XI. coniugis et ipsa cremari.

180, Tac. Ann. II. 7); ob oculos habot sino n,-, t^ l t, .> j j <• „1:

, .'. /' , , , . 741 Errat Burm. „munere" do dono ferali

dubio exequias umus 0 domo Imperatona . •. • i. H j j- i <•

-. , , .. -, •• T 1 ,M ■ ii^ xoso posito nitellegondum dicens, hustx

fortasso advcrsaru Pompeu, lul. Caosaris, . ,■ a r -ir 1 , • «,

. f o i oi T> • .■ «^•'^t genetivus dolniitivus; bustum ipsum

do quo cf. Suot. 84. Prniectis accipio „con '

iectis in roguni, ut cromentur", Suet 1.1; do submissis tolis (ut fasces submittunlur) non usurpari potest, nam proicerc subinde est: ante ss extendere, non: .subicere aut 744 Vmnantis iung. cum ignis

sivo rogus cst munus niortuo oblatum, „Sit satis" (730) scil. ad iram vestrampla- candam.

PHARS. LiB. VIII. 728—761. 145

Subducens „Quaecumque es, ait, neglecta, nec ulli

Cara tuo, sed Pompeio felicior umbra,

Quod iam conpositum violat manus hospita bustum,

Da veniam ; si quid sensus post fata relictum est,

Cedis et ipsa rogo, paterisque haec damna sepulcri, 750

Teque pudet sparsis Pompeii manibus uri".

Sic fatus, plenusque sinus ardente favilla

Pervolat ad truncum, qui fluctu paene relatus

Littore pendebat. Summas dimovit arenas,

Et collecta procul lacerae fragmenta carinae 755

Exigua trepidus posuit scrobe. Nobile corpus

Robora nulla premit, nuUa strue membra recumbunt,

Admotus Magnum, non subditus, accipit ignis.

Ille sedens iuxta flammas: „0 maxime, dixit,

Ductor, et Hesperii maiestas nominis una, 760

Si tibi iactatu pelagi, si funere nullo

746 subducit OBE, (subducens g, (subducens Vu Stht errore), quacunque U, 748 violet AB, conpositam Ui, bustus (vel busty) U, 749 relictura est (relictust) MEABUG, relictum V, 750 prodas v (ad cedis), 751 ante uri liUera erasa U, 752 fatus M AUBEGT, fatur V, 753 pervenit var. lect. in AHosii, 754 ad dimovit, ut vid., pertinef si in marg. scr. in A, voluit fort. semovit, 756 exigua posuit scrobe 1. Serv. Georg. 11. 50, exigua scrobe Schol. Bern. Georg. II. 50, Mart. Cap. III. 305, Piacidus, CGl. V. 147, 243 — exiguam — scrobem Mart. Cap., struem Plac. p. 147, 757 praemit a, premunt UVMABEC (ad 768), 758 ignes Mi, 760 hesperi (i s. s.) M, 761 funere nudo G (- llo g).

746 Pro negleda Bentl. nec fleta, Hos. ignem Cordus aflfert, fluctus mutatus esset, neclecta {nec lecfal) neutrum necessarium. Haec plane a poetica discriptione aliena Participium sM&dlMcens prosuftrfMaYGrotius. non videntur ferenda, cum praesertim Solus ex meis habet Gemblacensispro var. mutatio sitfacilis; corrige levatus (nempe lect. Id fine versus Schrad. ulla pro ulli, sensim increscente aestu) pro RELAxas. frustra; tuo est substantivum, ulli attri- Praeterea relatus vulgo 1. q., in locum butum; quibus finibus prosa oratio hunc suum reductus" non ut h. 1. esset ablaius, usum circumscripserit nihil attinet. Cura abstractus.

(747) non male Witt. ap. Oud.

756 „Nobile corpus" — 758. Parsimoniam

747 „Pompeio felicior" quod certe in patria in funere haec indicant; ligna sunt tam erat mortua. „Quod — bustum" pendent pauca, ut corpus non in iis, sed in arena a „da veniam." „Conpositum bustum" i. q. iaceat, ignis tam exiguus, ut flammula rogum structum, si ligna iara tum dis- corpore superposito extingueretur. lam iecta fuissent nulla „violatio" esset facta. Burm. animadvertit robora supra corpus Haec propter Burm., qui male se extricat ponere non moris fuisse; itaque cum ex flcta difficultate. ' Dorvillie premit legendum esse, ut quis

dicitur e. g. „torum preraere" pro incum-

750 „Cedis" sc. Pompeio; quidquid titio- bere toro; explicat ipse poeta: „nulla

num superest, sponte iipsa, umbra) Pom- strue membra recumbunt." Premit ex a

peio trades. commendavi Mnera. XIX. 34. Arripit (758)

raallet Burra., sed consulto id poeta vita- 753 Cadaver aestu crescente erat subvec- yit, minus aptum de tenui fomite. Hask. tum, depositum in littore, cf. 726; truncus robora de asseribus loculi accipit, precario iam si „relatus" est, factum est fluctu yei propter voc. premere. contrario (eb). Sed est hoc nirais arti-

ficiose excogitatum, brevi illo tempore quo 761 „Funere nullo" i. q. funeris defectu

10*

146

M. ANNAEI LUCANI

Tristior iste rogus, manes animamque potentem

Officiis averte meis; iniuria fati

Hoc fas esse iubet, ne ponti belua quidquam,

Ne fera, ne volucris, ne saevi Caesaris ira 765

Audeat; exiguam, quantum potes, accipe flammam,

Romana succense manu. Fortuna recursus

Si det in Hesperiam, non hac in sede quiescent

Tam sacri cineres, sed le Cornelia, Magne,

Accipiet nostraque manu transfundet in urnam. 770

Interea parvom signemus littore saxum,

Ut nota sit busti; si quis placare peremptum

Forte volet plenos et reddere mortis honores,

Inveniat trunci cineres et norit arenas,

Ad quas, Magne, tuum referat caput". Haec ubi fatus, 775

Excitat invalidas admoto fomite flammas.

Carpitur et lentum Magnus distillat in ignem,

Tabe fovens bustum. Sed iam percusserat astra

Aurorae promissa dies: ille ordine rupto

763 adverte aMi(Stht), incuria c, 765 volucris M, volucres rell. vulgo, 767 suc- censa RT, manu est MAT, 768 quiescant V, 770 transfundat Ui, 771 litore saxa MiB, parvo s. litora saxo vulgo, 772 buste B, busto URg, busti VMAGE, 773 f . orte M, 775 fatur Ei, 777 distillat MV, magnus lentum VU, 779 aurora BiVT, promissa A (praem. corr. a) EiVMB, praemissa UGCRT.

(funere negato), peior est iste rogus quam mari iactari aut omnino sepulcro caruisse. „Pulvere nudo" Bentl. quo nihillucraniur. ,0rfkiis averte meis', ignosce huic debili conatui.

765 „Volucris" iam Bentl. Schrad. pro vulg. volucres. Pluralem defendit Oud. quod una volucris non sufficiat ad corpus discerpendum. Collectivura est.

766 Heins. Advv. p. 1C6 „exiguae— flam- mae"'. Sed sententia: „cxiguam fl., hoc solum potes" nihil ultra conceditur. Wad- delius potis, sine causa.

770 „Propria(jue manu" Bentl., multo melius Cort.; castaque manu. Sancte pro- mittit Cordus quid ipse sit facturus (r/MiV- srent, accipiet), cum quo melius noslra con- venit = mea ope.

771 Vulgo: ,,parvo signemus litorasaxo" quod nemo intellegeret, nisi contigua iuvarent. „Liltns signare uno lapido" res est inepta et vorba insolita (signarc foret (listintjuerr). Burm. invitus (nam vult defendere) refutat vnlgatam, dicens: non

ipsum saxum, nam plurain littore iacuisse veri simile est sed titulus quo signavit nota fuit." Parvo exstitit ex parvo, secu- tum est saxuni pro saxo; litore habet M. la manu, et confusio est frequens ut cor- ])ore et corpora, pectore pectora in Luc. codd. Ov. Met. II. 326 „corpora dant tumulo signantque hoc nomine saxum."

777 Distillat cf. IX. 772.

11). Ignis, utpote parvus, erat lentus in comburendo; „fovens bustum" i. q. alens llammam tabo.

779 „Aurorae praeraissa dies"Cort. Weis. Hos., vero vartoov nQdrtQov. aurora nun- tiat diem, non dies auroram, hoc ita trl- tum, ut poeta non metuerit ne male intel- legeretur scribens „aurorae promissa" (i. 0. ab aurora) et quidara nasuti lectores credcront anroraeesse dativum accipientis. Restitui igitur quod Oud. Burm. habent. Si auctoritato pugnandum, MA alii stant pro j)roniissa. Aurora abl. (vid. var. 1.) pro „ab aurora" de persona (qualis cogitatur dea) non rectum.

PHARS. LTB. VIII. 762—798. 147

Funeris, adtonitus latebras in littore quaerit. 780

Quam metuis, demens, isto pro crimine poenam,

Quo te fama loquax omnis accepit in annos?

Condita laudabit Magni socer inpius ossa;

I modo securus veniae, fassusque sepulcrum

Posce caput. Cogit pietas inponere finem 785

Officio. Semiusta rapit resolutaque nondum

Ossa satis nervis, et inustis plena medullis

Aequorea restinguit aqua, congestaque in unum

Parva clusit humo. Tunc, ne levis aura retectos

Auferret cineres, saxo conpressit arenam, 790

Nautaque ne bustum religato fune moveret,

Inscripsit sacrum semiusto stipite nomen :

Hic siTUS EST MAGNUS. Placct hoc, Fortuua, sepulcrum

Dicere Pompeii, quo condi maluit illum

Quam terra caruisse socer? Temeraria dextra, 795

Cur obicis Magno tumulum, manesque vagantes

Includis? Situs est, qua terra extrema refuso

Pendet in Oceano. Romanum nomen et omne

781 clemens Bi, 782 omnis {muiaium in omnes) MA, 783 laudebit U, 785 coget Mi, inpore (ne s. s.) M, inpone Ui, 786 semusta (i erasa) MBE, sed iusta C, 787 Inustas Mi, inistis Bi, plena s. s. m. 2 M, sed U, 788 restringuit B, restrigit Ei [que] B. 789 clusit (a s. s. m. 2) M, clasit (u s. s.) U, reiectos Rg, 790 conpresit (s. s. s m 2) M, clausit (m. 2 clusit) A, 791 removeret B, 792 inscribit Schol., semusto MVU, 793 1. Prisc. 551.6 H, placet - sep. 1. C. Inscr. VL 10969.11, 794 quo . condi . . M, 796 vagato (n s. s.) M.

782 Exegit Heins. pro accepit. Accepit eo contentus esse posset, cum vix melius tanquam gratum donura, de quo perpetuo sit quam mari iactari.

loquatur. Satis insolens, expectes suscepit

aut iransmittet (sc. te pro: memoriam tui). 797 Omisit poeta significationem paene

Nihil mutandum. necessariam rou etiam, vel: ubique, etiam

in extrema terra. Si in verbis haeres. haec

785 „Cogit pietas inponere finem" to put go^tra verum tumulum Pompeii collocant

the finishing stroke to. Hask., ne ani- ^d extremum Oceanum. - Penclet circum-

madverteretur luce increscente sepulcrura. ^j^tur undique fluctibus, non adhaeret con-

787 Heins. recte distinxit post nervis, tinenti; cogites oram prominentem, quae

, „. , 1- T i- +■ per aestuaria saepe mersa a terra firma

vulgo fit post satts. Inustis = non ustis; ... . dj •i.n -^ ^.

.... .L i. 1- • A !•• V • Qismngatur. Sed non intellego, quid hoc

ahbi est part. ab inuro; de ahis ambiguis ^^^^.J^ ^o„„..... .^ l/.^J: m.„,o

veluti indictus ab indico et = 7ion dictus monui ad Plaut. Aulul. 275, p. 29.

pendere magnopere ad rem faciat. Magis probarera pandituu pro pendetin i. e. qua- qua terra panditur, extenditur vel ad extre-

789 Parva humo parvo tumulo aut terra !J"«^ ?''t? o?.' r f'''' '' "''"^.r^'."^

infusa exigua, quod scrobes non erat pro- l^'S- A Vn 225 (refuso oceano"), VI. 10.. --

fundus. - „Retectos" retegeret etauferret. Ofotces (796) non pro im«s; tumulus quasi

obex est, quo prohibetur anima evadere.

793 „Placet hoc" cum contemtu. hoc quid- Toto hoc loco ob oculos est Periclis dictum

quid est, non tam honestum, ut Caesaris ap. Thuc. II 43: MQibv imcpavihv naoa yli

iram posset movere, s. tam vile, utCaesar tai^^o^.

148

M. ANNAEI LUCANI

Imperium Magno tumuli est modus. Obrue saxa, Crimine plena deum. Si tota est Herculis Oete, soo Et iuga tota vacant Bromio Nyseia, quare Unus in Aegypto Magni lapis? Omnia Lagi Rura tenere potest, si nullo caespite nomen Haeserit. Erremus populi, cinerumque tuorum, Magne, metu nullas Nili calcemus arenas. 805

Quodsi tam sacro dignaris nomine saxum, Adde actus tantos, monimentaque maxima rerum, Adde trucis Lepidi motus, Alpinaque bella, Armaque Sertori, revocato consule, victa, Et currus, quos egit eques, commercia tuta 8io

Gentibus, et pavidos Cilicas maris. Adde subactam Barbariem, gentesque vagas, et quidquid in euro Regnorum boreaque iacet. Dic semper ab armis Civilem repetisse togam, ter curribus actis Contentum multos patriae donasse triumphos. 815

Quis capit haec tumulus? Surgit misercibile bustum Non ullis plenum titulis, non ordine tanto

799 tumuli est AMVURT, ost tumuli G, sax U, 800 crimina U, hercolis Ai, 801 ni.slieia A, vagant B, 802 est magni M, magni est ARTU, magno maE, [est) VG, 803 rura tenere AMBEG, arva VU, 805 magnae U, 807 adtie U, 808 truces MAB(?)VU, trucis E (ex silentio), 809 sertoris A (sertori, sertorli a) B, sertorii EV,

r 810 oquos g, 812 barbariam BMgERT, barbariem VU, in . euo (e et r a m. 2) M,< (orro MiStht), 815 donare T, 816 tumulis G (tumulus g), 817 nonnullis Ai.

799 „Est tumuli" Burni. Weis. Modus i. q, modulus. Obrue conde arena; plena, sq. quia siverunt Pompeii corpus in tam ignobili iacere loco.

801 In Nysa non sepultum esse Dionysum anlmadvertit Hask. Sententia igitur: si semidei et Doi non particulas montium sed totos obtinent, quidni totam Aogyptum divus Pompeius?

802 Significantius Mayni quam Magno\ lapis alicui oroctus magnificus, unus lapis in bonis nihil.

804 „Erremus populi" do loco, ubi situs est, in erroie vorsomur.

808 Trucis sine dubio vora loctio, noc auctoritas codd. multum valet: librarii in- venerunt /rKcis idque pro accusativo malo habucrnnt. Lopidus ost is qui Sullamorluo eius acta rescidit, victus ad urbom a Pompein. „Alpina bolla"(um in HiHpiiniam ad Scrtorianum l)olhun proloctus ost. Ser-

torius victus a Motello opem ferente Pom- peio: „additus Metello Gnaous Pompeius" Flor. (II 10 R, III. 22 D) „Curru8 agere" i. q. triumphum agere; „eques" nondum senator cf. VII. 17.

811 „Pavidos niaris" Pompeio id classe tenente. Barbaries ad Hispaniam et Afri- cam, gentes vagae ad bellum Africura contra Marianos gestum, eurus et boreas ad orientem subactum et IMithridatem (Pon- tum) pertinere videntur. Conferendus locus, ubi Pompoius suis rebus gloriatur II. 546, sqq. Insolens „in euro" pro ab vel ad, ut „in oriente."

814 Ter cf. IX. 699, VIII. 653, a. 673/81 ex Africa, ()83 71 ex Hispania, 093/61 ex Asia, vid. Fasti Cap. Tri. Natus erat a" 106. Mulfos do)tasse, romisisso, non oxegisse, cum posset, cf. ad IV. 704. VII. 850.

817 „Ordine tanto" „Ordo fastorum" certus sccundum tompora,quem fore sequebantur in elogiis; splendidam soriem magistratuum

PHARS. LiB. VIII. 799—831. U9

Fastorum; solitumque legi super alta deorum Culmina et extructos spoliis hostilibus arcus, Haud procul est ima Pompeii nomen arena, 820

Depressum tumulo, quod non legat advena rectus, Quod, nisi monstratum, Romanus transeat hospes.

Noxia civili tellus Aegyptia fato, Haud equidem inmerito Cumanae carmine vatis Cautum, ne Nili Pelusia tangeret ora 825

Hesperius miles ripasque aestate tumentes. Quid tibi saeva precer pro tanto crimine tellus? Vertat aquas Nilus, quo nascitur orbe, retentus Et steriles egeant hibernis imbribus agri, Totaque in Aethiopum putres solvaris arenas. 830

Nos in templa tuam Romana recepimus Isim,

818 factorum U (fast. u), elegi Mj, swper M, 820—829, 847—856 adsunt in Fm saec. A', fol. 1, cf. .,J. Stander chirographorum in Bibl. Monasf. catal." N. 716, Berl. Philol. Wochenschr. 1890, Sp. 96. Varietatem infra notavi. Cf. IX. 418, 821 impressum VUFm (s. s. dep.), hoc tumulo Fm (s. s.), 822 romanos Ui, 823 post noxia s. s. est Fm, 824 merito MBEGRT, inmerito m, carmina AMiBi, 825 cautum est Fm, 826 hesperies M, hesperius m, aetate (s add. 2a m) M, tumentis Mi, 827 precor Schol., qui tibi E {corr. ex: quid tibi), 829 stereles MiA, ut v, 830 salvaris BiUi, 831 recepimus RV, accepimus, relK, item Ai, isim MAURT.

multorum secundum fastos intellegi quis- stem s[ubb]git (potius [a]s[pec]sit) vic-

que videt. tor exercitu ultraNili catarhac[ten

D]ucTO Cf. P. Mahaffy Athenaeum

818 „Super culmina" i. e. in summis cul- ^ 3568 p. 352, Philologi vol LV (96) p. 122.

minibus, nempe templorum, in quibus Quod Tacitus Ann. II. 59 refert de senatore

donana suspensa, veluti in templo lovis ^t illustri equite vetitis iniussu principis

Capitolini: lovi 0. M. victis (hostibus) D. D. Aegyptum ingredi huc non pertinet. (viCTOR). — Super i. q. in, de loco sublimi.

ut sub (sub inferis simm ) de depresso. Sic ^^g „ Aestate" non quemadmodum reliqua

sub pectus. Circa = m de circuraiacenti: ^,^^.^^ ^^^^ ^^ ^^ ^ 222 et VI. 475. Non

-legati circa lusulas mittuntur , „circa vici- i. ■!. -u r^ • ™™ j

"^ f"T- TQ9 ,„v.ixv.<* V1V.1 reputavit hoc Gronovius commendans

nas gentes Liv. 1. 9. i. carentes Obs. IV. 5. Additamentum hoc

821 „Depres8um tumulo" i. q. depresso, „ripas tumentes" ostendit interdictum per-

humili tumulo. — Rectxis i. q. erectus, stans. tinuisse ad totam Aegyptum, non tantum

ad os Pelusiacum prope quod interfectus

825 Sibyllae carmen vetabat regem Pto- Pompeius. lemaeum, a suis eiectum, multitudine (i. e.

exercitu) restitui; quo artificio hoc iussum 823 „0rbe" zona. „Et steriles" relL Hac

eluserit P. Lentulus, vid. ap Cic. Fam. I. imprecatione non opus erat, cum vulgo

7. 4. Lucanus sic accepit quasi in poste- desit pluvia. rum nuraquam liceret militibus Romanis

Aegyptum ingredi, ne ullum commercium 831 Codd. praeter RV „accepimus", sic

Romanis cum scelerata regione esset. Plane Oud. Weis. Hos. Insolitura dictum „accipere

hoc pugnat cum testimoniis, nam primum in templa" apparet corruptum esse ex prae-

constat duas legiones Aegyptum tenuisse gresso a; ex Romanarcepimus (nam re

Tac. Ann. IV. 5, porro nuper cognitum Cor- per comp. scribi potuit) factum Romanac-

nelium Gallum „primum praefectum" exer- cepnmHS. Durus est etiam pro Lucano ver-

citu seditionem Aegypti repressisse. Inscr. sus „Roraana accepimus Isim." Philis inventa inter alia: defectionis

thebaidis intra dies XV QuiBus HO- Ib. Isim cf. IX. 156.

15U M. ANNAEI LUCANI

Semideosque canes, et sistra iubentia luctus,

Et quem tu plangens hominem testaris Osirim ;

Tu nostros, Aegypte, tenes in pulvere Manes.

Ta quoque, cum saevo dederis iam templa tyranno, 835

Nondum Pompeii cineres, o Roma, petisti,

Exul adhuc iacet umbra ducis. Si saecula prima

Victoris timuere minas, nunc excipe saltem

Ossa tui Magni, si nondum subruta fluctu

Invisa tellure sedent. Quis busta timebit, 8to

Quis sacris dignam movisse verebitur umbram?

Imperet hoc nobis utinam scelus, et velit uti

Nostro Roma sinu, satis o nimiumque beatus,

Si mihi contingat manes transferre revolsos

Ausoniam, si tale ducis violare sepulcrum. 8*5

Forsitan, aut sulco sterili cum poscere finem

A superis aut Roma volet feralibus austris,

Ignibus aut nimiis, aut terrae tecta moventi,

832 semideosque canes OCE, deos (pro: canes) a, inventia a, 833 plangis ABi, plan^ens M, osirim MAVU, osirem UiGR, 837 exul-ducis ]. Phocas V. 414.25 K, 838 victores a, saltim A, 839 necdum ABET, fluctus B, 840 qui busta e, 841 umbram AUVG, urnam avg, merebitur V, verebitur v, 842 ufi M, 843 omniumque MjBT, beates (s s. u) M, 844 revulsus B, trasferre U, 845 ausoniae aEVT, 847 a roma Bi, astris Bi, moventa.M, movente corr. in — ti Fm, 848 nimis (i add 2 m) M, aut E, terrae s. s. m. 2 M.

832 „Semicanesque deos" ex ant. edd. tineat ad sedent, pro perfecto verbi sidere

Weise; pertinet ad Anubin, deum capite (vorzinken) usurpato; vulgo nondurn iun-

canino deformem, i. e. semicanem aut gitur cum subrula et sedent pro „reposita

semideum prout lubet. Semideus tamen sunt" accipiunt. defenditur ab Oud. quod Anubis sit digni-

tate inferior quam Isis et Osiris (cf. Mayor ib. Ad „quis busta timebit" suppie ex

ad luv.) Accedit quod a luvonale XV. 3 prox. movisse, quare post timebit niinor

Anubis canis dicitur „oppida tota canem distinctio requiritur, urnam Burm. Plura

venerantur". Propertius, IV. 10. 41 „la- molitur Cort.: „quissacrum rfi(/nusmovisse

trantem opponere Anubin". videbitur umbram?" Hoc est: „non inve-

834 „Nostros manos" intellege de solo •^^^^"/' J"' ^'^'""^ ^'^"' ^.^"f. q"*^ maje con- Pompoio, nani manes plur. num. etiam do ^^"'^ ^*^; ^^^^l»; ('/"«-^;. dujnissww) haec uno homine dicuntur, cf. 700. provinc.a inponatur. Aptms vulgata: „nobis

(lui audtmns ', rell. Irridens licticmm metum

835 „Saevo tyranno" lulio Caesari in P^^^" ironiam: scelus (842) et contingat mihi oricntali parte Ibri Komani. Prox. versu revellcre et transferre (856), violare 845. piasti pro petisti dicilur probasse Scaligerus.

Jiomane pro o l\oma Bentl. 84G lunge: cum Roma volet poscere a

m,,, c. 1 • f. 1 superis lineni aut sulco storiliautferalibus

H37 „Saecula pnma", unum saeculum \. ■ , , ,■ ^ . • •, • •■ ,

„„ .... „ . ■ u i. •!. T ^- ■ austn-' (dativ.), aut ignibus nimus. aut

praeterierat; m hac ro ut erravent L. fien , ,/.' . „,.^ i ■. » . ■

t,, „,.„,. , . , . ., , , terraemovonti tecta"(terrae motui). Austn,

non potest; .statuenduni o.st igitur pluralem t •!, *• i. i o ^ i •,

^,,^ . „. . .,., * !• 1 • 1 Libytmao quaostus acerbae, Septembribus

eum posui.M.se, Hinnhter a.v, popuh submde , r i ,^ , ^ /,t x

, . . • i. i. o hons fobros adducebant (Hor.); „ignes

\)To 2i<>2>nlu<i. An sarcula i. q. aetatos ? •••»,•, ,• • , ■ j « •*

nimii" solis torrentis agros, si pluvia dencit.

840 Sedent absorpta sunt, negatio ut por- Imbribus sine idonea causa Withof.

PHARS. LiB. VIII. 882 — 864. 151

Consilio iussuqe deum transibis in urbem,

Magne, tuam, summusque feret tua busta sacerdos. 850

lam quis ad exustam Cancro torrente Syenen

Ibit, et imbrifera siccas sub Pleiade Thebas,

Spectator Nili, quis rubri stagna profundi,

Aut Arabum portus mercis mutator eoae,

Magne, petet, quem non tumuli venerabile saxum, 855

Et cinis in summis forsan turbatus arenis

Advertet, manesque tuos placare iubebit,

Et Casio praeferre lovi? Nil ista nocebunt

Famae busta tuae. Templis auroque sepultus

Vilior umbra fores; nunc es pro numine summo. 860

Hoc tumulo, Fortuna, iaces. Augustius aris

Victoris Libyco pulsatur in aequore saxum.

Tarpeiis qui saepe deis sua tura negarunt,

Inclusum Tusco venerantur caespite fulmen!

e 851 nam quis OCFm, in G ex nan corr,, synen M, syenem C, syenem (s corr. m, 3) E, 852 imbriferas MgaC, umbrifera R, pliade AR, umbrifera Schol., 856 turbatur UiT,

857 avertet OER, iubebit MAEG, iuvabit A (ex corr.) eVU, libabit R, libebit g, videbit T,

858 casto a, 859 sepultis Mi, 860 est a m, 2. Mi, et A {corr. ex es vid.) R, es BAi(ut vid.)UEC (ad 863), est VG, nomine MRTG, numine mrg, 861 iacens 0 vulgo, 862 victoris (s a 2 m) M, 863 tarpeis UA, tarpais . qui R, negaraut (ex negarunt corr) MG, 864 t(h)usco OT, tusquo C, venerantur MAG, flumen ABi, fulmen aGMVU.

851 lam „iara nunc, dumin Aegyptositus opposito „umbra fores" apparet, quare est. Narn (vulgo) admitteret precario hanc „hoc tumulo fortuna iacens" (sic vulgo) interpretationem : cineres tui sine dubio non potest adiungi, nisi cum nescio quo Romam deportabuntur, nam nemo non interpetum fortuna aequiperes Pompeio, curat, cum Aegyptum visit. Sed ex 85S: quasi „fortuna Pompeii" incredibili arti- „nil ista nocebunt"apparet, gloriandicausa ficio. Quare correxi iaces pro iacens: hoc haec dici, non probandi. Correxi igitur iam* tumulo apparet, Fortuna, quara nihil pos- Archaisraum „nam quis" pro „quisnam" sis; iaces (prostrata); gloriam non potes semel ab Horatio usurpatum non licet auferre. In idem incidit Peskett ap. Heit- Lucano adscribere. land. 1. 1,

852 „Siccas" vel sub Pleiade, irabrifero 861 „Aris victoris" quam arae Caesaris.

sidere. Ad 854 „Arabum" cf. X. 814.

864 Heins. p. 166 „ceu clusum Tusco ve-

856 „In sumrais turbatus arenis" itaque nerentur caespite fulmen" vel .jnclusum

raale habitus; ossa et cineres vix sepulta "* Tusco - fulmen". Cur tandem Luc.

in sumraa arena sunt; turbatus permix- Pompeium cum infausto fulmine compa-

tus, nerape arenis. Sententia: quem non raret? hoc fuisset aptum Caesari, cf.L 155.

neglectus cineris afficiet. Avertef, supplen- Hinc sequitur ut venerentur fulmen sit

dum esset: de itinere. a raerce, inepta reiciendum ; renemwifMr recte se habet. Est

sententia; vix credibile narraret Lucanus. genus epiphonematis. Caesarem neglegunt,

Adverfet necessanvim vel contracodd.; sae- Pompeiura humilem venerantur; sic sunt

pissime adversus, aversus permutantur et ^^^ ^®^ ^Pt- ^- ^^^^ negent, at venerentur

aliae formae; mbefti^, subiectum dms.lMua- fulmen conditum. Tertium comparationis

bit non valde aptura per se, durara facit ®^^ inconstantia venerantium. Ita nihil

constructionem, opus est rautatione. Tusco frustra suspec-

tura Sulpitio (qui fusco) Weisio et Hask.,

860 „Nunc es" manifesto: Porapei! ut ex numen quod cum Sulpitio iidem proba-

152 M. ANNAEI LUCANI PHARS. LIB. VIII. 865 — 872.

Proderit hoc olim, Ciuod non mansura sepulcri 865 Ardua marmoreo surrexit pondere moles. Pulveris exigui sparget non longa vetustas Congeriem, bustumque cadet, mortisque peribunt Argumenta tuae. Veniet felicior aetas, Qua sit nulla fides saxum monstrantibus istud, 870

Atque erit Aegyptus populis fortasse nepotum Tam mendax Magni tumulo, quam Creta Tonantis.

865 sepulcri ABE, sepulcri M, futuris aGR(MStht), 868 mortesque Mi, cadit Ui, 869 felicor Ui, 870 illud 2 m. M, 872 tonanti. paulus constaktinopolitanus emen-

DAVI MANU MEA SOLUS MaNNAEI LuCANI LIB VIII EXPLICIT. InCIP LIB, VIIIJ. LeGTI VITA

ET pfectura, Scriptori vita et fortuna M, cf. Vol. I p. XXXIV, sq.

runt, non necessarium. Cf. de re supra I. ignorasse quod refert Plutarchus in Vita 608 et Gron. ibi laudat.us, qui male vene- Pomp. fin. Corneliam cineres Pompeii urna rentur scribit. in Italiam transportasse et deposuisse in

Albano (/re^t r<j Hl^avov, i. e. in Albano 872 „Creta" quod lovis incunabula se Pompeii). In hac re non facile Lucanus vidisse fabulatur, Ceterum Lucanus videtur potuit errare.

M. ANNAEI LUCANI

PHARSALIA.

LIBER NONUS.

At non in Pharia manes iacuere favilla,

Nec cinis exiguus tantam compescuit umbram;

Prosiluit busto, semiustaque membra relinquens

Degeneremque rogum sequitur convexa tonantis,

Qua niger astriferis conectitur axibus aer, 5

Quodque patet terras inter lunaeque meatus

Semidei manes habitant, quos ignea virtus

2 nec pulvis s. s. V, 3 semiustaque MiA, semustaque VU, 4 tonanti a, 5—9 1. Prisc. 217,3 H, 5, 6 1. Lact. Theb. IX. 641, conectitur OBE, conexis Lact., aether aC, 6 quaque (sic) — orbes (9) 1. Serv. D. A. V. 735, quodque 0 Prisc. E, etiam G, contra Hos. patens e, iacet g.

4 „Degener" de re, ut „toga d." I. 363. Sequi i. q. petere.

5 „Qua niger — aer". Septentrio, polus caelestis vertit ipse caelum, ut poetae lo- quuntur, quia caelum vertitur circa illum, inde (poetice) fert astra. Inter terram et aethera aer est et congeries nubium, inde pluvia et ostenta. Sic Seneca N. Q. VII. 21, Lucanus IV. 74, sq. Aer igitur conectitur polo. Niger dicitur vulgo de solo colore, qui si indicium est horrendi („symbolisch", ut nunc loquimur), ater usurpatur („atri ignes", „cerberus", al.). At argentea aetas non tantum niger subinde pro aversando, sed etiam pro obscuro posuit. „Niger hor- ror" Luc. V. 564, „auster" IX. 320, „nigri ignes Saturni" I, 662 i. e. obscuri, sine splendore, „nigrae littora Thules" Stat. Silv. IV. 4. 62 i. e. nebulis obscuratae; „mger occasibus (solis) oceanus" Theb. I, 686 (cf. Baehrens Praef. ad Stat. Silv. p. XV) Itaque piger, quod olim placebat (et sic Bentl.) non est necessarium. Son. Q Q.

1. I. „(circa septentrionem) plurimum esfc aeris pigri". Cf. segnis infra 540.

6 Posfc 5 evagatur poeta in descriptione scdis beatae usque ad perveniunt (10), tum ad animam Pompeii redit : illic, rell. Con- tinuatur sententia a qua (5) pendens: et ubi spatium (quod patet) inter terras et lunam habitant heroes, non divites nec splendidi (non divitiae nec splendor exe- quiarum illuc aditum dant). Post hanc descriptionem pergit narratio: illic, sqq. Patens ex scholio MS. et quibusdam ignotis codd. adsciscit Gronovius, Obss. I. 14 (p. 88 ed. Lips.), iungens: „quodque, patens inter — meatus, habitant manes". Non auditBentl, Weis. parenthesin statuit: „semidei — fecit (9)". Sic perverse „et aeternos — orbes" ad unum Pompeium referuntur, et male mediae descriptioni inseruntur.

7 „Quos ignea virtus — orbis". Nemo inter- pretatur illud imi. Puto supplendum esse statim; purgatur quisque in sublunari spa-

154 M. ANNAEI LUCANI

Innocuos vitae patientis aetheris imi

Fecit et aeternos animam collegit in orbis;

Non illuc auro positi, nec ture sepulti lo

Perveniunt. Illic postquam se lumine vero

Inplevit stellasque vagas miratur et astra

Fixa polis, vidit quanta sub nocte iaceret

Nostra dies, risit(iue sui ludibria trunci.

Hinc super Emathiae campos et signa cruenti 15

Caesaris ac sparsas volitavit in aequore classis,

Et scelerum vindex in sancto pectore Bruti

Sedit, et invlcti posuit se mente Catonis.

Ille, ubi pendebant casus, dubiumque manebat,

Quem mundi dominum facerent civilia bella, 20

Oderat et Magnum. quamvis comes isset in arma,

Auspiciis raptus patriae ductuque senatus ;

At post Thessalicas clades iam pectore toto

Pompeianus erat; patriam tutore carentem

Excepit, populi trepidantia membra refovit, 25

8 vitae D, innocuos - orbe (9) ]. Lact. ad Stat. Theb. VI. 8S2, Myth. Vat. III. 6. 17 p. 183 B, 9 fertur (sic) — orbes 1. Lact. ad Stat. Theb. VI. 112, et ae/ernoa M, aniraum Bi, animas Myth., 10 non — perveniunt (11) 1. Serv. A. V. 735, 11 postquam — implevit (12) ]. Serv. A. IV. 358, VI. (540, i]]ac Mi, sol cumine vuero C, 12 induit {pro inpievit) Serv. A. VI. 640 (ubi Cassell. implevit), implebit AB, miratus MCV, 13 ut {sic) vidit — dies (14) ]. Serv. A VL 127 (ut est Servii), polo G (- ]is g), lateret D, 16 ciasseis M,, 19pandebatEi, 20 dominum mundi AmG, 24totoveRi, 25 excepitet mRV, excipit et v.

tio donec ad excelsa (aethera) toilitur, ut VL 25.1 (Hos.) tamen quaedam in Lucano

ait Seneca DiaL VI. 25; sed hi statim ad coiorem habent Platonicum, nempe orbes,

conlinia aethoris et aeris (aethera imum) ignea virtus (7), „lumine vero" (11), „quanta

subievantur. Sen. Ep. 102.24 „nondum cae- sub nocte iaceret nostra dies (iux, 13)",

lum nisi ex intervallo pati possumus. — quae iter caeleste animorum in Phaedro

Ignea cf. Verg. A VI. 730 „igneus — vigor 247 D sqq. eschatologiam in Rep. X, p. 614,

et caelestis origo". Virtus communis om- sqq. mytiium de tenebroso specu Rpb]. VII

nibus horoibus eos sive animas eorum init. in memoriamrevocant,itemoppositum

co]]egit in acternos orbes, i. e. ut simul ^6 m; &Xy]»M; rtu SoxoOvri. in aeternum orbibus caeii (nBQicpoQa ap.

Piat. Phaedr. 2i7 C, al.) circumferantur. H „Lumino vero" Verg. A, VI. 641 „so-

AdHcivi animas pro animam ex Myth. Vati- lemque suum, sua sidera norunt". Et cf. 14.

cano; ad unum Pompeium haecreferri non ,„ ,,. ^ t-. i^, • • ■ <

. i„ . , !!• -i • 12 Miratus Bentl. ,,si onim mirafnr, m-

poH.sunt lo quia homo animum co]ligit m .7 ixi,«Mio x^ouu . , ^ ■ • ':, n.

... ,. . , Quit, oportet rt vtrfi^. Sedapodosisincipit

se aut in oxiguuin spatium, non in orbes, 41'")^^^'^"^'"^ ' , , ^

nn j n • i i • i. i- ii vulit. mtrahiT pendet a postoKam, quod,

2" quia ad Pompoium relata intompestivo '«.^ '<'","»•" f« ,„11 ca. tit cko

abrumpunt de.scriptionem. - Reiativa con- "^ '^P"^ ''^'''^^ .^P"^^ Luc VIII. 504, IL 6.59,

structio relicta = et quorum. <^""^ praesenti construi ur ; vanata con-

structio (implevit miratur) nihil habetoffen-

8 Vifac pro vulg. vHa requiri Grot. Bont]. sionis, cf. VI. 237. Burra. sonsorunt.

14 „Ludibria" ridiculam violationom.

21 „Oderat et" = etiam, praeter Caosaro luti Dia]. XL 9.3, VIL 20.2 et potissimum „illo (19) - oderat et Magnum, at", rell.

9 „Orbos" Etsi de fatis animorura post niortom Lucano cuin Seneca convonit, vo- 21 „Oderatet" = etiara,praeterCaosarom;

PHARS. LIB. IX. 8—42.

155

30

35

Ignavis manibus proiectos reddidit enses, Nec regnum cupiens gessit civilia bella, Nec servile timens. Nil causa fecit in armis Ipse sua: totae post Magni funera partes Libertatis erant; quas ne per littora fusas Colligeret rapido victoria Caesaris actu, Corcyrae secreta petit, ac mille carinis Abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae. Quis ratibus tantis fugientia crederet ire Agmina? quis pelagus victas artasse carinas?

Dorida tunc Malean et apertam Taenaron umbris, Inde Cythera petit, Boreaque urgente carinas Creta subit: Dictaea legit cedentibus undis Littora. Tunc ausum classi praecludere portus Inpulit ac saevas meritum Phycunta ruinas Sparsit, et hinc placidis alto delabitur auris In littus, Palinure, tuum (nec enim aequore tantum

28 sevire Mi, servile E, servire M rell. vulgo, causae VU, 29 ille MRGVU illa ABi, sui M, suae BVU, magni post M, 30 per M, 31 astu D, arcu G (actu g), 32 qua mille E, hac R, 36 et - umbris I. Placidus CGl. V. ]96 G, maleon MiU, maleam D, opertam (0 ex a corr.) MaE, 38 creta fugit 0 vulgo, 39 clausis A (classi m. 2) Bi, praetendere G, 40 saevas — rapinas 1. Frisc. 396.9 H, phycuncta MABE Prisc, phyconta VR, phitota D, ruinas M (rapinas s. s. et deletum)YV (rapinas v), rapinas rell.

40

28 Servile pro vulg. servire apparet nunc in 8olo R. non dicam casu; utique servile ignotum librariis facile depravari potuit. Non servi instar timebat, nempe ne sibi mors aut adversu fortuna a victore insta- ret. Claud. de bello Gild. (XV) 365 „servile geraens". In vulgata nihil est Catoni glo- riosum: iustissima de causa sumit quis arma „servire timens." De Stoica libertate vulgo explicant, quod non satis intellego. Servire oppositum verbis „regnum cupere" habet politicam significationem parendi aliis. Trillerus: „sed servire timens".

85 Mare navigabile angustius fiebat; artare i. q. angustum reddere.

36 „Apertara urabris" ubi umbris (raani- bus mortuorum) descensus est ad inferos. Verg. Georg. IV. 456 „Taenarias etiara fauces, alta ostia Ditis."

37 „Urgente ceruchos" frustra Bentl.

38 Locus in libriscorruptus, quiscribunt: fugit „Creta fugit" ex oculis; hanc relique- runt; per „Dictaea littora" eo reditur. Si per epexegesin aliquid addendum vide- batur, plqperf, legerat requirebatur et verba

„Dictaea— littora" erant uncis includenda. Schrader: Barcaea pro Dictaea i. o. Afri- cana, in quo quod ad sententiam nihil desiderandura restat. Sed lenior est medi- cina Heinsii, quam adhibui: subit, quam frustra impugnat Schrad., neglegens tunc male pro: itaque. Phycus ipse iacet in Africa; transitus in Africam colligitur ex proximis. „Cedentibus undis" nerape: ca- rinae.

40 M habere ruinas contra Steinh. af- firrao; diserte ex M enotavi. VulgorajJinas; probabilius est hoc ad interpretandum esse adscriptum quara ruinas (ad rapinas). Schrad. a moribus Catonis (infra 297) alie- nura ostendit expilare urbem {rapinas) et propterea ruinas comraendat. — Meritani femin. Schrad.; Graecum genus sequitur; '0/tovg, (fyuy.oug tam necessario masc. ac 2y.oTovaa {^-aoa), ^QYivoOaat feminina. In- pellere cf. ad I. 147 et V. 757, VHI, 707, X. 60.

42 Pai!wMre. Merito dubitatur an deceptus sit L. nominum similitudine Falinurus et Paliurus; huius nominis fuit pagus in Marraarica naXiovqo; teste Strabone XVH p. 838 et Ptolemaeo. Palinuri promonto-

156 M. ANNAEI LUCANI

Ausonio momenta tenes, portusque quietos

Testatur Libye Phrygio placuisse magistro)

Cum procul ex alto tendentes vela carinae 45

Ancipitis tenuere animos, sociosne malorum

An veherent hostis. Praeceps facit omne timendum

Victor, et in nulla non creditur esse carina.

Ast illae puppes luctus planctusque ferebant,

Et mala vel duri lacrimas motura Catonis. 50

Nam postquam frustra precibus Cornelia nautas Privignique fugam tenuit, ne forte repulsus Littoribus Phariis remearet in aequora truncus, Ostenditque rogum non iusti flamma sepulcri, „Ergo indigna fui, dixit, Fortuna. marito 55

Accendisse rogum, gelidosque effusa per artus Incubuisse viro? — laceros exurere crines? Membraque dispersi pelago conponere Magni? Volneribus cunctis largos infundere fletus? Ossibus et tepida vestis inplere favilla, 60

43 portusque — magistro (44) 1. Serv. A. I. 601, monumenta M, monimenta AVUBE,

n 44 ostendit {pro testatur) Serv., libi(y)ae M Serv. BEU, 46 sociosque a, 52 privigineque M, revulsus mu, 53 aequore (ex — ra corr.) M, 54 visi V, iussa u, 59 fluctus M (fletus m).

rium novimus fuisse in Italia de Aeneae 52 Ne, dubitanter si Burm. Nihil mutan-

gubernatore ibi merso dictum Verg. A. V. dum, laxior iunctura = „timens ne forte

840, sqq., VI. 381. Portusque = sed p. ut se profecta truncus remearet" ut in Pro-

hoc libro 147, 385 et saepe alibi. De Pali- pertiano noto (II. 7. 3) „flemus uterque diu

nuro plura Heins, Advv. p. 497. Magister ne nos divideret" (sic leg.).

(44) i. q. gubernator ut Verg. A. VI. 353. , exnostulantis" dicit Hask

Afarifo Bersmannus et Modius et Gron. ,, ^ "\^^° , „expostuiantis dicit Hask.

(cr. Cortius) in suis codicibus invenerant ^eque hoc loco, nec in Horatiano: ergo

et partim probarunt coll. Ov. Met. XIV. 79. ^^^''^'^[''I perpetuus sopor urget' (C. I.

24.0), sed ab mitio posita particula abrum-

47 „Praeceps" iung. cum „victor." „Quod pit praogressam meditationem; est eius

Caesar semper festinabat". Tremendum ex qui tandem acquiescit inevitabili. Similiter

coni. Cortius. ab initio ncmpe apud Horatium „nompo

_. - „ ,. . incomposito dixi pede currere versu3"(Sat.

51 ()perae est conferre cum h.s Cic i. lo. i(9). „Ergo sollicitae" - Prop. IV. G. 1. Tusc. III. 66, ubl constare dicit Pompeii v ' .. b f comites eo mortuo nihil aliud egisse, nisi 50 „Adscendisse" MS, Cortii. Ad effusa ut aufugorent, Tyrum demum advectos cf. „eflundi, effusus membra comas".

lamontari coepisse. ^„ -, ^ „ -ttt ^^^ ,r>, ,. •

67 „Incumbore ' VI. 565 „Thessalis mcu-

52 Privigni. Duo fllii fuoro superstites buit membris." „Laceros crine.s" nempe Pompeio Gnaeus et Sextus, uterque ex meos (prc^ptor Bentl.); crinium consecratio Mncia, et privigni Corneliao, ex quibus Graeca magis quam Romana(Hask.);spar- minor, Soxtus, cum Cornolia Losbi fuerat. goro cineres rogi in tomplis quoque pecu- Utcrque cognomon Magni a patre habuit. liare huic loco, ad invidiam, opinor, diis

Ib. „NautaH privigniquo fngam" libcre faciondam (62). jiro: „nautarum priviuniquo" i. o. nautas (H) Tib. I. 3. 6 „non hic mihimatcr | quae

ot privignum a fuga prohibuit. logat in maestos o.ssa perusta sinus".

PHARS. LIB. IX. 43 — 77. 157

Quidquid ab extincto licuisset tollere busto In templis sparsura deum? Sine funeris ullo Ardet honore rogus, manus hoc Aegyptia forsan Obtulit officium grave manibus. 0 bene nudi Crassorum cineres! Pompeio contigit ignis 65

Invidia maiore deum. Similisne malorum Sors mihi semper erit? numquam dare iusta licebit Coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas? Quid porro tumulis opus est aut ulla requiris Instrumenta, dolor? non toto pectore portas 70

Inpia Pompeium? non imis haeret imago Visceribus? quaerat cineres victura superstes. Nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna Ignis, adhuc aliquid, Phario de littore surgens, Ostendit mihi, Magne, tui. lam flamma resedit, 75

Pompeiumque ferens vanescit solis ad ortus Fumus, et invisi tendunt mihi carbasa venti.

61 tolleret Mi, 64 bona R, 67 erat Mj, msta M, iusta UGSchol. Voss., busta BAEV, 68 numquam — urnas 1. Acro Hor. C. II. 3. 26, ornas Ui, et urnas R, 70 toto in MRD, toto pectore AGVU (in p. Stht), gestas G, 71 nominis V. L. in B, pompei a, 72 victima Bi, 73 hunc tamen E (ex corr.), hic GV (non U), 74 limite MA (m. 2 litore) BiE, 75 residit R, 76 pompeumque Mi, 77 post venti signum, quod refertur ad versum

a partim abscisum in marg. m. 3 positum: [linq]uere si q fides pelusia littora nolo (cf. 83) M, tondent AiBM (u s. s. m. 2).

66 Male Barthius probatus Burmanno crederes, quibus plangitur, crines, qui vel-

explicat; non est: „dum magis invidetur luntur et sic porro. Sed tumulus sic dicitur

diis"sed „utmagisinvideant"misericordiae quia inferiae eo feruntur quibus dolor

causa sublata. Apparet ex praegressls: alitur. Vel sic tamen tam frigidum hoc

Crassi sunt feliciores insepulti, Pompeius vocabuIum,utquaeram: numNUTRiMENTA? quomodocunque sepultus aliquam invi-

diam movet. Abl. cons. pro per s. ciim. '^^- Nulla causa est inferciendi in post

„Malorum sors" cf. IX. 491. Sors est pars ^^^o, quod praeter MRD est in plerisque

attributa, fxoloa. apud Burm. Cort.; fortasse „totum pec-

tore". — Inpia, quia crediderat bustum

68„Numquam-urnas"Numsemperceno- necessarium, sepultus est Pompeius in

taphium otteram, ut Grasso priori marito. ^^^^^ ^^^^^^^ ^ui nihil opus est tumulo,

Iiistasine dubio verum est; dare busta, brevi interiturae: „quaerat cineres victura

inquit Hems. ad Ov. Trist. IV. 10. 80 cf. superstes" (72). Cf. ad 103. Advv. 184, vix Latinum est" etsi ipse im-

pugnare cupienti arma suppeditat, dura 72 Post sit^jersi^es (72) permomentumsub-

aliquot locos affert, ubi busta dare legitur, sistit et secum reputat esse tamen aliquid

sed sensu poetico ductus iusta magis pro- flammam etiamnunc de rogo surgentem

babat, et U cum G et Schol. (Voss. 2) iusta videre. Similiter post tui (75) voce estsub

commendat; in M busta ab initio fuisse sistendum, nisi praesens residit malis, con-

videtur. tra libros praeter R. Id Heins. et Burm

69 Praeferrem requirit-, duplex illa apo- f «bant sed incertum quo tempore accep^

stropheininterrogationibus,quarumaltera *^"^ ""^^'"^- ^"^'^ ^^^^® ^o"^^^* ^^^P^" alteram supplet, durissima est. praesens esse. - Malig^ia (73) parca. Bentl.:

„num tamen Jiinc — tui?" qua quaestione

70 Ins<ru?new^a doloris significandi manus quid opus erat?

158 M. ANNAEI LUCANI

Non mihi nunc tellus Pompeio si qua triumphos

Victa dedit, non alta terens Capitolia currus

Gratior; elapsus felix de pectore Magnus; 80

Hunc volumus, quem Nilus habet, terraeque nocenti

Non haerere queror: crimen commendat arenas.

[Linquere, si qua fides, Pelusia littora nolo.]

Tu pete bellorum casus, et signa per orbem,

Sexte, paterna move: namque haec mandata reliquit: 85

[Pompeius vobis in nostra condita cura:]

„Me cum fatalis leto damnaverit hora,

Excipite, o nati, bellum civile, nec umquam,

Dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,

Caesaribus regnare vacet. Vel sceptra, vel urbes 90

Libertate sua validas inpellite fama

Nominis : has vobis partes, haec arma relinquo.

Inveniet classis, quisquis Pompeius in undas

79 tenens A(terens m. 2)BE, post 79 sequitur vcrsus 83 A (m. rec,)EUD, 80 magnos Ui, post 80 inseril 83 bG, 81 nunc a BiEi queni n. habet U, iacenti c, 83 om. M (cf. ad 77)' A (cf. 79) BU (cf. 79) G (U m. add. in marg.) E (cf. 79) K, 86 adest in MU (contra Stht.) et rell., 87 versus in marg. scr. 3 m. 2««« coaeva, cf. ad 484 M, W.terae na (in damn.) abscisae sunt; versum inter lineas ant. m. U, om. R, 88 gnatiU, 93 invenit Mi, invenient c, clases M.

78—81 Haec cohaerent sic: „non mihi „me manet" rell. cf. ad 81. Causa his ver-

nunc tellus — , non currus gralior (sed) sibus fingendis fuit tu v. 84, ad quod sine

hunc volumus" i. q. non tam mihi grata causa oppositum membrum desiderabant. toUus, non currus, quam Pompeius, quem

Nilus habet, hunc volumus". Currus (79) 86 Spurium iudicarunt Cort., Burm.,

triumphalis ut saope apud Luc. Colimus Hos. - Heins. emendat: „sed nostrae cre-

Heins. Advv. 184, ubi erudite in utramque (^ita curae", quo lucramur sane quod iunc-

partem disputat. ^^ra „mandata vobis" minus molesta est;

nobis, aliquot libri solito mendo. Versus

81 „Terraeque nocenti" rell. Queror quod niihi quoque spurius, etiam propter illa „in

non retineor in terra nocente, „cuius arenas nostra condita cura", intellegerem : „nostro

scelus mihi commendat" i. e. quod Pom- corde", non hoc. Vobis pluralis, ubi coram

peium interfecit et ossaeiuscontinetlittus xinum Sextum corapellat, oftensione non

mihi gratum est. Post v. 81 sequitur in (-aret. Cur interpolatorcs in his versibus

recentioribuH D,duobuH Cortii,uno ap. Oud. «2 sqq. tam libere grassati sint, causa esse

et Web. II. p. 584 versus: „quam manot potest primi exemplaris condicio.

Aegyptus, quao Magni possidet artus"sine

idonoa auctoritato et noxu obscuro, qui 87 Minus elegans ordo verborum; posito

apte cohaeroret cum 82, si pro quam lege- ab initio vie exspectas verbuni unde pen-

retur me. Cf. Mnem. N. S. XVII. 58, sq. deat in primaria sontontia, at obiectum

Non melior est: verbi excipUe trahit moleste post se aliud

„„.,..,- , .„ . ... obiectum: „bellura civile".

83 Adest m V, sed manifesto est inter- "

polatus, multis indiciis sorex se prodit, qq j^^^^g significantur „civitates liberae"

sod ineptissimura quod formula „si qua ^yi ^^ijborae ct inraunes" quae dicuntur

fldos" non obtostationi inservit, ut solet, i^ iniporio Roniano, praecipue in Africaet

sod dol)ilitando proraisso: fortius est nolo Hispania.

simplex quani, per condicionora enunlia-

tum. Et (luis ?77//i7J<t7 regiononi, in (lua non 93 „Qulsquis Porapeius" i. q. qui-squis

eat? Tolorabilior essot h. 1. spurius iUo: Pompoii nomon gorit.

PHARS. LIB. IX. 78 — 106.

159

Venerit, et noster nullis non gentibus heres

Bella dabit, tantum indomitos memoresque paterni 95

luris babete animos. Uni parere decebit,

Si faciet partes pro libertate, Catoni."

Exsolvi tibi, Magne, fldem; mandata peregi,

Insidiae valuere tuae, deceptaque vixi,

Ne mihi commissas auferrem perfida voces. loo

lam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniunx,

Si sunt ulla, sequar; quam longo tradita leto,

Incertum est; poenas animae vivacis ab ipsa

Ante feram. Potuit cernens tua volnera, Magne,

Non fugere in mortem: planctu contusa peribit, 105

Effluet in lacrimas ; numquam veniemus ad ensis

97 faciat B, facies D, 98 mandaia peregi U, 99 versus in marg. m. 2 M, invidiae R, patuere G, 100 in marg. m. ant. 2ae coaeva M, om. R, nec mihi Ai, 102 sint U, 104 potui MAE (t add. m. 3)"VR, potuit BU (ut vid.), funera M, vulnera AEu [vulnera] B, 105 confusa C, percussa D.

codicis M (et U) omissi fuerint, causaesse potest, quod a poeta ipso in margine scripti fuerint, sed res dubia propter U;soliusM, qui saepius incuria versus omittit (cf. Praef. p. XXXII 1) auctoritas non sufficit. Prop- terea omisi vol. I, p. XXXI.

101 Quod Burm. ad Luc. p. 97 ostendit, iam habere subinde morae significationem, idem cadit in iam nunc (iam: nu eerst, nunc nu dan ook), non in nunc iam; iam nunc tamen interdum pro nunc iam (nu reeds), non contra nunc iam (nu reeds) ; pro „morativo" iam nunc (nu eerst) usurpatur. Res Handio non animadversa.

102 „Quam longo", rell. Haec quoque arguta: ne dicatur vivere marito superstes, vitam, quao supersit, mortem dicit., „Lon- gum letum" est: vita quae ad mortem ducit. Huiusmodi est quod philosophi qui- dam dicunt, vitam esse praeparationem mortis non tantum, sed etiam tardara mortem.

103 Male vivam, animae male erit; pu- niam eam quod me (sua) sponte in morte Pompeii non deseruit. Quinctilianus VI prooem. 3 vitam quam defuncto filio ducit „inpiam vivacitatem" appellat.

104 Potuit unice verum (non potui) sc. anima; haec est culpa, qua poenas (103) meretur.

105 Contusa, cf. II 38, 335, IIL 718 Heins. (Advv. p. 185) concussa cum D deteriores apud Cort., Weis. Diffluet v. 106 Heins.

97 „Faciet partes" cf. infra 228 „partesque favore i fecimus" i. q. instruere vel eligere partes in bello. Ceterum bene haec ficta sunt, ut etiam post mortem Pompeius aliquid valeat. nec nimis detrahatur eius splendori.

99, sq. In pag. 104^ codicis U numerus versuum est 34 (77—111) pro vulgari 32, unde sequitur duos esse spurios praeter 87, qui inter lineas scriptus, nam qui versus numerum solitum superant, in exemplari cod U fuerunt post adscripti (cf. Mnem. N. S. XVIII p. 5, 7). Ex his duobus unus est 83; alter esse potuit unus ex his 99, 100; res minime certa confirmatur eo quod M V. 99 in marg. habet, alia manu quam 100 scriptum; probabile est in exemplari codicis U slmiliter esse desideratum aut solum 99 aut solum 100. Quidquid est vide- tur una causa esse utriusque versus; non probabile alterum spurium, alterum genui- num esse. Vid. infra.

99 Insicliae, dolus a te commissus, ut impedires, ne mihi statim post tuum dis- cessum manus inicerem. Decepta a te, vixi i. e. vivere perrexi, non deposui vitam. „Arte cum hoc cohaeret v. 100: „vixi, ne mihi commissas auferrem (mecum in se- pulcrum, eoque Irritas facerem) perfida voces". — Apparet hos versus eo consilio scriptos esse, ut Cornelia defenderetur et simul explicaretur, cur non statim mortem oppetivisset. — Sunt istae argutiae Lucano non indignae, nec facile possunt alium auctorem habere. Cur autem in archetypo

160 M. ANNAEI LUCANI

Aut laqueos, aut praecipites per inania iactus. Turpe mori post te solo non posse dolore. Sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu, Decrevitque pati tenebras, puppisque cavernis iio

Delituit, saevomque arte conplexa dolorem Perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum. Illam non fluctus stridensque rudentibus eurus Movit, et exurgens ad summa pericula clamor, Votaque sollicitis faciens contraria nautis H5

Conposita in mortem iacuit favitque procellis.

Prima ratem Cypros spumantibus accipit undis, Inde tenens pelagus, sed iam moderatior, eurus In Libycas egit sedes et castra Catonis. Tristis, ut in multo mens est praesaga timore, 120

Adspexit patrios comites e littore Magnus, Et fratrem ; medias praeceps tunc fertur in undas : „Dic ubi sit, germane, parens, stat summa caputque Orbis, an occidimus Romanaque Magnus ad umbras Abstulit?" Haec fatur. Quem contra talia frater: 125

111 alto MeVi, arte A (aram? in marg.}, 112 1. Lact. Tiieb. XIL 195, 113 curis Ei, u

114 insurgens D, 117 cypros M, cyprus EU, 120 timori ABi, 121 a littore AMD

122 et medias ABE, ad undas G, 124 urbis g, 125 contra quem Gi.

108 „Solo non posse dolore". Quasi vero Ann. XIII. 25. Multis nominibus noslrum

enses, laquei, praecipites saltus non doloris plooien et zich plooien tot iets conferri pos-

indicia essent. Sed excusatur Lucanus in sunt. Cum grano salis, quad aiunt, confe-

his omnibus quod dolor externat animum rendus Cortius ad Plin. Ep. V. 6. 7. „Favit

et saepe tam absurdus est in sui opprobrio procellis" iam vehementibus, cf. pericula

quam in consolatione. 114 et post 118 „iam moderatior."

111 „Conplexa dolorem» i. e. fovens s. ^21 Magyius, maior filiorum Gnaeus, qui

nutriens. „Arte conplexus" VIIL 723. Ad ^^^^^ Pharsalicam pugnam a patre m ori-

„decrevit pati tenebras" (110) cf. Vergili- entem missus crat II. 631. Bentl. Gnaeus

anum, „decrevitque mori" IV. 475 Aen., P^o „Magnu9», item v. 145, quod alterum

Aptius tamen Vergilius; in „decrevit pati ^^1^"»^ ^"^^1"« praenomino appellat VI.420,

tonebras", decrevit nimis gravo vcrbum »27, IX. 85. Casu factum puto quod Sexto

pj.Q YQ^ nusquam Magni nomen dat.

122 Usu notissimo „?>u'rfmeundae"dicun-

116 „ConpoHita" „Se componere in habi- tur in quibus medius erat Gnaeus; Weis.

tum aliquom" est „habitum alicuius assu- ad undas", melius in undas; cupidus audi-

more"; nam proprie de aniictu togao endi mare ingreditur Gn. „Dicere contra

dictum videtur, quo quis alVectus animi aliquom" pro ad al vel alicui Bentl. negat

exprimit, laotitiam aut dolorem, aut con- latinum esse (126) et coll. VIII. 186 repo-

silium prao se fert; „componore so in nit: „con(ra cui talia frater." Recepissem

civem" est modestam togam civisinduoro; nisi „contra qnem" pro „cui ex adverso"

inde „componoro civom" do quo ad VII. nompe e navi Lucanus posuisse credi

267. Koflox.-passivum est compositus, ut posset; sic „stare contra al." usurpatum,

„in dissimulationera sui conpositus". Tac. corto antiquitus. Respondet alter de navi.

PHARS. LIB. IX. 107 — 150. 161

0 felix, quem sors alias dispersit in oras,

Quique nefas audis; oculos, germane, nocentis

Spectato genitore fero. Non Caesaris armis

Occubuit dignoque perit auctore ruinae:

Rege sub impuro Nilotica rura tenente, 130

Hospitii fretus Superis et munere tanto

In proavos cecidit donati victima regni.

Vidi ego magnanimi lacerantis pectora patris,

Nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum,

Littore Niliaco socerum iam stare putavi, 135

Sed me nec sanguis, nec tantum volnera nostri

Adfecere senis, quantum gestata per urbem

Ora ducis, quae transfixo sublimia pilo

Vidimus; haec fama est oculis victoris iniqui

Servari, scelerique fidem quaesisse tyrannum. I40

Nam corpus Phariaene canes avidaeque volucres

Distulerint, an furtivus, quem vidimus, ignis

Solverit, ignoro. Quaecumque iniuria fati

Abstulit hos artus, Superis haec crimina dono:

Servata de parte queror." Cum talia Magnus 145

Audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem

Effudit, iustaque furens pietate profatur:

„Praecipitate ratis e sicco littore, nautae,

Classis in adversos erumpat remige ventos,

Ite, duces, mecum, numquam civilibus armis 150

126 in undaH g, 127 nocentis M,, 130 regna MV(U Stht), 131 ospitii A(h m.2) M(Stht), hospitiis EVUMCGb, 133 pectore Mi, patres a, matris Bi, 136 non sanguis G, 137patris Rg {pro: senis), urbes V, orbem Ri, 138 deformia A (subl. m 2)Bg, 140 sceleri m(rftht), sceleris rell. vulgo, servasse c, tyranno b, 141 phariine g, avidaeque AB, 142 ignes Ai, 144 dona R, 147effundit b, 149 erumpant D, 150 nusquam MAiUvG (nunquam g).

131 Hospitiis, in codd. paene omnibus, intellecto sublimia, quasi esset in bonam

natura videtur ex accommodatione ad partem dictum.

superis et defensorem invenit Oud., qui ^^q g^^^^^. ^^^^^^.^ ^^^ B^^^j_ ^^^.

superts mterpretatur ..superions temporis", ^^^ persuadet Burm. defendens vulgatam

quod s. latinum. certo mutUe est, non ^^ yjjj^ ggg ^^^ ..^g .^^^^ 204, quae apta

"rvTT^T«« TT'^'«n = M^° rf' «««^"t, si sceleris fides significaret „caput

; Jtt/ Mcf* ' ~ "^""''' ^^""^^ Pompeii", ut Burm. dicit; potius est:

CI. Vill. 44o.

„sceleri suo conciliasse fldem."

137 Pulida diligentia Burm. computat

„ ^ , , ^ , V- X -j 144 „Superis— dono" i. q. ignosco diis.

Sextum hoc (gestataperurbem)necvidere ^^^^.^^^ ^ remittere, infra 1088: „nefas"

nec sc.re potuisse. [7r6es Bent eio probari ^j^ _ ^^^^^^^

miror. Quani urbetn cogitaverit L. difncile

dictu Pelusium an Alexandriara. Deformia 147 „Effundit" sine idonea causa Bentl.

v. 188 Cortii est correctio nata ex male Que := sed, ut saepe Lucanus. Vid. ad 730.

11*

162 M. ANNAEI LUCANI

Tanta fuit merces: inhuraatos condere manes,

Sanguine semiviri Magnum satiare tyranni!

Non ego Pellaeis arcis adytisque retectum

Corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?

Non mihi pyramidum tumulis evolsus Amasis 155

Atque alii reges Nilo torrente natabunt?

Omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulcra.

Evolvam busto iam numen gentibus Isim,

Et tectum lino spargam per volgus Osirim,

Et sacer in Magni cineres mactabitur Apis, 160

Suppositisque deis uram caput. Has mihi poenas

Terra dabit: linquam vacuos cultoribus agros,

Nec, Nilus cui crescat, erit, solusquo tenebis

Aegyptum populis, genitor, Superisque fugatis."

Dixerat, et classem saevus rapiebat in undas, 165

Sed Gato laudatam iuvenis compescuit iram.

Interea totis, audito funere Magni, Littoribus sonuit percussus planctibus aether, Exemploque carens et nulli cognitus aevo Luctus erat, mortem populos deflere potentis. 170

153 pellaeas arces O vulgo; vectumque B, 155 cumulis MiU, evulsas AiBi, 156 nilo reges G, natabant Bi, 157 oni. B, add. b, 158 evolvam — Osirim (159) 1. Lact. Insl. Div. I. 21. 21, involvani m, isin vAG, isim MaVU, 159 vulnus v, osirin G, 160 ante 159 in M, verus ordo siynis indicatus, idem in GVU, 162 dabis R, 163 tenebit m, 164 aegypton G, genitor populis MAG, 165 saevus V, saevas rell., 170 populos M.

151 „Tanta fuit." rell. tantum praemium rebatur Augusto; „adytisque" = penetrali

propositum est, neinpo manes turbatos Suot I. I.

pacare et simul .tyrannum interficere. ^^^ ^^.. ^^^^^^^ ^^.^^ 250,

Guyetus parenthesi adh.bita mngit: „ite gchrad.: „ac Phadi".ToIIeturtamen offensio connere . Incisa y.ixr^e xuutmTtt oratio et , • j j. j »■•

. . ' ■ <*^i ^ magnam partem anmiadvertendo aln esse

exclamatio cum aiiimi motu magis con- • t ■ .. a -^ „^ -cx a

** 1. q. rclKjm, praeterea „Amasis ac Pharu

reges" non recte; Amasis est ipsePharius

153„ NonogoP(^«am.sarces"vuIgo; insoli- ^''^- vAtquo alii" pro reliqiii in notissimo

tum, „aices mergeie", quare Schrad., „PeI- QnoQU^' Horatiano est: „EupoIis atque Cra-

laeos roges", sed de liis post, v. 1-56. „PeI- ^inus, Aristophanesque poetae atque alii,

laeas arcas" felici invento Cort., arca cum quorum, rell. Sat. I. 4 init. Cf. infra X.228.

contemtu cf. VIII. 736 „plebeii funeris 158 /s,m VIII. 831 codd. consensu, 0«r/m

arcnm", Hor. Sat. I. 8. 9, quam coniectu- -^^ gyg bonj, cf. Neue I. 208. ram si minus timidus fuisset, perfectnm

a se (IHlaris arc(.s) n-cepisset Burm . nunc 101 Deis signis deorum. Populis (164) =

suum ipse invontum poMtposuit longo repe- cnltoribus cf. ad VII. 207.

titae et improhar,iii int.rpretationi. Sed 166 „Rapiebat - sed" pro: rapuisset nisi.

mutat... paene nulla est, arcs tam est .s.a^,,,^ 0«^. certe melius quam inscita coni.

acc.abar.,:quamabl. abarca, idquedeco- j^^,^^, ^^^,^,^,, ^^^^ dubitavicum Hos.

l)it librarioM, (jui de arc^Mtogitantes, /W/n^i.s rn .iDore huic accommodabant. De corpore A lexandri

cf. sSiiet. Aug. 18, ex „conditorio" profe- 170 Potcntis domini, cf. ad I. 111 (quem

PHARS. LIB. IX. 151 — 185.

168

Sed magis, ut visa est, lacrimis exhausta, solutas In voltus effusa comas Cornelia puppe Egrediens, rursus geminato verbere plangunt. Ut primum in sociae pervenit littora terrae, Collegit vestis miserique insignia Magni Armaque et inpressas auro quas gesserat olim Exuvias pictasque togas, velamina summo Ter conspecta lovi, funestoque intulit igni. Ille fuit miserae Magni cinis. Accipit omnis Exemplum pietas, et toto littore busta Surgunt, Thessalicis reddentia manibus ignem. Sic, ubi depastis submittere gramina campis Et renovare parans hibernas Apulus herbas Igne fovet terras, simul et Garganus et arva Volturis et calidi lucent buceta Matini.

176

180

185

n

171 lacriniis exhausta solutis Var. L inU, 172 puppe M (puppi m)AGVU, 175 miseque M, 176 inpressis Bi, 177 velamine R, 179 miseri Bi, 180 e toto G, 181 tliaesalicis M, 182 gramina om. supplevit m. 2 U, 185 et — Matini I. Acro Hor. C. I. 3L6, IV.2.27, iam calidi Acro aVero loco, callida Mi, bucerta B, bucceta VU.

locutn laudat Min. Felix Octav. 18). Erant intor dolentes etiam subiecti populi. „Po- pulos deflere" explicat luctus.

171 ,.Sed magis" iung. cum „plangunt."

173 „In voItUM" non solum propter me- trum, vid. IX. 353.

176 sq. „Inpressas auro exuvias pictas- qiie togas" de uno genere togae, trium- phali, quac erat palmata (cf. Schol.) et auro picta vel inpressa.

178 „Ter" cf. ad VIIL 8U.

179 „Omnis pietas" i. q. omnium ; omniura grata recordatio libonter obsequitur monito, Accipio = probo, fero ut in „accipio omen." „BuHta surgentia" manifesto ri^gi.

182 sqq. „Sic ubi", rell., apta comparatio propter similitudinem lucis et successionis utrobique observatae. Semel accenso igne ab agricola Apulo luccnt .statimGarganus et Matinus mons et VoIlur satis ab illis romolus (in confiniis Apuliae et Lucaniae Hor. 0. III. 4. 9 coll. Sat. II. 1. 34). AIIu- ditur ad morem pastorum etiamnunc in aridis (unde calidus 185 explic.) et oxteniis pascuis in Transvalia receptum urendi residua gramina sub advjntum veris, ut nova gramina pullulent. — „Submit.tere" contra vulg. usum, quo terra sul)iectura verbi est, pastori adscribitur.

183 Renovare. Verbum rusticum: „novare agrum" („agri novales") satis notum di- versum est ab lllo propterea quod „novare plantas" (ut h. I. renovare herbas) non dicitur, sed agros, „Hibcrnas" non est „in usum hiemis proximae" (Hask.) sed „quae per hiemem manserunt." „Urunt (inquit Sil. It. VII 365 in loco simili) ad pinguia pabula pastus." Ceterum cf. Verg. Georg. I. 85 „(saepe profuit) levem stipulam crepi- tantibus urere flararais."

184 „Arva" arua sunt campi arandi, pas- cuis opposita. Fortasse hoc quoque loco arva proprie intellegendum, siquidem ad agri quoque culturam e. g. erica uritur.

185 Buceta. Sulpitius buxeta dedit a buxus ut vinetum, virgetum, arboretum, quer- cetum, olivetum, nucetum, aesculetum, pine- tum, raboreium, spinetum, iuncefum, arun- dinetum, salic um (ex salicetum) et alia. Ita buxetum locus ost consitus planta, quae buxus appellatur aut aibore buxo. Varro tamen bis vocabulum a bos ducere videtur apud Gell. XI. 1. 1, ubi de nomine Italiae ugit, quam dicit abundasse bobus, itu?.otg et bucetis et de LL. V. 164 „quod ea (porta) pecus in baceta (cir)cum anti quum oppidum exigebant." Sic A, Spengel, libri in bucitatum antiquum, rell. Parum taraen abest quin credam Varronem sibi consuetudine^quae^uxeto in ftMce^a verterat,

164 M. ANNAEI LUCANI

Non tamen ad Magni pervenit gratius umbram Omne quod in Superos audet convitia volgus Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis Verba, sed a pleno venientia pectore veri. „Civis obit, inquit, multum maioribus inpar 190

Nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aevo, Cui non ulla fuit iusti reverentia : salva Libertate potens, et solus plebe parata Privatus servire sibi, rectorque senatus, Sed regnantis, erat. Nil belli iure poposcit, 195

Quaeque dari voluit, voluit sibi posse negari. Inmodicas possedit opes, sed plura retentis Intulit. Invasit ferrum, sed ponere norat. Praetulit arma togae, sed pacem armatus amavit. luvit sumta ducem, iuvit dimissa potestas. 200

Casta domus, luxuque carens, corruptaque numquam Fortuna domini. Clarum et venerabile nomen Gentibus et multum nostrae quod proderat urbi. Olim vera fides, Sulla Marioque receptis,

186 pervenit ..giatius (ex pervenet corr.) M, uml>ram bD, umbras rell., 187 convitia OliTc, auget c, 190 multum 0, 192 non nulla MaE(ex corr.)VUG, 193 prebe Vj (phebe corr.) 196 dare Ai, voluit alL om. Prov., 200 1. Serv. A. I, 203 summa g, 204 fide A (tides a), lides illa B (post s deleta c).

induci passum esse. Bucilum per i apud 191 In hoc nempe „quod salva libertate

Varr. 1,1. verum esse non potest. Apparet potens erat"; quare semicolon posui post:

veteres bucetum (fortasse male) non buxe- reverentia. Aevo 1. q. suis aequalibus. um scr ipsisse.

192 Xonnulla Heins. Advv. p. 185 sine

186 Umbram Burm. Pluralis eo potest argumentis (iefendi, quod manes etiani de uno homine

plurali numero usurpatur. Sed cf. 210, 193 lunge : et solus (secus quam Sulla et

omi.-,siones et temoraria supplementa in Marius) plebe parata sibi (Pompeio) ser-

fine versuum frequentia osse constat. ^jj.g^ pnvatus. Etsi haec possunt voce

Sententia: lubentins Manes Pompeii audi- adiuvari ut privatus omnem emphasin

verunt pauca verba a veraci Catone pro- accipiat, tamen contorti ordinis culpa vix

lata quani quod totum vulgus diis propter absolvetur auctor. Ponipeiuni convitiatur.

190 Burm. ut „intricatiori constructioni"

198 Intulit in aorarium, Retinebat igitur

, , ... ,, , ^, -^ „1 • quaedam P. e praeda. Laus est debitae

niodeatnr cut^t pro ?H«Z/(on substiluit. Milii u -^ .• a ■ a \- a a^

*^ . , .j ^ ,, , probitatis sed sine dubio saepe deside-

hoc remedium peius niorbo videtur. „Mul- . y ., - „ . . ,„..

,. „, *^., „, ^„_ ,, " ,. ratae. — „Invasit fcrrum ' i. q.armamduit

tum discors" legitur VJ. 687, „multuni dis- „ , oio • a ^ i /a ■ • „ ^ \

,.,„,, r^ • i. T .,. o V^ • 1 u i ^"f- I- 242 „invadunt clupoos (Anminonses)

.similes" Hor. Epist. I. 10. 3. Qui legebant . " ., ..,,

^ ,.^ i T-, • cnrvata(iue cuspido pila.

Lucanum optiine noverant Pompeunn ' *

moris i)ublici ignarum et parnni in foro 202 „Clarum", sqq, Continuantur hisanti-

vorsatum a Varroiie connnentariunii.sago- tlieta (190-200): subiecti (yentes) venera-

gicum accepisse, ut disceret quid consul in i antur, civcs (urbi) augebantur opibus.

senatu „facero dicorelquoj del)eret", (Jell.

XJV. 7. — Nosse pendet ab inpar. 204 „Fides Jibertatis" i. q. tiducia posita

PHARS. LiB. IX. 186 — :219. 165

Libertatis obit, Pompeio rebus adempto 205

Nunc et ficta perit. Non iam regnare pudebit,

Nec color imperii, nec frons erit ulla senatus.

0 felix, cui summa dies fuit obvia victo,

Et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses!

Forsitan in soceri potuisses vivere regno. 2io

Scire mori sors prima viri, sed proxima cogi.

Et mihi, si fatis aliena in iura venimus,

Fac talem, Fortuna, lubam ; non deprecor hosti

Servari, dum me servet cervice recisa".

Vocibus his maior, quam si Romana sonarent 215 Rostra ducis laudes, generosam venit ad umbram Mortis honos. Fremit interea discordia volgi; Castrorum bellique piget post funera Magni, Cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis

206 et nunc ABC, efficta R, pudebat A^, 210 potuisset MBAE, 211 coci a, viris M V, viri est AB, viris et UG, 213 non — recisa (2U) 1. Lact. Theb. VIII. 116, iura a (marg.), fac

na talem VU (errat St.)MA, da talem uG, fatalem R, 214 serviri Mi, 215 roma sonarent M, 217 volgi Mi, 219 t(h)arc(h)on motus OBGRD, tarcondimotus E (di del. e).

in libertatis viribus, sive: persuasum erat victorem. Quaerendos ne iunxeris cum

omnibus libertatem, etsi in tempusobscu- obf.ulit, attribitum est = desiderandos.

ratam, tamen superiorem futuram. Haec ^,^ ^ , ■ ^ j. 1. v

fides post Sullam et Marium labefactata ^IO Fortasse a se impetrasset ut sub

erat, non vera erat, species tamen super- «^^^''^ ^^'^1' '' «esubiceret; hoc dedecus

erat, nunc species quoque ificfa) periit; P^ocul ^^ eo fuisse per pugionem Achilae

nemo nunc fidem libertatis (obiect.) prae ^^,"^^^ ^ato. Num consequitur hmc ut P.

se ferebat vituperandus, qui manus sibi micere

non ausus sit? Hoc ut caveatur Cato pro-

207 „Color" species, praetextus. Sine ^ima (211) addit, quae elogium aut certe pudore se regnare dicent, sine pudore assen- excusaUonem contiiient. Summa quidem, tabuntur (senatores potissimum). Color inqait,felicitasestad mortemesse paratum, rhetoribus est, ut brevi dicam, gezichts- proxime accedit cogi, i. e. „scire cogi", ut punt; difiert sub qua luce rem videas, et gi a morte voluntaria repugnet animus, oratori sub qua causam. Affinis est huic iniunctae necessitati pareas et fortiter usui vocabuli color, qui post Ciceronem cervices praebeas. Aliis verbis (III. 147) „si demum percrebruit in rhetorum scholis, quidquid iabeare velis". Stoicus Cato quan- significatio fallacis speciei s. praetextus. tum potest Pompeio largitur. Viris paene Color etiam de luce solis. Cic. Or. IL60„ut, omnes MSS, quae lectio exstitisse videtur cum in sole ambulem, etiamsi ob aliud ex viri est, sic AB; cur enim pluralis prae- ambulem, fieri natura tamen (solet), ut feratur, nihil est; contra viri in plur. oppo- colorer, sic sentio illorum (librorum) tactu njtur vulgo mulieribus; virilis praestantiae orationem meam quasi colorari." Cf. supra significatio solet singulari vtr indicari. De VI. 828. „Frons" per metonymiam pro vocabulo sors supra ad 67. impudentia, saepius: „qua fronte — vide- ^. ^

bunt?" simm., sed h. I. est (honesta) species. 213 Fac talem 1. q. ita affice. „Da t. Burm.

Pers. V. 103 „exclamet Melicerta perisse ^ort. Weis. luba pro hoste omnmo utperi-

frontem de rebus." culosus maxime Pompeianis.

208 Felicem cui" (om. 0) Cort., sed non 216 Rostra, cogitat laudationes aoUemnBS, est generalis sententia (cf. vers. prox.), ^uae in Foro habebantur.

quare non opus. Victo „ut semel victus 219 Tarcondimotus Cic. Fam. XV. 1. 2.

est"; nulla est oppositio inter victum et Flor. IL 13 15 R (IV. 2. 6 D). Originem

166 M. ANNAEI LUCANI

Sustulit. Hunc rapta fugientem classe secutus 220

Littus in extremum tali Cato voce notavit:

„0 numquam pacate Cilix, iterumne rapinas

Vadis in aequoreas? Magnum Fortuna removit:

lam pelago pirata redis." Tunc respicit omnis

In coetu motuque viros; quorum unus aperta 225

Mente fugae tali conpellat voce regentem :

„Nos, Cato — da veniam — Pompeii duxit in arma

Non belli civilis amor, partesque favore

Fecimus. Ille iacet, quem paci praetulit orbis,

Causaque nostra perit; patrios permitte penates, 2so

Desertamque domum, dulcesque revisere natos.

Nam quis erit finis, si nec Pharsalia, pugnae,

Nec Pompeius erit? Perierunt tempora vitae,

Mors eat in tutum, iustas sibi nostra senectus

Prospiciat flammas; bellum civile sepulcra 235

Vix ducibus praestare potest. Non barbara victos

Regna manent, non Armenium mihi saeva minatur,

Aut Scythicum Fortuna iugum : sub iura togati

Civis eo. Quisquis Magno vivente secundus,

Hic mihi primus erit, sacris praestabitur umbris 240

224 redis MABEVG, redit ag, redis U (s e corr.), reditum resp. R, oninis MUg, 227 nos — veniam 1. Serv. A. VI. 104, 228 favori Mb, favores a, favoris D, 230 poenatis A, 234 raos a, senatus G (- ec - g), 238 sub iuga D, 239 seccts M (secutus?).

orroris in codd. monstrat lectio codicis U in 227 De correpta o finali in iambico Calo

Argumonto libri: „discessum Tarchontis cf. 221, 250 II. 2^5, L. Muller» p. 28§.

dimoti" nempe malam divisionem vocabuli,

cum dimoti pro partic. habentes librarii 228 „Partesque" negatio non continuatur.

metrum corrigerent oniisso di. Argum. in ^c partes facere cf. supra ad 97.

M habet Tarcliondimoli. Nomen apud Dio-

nem passim et ap. Plut. Anton. 61 varie

corruptum, sed ubiquo sine aspiratione in

secunda: TaQxovdtfUo;, TaQxovdfinoro;. De 232 „Pugnae'* iung. cum /JnK cf. ad V.

nuinmiw vid. Pauly v. Tarsus, VL 1621. 300. vill. .St8. IViarsalia bellum ad Phar-

Grotius priinus ex suo P restituit. Apud salum sivo in Pharsalica regione gestum

Uaes. Civ. III. 4 lectio incerta. i,t VII. 407. „Pharsalia tanti | causa mali."

220 „Rai.ta classe" iung. cum fmjientem; 234 „Mors eat in tutum" mors nostra

raptim dum naves conscendit Tarc, Cato git secura do debitis sibi, de iustisexequiis,

ab oxtremo littoro oum compcllat; cf. ^t ipse L. explicat: „iustas sibi nammas"

pauio post „omnes in coetu motuquo i ^, rogum. „Tempora vitae" (233) tempora

viros" i. e. dum conglomerautur et moven- divorsa i. e. vicissitudines vitae, diversum

tur in cla.Hsem. Non sequor Hurmannura, ^ simplici vita. de anirai mptu explicantem.

238 Togati cf. VII. 267 ipsius Caesaris

225 „Aperta mente fugao" nempe por verba et V. 382. verba quae omittit L. „Regentora", Catonem

consilio regentem abeuntes. 240 „Hic mihi" „niinc raihi" Helns.

2.30 „Causa" periit, quia Porapeius pro causa erat.

PHARS. LIB. IX. 220 — 254.

167

Summus honor; dominum, quem clades cogit, habebo,

Nullum, Magne, ducem. Te solum in bella secutus,

Post te fata sequar; nec enim sperare secunda

Fas mihi, nec liceat. Fortuna cuncta tenentur

Caesaris; Emathium sparsit victoria ferrum, 245

Clausa fides miseris et toto solus in orbe est,

Qui velit ac possit victis praestare salutem.

Pompeio scelus est bellum civile perernpto,

Quo fuerat vivente fides. Si publica iura,

Si semper patriam sequeris, Cato, signa sequamur, 250

Romanus quae consul habet". Sic ille profatus

Insiluit puppi, iuvenum comitante tumultu.

[Actum Romanis fuerat de rebus, et omnis

Indiga servitii fervebat littore plebes.]

241 coget c, ab evo R, 242 ducum U, 243 tua fata b, sequor c, nec enim MVU, 248 ponipei BiE (corr. ex pompeo), 249 quod a, poscit R, 250 patr. seq. (hoc ord.) MABE, seq. patr. VU, sequamur MVU, petamus BAG, 251 romana Mi, romanis A (- nus m. 2) Bi, 253, 254 in marg. 3« manu 2ae coaeva cf. ad 435 M, subduda linea notati in V, in marg. G, om R, 254 indigna VD.

243 „Post iua fata" b, Thuan. ap. Burm., non recte, opposita: „te solura" v. 242 (non quaerens, quae tua fortuna csset, tibi uni fidelis) et „fata" omnino, non amplius per- sonam ullam, non sequor Caesarem .«ed fortunam. Bentl. tua, distinguens (241): „habebo. | Nullum, Magne, ducem, te solum in bella secutus, post tua fata sequar." Supplet ad ducem: „alium", quod obscure omittitur et oppositio inter dominum (241) et ducem (242) perit. Tum „post tua fata" ambi- guum. Praeterea „fata tua", Pompei, nimis magnifice; in posterum (segwar) enim nihil ex fatis Pompeii nisi mortem orator pote- rat sequi, hoc non vult qui tutam speret senectutem. Sequor sine causa Gortius.

243 „Sperare secunda" mihi tanquam Pompoiano, quoniam bellum civile esset duraturum, vid. 248. „Nec liceat", si velim vel si fas esset. Eventu appareret mihi non licere, frustra sperarem.

244 „Cuncta feruntur" dett. ap. Burm. et Cort. „Non male" iudicat Burm. Tenentur est: in statu suo teneiitur. Nulla spes est ut ruat fortuna Caesaris.

246 „Clausa fides miseris" ad fidem Pompeii aditus praeclusus est (fidem non invocare possumus). Metaphora ab aditu templi sumta, a quo quis arcetur. Refellitur his Heins.: cassa.

249 Pompeio vivente „fuisset bellum fides" i. e. documentum fidei nostrae erga

P. De indicativo condicionali cf. ad II. 617.

250 „Signapetamus vulgo"; sequamur est aptius et certius. — Caesar creatus erat consul in comiLiis Romae V. 392, Pompeiani in senatu Thessalonicae habito auctore con- sule Lentulo, cuius annus mox erat finem habiturus, dixerant Pompeium ducem V. 47, Consulem senatus iure creare non poterat; si quis igitur „publico iure" contendere vellet, cum Caesare ei faciendum erat.

252 „Tumultu." Pro tempore mutavit Vergilianum „iuvenum comitante caterva." Cilix credfiidus est dum iiavem conscendit aliquamdiu increpante Catone substitisse, nunc insilit navi et milites tanquam in contione ad verba ducis tumultuantur. Cf. ad 220.

253 sq. Hi duo versus in M adscripti sunt manu secundae coaeva aut antiquiore quae alibi genuina etiam adscripsit, cf. ad 484. Etsi in AUE adsunt, tamen, quales nunc sunt, spurios iudico. „Indiga servitii" tamen Lucanum refert; reliqua non perfecta et ab imperita manu suppleta. Condicionalis fuerat postulat paene pro apodosi omissa aliud quam erupere (— ni erupisset); „-Ro- manis de rebus" grandilocum, sed propterea non statim damnandum, nec plebes, cf. VI. 114. Ex classe (p om. RG, notat V, incer- tum an 2 m. Damnat Kindler p. 28 et Hosius. Ad sententiam verborum ind. serv. cf. 262 „nesci3 sine rege pati."

168 M. ANNAEI LUCANI

Erupere ducis sacro de pectore voces: 255

„Ergo pari voto gessisLi bella, iuventus, Tu quoque, pro dominis, et Pompeiana fuisti, Non Romana manus? Quod non in regna laboras, Quod tibi, non ducibus, vivis morerisque, quodorbem Adquiris nulli, quod iam tibi vincere tutum est, 260 Bella fugis, quaerisque iugum cervice vacante Et nescis sine rege pati? Nunc causa pericli Digna viris. Potuit vestro Pompeius abuti Sanguine, nunc patriae iugulos ensesque negatis, Cum prope libertas? Unum Fortuna reliquit 265

lam tribus e dominis. Pudeat! Plus regia Nili Contulit in leges, et Parthi militis arcus. Ite, 0 degeneres, Ptolemaei munus et arma Spernite. Quis vestras ulla putet esse nocentis Caede manus? Credet facilis sibi terga dedisse, 270

255 erupuere D, 256 1. Prisc. 223.9 U, 330.17 H, II. 100.26 H, 257 pompeia fecisti Bi, 258 labores Bi, 260 totum M (tutum m), 261 vacanti AVU, vaganti BD, 264 non m (delevit ead. m.) A, 268 rfegeneris A, 269 stnit.e M, sternite AG (spern. g), putat BE, putet . ee U.

256 „Ergo (o, alibi Luc. producit) pari 268 Ironica expostulatio: spernite (si voto" atque Caesariani. Expiicatur prox. potestis a vobis inipetrare) a Ptolemaeo versu verbis „pro dominis". Catone iudice datam libertatem (eundi quo veiitis) Pompeius sustinet causam libertatis. Plane eiusque arma (caedem ab eo patratam). obliviscitur C. in hac oratione se non ad Poterant so vcndore Ptolemaeo vel Caesari, cives sed ad subiectos verba facere, qui do- (luod propter lucrum non facile erant minum tantum mutabant, omissuri. Bontl. „ite o degeneres, munus

258 „In regna laboras" nitimini pro im- Ptolemaei, per epexegesin" i. e. vos, qui

perio ut sub rege sitis estismunusP. — Ptolemaeustamenmiserat

quidem naves ut B. ostendit, sed non

250 „Vivis inororisquu" proverbialitor Cilices.

pro extrema omnia patimini. De morte

subeunda nunc his desertoribussermoesse 260 „Quis vestras — manus" (270). Ex

non poterat; non vidoo cur cum editioni- adversa factione nemo credet vos potis-

bus Bersmanno antiquioribus et Damsteo simum dignos essesuo odio, quasi ex soda-

moriensque probandum sit. Mhu^ suis aliquem interfeceritis. Vestra

narx r\ a ■ ii.-.. tt i-. • j *• manus est innocua, quia timida.

260 „Quod lam tibi". Hoc tibi, dativus '

iungendus cum vinccre, habet omnem em- 270 „Credet", rell. Non facile dictu est,

phasin: tibi non domino. Ad tulum est quid sit huius verbi subiectum. Haskinsius

cogitatione repetitur tibi. Tutum, tuta pos- annotat: „sc. hostis"; quo iure videritipse;

sessio. Adtjuiris nulli nulli domino, is pro ox „quis putet?" = „nemo putabit" elici

quo pugnabatis, mortiniK est. potest contrarium: omnes, et (explicatione

262 Sententia: ncscis in libora rogione :il''% "lin"» recta, quam supra proposita,ut

vivere." „Sine rege pati ', Pati te esso sino '""'"^ ^'^ bellum) P.olrmaeus sxihiectum esso

rego, sive sine rege durare. Cf. Seneca P°^®^^' ^^'^ ''^*^'' "*'" probandum videtur.

Thyest 470: „immane regnum est posse ^"' ^"^®'" dederant t(>rga? opinor Caesari

sine rege pati" et alia ad V. 318. "^ ^*'® Pharsalica. Quo porro haec ana-

phora credet'? Asseveratio inutilis, obiecta

26.3 „VeHtro abuti sanguine" nempe ad „terga dedisse" (270) et „fugisse" reapse

raonarchiam stabiliendam. Ad 2Ja^naf'(264) oadem sunt, alterum credet plane super-

cf. monita ad 256. vacaneum. Suspicor illud eistitisse ex

PHARS. LiB. IX. 255—288. 169

Credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.

Vadite securi, meruistis iudice vitam

Caesare, non armis, non obsidione subacti.

0 famuli turpes, domini post fata prioris

Itis ad heredem. Cur non maiora mereri 275

Quam vitam veniamque libet? Rapiatur in undas

Infelix coniunx Magni, prolesque Metelli,

Ducite Pompeios, Ptolemaei vincite munus.

Nostra quoque inviso quisquis feret ora tyranno,

Non parva mercede dabit. Sciat ista iuventus 280

Cervicis pretio bene se mea signa secutam.

Quin agite, et magna meritum cum caede parate;

Ignavom scelus est tantum fuga". Dixit, et omnis

Haud aliter medio revocavit ab aequore puppis,

Quam, simul effetas lincunt examina ceras, 285

Atque oblita favi non miscent nexibus alas,

Sed sibi quaeque volat nec iam degustat amarum

Desidiosa thymum; tunsi sonus increpet aeris,

271 philippos (corr. — pis) ABi, 273 caesaris B, 276 raptatur MiU, 278 manus B, 279 feret s. s. m 2 U, 280 sciet ABG, 282 concede E, 283 [est] E. omnis A, 285 ephetas R, examine Bi, lincunt R, 286 oblita fui R, alis a, 287 amaram G,

n 288 phrigii (frigii) UVERG, phrysii g, phrygii corr. m. rec. in: tursi M, tum si ABED, increpat OBE.

CsRET i. e. Caesar et; additum non valde adverbia attributiva vi ponuntur: cf. ad

aptum ab, cura locus truncatus esset. Ap- VIII. 330, „semperlenitas", simm. — Lucano

prime convenit „meruistis iudice vitam fructus V. 794 et VIII. 345, spolium III. 132,

Caesare" (272), et „heredem" (275). fuga h. 1., caedes V. 532 actionem significant.

277 „Prolesque". Que est explicativum; 284 „Medio-puppes" itaque pars iam naves

Cornelia erat filia Cornelii Scipionis adop. conscenderant.

tati a Metello (filia Q. Caecilii Metelli Pii ^85 ^Efretas ceras" quae sobolem pro-

Scipjonis). Ducite fere = raptate. Hoc ver- ^uxerunt. Columella IX. 9. 1 „(alvearia)

bum iroptare)w 276 restitui malebat Heins.: p^stulant (curam) diligentiorem, cum ver-

raptetur (M,U raptaiur). Proprie ducere ^^^^ ^^ exundant novis fetibus, qui nisi

dici om. in carcerem, in ius notum est, Pompeios: Gn. et Sextum.

curatoris obsidio protenus excepti sunt diffugiunt". Cerae = favi. Alas (286) i. q

278 Munus Caesari a Ptolemaeo oblatum. volatum. Cf. etiam Verg. Georg. IV. 20 sqq

Caesari potes capita duorum Pompeiorum 287 Thymum praescribit apibus Col. IX

oflferre. „Cervicis pretio" sc. meae, magni- 4. non ingratum est apibus, si fldes Co

tudme pecumae, quam pro meo capite lumellae 1. 1. et Varroni RR. III. 16. 14

accipiet. Bene cum lucro. a, quibus non dissentire videtur Lucanus

283 Tantum fuga, fuga solummodo, dum 288 Recepi admodum memorabilem lec

nihil accedit. lungatur caedes fugae. Etsi tionem Montepessulani correcti tunsi, ver

Latinis minus proclive fuit adverbia attri- bum admodum aptum, „tundere cymbala'

butive substantivis iungere quam Graecis, et „tympana rauca" dixerunt Prop. III.

quos articulus ab omni ambiguitate tutos 17.36 B (IV. 16.36 M) et Ovid. Fast. IV. 183

praestabat {>] 6cbl dovXeia, simm.) tamen si Tursi (corr. in tunsi) explicandum e forma

verbalis natura substantivo est aut datur, litterae r Langobardicae : eius finale punc-

170 M. ANNAEI LUCANI

Adtonitae posuere fugam, studiumque laboris

Floriferi repetunt, et sparsi mellis amorem ; 290

Gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor

Divitias servasse casae; sic voce Catonis

Inculcata viris iusti patientia Martis.

lamque actu belli non doctas ferre quietem Constituit mentes serieque agitare laborum. 295

Primum littoreis miles lassatur arenis; Proximus in muros et maenia Cyrenarum Est labor; exclusus nulla se vindicat ira, Poenaque de victis sola est, vicisse, Catoni. Inde peti placuit Libyci contermina Mauris 300

Regna lubae; sed iter mediis natura vetabat Syrtibus, hanc audax sperat sibi cedere virtus.

Syrtis vel, primam mundo natura figuram

290 floriferae ABiEG, amore A (— rem ra 2) Bi, sacri mellis uR, 291 gau(let..in M, gra..mine (ni ut vid. erasum) M, 293 incakata a, iusta a, 295 aeriemque ABiGD, laborem aBi, 297 sed moenia a, 298 excussue D, 299 devictis U, catonis A (— ni m 2) B, catonem VjMiDc, catoni (del. s) EvG, 300 libici BMA, lybicis UV, amuri a, 301 vetarat R, 302 has vulgo, hanc aUG, var. lect. C, spera Bi, 303 priraura MiBi.

tum deorsum productum forraara litterae 291 Pastor ille in pascuo (gramine) Hy-

n repraesentat cf. en(tjo) et er(inys) permu- blaeo (laxius adiunctus ut e. g. ap. Hom.

tatasubfinemlibri 1. Locum Vergilii Georg. yh^]^^ '^^ ** q^oha 7fo£,u»/r) accedit, ut

IV. 04 „tinnitusque cie etMatri.s quate tym- Qato ipse cum eo comparetur. pana circum" omncs Scholiastae laudant,

inde credo Phryyii iam untiquitus interpo- 294 Cohaerent haec sic, utGuyctus trans-

latum. Mater est Phrygia, de cuius cultu a posita voluit: „Iamque actu belli seriequo

Gallis instituto omnia nota, cf. e. g. Ov. Ll. agitare laborum | constituit mentes non

Similem veri explicationeni palaeographi- doctas ferre quietem". Non doctas i. q.

cam lectionis Phrygii non invenio. Tmnsi in non solitas, non assuefactas. /t ex lu7isi exstisisse videtur. Heinsius funsi

coniectura orat assecutus toste Burmanno, 298 Labor. Expeditio Cyrenas suscepta

sed Plmjgii id. Advv. p. 185. Tum si Bentl, oxercenrii niiiitis causa; ea in oppugnati-

Ib. Tncrepat fortasse pro coniunctivo, onera urbis cxiit, cura exercitus non reci-

quera iure desiderabant, a librariis habi- peretur. /)ci'/ci<sbreviter dictum; certaraen

tura; utiquo coniunctivus requiritur con- ^-«^^ institutura diserte meraorare non ne-

dicionalis, ut sensit fortasse (cf. V. L.) ^^^^® ^^''^- '^««^'^^s Hos.; illud defondit

scholiastesGcmblacensis; in eo codice: - ^^^'^^- ^- ^- C^^tonem (pro Catoni) falsara

6-1 - (sic) scriptum cst supra (Phr,f)gii; de ^'mpliasin efficit extremi vocabuli; laudi

condicione sine j^art. cond. cf. "iV. 186. '"i^set victis Catonera osse victorem. Sola

IncrepYre non oxtat. Abrumpitur construc- i^^""^' ^"^"^ ^''^^o suraebat, erat quod vic-

tio instituta V. 28r,, ubi poeta in raento ^"»"®"^ ^e"'"^*^' ^<^ auperiorera ostenderet.

habebat: „simul increpat aes, posuoro fu- „.r. ,r ^ ^- t^ xi ->, i. tt

gam". Ceterura indicativus condlc. in alacri '^2 Hanc dodi cura Eentl. Gor ., Hos., sc.

..rationo („ioctus gonialis in aula est, nil "^^turara, raagml.centius quam has.

ait" llor.) ab hoc loco alionus. ,„,„ ,, , j i. i^ • j ^ dh

803 I el respondot alteri quod est v. 311,

290 Florilcgi Heins. ad Sil. XIV. 376. sed post longas anibages. — Vulgo v. 306

Advv. 1. 1. sparsi sc. in fioribus, flores nam - usque ad sui v. 311, parenthesi

melliferos sparsos circueunt. „Floriferi la- includuntur, minus recte, nam verbis „sic

boris" magis poeticum quara florifcrac in ,i< niale doseruit" (310), respicitur ad vcrbura

praeter M. extra paronthosin: rcliquit (304).

PHARS. LFB. IX 289 — 322. 171

Cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit;

Nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi 305

Acciperet, nec se defendit ab aequore telius;

Ambigua sed lege loci iacet invia sedes,

Aequora fracta vadis, abruptaque terra profundo,

Et post multa sonant proiecti littora fluctus.

Sic male deseruit, nullosque exegit in usus 310

Hanc partem natura sui ; vel plenior alto

Olim Syrtis erat pelago, penitusque natabat,

Sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens

Aequora subduxit zonae vicina perustae,

Et nunc Pontus adhuc Phoebo siccante repugnat. 315

Mox ubi damnosum radios admoverit aevom,

Tellus Syrtis erit, nam iani brevis unda superne

Innatat et late periturum deficit aequor.

Ut primum remis actum mare propulit omne Classis onus, densis fremuit niger imbribus auster ; 32u In sua regna furens, tentatum classibus aequor Turbine defendit, longeque a Syrtibus undas

304 torrae pelagique ABE, relinquit c, 306 defendet Mi, 307 ambiguas A, 308 1. Serv. A VI. 60, 309 litore corr. in — ri M, litore g, 310 sic male deseruit 1. Serv. A. II. 23, IV. 8, deruit M (se add. m. 2), 315 sicante U, 316 radiis Rg, 317 [erit] Mi, non iam g, superni Bi (Mi Stht), 319 siccum s. s. actum R.

306 Defendit altitudine, quae pro aggere 316 „Radios adraoverit aevom". Tempus,

fuisset. ut saepe, facere ipsum dicitur, quae in eo

geruntur, aevum admovet radios i. q. sol

309 Littora per dorsa explicant scholia; p^r aevum a. r. Omissum est longum, aut

cumuh arenae continui (rijen duinen); ^^.^^^ i^ quo haeret Burm. „reefs" Hask. Non melius habeo, sed tamen

mirus usus voc. littus; versus hi 30S sq. in 318 Late iung. cum deficit: iam nunc per

hac verbosa descriptione melius abessent. magnum spatium (Late) hic illic deficit

„Aequora fracta vadis" resumunt: „nam aqua, olim prorsus delutura.

neque - acciperet" (306), ut „abrupta - ^^^ j^^^^ ^ ^^.^^ ^^^^^ 1^6

fSSj^^cf H ^^^"^^,'^;""^^"^ "»^,^. «.^ - te""«" Bentl., qui „ipsa navis, inquit acta dicitur, (306). S.d m codd. nullum mdiciura est. ^^^^^ !^^^^,r ^^ed cf. Val. Fl. II. 77 „cGrtatim

311 „Vel planior" Bentl., in qua lectione '"6°^*^ ^S'*^"^ "^^^®"' ^°" ^^itur opus. Sae-

non apparet, cur aVo additum sit; id post P^"'^ '"^'^ substituerunt librarii quara actu

p?emo7-, profundior,continethyperbolennon ^^" ^^ ^^^- *^^- ^" ^*^''®^° ^^ "^^"^^ ^®^®^

exiguara, neque tamen propterea matan- silicum rapido decurrit ab ictu/' restUue

dum est. Cogitat poeta mare suis terrainis ^^^"5 lapides molares aguntur (vertuntur)

inclusum. Superior opinio (303, sqq.) erat "^"^ ^^""*' 'S^'ccMm in Reg. ex ictum mani-

dubiam terram semper fuisse. Ex altera *'®^^° exstitit, repetita superiore s (remis).

sententia (311) Syrtis olim tota mersaerat '^^^'"'^ ^^^'^^' ^"«^ ^^"^ coniuituris Burm.

(natabat), sed Sol sensim partera aquae ^este.

extraxerat et in posterum reliquam erat 321 „In sua regna furens" in australia,

hausturus. Trahit enira e mari .pabula Syrtes. Abigens aquam a littore simul

flammae' (VII. 5) eoque magis, quo propior vexat naves, quae partim iara altum tene-

aqua est aequatori. bant.

172

M. ANNAEI LUCANI

Egit, et inlato confregit littore pontum.

Tum quarum recto deprendit carbasa malo

Eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis 325

Vela negare noto, spatium vicere carinae,

Atque ultra proram tumuit sinus. Omnia seu quis

Providus antennae suffixit lintea summae,

Vincitur, et nudis avertitur armamentis.

Sors melior classi, quae fluctibus incidit altis, :i30

Et certo iactata mari. Quaecumque levatae

Arboribus caesis flatum effudere prementem,

Abstulit has liber, ventis contraria volvens

Aestus, et obnixum victor detrudit in austrum.

Has vada destituunt, atque interrupta profundo 335

323 inlato OR, in lato C, 325 austris R, 327 si 0 vulgo, 328 anteranae VUG, suffixit 0, 329 averritur B, 331 in marg. 3» m. ultima syll. abscisa M, iactatam a, mari est ABE, 332 frementeni MabVUG, prementem AB, 334 detrusit GC, in altum Rg, in austum Bi,

323 „In lato" (in aliquot codd.), in duo vocabula distractum, falsum est. „Confregit littore pontum" interpretor: illato in mare littore (quodam) fregit pontum. Vento abi- gente aquam a littore in istiusmodi brevi- bus inaequali fundo hicillic dorsa nascun- tur, dum reliqun pars ctiamtunc mari tegilur; lluctus in Syrtibus austro flante tale dorsum ipso vento effectuni (liflus) a meridie pellunt. In re non satis perspecta, ut lit, poetae verba non clara sunt, nec V. 309, sed accidit re vera sic, ut signifi- cavit, in tali situ littoris.

324 Tum quarum (carinarum 326) carbasa doprendit (invasit) malo stante, ea (carbasa) eripuit nautis.

326 Subiectum est vda, can/me genetivus pendens a spatium: provolaverunt quam ionga navis est (zij vlogen een sclieeps- iengte vooruit). Spatium est accusativus mensurao. Vincere proprio de cursu, alter alteri appropinquat (wint op hem) spatio quodam,iinpropie i.q. excedere.Verg. Georg. II. 123 de arboribuH altis: „aera vincero sunimum | arboris haud ullaeiactu potucro sagittae".

327 „.S7 quiH" vulgo. Hiulcam orationom sanavi mutando: seu, doquo ut rite iudicari possit, correctionom in contextum recepi. Alii im)»iudonter expansa vela scissa ha- buerunt (324 — sinus 327), alii providi, rell, (327 amnia — 329). Seu simplex = aut 8l; cf. ad VII. B67 et Verg. A. V. 69, XII. 686. Suffiqere ot subnecfere vela antennae aut malo (Stat. Theb. V. 407) solent nautae

ingruente tempestate. Vincitur calliditate, ventus eludit eius prudentiam. Averritur (329) pro auer^i^ur cum B Hosius; vulgatam defendit Heitland. Avertitur a directione seu cursu proposito; armamentis, malo et antennis, nudis. Acerfere vulgo de cursu suscepto III. 590, Verg. A. I. 104.

331 Ad est in relativa sententia oraissum cf. VII. 782. Sed vide ad i. I.

332 rrcmentem post Grot. editores praeter Weis. Effugere ex uno Voss. (non 1 aut 2) Burm. Adnotatio in V: „vim venti adver- santis evaserant". Effundere proprie de equo equitem abiciente. Verg. A. X 578 „effun- duntque ducem (equi)". Ib. 891 „effusumque oquitem" et sic apud Liv. alios. Similiter premere est equestre vocabulum. Verg. I. 63. XI. 6U0 („premere habenas"). Cf. prae- terea ab intpp. adducta Son, Phoen, 429 „ratis premente vento rapitur", Val, Fl. V. 73 „proniente noto". Frementem de vento dictum oscitantes librarii pro ignoto pre- menfem scribunt, Nota sunt „classi immit- tit habenas". Verg. A. VI. I, Val. Fl. I, 687.

334 Aestus surgens aquam in continen- tem pellit, ergo confra Austrum.

335 Destituunt i. q. deficiunt: aqua in vadis non sufficiebat. Liv, XXI, 28 „ut quemque timentem altitudinem destituerat (sic scrib,) vadum." — Tunduntur (ferif) naves torra, quao abrumpebat mare (exci- piebat). Pro „interrupto profundo"positum „intorrupta terra profundo". Sen. Agam, 594 de nave haerente „pars vehitur huius prima, pars scopulo sedet."

PHARS. LiB. IX. 323—354. 173

Terra ferit puppis, dubioque obnoxia fato Pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis. Tunc magis inpactum brevibus mare, terraque saevit Obvia consurgens; quamvis inlisus ab austro, Saepe tamen cumulos fluctus non vincit arenae. 340 Eminet in tergo pelagi procul omnibus arvis Inviolatus aqua sicci iam pulveris agger. Stant miseri nautae, terraeque haerente carina Littora nulla vident. Sic partem intercipit aequor, Pars ratium maior regimen clavumque secuta est, 345 Tuta fuga, nautasque loci sortita peritos Torpentem Tritonos adit inlaesa paludem.

Hanc, ut fama, deus, quem toto littore Pontus Audit ventosa perflantem marmora concha, Hanc et Pallas amat, patrio quae vertice nata 350

Terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est, Ut probat ipse calor) tetigit, stagnique quieta Voltus vidit aqua, posuitque in margine plantas, Et se dilecta Tritonida dixit ab unda.

337 pandit AB, undas AEB, 338 inpacta A, inpactis B, brevius ABcRD, saepe MABEV, sepe G, sepae R, s&evit D, 339 elisus 0 vulgo, 340 vicit DG, 341 a in marg. tundis (num: al. undis?); post hunc v sequebatur 331, nunc erasus M, supra arvis: undis anf. m. V, 343 terraque a, 349 raurmura ABvGvulgo, murmura ME (semiras.), littora eVU, 350 quo e vertice A, 352 quieta — plantas (353) in marg. m. rec. M, 353 plantam G, 354 1. Serv. Aen. II. 171, delecta B.

338 Tunc, navibus haerentibus et mare arenae." Et de verbo inpingi, apud Silium angustantibus. Brevius nil nisi mendum; frequenti, Pun. XIV. 14 „caeca vi turbinis angustius sic fit mare, non hrevius. Maiore olim | inpactum pelagus laceratae viscera cum vehementia inpingitur in brevia. Sine terrae ] discidit."

causa idonea: incertumbrevius Bentl.ldem:

„terraque laedit" (laedat typographi men- 343 stant, otiosi, ut stare de Catone

dum cf. Weber II 564); saepit Weber 1. 1. iniTa, 593.

vocabulum poetis usurpatum, sed hoc loco

nimis tenue, praesertim sine uUa deflni-

tione, reposuitHos.yaewfrustraconi.Oud., ^^'^ ^^^ praesens puto, cf. ad I. 642,

ipse cum secutis retinuit saevit, a Bers- ®^ ^^^*

manno ex tribus MSS receptum. Et sic

Sulpitius iam et aliae vetustae editiones. 349 Marmora Heins. coni. ad Val. Fl. VII.

Fuerit coniectura antiqua(etsi alibi quoque 604 et Advv. p. 185, aut „ventosae pro/Zaw-

U solus verum praebuit, ut VII. 462), utique teyn murmura conchae" Advv. 1.1., ^proflan-

melior est quam Weberiana, quare saevit tem murmura" Bentl. Unde littora exstiterit

non movi. Versu prox. inlisus suspitionem non apparet si murmura legitur; littora

Cortii et Hosii recepi; fluctus impellitur, est glossa vocabuli marmora. Absolute,

non exprimitur ab austro; aliud estelidere sine gen. pelagi aut ponti, etiam. Verg. A.

VI. 56, quo Web. provocat. Ad totum VII. 28, X. 208. i¥wrmttr etmarrnor confusa

locum cf. Verg. Aen. I. 110 „tris Eurus ab quoque apud Lucret. III. 1032 videntur, ubi

alto I in brevia et syrtis urguet(miserabile piaestat: „et contemsit equis insultans

visu) I inliditque vadis atque aggere cingit marmora ponti" prae murmura.

1 74 M. ANNAEI LUCANI

Quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis, 355

Infernis, ut fama, trahens oblivia venis,

Atque, insopiti quondam tutela draconis,

Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.

Invidus, annoso qui famam derogat aevo,

Qui vates ad vera vocat. Fuit aurea silva, 36o

Divitiisque graves et fulvo germine rami,

Virgineusque chorus nitidi custodia luci,

Et numquam somno damnatus lumina serpens,

Robora conplexus rutilo curvata metallo.

Abstulit arboribus pretium nemorique laborem 365

Alcides, passusque inopes sine pondere ramos,

Rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.

His igitur depulsa locis eiectaque classis Syrtibus, haud ultra Garamantidas attigit undas, Sed duce Pompeio Libyes melioris in oris 370

Mansit. At inpatiens virtus haerere Catonis Audet in ignotas agmen committere gentes,

355 quem AB,E, bchol. Vohh. v. 1., le.tua (s. s. h) M, lethes ABV, lethon aUViR, leton c, amnes A,, 356 ripis bu^, 358 spoliatus BiA, spoliatis VUMG, vel arbor m, 361 gravis AiE, 363 sumnio K, liinina V,, 365 laborum B,, nemorisque v. 367 1. Mnr. Vict. VI. 38.29 K, 368 classes AiE,, 369 ant Bc, attingit AB, 370 melioris e corr., primitica leclio incerta M (fort. in oris; melioris substituto), in oris in fine add. M. 372 ignotos Mi, comitttre VU.

365 Lethes vulgo. Lathon ex ignoti cod. Ib. Heins. teste Burm. reiecta. At cum

lectione laethon coni Cort., lethon idem in „eiici (mari)" dicatur, ferondnm quoque

textu et Weis. j1i]ftMv lluvius Africae Ptol. eiici Syrtibus (nempe ad Ben.-nicen).

ap. Athen. II. p, 71 B, diversus a Lethe, ut „. rx r. • » o

prox. vers. docet, per venas (ad inferos ^^'^. "^"f f^^^P^^^;^"!;^'?' "iJ!^'^^ ^^^^-

,.ertinentes) oblivia ducens ex Lethe in- ^P^^'^"^^ ^f ^^ ^^^- "• ^^ ''\ Hi^^paniam

<v,.^o a+..oi,. vAriT ,. cQR » K' I 1 ■ abierat eodem tempore, quo Cato m Afri-

lerna. Strai'0 Xvli p. 8.3o tori Of (nXtiatov ^ ,. , „, \.

,, , . , ,, ... ,t ' , cam statim post Pharsahcani pugnam. Id

' . , , ,, j . ^ ^ nunc demum factum videtur. Ubi Gara-

'^ ' '^ ' mantes posiierit L. non liquet; geographi

858 Spoliatus Burm., Cort,, Weis., sine ^^^ a mari rcmotos statuunt. Tritonis

dubio peius; hortus non spoliabatur fron- P^^^s et Ilesperidos, valde inter se dissita,

dibus, sed frondos pomis. Abl. abs. attri- propinqua lingit poeta. In his mythicis

butive positum ignorabant librarii. nominibus parum verum situm curant

poetae. Ex tonore narrationis, qua Cato

363 Pro damnatus suspecto Bothe: dona- deindo Ammonium ot ad Psyllos pervenit,

tus. Num voluit L.: insomnio damnatus? apparet tamon Lucanum potius Tritonida

865 „Nemorique decorem:' Eleganter Hcsperidibus (lierenicao), quam contra

Schrad..sed cf. Schol. Voss.: „laborom ) tan- Beronicen Tritonidi admovisse. Cum hoc

(luam in his mahs ferendis nemuspondere situ convenit, (luod Cato deinceps Syrtin

laborarot, aut ei labor esset, ut gigneret." circuit 373. Nam Borenico ab oriente Syrti

r,„o II- 1 ■ 1. ,1 ^. V 11, • malori adiacet. Si Tritonidalai.um in vicinia

.J68 „His locis' (dativus) ad li(!renicen, „ ■, ,, ., . i , ■,

«.„!.,„ ,,-Ki „*• i. rr Ilospondum (•ollocavit. non improbabi e

cuius urbi.s antiquum nomon oiat Ilespr. . „ ... i ,. m ■!. ■ j

„.„ „„, ,, •? ., i j o r ^'^^ P^i «Garamantidas uiidas' Tritonida

ris vel Ilespertdes; sita est ad Syrtin , "n ■. ■ . , , ■ a

TWo»^.. .^ i„ n ,- j «* 1 1 L. ir V>i- lac.um s. Iritoiiida paludom .signiflcan. Malorem in Cyrenaica. Mela I. 8. 15. Plin.

V. 31, Strabo 1. 1. 372 Committere cf. IV. 743 „aciem commil-

PHAKS. LiB. IX. 355 — 391. 175

Armorum fidens, et terra cingere Syrtim. Haec eadem suadebat hiems, quae clauserat aequor ; Et spes imber erat, nimios metuentibns ignis: »75

Ut neque sole viam nec duro frigore saevam Inde polo Libyes, liinc bruma temperet annus. Atque ingressurus steriles sic fatur arenas:

„0 quibus una salus placuit mea signa secutis Indomita cervice mori, componite mentes 380

Ad magnum virtutis opus summosque labores. Vadimus in campos sterilis exustaque mundi, Qua nimius Titan, et rarae in fontibus undae, Siccaque letiferis squalent serpentibus arva, Durum iter ad leges patriaeque ruentis amorem. 385

Per mediam Libyen veniant atque invia tentent, Si quibus in nullo positum est evadere voto, Si quibus ire sat est. Neque enim mihi fallere quemquam Est animus, tectoque metu perducere volgus. Hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent, 390

Qui me teste pati vel quae tristissima pulcrum

373 terram Bi, 374 hoc AiEiVi, 375 imbris a. 377 temperat VD, annum b, 379 signa MVU, castra ABE, secutas Bi, 382 stereles Mi, 383 frontibus B, 384 lotiferis (ex: lat.) E, 385 amore C, 386 vonient MiB, veniantque R, 388 sates, corr. hr. satis M, sata est B, 389 vulsus C, 390 hinc B, sunt C, durant c, ducunt G.

teret arvis". Committere h. 1. absolute pro sedet enim in pectore. Praestandum pre-

in aleam committere. cario supplet Heitland post amorem. Schol.

„„„ ^ ,. ^ Lips., quem Heiiland 1. 1. p. 155anteHtatur:

3<6 sq. Summa sententiae: ut annus ^^^^,^ ^^^ . ^^^ ^^^.^ ^^ ^^^^^^^^

temperet viam a fngore {xnde) et a sole ^ retinendum et ad amorem patriae

{Innc) Schol Voss.: „non saevam fngore ^^ ._ ^_ ^^ defendatur, ne ruat." Post

polo Libyae hoc faciente; non saevam sole ^^ j „ ^^^^ distin?uit Burm., scri-

bruma hoc faciente." Anno igitur et polus ^^^^^ ^^ .^^^., ^eisius. Honorem

(situs) et bruma adscribitur contra rei p,o amomnidem Burm.-Hos.: patriaeque

naturam, quae postularet: polus Libyes ^ ^^^ j.^^^^^.^ ^^^^^ ^^^^^^ Lib.

(situs mcridionali.s) a frigorc tuetur, annus ^^^ient." Non opus mutatione. (anni tempestas) per brumam (hiomem) a

sole nimio. Studium adaequandi membra gg^ .^ nullo",relL „Non extremum voto-

fecit ut annws lattssima scntentia (caeli et ^^^ ^^^ evadore" erat sententia Catoni

temporis) usurparetur. obversata; exaggerat dicens nullo i. e. qui

3a5 „Patriaeque ruentis araorem" i. e. ad sperant minime se evasuros. favorem civitatis in ruinara (imperium)

pronae. Patriaeestgen. subiectivus. Catoni 388 „lre sat e.st" confidentibus duce et

itcr per Africam est via ad leges (tutandas) porro securis de futuris. et ad favorem bonorum, difficilis (durum)

tamen, quia leges iam sublatae partim 389 Caecoque pro tecfoque Heins. teste

erant, et quia civitas in interitum sive Burm. (?) imperium prona (ruentis) non favebat amicis

libertatis. Via contra ad amorem erga pa- 390 Durant minusapteleramaCommenti.

triam, ut vulgo interpretantur, non est Ducunt i. q. trahunt, alliciunt ut in illo

difficilis, quoniam, si ulla, non est longa, aurug ya^ icpsXy.stui avd(ja aidijijog.

176 M. ANNAEI LUCANI

Romanumque putant. At qui sponsore salutis Miles eget, capiturque animae dulcedine, vadat Ad dominum meliore via. Dum primus arenas Jngrediar, primusque gradus in pulvere ponam, 395

Me calor aetherius feriat, mihi plena veneno Occurrat serpens, fatoque pericula vestra Praetentate meo; sitiat, quicumque bibentem Viderit, aut umbras nemorum quicumque petentem, Aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas, 400 Deficiat, seu quo fuerit discrimine notum, Dux an miles eam. Serpens, sitis, ardor, arenae, Dulcia virtuti. Gaudet patientia duris. Laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum. Sola potest Libye turba praestare malorum, 405

Ut deceat fugisse viros". Sic ille cadentis Incendit virtute animos et amore laborum, Irreducemque viam deserto limite carpit, Et, sacrum parvo nomen clausura sepulcro Invasit Libye securi fata Catonis. 4io

Tertia pars rerum Libye, si credere famae

393 aminae Mi, vadit B, 396, 395 hoc ord. AB (corr. b), 398 bibente a, 399 oiu, versum E, add. e, viderat B, petem Mi, 401 sl 0 vulgo, sub crimine u, 402 semper Mi, 404 laetus D, 405 libyae U, tuba (s. s. r m 2) M, turbam AVU, 406 calentis MAEVDG vulgo, calentis U, pavcntes v, 410 lybiae MDC, 411 par (deleta s) E, lybie M.

394 Ad Caesarem planiore via. tasin ad superiora, si (pro sin, seu) requi- 396 „Me feriat - nccurrat." Hoc votum reretur; nunc contra. Si (sei) seu videntur

definitur proximis: vult primus periculum aliquoties confusa.

incurrere, ut miles ante quam ipse pericu- 404 „Quotien3 magno sibi constat, lione-

lum incurrat, experiatur (praetentet) quod stum". Sibi ad rem a persona translatura

instet oxemplo ducis. ^g^^ sententia: hominibus laetius est, horai-

398 sqq. Utinam sitiat tanfum ille, nemo nes magis gaudent honesto, quod sibi con-

sitiat nisi, qui videritme bibentem,utinam sl^i^t magno.

nemo aestuet nisi qui rae viderit umbras .r.,r c, i t -i • i *. *.

. , ., , . /"^^^" "'""^'^^ 405 Sola Libye copia malorum potest

petenlera, nemoconcidat nisiqui mo viderit f« ^ . -^ . . . . .,^ ..iv^i„^

. r, •, .. .. . ofhcere, ut qui eo fuLMant, ignaviae crimme

e(iuo vectum. Consequi ur: tum nul us orit , ■ ^ t^ • im i- f *

'..... . i. j /. . . T-. , ■ TT absolvantur. Itaque qui Pliarsah fugerant,

f|ui sitiat, aostuet, deficiat. Recte sic Has- . *.■<.*.•, ^ i *.!

, . ' . ' ,. ^ ^ ., . poterant virtutis laudem recuperare, tanto

Itms. - Burm. mgonuo hitetur sibi aquam , • i 'i. ». *. n i

, ,• • /^ !.• T-i u- r> V se exponontes penculo. i urbam ante Oud.,

haerero, roh(iui: Grotms, Farnabms, Schre- w»

voliuH, Cortius tacont. Dura est omissio

restrictivao particulao, undo formam im- 40G Pavcntes vX\a.m in Rog, 1 Oud. exstat,

procationis iiabot oratio, quao nuUaesth. 1. qui recopit et sio rell. praotor Cortium. Sed

. , ,, , . ., . o. L , obsecutus sum Ileitlando 1. I. Ex cadentes

4i»l Seu pro vulg. si mihi (•uiu Schradero ,. ., .. 7 < xt < * ^ •

. ^ . , f „ ,,TTi - .-. Tvr ..^ (acilo nascitur calentes. Notum est „ceci-

nccessarium vidotur, c(. adVH. :>(>/, IX. 327. , . .„ ,, a tit n,-n n -i n^ \

. . ' „ ., ' , ^ doro anuni'. Verg. A. III. 2b0, Ovid. Metam.

Apodosis omissa, quao lacilo supplotur: ,.^, .,.„ ,,, ,° n 1 > ^ \r ^ a

... . , '. ?* „ „ ,:^ j VII 3-t7, XI. o37. Cadentcs est V. L. apud

„simile quid patiatur." Non coulerendus ... ,.

\' oij /Vi 1 X j I btohmum.

locus X. 214 (Hask.), ad quem vuie anno-

tata. Si illa: „si qno", rell. efficerent pro- 408 „De3orto limitc" i. q. per desertura.

PHARS. LIB. IX. 892 — 418.

177

Cuncta velis, at si ventos caelumque sequaris, Par erit Europae. Neque enim plus littora Nili, Quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt, Unde Europa fugit Libyen, et littora flexu 415

Oceano fecere locum. Sed maior in unam Orbis abit Asiam. Nam cum communiter istae Efifundant zephyrum, boreae latus illa sinistrum

412 aut si B. 413 vulgo pars, par ae, pars E, litore B, 414 absit a, 415 inde G, flexo R, 418-429 exstant in Fm fol. 2, cf. ad VIII. 820.

413 Recepi par ex ae, vulgo pars, quod pugnat cum sqq., quorum sententia est : par est Africa Europae. Terminus Europae est Tanais, Africae Nilus. Oppositas his ter- minis utraque habet Gades. Ergo si aeque Tanaia et Nilus Gadibus distant, Africa

Europae aequalis est. Cura superioribus V. 413 cohaeret sic: tertia pars mundi, si famam sequeris, Africa est, at, si ad caeli regionem attendas, pares sunt Africa et Europa, Asia autem longe maior est qnam alterautra, Hocpostremum ut vulgoiiotum

supprimitur. Si Asia longe est maxima, Africa Europae par, non potest esse tertia pars mundi. Rem clare ab oculos ponit delineatio in V, quae quoniam etiam in G Fm Berol. (Weber p.72l)invenitur, antiquae originis esse videtur. Geminae lineae in medio repraesentant coniunctos Tanain et Nilum, qui ex centro in contrarias partes fluunt, ita ut ostia sint ubi bokeas et NOTHus scriptum est. lam vero ab his locis usque ad columnas Herculis, ubi zephirus scriptum est, idem spatium est. Asia dimi- diam partera totius circuli explet. Ceterum in codd. forma conversa est; boreas est a sinistra parte.

416 Recte unde, non inde (G), nam haec: „unde— locum" (416) nihil nisi deflniunt situm Gadium, et quod sequitur sed oppo-

nit non proxime superiora, at illa: „ncque enim— absunt", Europa et Africa sunt aequalcs sed Asia longe maior.

Ib. „Fugit Libyen" nempe avertendo littus; explicatur proximis. „Littora in- curva (flexu suo) spatium effecerunt, quo reciperentOceanum(Oceano, dativus)". Inde a Gadibus, unde initium (primis), flexus incipit.

417 Europa et Africa communiter habent alterum mundi latus (occidentale), Asia sola possidet alterum (orientale), „eurum sola tenens." Vide delineationem. AbU praesens videtur: valt ten deel, Mnem. XIX 31 cf. fugit (415); de it producto vid. ad X. 282 et ad I. G42.

418 „Effundunt zephyrum" secundum pla-

12*

178 M. ANNAEl LUCANI

Contingens dextrumque noti, descendit in ortus, Eurum sola tenens. Libycae quod fertile terrae est, 420 Vergit in occasus, sed et hoc non fontibus ullis Solvitur: arctoos raris aquilonibus imbris Accipit, et nostris reficit sua rura serenis. In nullas vitiatur opes; non aera neque aurum Excoquitur, nullo glebarum crimine pura 4.25

Et penitus terra est. Tantum Maurusia genti Robora divitiae, quorum non noverat usum, Sed citri contenta comis vivebat et umbris. In nemus ignotum nostrae venere secures, Extremoque epulas mensasque petivimus orbe. 430

At quaecumque vagam Syrtim conplectitur ora Sub nimio proiecta die, vicina perusti Aetheris exurit messis et pulvere Bacchum Enecat et nulla putris radice tenetur.

419 descendit mEg, discedit MAGFmVU, ortum G, hortumFni, 420 lybiae ViR, terra R,

u 421 liaec 0 vulgo, [etj A, nec a b, nlli .s A, 422 om. B add. b, 423 et — serenis 1. Lact. Theb. VIIL 411, et s. s. in F«n, 424 neque MAB (n aeq;) UG, nec V, aere neque auro O vulgo, 425 crimine dives VU, pura M, pyra A (u s s m. 2), cura abE, dira B, post v. 425 seqiiitnr V. 428 E, corr. e signo transpositionis, 426 sic penitus ab (ex corr.), sic M, in E versus 426 excidif add. m 2, 427 quarum 0 vulgo, noverat s. s. aL.. . verat M, nioverat a, 428 acmoris (?) s. s. m 2 arvo M, (potest legi: austris) M, umbra aVG, 430 L Aldhelmus p, 231.23 G (519 M), extre- masque AiBiE, mensasve g, petivimus (ab s. s) A, petivimus orbe V, petimusabMi(corr. m. 2)BCR, petemus ab Ub Aldh. (MiStht), 432 perustae Mi, 434 enegat Mi, tuetur u.

citum, quo siccus terrarum vapor ventus putredine. Lectionis dives patrocinium sus-

est. CL Sen. N. Q. IL 12. 5, V. 4. cipit Heitland 1. L p. 118b allato Ov. Met.

iOA u 1 • j TT .no u , .0. I- 137, quo probatur tantum „humus dives"

420 Haskms ad II. 408 hunc locum inter. ^.^. ^^^ ^^^^ ^^^ conticitun Heins. inutili pretans: has no sprmgs of water.. ^o/.,/ur ^^^j ^^;^_ ^27): „ut crimine dives, sic

ere 1. q. Irangitur, apentur Intellege de .^^^ ^^^J„ p^^J^^^ ^^^.^^ ^^^., ^

font.bus propr.o sensu (non de huiuore m .^^^^ ^^.^^^^ ;;^^ intermixto humore.

universum). Terra aqua ontium f.nditur, quemadmodum in glebis. compacta est si nuUi sunt.

427 Vulgo quarion; quorum Bentl. Non

421 //or;Bentl.,/mecvulgo; interpretantur: noverat usum stirpium, loliis tantum et

Africa; quid tum f/? umbra arborum fruebatur. Oppositum

423 „Nostri8-serenis" cum apud nos „comis et umbris" ostendit in priore mem- serena teinpestas est et venti nubes meri- bro stirpes significari.

diom versus in Africara pepulerunt.' 430 Petimus ab." Oud. Cort. Hos., pro

424 Vulgo „af're neque auro". Excoliiur quo facit var. lect. petemus. sed exempla Burm. Mihi valde arridet coni. Guyeti: huiuscontractionisdesidero. Immerito do.>^i- „non aera neque awrum | excoquitur", eam- dorata ot insertapraepositiocausamutandi f|ue recipore non dubitavi, quoniam sola ^ic^jojmits in pe/tmu.sessepotuit. Cf. Trampo sentontiae satisfacit. Vorg. (leorg. IIL .W p. 12. — Mensae ftovii^ulot ex citro, pretio- „vellora Tyrios incocta rubores." Calor in siie, proprie orbes dictae. Cf. Petron. bell. fodinis pootao videtur origo motallonim. C\v. 29 ,,citrea mensa."

Per so intellogitiu' aero ot auro caloliori ^g^ p;^. ^^^^ ^^^,.5^,, j ,^ ^^ ^^^ p,,tris

non posse torram. ^1^^,^^ y,j.^ ,.,^^4^^ tenetur (continetur).Nega.

425 „Nullo glebanim (TimiiK»" i. 0. niilla tio t;im ad putris quam ad tenetnr pertinet.

PHARS. LiB. IX. 419 — 452. 179

Temperies vitalis abest, et nulla sub illa 435

Cura lovis terra est; natura deside torpet

Orbis, et inmotis annum non sentit arenis.

Hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas,

Quas Nasamon gens dura legit, qui proxima ponto

Nudus rura tenet; quem mundi barbara damnis 440

Syrtis alit. Nam littoreis populator arenis

Inminet et nulla portus tangente carina

Novit opes. Sic cum toto commercia mundo

Naufragiis Nasamones habent. Hac ire Catonem

Dura iubet virtus. Illic secura iuventus 445

Ventorum nullasque timens tellure procellas

Aequoreos est passa metus. Nam littore sicco,

Quam pelago, Syrtis violentius excipit austrum,

Et terrae magis ille nocet. Non montibus illum

Adversis frangit Libye, scopulisque repulsum 450

Dissipat et liquidas se turbine solvit in auras,

Nec ruit in silvas, annosaque robora torquens

438 exherit M, 440 rara A (u s. s. m 2) B, damno c, 443 commertia A, 444 nasa- monis Vi, ac ire A (h add. m. 2), 445-456 aclsunt in Fm^ cf. ad VIII. 820, 446 timens sentire VR (s. s. tellure) g, 448 accipit ABEVFm (s. s.), 449 terris Vi, nocens MEVUABR nocet GFm, montibus ortum MAVUBEg, illum GFm, illum austrum glossa in B, 450 libye M, 451 liquido V, se OERFmD.

435 „Et nulla", rell. lunge „etnullaterra atur vide quanto molimine opus sit; Oud.

sub illa (temperie) est lovis cura". Cura enim: „et terrae magis ille (Auster) wocews,

est obiectum curae, ut erotici puellam non mentibus idum \ adversis frangit Li-

amatam „curam suam" dicunt. Sciens lon- 62/es."iVoce^receperuntBurm., Hos. Similiter

gam Burmanni disputationem praetereo, atque in woce^ fragmentum Monasteriense

437 Inmotis nempe per aratrum aut «t Gemblacensem secutus sum in flne ver-

rastrum. Secus Hask. - Annum progres- sus; nam ortum, quod reliqui habent, plane

aum anni, i. e. anni tempestates. otiosum, cum „montibus adversis" enim

,oo 1-, X ■i.„m -x or^wm non posse iungi quisque videt. Pro-

J38 „Raras tamen exerit." Tamcn opponit ^^^.^^ ^^^ ^^^^^ ^^ interpretatione natum

raras et exerU: quamvis raras tamen exe- ^^^^_ ^^ ^^ ^^ „montibus": „et non

rit", quod elegantms est quam eius vim „ ^ ^ g,"

ad sefirne referre. Verg. Ecl. 1. 28 „sera tamen ' v &•• n^

respexit." Prop. III. 15. 35 „sera tamen pietas , , ■,. „

natis", Catull. LXIV. 103 „non ingrata ta- ^^0 Negatio contmuatur: „scopulisque

men frustra munusculadivis | promiLtens." ^- ^' ""^« scopulis" more Lucam Idera fit

Hertzberg ad Propertium vol. IIL p. .836 ^^l „et liquidas" = nec liquidas,4o2 .anno-

plura. Apud Plautum toen sic usurpatum saque» = nec annosa. Burm. (451):^^ „a/

postponitur saepe ut Capt. 404 „gessisse li^^^das se turbme solvit m auras sc.

morem in tantis aerumni« tamen." Poen. ^uster. Sententia vulgatae hqmclas c cre-

1084. Cicero pro Tullio 43 fin.. Seyffert ^itur esse: „Libye non Irangit austrum in

Plaut. Stud. p. 14, Luc. 1.378 „coniugis invita 1^^"^^^« a"^^«'. ^"O^ ^^ ^"11° .f ,?",*^,^''P!''- . • ^ 1 .. cutitur et turbinem non efficit." Sed mire

peragens tamen omma dextra." ^.uuiuui. cu uuiuiii^iix xi

terra dicitur turbmem facere, porro e viti-

443 „Commercla-waM/-/-a9n" mavult ^^^^^ ^on ex turbine, sed „per turbinem"

Helns. quam navfragiis. De Nasamm. cf. ^ut rectius etiam turhine solvit. Itaque

Sil. It. I, 408, III 320 sq. 5^ a Grotio eiectum re.stitui. Mutatur sub-

449 Nocens plerique libri, quod ut retine- iectum (solvit se auster), ut saepe.

180 M. ANNAEI LUCANI

Lassatur; patet orane solura, liberque meatu Aeoliam rabiem totis exercet arenis. Et non imbriferam contorto pulvere nubem 455

In flexum violentus agit: pars plurima terrae Tollitur, et nuraquam resoluto vertice pendet. Regna videt pauper Nasamon errantia vento Discussasque domos, volitantia culmina raptae Detecto Garamante casae. Non altius ignis 460

Rapta vehit, quantumque licet consurgere fumo Et violare diem, tantum tenet aera pulvis. Tunc quoque Romanum solito violentior agmen Adgreditur, nullusque potest consistere railes Instabilis raptis etiara, quas calcat, arenis. 4R5

Concuteret terras orbemque a sede moveret, Si solida Libye compage et pondere duro Clauderet exesis austrum scopulosa cavernis; Sed quia mobilibus facilis turbatur arenis,

454 rabien M, harenis MAEBFmgVU, habenis G, 455 umbriferam Mi, puertice R i. e. pro vertice), 456 flexus AB, inflexum U, 457 pendit A (m 2 corr: e) Bi, 459 domuM B, vulgo: volitantque a 'culmine, volitantfque] ABE, 460 ignes Ai, pos^ 400 dbnidia pag. vacat Ai, 461 hcet M, summo D, 462 tantus Mib (U Stht), tantum ABEVU, 463 vilentior A (corr. m. 2), violentior EBDj rell. praeter G (violentius), 464 nulleslque] A (corr. m 2), nullusque BEM (— lisq. Stht) v, nullisque VUR, consur- gere u, 466 terrasque A, 468 scopulosque R, 469 sed quod V.

4"j4 „Motis exercet arenis" Heins. cf. 469, fantia. Vulgo: volifanfque a culmine. Indi-

(Juamvis harena et habena saepissime per- cium in ABE que omittentibus secutus

inutentur, non est cur h. 1. a codicibus pro volitant a dedi volitantia et cuhnina

(praeter G) recedamus scribendo cum Oud. (Mnem. XTX. 37). „A culmine rapta casa"

Cort. Hos. habenis (coll. II, 500), non tam perversum; possum „culmen a casa rap-

inipetus quam spatium,quo furit, eratsigiii- tum" cogitare, non casam a culmine. Nihil

(iciindnm, praeccdit „pafet omne solum." prodest Bentl. ruptae legens. Que post

._„ T fi .. • • volitan' ora. Guyet.

4o6, sq. „In flexum agere' i. q. mgyrum "^

darc sive rotare, unde inflexum [ixp^ ev) 461 Libet Hos. refutatus ab Heitlando l.I.

damnandum, nec praeferendum „inflexus"

ex AB in^). - „At non" Bunn.^nesciocur. ^^^ In M scriptum erat /an/ws, tunc supra

n hnea posita et punctum sub s. Tantum

457 Numquam cura resolufo iung. Apud dofendit Damste contra Hos. fanfus; non

Lucanura fides sit rei. Fortasse de „fata agitur do copia pulvoris sed de altitudine;

morgana" aliquid audiverat. ,.tantum aera" i. q. t. spatium acris.

-158, sq. uarainantes interiora habitant, ^Vnc/ = obtinet. Hic quoque ^i'' (ABE)rec-

NaMamonos littus; itaciuo si (luid ab austro tius quam M, ut 455. Hor. Ep. I. 1. 28 „Non

Giiiamantibus aufertur pervenit ad Nasa- possis oculo quantum contendero Lynceus"

moneM, septentrionales. Videt paupor Nasa- (tantum spatium conflcere, con^ est intr.).

mon regna sublime vento sublata „discus^ .^o /,,„ , ; < • i ^ ^

. „ . ,. , 40S ( laudcrct = inc\uaQYot, paono omnia

MaM(iiio domoM" i. e. fragraina doimuini, ,,;,„„i;, :.. ,...,. •.•

„ , .. ... ... .. ,' siraphcia pro compositis usurpantur, si

quod expomtur .scquontibus: „TOZt/aniiac(ti- nietrum coeit »•''"» ?nina rapt,ao dotocto (Jaramante casao"

i. 0. tecta ((•iiimina) casao (Garainantidis) 469 Africa comparatur ciiin liK-tatore,

abreptao, (iiim (iaramas tect.o privatuMOMt ([ui do vostigio pollitur, quoniam pertur-

(detecto novuiii vX ioculant). (vi(i»*t) roli- batnr (furhafur).

PHARS. LiB. rx. 453 — 487. 181

Nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus 470 Stat, quia summa fugit. Galeas et scuta virorum Pilaque contorsit violento spiritus actu, Intentusque tulit magni per inania caeli. Illud in extrema forsan longeque remota Prodigium tellure fuit, delapsaque caelo 475

Arma timent gentes, hominumque erepta lacertis A superis demissa putant. Sic illa profecto Sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuventus Patricia cervice movet: spoliaverat auster Aut boreas populos ancilia nostra ferentis. 480

Sic orbem torquente noto Romana iuventus Procubuit, metuensque rapi constrinxit amictus Inseruitque manus terrae; nec pondere solo, Sed nisu iacuit, vix sic inmobilis austro, o; Qui super ingentis cumulos involvit arenae, 485

0: Atque operit tellure viros. Vix tollere miles o: Membra valet, multo congestu pulveris haerens.

470 numquam V, 477 dimassa Ei, diraissa G (dem. g), 478 que A (qua corr. m. 2), quae a, qua Bi, locta add. m. 2 A, 479—481 om. B, add, b, spoliaverit A (corr. m 2), 480 ferentes M, 482 timuitque MA(metuens a)EBVU(timens u) g, metuensque G, metuitque g, constringit BE, 484 [austro] M, in marg. cum 485—487, ubi vide, orclo in A 484, 488, 485, 486, 487, appositis signis corr.; var. lect. in E: 484, [4^5-487], 488, 489; v. 486-490 in ras. m. 2 idem, 485—487 in marg. suppl. manu crassiore et maioribus litteris qiiarn secundae ; a qua valde diversa, tamen coaeva est, ut apparet ex var. lecf. ad 485, M, 485 ad ingentes (m. 3 scriptum vid. supra) m. 2 adscripsit i. viros, tumulos BE, arenae (sine h) M, 486-490 in ras. E, sub 490 latet a 1 m. 480, 487 membra curat G (trahit g), haere (abscisa rell.) M, (pulvis h s U, corr. u Stht.)

470 Quia summa terra, quae excipit carebat his versibus, nam in marg. in suo austrum, cedit, ima non convellitur. ex. adscriptos librarius in textu addidisset,

In AE suppleti sunt e libro, qui habebat

474 Externa edd. ante Oud., Cort. Weis. eos in margine adscriptos; A posuit eos in sinc auctore locuplete. textu, sed alieno loco (post 488), E quoque,

AHQ T^ 4„ ■ i. » n, i- 11 T n^c^ ut apparet erasura verss. 486— 490, sub qua

478 „Laeta luventus" Cortius coll. 1.603 , . .^^ , i .,• t, ^ • *

Qon.ic. lo^f^ V. 4. •!• II I. 71^ i latet ordo a vulgari diversus. B descriptus

„banus laeto portans anciha coilo." Movct . • -i. ,oo i. .c. u- ■ •

^r^naK,,i„w, i ., V. o v^ • ^^ A omisit 488 post 484, ubi eum mvenie-

vocabulum m hac re propnum. , , ■ .3 . ■-.■ \- !•

* ^ bat, ammadvertens ibi alienum esse, alio

481 Or6r/« definitasignificationc,utsupra ^oco inserere oblitus. Archetypum igitur VII. 223 „Libyco dux primus inorbe"infra familiae ju apparet his versibus caruisse, 547, neque enim „orbem torquere" ex Graeca et aliunde suppletos esse codd. /<. Pleniores consuetudine explicandum, i. e. deteriores libri hos versus, ne quid

desideraretur, addiderunt, ut ex poetae

482 Asyndeti „constrinxit amictus"nulla exemplari oriundos, sed archetypon /u iuro ratio est, quare verum puto metuens (G) omisit, lis optime caremus: sic a sopultis pro vulg, timuit. Metuens in timens depra- arena transitur ad stantes.

vatum et deinde metri causa correctum

in timuif. De confusis verbo finito et partic, 485 De re cf, Trillerus ap. Cort. ad 486.

cf. 449.

487 „MuUi congestu pulveris" Bentl. In 485-487 Exemplar, unde M descriptus, U latere suspicatur Usenerus: „pulvis ha-

182

M. ANNAEI LUCANl

Adligat et stantis adfusae magnus arenae Agger, et inmoti terra surgente tenentur. o: Saxa tulit penitus discussis proruta muris, 490

3: Effuditque procul, miranda sorte malorum : 3: Qui nullas videre domos, videre ruinas.

lamque iter omne latet : nec sunt discrimina terrae [UUa, nisi aetheriae medio velut aequore flammae.] Sideribus novere vias: nec sidera tota 495

Ostendit Libycae finitor circulus orae, Multaque devexo terrarum margine celat.

Utque calor solvit, quem torserat aera ventus, Incensusque dies, manant sudoribus artus,

488 .stantea A, om. B, add. b, 489 immota Ui, 490 decussis G, 491 miaeranda MU,

494 iu mary. m. 3 M, in VU post adscriptus, om. R, aethereae VU, velud M,

495 movere a, viam AGR, tota MA(nota a)BGU, toto ViEi, 496 circulos Mi, 497 intra versiis V, 498 quae Ei, 499 om. M qui in marg. habet versum: exarsitque

u dies iam mondi spissior ignis, (= 499a -+- 604^) et deinceps eadem ant. manu versus: ia plaga — (605) et a medio — (606), et 499 sic scriptum: in nothon omnis abit manant sudoribus artus. In ABEF eadem, sed in textu omnia: 498, 499* 4- 604^, 605, 606, 499, 50(», ex his in A signo quodam notati secuyidus, quinfus et sextus, quo carent 605, 606. — inconsusque dies aVUGR, in nothon omnis ;ibit (pro: inc. dies) m^A^B-E- Vat- Hosii, cxar.sitque dies m'A^B'E' Vat'. Hosii. (Per - significo repeti^os versus).

bundans", De „adligare" cf. ad 527, noli cre- dere dativum omissum esse; i. q. con- stringerc, vincire.

490—492 Adscribam quae Bentl. notavit: Hic versus (490) et duo sequentes videntur spurii esse: certe nullo modo huc perti- nent. Saxa tidVi qui.s tulit? Auster, Nofus, ventus, spiritus^ Atqui tot aiia intervene- runt, ut istud nomen exprimendum hic fuerit, non subaudiendum „Saxa discuHsis muris proruta." Qui muri? cum nihil hic esset praeter casas et mapalia culmo con- ge.sto (?|, quae ium pridem ventus discus- serat v. 459, sq. Postremo de arena hic agitur, non de saxis et hoc tristicho sub- lato cotera longe aptius coniunguntur: „alligat et stantes effusae magnus arcnae\ aggor; ot immoti terra surgonte tonentur. laniquo itcr omne latet", arena scilicet contoctum etconfusum, HaecBentl., quibus non habeo quod addam. Vides Bontleium non praofracte hos versus .spurios dicore sed certo non huins loci. In hoc assentlor. Sunt, ut opinor, Lucani sod ab oo sepositi, substitutis V. 458, sqq. „regna videt", rell. Sod priinitivus oditor male sedulus oos in vitam rovocatos in margino sivo intor- columnio ad.scripsitaliono loco, quo factuni ut in parto Mss. in toxtum rocopti sint. — Coteruni attendas otiam quam uTtnondio- vuau); v. 492 ruinae inserantur.

494 Versus male assutus, nec potest me iudice (re iterum considerata) vel festi- nantis poetae es.se. Vocabula ae/^erme/Zam- mae, quaa, cuni in mari conspiciantur, crederes flammulas in summo malo a Castoribus ostentas esse, nihil aliud desig- nare possunt nisi stellas, quoniam in con- tinento viam monstrant. Ineptura est: non sunt discrimina terrae nisi aefheriae llam- mae. „Aetheriae flammae" sine dubio non sunt inventum librarii, sed poetae potius; si verbum illud in marginenotavit „memo- randum", ut postea addorot aliquid de liac re, inde aboditoro versus imperiteprocusus est; eiusdom naturae est IX. 254,

495 Nota placuit Weisio, „Sidera nota" sunt constellationes hemisphaerii septen- trionalis, illis nota (recte Hask, : the stars thoy know). Tota verum ossg ostcndit ver- sus sequens(/(>n7or), quo tota oxplicatur. Vel sic tanion eadem sidera indicantur: .,nec liorizon Libyao ostendit sidera tota(vulgo nota)." Ursa aliaque sidera, quao nobis viam monstrant, ab iis non plano aspiciuntur. Devcxus est ornans epitheton; non est: „quia devexus est margo celat", contra verum ost, quo devoxior eo minus celat. Ad que = sed cf. infra 730.

499 Versus hic in in bis scriptus (m' m^

PHARS. LIB. IX. 4:88 — 512.

188

Arent ora siti, conspecta est parva maligna 500

Unda procul vena, quam vix e pulvere miles

Corripiens patulum galeae confudit in orbem,

Porrexitque duci. Squalebant pulvere fauces

Cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris

Invidiosus erat. „Mene, inquit, degener, unum 505

Miles in hac turba vacuum virtute putasti?

Usque adeo mollis primisque caloribus impar

Sum visus? Quanto poena tu dignior ista es,

Qui populo sitiente bibas!" Sic concitus ira

Excussit galeam, suffecitque omnibus unda. 5io

Ventum erat ad templum, Libycis quod gentibus unum Inculti Garamantes habent. Stat sortiger illis

502 confundit ABE, sustulit et galeae conversum infudit F(Hos.) Rg, 504 niraiumque M(minimumque m)V, 505 deneger U, 507 motis eras prim. (s. s. m. 2 mollis)M, 508 ista [esl MABGE, 509 concitus - unda (510) 1. Lact. Theb. HL 663, 512 certior illic V, sortiger MRg, corniger (m. rec.) mABGEvU, illis M, illic VUmABE.

interceptus est versibus duobus et dimi- dio ab hoc loco alienis; post 499* enim sequuntur 604b 605, 606, qui abstulerunt alteram partem versus 199; deinde post emblema illud alienum sequitur altera dimidia pars versus 499 manant sudoribus artus, isque versus suppletus ibi ab initio, de quo mox. Nulla cohaerentia cum sit inter 499 et 605, apparet casum dominatum esse, non consilium; transiit per errorem is qui archetypum scripsit ad 604, omit- tens 500-603, i. e. 104 versus = 4 folia vel 8 paginas (4 X 26 vel 8 X 13 versus). Porro, ut V. 485, efficitur ex supra dictis M esse descriptum ex libro non interpo- lalo; n^ (ABE) contra^supplementa invenit et textui inseruit.

Ib. Prioris hemistichii tres sunt formae: incensusque dies, exarsitque dies, in nothon omnis abit; postrema (posita post 606 insi- ticium) flcta est ante perturbationem ordinis; pertinet enim ad 498 sicscriptum: „utque calor solvit quem torserat aera, ventus", sequebatur „in nothon omnis abit." „Ventus omnis abiit in notum" per se recte dictum, ab hoc tamen loco alienum, quoniam sic calor pro vento s. turbine dicitur aera torsisse. Ex duabus reliquis „incensusque dies" auctoritate praestat.

502 Proficiscendum est a forma versus recepta ; altera (vid. V. L.) non mala cetero- quin, ne in V quidem exstat. Sed merito Burm. dubitat an damnandum sit undam

corripere et tamen „corripiens orbem" iun- gere non licet; tum e quoque molestum est. Bentl., „cum pulvere." Multo efficacius Burm. conspiciens. „E pulvere" noa videtur sollicitandum, constructio xara auvsoiv „e pulvere (haustam) confudit".

508, sq. Haec non habent probabilem sententiam, neque enim de poena sermo fuerat, neque biberat miles. Tentaveram, usitatissima Romanis poetis complicatione, „quanta poena tu, dignior iste est, qui populo sitiente bibat." Tu meruisti poenam, sed dignior ea sim, si populo sitiente bibam. (Quo maius scelus est, cui obnoxium Cato- nem cogitaverat, eo maior invidia, quam ei conciverat), Perspicuitate vincit Damste Mnem. XIX p. 381, sq. „quanto poena tu dignior isto es, \ qui populo sitiente bibat." Num tamen offensio imprudentis sed bene- voli militis gravior erat quam delictum foret Catonis? — Secunda persona es,bibas a librariis inducta est propter praecedens fu, hoc quidem constat.

510 „Suffecit omnibus unda" breviter: unda illa quae aderat, definita (het water). Non: satis aquae habuerunt, quasi aflatim bibissent omnes. Hariolatur Burm.

512 Certior Heins. Bentl., cui lectio sor- tiger ignota erat. Corniger ferri non potest propter v. 514. Certior correctio est pro inepto h. 1. corniger; comparativi nulla ratio est. Illis recepit Hos.

184 M. ANNAEI LUCANI

luppiter, ut memorant, sed non aut fulmina vibrans,

Aut similis nostro, sed tortis cornibus Ammon.

Non illic Libycae posuerunt ditia gentes 5i5

Templa, nec eois splendent donaria gemmis.

Quamvis Aethiopum populis Arabumque beatis

Gentibus atque Indis unus sit luppiter Ammon,

Pauper adhuc deus est, nullis violata per aevom

Divitiis delubra tenens, morumque priorum 520

Numen Romano templum defendit ab auro.

Esse locis Superos, testatur silva, per omnem

Sola virens Libyen. Nam quidquid pulvere sicco

Separat ardentem tepida Berenicida Lepti,

Ignorat frondes: solus nemus abstulit Ammon. 525

Silvarum fons causa loco, qui putria terrae

Adligat, et domitas unda conectit arenas.

Sic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo

Stat librata dies, truncum vix protegit arbor,

Tam brevis in medium radiis conpellitur umbra. 530

Deprensum est, hunc esse locum, qua circulus alti

Solstitii medium signorum percutit orbem.

Non obliqua meant, nec Tauro Scorpius exit

513 ut fulniina A(a s. s, m. 2), 515 non - templa (516) I. Prisc. 249.1 H., 538.5 II, libiaoR, 516 f osi R, altaria agR (s. s. donaria), 518 adque M, 520 di . vitiis M, 522 loci g, 523 pulvore saxo B, 524 tepida (a ex o corr.) M, berenicida (a ex corr.) M, leptuiu AB, lepto E, 525 solus - loco (526) 1. Lact. Theb. VIII. 201, 526 frons B, 527 domitus (H. s. a) M, conectit VU, 528 hic quoque MaVUGR, hic A, sic B, car . dine M, 529 stant U, 530 complectitur R, 531 polum aVR, quo V, 532 circuit U, percutit.. M, 533 oblica (3. s. qua) M, scorpius mab.

513 „Sed non et — ac similis nostro" Terrae h. 1. dativusest: „qui humidaarenao

Schrad. Vulgatam ferri posse puto ; alterum admiscet".

aut fere i. q. aut certe. ^,29 „Stat librata dies». Dies (sol) summo

52() PriHcae frugalitatis numen arcet a puncto meridiani (cardino) Ammonii me-

tcraplo aurum, quod religioni cultorum i'idie stans librari sive in aequilibrio esse

noxium. Sic Persius II. 59-69 imprecatur dicitur, metonymia sunita de bilancc in nou-

auro, quod in templis aera pepulit: „o cur- tram partem prona. „Truncum v. p. a." sol

vaointerramanimaeetcaelestiuminanes". ita imniinet, ut vix stirps ipsa sit in

Prop. V (IV) 1.5 „lictilibus crevere deis umbra. Res exaggerata, cogita tamen pal-

haec aurea temphV. mas proceris stirpibus et corona tantum

foliorum.

524 Berenicis est regio contermina Bere-

nicae urbi (supra ad 368). Arentem Heins. 531 „Circulus alti solstitii" i. q. tropicus

septentrionalis. Is eo loco percntit (tangit)

525 Extulit Grotius. vlft.s<itK< quasi prae- eclipticam sive zodiacum: „medium signo- dam aut praemium. rum orbem", medium nempe inter duo

627 Aillvjat Sen. Epist. VI. 3(55)3: „lon- '^^^"^""^ ''*• gior tranquillitas solvit(littus), cumaronis, 533 sq(i. „Lucanus solum voluit signifi-

quao humoro adligantur, succusabscossit". caro, nullum signura rectius oriri vel obli-

PHAK8. LIB. IX. 518 — 548. 185

Rectior, aut Aries donat sua tempora Librae,

Aut Astraea iubet lentos descendere Pisces. 5:35

Par Geminis Chiron, et idem quod Carcinos ardens

Humidus Aegoceros, nec plus Leo tollitur Urna.

At tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,

In noton umbra cadit, quae nobis exit in arcton,

Et segnis cynosura subit, tu sicca profundo 540

Mergi plaustra putas, nullumque in vertice summo

Sidus habes inmune mari; procul axis uterque est,

Et fuga signorum medio rapit omnia caelo.

Stabant ante fores populi, quos miserat Eos, Cornigerique lovis monitu nova fata petebant, 5t5

Sed Latio cessere duci, comitesque Catonem Orant, exploret Libycum memorata per orbem Numina, de fama tam longi iudicet aevi.

534 equat s. s. V, 535 astrae (a add. m. 2) M, descende (re s. s.) M, 536 1. Prisc. II. 220.25 H, carchinus ABEVU, arens A; (ardens a)BE, scorpios add. in fino Prisc. ex

r interpr., 537 egoceros (r rec. m) M, aegroceros U, 538 direpta A (m. 2), 539 ad arcton

ABE, 540 te AGD, signis var. lect. Schol., 541 sumrao MaVU, semper ABGD, 542 maris a, mari OIv, 544 eous ME, cous U, oeos V, eus a, aeos G, 545 signa U, patebant Laur. saec XI Hos., Ei, 548 defamata Ai, iudicat c, iudice Ui.

quius suo opposito, quamvis quaedam ibi acc. fmitorem. Nempe quo propius aequa-

recteoriantur, quaedamoblique."Palmerius torem itur, eo magis descendunt sidera

p. 023 Oud. Opposita sunt Taurus et Scor- septentrionalia, quae apud nos numquain

pius, Aries et Libra, Virgo (Astraea) et Oceano merguntur. Te in Ashb., Gembl.,

Pisces, Gemini et Sagittarius(Chiron),Can- Dav. contra quam Burm. putat (scribens

cer Capricorno (Aegoceros), Leoet Aquarius te—suUt) fevri tantum potest, si fugit legi-

(Urna). Mihi taraen obscurura est cur hic tur: te fugit aliquamdiu Cynosura (nos

motus signoruni sit potissimum Ammo- numquam). Et—fugit Cort., neutrura opus. nitis. De corruptela utique serrao esse non

potest. Zodiacus obliquus meat omnibus, Ib. Sicca i. q. numquam mersa Oceano.

nisi forte posset quis solis cursum sequi, Mergi, occidere, nobis ursa numquam

semper in ecliptica coUocatus. — „Rectior mergitur.

exire" oppositum verbis „obliqua meare" ^.^ -.■r ^- » ^. x- • / ■ v

i. q. magis ad perpendiculum surgere. J^^ „Vertice summo" = ^as igio (polo).

Semper Oud., Burm. Hos. Nihil est m lec-

534 „Donat sua terapora Librae", „sua ^i^ne codicum cur tam insolentem iunc-

tempora" i. e. suam distributionem hora- turam nu'iMm semper pro „nullum uraquani"

rum, nempe inter diem et noctem. Sicfere probemus._ Mari abl. post inmune cf. II.

Ilaskins. Variatur versu proxirao; nulla ^^'^' ^'HI- '04-

invidia est inter opposita Astraeam et g^^ „Axis uterque" i. q. axis finis uter-

Pisces, cuique suum perraittitur. ^^^^ ^^^^^ ^^^^^^^^^ ^^ ^^^.^^

638 „Libyco-dirempta" a nobis separata 543 Qynnia sc. signa. Signa zodiaci tibi

ardonbus caeli Africi. Exit, spargitur s. medio caelo, aeque utrinque a polis distant- cadit, satis insolentor, sed variandi causa.

Ceterum cf. III. 248. 546 Cessere, nQOjuavteiav, ut Graeci, da-

bant. „Nova fata" novos casus. „Numquam

540 Segnis dicitur Cynosura quia prope audita." Hask. Consuluerant saepius ora-

polum collocata^exiguuracirculumconficit, culum. „Monifus, nova fata" Bentl. Sed

cf. supra ad 5. Subit i. q. occidit, omisso raonstrante deo nova pericula adibant.

186 M. ANNAEI LUCANI

Maximus hortator scrutandi voce deoruin

Eventus Labienus erat. „Sors obtulit, inquit, 550

Et fortuna viae tam magni numinis ora

Consiliumque dei; tanto duce possumus uti

Per Syrtis, bellique datos cognoscere casus.

Nam cui crediderim Superos arcana daturos,

Dicturosque magis quam sancto vera Catoni? 555

Certe vita tibi semper derecta supernas

Ad leges sequerisque deum. Datur ecce loquendi

Cum love libertas; inquire in fata nefandi

Caesaris, et patriae venturos excute mores:

lure suo populis uti legumque licebit, 560

An bellum civile perit? Tua pectora sacra

Voce reple; durae saltim virtutis amator,

Quaere: „quid est virtus?" et posce exemplar honesti".

IUe, deo plenus, tacita quem mente gerebat, Efludit dignas adytis e pectore voces: 565

„Quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis Occubuisse velim potius, quam regna videre? An sit vita nihil sed longa, an differat aetas?

549 maxumus (i s. s.) M, hortatur Mi, ortatu E, hortato (r m. 2) A, hortatos E, 550 lors G (sors g), 551 et tam R, 553 belli.sq; sed deleta s M, bellis V, bellique ABEVU, 556 directa. M (secreta Stht.), directa ABE, secreta U, 557 superisque A (corr. marg.) Bi, 558 inquire — Caesaris (559) 1. Eutyches V. 482.-4 K, inquirere fat.a VgR, facta var. lect. ap Eut., infandi c, 562 replent A (corr. m, 2) BiEi, semper MU, saltim ABVGc, 564 ille deo plenus 1. Beda vita AVillebrordi II, 1,

553 Bellisquc ex incerto M (fuitne belli 561 Perit frustra fuit? num iure uti non

usquef.) ct ex V Hos. Idem Oud. hellis, licebit? cf, opposita v, 560, Interrogatio cst

dativum putans, quod merito Burm, tole- duplex directa,

rabilius dicit quam bellique ratos, Ouden- ^g^ Recepi saltim (.tem) cum Oud, Hos.

(iorpio et Benti. probatum, Batos tamen ^^^ ^^jg ^^.^^^^^ ^^u certe, philosophus,

aut ineptum aut otiosum est. Belli casus ^^^^ ^^^^^^ gg^^jtii j^^^^, fructum cape, ut

ncmo soliicitaret sine auctoritate (contro- ^^^^ ^^ doceat." Salfim, quod ad totum

vorsa) codicum. membruni „durae-amator" pertinot, posi-

556 Difficilo dictu est utrum facilius tum est post primum, emphaticum, voca-

derecta ex secreta, an secrela ex dereda exi- bulum.

store possit. Vetus orthographia est derec 563 „Quaere quid et virtus" Heins. ut

<Ms, quod saepiusconfunditur cumrfecre<u.s. indicativum expolleret, sed non opus;

„Dorigere ad normam aliquam" tam usi- interrogatio est directa, ut paulo ante

tatuui quam „secerncrc ad normam" inso- y. 500, sq. Sirailia ad I, 126, Cf, etiam

lons. IIos, secrcta ex U. Rasura in M Driiger Hist. Synt. I. p. 334 (S 155), Land-

ambigua est; potost latere „rferecta." graf ad Reisigs Vorl. III. p. 495 sq. Non

^^ , „ . ^ .... alia ratio ost indicativi post vidcn ut, ad-

560 „Iure suo" lure naturao, ut su. luris ^^. ,,,,,,,it^tem loquendi oratio

sint, „iuro legu.u .ui-o scnpto, concesso. ^.^^,^ abrumpitur et oxclamatio potius

' '''.' ''..;-,?"i'"^^ "" ;"' " TT' " ^.^^'""' <iuam interrogatio sequitur. lura" VI II. ?!) corruptum est. „Legitimuni

iu.s" .saopius Cicero. 668 Canterus: „ncc longa, an d. a."(i. e. ne

PHARS. LIB. IX. 549—578.

187

An noceat vis nulla bono? fortunaque perdat Opposita virtute minas? laudandaque velle 570

Sit satis, et numquam successu crescat honestum ? Scimus, et haec nobis non altius inseret Ammon. Haeremus cuncti Superis, temploque tacente Nil agimus nisi sponte dei; nec vocibus ullis Numen eget, dixitque semel nascentibus auctor 575

Quidquid scire licet, sterilis nec legit arenas, Ut caneret paucis, mersitque hoc pulvere verum, Estque dei sedes, nisi terra et pontus et aether,

569 ulla 0 vulgo, bonum G, 570 laudanque (da s. s.) M, 571 subcessu C, 572 lioc MAEBUR, baec VG, 574 facimus AUOG, 575 dixique (t s. s.) M, aequor Vi, 576 scirc M, ne elegit Vac, neglegit A {in marg. ele) BR, neglexit E, nec legit UM, 578 estne

a Bi, quaeque U (est s. s.), nisi OC, &er M (om. et), aer 0 vulgo.

longa quidem), Heins. „se longa an d, a." (Advv. p. 187, id Burm. interpretatur: se extendat, Heins. ipseniiiil),Grotius: „longae diflerat aetas" (longae vitae aetas differt, non bonitas), Madvigius Advv. Crit. II. 133: „an sit vita brevis, nil, longane, differat, aetas" i. e. „an nihil differat vita brevis sit longane aetas", in quo illud aetas otio- sum et moleste post reliqua trahitur. Hos. „si longa an" cum Oud. Alia apud Burm. minus probabilia sunt. Divinarepossumus, quao sententia lateat: nempe num longi- tudo temporis ad beatam vitam quidquam conferat. Chrysippus (ap Plut. adv. Stoic. p. 1061) ^yad^ov 1) /Qovog ovx au^n nqoays- voi^ivoz, Sen. Epist. X. 2. 27 (78) „scit tem- pore honesta non crescere", Ep. XV, 1. 2 (03) „longa est vita, quae plena est." Ergo nil differt aetas ad dignitatem (pretium) vitae, cf. Grotius ad h. 1. Verum puto „an sit vita nihil nec longa, an differat aetas," Est dilemma: „nihil est vita ne longa qui- dem", contrarium, „differtaetas" (discrimen facit vitae longitudo), „Differt" subinde ad refert signiticatione accedit ('t maakt een verschil). Gaudeo consensu cum "Woltjero meo Serta Rom.^ p. 214: qui „vel longa." eadem sententia, ceterum cf Cic. Fin. III, 45, ubi Cato: „Stoicisnon videturoptabilicr nec magis expetenda beata vita, si sit longa, quam si brevis." Alia tentamina: Guyet: „sed letum differat aetas." Words- worth Academy (188S) N 823, p, 101: „nihil, det longa a, d. a." Commentator ad 568 refert ad palingenesiam. Denique ad 576 Comm. sic nsQKpoa^fi'. „nihil esse quod vivino^s, nihil interesse, quam diu vivamus."

569 Nulla pro ulla dedi cum Madv. I. I. Proponuntur placita Stoicorum, in his : „vis nulla nocet bono", de quibus, ut certis et

pervagatis, quaerere supervacaneum sit, Quaestiunculis singulis continentur dog- mata, de quibus Ammonis sententia frustra quaeratur: fortuna perditminas, vellesatis est, non crescit honestum.

572 Post enumerationem placitorum non aptum est hoc^ quamvis in optimis lectum. Hoc referri tantum potest ad postremum: „successu crescat honestum", quod in praesenti statu rerum non gravius reli- quis nec magis opporfunum. Hoc Burm,, Hos,

573 „TempIo tacente" i. q. velt. t,, etiamsi taceat. Sponte (574) iussu, actu deorum, ut V. 136: „sponte deorum Cirrha tacet" al.

575 „Dixitque" rell, Auctor generis humani (dtjjuiovoyog) praefinivit quae scire nobis, hominibus negatum sit, Futura caeca noctc premit deus. Quid sit futurum abscondidit deus, Talis sententia aptior videtur, quam referre sententiam ad mortem tantum ("Weise coll, 584) aut „dixitque" explicare cum Hask, „by means of the conscience".

676 „Sterilisne elegit" Oud, Burra. per interrogationem, quo coguntur v. 578 contra libros esfne (interrogative) scribere. Diserta affirmatio magis convenit cum auctoritato Catonis. Sine causa haeret in significatione Hask., verbum simplex quodvis, si metrum postulat, pro composito ponitur.

577 Hoc iung, cum pulvere. Paucis sic deus aequus esset.

578 Ubi Weis. pro nisi ex Argentinensi, edd, Petri Aeolici etdeterioribus; correctio esse videtur nata e lect.: „quaeque dei sedes", quae non patiebatur nisi. Teneatur nega- tionem nec v, 576 continuari: non est dei sedes nisi universum", hoc enim terra et

188 M. ANNAEI LUUANI

Et caelum et virtus. Superos quid quaerimus ultra? luppiter est, quodcumque vides, quocumque moveris. 580 Sortilegis egeant dubii semperque futuris Casibus ancipites, me non oracula certum, Sed mors certa facit. Pavido fortique cadendum est: Hoc satis est dixisse lovem". Sic ille profatus Servataque fide templi discedit ab aris, 585

Non exploratum populis Ammona relinquens. Ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli Militis ora pedes, monstrat tolerare vapores, Non iubet, et nulla vehitur cervice supinus, Carpentoque sedens. Somni parcissimus ipse est, 590

Ultimus haustor aquae. Cum tandem fonte reperto Indiga cogatur latices potare iuventus, Stat, dum lixa bibat. Si veris magna paratur

580 1. Serv. Buc. III. 60, id. et schol. Bern, ad Georg. IV. 221, quodcunque vides o o MAG, (} q a (gl. ad quocunque), quocunque vides VU, quodcunque mov. Sciv. MCABE, quocunque mov. mUVj, nioveri G, 583 cavendum b (Mi Stht) Ei, 588 vapores VR (U Stht. errore), rell. labores, 590 somni a parc. M, 591 f .onte M, 592 cogatur 0(n antc g crasa) AC, latices mABjVUG, spoliaro a, portaro G, potare EM, certare M (Stht) R, 693 stat - bibat 1. Fulg. expos. serm. ant. p. 567.

pontus et aether. Hoc postremum (M [ei] „satis est milii." V. 583 „sed mors certa"

eter, et exciderat ante eter a s. s. est supple: mihi i. q. quod mortem nontimeo.

2«e manus) pro aer substitui, non tan- ggg Vapores recepit recte Hos. coll. IV.

tum propter, saepe sane violatam, utrius- 3Q5. ^^ j-^ g^ y 24 et 100.

(iuo voc. aer et aeiher significationem, > • • > •

sod ctinm propter sententiam TtQwtorvnov ^92 „Conatur potare" Cort. contra gram-

liuius, nemini facile ignotara: Ziv^ iatir maticam et paene omnes libros. CogatHr-

al^,]n, Z,v: di Y>h ^f^? ^' oboavo" Est ^^^^^^ ^"^" Burni., ineple; quis enim cogit

Enni^i Trag. 402 Vahl. „hoc sublime can- sitientem bibere; cogatur-certare Hos.;

dens, quem invocant omnes lovem." Cf. cogra^ur pugnare ego in Mnem. XIX. 40

Cicero dc ND. II. 25. Euripidea in hanc sen- commendaveram, quia eo diversae lectiones

tontiam docto cuivis nota, sed quod Luca- spoliare, potare, certare melius explicantur.

nus addit „ot virtus", hocei proprium est ^ihil plane satisfacit. Certare et pugnare

otogregiampraebetsententiam:.,ubivirtus non satis definita sunt et sic nude posita

ibi deus". „Pectus hoHestum"cIariusdixis- fngida post cogafur. Ex verbis aptis, quod

set, nam mr^uspersenonestindicatioloci. ^^ sententiam, qualia sunt turhare, fne-

dare, violare, calcare, raptare unum tan-

5S0 Vulgo „quodcunque moveris" per ^^^^^ ^st, quod varietatem lectionis satis

eleganten), ut videtur, anaphoram sed explicet: populare. Verg. Georg. I. 185

.,quidquid movens" signiflcat „omnes tui popuiatque ingentem farris acervum",

inotus , at genera motus non sunt distin- '^^^ 535 ^quique suum populatus iter", Sil.

guenda. Non in omni motu tuo ost deus, j^^ x. 656 „populatur-ignis | tlagrantem

ctiam in mipia actione, sed est quovis niolem." Sen. Hipp. 1095 „ora populatur

loco, m quem moveris. Anapliora non japis». sic „tempora" populare et nmlta

(•oniponsat absurdam sententiam. Recepi ^lia inde a Naevlo et Phiuto. Ex popularc

igitur quocunguc. - Hask. „quodcunque altera sylhiba propter similitudinom cum

movens" de animi motu intellegit, con- prfore omissa natum -s polare, inde spo.

tortc, ut mihi videtur, post vides. Laudare ,^„^^,^ ^^ pol are po^are por/are.Populare est

poterat Verg. A. IX. 1J:3 „an sua cuique ^Uripcrr, corrumpcrc. Alius alium protru-

deus fit dira cupido?" ^j^j,^^^ j,j.imi sic pelluntur in funtem, Cato

084 „lovi" Heins. teste Burm. Supple interim stat immotus.

PHARS. LIB. IX. 579 — 614:. 189

Fama bonis et si successu nuda remoto

Inspicitur virtus, quidquid laudamus in ullo 595

Maiorum, fortuna fuit. Quis Marte secundo,

Quis tantum meruit populorum sanguine nomen?

Hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum

Ducere maluerim, quam ter Capitolia curru

Scandere Pompeii, quam frangere coUa lugurthae. 000

Ecce parens verus patriae, dignissimus aris,

Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit,

Et quem, si steteris umquam cervice soluta,

Nunc olim factura deum es.

lam spissior ignis, lam plaga, qua nullam Superi mortalibus umbram 605 A medio fecere die, calcatur et unda Rarior; inventus mediis fons unus arenis Largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat Vix capiente loco. Stabant in margine siccae Aspides, in mediis sitiebant Dipsades undis. Rio

Ductor, ut adspexit perituros fonte relicto, Adloquitur: „Vana specie conterrite leti, Ne dubita, miles, tutos haurire liquores: Noxia serpentum est admixto sanguine pestis:

595 illo aViG, 599 ier M, per U (ter u), 602 numquam U, puderet A (pudebit a) B,Eg, 604 iam - 606 (et unda) vid. supra ad 499, 604 hunc U, [es] ABUE, iam mundi (MBFE) ad 499, spissioribus E ad 409, 605 iam plaga (MABFE) ad 499, et plaga 0 vulgo, quam (MBFE) ad 499, MAbE, qua (AB) ad 499 B(MStht)UGR, nullum R, nulla B, umbram U ultra 0 vulgo, 606 et humor (pro unda) (MABF) ad 499, diem R, 611 asspexit VU, f. onte M, 613 harire Mi, 614 1. Isid. Or. XII. 4.42, admisso a, emisso E (admixto e), ammixto U.

599 Ter cf. ad VIII. 814. ad 499 quam habet); porro umbram pro

uUra U, qui plus semel solus verum ser-

604 Sine dubio pronuntiabant „doum's". vavit, et discrimen admodum exiguum: Constantiae causa scripsi es, quoniam ne denique iam commendatur anaphora h. 1. est quidem truncavi. Cf. Muller Metr.^ p. 364. ^pta; invenitur iam in /ic ad 499. De umbra Es non omisit Lucanus ad II. 416, VI. 616, 539, sq. „A medio die" sic dictum estquasi IX. 331. „Nunc ohm ' pertinet ad asyndeta ^^j^ ^^^ ^^ meridiem pervenit, aliquanto oppositorum in legum serraone frequentia. ^^g^. ^^ culmine maneat. Convenit cum Verg. Aen. IV. 627 „nunc olim, quocunque 5^9 supra.

dabunt se tempore vires." Hunc Grotius.

„ , , 609 „Stabant" erectae in cauda ut non-

605 Vulgo: ei!plaga quam nullam superi ^^^^^^ serpentibus adscribitur. Siccae i. q. mortalibus ultra" Qua Bentl.: „qua ultra sitientes

i. e. ulteriorem" sine exemplo, nam infra

766 non simile et ipsum dubium. lungunt 610 Dipsades sitiebanf, alluditurad nomen

„quam ultra" admodum dure, et „quam du/jug. „In mediis undis" proprie, turbam

nullam" insuave est. Codd. opem feruntfywa vix capiente loco (609), dum se movere

ex parte offerente.s, (de M dubito, qui certe non poterant.

190 M. ANNAEI LUCANI

a: Morsu virus habent, et fatum in dente minatur, 6i5 Pocula morte carent". Dixit, dubiumque venenum Hausit: et in tota Libyae fons unus arena Ille fuit, de quo primus sibi posceret undam.

Cur Libycus tantis exundet pestibus aer Fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti 620

Miscuerit natura solo, non cura laborque Noster scire valet, nisi quod volgata per orbem Fabula pro vera decepit saecula causa. Finibus extremis Libyes, ubi fervida tellus Accipit Oceanum demisso sole calentem, «25

Squalebant late Phorcynidos arva Medusae, Non nemorum protecta coma, non mollia sulco, Sed dominae voltu conspectis aspera saxis. Hoc primum natura nocens in corpore saevas Eduxit pestis. Inlisae faucibus angues 630

Stridula fuderunt vibratis sibila linguis,

615 versum in marg. m. 3 habet M, inter versus m. 2 A, om. B, in mary. m. 4 E, (*« ras. G (Usen), in dente UMRG [in] VA, minantur Q, niinatur m, 619 ex(s)udet ABEVR, 620 vers. in mary. scr. m. 2 M, nocente R, 623 fama V (expunctum s. s. causa) Prov., 624 1. Phocas V. 423.4 K, libyae b, 625 dimisso C, cadentem ViG (cal. g), 626 1. Prisc. 219.21 H., Phorc. ora (sic) Medusae 1. Serv. D ad A. V. 240, longe G, 627 suco V, Post 627 sequifur in M 620 sed erasus.

015 In omittunt Ashb. et Voss. 1. negli- sucum terrae dixit; vid. ad Virg. III Georg.

gentia; non probabile est ih additum esse; 432 [ubi siccum (cf. I. 90)]; sed et mollia

non mirum minantur esse factum e sulco possunt exponi pro: „aratro versa

minaiur (m) cum serpentes subiectum et ita mollita". De confusis sulcus et suc^ts

putarent; itaque Bentl. secutus sum cum Heins. ad Ov. Fast. I. 851. Res vertitur

Hosio. Sic scriptus versus Lucanum non in auctoritate codd., quae magis favet

dedecet, sed codicum /n dissensus suspec- receptae.

tum facit; apoeta in margine additus vide-

tur et a parte describentium neglectus. ^28 Conspectis saiis secundum nexum

Cetorum cum dispendio perspicuitatis par- significare debet: „saxis e conspectu sive

ticula restrictiva fantummodo ad „admixto adspectu Medusae natis".

sanguine" omittitur. „_„ „ j -j. j.- »

^ 629 „Saevas eduxit pestis ' nempe angues

619 Exundare, ut abundare, plane detrita pestiferos (672) e comis natos, et humores

U7idae notione aSeneca etLucano novatum venenatos (697—699) ex sanguine. videtur. Per compendium scriptum exudare,

exsudare peperit. 630 Vulgo cum codd. „illis e faucibus",

sed de faucibus sermo non fuit et e fau-

625 Accipif. Schrad.: aspicit, Oud. aspicif cibus pro „e cervicibus", ni fallit animus,

vel cxcipif. Sed cf. Sen. Nat. QQ. IV. 2. 28, insolens est, cum ex vulgari consuetudine

ubi 0 Diogene Apolloniate haec refert: sit i. q. „ex gula" „ex inferiore parte".

„Hol humorem ad se rapit: hunc adsiccata Mutatio paene nulla est; innumeris locis

tollus ex mari ducit, tuni (sic Haase) ex e pro ae scriptum, et oxempla assimilatae

ceteris aquis". Supra ad I. 76. praepositionis passim vel optimo tempore

TK Q^i ^«,.„u„.. ^^ r. „„,• ^«5«„„i^««if inveniuntur; in archetypo scriptum exsti-

Id. Sol mergitur oceano, qui eo incalescit. .. , ' ; , . ,

tisso puto: iLLisE, quod erat intorpretan-

627 Suro Oud., Hos. — Burm.: „mol!ia dum inlis.\e, male lectum ost illis e.

suco tres; ita Varro RR. I. 13 [§ 4 jin.| Inliderc i. q. impingere, ingcrero.

PHARS. LIB. IX. 615 — 648. 191

Ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae, 633

Femineo cui more comae per terga solutae. 632

Surgunt adversa subrectae fronte colubrae, 634

Vipereumque fluit de pexo crine venenum. 635

Hoc habet infelix, cunctis inpune, Medusa, Quod spectare licet; nam rictus oraque monstri Quis timuit? Quem, qui recto se lumine vidit, Passa Medusa mori est? Rapuit dubitantia fata, Praevenitque metus : anima periere retenta 640

Membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae. Eumenidum crines solos movere furores, Cerberus Orpheo lenivit sibila cantu, Amphitryoniades vidit, quam vinceret, Hydram : Hoc monstrum timuit genitor numenque secundum 645 Phorcys aquis, Cetoque parens, ipsaeque sorores Gorgones, hoc potuit caelo pelagoque minari Torporem insolitum, mundoque obducere terram.

632 femineo aV, qui M, cui s. s. ede (fort. voluit deae) Ae, solutae ABEVU, soluti M (.solvit Stht) eG, 633 gaudentis MAVUG, gaudentes B, 634 adversae G (— sa g), Hubrec^rte fronfe M, subrecta G (surrectae g), 635 fugit G, 638 se recto U, 641 riguerunt ossibus AB (s. s. sub)E, 642 heumenidum M, 643 cerberos M, cerberus mBE, lenivit M, 644 ampliitryonides (a add. m. 2) M, videt Mi, quum 0 vulgo, vincere M (t corr. add.),

n vicerit A, vincerit B, 646 phorus E, phorcus VA, ceioqne M, caetosque G, 647 pel. caeloque G, 648 insolitum M, solitum BEiU, obducere C abducere 0 vulgo.

632 Qui vulgo, sed cui praeter M omnes sae, quod inpune spectatur, crinis scilicet".

libri, quod manifesto ad Medusam pertinet; ^37 ^am rictus et ora timendi non fuit

cuius nomen cum praecedere debeat, indi- i^^^^^ antequam adspicerent erant conflxi,

cmm est turbati ordinis, quem restitui j^ lapides conversi. Omnis statim motus

poHito V. 633 „ipsa - 3Iedusae" ante 632 gublatus, anima ipsa consolidata, et ipsa,

Jemmeo cui - solutae. Asyndeton ante gum moveri non posset, sub ossibus obtor-

xpsa, quod cum emphasi praeponitur („non pescens. „Nec emissae" (641) i. q. et non emis-

noxiae erant aliis tantummodo, ipsa s. gae. f7m6rae = animi, ut alibi pro manes. ipsms Medusae colla flagellabant), aptis-

simum est. Soluti in M fluxit ex accom- 642-646. Alia monstra leniverunt mala

modatione cum qui in eodem codice; re- <iuae inferebant. Eumenidura crines tantum

liqui paene omnes solutae. Femineo ex a (solos) moverunt furores, veluti Oresti, non

V requiritur. Accipio: ,cui femineo more mortem, Cerberus cantu leniebatur, Her-

comae (erant) per terga solutae". Haec cules adspexit quam vinceret hydram, aliis

de tergo- sequitur: verbis: Hydra adspexit Herculem, nec

tamen eum confixit. Lenis mutatio quam

634 „Surgunt adversa", malim inverso pro cum {quum) tantum ad perspicuitatem

ordine: „ Adversa surgunt" iung. cum fronte. confert, ut illa lectio mihi genuina videatur.

f*fo.f ^ton ''''? ^^'"/- ^.''"^^'' ^'^'"^'^ ^"' 648 „Mundoque abducere terram» inter-

(p 187) V. 632 scribens: /•mrnmecm - solutae, pretantur : facere ut nulla terra (materia)

addit: posset etiam: femmeaeque e more ^estet mundo omniaque in saxum muten-

comae '. Olim Mnem. XIX p. 99 versum 631 ^ur. Abducere quomodo? Manu arrepta? In

aoo^^Z ^o? "^T °' °'^'°^ Proposito 630, ^f^aucere primitiva significatio verbi ducere

633, 632, 631, sed eo opus non videtur. i^tet magis et propterea iam hoc praefe-

636 /M/eZix abominanda. „0 infelix, 0 sce- rendum. lam vero Commentum: mundoq.

leste" Caecil. 231. Schol.: hocunum estMedu- obdugere terram totum mundum saxeura

192 M. ANNAEI LUCANI

E caelo volucres subito cum pondere lapsae,

In scopulis haesere ferae, vicina colentes fiso

Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.

NuUum animal visus patiens, ipsique retrorsum

Effusi faciem vitabant Gorgonis angues.

Illa sub Hesperiis stantem Titana columnis

In cautis Atlanta dedit: caeloque timente G55

Olim Phlegraeos stantes serpente gigantes,

Erexit montes, bellumque inmane deorum

Pallados in medio confecit pectore Gorgon.

Quo postquam partu Danaes et divite nimbo Ortum Parrhasiae vexerunt Persea pennae eco

Arcados auctoris citharae liquidaeque palaestrae, Et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen, Harpen alterius monstri iam caede rubentem, 3: A love dilectae fuso custode iuvencae,

649 et caelo U, 651 marmora G (— re g), visu est G, 652 visum Mag, visus A (s. s. suo) ipsaeq; Ei, retrorsus MU, retrorsum AB, 653 gorgonis MVUG, gorgones (corr. in — nis) AB, 654 speriis Mi, 655 caelo add. m. rec. M, 656 p(li)legr(a)eos M(Stht — o)abE, p(h)legr(a)eo AU (s. s. s) G (— os g), gigantas GR, 657 vertit in hos G (pro: erexit), 658 pallades corr.: — dis A (pallados a), palladis B, e medio UMA, in VG, 659 danis G, dane V, sed ABUV, 660 pinnae e s. s, MAR, pennae E, 661 archades Ai (— dos a), auctores mB, 662 praepes Ma, praeceps ABE (corr.: — pes) c, post 662 sequitur in V. G64 inter lineas, 663 1. Serv. A. VII. 732, 664 in marg. ser. m. 3 M, o7n. VUR, fulvo MABE.

facere potuit." Sed huic explicationi terram iam natura Africae et Gorgonis (619—658)

non aptum. Cortius nimia festinanter suum abruptis. Potissimura molestae nobis sunt

inventumreiecit: „obducerepetram" (2?e<ra hae ambages, quia haec cum pulvisculo

saepius Seneca). Sciens in quo poeta verser, tantum et doctrina aliunde arcessita a

coll. Ov. Trist. III. 10. 38 „lubricaque immo- nobis intelleguntur; lectoribus antiquis,

tas testa premebat aquas" audeo commen- qui non offendebantur miraculis priscis,

dare „obducere testam." OferfMcere sic proprie, poetarum arte illustratis, grata liaec erant

ab 60 utique non recesserim. et familiaria, ut tota poesis Romanae

650 Hoc vult: in scopulis, in quos erant , historia docet. Secundum certum consilium conversae, latuere fera^.. Sed haesere sic a^tea conceptum haec posterior quoque parum aptum.Num„inscoj5uZos"?Cohibitae P^^^ addita. Vid ad 629.

et quasi congelatae ferae sunt in scopulos,

ut scopuli fierent. Quale est illud, quod (560 sqq. Perseus accepit alas et harpen a

lleins. Advv. (sine necessitate tamen) pro- Mercurio. Tribus nominibus patria Mercurii

ponit V. 651: „riguere m marmora gentos." indicatur: Parrhasiae pennae (a Parrhasio

Vides illud testam non valde dedecere eum i. e. Mercurio acceptae), Arcados (add. ad

qui marmora toleraverit. aucforis), Cyllenida (harpen a Cyllenio, Mer-

(J53 Angues in universmn, non Gorgonis, ^"^^*^ acceptam). Vorsus 661 abesso posset,

hoc iung. cum faciem. ^^^■^"- ^^^^ ^^' ^^''^^'^ ^^^^^^^ «"^rant senten-

tiam. Ex his unus tantum C64 (a love — ) auc-

656 ridegraeo Wois., cui hypallagen Huam toritate codicum mutilorum (u) destituitur.

rolinquimuH. „Stantos serpente", inserpen- ^o mons lectoris amplius etiam abducitur

tom doHinentOH gigantes monstnit potis- a re praesenti, nempe ad Argum, custodem

simum altaro Pergamenum. Quid signiti- j^^g Credibile est ipsius poetao esse, forraa

caretur nensit iam Martini-Laguna. certe multo minus falsarium refert quam

659— 699 Narratio longa de Meduna inter- iXA. Notatus v. 664 frustra a Lucano esse

omta nimis nos abducit a fatin Catonis, potcst ut delerotur.

PHARS. LiB. IX. 649—679. 193

Auxilium volucri Pallas tulit innuba fratri, 665

Pacta caput monstri: terraeque in fine Libyssae

Persea Phoebeos converti iussit ad ortus,

Gorgonos averso sulcantem regna volatu,

Et clypeum laevae fulvo dedit aere nitentem,

In quo saxificam iussit spectare Medusam. 670

Quam sopor, aeternam tracturus morte quietem,

Obruit, haud totam. Vigilat pars magna comarum,

Defenduntque caput protenti crinibus hydri,

Pars iacet in medios voltus oculique tenebras.

Ipsa regit trepidam Pallas, dextraque trementem 675

Perseos aversi Cyllenida derigit harpen,

Lata colubriferi rumpens confinia colli.

Quos habuit voltus hamati volnere ferri

Caesa caput Gorgon ! quanto spirasse veneno

665 in nube (a s. s.) M, 666 capu^ M, 668 gorgones AU, gorgonis V, eversae a, aversae EG, 669 leva R, 672 had . . tota M (u s. s.), tota invigilat R, 673 protenti (m 2 corr. — cti) MAU, protentis vRG, 674 oculisque M, 675 trepidum 0 vulgo, dextramque A, dextrasque Ui, trementem MiAUG, tremente VM, 676 dirigit MEVUG, derigit A (di m 2) R, 678 amati (h s. s.) MABc, iaculafi U, lunati V, limati R, falcati V (m. 2), 679 spirare MaUg, spirasse ABEV.

667 „Converti ad ortus" advectum ex tes. Protecti m, natum ut videtur e pro-

Arcadia Atlantem versus in occasum vo- tedis, quod in Burm. Rottendorfianis est. lantem; convertebatur autem capite solo;

quem habitum verbis averso volatu signi- ^74 „Iacet in medios voltus" cf. similis

ficat L. ; volatum vult eius. qui caput vertit. brevitas II. 90: „iacuit per regna lugurthae."

Certe Hask. „flying backwards'' non intel- „„_ m •-, i ^ . ^

1 T> i ■■Kif A v^ 1 * i. A 675, sq. Trepidum vulgo, et ante Burm.

lego. Recta m Medusam volatum tendere , - ■■ ^ ^ ,. ""i"^^"ai"-

debebat, cavens tantummodo ne faciem ei ^^^^^^^^;. „dextra tremens" male Perseo,

obverteret,dumpervolabatlocaaGorgone fi^^./tiam Palladi adscribitur; harpe

infestata iregna), si forte ei occurreret. Cf. ^'^^^^ \° ^^^^^"^ ^,^'^^'^ P°"f ^«' ^P^^^^'

.,Antaei regna" IV. 590 et „Protei regnum" ?f ^ '^^^"' ^"^ ^^f ^ .^^^'«^ adscriberetur.

Prop. I. 11. 3. Ut sulcum ducit navis, sic ?^^^ ^^ f ^^^"^ trepidamcovvexi iungen-

h. 1. de volante. Cam averso volatu r^odo ?.""' ^^"^ '^^^^^^- ^"PJ^ ^"I- ^64 „trepida

descripto convenit quod, quasi speculum, ^': <1-. ^uassa) carma," Verg. Georg. I. 296

clipeum nitentem habet Perseus, in quo >.trep;duni aenum", (D v. Met. IV. 100 ,,trepido

Medusae imaginem ab ea aversus spectat ^T (trepidante). Pro dirigit ex antiqua

(Medusam pendet a spectare) 670. Hoc spe- orthographia dedi cum AR derigit. (Vetu-

culum habet vim soporiferam; obtorpet ^^^? ^^"^ esse orthographiam constat ex

Medusa. Ad pugnam non pervenitur; dor- confusione vocabulorum decretus etderectus

mientis caput amputat P. multisque aliis), nisi vero h. 1. latet verbum

oblitteratum derigare i. e. rigidum facere.

..-, iT ■ r, ,. X Cf. Mnem. XIX. 39, supra ad VI. 88; VI.

6/1 Hems.: „Quam sopor aZ<«r)ia?n trac- ^-^^ Maeander dire t " d* ' •

turus woc/e quietem." Infelix coni. ut mihi ,.^„4." ^„„ v, i ■ -^ ingere i. q.

,., , rectum facere; h. 1. requintur propter tre-

^' ^ ^^' mentem: rigidum facere. Ceterum Heins. :

premente teste Burm., non in Advv. repe-

6-3 Praeimtis crinibus Oud.: ita hydris titum; tremenda commendat Hos. crines adscriberentur, quibus defenderent

dominam. PraeienH Cort., non male, sed 677 Lenta eleganter Guyet. („taai" non

jyroienti non est sollicitandum = ad defen- moUia ut Burm.), secta Heins. Patet neu-

sionem ante Medusae capillos se extenden- trum necessarium esse.

13*

194

M. ANNAEI LUCANI

Ora rear! quantumque oculos effundere mortis! 680

Nec Pallas spectare potest, voltusque gelassent

Perseos aversi, si non Tritonia densos

Sparsisset crines, texissetque ora colubris.

Aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.

Ille quidem pensabat iter, propiusque secabat 885

Aera, si medias Europae scinderet urbes:

Pallas frugiferas iussit non laedere terras,

Et parci populis. Quis enim non praepete tanto

Aethera respiceret? Zephyro convertitur ales,

Itque super Libyen, quae, nullo consita cultu, 690

Sideribus Phoeboque vacat: premit orbita solis,

Exuritque solum, nec terra celsior ulla

Nox cadit in caelum, lunaeque meatibus obstat,

Si flexus oblita vagi per recta cucurrit

Signa, nec in Borean aut in Noton effugit umbram. 695

Illa tamen sterilis tellus, fecundaque nullo

680 reor R, oculis a, 681 gelasset Mi, 683 colobris Mi, 684-687 demnf in G, apta sic R, 685 pensaret U, prop.iusque M, secaret U, 686 aera MABRVU, aethera a, scenderit A (ni. 2 scin), ascinderetEi,ascenderit (corr.: ret) B), 688 tantum (a: tanto), ABE (corr.: o), 689 aetera s. s. h M, prospiceret G, alas A (margo ales) Ri, 690 atque super a, 691 premit vacat Mi, orblt Mi, 692 polum MiA (s. s. s), solum aE, soli b, 694 sic flexus AEC, 695 effigit s. s. u M, efficit G, eftugit g, umbra MEVUgC, umbrani GA, nothum U, 696 sterelis i s. s post r M, sterelis Ai, nulli 0 vulgo.

6S0 „Oculis eff^undere mortis" Burrn., Heins. (noctis), quod Medusa unura oculum habuerit. Nam in vulgataoculi (oc?dos)sunt Medusae, Burm. do spectantium oculis intellegit.

685 Pensabat memorabile exemplum sim- plicis pro composito i. q. conpensassct. Alia significatio (veluti: meditabatur) a nexu abhorret. Propius = itinere magia propin- quo. Secahat, i. q. socasset, aera, aethera h. 1, ineptum. Urbes fere i. q. populos. Verg. A. I. 578 „si qnibus eioctus silvis aut urbibus errat." Via brevior ab Atlante Argoscogi- tutur per Europam ducens.

688 „Quia enim— respiceret" (689). Addita- mentum poetao paeno ioculare. Oompara „stiva inni.xum aratorem" apudOv. Metam. VIII, 218 in historia Icari. Patot ad oculum Gorgonls respici.

689 Zephijro, recta aboccidenteflante, non Africo, qui septentrionom versus (ventus ZW) supra Europam tulisset.

092, sq. „Nec umbra montium (nox), qui nulli Bunt, altior, ut alii.s rogionibus, caelum obumbrat." Cadere ii. I. liabet nuUam .signi-

ficatiouem demissi aut profundi, sed pro- prie de umbra, ut apud nos (de schaduw valt). Si montes occidenti soli' obstant, radii solis supra culmina montium coniecti non lucent in humilia (horizontem) sed in celsiorem caeli partem.

693 „Lunaeque", rell. Umbra non efficit oclipsin lunae, si haec prope horizonta col- locata est. Ergo secuiidum L. umbra mon- tium eclipsin lunae eflicit (interdum certo). Cursus rectus lunae est ubi flnitorem sequi- tur, vaijus ubi aut in septontriones aul in moridiom movetur; tunc ettugit umbram illam montium. Nativae simplicitatis de- scriptio! Oursus rectus lunae dici videtur Ii. I, cursus eius qui recto angulo circuloa siduruin zodiaci secat. Umbra manifesto corruptum noglecto compendio. Umbram (.•irugit luna supia aut infra honzonta.

696 Tamen usu, de quo supra ad 438 dixi, ante nomen positum (ut tamen serus apud Vorg. al.). Intellege: „sterilis tamen conci- pit", sive „quamvis sterilis".

Ib. Nullo dedi cum Burm, et Damsteo, libri nulU. „Regio fecunda nulli bono" est quae re

PHARS. LIB. IX. 680 — 710.

195

Arva bono virus stillantis tabe Medusae Concipiunt dirosque fero de sanguine rores, Quos calor adiuvit, putrique incoxit arenae.

Hic, quae prima caput movit de pulvere tabes, 700 Aspida somniferam tumida cervice levavit. Plenior huic sanguis et crassi gutta veneni Decidit: in nulla plus est serpente coactum. Ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem Sponte sua Niloque tenus metitur arenas. 705

Sed quis erit nobis lucri pudor? inde petuntur Huc Libycae mortes et fecimus aspida mercem. At non stare suum miseris passura cruorem Squamiferos ingens Haemorrhois explicat orbes, Natus et, ambiguae coleret qui Syrtidos arva, 710

700 post 701 D, 701 levabit Mi, 702 huc MG, 706 quid D, orat U, lucri nobis G, modus mab, 707 hu . c M, effecimus G, merces ma, 708 aut A (at a)EiB, an non c, 709 squamigeros u, haemorois Mi, emorrois AE, hemorrois VUC, 710 cher- sidros VU.

vera est fertilis, sed nullius cum utilitate; „fertilis nuUo bono" ferax nullius boni. Hoc alterum requiritur. „Nullum bonum" i. q. nuUus fructus. Cortius idem, sed archaismum cogitans pro nulli. Dativum rati librarii nulli correxisse videntur.

700 De fonte, unde L. suam de serpentibus (700—838) doctrinam hauserit, erudite egit R Fritzsche, „Quaestt. Lucaneae", diss. Jeiiensis, Gothae 1892, qui, quoniam apud Lucanum inveniuntur quae desiderantur apud Nicandrum in Theriacis, non Nican- drum, sed Nicandri imitatorera Aemilium Macrum, quem nemo non novit ex Ovidio Trist. IV. 10. 43, eumque solum auctorem Lucano fuisse statuit (p. 10). Consummata esset demonstratio, si constaret Macrum doc- trinam Nicandri ampliassesolum eaquead- didisse quae nunc, apud Lucanum lecta, in Nicandro frustra quaeruntur. Utut est, li- quido demonstravit Fritzsche Macrum Lu- cano adhibitum esse. Comment. ad 701: „ser- pentum nomina aut a Macro sumsit de libris Theriacon — nam duos edidit — aut quaesita a Marsis posuit", ubi cf. Usener. Solinus c. 27 pleraque e Lucano sumsit.

Ib. Quae tabes Medusae (697) prima pullu- lavit fuit aspis soporifera. Guttas Gorgonei sanguinis in arena, quasi ova testudinis, excocta cogitat. Versus hi duo admodum perplexi. Hos. distinxit post pulvere, quo difficultas non solvitur. Tabes (pestis) quae prima caput (suura) erexit, levavit (exci-

tavit e pulvere s. creavit) aspida. Usus tam nominis caput quam verbi levare locum obscurum facit. Quid si scriptumfuit: „Hic quae priina caput | tumida cervice levavit ( Aspida somniferam | movit de pulvere tabes". Haec hemistichia a b c d, in vulg. sunt hoc ord. a d c b; posteriora hemi- stichia locum mutarunt; sic alibi quoque erratum. Aspis generis vocabulum de spe- cie usurpavit L. Stat. Silv. III. 2. 119 „anguiferamque domum, blando quamersa veterno — fugit Cleopatra catenas." Solinus Iiijpnalen dicit.

706 Petuntur, Heins. teste Burra. vehuntur. Superiore V. meiitur quasi viam cf. VI. 32 et infra 735.

708 „Non stare — cruorem" i. q. effectura ut manaret cruor morsu vulneratis. Gonve- nit hoc cum nomine et cum Nicandro, 301.

710 Syrtis ambigua, cf. „in dubio pelagi terraeque" supra 304. Chersydros amphibius est. Sic Nicander 366, sqq. Chersydron a Chelydro non diversum putat Fritzsche p. 17, xfQovdQog esse epitheton i. e. dciucpi{iiog, proprium serpentis nomen esse solum Che- lydros, coll. Nic. Ther. 359 et Eutecnio in paraphr. Nic, cum quo sentire videtur O. Schneider ap. Ael. N. A. IL 7. lO(Hercher) Xf/Lvdgov pro /f^ai;c5^ov substituens. Sed tamen magnopere dubito coll. Ther. 359 et 411 sqq. Eut. ad 372. Quidquid est, Lucanus duo genera serpentum distinguit.

196

M. ANNAEI LUCANI

Chersydros tractique via fumante Chelydri :

Et semper recto lapsurus limite Cenchris:

Pluribus ille notis variatam tinguitur alvom,

Quam parvis pictus maculis Thebanus Ophites.

Concolor exustis atque indiscretus arenis 715

Ammodytes spinaque vagi torquente Cerastae

Et Scytale sparsis etiam nunc sola pruinis

Exuvias positura suas, et torrida Dipsas,

Et gravis in geminum surgens caput Amphisbaena,

Et Natrix violator aquae, laculique volucres, 720

711 tractique — chelydri 1. Isidorus XII. 4.24, tractoque a, viaa Bi, chelidri VUR, 712 1. Isidorus XII. 4.26, 713 notuin Bi, tinguitur OR, stinguitur v, alvo G, reil.: alvum,

714 quam - ammodytes (716) 1. Isidorus XII. 4.30, et CGl. V. 227 tinctus 0, rinctus M (Stlit. punctus), cunctis D, pictus F Hosii Isid., teufanus Gllsidori, ofeltes G, obitesCGl.

715 v. 715, 717, 718 toti, 716, 719 partim desunt in G, exutis plerique ap. Is., CGl. 716 post 721 U (corr. u), adraoditus Gl ap. Is., amoditus CGl, hammodites A, corastes A, 717 et — suas (718) 1. Isidorus XII. 4.19, scitale Is., scitalis Gl Is., scythale M, scythales AV, scithalis U, non in sola (in del.) M, pruinas Mi, praessis Gl Is., 718 exubias Mi, horrida A (s. s. t)BE, 719 1. Isidorus XII. 4.20, surgens vG, in quo pars versus abscisa, supersunt urg; vergens rell., amphisibaena MABEU, 720 et — aquae 1. Isidorus XII. 4.26; Prisc. 165.17 H, Phocas V. 421.16 K, iac. vol. 1. Is. 19, volantes Gl ap. Is.

711 Fumante odorem spargente. Tracti reflex. pass.

712 Uenchris, Nic. 463 y.tyxQ^v^y —rtsQlaux- tog (poUdeaai (713).'f3^flav 6' a)y.iato; irtidQO- juddijv atifiov (o/tfi, 481.

713 Sine idonea causa Grot. pingitur. Stinyuitur pro distinguitur v, sine exemplo ut videtur, quamquam analogia non repug- naret: est Gr, ati^etv, rad. stig in stimulus et instigo, sed receptum est stinguo pro fxstinguo.

714 Punctus Stht in M agnovit, cui love admodum praesidium est in D cunctis, quare pictus ex F (Hos.) et Isid. cum Hosio recepi. — „Thobanus (cogita de Thebis Aegyptiacis) ophites" marmor est serpen- tuin siinilibuH inaculis variegatum, Plin. XXXVI. 55.

715 „Exustis arenis" zougma rectionis, ut aiunt, concolor dativum, mrfiscreius abla- tivum regit.

716 Ammodyles graeco ie/ujnoduttj? est appellativum, epitheton cerastae, cui &/u(i- 9oiaiv iaunv Nicander v. 262 adscribit; ex it^i/iio6utt](: xffjdattji Lucanus (aut Macer) duos angues fecit. Cui opponi non poteHt Soliiius Moiiims*. 137.22. (jui totus a Luc. pondet. Roliqui ignorant, cf. Frit/sche p. 20.

717 Scytale, axvttlikt], non crassior quain

baculus, Nic. 394. Solinus L 1. p. 137.13 Mo.>: „hiemales exuvias prima ponit". „Sparsis etiam nunc pruinis" i. q. vere primo duni torrida in regione pruinae vere cessant. Positura de more et consuetudine. lunge: positura exuvias, spar.sis etiam nunc prui- nis (temporis deflnitio) sola (ex omnibus serpentibus).

718 „Torrida dipsas" secundum etymon, cf. supra 610, quamquam dipsas non ipsa sitit, sed morsu sitientes facit, Nic. 337, sqq.

719 Amphisbaena solus V(in G parsdeest versus, v. supra), reliqui amphisibaena, quod meraorabile, quoniam spondiaci ap. Luc. rarissimi. „In geminuin" i. q. in alterum utrum. Solinus 27 p. l.'57.3M: „amphisbaena consurgit in caput geminum", nempe tolUt alterum utruin caput utroque serpena. Vergere aptum est de eis quae deorsum aut in obliquum moventur; ferendum esset nisi altera lectio oflerretur. Solinus. qui ubique Lucanum sequitur, cum v, in quo suryens est ab ant. m. et G verum mon- strant.

720 „Nafrix violator aquae" secundum etyinon, quod neglegit rursus, masculinum faciens. Natrix aliis est appellativum. — laculus gr. icyovtia; cf. inf. 822, Aelianus VIII. 13 amphibium dicit, volantem nemo praeter L. dixit cf. Plin. N. H. VIII. 85,

PHARS. LIB. IX. 711 — 736. 197

Et contentus iter cauda sulcare Pareas,

Oraque distendens avidus fumantia Prester,

Ossaque dissolvens cum corpore tabificus Seps,

Sibilaque effundens cunctas terrentia pestis

Ante venena nocens late sibi submovet omne 725

Volgus et in vacua regnat Basiliscus arena.

Vos quoque, qui cunctis innoxia numina terris

Serpitis, aurato nitidi fulgore dracones,

Pestiferos ardens facit Africa, ducitis altum

Aera cum pennis. Armentaque tota secuti 730

Rumpitis ingentis amplexi verbere tauros,

Nec tutus spatio est elephas; datis omnia leto,

Nec vobis opus est ad noxia fata veneno.

Has inter pestis duro Cato milite siccum Emetitur iter, tot tristia fata suorum 735

Insolitasque videns parvo cum volnere mortes.

721 ]. Isidorus XII. 4.27, quo contentus Is., contemptus plerique ap. Is., pareas (corr.: paryas) M, p(h)ari(y)as VUC, paroeas A(paryas a)BE, 722 1. Isidorus XII. 4.16, fumantia Is. Mi (1 m corr: spum.) VU, spirantia a, spumantia ABEuG, 723 1. Isidorus XII. 4.31, 724 prestes B, 725 ante venena nocens 1. Serv. Aen VII. 763, 729 loetiferos MeU, pestiferos ABEVG, ductis Mi, aflFricae UD (var. lect.), 730 pennis M, pinnis A (e a), 732 nec - elephas 1. Prisc. II. 226.15 H, Post 755 U, elepbans MAR, 734 sq. 1. Mythogr. 120 p. 132 (Manitius), dato D, 736 videt gV, pulvere u.

721 TlaQiiai innoxii serpentes in templo Penetrantur alae noxio aere. Verbere, Aesculapii nutriebantur, Arist. Plut. 693, caudae.

et sic ophiologi. Contra cf. 727. Contentus ' „„^ . , ,., .

ea parte terrae, quam tangit cauda, qua 730„Armentaque»hinccommemorat,quae

in movendo nititur, cf. Isid. s. 1. rion veneno, sed constricta necant. Laxe

illud que haec annectit superioribus, quare

722 Presier, cf. infra 791. A ;t(,»>«t (notum Plenius interpunxi i. q. etiam armenta are^o; nQy^oBv ^saov tatiov), quare cum Hos. secuti, rell. Cur post haec addiderit ver^um fuman'ia dedi "^^ ""®^ vobis opus est — veneno", plane

superfluum, ipse poeta sciat. Cf, III. 569

723 Seps tabificus anb rov aanf^vai, Solin. „miscenturque manus" i. e. etiam miscen- p. 137.21 M. „ictus sepium putredo sequitur". tur. His locis vulgo que pro sed positum Hask. laudat Aesch. Choeph. 994, qui locus dicitur; verum est que subinde non arcte hisillustratur.Monosyllabonpostremoloco iungere aliquid (nos: ook, post interpunc- Luc. rarissime; ut alii Hor. „ridiculus tionem), tum post negationem non esse mus". semper necessariam adversativam parti-

culam veluti: „non erat comis erga afflictos

724 „Cunctas pestes" i. q. omnia reliqua ^t dura saepe verba fundebat"; in tali animalia venefica, Plin. VIII. 78 „sibilo sententia pendet a dicente utra velit parti- omtiis fugat serpentes", itaque solus regnat ^ula uti: sed an - que (et). Interim cf. I. quasi ^iaoaev;, basiliscus (72^)) „Ante venena 134^ 6.33^ IU, 569^ yj^ 756^ yjl^ 680, IX. 147, nocens". Maximus serpens, inquit Ael. H. 497 x. 346.

A. II. 5, }j6r] ix r^c tou (pvarj/uatog nQoa(ioXi];

{tov [iaaiUaxov) av6; iativ. 734 Heins. ducto pro duro vel limife pro

milite Advv. p. 188. Duro i. q. obdurato, 729 Ducitis, trahitis bibitis. Africa ita quae laus erat Catonis quoque cf. 295, sq. pestifera est, ut veneno suo faciat vene- Nota sunt „classe, copiis, exercitu profici- natosvolantesdracones. Cwmestconiunctio. sci". Sic h. 1. „emetiri iter milite duro".

198

M. ANNAEI LUCANI

Signiferum iuvenem Tyrrheni sanguinis Aulum

Torta caput retro Dipsas calcata momordit.

Vix dolor aut sensus dentis fuit ipsaque leti

Frons caret invidia, nec quidquam plaga minatur. 740

Eccc subit virus tacitum, carpitque medullas

Ignis edax, calidaque incendit viscera tabe.

Ebibit humorem circum vitalia fusum

Pestis et in sicco linguam torrere palato

Coepit; defessos iret qui sudor in artus 745

Non fuit, atque oculos lacrimarum vena refugit.

Non decus imperii, non maesti iura Catonis

Ardentem tenuere virum, ne spargere signa

Auderet, totisque furens exquireret arvis,

Quas poscebat aquas sitiens in corde venenum. 750

Ille vel in Tanain missus Rhodanumque Padumque

Arderet Nilumque bibens per rura vagantem.

Accessit morti Libye, fatique minorem

737 signiferum - dentis fuit (739) I. Isid. Or. XII. 4.32, 738 aleata Isid., 739 an sensus Isid., haud s. R, dentibus Isid., 741 suhit vixus M, rapuitque D, 743 umorem Mi, circa aE, 744 lingua A (— m a)B, terreve MiA, torquere a, 748 quin I\I (in ras. Stht), ne AHG, nec B, 749 audereA M, arvis G, agris MBAEVU, (causis M Stht - ret ausis?), 751 tanaim A, rodanuni M, 752 videns A (a bibens) Bi, 753 lybies AB (M Stht)E, libyae U, fatique MaVUGR, fatisque ABEig, minoris V.

737 Aunum malebat Heins. coll. Verg. A. XI, 700 et 717 (Sil. VI. 109, ubi hodie Arni).

749 LeH iung. cum invidia ; frons est spe- cios: ipr-a (vulneris) species non movet (caref) invidiam, iram, odium. Invidia lati- ore sensu dicitur de otfensione non tantum in rem superiorem vol meliorem nobis negatam, sed omnino de affectione animi in re quao displicet. Bentl. laudat Vegetium I. 16 „sine invidia sanguinis hostis lapidis ictu intoreat". Seneca, Hippol. 281 „non habet latam data plaga (amoris) frontem". Phaedrus: „decipit frons prima multos",

741 Tacitum sine lamentis primum subi- bat. Postei venonum se spargit per vi- scera 741—743, tum in pahitum, denique sequitur furor 750; absorbet venonum omnes humores. Eodom ordino Nicander 388, sqq. consectaria morsus enumorat.

746 „Lacrimarura vena" i. q. canaliculus ex quo lacrimae prodeunt, Refuyit i. q. defecit.

747 „Iura Catonis" interdictum, quo tan- quam dux iure suo utebatur.

748 „Spargere signa", signifer erat: aqui-

lam proicere ut Irangeretur, aut longurio sopararetur. Sic dividendi in varias partes significatio aliquatenus servatur, quae plane oblitterata est VIII. 100 „sparge mari comitem".

749 „Arvis'' i-ocepi ex G et M (si recte tradit Stht.: ausis ex amjs) etaliquoteditt. (cf. Oud.), quia «rm vocabulum mire librarii Lucani ignorant III. 65 B: iirbis; I 224, 301, IX 341, VII. 846 invenitur confusura cum agris, armis, undis, oris.

750 Venenum ipsum dicitur stVtew.s nempe humorem corporis.

752 Miraculum augot ultra fldem Heins. pro moro suo areret pro arderet substi- tuens. Proiectus (wi.s.s?<A,) aliquis in fluvium quomode arere potost?

758 „Pestisque minorem" Cortio digna eraendatio. Verum ost fa'i. — Infamiam quasi partiuntur terra et serpens: „mino- rem (quam Libye) famam fati habet dlp- sas". Recte quoque /«^fs .se haberet: „acces- sit morti Libye, partim cansa mortis est; itaque fatis, quae infert, minorem infa- miam hubet dipsas (fatis abl.)". Sed libra- riis pronum erat fatis corrigere.

PHARS. LiB. IX. 737—769. 199

Famam Dipsas habet, terris adiuta perustis. Scrutatur venas penitus squalentis arenae, 755

Nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore, Aequoreusque placet, sed non et sufficit, humor. Nec sentit fatique genus moremque veneni, Sed putat esse sitim, ferroque aperire tumentis Sustinuit venas atque os inplere cruore. 760

lussit signa rapi propere Cato: discere nulli Permissum est, hoc posse sitim. Sed tristior illa Mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli Seps stetit exiguus, quem flexo dente tenacem Avolsitque manu, piloque adfixit arenis; 765

Parva modo serpens, sed quantum nulla, cruentae Tantum mortis habet. Nam plagae proxima circum Fugit rupta cutis, pallentiaque ossa retexit. lamque sinu laxo nudum et sine corpore volnus;

754 adluta M (advita Stht), adiuta m, Posf 755 sequitur in U v. 732 (/. e. post 24 versus, U habct paginas 32 versunm), 757 et non G, umor M, 758 mortemque 0 vulgo, 759 esse...sitim M, tumentis M, 760 veneno MU, cruore mAB, 762 illa VUA; illo vuMG(aulo glossa in UG), 763 merserat A (mors a) B, 765 1. Prisc. 527.4 H, harenis MAUG, harenae VgR Prisc, 766 qu;im V, qua MAUG, qua non ulla vulgo, 768 rupia AMVG, ruta B, raptaU {secus Stht), ora MGD, 769 e nudum [est] M, est nud. U.

758 „Mors veneni" summo iure displicet pro var. lect. illo. „IIla sors" Heins. Advv.

Buriuanno; nam si hoc dabitur recte dic- p. 189. tum pro „mors a veneno illata", etiam pro

„mors Hectoris" dicere licebit „mors Achil- 766 Vulgo „sed qua non ulla" rell. — Bentl.

lis", nempe ab Achille perpetrata caedes. parum slbi constans cum in nota ad 605

Verum puto „morenique veneni" i. e. ratio- totidem verbis dixisset „vs. 766 tantum id

uem, qua venenum agit. — „Tumentes est plus", interim ad sanam mentemrediit

venas" scil. suas. et corrigit: — serpens, sed enim non ulla

„ . ,,.„ ,. „.„ cruentae, etc. „Qua tantum, inquit, vix di-

761 .,Scire nec ulli" pro „discere nulh" ^. .;;^ ^^^^^^.^ ^^^^^^^^ ^.^..

Heins. Advv. p. 188, quo parum lucramur. ^.^„ 'p.^fl.i^g,,^^ ^ i,,tione Vossiani sec.

Schol. Voss. et Comm. sttim dicunt ser- , _ _ . .

pentem „ut dipsas Graece, Latine sitis "^^[^ ^^"«'^ \ ^*"« «f^P^^ „sed quantum

appellatur." Non sine causa hoc inventum ^^1'^' cruentae | tantum mort^s habet .

est: in Auli enim calamitate, quia a dip- Comp^ndia bis nocuerunt: quam = quan-

sade efiecta erat, apparebat non quid <m»>^, w = now. - Initio versus Heins. Advv.

sitis, sed quid anguis posset. Nisi vero P' ^^^ ,,parva modi". ignorabant morsum milites, quod vix cre-

dil.ile. Nectamenproboscholiastas.Schrad. 769 Sinus de vulnere dictum ex Sereno

„rion esse sitim" probabiliter. Anguis mili- Sammonico c. 63 illustrat Burm.; de hiatu

tibus erat terribilior quamsitis;tacendura ^errae Sen. Oed. 595 „terra et immenso

erat de veneno. sinu laxata patuit."

762 Paene soloecum est quod recepit Ib. „Nudum — volnus". Corpus videtur Hosius: „sed tristior illo" cum alia mors significare pulpam. Volnus erat „sinuIaxo praecedat. Unde natum sit facile apparet nudum" latere circumcirca retracto (cf. coll. glossa in UG supra scripta aulo; vole- teymine 771), nam fugerat rupta cutis, et (eo) bat interpres : quam quae Aulo (737) accide- sine pulpa, sine „substantia", pus s. humor rat", hoc interpretamentum habitum est omnia tenebat. Apul. Metam. VIII. 22 sub

200

M. ANNAEI LUCANI

Membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo 770

Tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis

Liquitur, et nigra distillant inguina tabe.

Dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque

Viscera, nec quantum toto de corpore debet,

Effluit in terras, saevom sed membra venenum 775

Decoquit; in minimum mox contrahit omnia virus;

Vincula nervorum, laterum textura cavomque

Pectus et abstrusum fibris vitalibus omne,

Quidquid homo est, aperit pestis, natura profana

Morte patet, manant humeri fortesque lacerti, 780

Colla caputque fluunt. Calido non ocius austro

Nix resoluta cadit nec solem cera sequetur.

Parva loquor corpus sanie stillasse perustum,

Hoc et flamma potest, sed quis rogus abstulit ossa?

Haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas 785

770 nafant re sanic (re deletum) M s. s. rap snpra nat, sed rursus del. m, rapit san. a, sanies a, 772 linquitur Mi, distillant (i e coi-r.) MEU, destillant AVGR, 774 quantum MaE, quantus AVUR, corpore posset g, 775 terra MB, 776 dcquoquit MR, mors MEVGC, mox A, mor U (s add. m. 2), 777 iunctura V, 778 ti..bris M, abtrusum U, 779 pestis M, naturae Bi, 780 umeri A, 781 otius Ma, 782 resulota Ui, 783 perustum est BEi, 784 quis rogus M (qui r. Stht) c. rell., 785 discedent a.

ftn. „ipsis visceribus adesis homine con- sumpto merabra nudarunt, utossatantum viduata pulpis nitore nimio candentia", rell. Pro est, sede quam tenet in U et M suspecto, dedi et, sic tanquam explicatio vocabuli 7iudum, sine corpore delinitam habet significationem.

772 Disfillare etiam VIII. 777 M.

776 Mox, quo tendunt AU, Cort. coni.; Heitl. l.l. p. 199 et Burm. mors defendunt, at „in minimum virus", quo modo tunc iungendum est, permire dicitur pro;)ow(/«s. Quanto rectius: „virus contrahit omuia in minimum." Di.stmctionem post virus tollit Cort. iungens vincida (777), quo non opus est (vid. ad i. v.).

777 Dodi locum ut est in codd., ut quis- que de difficultatibus ipse iudicare possit. Ut texfura, pectus et (juidquid liomo est, in nominativo posita, suum habeant verbuni Burm. verha aprrif pesfis mafura (sic coni. j>ro na'.) Hocludit, nt pate' 780cum suporio- ribus jungatur, similiter Heitland; iuncfura pro textura Heins. Advv. p. 288, sod tcxfura i. q. cratis costarum; utique ad summam

rei hoc nil confert. Rob. Ellis Philol. 1893 p. 726 pareuthesi includit verba: „quid- quid — postis natura". Forro post pestis interp. Oud., Weis., Hos.; orationem usque ad pafet (patent) continuant Burm., Eilis. — Has turbas componi posse reor et apti- orem restitui sententiani, si pro apkrit: PATEFiT legaraus prope iisdem litleris, ut scribatur: Vincula nervorum, latorum tex- tura cavoraque | pectus etabstrusuni vibris vitalibus oiune, | quidquid liomo est pate- lit; pestis natura profana | morte patet". „Pestis natura profana" aTtatra /jiai%ovoa, cui nil sanctum et absconditura est. — Ceteruni pro tcxfiira contexta Weis. ex Arg., praesenti sed non sufticienti reraedio. Et anto laferum me iudice vitiosum ubi duo subiecta, quorum utrumquo suum genet. habet, iuxta ponuntur, cuiu Guyeto oinisi. „Omne quidquid homo est" i. e. ad homi- nom pertinet; homo est i>raedicatum.

783 Saniv stillasse i. q. sanie fluxisse, in saniem abisse; oppositum ossa docet de carne agi, cf. 769.

785 Disccdunf finduntur, solvuntur inter se, cf. III. 666.

PHARS. LIB. IX. 770 — 800.

201

Nulla manere sinunt rapidi vestigia fati. Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est : Eripiunt omnes animam, tu sola cadaver.

Ecce subit facies leto diversa fluenti. Nasidium Marsi cultorem torridus agri 790

Percussit Prester. Illi rubor igneus ora Succendit, tenditque cutem, pereunte figura, Miscens cuncta tumor, toto iam corpore maior Humanumque egressa modum super omnia membra Efflatur sanies: late pollente veneno, 795

Ipse latet penitus congesto corpore Marsus, Nec lorica tenet distenti pectoris auctum. Spumeus accenso non sic exultat aeno Undarum cumulus, nec tantos carbasa coro Curvavere sinus. Tumidos iam non capit artus 800

787 cynyfias MG, cyniphias AVU, cinifias C, 792 tendatque — flg. 1. Lact. Theb. X 161, tendatque Lact., 793 niiscet G, 795 tollente MABEu, poUente VUaR, 796 morsus (s. s, mersus, sed deletum) M, ..xus (nexus Stht) m, mersus 0 vulgo, 797 corporis 0 vulgo, 798 exultat A (exund. a) E exulta B, exundat rell., aeno MAVU, 799 tantum a, choro MA ul semj^er, 800 curva.vere M, non iam ABE, iam non M, rell.

7S6 „Nulla vestigia rapidi fali" fere: veneni. Proprie : vestigia celeritatis, qua fatum oppressit hominem.

789 „Leto fluenti" i. e. quo homines flu- unt, in humorem solvuntur, quod efficit sepa; idem vocabulum fluere 773, 781; Heins. ne vocabulum nimis repetatur pro fluente: lueque. Cum „morbus fluens" cf. „morbus hydrops" Hor, C. II. 2.13.

791 Prester Solinus p. 137.20^0': „prester quem percussit distenditur enormique cor- pulentia necatur extuberatus". Cf. Ael. H. A. XVII. 4, supra 722. — Pereunte figura cf, 796.

793 „Noto iam corpore maior" Heins. At proxima illustrant toto: „humanumque egressa modum". „Tumor maior toto (vel noto) corpore" aeque mire dictum ac sanies', malui tamen distinguere post ^umor (vulgo „toto — maior" iungitur cum fumor) quoniam sic „toto corpore" loci indicium esse potest i. q. per totum corpus. „Maior humanumque egressa modum sanies" iy. naQaUrjJLov, maior quam pro homine.

795 „Efflafur sanies" secundum nomen serpentis, vid. ad 722, et usum verbi inflare proprium (inflare corpus, membra) pro eflfun-

ditur, prosilit. Eo refertur comparatio cum exultante aqua v. 798.

796 „Congerie" („aggerie" si licethocuti) corporis, carnis. Hask.: „he himself dis- appears completely swallowed up in his swollen body". Ohe, iam satis est! Nolui mersus tenere ; Marsus Cort., cf. 790. Ipsum illud inflatur nialuit Heins. teste Burm., quod non convenit cum „super omnia membra",

797 Pectoris Bentl,, vere monens pectus et corpus passim confundi; repetitum voc. corpus h. 1, sine dubio offendit, duobus versibus contiguis, in eadem sede versus positum.

798 Exultat ex n^ dedi (vulgo exundat) cum Heins. p. 189, sqq., ubi nubem simi- lium locorum affert, velut Verg. A VII. 464, cum Bentleio, Heitlando 1. 1.

800 Schol. Voss.: „truncus, corpus sine vultu; bene ergo licet integro sit capite, truncus dicitur quia non apparent signa faciei". „Confuso pondere" obscurum. „Iam non" iam eo perventum est ut — . „Globus et truncus non capit artus" artus ambitum trunci excedunt; cf. de Archemoro morso a serpente Stat. Theb. V. 596 „non ora loco non pectora restant, | rapta cutis". BentL „iam non habet".

202 M. ANNAEI LUCANI

Informis globus, et confuso pondere truncus. Intactum volucrum rostris, epulasque daturum Haud inpune feris non ausi tradere busto, Nondum stante modo crescens fugere cadaver.

Sed maiora parant Libycae spectacula pestes. 805 Inpressit dentes Haemorrhois aspera Tullo Magnanimo iuveni, miratorique Catonis. Utque solet pariter totis se effundere signis Corycii pressura croci, sic omnia membra Emisere simul rutilatum sanguine virus. 8io

Sanguis erant lacrimae, quaecumque foramina novit Humor, ab his largus manat cruor, ora redundant, Et patulae nares, sudor rubet, omnia plenis Membra fluunt venis: totum est pro volnere corpus. At tibi, Laeve miser, fixus praecordia pressit 8i5

Niliaca serpente cruor nulloque dolore, Testatus morsus, subita caligine mortem Accipis, et socias Somno descendis ad umbras.

re 801 pondora D, 802 in tantum Ri, 803 feres a, trade..busto (ex : robusto, ut vid.) M, 804 (fulgere M Stht), liquere nia, 805 om. M, in marg. m. 2,post 807 G{corr. g), 806, 807 1. PriHc. II. 215.27 H, haem.: eadem var. quae 709, 808 [se] MABEV, se fundere G (eflundere g), 809 corei Mi, corricii G, 810 emiscere A, emisere B, rutilatum [pro) ABiERG, rutilum pro rell. vulgo, 811 foramina movit Ui, 814 vulnera Bi, 815 velemiter R, leue 0, 817 testatur VG (— us g), testator u, 818 accipit G (— pis g), socias AVuG stigias MUg, discendis A.

803 Interpungendum post busto; „non- ratum peperit corruptelam. Vera lectio

dum stante modo" cum crescens iungenda: ost in /n^.

cum nonduni oxtremum ambitum(modo n:

mensura) attigisset. 811-8U Daventriensis: „haec sunt car-

QAQ rr„i.- i ^ r.y^r.i\.,-,c „ f cr, ; mina, quae Lucanus moriens recitabat."

808 Totis 1. q. omnibus ut saepius, cuni ' ^

subiecta aliquot explent certum numerum „, . „ , ^ -r^ ^, •

aut mensuram. „Nec te (Somne) totas infun- ^^^ „FIuunt ra7s" Schrader, BenU., sme

dere pennas | luminibus conpello meis - ex- '"'^t^ ^^"^^- "^"^"'^ humectant^r e plenis

tremo me tange cacumine virgae" Stat. vcnis, arteriis". „A'7/^nrlluunt' Bentl.prop-

Silv. V. 4. 16. Signis, statuis, perforatis ^®^ repetitionem, vid. 809.

tannuam fistulis Hparsum esse in thoatris „. , , , tt

, i xv 4 • T 816 Leve vulgo, Laeve Hos.

vcl .•iinplutheatriH humoremcroci, pressura xi/ ^^- j, i

erumpentis, hinc discimus. Prrssitra pro re „,„ ir i ^^i • o • i •*

^ , , j- • i 1 •, , • , 818 Vulgo Stygtas. Socias solus recepit

exprcssa h. 1. dici probabile, etsi (.'xemplum ^^ j « i. a uu o

r .f pr XVTTT ^17 r '■ \ Buim., quod nunc confirmat Ashb. Somno

".■y* ' Jv ,' '!; u"!., ' ^ 1 i!- descendisse Laevus ad Stygias umbras

culleos XX explere dobot non dubio i * ^- • j. p« •+ ^^a

TT • . , -.r^ iion potest dici, non torpore afncitur, sed

mams. Hems. Advv. p. 190: sparsa aura .•i ,• • j ^i. a- f

,, ' . / , . . .si/ftj/a cahgine mersus descenditad mferos.

croci. aeque superlluum ac stnis (a sinum) ., . • , •. • ^, . o «

. . ' .*^ 6o(m.s si legitur lungenduu; est cum Somno.

'^ * *^ ^ ' Mors ost aflinis somno, poetae iam ab

810 Vulgo „rutilum pro sanguine" i. c. Hesiodo; unibrae sociae somno i. q. letales.

non sanguineni, sed virus; id pugnat Schol. Voss. 2 ap. Oud. et Wob. : «sociasl

cum sqq. quibus diserte sanguis ot crtior ut Virgilius (A VI. 278) „et consanguineus

( tnissa dicuntur. Vorbum probum sed igno- Loti Sopor."" In eo cod. sodos est var. lect.^

PHARS. LIB. IX. 801 — 881.

208

Non tam veloci corrumpunt pocula leto,

Stipite quae diro virgas mentita Sabaeas, 820

Toxica fatilegi carpunt matura Saitae.

Ecce procul saevus sterilis se robore trunci Torsit et inmisit (laculum vocat Africa) serpens, Perque caput Pauli transactaque tempora fugit. Nil ibi virus agit: rapuit cum volnere fatum. 825

Deprensum est, quae funda rotat quam lenta volarent, Quam segnis Scythicae strideret arundinis aer.

Quid prodest miseri Basiliscus cuspide Murri Transactus? Velox currit per tela venenum, Invaditque manum, quam protinus ille retecto 830

Ense ferit, totoque simul dimittit ab armo,

820 'luam in A, diro (corr. duro) A, 821 fatiferi G, capiunt D, matura sa.giie (corr: lagitae) M, aabei AVU, paito (sic) u, sai(y)tae aC, satei E, 822 procul serpens a, seve V (us v), saevo G (ex saevus corr:) c, sterili c, sterilis A, [se] e robore MU, [sej de AbV, 823 emisit MU, inmisit BA VG, volat M, vagat B, vo . at U, africa saevus a, 824 traiectaquo D, transitaque aE (ex trarsictaque? ut m teste Stht.), timpora U, 828 basilicus B, miaeria Ei, myrri R, 831 semel A (simul m 2), demittit M, dimittit ABEUG, demisit var. lect. ap. Hos. (A), demittit V.

820, sqq. Sdbaeas, Schol. Voss.: „Arabi- „cas — . Sunt et aliae virgae, quae tureia „(1. ixireae) dicuntur, sed hae venenum „gignunt quod toxicum dicitur; dicit ergo „toxicum non tam cito misceri poculis [et „mortem inferrej sicut hoc venenura." Tiis interpolatum bibentibus letale fuisse dici- tur. Quo consilio fatilegi (fatiferi G.) eo usi aint. Matura ad mortem elficacia. Carpunt In universum i. q. colligunt, nam de fructu sermo non est, cf. „stipite duro". Grotius pro Sabaeas: Sabinas auctore Scaligero. Sed Verg. Georg. I 57: „India mittit ebur, mol- les sua tura Sabaei." — Temere Wois. verba „virgas - fatilegi" eicit, utpote iu loco autpoetae culpa autignorantianostra obscuro. Bentl. de succo sagittis illito toxica intollegit, nullam rationem habens verborum „virgas mentita sabaeas".

821 Pro postremo vocabulo Sagitae M (cum gl. „agite s ppli"). Saytae vel Saifae aC, Saitoe u, Satei BE, quae commode ad Saitae omnia refenintur. Deteriores ap. Cort. et Web. Setoi, Sagaei, Salaei, et simm., Sapaei Heins., Suevi Bentl. quibus nihil opus est, cum codd. boni convergant in Saitae (Sais cives). Sabaei in reliquis natum ex priore versu exeunte in Sabaeas. De turis arbo- ribus sive fruticetis studio Ptolemaeorum satis et ture Aloxandrino interpolato nar- rat Plin. N. H. XH. 57 et 59. Schol. Bern. „Sai9 urbs est Aegypti templo Minervae

insignis, ubi toxicum nascitur, quod simile est Arabiae odoribus", forta.sse ex hocipso loco haec hausta. Hask. : Sabitd, coll. Culicis

V. 403 „herbaque turis opes priscis imitata Sabinis". Sed „herba Sabina" quae dicitur (cf. loci Ovid. ap. Burm. ad Fast. I. 363) odorem, non toxicum fert, idque aroma tenuibus olim pro ture in re divina erat.

S23 Solinus p. 137. 7 Mo\ „iaculi arbores subeunt, e quibus vi maxima turbinati penetrant animal quodcunque obvium fortuna fecerit." MxovtLag Ael. Hist. An.

VI. 18.

826 Deprensum est i. q. perspectum est, sive: ibi licuit videre. Deprehendere sine notione subiti aut inexpectati, cf. supra 531 et ad IV. 172. Sed Stat.I.510„deprendi, fortuna, deos".

827 Segnis iung. cum strideret: quam tarde stridor moveretur motae per aerem sagittae, quam tarda sit, etsi impetu aer resonat. Scythicae i. q. Parthicae. Arundi- nis tsse aer dicitur per quem volat, strepitus volantis; cf. Verg. Ge. II. 123.

828 Speciose Bentl. : „misero — Murro" non necesse.

831 Simul cum plaga: ferit et siniul separat. Semel A, convenit fere cum Hask. (at a blow), sed ieiunum est dicere non secundo ictu opus fuisse. Truncoque scite Hos., nam quod totus ad intendendam om-

204

M. ANNAEI LUCANI

Exemplarque sui spectans miserabile leti

Stat tutus, pereunte manu. Quis fata putaret

Scorpion aut vires maturae mortis habere ?

Ille minax nodis et recto verbere saevus 835

Teste tulit caelo victi decus Orionis.

Quis calcare tuas metuat, Salpuga, latebras?

Et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores.

Sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem Suspectam miseris quaqua tellure iacebant. 840

Nam neque congestae struxere cubilia frondes, Nec culmis crevere tori, sed corpora fatis Expositi volvuntur humo, cah"doque vapore Adliciunt geUdas nocturno frigore pestes Innocuosque diu rictus torpente veneno 845

Inter membra fovent. Nec, quae mensura viarum

832 expectans VRG, leto Mi, 833 sta.tutus M (t s. s. m. 2), stat cuius B, stat tutus AVUG, stat vivus E, putavit V, 835 saevos Mi (saevo Mi Stht), 836 Lact. ad Stat. Theb. III. 27, ed. Kohlmann progr. 1887: „Orion cum vellet cum Diana concumbere, ut Horatius dicit, eius sagittis occisus est, ut Lucanus immisso scorpione periit". Eadem Serv. A. I. 535 p. 165.2, sq. Thilo, Myth. Vat. I. 32, IL 129, 837 metuit gR, salpuyga MaKR, salpuga AB, salpugna u, salpiga VU, sarpinga C, 838 at tibi G, 839 aed G (sic g), 840 suspecta [est] MAV, suspectam miseris UGR, 844 adiciunt G, 845 torrente Bi.

nino orationem usurpari potest (Gron. et Hand. Diatr. Statiana I p. 115 H) est hoc ex eis praeceptis, quae cum grano salis, ut aiunt, adhibenda sint. — Demittii male; non est hoc separat; si licet ridendo dlcere verum, deniittoro est: laten zakken. Bello liariolatur Burm. ostondens dextram Murri, qua transegisset scorpionem, non potuisse ab eodem Murro amputari.

832 Sui leli nempe quod mansisset eum, nisi manum abscidisset; nunc „pereunte inanu" est {stat) „tutu.s." Burm.: „vivus pereunte manu" Ovidio dignum. Stat facit ad alacritatem descriptionis (pro esl).

885 „Recto verbore" i. q. crecta cauda (ut cjilcantes foriat). ,,Minax nodis"caudae, Nicander 782 {nipoidu/.oi iwfadfouoi).

836 „Integrae tentator Orion Dianae", ut notnm est, scorpionis ictu intoriit. Scor- pio in sidora relatus, Hoc vnlt verbis „teste caelo".

837 Plin. H. N. XXIX. 92: „('st et fornii- cariun gonus vononatum, non fore in Italia; Moiipugas Uicero appellat, salpugas Bao- tica". Id. Vin. 104 „a solipugis gente su- blata". Gonus sorpontis modici Comm, p. q11. 17 Ua. Prior significatio h. 1. apta.

837, sq. Haec sic cum superioribus co- haerent: Scorpio pestifer, et tamen in sidera relatus; formica exigua Salpuga, et ei tamen Parcae ius suum commise- runt. Haec pro epiiogo posita: omnino magna est et a diis concessa venenatorum potentia.

838 At cum solus G offerat, correctio esse videtur. Et = et tamen.

840 Est post suspecta om. 0, suspectam aliquot, in quibus U, quod recepi; tum pro vulg. in qua posui quaqua (cf. VIII. 7); constructio „suspecta (tellure) in qua tel- lure iacebant" est abnormis, obscura et, opinor, sine exemplo. Suspectam patet ad quietem pertinere. Ex quaqua omissa una syllaba locus per in suppletus.

842 Crevere i. q. substrati sunt, cf. ad III. 582 et Propertianum illud: „fictilibu3 cre- vere deis haec aurea templa" (V. 1. 6).

843 Vapore corporum suorum. Pestes sunt angues. Membra decumbentium.

845 Diu iung. cum innocuos.

846 sq. Modus viarum est ratio conflciendi viam.

PHARS. LiB. IX. 832—863. 205

Quisve modus, norant caelo duce. Saepe querentes,

„Reddite, di, clamant, miseris, quae fugimus, arma:

Reddite Thessaliam. Patimur cur segnia fata,

In gladios iurata manus? Pro Caesare pugnant 850

Dipsades, et peragunt civilia bella cerastae.

Ire libet, qua zona rubens atque axis inustus

Solis equis, iuvat aetheriis adscribere causis,

Quod peream, caeloque mori. Nil, Africa, de te,

Nec de te, Natura, queror: tot monstra ferentem, 855

Gentibus ablatum, dederas serpentibus orbem,

Inpatiensque solum Cereris cultore negato

Damnasti atque homines voluisti deesse venenis.

In loca serpentum nos venimus, accipe poenas,

Tu, quisquis Superum, commercia nostra perosus, 860

Hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem

Abrumpens, medio posuisti limite mortes.

Per secreta tui bellum civile recessus

847 norunt AMBG, norant VU, 848 declamant A (di a)Bu, clama . . nt M, 849 thesaliam (ut saepe) M, bello G (fata g), 850 diuturna G (iuratag), 852 inustis Bi, 863 aethereis Mi, 854 nihil G, 857 fugato Vi, 858venenoA (nis a) BiE, 860 super.u M, (fuit supernum?), commertia MA, 861 plagae M, (h)orara ABEuGR, 862 abrumpes a.

847 Caelo duce indicio stellarum abscon- praegressis. „Redde Thessaliam" dixerant; dita fere ursa et aliis, cf. 493, supra. Norant quidquid futurum est solve me ex hac maiorera probabilitatem, norunf. raaiorem regione, ex Africa. Nunc contra ire lubet auctoritatem habet; norant i. q. per- in zonara torridara, in Africam penetrare. spexerant. Guyetus variationem hos versus putat

OAO A ^ «• j. T3 superiorum, ut videre licet, non sine causa.

848 Arva ex uno cod. affertur a Burm. r^ :, ^ n . ^ ^ ixcua-uoa. ... . , . _,, 4.V1I Quod tamen nulla varietas est in Mss. et

Aptior est vulgata; malunt bellum quam 7. • • ocrrr v, ^ ^ ., T

, o » -a g omissis V. 855 scribendum esset ,,ml de

hunc errorem. ^ „ ^ o. „ • • ^ , .

te" pro ^;nec de te", non eiciendos putavi

849 „Segnia fata" mortem quae ignavos ut spurios, sed notandos ut suspectos. decet, ut docent opposita „in gladios iurata

manus", quae se bello auctoravit. 8.59 „Nos venimus", non queror de na-

852 Heins.: „statque axis adustus^' vel ^^^^ <^^^>' "°« ^^^^^^ "««^'"^ ^^"- quaqua a. a. Sed „inustus" sine negativa

vi recte se habet. cf. ad VIII. 787. Axis ^60 „Commercia nostra" i. e. hominum

num currus, an regio? Prius paulo proba- ^^^er plagam onentalem et occidentem.

bilius propter equos. Verbum tamen inu- ^^^^^^ ^^^^'«^ ^^"*' ^^^^ ^^"^« perpetuo

rere satis insolens est et ab usu Lucani movetur. Prop. II. 9. 33 „Non sic ificerto

alienum rautantur flamine Syrtes." Stat. Theb I.

687 „incerto littore Syrtes". Supra 304, „in

853 „Aetheriis causis" intemperiae, calo- dubio pelagi terraeque". ribus; his malebant interire. Quid vero huc

facit adscriherel Hoc est eius, qui decausa 861 Color orationis conferatur cum Hor.

anibigit, nec h. I. valde aptura. ,,Caeloque C. I. 3. 21—23 „nequiquam deus abscidit |

mori" defendi potest ex usu Lucani, splen- prudens Oceano dissociabili | terras, si

dida verba aucupantis, sed quis unquara taraen inpiae | non tangenda rates transi-

„caelo mori" pro „per caelura" s. „culpa liunt vada". Versus hi, ut tota fere haec

caeli mori" dixerit scire aveo. — Oranino militum conquestio, optime Lucani inge-

haec quae 852—854 afiFeruntur pugnant cum niura referunt.

206

M. ANNAEI LUCANI

Vadit et arcani miles tibi conscius orbis

Claustra ferit rnundi. Forsan maiora supersunt 865

Ingressis: coeunt ignes stridentibus undis,

Et premitur natura poli; sed longius ista

Nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis

Tristia regna lubae. Quaeremus forsitan istas

Serpentum terras, habet hoc solacia caelum: 870

Vivit adhuc aliquid. Patriae non arva requiro,

Europamque alios soles Asiamque videntem :

Qua te parte poli, qua te tellure reliqui,

Africa? Cyrenis etiam nunc bruma rigebat,

Exiguane via legem convertimus anni? 87B

Imus in adversos axes, evolvimur orbe,

Terga damus ferienda noto. Nunc forsitan ipsa est

865 petit MabEUvg, ferit AVRGMi, supersint Mi, 866 ingressus Mi, 867 polus et V, Hed M, et U, istinc (e corr.)MABEuD, ista a MiGUV, 868 quae v, qnu R, 870 habet s. s. ni. 2 M, haec habet g, caelum M, loctuni U, solatia A, 874 etiamnnni A(— nunc a) BU, etiam iam c, regebat aGi, 875 exiguamne ABi, 876 et volvimur M, evol- vimus Ei, 877 ipso est A (ipsa a) Bi.

864 „Sibi conscius" Heins. teste Burm., qui recepit. Tibi si legitur, sententia: probe sciens se in tuum regnumpenetrare, tua secreta violare. Quod praeferendum videtur. Ferit quasi ad fores terrae ignotae, pulsat claustra, ut admittatur. Ferit pro tum vulgato petit iam commendavit Heins. Advv. p. 182, recepit Hos. cf. VIII. 7.

866 Ingressis passive, cuius aliud exem- plum non succurrit, sed aggressus passive dici constat. Difficiliora superesse dicuntur quam quae adhuc intrata erant.

867 „Et premitur natura poli". „Natura poli deprimitur et cum ipsa terra coniun- gitur; hoc quantum ad humanuni visum clicit". Schol. Lips. ap. Wober. Vult: et polus deprimitur natura sua. Nativae sim- plicitatis haec, ac paeno puerilis, sed a loquentis persona non aliena. Cohaerent haec sic: fortasse maiora oxantlanda sunt (366), sol (ignis) et aijua conspirabunt ot caelum ruet, terra vero ultra hanc (ista) nulla est — nisi forte lubao regna! In quibus iste positum ost pro Itic, ut VI. 245, vn. 90. Ts'inc obscurum locum roddit, quasi duae regionos adsint, ox quibus lon- gius altera absit a loco designato.

870 Schol. Voss.: „tanta patiemur, ut dari nobis istas \has\ torras incipiamus optare, quas nunc serpentibus horronuis implotas". Quacrvrt' h. 1. «'St (frustra) desi- derare.

871—874 Oratio in duo membra {patriae — qua te — ) dissoluta hoc vult: ne patriam quidem requiro, utinam in Africa sim, quae ipsa nunc me fugit. Contentum se fore dicit paucis et non nimia velle, non Europam, non Asiani, sed Africam. Ante duo postrema vocabula notata, cogitans Africam quoque nunc sibi uegatam, oppo- situm membrum in interrogationem con- vertit. — Pro „Asiamque videntem"Trampe in dissert. sent. controv. : „aZia as<m viden- tem". — Verba cohaerent „Europamque (= nec E.) Asiamque, videntem alios soles."

874, sq. MilitoH, ut fit in perturbatione ex parva fortuita caoli mutatione absurda etiam metuunt. „Legem convertimus anni", tempestatem anni quac secundum legem naturae esse debebat, amisimus (liiomem).

876 „In adversos axes" i. q. in oppositam partem mundi. Eatenus iiaec sentontia non orat ahsurda, quod inteHegebant se sempcr priu^edendo ad anticlithona esso veniuroH, et eflicitur hinc torram rotundam esse eos credidisse; sed quod motuebant no ad oppositam, inferiorem partem orbis pervenientes, excideront, ex ignorantia di>liet condonari; nimirum non noverant h>gem Nevvtoni de attractione ievioris corporis per gravius facta.

877 „Terga — ferionda noto". Opinantur

PHARS. LiB. IX. 864—893. 207

Sub pedibus iam Roma meis. Solacia fati Haec petimus: veniant hostes, Caesarque sequatur, Qua fugimus." Sic dura suos patientia questus 880

Exonerat, cogit tantos tolerare labores Summa ducis virtus, qui nuda fusus arena Excubat atque omni Fortunam provocat hora. Omnibus unus adest fatis, quocumque vocatus Advolat atque ingens meritum maiusque salute 885 Contulit, in letum vires, puduitque gementem Illo teste mori. Quod ius habuisset in ipsum Ulla lues? Casus alieno in pectore vincit Spectatorque docet magnos nil posse dolores.

Vix miseris serum tanto lassata periclo 890

Auxilium fortuna dedit. Gens unica terras Incolit a saevo serpentum innoxia morsu, Marmaridae Psylli ; par lingua potentibus herbis,

878 fatis M, fati mEAb, fata B, 880 diva G, suo (s, s. s) M, quaestu M, 881 exone- rant B, superare lab. G. 882 fussus Mi, 884 adest miseris GR, quaecunque M (o m 2) VU, vocatur a, vocatis ru, 885 saluti M (e s. s), 886 lentum AB, 887 ore (mori corr m. 2) M, 889 uiuvet A (vovet? docet a), vovet B, nil U, labores R, 890 tantis — periclis G.

notum tantummodo a terrestri polo meri- patet sine attributo cum i)2resiungi,contra

dionali prodire, quem si superaverint, notus vulgarera usum pedestrem. sibi a tergo futurus sit. — Sic forent, ut cum

Herodotoloquar,L-rt*ovorto£(Herod.IV.36),ut 888 „Alieno pectore". Obscuravit locum

qui seraper septentrionem versus progressi Weis. sic scribens pro vulg. „al. m pect."

polum septentrionalem superarant ab eo Oppugnat casus, qui pectora militum inva-

vntQ(i6QBut dicuntur; felicitas hyperbore- st^runt; obsistit iis in animo militum,

orum sic intellegitur' 1*^*^^ ^^ fortitudinem adhortatur. Illustra-

tur sequenti versu, Num railites inculti

878 Roma sub pedibus, dcvTix&oiv mihi. aic ad Stoicam patientiam conversi sint,

dubium, at Cato Stoicus certe sibi consti-

880 „Suo questu" propter Mont. probat tit. Spedator non est: „eo quod spectat"

Hos. (Praef. p. XV 9). Non inteliego: „Pa- sed „dum spectat". „Omnibus unus aderat

tientia suo questu exonerat" num : se, abso- fatis" v. 884. lute? non videtur Latinum; an milites suo

(militum) questu? Hoc quoque est sine 890 Lassa/^a Schol. Ber. etVoss.ap.Web.:

exemplo, nec quae Nipperdeius ad Tac. A. „dicit fortunam lassatam esse inferendo

III. 54 aftert satis distincte dicta sunt. discriraine." Vere sed mire lassaturaliquis

Nempe exonerare est effundere (aliquid), sic rcbus adversis, quas non ipse experitur»

exx, quae ipse Hos. affert, aut levare quasi allenis. Fatigalur aliquis iis quae agit, non

onere(a/i^Me?>0-Binicasusaddinon videntur, periculis quae videt. fortasse casu. Sed prirao loco s in M supra

scripta (quod ora. Stht.), porro omnes codd. 891 Gens unica. De Psyllis cf. Herod. IV.

aptam lectionera praebent. „Exonerat pa- 173, Plin. H. N. VII. 14, Plut. Cat. Ut. 56.

tientia suos questus" i, q. railites qua erant Populura paucis exceptis interiisseaNasa-

patientia effundebant questus suos (non monibus victura refert Plinius; Catonem

obsequium recusabant). ab initio secum duxisse toug y.alov^ivov;

'FvUovg refert Plutarchus. cf. 911.

886 „ln letura vires" epexegesis ad

„maius salute", pulcra sententia. Ad letum 893 Lingua, incantatio.

208 M. ANNAEI LUCANI

Ipse cruor tutus nullumque admittere virus

Vel cantu cessante potens. Natura locorum 895

lussit, ut inmunes mixti serpentibus essent.

[Profuit in mediis sedem posuisse venenis.]

Pax illis cum morte data est. Fiducia tanta est

Sanguinis: in terras parvus cum decidit infans,

Ne qua sit externae Veneris mixtura timentes 900

Letifica, dubios explorant aspide partus.

Utque lovis volucer, calido cum protulit ovo

Inplumis natos, solis convertit ad ortus,

Qui potucre pati radios et lumine recto

Sustinuere diem, caeli servantur in usus, 905

Qui Phoebo cessere iacent, sic pignora gentis

Psyllus habet: si quis tactos non horruit anguis,

Si quis donatis lusit serpentibus infans.

Nec solum gens illa sua contenta salute :

Excubat hospitibus, contraque nocentia monstra yio

895 potest MABEvu, potes a, potons VU, 896 mixti ABEV, mixtis MD, mixlis U, serpentibus essenf U, 897 possuisse A, 899 sanguine Ui, terram ABE, 902 1. My- thogr. Vat. III. 3.4 p, 162 B, valido BE, 903 inplunis U, convertet U, in Gb, 906 gen- tes A (gentis a), 907 psyllos Mi, tactus u, anguis a, 908 donatus G.

894 Cruor pro sanguine cf. supra v. aquilae calore, cf. Serv, Aen. I, 394, quae 614, sq, conveniunt cum Comm. ad VI. 6; cf. Thilo

,. .^„ ad Serv. 1. 1.

895 Potens „potens non facere aliquid",

absurdum non est = satis potens ut 903 Bentl. sine necessitate ,.inplumes

nfceat nidos solis convertit ad ortus" u.sus loco

Claudiani Praef. ad tert. Cons. HonoriiVI.

896 „Mixtis serpentibus" minus rccte 5 ,,protinus inplumis convertit ad aethora quam mixti serp., ut milii quidem videtur; nidos", quae e Lucano expres.sa esse mi- „mixtis serpentibus" aptius cum causa nime constat.

significatur (.,./worf admixti sunr); „mixti ^^ adsuescant caelo,

.serpent.",cumsign.ficatur:„cur«s.,,.am..s ^^^^^ . ^ ^^^^^^^^^.^ ^^^^^^.^^^ ^^^^^^.^

iuterHerpentes'. nisus" Hor. C. 4. 8.

897 „Profuit", rell. Versus interp.^latus ^(> jacent" negleguntur, fignra etiam ad explicandum proximum, luxta quem j,^ pj.^^.^ familiari. - „Pignora genti.s" raire languot. A Plinio XL 80 tradituni clocumentum Yv,:oi6t,,fo; putat, si rell, est profnisse Psyllis serpentes; tamen non

cadit in hunc locum. Nisi vero profuit ot 908 Donafus G non esset repudiandum, si

non obfuit sine discrimine usurpantur! maiorem lidom haberet; nam serpmtibus

. , ^ . /^, TTT- r rr^r fJt« lufaov esset.

898 Frigide Gronovius Ob.ss. IV, 5, p, n<5

(Piatner): „illa cum morto", 910 l']xcubat. Addito func (911) haec suao

_.. „,, ,, T^ ,, ,•, narrationi acconnnodavit L. Nam facile est

899,8q. Plin. VII. 14 „mos P.syllorum hbc- ^^^^^^^^ ^^^^ narrationes permixtas esse;

„ro8 genitos protmus obiciendi saevissimis ^^ ^^^^^.,^ porvonerant ad populum Psyllo-

„earum (.serpentum) eoquo |gonoro| pudici. ^^ ^^^^^^ .^^^ .^.^.^ p^y^j^ Ronuvnum

„tiam <-,oniugum oxponond., non prolug.on- ^.^^,^;^^,,, ^^rant secuti, cf. ad m. Dicit

„tlbUH a(h,lteri..o Mang...ne .latos sorpen- ^^^^^^^^ ^^^ ^^ j^^^^^ ^^^^^^^ ^^^^^ E.ccubar.

„tibus . j q pernoctaro a lare familiari, Trillerus

902 Calido peitinel ad fal>ulam de nimio intellegere videtur de Psyllis concumben.

PHARS. LIB. IX. 894 — 924.

209

Psyllus adest populis, (lui tunc Romana secutus Signa, simul iussit statui tentoria ductor, Primum, quas valli spatium conprendit arenas Expurgat cantu verbisque fugantibus anguis. Ultima castrorum medicatus circuit ignis. Hic ebulum stridit, peregrinaque galbana sudant Et tamarix noh laeta comas, Eoaque costos, Et panacea potens, et Thessala centaurea, Peucedanonque sonans llammis, Erycinaque thapsos Et larices, fumoque gravem serpentibus urunt Abrotonum et longe nascentis cornua cervi. Sic nox tuta viris. At si quis peste diurna Fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis. [Psyllorumque ingens et rapti pugna veneni.]

915

920

911 tum ABiU, secutis Ui, 912 statuit Mi, 913 qua MBE, quas A (qua a), versum in marg. habet G a 1. 7n, 914 expurgant aU, expugnant BE, 915 medicatos A (s. s. u) Bi, medicatis a Ei, circumit M, ignes A (i m 2 supra e) Bi, 916 stridit MU, stridet rell., perigrinaque A, chalbana (1 add. m. 2) A, 917 comis MEG (comas g), 918 planacea AB, panaceta V, centaureos GR,' 919 peucedanumque M (e corr.) V pauco s. s. g, sonans ABEUD sonat, M (— nant Stht), sonant V, tapsos M, taxos V, torsus C, 921 habrotonum M, habrotonon gR, longa Bi, 923 tunc AC, 924 in marg. m. 2 M (pti. in rapti ahscisum), om. in U.

tibus cum vulnerata coll. Ael. H. A. XVI, 18, parum attendens ad praepositionem. Plin. XXXV. 118 (Hask.) de pictoribus cir- cumerrantibus : „omnium eorum ars m*bi- bus excubabat."

916 Stridit recepit Hos., vid. ad VI. 179. Sudant de ipso liquore, qui distillat (nam galbanum genus resinae est) ut Verg. Georg. II. 118: „balsama sudantia."

917 „Non laeta" „arbor in pauperum tumulis consecratur, ut cupressus in divi- tum" Schol. Voss.

918 Panacea Verg. A. XII. 419. - Cen- taurea — ae semel (centauria herba) ex Apuleio (Platonico), Herbario laudatur, non optimo auctore; h. 1. pluralis est ut in eadem versus sede Verg. Georg. IV 270 „grave olentia centaurea".

919 Sonat vulgo, sonanl Hos.; concinnius et magis e more Lucani esse videtur ut haec 917 „et tamarix" usque ad „Iarices" (920) ex uno verbo sudant suspensa sint; hoc aptum est omnibus per zeugma, et omnino in tali enumeratione L. non valde sollicitus est ut omnia subiecta ad amus- sim cum verbo quadrent. Sonans Heins. quoquo Advv. p. 192.

Ib. Thapsos, Thapsiam, quae vulgo dici- tur, poeta h. 1, cognominem facit penin- sulae Siculae („Erycina") quae Thapsos dicebatur. Verg. A. IIL 689 et alii.

921 Ilabrotonum male aspiratur; vocabu- lum nihil cum aiiQog commune habet, sed ducendum ab afiQotog {= afx^Qoto;) fere i. q. ambrosia. Ad „uruni" subi. est: Psylli

Ib, „Longe nascentis". Locus multum vexatus, quia viri docti opportune (?) me- minerant cervos in Africa non nasci,unde contentio, num L. hoc significaverit. Quod oranino negandum; ad incantaliones rara et procul arcessita remedia adhiberi om- nino dicuntur, ita cornu aliquod cervi rari- oris adhibetur. Lo7ige = procul. Incredibile est quanta harioletur Burm. Pascentis non feliciter Heins. p. 192.

923 Tunc sunt i. q. tum demum. Supra 913 primum dixerat respiciens ad nocturna remedia faciliora, nunc persequitur maxima miracula. Heins. tentamina sua puerilia (ap. Burm.) in Advv. non recepit.

924 Versus nullam probabilem explicati- onem admittit et deest in M et U; sed in

14*

210

M. ANNAEI LUCANI

Nam primum tacita designat membra saliva, 925

Quae cohibet virus, retinetque in volnere pestem. Plurima tunc volvit spumanti carmina lingua Murmure continuo, nec dat suspiria cursus Volneris aut minimum patiuntur fata tacere. Saepe quidem pestis nigris inserta medullis 930

Excantata fugit, sed si quod tardius audit Virus et elicitum iussumque exire repugnat, Tunc superincumbens pallentia volnera lambit, Ore venena trahens et siccat dentibus artus, Extractamque tenens gelido de corpore mortem 935

Expuit, et cuius morsus superaverit anguis, lam promptum Psyllo vel gustu nosse veneni.

925 tacta vulgo 0, 927 tunc AU, plura Ui, volvunt Rg, spirante V, spirantem linguara R, 928 dant BEU, sanguis pro cursus c, 929 nimium MV (minimum mv)Ug, haud ABED, 930 pestes Mi, 932 1. Prisc. 498.1 H, 933 tum ABE, pallantia Ui, 934 exsiccat ABC, arcus U, 935 petens M (potens Stht), potens GR, petens aU, tenens ABEVmu r, trahens v, 936 expulit A (expuit a), BiEi, morsu Bi, superaverat U, angues a, 937 psyllis vulg. 0, gustum M, gestu Uj, venenum aE.

hoc scholion: „pugna veneni] ut contra se venenum pugnent et carmen" ad versum controversum pertinet. Sed „rapti veneni" alienum est; nihildum veneni devorasse dicuntur, ne iam plura commemorem nec repetam quae in Mnem. XVIII p. 17 sq. scripsi. In U non est adscriptum „p3yllo- rumque vires iuniia" (Hosium melius do- cere poterant, quae a. 1890 iam retuli), sed 2^. V. inimicae".

925 Tacfa manifesto corruptum, tactu- salivae Heins. (ap. Burm.), tractu salivae Buvm. parum probabilia; „tacita saliva" Madv. Advv. II. p. 183, cui nihil opponi potost quam quod rideri possit a lectore non serio, sed in seria re hoc non metuit poetn, opponitur 927 „plurima tunc vol- vit", rcll.

928, sq. „Progre9sus vulneris non patitur incantatorem respirare, nec fata celeritor ingruentia vel minimum tacere". Anto Grot. legebatur dant magna cum ambi- guitatc, et haud, nogationo repotita contra morem paene constantem Lucani; negatio ■nec 86 extendit etiam ad altorum mom- brum: „ncc aii' cursus suspiria dat, aut fata patiuntur tacere". Nimium pro mini- mum vulgari erroro; haud nimium = non valde h. 1. inoptum. C^irsus tacito sine exemplis praotereunt editores, Oud. usum notissimum dicit. Novi de vulnero serpere,

non currere: apud Celsum „cursus pitui- tae (effluentis), materiae (ex ulcore)", non hoc, Donec exemplum allatum fuerit, cre- dam Lucanum dedisse cura. Id in Oud. codice adscriptum erat, sed alieno loco ad 924.

'. 35 Exsucfamque trahens Heins. teste Burm.; non „trahit exuctam", sed exugit tra- hens. Recte: „oxtractamque tenens (ore) — mortem | expuit." Pofens in M extare dicit Stht, de quo magnopere dubito, nam diserte enotavi pefens subpositis punctis supra scripto tenens, ut reliqui n; potens (sic Hos.) sine infinitivo ieiunum est addita- mentum.

936 sq. Vulgo Psyllis, tunc iungendum: „cuiu8 anguis morsus superaverit, promp- tum Psyllis nosso". In quo superavetit ob- scure sine obi. ponitur, et parum aptequo- niam por momentum temporis superior flt (supcraf); de flanima, de morbo, qui aliquam- dm minatur, sic superare, non de re subi- taria e. g. ictu, morsu, simm. Et ne supe- ravit quidem morsus, quoniam a Psyllo iam procuratus ost. Anto supcraverif subi. est Psyllus, is morsuni vel 7norsus (incer- tum quid Luc. scripserit) superat. Scriben- dum igitur crat Fsyllo, quod probari Bent- leio lactus animadverti. Post expuit non est graviter distinguondum; expuit et iam (postquam expuit) rell.

pHARs. LiB. IX. 925 — 955. 211

Hoc igitur tandem levior Romana iuventus Auxilio late squalentibus errat in arvis. Bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta 940

Vidit arenivagum surgens fugiensque Catonem. lamque illic magis atque magis durescere pulvis Coepit, et in terram Libye spissata redire. lamque procul rarae nemorum se tollere frondes, Surgere congesto non culta mapalia culmo. 945

Quanta dedit miseris melioris gaudia terrae Cum primum saevos contra videre leones! Proxima Leptis erat, cuius statione quietam Exegere hiemem, nimbis flammisque carentem.

Caesar ut Emathia satiatus clade recessit 950

Cetera curarum proiecit pondera, soli Intentus genero, cuius vestigia frustra Terris sparsa legens fama duce tendit in undas, Threiciasque legit fauces et amore notatum Aequor et Heroas lacrimoso littore turris,

938 raelior G, post 938 sequ. in B 944 del. b, 940 phoebae MD, 941 vadit D, 942 illic MA.U, illis Vi, illi GR, 943 lybiae A, libies U, reverti a, 944 nemorum rarae AEG, visa est {ante nem.) Rg, se attoUere AG, [se] adtollere B, 945 1. Serv. ad Verg. Georg. III. 340, nunc visa M, n.c visa U, tunc visa V, 948 quieta MV, quietam EAUG, 949 exigere Mi, flammis nimbisque V, 950 cede B,m (rec. m), 954 theiciasque (r s. s.) M, 955 cyeteas vel creteas M, heoas Vi, etheroas E, turres del. m. 2 et s. s. terras Mi, terras a.

938 „Tandem melior" Weis. sine aucto- mum e longinquo fastigia conspiciuntur,

ritate Mss. quae sensim se tollunt et totum tugurium

^,^ ^ , ., A i A -^ trahunt. Sic se tollere superiore versu.

940 Duobus mens.bus per deserta duxit ^^^^^ ^.^^ ^^^.^ pellucidae (non : paucae).

exercitum „^«^0.^0-' Plut. Cat. 56 Cyre- ^^congesto culmo" palea sine arte com-

nis cum profecti sunt, etiam tunc bruma posita rigebat, supra 875. Pompeius mortuus erat

d. 28 m. Sept. (medio fere M. Augusto veri 946 Ante dedit subiectum est totum

temp.) cf. ad VIII. 467. Strabo, XVII. p. membrum: „cum - leones", poterat pro

836, 30 dies Catonis expeditioni dat. cum: quod dlcere, sed cum alacrius.

943 Libye: arena Libyae magis fiebat 949 Non hiemem totam egerunt Lepti,

concreta ct terrae solidae cedebat. ged hiemem, quam longa; agebant quid-

945 Nunc (tunc) visa interpolatum, eodem ^"i^ supererat ; diu merito otio fruebantur.

modo, quo in R versu superiori pro rarae ^on pugnat hoc cum temporum ratione,

legitur visa est; non ferebantinterpolatores ""^dia hieme Cyrenis erant profecti et per

infinitivum historicum; nulla umbra dubi- ^"os menses iter fecerant, cf. ad 960.

tationis hic esse debet; vi^x operae est ^-^ Bosporus Thracius et Hellespontus

monere visa accedente inhnitivo non signi- ^^,,^^^^^^ videntur, certe Thraces cognomen

ficare conspecta. ^on culta 1. e. inculta, quod ^^^ adhaeret soli Bosporo. posuisset si raetrum ferret, cf. de non sic

usurpato ad III. 25, V. 58, VII. 815, Frustra 955 Herous ab Hero, ut Argous ab Argo

Schrad. non multa. Surgere egregie; pri- apud VaL Flaccum, Latous a Lafo (Hor.

21-J

M. ANNAEI LUCANI

Qua pelago noraen Nepheleias abstulit Helle.

Non Asiam brevioris aquae disterminat usquam

Fluctus ab Europa, quamvis Byzantion arto

Pontus et ostriferam dirimat Chalcedona cursu,

Euxinumque ferens parvo ruat ore Propontis. 960

Sigeasque petit famae mirator arenas,

Et Simoentis aquas, et Graio nobile busto

Rhoetion, et multum debentis vatibus umbras.

Circuit exustae nomen memorabile Troiae,

Magnaque Phoebei quaerit vestigia muri. 965

lam silvae steriles et putres robore trunci

Assaraci pressere domos et templa deorum

lam lassa radice tenent, ac tota teguntur

Pergama dumetis, etiam periere ruinae.

956 pelagi MiUG, nephelias U, helles MVUG (- le g), 959 ostiferam Ui, obstriferam D, austriferam ABE, diremat Mi, calchedona MAVUG, 960 ferans Ai, 961 miratus Ai, 962 nomine busto Ei, nomine bustum C, 963 roeteon V (e ex i corr.), rhetheon G, debentis M, multa ABiE.

„et valido mihi I Latoe dones"). "Arta^ ti()t]- fthov, hac quidem significatione, nam sae- pius pro heroicus usurpatur, unde erravit Schol. Voss. haec de Hercule interpreta- tus. — Turres SchoL Ber. ap. Web.: „(Hero) se praecipitavit de turri".

956 Male Sabellicus attulit; Helle ponto (quocunque nomine antea vocato) nomen eius abstulit.

957 Brevior aqua h. 1. non, ut solet, de non profunda, sed de angusta dicitur.

958 „Quamvi3 pontus (Bosporus) arcto cursu separet Byzantium et oppositam ei Chalcedona". Obstriferam P, num homo lcgit aut cogitavit obslreperaml Melius essot quam ostreae illae, quae h. 1. non sunt optimi saporis. Chalcedon obstrepit undis e Ponto Euxino affluentibus. Quod Abydon ostriferum dicit — divorsum a Chalcedone — Vergilius Georg. I. 207 nihil probat. Sod fatendum est illum librum vitiis scatere.

9CU In eadem re manet: Pontus Eux. por Bosporuni {parvo ore) influit in Propoutida. Fert Propontis Pontum tanquam onus aquam oius absportans.

9(31 Que i. q. quoque, clarura exemplum huius usuH cf. VIII. 400, V. 549. Subiectum ('(ifsar. „Graio busto" Aiacis.

963i2/ioe;ion.Notum est quaeclam vocabula Graeca (ostrea, platea) ei Graecum corri- puisse, sed cultior poesis utique in nomi- uibus propriis Graecis hoc repudiat; similis neglegentiae est Edonis I. 675. Non huc refero Bafxivique, altera correpta, I. 431, nam etsi omnes post Lucanum eam pro- duxerunt, fieri tamen potest, ut quantitas ab initio vacillaverit; et per se nihil est quod obstetcorreptioni; Bataui, Batui inter se respondent ut lauo et — luo et alia; et nomen Nederlandicum Betuwe fulcit cor- reptionem.

Ib. Petit (961) umbras. Manes heroum defunctorum iis locis, ubi sepulti, oberrare finguntur.

964 Pro memorabile Bentl.: miserabile, quod in cod. Regio invenerat. „Nomen Troiae" h. 1. idem fere quod Troiam nobilem.

906 Steriles cum contemtu: ligna infeli- cia. Eobore i. q. materia iung. cum pressere.

96« „Iam lassa radice" Radices findendo et convellondo lapides iam fatigatao suut. Coterum cf. Pers. I. 25 et Jahn ad i. 1. luven. X. 146, Son. NQ. IL 6.

969 „Etiam poriere ruinae" nempe non apparuerunt dumetis tectae. Plane ex in- gonio Lucani dictum.

PHARs. LiB. IX. 956-985. 213

Adspicit Hesiones scopulos, silvaque latentis 970

Anchisae thalamos, quo iudex sederit antro, Unde puer raptus caelo, quo vertice Nais Luxerit Oenone: nullum est sine nomine saxum. Inscius in sicco serpentem pulvere rivum Transierat, qui Xanthus erat. Securus in alto 975

Gramine ponebat gressus: Phryx incola manes Hectoreos calcare vetat — discussa iacebant Saxa, nec uUius faciem servantia sacri — „Herceas, monstrator ait, non respicis aras?"

0 sacer et magnus vatum labor, omnia fato 980

Eripis, et populis donas mortalibus aevom. Invidia sacrae, Caesar, ne tangere famae, Nam, si quid Latiis fas est promittere Musis, Quantum Zmyrnaei durabunt vatis honores, Venturi me teque legent: Pharsalia nostra 985

970 hesionae GR, silvaque G (- as que g). silvasque rell. vulgo, iacentes M, patentis ABiEU, 971 serferit M, sedit in AB(a m 2 sederit)E, 973 luxerit C, luserit rell, 976 ph.ryx M, 977 hectoreas Av, paectoreas Bi, iecebant Ui, 979 1. Serv. A. II. 506, Mythogr. Vat. I. 213, hectoreas ex corr. m. 2 M, hectoreafi (eraso voc. 7 litt.) U, he(ae)ctoreas ABERgv, herceas aCGV, 980 loeto mab, 981 aevom M (s s. u), 982 non G (ne g) D, 984 smirnei BEC, 985 te raeque R, nostra et (corr. m. 2) A, (nostra a), nostra est B.

970 Silvaque praeter G deteriores aliquot 979 Herceas Heins. Advv. p. 192, nunc

ap. Burm., qui post scopulos et post sil- confirmatum codicibus, depravatum in

vasque distinguit, ut silvae ipsae fuerint Hectoreas et Herculeas (in schol. Web.), sed

thalami Anchisae, nuncl^ilva tecti, in quo sic iam Grotius. Figurate dictum i. q. non

displicet illud nudum silvas, et latentes su- respicis Nemesin ? lupiter penelralis sQxetog

perfluum est. Hos. iungit scopulos silvasque, vindex iniuriae hoc loco est. Senec. Ag.

sed quid Hesionae, quae exposita est in 448 „sparsum cruore regis (Priami) Her-

scopulis, cum silvis commune fuerit, non ceum lovem" (Ibis 282 „Hercei lovis ara"

assequor. Silvaque (nempe Idae, ut fama Riese Rhoetei). Hectoreae arae nihil huc

ferebat cf. R. Unger Sinis p. 97) recte Heins., faciunt. propter sequens latentes opportunum de-

pravationi. 982 „Sacrae famae" Homeri, cf 963 „mul-

973 Lwsen^ praeter C codd., ?uxmY Burm., tum debentis vatibus umbras". Invidiae,

Usenerus. Heins. (teste Burm.) lusa sit, Qua Nero in Lucanum affectus sit, haec

ipse ludens; luserit multis tuetur R. Unger, mentionem non continent, primum propter

Sinis p. 92 sqq. Conveniebat memorare sacrae i. e. aevo sacratae, tum quia nexus

illud,quodOenonaepraecipuum,noneicura manifesto est: „haec omnia per vates

omnibus nymphis commune esset; ludunt magna; his non est quod invideas; nec

omnes, luget Oenone a Paride, quem e mihi". monte cum Helena advenientem videt,

repudiata, idque celebraverat Ovidius He- 985 „Venturi" i. q. posteri: Me teque hoc

roid. V. 62. Oenone: „mons fuit — hincego ordine, ex more nostro infringitur ob-

vela tuae cognovi prima carinae — haero- servantia honoratioribus debita. Non ita

bat greraio turpis amica tuo, | tunc vero veteres, lectu digna disputatio Burmanni

rupique sinus", (70, sq.) rell. Litterae x et ad h. 1. — Teque, quae de bello civili

s conff. ut vix vis, laxatus lassatus IV, 624, scripsisti. VI. 262, natum e pronuntiatione unde mix-

tus et mistus, cf Seelmann p. 353. Ib. „Noslra'", Lucani carmon inscriptuni

214 M. ANNAEI LUCANI

Vivet et a nullo tenebris damnabimur aevo.

Ut ducis inplevit visus veneranda vetustas, Erexit subitas congestu caespitis aras, Votaque turicremos non inrita fudit in ignis. „Di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas 990

Aeneaeque mei, quos nunc Lavinia sedes Servat et Alba lares et quorum lucet in aris Ignis adhuc Phrygius, nullique adspecta virorum Pallas, in abstruso pignus memorabile templo, Gentis luleae vestris clarissimus aris 995

Dat pia tura nepos, et vos in sede priori Rite vocat: date felices in cetera cursus. Restituam populos; grata vice maenia reddent Ausonidae Phrygibus Romanaque Pergama surgent." Sic fatus, repetit classes, et tota secundis looo

Vela dedit coris, avidusque urgente procella Iliacas pensare moras Asiamque potentem

986 damnabitur UmaG, 987 intra versusm.l A, vivus Ei, 989 thuriferos mABERDG, 990 dii MaVU, phygius Ui, 991 quas A (quos a) E(quos e), quos B, 992 parens pro: lares M(Stht)VU, in ares Mi, 993 phryigius M, 994 templi a, 996 priore M, priori A, priores a, post 997 V inserit hunc versum: constituam {corr. in restituam) sparsas arces replebo ruinas, 998 restituam V, reddant Mi, reddent (ex corr. aliera e super a posita) U, 1001 choris AD.

erat Pharsalia et sub hoc nomine notum. Versu 991 Lavinium et Albam memorans

Usu nomen iam certam significationem non excludit aedem Vestae, quae proximis

acceperat, utsolentinscriptionesexarbitrio indicatur: „quorum (quarum, Vestalium

scriptoris, qui unum aliquod momentum Heins. p. 192) aris". Penates Troiani dicun-

pro titulo posuit. Pharsalia ante Luca- tur esse tribus locis, quae Troiae coloniae

num raro substantive ut nomen regionis; erant: Lavinii, Albae, Romae.

nomen novavit et latiore signiflcatione, c^cjs „Restituam populos" i. q. reddam in-

technica (= bellum civile) co carmon in- ,^1^^^ (^^^^3). „Quin etiam varia fama per-

scripsit. Si poetae argumentum carminis crebruit, migraturum Alexandream [Troia-

describenti nunc primum aliquod deligere ^^^^ ^^^ gtrab. XIII p. 593 fin., 597 c. 33]

vocabulum propositum fuisset, non elegis- ^^^ jij^^,^^., g^^^^ caes. 79. Caesar Iliensibus

set marsalia eo loco, ubi de Pharsalo non .i^itatem dedit liberam et immunem Strab.

ampliusagitur. r/iarsaZiaanteLuctantum ^111 p. 595 c. 27, i. e. civibus Ilii novi,

hHbet Ov. Motam. XV. 832. Ad Catullum ^^^^ ^^erat 30 stadiis a situ Troiae anti-

64. 37 nemo provocabit. q^j^^ ^3^,.,^. e. 35), de quo loco nunc agitur.

990 Invocat Manes Troianos (9i)0), Lares Haec considerantibus non inepta videbitur

Aenoae (9)2) Lavinii et Albao etiam tunc naiih.^aaiq de Troia, quam Burm. repre-

cultos, quibus iu aodo Vostae ab origine heudit contendens aliundonondemonstrari

rorum Komanarum ignis Troianus liicobat Caesarem Troiae substitlsse, plano oblitus,

quid poesis postulet.

(„quorum lucet in aris ignis adhuc Phry

gius"), denique PaHadem i. 0. palladiuni

arcanum i)i(j)ius. „Lares Aoneao" non di

versi a „Phrygii8 penatibus gontis luloae'

I. 19G. De Palladjo Ov. Trist. III. 1.29 „liic

locus est Vostae, Palladom qui sorvat et 1002 Pensare = componsare, Que — quf

ignes". Marcjuardt Staatsvorw. III. p. 242, i. (i. tam quam, in Lucano a Bentleio ad-

notn. „Scdos Lavinia" i. q. Lavininm. dubitatum cf. IIL 4G7, 691.

997 Versum post hunc e Voss. 1 supra adscriptum frustra defendit Weber II. 644 refutatuM a Trampio p. 8.

PHARS. LiB. IX. 986 — 1027. 215

Praevehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit. Septima nox, zephyro numquam laxante rudentis Ostendit Phariis Aegyptia littora flammis. 1005

Sed prius orta dies nocturnam lampada texit, Quam tutas intraret aquas. Ibi plena tumultu Littora, et incerto turbatas murmure voces Accipit, ac dubiis veritus se credere regnis, Abstinuit tellure ratis. Sed dira satelles 1010

Regis dona ferens, medium provectus in aequor Colla gerit Magni, Phario velamine tecta, Ac prius infanda commendat crimina voce:

„Terrarum domitor, Romanae maxime gentis, Et, quod adhuc nescis, genero secure perempto, 1015 Rex tibi Pellaeus belli pelagique labores Donat et Emathiis quod solum defuit armis, Exhibet. Absenti bellum civile peractum est, Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas Ense iacet nostro. Tanto te pignore, Caesar, 1020

Emimus, hoc tecum percussum est sanguine foedus. Accipe regna Phari nullo quaesita cruore ; Accipe Niliaci ius gurgitis; accipe quidquid Pro Magni cervice dares; dignumque clientem Castris crede tuis, cui tantum fata licere 1025

In generum voluere tuum. Nec vile putaris Hoc meritum, nobis facili quod caede peractum est.

1003 reliquid UiG, provehitur G, 1007 tumultus G, 1009 credere muris mAB (regnis aMb), 1010 dura g, cura Vi, 1012 velamina Mi, 1013 hac V, voces Mi, 1014 gentes Ui, 1017 arvis G, 1018 exibet M, 1019 magnas Ai, 1021 eminus R, est percussum AB^ 1025 crede tuis U, 1026 ne G (nec g), putares A (i m 2) R, 1027 facili nobis ABEG, paratum G.

1005 Pharias, Aegyptia littora, flammas 1012 Pharlo i. q. lineo

mavult Heins. p. 192, vellem libri addi cerent. „Phariis flammis" = per Ph. fl.

1017 Bonat i. q. remittit, contrarium est inponere, cf. IV. 764.

1007 „Quam tutas intraret aquas." Con-

stituerat noctu opprimere Alexandrinos, 1023 „Accipe quidquid dares" pro tene,

ut tutus portum intraret, sed vigilare eos habe tibi summam pecuniae, quam posse-

comperit (1008), itaque altum tenuit. Prius mus pro capite Pompeii exigere. Accipe

sol pepulit Noctem, quam tutus intraret. propter anaphoram usurpatum est.

Voces 1. q. sonitus. ^^^^ Paratmn Cort. et Gemblacensis. Sic

1010 Abstinere i. q. arcere, propria, locali propter insolitam formulam: „peragere

sign. Huc adhibere licet Horatianum: meritum" correctum videtur. Sed iungas:

„dixeri3 egregie notum si callida verbum | nec hoc, quod (relat.) nobis facili manu

reddiderit iunctura novum." peractum est, putaris vile meritum.

L'l(i

M. ANNAEI LUCANl

Hospes avitus erat: depulso sceptra parenti

Reddiderat. Quid plura feram? tu nomina tanto

Invenies operi, vel famam consule mundi ; 1030

Si scelus est, plus te nobis debere fatere,

Quod scelus hoc non ipse facis". Sic fatus, opertum

Detexit tenuitque caput. lam languida morte

Effigies habitum noti mutaverat oris.

Non primo Caesar damnavit munera visu 1035

Avertitque oculos: voltus, dum crederet, haesit.

Utque fidem vidit sceleris, tutumque putavit

lam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis

Eff^udit, gemitusque expressit pectore laeto,

Non aliter manifesta potens abscondere mentis 1040

Gaudia, quam lacrimis, meritumque immane tyranni

Destruit, et generi mavolt lugere revolsum,

Quam debere, caput. Qui duro membra senatus

Calcarat voltu, qui sicco lumine campos

Viderat Emathios, uni tibi, Magne, negare 1045

1028 parente ABEVGR, 1029 tu - operi (1030) 1. Lact. ad Stat. Theb. V. 41, numine ABi, 1030 famae a, 1031 fateris vulgo 0, 1035 clamavit A (corr.: dampnavit), 1038 cadentis VU, caden^es M, 1042 et ceneri corr. in et feneri M (soceri Stht), soceri U, mavolt Mi, 1044 qui — Eraathios (1045) 1, Acro Hor. C. L 3.18, calcabit a.

102S Consensus codd, M et U parenli contra parente satiy firmat; aeque recte alterum diceretur, nec parente ambiguam sententiam facit, quod dicit Burm. Nemo nescit, vel in pedestri interdum sermone casum absolutum poni, ubi rectus legiti- mus esset. — De re cf. supra 131, VIII. 448.

1029 Feram pro referam libertate, de qua saepius dictum. Sic etiam ap. Verg. A. 11. 161, „8i vera feram, si magnarependam." — „Noniina tanto invenies operi" rell. ipse quod nomen sit huic facto imponendum definies, vel iudicium aequalium fac tuum.

1031 Fafcriff vulgo non recte; aut fatc- beris, aut fatere nocessarium ost. Nondicit: „si scelus dices, oo ipso fatori.s" sed si scelus est; correxi lioc ut satis cortum.

1033 „Iam languida". Nihil hoc langnithi vidisso se languidius Bontl. affirmat. Non intellogo. Certo lurida, quod commendat, nullo nomine probabilius. Lauyuida. con- trarium ost: inlenia.

1030 Advertit in deterr. correctio est mala; continuatur negatio: non prirao visu

avertit oculos. Haesere oculi in capite Porapeii donec ei constaret Porapeii esse. Voltu Bentl.

1040 Putans si maiorem auctoritatem liaberet, non esset propter grammaticam (cf. e.g. Driiger Ilist. Synt.II.414, Schmalz ad Reisig II. 818) sed propter sententiam damnandum, quao requiritur: se posse ab- scondere", quod (posse) infinitivus post vevba sentiendi nonsignificat Po^mshabet vulgarem significationem (non participii), nerapo validus (by machte) et iungitur quemadmodum alia adiectiva perfectae significationis cum infinitivo, ut „impotens (sui) quidlibet sperare", „segnis solvere", „inpigor voxaro", alia. Sil. It. XI. 594 „pax custodire salutem et civosaequarepotens" propius accedit ad participii significatio- nvm. Nihil ost c.m poftsf ex V praeferatur. Putans Weise cum Hask. dedlt.

1048 „Quara debere" quara obligatus esse Ptoleniaeo. Ingratum factum sibisimulans grafiam non debebat. Opponuntur caput Pompeii Jugerc ot debei-e\ debere so quid- quam confessus gaudcrct boneflcio.

PHA116. LiB. jx. 1028—1063. 217

Non audet gemitus. 0 sors durissima fati!

Huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti,

Qui tibi flendus erat? Non mixti foedera tangunt

Te generis, nec nata iubet maerere neposque?

Credis apud populos Pompeii nomen amantis icbo

Hoc castris prodesse tuis? Fortasse tyranni

Angeris invidia, captique in viscera Magni

Hoc alii licuisse doles, quererisque perisse

Vindictam belli raptumque e iure superbi

Victoris generum. Quisquis te flere coegit 1055

Impetus, a vera longe pietate recessit:

Scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,

Necubi suppressus pereat gener? 0 bene rapta

Arbitrio mors ista tuo! Quam magna remisit

Crimina Romano tristis fortuna pudori, lofio

Quod te non passa est misereri, perfide, Magni

Viventis! Nec non his fallere vocibus audet,

Adquiritque fidem simulati fronte doloris :

1047 huncine 0 (ut vulgo), 1049 gnata MiU, generes a, 1051 astris Vi (c ant. m. s. s.), 1052 angeris corr. ex tangeris M, tangeris U, angeris ABEVGR, capitique BE, 1053 alii G, quaererisque M, 1054 raptumque . . . e iure M, 1055 quisq M (uis add. m. 2), quiste (quis s. s.) E, cogit AiB, 1058 depressus D, generi bene U, 1061 miserere Mi, perfida ABE, 1062 nec his non AiEi nec non B (ex: ne is non), audes GD, 1063 simulatam c.

1049 „Nata iubet maerere neposque". aliquis anxius est curis; Liv. notissimo

Suet. Caes. „eodem temporis spatio (ao. 54) loco, XXI init. „angebant ingentis spiri-

matrem primo, deinde filiam (luliam), nec tus virmn Sardinia Siciliaque amissae",

multo post nepotem amisit." At Dio 0. ut angi et sollicitari saepe promiscue poni

XXXIX. 64 iv dh tu) auto) /Qorfp y.ai t) possint. „ Angit animum curis mordacibus"

toO no/iintjiov yvv}] & vyat qiov ti tsy.ovoa supra II. 681 et 64. — Tangere in vicinia

&nfd-avsv. Non erat quod Lucanum ad I. est 1048, quod non probat h. L angeris

111 reprehenderet Burm. Discrimen inde esse legendum, sed tamen eiusdem notio-

natum, quod infans non vitalis fuit. „Nec nis repetitio demonstrat ingenium minime

nata" nim. natae memoria; non intellegit ferax. — „In viscera" iung. cum licuisse, Burm.

1057 Ironia. „Procul es a vera pletate.

1051 Hoc astris i. e. fortunae tuae, mi- ^^ ^^^^^ ^® circumerrare orbem,utalicubi nime spernenda lectio. Castris videtur sig. latentem generura a periculo mortis libe- nificare: copiis tuis; populiPompeiofideles ^^^*" S^PP^^^'"^^ absconditus, SchoL - In non tibi copias iungent. Cum probabilius ^^^'. ^' ^-^- ^°^"^* deprensus. - Serio sit litteram incuria omissam (in V,), quam P®^^'^ P°^^^= "° ^®"® ^^P^^' '* ^' P^aerepta. studio additam (in reliquis), vulgatam ^^^^ ^q^^^ ^.^,,^ -^ ^ ^ q^^^ tibi veniam

Pompeio dandi opportunitatem non dedit." Hoc enim Pompeio Indignum esset. Per-

1052 Tangens, angeris Oud., relL tangeris, ^^us est Caesar quod aliud prae se fert, m uno U mtegrum exstat. In M tangeris ^liud sentit. Heins. tamen perfida (vocat.). est, deleto t ut videtur 1» m. Ayigi saepe

de animi aff^ectibus etiam iis qui a metu 1063 „Simulati fronte doloris", explican-

remoti sunt; curae, pudor, dolor angunt, dum: facie in qua simulatus dolor appa.

218 M. ANNAEI LUCANI

„Aufer ab adspectu nostro funesta, satelles, Regis dona tui, peius de Caesare vestrum, 1065

Quam de Pompeio, meruit scelus. Unica belli Praemia civilis, victis donare salutem, Perdidimus. Quodsi Phario germana tyranno Non invisa foret, potuissem reddere regi, Quod meruit, fratrique tuum pro munere tali 1070

Misissem, Cleopatra, caput. Secreta quid arma Movit et inseruit nostro sua tela labori? Ergo in Tiiessalicis Pellaeo fecimus arvis lus gladio? vestris quaesita licentia regnis? Non tuleram Magnum mecum Romana regentem: 1075 Te, Ptolemaee, feram? Frustra civilibus armis Miscuimus gentes, si qua est hoc orbe potestas Altera, quam Caesar, si tellus ulla duorum est. Vertissem Latias a vestro littore proras ; Famae cura vetat, ne non damnasse cruentam, loso Sed videar timuisse Pharon. Nec fallere vosmet Credite victorem. Nobis quoque tale paratum

1064 aspectu MAV ut semper, 1073 arrais B, 1075 tolerat B, romane ABi, moventem Ei, 1076 vilibus Bi, 1078 caesari a, [est] B, 1081 vos met (correctio m. 2) aMVUGRD, me A (t add m 2).

r et, fronte non est s^jecie; sic simulati abun- 1074 Vestris Cleopatrae et Ptolemaei.

daret et non sine causa proponeret Guyet Quaesita 1. q. parta.

simulato—dolori. j^^g Tuleram plqperf. ratione habita

temporis, quo Ptolemaeus consilium suura

1071 Tnimicitiae fuero inter fratrera et efficiobat.

sororem, Cleopatrae caput fortasse regi ^^^^ „Potestas altera quam Caesar."

non mgratura fuisset. ^^^^^^ '.p^^ p^^^^^^^ ^.^.^^^ ^^^ X. 136,

III. 106.

1072 InsmtiY verbum hac translatasigni- , ^^„ ^ ,, „, , ^ n„„<,o^io „ .. • ^ 1 A . r 1078 „Duorum". Ptolemaei et Caesaris. ficatione indo ab aovo Augusteo frequens "

cst, sine dubio ex consuotudino vulgaris 1080 „Ne non" rell. Cohaerent haec sic:

serraonis assumtum pro „(se) inmiscere „no videar non damnasse cruentam Pha-

alicui rei", ot habot pro nexu subindo con- ron, sed timuisse". Nunc aperte damnat

temtus significationem, ut cura dicitur do (iraprobat) Pharon earaque non tiraet.

loco, quera quis sibi ultra dobituin arro- ^^3^ ,,^^,^ q^^^ ^^^^^ ^,^^ Bu^ra. Cort,

gat (Tac. Ann. VI. 2), alibi clandestini, ut ^^.^^^ g^^.^^ abeatme^ inquit,adcomicos

de eo qui sensim ac tacito subrepit aut ^^^^ ^^^ comicura sod 0 familiari consue

movet aliquid in locum : „nomon famao" ^^^^^^^^^^ usiirpatum praoter comicos Sallu

Tac. Or. 10, i. 0. sormonibus divulgantiura, ^^.^ Livio. Senecae Trag. et ab hac impre

„He fortunao" Hist. II. 61 i. 0. horainibus ^^^.^^^ ^^^ convitio non alienura. Forvor

fortunatis se iraraiscoro. IIoc loco conve- ^jcontis ex aln-upta oratione apparet. Ab

nit foro cum nostro: /ich in iots stekm. ,^^^,,,^^ maa rertissem 1C79 et paratactica

Sic VIII. 551 „proranas insoruis.se raanus" ^^^^^.^ verliss<m-vetat(= „vertere rae vetat

sc. regimini nmndl. Jn;jrrcre non habet ^,,^.^.,) ^^ ^^^ pracsertim 1084, sqq.

clandeHtiiii, (•eterum afnnom subinde vini.

Secreta i. q. soparata. 1082 Paralum sc. es', non craf. Alterum

PHARS. LIB. IX. 1064 — 1101. 219

Lictoris hospitium. Ne sic niea colla gerantur,

Thessaliae fortuna facit. Maiore profecto,

Quam metui poterat, discrimine gessimus arma. 1085

Exilium generique minas Romamque timebam:

Poena fugae Ptolemaeus erat. Sed parcimus annis,

Donamusque nefas. Sciat hac pro caede tyrannus

Nil venia plus posse dari. Vos condite busto

Tanti colla ducis, sed non, ut crimina solum 1090

Vestra tegat tellus: iusto date tura sepulcro

Et placate caput, cineresque in littore fusos

Colligite, atque unam sparsis date manibus urnam.

Sentiat adventum soceri, vocesque querentis

Audiat umbra pias. Dum nobis omnia praefert, 1095

Dum vitam Phario mavolt debere clienti,

Laeta dies rapta est populis, concordia mundo

Nostra perit. Caruere deis mea vota secundis,

Ut te conplexus, positis felicibus armis,

Adfectus abs te veteres vitamque rogarem, iioo

Magne, tuam ; dignaque satis mercede laborum

1083 hospitium est mAEuD, hosp. et B, ni Mi, nec ABED, si E, 1085 discriminae U, gessemus Ui, cessimus c, 1090 crimine tantum mA (s. s. solum) BEVg, solum MUG (Stht errore tantum U), 1091 date iura ABE, 1092 explicate B, capud Mi, 1096 mavolt Mi, 1099 complexu Mi, complexis (ex — us corr.) V, 1100 affectus M, a te MAG ad teB, 1101 digneque Ai, labore Ui.

hoc non omittitur. Exaggerat rem: etiam- vidimus supra V. 1, iioc loco positum pro

nunc nihil vobis gratius est quam sup- cineribus cf. VIII. 696, X. 24. Inscriptio

plicium. sepulcralis D. M. sic significatnon: defunc-

,„„„ ^ torum animis in universum, sed: Manibus

1083 Gerantur cf. supra 137. defuncti

1084 In maiore versatus sum periculo 1097 ^^Laeta dies" momentum temporis quam metuebam, Pompeium timebam, laetum, cum nos concordes vidissent, erep- pems erat: „poena fugae Ptolemaeus erat" ^^^ ^st populo. „Periit" nihil aliud nisi ]. e. si fugissem Ptolemaeus in cervicibus ^^^^pta est", spectaculum concordiae nega-

haerebat.

tura est.

1089 „Nil venia plus" non praemiura, .-^„ „., . , , . . quod speraverat. ^^^ ^'^* '• <!• consuetudo, usus, utvivere

cum aliquo i. q. usum habere. Veterem

1090 Tantum me iudice esset praeferen- supplendum esse consensu interpretes, at dum, nisi initio versus tanti legeretur; ^oc iuxta tuam nimls onerat sententiam. „crimina solum" ex vulg. ratione signifi-

cat: sed aliud praeter crimina; tantum 11^1 „Dignaque satis", rell. Illud que

actionem actioni opponit: non tantum ut gravlus aliquanto momentum habet, cf.

crimina abscondantur, sed honor habeatur ^upra 961. Cohaerent haec: tuncque (tunc

Pompeio. Crimina i. q. documenta vestrae quoque)contentusdignamercede,fecissem".

culpae ossa Pompeii. ^^^ fecissem condicionale est, non pendet

ab ut, a quo non plqperf. sed impf. faceixm

1093 Manes plures uni homini adscriptos deberet pendere, ut supra rogarem.

220

M. ANNAEf LUCANI PHARS. LIB. IX. llU2 — ilU8.

ContentuR, par esse tibi, tunc pace fideli

Fecissem, ut victus posses ignoscere divis, —

Fecisses, ut Roma mihi". Nec talia fatus,

Invenit fletus comitum, nec turba querenti iiu5

Credidit: abscondunt gemitus, et pectora laeta

Fronte tegunt, hilaresque nefas spectare cruentum

(0 bona libertas!) cum Caesar lugeat, audent.

1102 /?mc V, 1103 possis R, 1105 coraitem rec. m. add. et in: comitum corr. U, comitum Gr, comitem rell. SuhscribVur in M:

PAULUS CONSTANTINOPOLITANUS EMENDAVI MANU MEA SOLUS | M. ANNEI LUCANI LIB. VIIIJ EXPLI INCP. LIB X | LEGENTI VITA ET PRAEFECTURA SCRIPTORI VITA ET FORTUNA

vid. voL I p. XXXIV, sq.

1102 „Par esse tibi" epexegesis ad mercede. Post tibi plenius interpungit Burm.

1103 Fecissem, fecisses. Omissionem pro- nominum ego, tu in oppositione tam stricta admodum memorabilem dicit Hask., nec sine causa. Sed in ipso temporis momento hoc alterum membrum „fecisses ut Roma mihi" se offert dicenti, ex tempore natum additamentum. Affectus haec plena sunt. Posui igitur pausae exiguae indiciumpost divis. Prius membrum dignaque — divis pro vulgari oppositione cum altero compara- tum, nimis grave est.

1104 Roma nobiles et senatus.

1105 Comitem vulgo. Ergo: „fletus talia fatus (sic) invenit comitem". Multo melius

comitum in U (corr.) et G, idquo recepi. „Caesar talia fatus non invenit (i. e. non movit) fletus comitum."

1106 Laeta fronte tegunt pectora, nempe maesta ob Pompeium.

1108 Acerbum est epiphonema: hilares audont nefas cruentum (caput Pompeii) spectare, etsi Caesar lugeat; o bona libcr- tas! audent a principe dissentire. Hoc per ironiam; nara haec est species tantum libertatis; noverunt eius intiina mentis, sciunt, eum clam gaudere. Sub Imperato- ribus Romani non assentabantur tantum eis quae Imperator prae se ferebat, sed abscondito mentis sensui. Periculosum erat lugere cum Caesare simulante luctum, cum sic viderentur ei desiderare Pompeiura.

M. ANNAEI LUCANI

PHARSALIA.

LIBER DECIMUS.

Ut primum terras Pompeii colla secutus

Adtigit et diras calcavit Caesar arenas,

Pugnavit fortuna ducis fatumque nocentis

Aegypti, regnum Lagi Romana sub arma

Iret, an eriperet mundo Memphiticus ensis 5

Victoris victique caput. Tua profuit umbra,

Magne, tui socerum rapuere a sanguine manes.

[Ne populus post te Nilum Romanus amaret.J

Inde Paraetoniam fertur securus in urbem

Pignore tam saevi sceleris sua signa secutam. lo

1 terram T, pompei codd. ut semper, cesaris var. lect. mB, 2 attingitMi,caesar calcavit VR, 3 nocentes Ui, 4 la.gi M, 5 mempheticus Mi, 7 post 8 R, 8 om. MeVU (add. u), nec populus ABE, pos R, amaret AR, habebit aE [haberet] B, haberetu, 9parethoniam AUTG, phar. V, securus fertur A, 10 secutaw MUiRi — tam V, secutus AG, pia signa c.

7 „Rapuere a sanguine" servarunt ab inepte dicit versificator : Pompeius morte interitu; nam cavit sibi Caesar perspecta sua Cacsarem servavit, ne propter Cae- perfidia Aegyptiorum. Verba patiuntur saris in Aegypto mortem Roma Aegyp- hanc quoque sententiam: prohibuerunt tum amaret. Prorsus inepte. — V. 389 sino manes Pompeii ne caedem inferres; morte causa confertur.

Pompeii pugna inutilis erat. Contextus 9 ^^Paraetoniam - urbem" Alexandriam.

lavet pnori mterpretationi, m utraque jj^^^ ^^ portus, Ammonia quoque vocata,

verba sunt aeque Insolentia. naQactovcov est in Cyrenaica, Strab. XVII.

8 A prima manu hunc versum habent 14, P- ^99, cuius nomine Alexandria notatur, tantum ABER, in quorum nulio est quod ®^ Syrtes supra III. 29o.

vulgo editur haberet (id est in U), sed 10 Secutam, ante Grotium secutus, qu

habebit, quod nihili est, aut amaret, quod vere: scribe, inquit, auctore MS. F secutam

restitui. Qui versum maie composuit, vide- et refer ad urbem, Alexandream nimirum,

tur voluisse: utinam ne posthac Roma quae Caesarianam se Pompeii caede pro-

Nilum (Caesar et Antonius Cleopatram) basse videri volebat." Obsecuti sunt Oud.

amaret. Sed non favet huic sententiae et Hos. „Sua signa secutus" tam ineptum

illud ne, quod si vulgari modo accipitur, est quam inutile.

222 M. ANNAEI LUCANl

Sed fremitu volgi, fasces et iura querentis

Inferri Romana suis, discordia sensit

Pectora et ancipitis animos, Magnumque perisse

Non sibi. Tunc voltu semper celante pavorem,

Intrepidus superum sedes et templa vetusti 15

Numinis, antiquas Macetum testantia vires,

Circuit, et nulla captus dulcedine rerum,

Non auro cultuque deum, non maenibus urbis

Effossum tumulis cupide descendit in antrum.

Illic Pellaei proles vesana Ptiilippi, 20

Felix praedo, iacet, terrarum vindice fato

Raptus. Sacratis totum spargenda per orbem

Membra viri posuere adytis. Fortuna pepercit

Manibus et regni duravit ad ultima fatum.

Nam sibi libertas umquam si redderet orbem, 25

Ludibrio servatus erat, non utile mundo

Editus exemplum, terras tot posse sub uno

Esse viro. Macetum finis latebrasque suorum

Deseruit victasque patri despexit Athenas,

11 volgi (corr. vulgi) M, signa Vi, quaerentis M, 13 ancipitis Ui, 14 voltu (s. s. u) M calcanto g, timorem VGT, pavorem MU, pavores A (tim a) Egt, 15 intrepidum Bi, 16 antiquis Ui, macedum VU {corr. ex — tum) G (corr. in — tum), 17 circumit M, 18 umbis Ui, 19 cupide tumulisU, tunuili c, 21 1. Aldhelmus 526 M (facto), 237.14 G, 22 sacratus Bi, 23 aditis AVU, 25 nam si T, 26 tile, u. s. s. M, 27 aeditus G, 28 virum Mi, ma- cedum VU (corr ex — tum) g, 29 patre M, pari A (deleta t) Bi, dispexit AB C(M, ?).

14 „Non sibi" Caesari. Vidit sortem 21 „Terrarum (orbis terrarum) vindcx

Pompeii non sibi profuisse, cf. v. 6, sq., fatum" est mors Alexandri; non adraodum

Aegyptios morte Pompeii non Caesaris gravia verba, siquidem Alexander non

favorem petivisse. ignominiose est mortuus; eius mors inepte

15 Vetuati numinis" Isidis (Weis.) an Serapidls (Serapeum), an lovis Ammonii incertum.

poena dicitur.

24 Regni fatxwi (sic iung.) fatalis memoria

vel exemplum regni mansit ad hos dies.

Cf. fati, 45 Mausoloum Alexandri posteros

,. ^ .. ^ „^^, docuit fuisse, qui totum orbem sibi subi-

19 „Eflossum tumuhs antrum" cf. VIII. ^^^ ^^ ^7. Haskins: his good fortune

094 „cum tibi sacraio Macedon sorvetur in ^^^ ^^^^^^ ^-^ ^^^^^^ ^^^^ ^^^^^^ ^^ tyrannv.

antro et regura cmeres extructo monte ^^^^^^ explicatio plane satisfacit.

quiescant." Significare videlur Alexan-

drum ot Ptoleraaeos in pyramide [mon- 25 „Nara - erai" (26) nara si libertas

te) sitos fuisse, in qua antrum erat por- vel per totura restitueretur orbeni, taraen, vium; Strabo quoque refert Aloxandrum servatus in sepulcro suo, ludibrium esset ot successoroH in eodom nfi^n^dho sopultos libortatis, irrisio libertatis, rei tam fragilis. esso XVII. 8 p. 794. Utiquo non soquor Hask. .solus iustara dedit interpretationem, MadvigiumAdvv. p.l33scribentera<!/mM//; ""^^ posteriorem partem non probo; ludi- in tumulo, re huraili, antrum non apte ^^'"'^ ^nim dicit notare: ut ipse ludibrio cogitatur. Tumulis datlvus est i. q. tumu- ^^«et (ego: ut ludibrium inforret); quod landis regibus. Apud Suetonium Aug. 18 ^""^ nexu mo iudico pugnat. Indicativus theca quae continet corpus Alexandri, Ira- ^^"^ condicionalis est, ut saepe. poratori ostenditur. 29 In dvspexit haeret Burm.; hoc dicit:

PHARS. LIB. X. 11—47. 223

Perque Asiae populos fatis urguentibus actus 30

Humana cum strage ruit, gladiumque per omnis

Exegit gentes : ignoto miscuit amnes

Persarum Euphraten, Indorum sanguine Gangen,

Terrarum fatale malum fulmenque, quod omnes

Percuteret pariter populos, et sidus inicum 35

Gentibus Oceano classis inferre parabat,

Exteriore mari. Non illi flamma, nec undae,

Nec sterilis Libye, nec Syrticus obstitit Ammon.

Isset in occasus mundi devexa secutus

Ambissetque polos Nilumque a fonte bibisset, — 40

Occurrit suprema dies naturaque solum

Hunc potuit finem vesano ponere regi ;

Qui secum invidia, qua totum ceperat orbem,

Abstulit imperium, nulloque herede relicto

Totius fati, lacerandas praebuit urbes. 45

Sed cecidit Babylone sua Parthoque verendus.

Pro pudor! Eoi prope plus timuere sarisas,

30 populis A (— os corr. m. 2) Bi, populus a, artis a, 32 ignotos 0 vulgo, 33 eupharaten A, gangem AE, 34 fulmewque U, omnis M (corr. omnes) E, oranes A, 35 inicum Ui, 38 sterelis T, libyae M, [nec] Ui, siticus Ai, 39 esset AB,, occasum ABT, ocasum BU, 40 ambisset populos {deleto que) B, 41 suppraema M, supprema AU, subprema E (dei. b), 42 flnem potuit g, vesano AM, 43 qui in: qua corr. E, 46 babilone AR, parthisque VRg, 47 eoi M, propius tim, 0 vulgo, propeus Mi, propius E.

sprevit Athenas, noluit morari in urbe, 43 „Invidia, qua totum ceperat orbem'*.

quae tamen patrem gloria cumulaverat. Non patiebatur aemulum aut consortem'

32 Vulgo ignotos. Sed Euphrates non ^^''^^ ^^^'l-^f ,^^'T ^"^^"«./^«tulit

erat ignotus Praeterea opportunum est '^^^^'^^^: nullo herede scripto; id omise-

... ■ -u „ rat mvidia prohibitus, quia almm reeem

errori: „ignotos miscuit amnes , quae cum . . .. t h f . ;

per se sententiam praebeant, in sequen- ,i. . 7^ *• t n-i • ^ ?^^ ,?*

f., , 4. n i A >i6s^MZi^ cl. I. 111: „nam pignora — abstulit

tibus supplementum nullum expectandum , ,. ,,' ^ °

j.T-. ...j. • j iTT'. aci manes — iuiia . dant. Recepi igitur ignoto ab Heinsio com-

mendatum Advv. p. 198. „Infecit sanguine

ignoto ipsis, nempe Graecorum et Mace- 44 „NuIlo herede - totius/^a^f.i^t^WiTril-

donum, fluminaPersarumEuphraten,Indo- lerus; id non facile mutassent librarii.

rum Gangen". Alexandrum numquam ad Faii oxymoron; regni cogitabat, id tamen

Gangen penetrasse constat, erravit poeta. non beneficium erat, sed fatale donum.

Ad ordinem verborum cf. ad V. 386 et ad

V. 800, porro V. 680, VIII, 343, IX. 232, 47 „Eoi - populi" iungendum. Vulgo

636, I. 4-5, 134, VII. 553. Plura etiam sed propius. Non puto exemplum extare, quo

non omnia notabilia Weis. in ind. v. trans- propius pro prope, i. e. fere, ponatur. Nerno

positio. Nullus locus est, quo genetivus a afferet propius nihil est factum, in quo

subst. regente dirimatur alio undependere propius habet loci vim: „nihil magis im-

possit: „Indorum sanguine Gangen." minebat." Exigua est admodum correctio,

86 „Oceano" (dativus) oceanum Atlanti- J"^"^ recepi, quae etiam confirmatur Mon-

cum dicit; exterius mare est quod terram tepessulano m quo est „propeus", ut duae

^jj^^^yj^^ Iitterae excidisse videantur pl (propePLus)

Idque post duplicem p facillime fieri

89 „Mundi devexa" cf. IX. 497. potuit.

224 M. ANNAEl LUCANI

Quam nunc pila timent, populi. Licet usque sub arcton Regnemus zephyrique domos terrasque premamus Flagrantis post terga noti, cedemus in ortus 50

Arsacidum domino. Non felix Parthia Crassis Exiguae secura fuit provincia Pellae.

lam Pelusiaco veniens a gurgite Nili Rex puer inbellis populi sedaverat iras, Obside quo pacis Pellaea tutus in aula 55

Caesar erat, cum se parva Cleopatra biremi, Corrupto custode Phari laxare catenas, Intulit Emathiis ignaro Caesare tectis, Dedecus Aegypti, Latii feralis Erinys, Romano non casta malo. Quantum inpulit Argos 60

Iliacasque domos facie Spartana nocenti, Hesperios auxit tantum Cleopatra furores. Terruit illa suo, si fas, Capitolia sistro, Et Romana petit inbelli signa Canopo,

48 arcto MAVGRc, arcton U, 49 zeplierique M, 50 fragrantis B, pos U, cedamus ABEG, ortum VR, ad ortus a, 53 pelusiaco . veniens M (s. s. ci), pelusia conveniens B (pelusiaci voniens s.s.), 54 populis T, 56 biremis A (mi a) BiT, 57 correpto Ui, 61 facies ABU (facie b), nocentis U, 62 ausit T, quantum Bi, 63 1. Acro C. I. 37.6, 64 inbellis ABEi.

50 „Post terga noti", i. o. ultra aequatorem Phari iung. cum custode. „Emathia tecta" sitas. Notus flagrans ab aequatore flat. Cf. Macedonica sunt.

IX. 877 „terga damus ferienda noto". „Post

terga noti", Deus Notus igitur septentrio- 59 Enyo teste Burm. volebat Heins.

nes spectat. Enio et Erinis (sic) confunduntur I. 087.

Hoc loco ubi codd. in Erinys consentiunt

51 „Arsacidum". Arsacidae pro Parthis iiil"! mutandum, cum praesertim ultionis admodum xatax(jyiauyG,g usurpatur, cum "otio non sit aliena. Et omnino Erinys non notare debeat successores Arsacis. (— Furia) belli dea, ut I. 672. Cf. Verg. Quare Christius legendum proponebat „Ar- ^^n. II. 573: „Troiae et patriae communis .sacidae" nimis sollicitus de Lucani fama. Erinys", unde apparet locum illum Aenei- Forma, etlam sine Sil. It. VIII. 467, mi- ^^os controversum Lucano notum fuisse. nimo suspecta. - „In ortus" = vorsus ^^^- Hask. - „Non casta" pro „incesta" ortum, ab ortu. propter metrum.

54 Iras" cf. v. 11 sq. ^^ Inpulit = perdidit. Cf. ad. I. 147. Fa-

cics natum ex reduplicata s in Spartana;

55 „0bside" Caes. Civ. III. M) lin. „quo "''^"^ "^''^^■ies Spartana nocentis" pro „fa- facto (post caedem ab Achilla factam) cios Spartanae nocontis" non audeo Lucano rogom ut in sua potostate haboret Caesar obtrudero. Spartana subst.; Holena inpura qI|- a» pulcritudine subvertit Argos (domum ro-

giam) et liium.

67 „Corrupto laxare catenas". Non intel- ^3 si fas, „terruit, si fas" hoc dicero, quod

lexit Schol.; catenae sunt quibus claude- ignominiosum Romae. Hos, coni. pro fas. batur purtus, qui aditum dabat ad aulam

rugiam (Bruchium sivo aliud aodHicium). 64 rctit perf., cf, ad 282. Pertinent ad

Non Cleopatra orat in catenas coniecta. bellum Actiacum. Suh gurgitc interpretor

PHARS. LIB. X. 48 — 81.

225

Caesare captivo Pharios ductura triumphos ; 65

Leucadioque fuit dubius sub gurgite casus,

An mundum, ne nostra quidem, matrona teneret.

Hoc animi nox illa dedit, quae prima cubili

Miscuit incestam ducibus Ptolemaida nostris.

Quis tibi vesani veniam non donet amoris, 70

Antoni, durum cum Caesaris hauserit ignis

Pectus? et in media rabie medioque furore

Et Pompeianis habitata manibus aula

Sanguine Thessalicae cladis perfusus adulter

Admisit Venerem curis et miscuit armis 75

Inlicitosque toros et non ex coniuge partus.

Pro pudor! oblitus Magni tibi, lulia, fratres

Obscena de matre dedit, partesque fugatas

Passus in extremis Libyae coalescere regnis

Tempora Niliaco turpis dependit amori, 80

Dum donare Pharon, dum non sibi vincere mavult.

65 fessos duct. g, 66 gurgite ductus E (casus e), 67 in medium ne , . . nfa U, mundum anne R, nostra etiam matr. g, 69 ptolomaida M, 71 caes. cum T, auxerit G, ignis MAUV (ex ignes corr.) g, ignes G, 73 habitatam ABET, habitatas a, aulam ABET, 75 ud venerem misit ABET, curas aEG, 76 inlicitosque A, partos a, 77 fratris Mi, 80 dependet MiU, amore UMi. 81 pharum M (on m).

„in gurgite", ut „sub pectore, sub inferis", simm., ita dictum quia mare Actiacum subiacet littori montuoso. — Casus belli dubium faciebat, an —

67 „Ne nostra quidem." Turpe esset ma- tronae parere Romanae, quanto turpius exterae. Frustra locus tentatus est ab Oud. „in medium (hoc cum uno libro) ne nostra urbem matrona teneret." Omnino distin- guendum post quidem.

71 Igyiis. Lectio codicum anceps est, cum quid voluerint librarii incertum sit, termi- nant enim acc. plur modo in es, modo in is. Grotius nominativum recepit. Accusativum editores reliqui existimant, quantum appa- ret. Cf. infra363: „hauserit obscenum titulo pietatis amorem," Ovid. Met. X. 252„haurit pectore Pygmalion simulati corporis ignes." Contra „(ignis) hausisset virum" Sil, It. XVII. 1U7. Rursus Claud. de Nupt. Hon. Aug, (X) 1 „hau8erat insolitos promissae virginis ignes Augustus," Sed „haurit corda favor" Verg^ Georg, III. 105. „PaI- lorque ruborque hausere genas" Stat, Theb, I, 537, Cf, Oud, Mihi nominativus aptior videtur.

73 Novum figmentum manes Pompeii errare in locis, quae ille numquam habi- tavisset, sed non absurdum; manes Pom- peii insequuntur Caesarem. Certe quid lucremur legendo „agitafa manibus aula" cum Burm,, non video; vel sic tamen ibidem manes esse debebant,

Ib, Post aula interrogationis signum ponit Guyetus, legens v, 72 „pectus vel media in rabie", Vulgo interrogationem con- tinuant usque ad partus, sed post coniunc- tivum hauserit indicativi admisit et mis- cuit (75) non ferendi sunt. Signuni interro- gandi post pectus posui, Et in m. sententia non differt a Guyeti lectione; et = etiam.

74 Adulter qui cum libera femina, etiam non nupta, rem habet, sic Hor. III, 16. 4 „nocturnis ab adulteris" (Danaes),

77 Fratres, unus tantum erat, vel fereba- tur, filius Caesaris ex Cleopatra; consulto admissus error,

80 Sine causa Burm.: deperdit amore. Magis usitatum impendit metrum non ferebat.

15*

226 M. ANNAEl LUCANI

Quem formae conftsa suae Cleopatra sine ullis

Tristis adit lacrimis, simulatum compta dolorem,

Qua decuit, veluti laceros dispersa capillos,

Et sic orsa loqui: „Si qua est, o maxime Caesar, 85

Nobilitas, Pharii proles clarissima Lagi,

Exul in aeternum, sceptris depulsa paternis,

Ni tua restituat veteri me dextera fato,

Conplector regina pedes. Tu gentibus aecum

Sidus ades nostris. Non urbes prima tenebo 90

Femina Niliacas, nullo discrimine sexus

Reginam scit ferre Pharos. Lege summa perempti

Verba patris, qui iura mihi communia regni

Et thalamos cum fratre dedit. Puer ipse sororem,

Sit modo liber, amat, sed habet sub iure Pothini 95

Adfectus ensisque suos. Nil ipsa paterni

luris mi repeto: culpa tantoque pudore

Solve domum, remove funesta satellitis arma,

84 qua MAB, quam bEVUTG, quem U (ex corr.), 85 orsi A (sa a), 86 pro^es M, pharei A (i m. 2), pharai Ei, pharai V, 87 expulsa ABET, 88 si tua 0 vulgo. restituat MVg, restituit AUG, restituet c, 90 verebor g, 91 niliacos Mi, feminaliacas A, 92 pharus U, pharon G, 93 regni M, 94 thalami M, thalamj a, thalamos mAEBVUG,

e 95 photini VT, pothyni UG, sed modo ABiE, 97 inre (s. s. i) MB.ni.re A (s. s. m. 2 hre), habere aG, nil ro b, inire UV (Stht errnre habere), 98 satullitis arma funesta M.

83 „Simulatum compta dolorem" optime Thalami vulgo, thalamos Heins. Non tam pro: venusta simulato dolore. Acc. utpost agi videtur de iure(conubio), quam deiusso indutus. paterno; debebant matrimonium inire.

84 Grotius pro guam (qua) dedit^wem, et 95 ji^gf Bentl. contra libros. sic U. Sententia commendat magis qua i. e.

quatenus et sic ^ praeter E. - „Veluti - 97 j^^ repeto" Cortius; Bentl. hoc et

capillos" quasi desperatione suosipsalace- superiore versu: „affectus sensusque suos,

rasset capillos, dolus ad captandum Cae- nihil ipse paterni | iuris inire pctif." Sensus

sarem, nam „neglecta decet multas coma - „0^ necessarium est, et peto est rectum,

ars casu similis." Ov. A. A. III. 153, 156. jpya non vult capessere regnum patris;

Cleopatra recusat regnum,' modo frater rex

88 Ni pro si Heins. Advv. p. 193. Ad ait et ignominia a domo sua arceatur.

formulas spondendi etiuridicialeshiclocus Praestat autem me iudice repefere prae

non cst exigondus, in iis enim haec: sponden, inire, nam inire ius non dici solet, „repetore

arbitrum adigo, iudicem fero apodoses sunt, ius suum" usitatum. Liceret interpretari

non implorandi formula quae h. 1. „Ni — verba „nil iuris paterni" hoc modo: „nul-

fato" adhaerent superiori versui: „exul in lam partem regni iure a patre mihi tradi-

aeternum, nisi tua dextera me restituat." tam", ut „inire ius" sit „inire regnum", sed

Obtestatur Cleopatra por nobilitatem Cao- hoc hariolari, puderet me in alio auctore

saris et suam: si qua est n., ego prolos quam Lucano talom interpretationem ten-

Lagi obtestor te. Ceterum augetpericulum taro. Lectio in MB inre non longius distat

a fratre imminens, ut misoricordiam a mire quam ab inire\ in A m transisse

moveat. videtur in m, et in lacunula quao exstat

littera i oblitterata esse. Ceterum correc-

94 7V/ai<»Hos,supplo: rornmunes cum fratro. tionem non debeo Cortio.

PHARS. LIB. X. 82 — 112.

227

Et regem regnare iube. Quantosne tumores Mente gerit famulus, Magni cervice revolsa! 100

lam tibi (sed procul hoc avertant fata) minatur, Sat fuit indignum, Caesar, mundoque tibique, Pompeium facinus meritumque fuisse Potiiini".

Nequiquam duras tentasset Caesaris auris: Voltus adest precibus, faciesque incesta perorat, 105 Exigit infandam, corrupto iudice, noctem. Pax ubi parta ducis donisque ingentibus empta est, Excepere epulae tantarum gaudia rerum, Explicuitque suos magno Cleopatra tumultu Nondum translatos Romana in saecula luxus. lio

Ipse locus templi, quod vix corruptior aetas Extruet, instar erat, laqueataque tecta ferebant

99 iubet BT, timores AET, 100 repulsa Ti, 101 minantur a, 102 set T, 103 pompeii G, photini V, 104 nequicquam, cerasa ATJ, nequiquam V, nec q.G, 106 caesare {pro: iud.) VUG (iud. g), 107 donis[que] U, emptae Ui [est], 108 positarum A (tantorum a), tantarum (ex — orum) E, 110 post hunc versus erasus M, luxu A, 112 extruit MA (i ex

e corr) BEUGR, exstruet Vg, instar at M.

99 Quantosne, urgetur interrogatio perwe cf. VII. 301, Hor. Sat. II, 3. 296 et 317. Plaut. Bacch. 257. Heins. p. 194: tantosne.

103 „Pompeium fuisse facinus Pothini" pro: Pompeii mortem, cf. ad VI. 145.

105 Voltus om. sed, ut saepe, ubi sequitur grave quid per se. — Perorat, in perora- tione repetitur summa argumentorum, ex quo gravis est et vehemens, et cum defen- sionis opera inter plures dividitur peroratio oratori permittitur, qui maxime movere possit; pro Cleopatra perorat pulcritudo; dictis verbis oculos tollit in Caesarem et lenocinatur iudici. Florus II. 13 (IV. 2. 56 D) „CIeopatra regis soror, afifusa Caesaris ge- nibus partem regnireposcebat; adfera^puel- lae forma." Saepius ut notum aclesse i. q. opitulari.

106 Exigit subi, est voltus, distinctionem plenam post perorat leviore mutavi, Postu- lat {exigit) eius lenocinium tacito noctem, quae, cum invocatus iudex iam captus esset illecebris, facile promittitur. In alia omnia abit Bentl.; statuens partem regni a Cleo- patra expostulari, ut pro dote offerretur fratri (de quo nihil proditum, regnum erat in perpetuum a patre divisum inter filium filiamque), conicit: „corrupto iudice do- tem." — Hask. exigit „she spends" quasi sic inter caesa ot porrecta nox transacta esset, Sequitur convivium 108. Idem pax v. 107

„between Cleopatra and her brother" ut duci (sic vulgo) sit i. q. Caesari. Primum satis insolens est: „iudex s. arbiter parit pacem", praeterea nimis obscure: nam res absente fratre transigebatur de quo semper tanquam absenti sermo est (ex 53 non appa- ret eum affuisse nec ex 186), unde subito ilie exoritur? Legendum cum Dorvillio et Bentl. ducis, Cleopatra parit sibi favorem ducis, isque a Cleop. donis ingentibus emitur. Nota sunt „deorum pacem expe- tere" = gratiam, „cum pace deorum", „pace tua." Pacta Heins. p. 194.

108 Tantarum — rerum captae Alexan- driae, regni confirmati et rell. Barm,, „lautarum rerum" iung, cum epulae, ut gaudia concubitus sit, sine idonea causa, animadvertens tamen recte has epulas cum luxu aulae male quadrare huic loco, cum Cleopatra ad Caesarem lembo parvo penetrasset.

110 Saecula cf. IV. 816, V, III, Hask.lau- dat Tac. Germ. 19, Mart. IX. 28. 9.

112 Exiruat vulgo contra libros. Futurum in Vg recte se habet; ex praesenti tempore affirmatio est. Illa: „-locus erat templi instar" non postulant relativum supple- mentum, sed per se definita sunt.

112 Ferebant, si quid offensionis est in hoc, non tollitur Bentleii correctione gere- bant nec alia.

228

M. ANNAEI LUCANI

Divitias, crassumque trabes absconderat aurum, Nec summis crustata domus sectisque nitebat Marmoribus stabatque sibi non segnis actiates iis

Purpureusque lapis, totaque effusus in aula Calcabatur onyx. Ebenus Meroetica vastos Non operit postis, sed stat pro robore vili Auxilium, non forma domus. Ebur atria vestit, Et suffecta manu foribus testudinis Indae 120

Terga sedent crebro maculas distincta smaragdo. Fulcit gemma toros, et iaspide fulva supellex.

114 scrutatci Mi, cristata a, soctisve a 116 totaque — onyx (117) 1. Acro Hor. C. IV 12.li'), purporeusque A, 117 hebenus — postes (117) 1. Serv. Georg. II. 116, ebenus mareotica 1. Isidorus XVII. 7.36, onix AVU, hebenus mareotica 0 vulgo, 118 operl M (t add. m. 2), nyli R, 120 foribus — smaragdo (121) 1. Serv. Georg. II. 463, suflecta {corr. in suffixa) MGRT, 121 1. Prisc. 42.4 H, distincta smar. 1. fr. Bob. VII. 539.1 K, sraaragdo MbEVU, zmaracdo A, zmarade B, 122 1. Prisc. 445.4 H, ubi fort. leg. fulgit (sic g), fulget {siipra e: i) ME {in fulcit mut.) G, fulcit VURg, fulget rell., thoros Vu, iaspirfe fulvaV. Post 122 versum hic thorus assirio cuius pars maxima fuco inserunt VGRD, cui R.

113 „Grassum aurum" i. q. laminae auri crassae.

114 A^ec, negatio pertinetad duo membra: non erat crustata et non sectis marmoribus nitebat. Domus erat marmore constructa integro. „Summis marmoribus" quao in superflcie sunt sive tegunt muros. Sccare est voc. proprium, et fiebat serra, ut apud nos {zagen), plene secare. Vitruv. 2. 7, Sonoc. Benef. IV, 6. 2: „ingens domi- cilium — in quo vides non tenues crustas et(= etiam) ipsa, qua socantur, lamina (ser- rae cf. Verg. Georg I. 143) graciliores sed integras lapidis pretiosissimi moles."

115 „Stabat sibi" non alii ministrans, inde: per se, suo robore ; signilicatio com- modi sic infringitur, ut in „sibi sapere", „sil)i gaudore", „sibi vivere". Exompla, non orania tamen apta, vid. ap. Heins, Advv. p. ilbaqq. Segnis i.q. inutilis, cf, id.p.lu6, fulcie- bat enim domum, non erat merum orna- montum. „ Purpureics lapiH" {IIG) estporphy- rites. Monolitlios, quos dicimus, veteroH trabes marmoris appellabant. Plin. 3'", 64,

117 Columnas onychinas 32podura longi- tudine vidissese narrabat Corn. Nopos, non miniiu igitur si hoc pretioso lapidosolum instratum fuit. Cf. Plin. XXXVI. 5(5.

Ib, MeroHica est ex emendatione Grotii, Ut vulgo ferebatur (cf, Plin. XII. 19) sic Lucanum quoque credidisse ebenum in Mero(" naaci tostatur v. 303 „Moro(" — laeta comiH oboni". Mareotida in Aogypto info- rioru non forre proceras arbores satis no- tum orat.

119 „Auxilium" rell. i. q. fulcrum, non ornamentum domus.

120 Suffecta; suffixa non male, sed mani- festa correctio ad difficultatem evitandam, nam fincta {suffecta) alibi testudo non dicitur. Nec tamen propterea mutandum. Videtur polita s. laevigata significari oleo vel fuco adhibito. „Sufficere lanam medi- canientis" et „coloribus" et alia illustrat Gron. Diatr. Stat. p, 59 (109 sqq. H). Verg. A. II. 210 „ardentisque oculos suttecti (beloopen) sanguine et igni", Sedent i. q. haerent, Manu i, q, arte.

122 Fulgef, vocabulum tritum, est sper- nendum ; foris huic accommodatum, pro vero toros; non interpolatione haec nec studio mutata; sed G et C perraistae. Nec haec niniis exaggerata sunt; quid propter- ea est reicienduni? Fulcra tori gomraa ornata intelioguntur, ut alibi testudineaut ebore. Notuni vel ex epitropicis Denio- sthenis. Probat Heins. Advv. I. 4. Ideni „culta supellex"; sed fulva Verg, A, IV. 261. „Sfaf iasp." Hoins., si tale quid opus esset mallem per anaphoram fulta. Fulta Hein- sianuH et Harab. Qui sequitur in VRD versus „hic thorus assirio cuius (cui) pars maxiina fuco" varia lectio est sequentiset prava quidera; adscriptuni fuit „hic tho- rus assyrio" ad corrigendum proximura V.; quasi omissi vorsus pars id supplo- tuni ost altoru diinidia jinrte soquentis. Suprlhx, V. 1:2 intellegon(him de cratere (*t iancibus.

PHARS. LIB. X. 118 — 186.

229

Strata micant, Tyrio quorum pars maxima suco Cocta diu virus non uno duxit aeno, Pars auro plumata nitet, pars ignea cocco, 125

Ut mos est Phariis miscendi licia telis. Tunc famulae numerus turbae populusque minister; Discolor hos sanguis, alios distinxerat aetas, Haec Libycos, pars tam flavos gerit altera crinis, Ut nullas Caesar Rheni se dicat in arvis i«0

Tam rutilas vidisse comas, pars sanguinis usti, Torta caput, refugosque gerens a fronte capillos. Nec non infelix ferro mollita iuventus Atque execta virum. Stat contra fortior aetas, Vix uUa fuscante tamen lanugine malas. 135

Discubuere illic reges, maiorque potestas

123 cuiuH pars — aeno (124) 1, Lact. Theb. VL 541, cuius A(quorum a)BEu, suco M (fuco m) GLact., fuco ABU, lentum VR {pro suco), 124 traxit u, 125nitentc, 126 licea MiAB, 128 hoc AiBi, distincxerat M, 129 crinis M, 130 vulgo nullis; nullas ABEC (nullus Mi Stht), nili G, 131 nitidas MU, 132 capud M, tosta corr. in vulg.Y, 134 ecsecta M (exsecta corr. m. 2), 135 fuscata VR, 136 illic MABuVR, toris (M Stht) U, regis M (reges m).

123 Miram variam lectionem lentum pro fuco (suco) defendit Heins. p, 193 scribens: „tyrio lenfum pars maxima fuco", sed cona- tus non successit, ut puto; vellem lentum et spuria illa: „hic thorus assyrio" ex una eademque causa possent explicari. Suco propter M tenui; fuco praefert Heins., sed ap. Claud. quoque, quo provocat, potior auctoritas facit pro sucos, in Ruf. I 207 „rapiunt Tyrios ibi vellera sucos".

125 Pars habebat figuras intextas aureis filis, pars nitet purpura in fundo, ut videtur, ignei coloris. — Miscendi i. q. miscere, genero quodam attractionis. VaL FL II. 342 „Tyrio vibrat torus igneus ostro".

126 „Miscere licia" coniungere subtemini diversi coloris. Id proprium erat Aegypti, Plin. VIII. 196 „plurimis vero liciis texere quae polymita appellant Alexandria in- stituit", ubi paulo ante „colores diversos intexere Babylon maxime celebravit"; sed licia quoque Aegyptia versicolora fuerunt.

127 „Famulae turbae". CL IV. 207 „famu- las dextras". „Populus" turba, ut de apibus.

128 „Aetas" flos aetatis, i'][it]; noli dis- color cuni hoc iungere.

130 Vulgo „nullis in arvis" quasi in hoc genere aliquod discrimen sit inter varia

Rheni arva; utique cum nil nisi fortior negatio requiratur, nullas ex altera classe Ij. praestare videtur. Lectio in M dubio non caret.

131 Rutilas hoc quoque contra MU obti- nent ABE c. rell. Res est notissima.

Ib. „Sanguinis usti" secundum errorem; putabant sanguinem Aethiopum esse ni- grum.

132 „Torta caput" Schol. Ber. ap. "Web.: „habebat tortuosos capillos". Verior haec sive explicatio sivo divinatio dicenda est, quam Hask. „with twisted hair." Voluit L. crispos, ut videtur, quos JSegros vocamus; cincinnis in breve contortis et quasi laneis. „Tosta caput" V. caput sic torreri a sole dicitur, sed genus certum eo parum nota- tur; nam a sole torreri omnium incola- rum zonae torridae proprium.

134 „Execta virum" eunuchi. Cf. I. 131 „dedidicit ducem", sic „mutarecivem"alia. Quemadmodum exicare apud Plautum ( = ecsecare, cf. excidium = ec-scidium, exul = ec-sul) sic apud Luc. quoque execare = ec- secare scribendum.

136 Illic primus Oud,, toris probat Hos. Eo ipso quod discubuere ioris tritum est hemistichium, toris videtur librariis deberi, nec probat Heitland C. R. 1895 p. 155.

230

M. ANNAEI LUCANI

Caesar. Et inmodice formam fucata nocentem

Nec sceptris contenta suis nec fratre marito,

Plena maris rubri spoliis, colloque comisque

Divitias Cleopatra gerit, cultuque laborat, 140

Candida Sidonio perlucens pectora filo,

Quod Nilotis acus conpressum pectine Serum

Solvit, et ex denso laxavit stamina velo.

Dentibus hic niveis sectos Atlantide silva

Inposuere orbes, quales ad Caesaris ora us

Nec capto venere luba. Pro, caecus et amens

Ambitione furor, civilia bella gerenti

Divitias aperire suas, incendere mentem

Hospitis armati. Non sit licet ille nefando

Marte paratus opes mundi quaesisse ruina, 150

Pone duces priscos et nomina pauperis aevi,

Fabricios Curiosque gravis, hic ille recumbat

137 fucata in fuscata corr. U, 139 rubro Mj, 141 sidoneo Mi, perlucent vulgo, prolucent (uf vid., errore bis perlucent scrihitur) var. lect. in U, perlucens Hosii A (M Stlit), 142 ]. Prisc. 162.11 H., id, 259.11 H, sacrum U, percussum V (cpssu v), 143 extenso vulgo, ex denso (d e corr.) MABEiT, exstenso a, 144 silvas A (silva a) B, 145 qualis BEi, 146 proh V, 149 nam scit G, 151 duce B,, 152 fabricos Mi.

137 „Maior potestas" ex legitimo sermone sumtum. Extollitur Caesar eo quod reges infra discumbunt. „Reges sunt, inquit Bentl., Ptolemaeus et Cleopatra, lege igitur: at immodice, ne Cleopatra non e regibus sit." Non necesse, si quid reliquis praecellit, ut illis missis unum praecipuum iam efferatur, particula adversativa non est opus; et — et quidem, et sane. Beges fortasse sunt proceres, eo sic dicti quod regina iis ad- mixta, cf. ad 106.

142 Percussum pro conpressum Heins. p. 195, per se optime, nam Y^ecten plaudere et applandere Tib, H. 1. 66 et percutere ieJam alibi dicitur, sed h, 1. artificium aliquod significatur in ovellendis alternis fllis texturae, unde fieret rarior et pellu- cida, Cleopatra habet vestem, quae osten- dit potius quam volat venuatatem pectoria; solvit oppositum ost tm conprcsswn ; pec- ten densat, dum percutit fila subteniinis, Plin. N, II, VI. 54 „Seres lanicio (lanificio) silvarum nol)ilcs, porfusani aqua depoc- tontea frondium canitiom, undo gominus foniinis nostris labos rodordiendi lila rur- susque texondi, — tani longinciuo orbe potitur ut in publico matrona traluceat," Sidonio i. q, purpureo, de colore intellogon- dum. Pcrlucens Hos.

143 Non video cur cum Heins. 1. 1. exten- sae—felae, aut ex Turriano cod, expansae legatur. Velum Cleopatrae est tela pectus tegens. Sed ex denso recepi ex fi, densum erat textum antequam acus laxando adhi- beretur.

144 Sectos, eo minus causae est cur cum Markl. ad Stat. Silv. H, 1. 215 caesos repo- natur, quod secare etiam de serrae opera dicitur {serrare est recentius); crassae ar- bores per obliquum serra sectae orbes (bla- den) dabant ad abacos, cf ad 114, Dentibus, elephantinis. Cf, luv, XI, 122, Mart. II, 43, Indis pro niveis ludit Bentl,

146 Burm, Lucanum corrigit suadens caeso vel victo ; cetorum ex Africa istiusraod mensae aflerebantur Plin. XIII, 91.

150 sqq, Rapina Burm, Apodosis inde a ^yonc (151) et ipsa bipertita est; in animo habebat L. post „non sit ille — ruina" (i, e, non sit ille rapax sibi): tanien in triumphum haec cupere posset. Suggerit se ei monioria priscae abstinentiae, itaque dilatat hoc: tamen vel Fabricii Curiique haec cuperent (quanto magis ille!), — Ad 7iomina (151) cf. Mart, XI, 5, 5 „si redeant vetercs ingontia nomina patres" ot alia in ejiigrammato illo sirailia, Zingerle zu spat. Lat, Diclit, II, 20, sq.

PHARS. LIB. X. 187 — 175. 231

Sordidus Etruscis abductus consul aratris, — Optabit patriae talem duxisse triumphum.

Infudere epulas auro, quod terra, quod aer, 155

Quod pelagus Nilusque dedit, quod luxus inani Ambitione furens toto quaesivit in orbe, Non mandante fame. Multas volucresque ferasque, Aegypti posuere deos, manibusque ministrat Niliacas crystallus aquas, gemmaeque capaces 160

Excepere merum, sed non Mareotidos uvae, Nobile sed paucis senium cui contulit annis Indomitum Meroe, cogens spumare Falernum. Accipiunt sertas nardo florente coronas Et numquam fugiente rosa: multumque madenti 165

Infudere comae, quod nondum evanuit aura Cinnamon, externa nec perdidit aera terra, Advectumque recens vicinae messis amomum. Discit opes Caesar spoliati perdere mundi, Et gessisse pudet genero cum paupere bellum, 170

Et causas Martis Phariis cum gentibus optat.

Postquam epulis Bacchoque modum lassata voluptas Inposuit, longis Caesar producere noctem Incohat adloquiis : summaque in sede iacentem Linigerum placidis conpellat Acorea dictis : 175

153 adductus a, 154 optavit MNU, 155 epulis U (a s. s. m. rec), 158 non — deos (l69) 1. Prisc. 349.17 H, mandente G s. s. dan, 160 niliacos Mi, crystallos MiG, crystallis (corr. — llus) A, c(h)ristallus BEVU, 161 accepere U, eccepere Vi, 163 ]. schol. Pers. III. 3, Mythogr. Vat. III. 12.3 p. 244 B, Fulgentius Myth. II. 15, 164 1. Serv. Aen., I. 417, 165 numquam fugiente rosa 1. Lact. ad Stat. Theb. III. 527, madentes G (madenti g) 166 quod - cynnamum (667) 1. Lact. ad Stat. Theb. VI. 61, 167 externae niABE (ex corr.)vTcG, terrae mABE(ex corr.)vTcG, reddidit c, 168 plenae (sic) ra. am, 1. Serv. Buc. III. 89, raesse Mi, amomon U, 171 phariis martis ABE (corr. ex mortis) T, 172 bachoque VU, 174 inchoat A, 175 lanigerum MU, achorea VG.

159 Posuere i. q. apposuere in mensa, docent verba. Spumare, ad finem i. q. Crystallus (160) vasa vitrea. despumare.

166 Coniecturam suam quo iure Heins.

162 „Nobiie nec" Heins. p. 195 temeraria ^^ ^^^^- ^°" '^^^^P^*' ^woci enim subiectum

rautatio (iungit: nec paucis), fieri enim ^^t etiamante perdidit. Evanescerecst: yim

optime potest ut tractatione quadam intra amittere. Cic. Div. II. 117 „(vina) evane-

paucos annos Falernura in Aegypto aptum ^^^"* vetustate". Aura quia aeri exposi-

fuerit bibendo; vulgo optiraum habebatur •

15 annorura. Teraperare Falernura solebant 167 „Externae — aera ^errae" potest verum

Chio. Senium est cum vinum deferbuit. csse: „Taprobanes odorem non perdidit",

Senescebat aut maturescebat vinura pau- sed nuUo raodo praeponendum lectioni vul-

cioribus annis aut admisto Meroetico, aut gatae, in qua externa terra (ablat. causae)

ipso caelo Meroetico, utrum sit verum non est Aegypto. Aer est odor, cf. IV. 439.

232 M. ANNAEI LUCANI

„0 sacris devote senex, quodque arguit aetas, Non neglecte deis, Pliariae primordia gentis, Terrarumque situs, volgique edissere mores, Et ritus formasque deum, quodcumque vetustis Insculptum est adytis, profer, noscique volentis 180

Prode deos. Si Cecropium sua sacra Platona Maiores docuere tui, quis dignior umquam Hoc fuit auditu mundique capacior hospes? Fama quidem generi Pharias me duxit ad urbes, Sed tamen et vestri. Media inter proelia semper 185 Stellarum caelique plagis superisque vacavi, Nec meus Eudoxi vincetur fastibus annus. Sed cum tanta meo vivat sub pectore virtus, Tantus amor veri, nihil est quod noscere maUm, Quam fluvii causas per saecula tanta latentes 190

Ignotumque caput. Spes sit mihi certa videndi Niliacos fontes, bellum civile relinquam". Finierat, contraque sacer sic orsus Acoreus:

„Fas mihi, magnorum, Caesar, secreta parentum

177 neglecta A, 178 situs MUABG, situm VgR, 179, 180 Jn Vg horum versuum priora hemistichia ordinem mutarunt, posteriora hemisticlria vnhjarem tenuerunt, sic tt^quodcunque vetustis et noscique volentes sijit vulgari loco, 180 inscultum MUBE, insculptum mueVA, [est] que V, inscriptum G, 181 platona (a in e corr) MU, patronem B, platonem, rell., 183 capatior A, 184 generis AiUiR. phavia.s A, me deduxit Mi, 185 vestris A (corr. m. 2) B, 186 sup.iaque (sup. ex curis corr. videtur quamquam negat Sht) M, curisque U (superis u), 187 1. Serv. Aen. III, 326, Prisc. 256.13 H, 189 mallem Mi, 191 capud M, 193 achoreus VG.

179 Heins. ap. Burm. ,/ormaeque deum conviva. „Mundi capax" dicitur qui totum

quodcunque insculplum est". Inscriptum est mundum animo complexus est. Nam phy-

Burm. futtili de causa. Post„formasdeum" sica Piatonem docuerant. omnia resumuntur 1 q. „omnino, quidquid" ^g^ ^^^^.^ S^^^.^3 ^^^^^.^^^ ^^^^ ^.^.^

rell. Nosci voleutes" quos nosse fas est, ^ucani Aen. III. 826, sed similiter Sil. It.

non deos arcanos. ^j ^^ ^^^^.^^^^ ^^, ^^^ ^jjj ^53^ Colum.

Tu T j V- ■ X i- IX. 14, ut potius prava consuetudo sit.

Ib. Inversus ordo hums ot sequentis ^^ l^ • /- i- / ^ u 1 ^ tt • +

-, ., .. . ,., De 00 Vossius, Grotms (ad h. 1.), Hems. et

ver.sus m Vg mera oscitantia cst librani, i^ 1 1 , ^ o-i^- , , *. j -i7„.4.^„,^

f__ ,. „ . Drakonb. (ad Silii 1. 1. et ad Fastorum

qui post V. 178 — „edissere mores' trans- ^, •, ^ \ ,,.„ Ai^r^r.,,^*. „f „;i,,-i

., .r^ , . V. . i^ 1 • ,0,^ / Ov. iiut.) tam niulta dixerunt, ut nihil

siluit ad pnus hemistichmm vs. 180 (pro ,,. ., , , ,,■ . ■■ ,„ ,„^

„„, ^ . , , . , addi pos.sit praeter locum Valerii. de quo

1(9) eoque scripto oculos m exemplum , , ... , t>: , v, t» „ •„ „fo^i„

' , * , '^., dubitabat Drakeub. Pnscianus metapla-

suum rctorquens verum locum assequitur ., „ , „„, . q„. , c .,„

. ,. • ■L ^ ■■ snmm agnoscit. — Eudoxus penodumSan-

et sic mscms alicna connmgit, et simi- ° . -^ 4- •*„ i;o^+

,., , X A j. norum, Caesar 4assumsit, quahmtasoliset

liter proximo versu lapsus ost. Apparet . . .,. . . ' •« ^*

... , .*^ , ■ f .} • • • , anni initia adamussim rursusconvemrent;

^ ' . p. s . melius eatenus, qua dissensus citius corri-

,00 ^ . . , /^ • , gobatur, cf. Schol. Gueif. ap. "Web. Num

182 Quis lunge cum hospes. „Quis hospos ° .' ,, , '

, . • . , j. . r 14. i.i Caesar inse Ludoxum cognoverit an per

(convivis sui.s) unquam dignior fuit audilu ^ i^uv4^7Au.ii v/& r

quam .sacerdos Aegyptiacus?" Nempo hoc ^^;«>t'onem, quem ad lastos emendandoa

de Acoreo dicitur. Burm. de Caesaro intel- ''^^"•i»^uit, non apparet.

lcgit, at sic in auditu haeret. Ilospes = 194— 331 odiditH. DielsSenecaundLucan,

PHARS. LiB. X. 176—212. 233

Prodere, ad hoc aevi populis ignota profanis. 195

Sit pietas aliis miracula tanta silere,

Ast ego caelicolis gratum reor, ire per omnis

Hoc opus, et sacras populis notescere leges.

Sideribus, quae sola fugam moderantur Olympi,

Occurruntque polo, diversa potentia prima 200

Mundi lege data est. Sol tempora dividit aevi,

Mutat nocte diem, radiisque potentibus astra

Ire vetat, cursusque vagos statione moratur.

Luna suis vicibus Tethyn terrenaque miscet.

Frigida Saturno glacies et zona nivalis 205

Cessit. Habet ventos incertaque flamina Mavors.

Sub love temperies et numquam turbidus aer,

At fecunda Venus cunctarum semina rerum

Possidet; inmensae Cyllenius arbiter undae est.

Hunc ubi pars caeli tenuit, qua mixta Leonis 210

Sidera sunt Cancro, rabidos qua Sirius ignis

Exerit, et varii mutator circulus anni

195 edere VARTG, adhuc T, 197 atero corr. in: astero R, caelicolas ViAiRTG, oranis Mi, 199 1. [Prisc.] 193.5 H, Id. H. 273.18, quaecumque fugam Prisc. bis, moderatur (n add. m. 2) U, meditantur c (non C), 199, 200 1. Isid. de nat. rer. XII. 6, 200 potentia cursu Isid. ut vid. Hosio, 201 „Sol - moratur (203) Isid. III. 65.3, de nat rer. XXII. 3. cod. Bern. 610 f. 67v" (Hos.), aevi UvARGcM Is., anni V, 203 ratione Isid. plerique, 204 thetin V, 206 flumine avors Mi, fulmina rell. vulgo, mavos R, 208 ad a, foecunda VU, 209 inniensa R, cellenius Ui, 210 hu.nc U, nunc A, hinc T, 211 rabidos VGA, rapidos UM, sidera ...sunt T, siriut T, 212 exerit VUMAG, mutatur AUi, mutator a c. rell., annis T.

Abhandl. der Berl. Ak. der Wiss., Berl. Realenc. V. 1678 et omnino S. Giinther in 1886, cf. «Lucanus de Nilo", Mnem. XXI p. I. Mulleri Handb. d. Kl. Alt. V. 1. 69.

202 Sen. N. Q. VII. 1. 3 „(Sol) sidera 195 Prodere illustrat Heins. ad Claud. abscondit". Rapt. Pros. 1. 3, qui sine causa v. 194 deorum 203 Isidorus 1. 1. „quaedam sidera radiis

e Lovaniensi praefert pro parentum. Ireper ^^^.^ praepedita anomala fiunt, aut retro- omms = per ora virum; celebran cf. VIL ^^^ ^^^ staUonaria, iuxta quod poeta 543. Opus, mundi fabncam, deorum. ^^^.'^.^ ^.^^^^,,^ ^^,^_ p^^.^3 ^^ 3^,^^.^.^

199 Planetae suas leges sequuntur, non intellegendum; cursus, nempe suos.

obediunt motibus reliquorura siderum om- 204 Sen. Dial. L 1. 4: „lunare sidus, ad

nium. Miuus apta in designatione certorum cuius arbitriura oceanus exundat" siderum lectio Prisciani quaecunque. Senec.

Cons. ad Marc. 18: „videbis quinque sidera 206 Flamina Bentl.

diversas agentia vias et in contrariura ^07 Temperies, tempestas (weder). praecipiti raundo nitentia". Schol. Bern.

ad h. 1.: „dicunt physici 'VIl' stellas, qua- 212 „Mutator circulus anni" est terape-

rura noraina dies continent, contracaelura statis (jaargetijdO- Circulus est „moridia

niti, quae si non occurrerent (caelo), uni- nus" quem diciraus, cardo a poeta dictus.

versaraperetetpraecipitarettanta vertigo." Duo circuli raaiores in polo utroque rectis

Plin. II. 33. De planetarura potentia in angulis se secantes (coluri), transeuntes

rebusterrestribuscf. L. Oettinger inPauly's per puncta aequinoctialia et solstitialia

284

M. ANNAEI LUCANI

Aegoceron Cancrumque tenet, cui subdita Nili Ora latent; quae cum dominus percussit aquarum Igne superiecto, tunc Nilus fonte soluto 215

Exit, ut Oceanus lunaribus incrementis lussus adest, auctusque suos non ante coartat, Quam nox aestivas a sole receperit horas.

Vana fides veterum, Nilo, quod crescat in arva, Aethiopum prodesse nives. Non arctos in illis 220

Montibus, aut boreas. Testis tibi sole perusti Ipse color populi, calidique vaporibus austri. Adde, quod omne caput fluvii, quodcumque solutas Praecipitat glacies, ingresso vere tumescit Prima tabe nivis, Nilus neque suscitat undas 225

Ante Canis radios, nec ripis adligat amnem Ante parem nocti, Libra sub iudice, Phoebum.

213 aogocheron M, aegogeron A, aegoserona, ego soceron T, 214 latent M, 215tunc

(non: tum) 0, 216 et Vi, 217 auctosque Mi, suos.-.M, coartatus T, 219 quod VUMT, quo AG, [a]rua Ai, 220 arcthos V, artos Mi c, 221 sibi MT, perustis T, 223 capud Mi, soluta 0 vulgo, 225 labe UM, tabe um c relL, 226 rupis M, 227 noctis MiR.

in quatuor aequales partes aequatorem dividunt; convenientes cum quatuor anni partibus. Contigua sunt sidera Leo etCan- cer. Sol est in Sirio 1° lulio, in Cancro 1° Augusti. Ergo non accurate, sed sum- matim incrementi Nili tempus dicit men- sem lulium. Aequinoctium est m. lunio d. 21; cui v. 213 pertinet ad Cancrum; ora fontes signiflcant. Caput similiter duplici sensu dicitur. — Cf. Scaliger et Palraerius apud Oudend. p. 724, Heitland ap, Ha- skins p. XCn. Varii (212) ex eventu, mutat annum; qui sic variatur, melius Heins, metator. Pro tcnet (= secat, transit) Bentl. ferit.

214 Latent. Qiiae distinguit Diols, haec cum requirit Guyet, Ilaskins defendit quae quodammodo, simile libertatis exeniplum hiudans IX. 401. Est hoc gonus anacolu- thiao ubi protasis tanta recipit, ut niliil ad apodosin supersit, Exempla sunt apud Platonom, nec, vel sine oxemplo, romo- venda ost e poota, qualis Lucanus,

216 „Lunaribus incremontis" Sid, Apoll. Carm. 22. 107, — Ut, sqq. : cum primum ocoiinus plonilunio coactus increvit etNilo opitulatur {adesf). Si ut, ut vulgo, pro par- ticula similitudinis habotur, non explicatur adcsf, sin rt logas, contoxtus poriodi in soquontibus claudicat.

219 Quo Grotius, non mala sed non ne- cessaria correctio,

222 Calor p. calidisque, Heinsius teste Burm. Non repetivit Advv. p, 195, ubi, „testis sibi." — Nix secundum L. non adest in montibus illis torridis. In eandem par- tem disputat Seneca; si forte cadantnives aliquae, utique pauciores esse quam quae oxeunte demum aestate liquefiant totae, N, IV, 2. 19. Duo argumenta de colore et calidis ventis sumta e Sen. 1. 1. Cf. Diels p. 10, Copiose de Nilo Lucretius VI, 713—737. Tibullus I, 7, 22. Manil. III, 271, Plenissimo opiniones de Nili incrementis aestivis Diod, Sic, L 36-41, cf Strab, XVI 1. 2-5, XV. 125,

223 In vulgato: „caput fluvii, quodcunquo soluta I praecipitat glacies" non agnosco sentontiam, Fons fluvii manet sonipor suo loco nec potost nisi admodum improprie praocipitari, Contra fons praecipitat deor- sum aquam glacialom, Solutas Cortius e noscio quo MS, laudat, sod ipsa res com- mondat. Cf, Soneca 1. 1. 19,

226 Adligat, cohibet, infra 255 „Oceano, qui torras adligat omniH", Supra II. 50, Heinsius ad Glaud. Kuf. II. 113.

I

PHARS. LiB. X. 213 — 244. 235

Inde etiam leges aliarum nescit aquarum :

Nec tumet hibernus, cum longe sole remoto

Officiis caret unda suis; dare iussus iniquo 230

Temperiem caelo, mediis aestatibus exit

Sub torrente plaga, neu terras dissipet ignis,

Nilus adest mundo contraque incensa Leonis

Ora tumet; Cancroque suam torrente Syenen

Inploratus adest, nec campos liberat undis 235

Donec in autumnum declinet Phoebus, et umbras

Extendat Meroe. Quis causas reddere possit?

Sic iussit natura parens discurrere Nilum,

Sic opus est mundo. Zephyros quoque vana vetustas

His adscripsit aquis, quorum stata tempora flatus 240

Continuique dies, et in aera longa potestas:

Vel quod ab occiduo depellunt nubila caelo

Trans noton, et fluvio cogunt incumbere nimbos,

Vel quod aquas totiens rumpentis littora Nili

229 hiberno A (— us m. 2), omnis unda caret C p, 325.21, 230 oflciis M, dare nisus F, 232 ne niA, non T, dissipat A, dissecet G, dissipet b c. rell., ignes Ai, 233 incessa Ai, 234 sienem VU, 235 undas U (undis corr. m. 2), inploratus solus A (per w), adit Ma,

236 phebus declinat (hoc ord.)VRG (ex corr.), autumnvim M, 237 meroes UvAR,

meroe V c. rell., extendit Ai, posset VMi, 238 ni quis sit natura V], decurrere UM, discurrere VARTG, 239 [mundo] T, zephyros - flatus (240) 1. Prisc. 125.3 H, zephiros VU, 240 adscripsit (non adscribit) 0, abscripsit R, aquis add. a 2 m U, quorum s. t. f. 1. Prisc. 474.15 H, stat Mi, 241 continuitque m, [dies] T, aerem Mi, aere G, aera MVUA, lora Mi, 242 hocciduo U, pellunt tot nubila VRb, aquas totiens ante ab e 244 Mi, 243 incurrere g, 244 rumpentes VUmRG, rumpentis MA.

229 Hiberno non peccare contra gramma- Hypallage, Serv. ad. Aen. HI. 61: „classi- ticara animadvertit Burmannus, sed alibi bus austros damus". Duae causae ab ete- Lucanua nec hoc adverbium nec similia siis repetuntur, prout ab occidente flant habet. et advehunt nubila, aut a septentrione de-

cursum fluminis impediunt. Altera expli-

230 Caret - libera est, vacat. Hieme catio est Thaletis. Seneca I. 1.22: „SiTha. nullus metus est ne terra conflagret, jeti credis, etesiae descendenti Nilo resi- munus Nih est restinguere nimios ardores stunt et cursum eius aclo contra ostia mari sohs. Haec teleologica explicatio apud sustinent, ita reverberatus in se recurrit Senecam deest. Nisus in T propter officii nec crescit, sed exitu prohibitus resistit vocabulum postponendum vulgatae. (resistere v. 44) et quacunque mox potuit

235 Inploratus, de ploratu et eiulatione, i^°,^ ^^f^' P^*' -U^^n^f 'on^'"''"'^!^"- qua Nili aqua invocatur, praesertim si ^'^^^ P" ^^. Lucr. VI. 715-/20. Prior ratio paulum cessat, hoc intellegas. ^^^ comparanda cum Democritea apud

Diod. I. 39, „Trans noton" per meridiem,

238 Infra 249 discursus de aqua divisa ^bi fons Nili. per plures canales. Supra VIII. 224, IV. 733

decurrere est libere currere, vagari (militare ^** Rumpentis iung. cum mii, non cum

verbum). Cum hoc loco cf. Sen NQ IV ^'^^^^^' '^""'''■" insolenter de ripis Nili dice-

1. 8.: „(Nilus) per totam discurrit Aegyp' ^^*"^ ^* ^'^ ^"^'^ °^^^"'^ ®^^^ °''^^ ^®^^°- Ixim'*. ^""^ {rumpentis et Nili) suadet. Flatu ma-

lebat Heinsius, recepit Oudend., reiciunt

239 sqq. His aquis = huic inundationi. contra Cortius, Weise, Haskins. Vel struc-

236 M. ANNAEI LUCANI

Adsiduo feriunt, coguntque resistere flatu. 245

Ille mora cursus adversique obice ponti Aestuat in campos. Sunt, qui spiramina terris Esse putent, magnosque cavae compagis hiatus ; Commeat hac penitus tacitis discursibus unda, Frigore ab arctoo inedium revocata sub axem, 250

Cum Phoebus pressit Meroen, tellusque perusta Illuc duxit aquas. [Trahitur Gangesque Padusque Per tacitum mundi.] Tunc omnia flumina Nilus Uno fonte vomens non uno gurgite perfert.

Rumor, ab Oceano, qui terras adligat omnis, 255

Exundante procul violentum erumpere Nilum, Aequoreosque sales longo mitescere tractu.

Nec non Oceano pasci Phoebumque polumque Credimus; hunc, calidi tetigit cum brachia Cancri, Sol rapit, atque undae plus, quam quod digerat aer, 260 Tollitur. Hoc noctes referunt, Niloque refundunt.

Ast ego, si tantam ius est mihi solvere litem, Quasdam, Caesar, aquas post mundi sera peracti Saecula concussis terrarum erumpere venis,

245 fcrvunt T, fluctus EVUATg, fluctu MGo, flatu vmR, 246 obiice A, 247 campo M, ispiramina C, 248 compagis.. M, 249 comeat VA, commoveat [hac] Rg, ac UA,T, tacitis penitus G, tacitus Mi, putent {supra penitus) u, 251 tum T, mero.en U, 252 panusque Vi, palusque A, padosque corr. in vulg, a, 253 uumina T, verba „trahitur — mundi" inchisif editor, 255 occeano U, aceano Ai, 257 aequoreasque R, 258 phaebum U, polosque UM, polumque ABEVG, 260 atque — aer 1. Servius Aen. I. 007. atlq. Mi, 261 profundunt UM (m. 2.: re), 262 tantum M,, tanta R, fas Vg, 263 peracta A (corr. m. 2), 264 venas Vi, concussit Ai.

s

ura versus commendat fiatu. Flucfu inep- tueretur v. 263: „per tacitum mundi". Scliol.

tum, quod etesiis fluctus adscriberetur. „per cavernas latentes", insuavibus tamen

De rosistere cf. ad 230, Interprotatio in numeris, cf. ad I, 178. Requirerem „pi'r

Commento: „fluctu] id est venti"; apparet latebras mundi". — Nam „per tacitum

legendum: „flatu i. e, ventis". Hoitland mundi" csset: dum mundus tacet; tacitum

Class, Rev, 1895 p, 156: fluctu. Nihil muto, enim non est certa pars mundi. Sed in-

„,„ ^ . , , , clusa verba inpediunt nexum et per se

247 Isptramtna, fortasso ant.qua doprn- ^^^^^^^.^ ^^^^^ Cetorum cf, Sen. NQ, III. 22. vatio, ci. tscelcrafns, ispes, ispirttus, inefa:

rius in Vaticano Philippicarum, Mnem,NS.

XIV, 67, 255 Adli(jat cf, ad 226. Afflnis liuic sen-

tentiae apud Senecam est 1. 1. 22 Euthy-

248 Pufant Cortius invexit et similia alibi monis satis obscura, quam secundum „ru. „ph)rantibus licet grammaticellis" inquit morem" poota mutavit, Diels p, 16,

ad VI. 5'.J3. In hac constructione constan- ^ia a pootis non est postulanda.

258 Sidera et solem (Viut,'^f,«j«aet Oceani

249 Commeat idom vocabulum Seneca ali vetus opinio est, Stoicis quoque probata, NQ. IV. 2. 28, ubi hanc Diogenis Apollo- a Soneca non momorata, Diols 1. 1. Eyssen- ni atao sont<intiam oxplicat. Tictis Bont- lianit praef. ad Mart. Capellam p, 49. —

oius, quod voialmlum maioro iuro resti- „Ciedimus" Aogy]itii, pars nostrum.

PHARs. LiB. X. 245 — 283. 237

Non id agente deo, quasdara compage siib ipsa 265

Curn toto coepisso reor, quas ille creator Atque opifex rerum certo sub iure cohercet.

Quae tibi noscendi Nilum, Romane, cupido, Et Phariis Persisque fuit Macetumquo tyrannis, Nullaque ncn aetas voiuit conferre futuris 270

Notitiam, sed vincit adhuc natura latendi. Summus Alexander regum, quem Memphis adorat Invidit Nilo, misitque per ultima terrae Aethiopum lectos; ilios rubicunda perusti Zona poli tenuit: Nilum videre cabntem. 275

Venit ad occasus mundique extrema Sesostris, Et Pharios currus regum cervicibus egit; Ante tamen vestros amnes, Rhodanumque Padumque, Quam Nilum de fonte bibit, Vesanus in ortus Cambyses longi populos pervenit ad aevi, 280

Defectusque epulis et pastus caede suorum Ignoto te, Nile, redit. Non fabula mendax Ausa loqui de fonte tuo est, ubicunque videris,

265 ita u, ad R, adigente bg, conpago M, 266 mundo s. s. m. 2. A, 267 1. „Aldtiel- mu8 p. 322.23 G", cohercot UME, 268 romana A (corr. m. 2 marg.), cupido est AVUM, est romane cupido G, 269 phaeruis T, macedumque V, 272 quem UA (que), quos VTG, quos M, summus regum Alcxander M (corr. m. 2), 274 illo T, perhusti T, 275 caien- tem U, 276 occasus terret mundique ses. U, hoc casus T, 277 cursus M, cervicibus ... agit M, 280 cambisos R, populos longi (hocord.) Gi, 281 deflectus a , 282ingnoto T, fuit G (redit g), 283 videtis Mi.

265 „Non agitante" vel „adigente" Hein (Strabo XVII. 790) habuisse poetam su-

sius Advv. p. 195, „nunc id agente" Bur- spicatur Diels p. 20. Sed ea narratio

mannus. Deum intellegit dt]t.tiovQY<^'*', Qui pertinet ad comites Alexandri; Lucanus

post creationem quievit, eo invito aliquot missos dicit exploratores, qui invenerint

flumina prorumpunt, sic Nilus ab initio zonam perustam et vicinia solis flamman-

fuit. Compages est subst. verbale : actus tem vel vaporantem Nllum, quo redire

creationis. compulsi sint. Tenuit — cohibuit. In Posi-

donii contra narratione imbres continui ad

271 „Natura latendi" nat.arcani; abscon- fontes Nili memorantur. Incertum est igi- ditus situs, qui arcano favet, frustravit tur, unde Lucanus expeditionem illam, sciendi cupidos. „Fiducia latendi" Apul. nusquam alibi memoratam, cognitam ha- X. 14. buerit. Cadentem i. e. catarrhactas Burman-

272 Originem corruptionis monstrat A: ""!' , "?f "^"^, 3!!^^'' P?i ^°^° ^f ^P^* m ante Memphis omissa est et dein locus ^^^^l- ^°«^-. ^^ A": ^-^^ „(Alexander) cum correctus. Animadvertit Diels inviclit non ^^^^^"^ flummisNiliquaereret,pnmousque posse explicari nisi divina natura Niii, ad Thermon (sic U, therinon Oudend.) Ni- quam Alexander sibi affectabat, significe- ^^«^ ^^^^^' ^-^^'^ ^^ tenebras". MemorabUe tur, et comparans VIII. 478 verba quem N. testimomum, sed apud Lucanum calentem adoret refert ad Nilo, 1. 1. p. 19. - „Sum- "«" ^^^ "o"^^" proprium.

mus A. rerum, quem" Bentl. — Relationem 282 Redif, perfectum contractum, quo L.

huius expeditionis e Seneca (quem de ea in compositia verbi eo et in pefo frequenter

exposuisse appareat e Lydo de mens. IV. utitur, cf. VII. 841, 75, IX. 129, 205, VI. 629,

p. 98. 3) Po.sidonii testimonium sequente Vlil. 320, 422, X. 64, VIII. 70L

238 M. ANNAEI LUCANI

Quaarsris, et nulli contingit gloria genti,

Ut Nilo sit laeta suo, Tua flumina prodam, 285

Qua deus, undarum celator, Nile, tuarum

Te mihi nosse dedit. Medio consurgis ab axe:

Ausus in ardentem ripas adtollere Cancrum,

In borean is rectus aquis, mediumque Booten.

Rursus in occasus flexu torqueris et ortus, 290

Nunc Arabum populis, Libycis nunc aequus harenis,

Teque vident prirai, quaerunt tamen hi quoque, Seres,

Aethiopumque teris alieno gurgite campis,

Et te terrarum nescit cui debeat orbis.

Arcanum Natura caput non prodidit ulli, 295

Nec licuit populis parvom te, Nile, videre,

Amovitque sinus, et gentes m.aluit ortus

Mirari, quam nosse, tuos. Consurgere in ipsis

lus tibi sclstitiis, aliena crescere bruma,

Atque hiemes adferre tuas, solique vagari 300

Concessum per utrosque polos: hic quaeritur ortus,

285 nota u, flamina T, 286 quae UM (qua m) quem Rg, 287 se m, medicsurgis T, 289 is add. 2 m. M, es A erasum m. 1, 290 cursus vulgo, occasus UAGM occussus v, occasum V, flexus UATC bis, flexu M (s add. m. 2) torquetur 0 vulgo, 293 terls G (feris g), geris C, 294 et hic U, hic et u, nescit... cui M, 295 capud Mi, 296 omitt. EBRT, inter versus m. 2 ponit A, 297 situs u, ammoritque MjRg, Post 297 sequitur o02 tn T, 299 solsticiis UM, 300 atque h. a. suas 1. Lact. Theb. IV. 708, perferre AG adque M,, 301 concessum est AT.

285 Nota natum ex lota (MS. apud Cort.) damnat Guyet, sed praeparat sequentem,

idque ex loeta, ut videtur, etsi in codd. Arabia ab oriente, Libye ab occidente. Lucani laetus scribi solet. Sententia: ut

glorietur natalibus Nili. ^^^ ^^'^^^ aliquando Heinsius, nunc flrma-

tum aGemblacensi, a campis quasi abrodit

287 „Cum surgis" BentL ut nexus resti- aliquid flumen. J^Zteno Burmannusexplicat:

tueretur, non propter verbum ipsuni, quo «apud antipodas, in altero hemisphaerio".

frequenter pootae pro simplici utuntur. Simplicius: peregrino, alienigeno, apud

„Medio ab axe", ab aequatore. Seres.

289 Gelidumque B. coni. Schrador. 295 296 inverso ordine ponit Bentleius

(nec hcuit -, arcanum -), ita separans

290 Vulgo: „cursus in occasuin {- sus «^l"'*© manifestocohatrent: pan;?<w etsmus, Oud.) flexu (ante Grot. flexus) torquetur et Qui^^us parvulus alitur. - Versus 294 et ortus". Quod dedi est Bentleii otSchradori, ^^ ['^^^ continent, uterque per se bonus qui nonnovoratBentloiieditioneni(ai 1760), ®' dignus Lucano, quem piito ante editi- cf. Sormani, p. 90. „Curris in occasus, flexu t)»em alterum utruni fuisse deleturum, torquoris in ortus" Oudondorp non minore ^iol'^ 296 eiicit.

mutatione et prava oppositione. Occasus 299 Aliena a vulgari tempore recedente.

plur. num. o moro Lucani (exc. L 661). Haskins: with winter (i. e. floods which

Rursus cf. in aimili doscriptiono Verg. are the sign of winter) out of season.

Georg. I. 97 et infra 809. Secunda per- Confirmant explicationem sequentia, in

.sona torqueris necossaria post consurgis, quibus Gronovius Obss. IV. 5 (p. 573 Lips.)

»s, soquento te^iue, tcris. Totum versum sine causa efferre.

PHARS. LiB. X. 284—818. 289

Illic finis aquae. Late tibi gurgite rupto Ambitur nigris Meioe fecunda colonis, Laeta comis ebeni, quae quamvis arbore multa Frondeat, aestatem nulla sibi mitigat umbra, 305

Linea tam rectum mundi ferit illa Leonem. Inde plagas Phoebi, damnum non passus aquarum, Praeveheris, steriUsque diu metiris arenas, Nunc omnis unum vires conlectus in amnem, Nunc vagus, et spargens facilem tibi cedere ripam. 310 Rursus multifidas revocat piger alveus undas, Qua dirimunt Arabum populis Aegyptia rura Regni claustra Philae. Mox te deserta secantem, o: Qua dirimunt nostrum R.ubro commercia Ponto,

Mollis lapsus agit. Quis te tam lene fluentem 3 15

Moturum tantas violenti gurgitis iras, Nile, putet? Sed cum lapsus abrupta viarum Excepere tuos, et praecipites cataractae,

302 finis adquae Mi, latet ibi MR, latot tibi m, gurgite multo c, rupto U, 303 meroes VURTAg, meroes s. s. .c, a, cf. 312, 305 nullas sibi MiG (s. s. nuUa), aestate Gi, vindi- cat R (s. s. mitigat) G, umbras G (s. s. umbra), 309 vires unum, hoc ord. AT, 311 multifi- da.s V (deleta videtur p, cf. quod seqnitnv piger) renovat G (revocat g), 312, 313 om. M, add. m, 312 populos VUMRaG, populis Ag, 313 phylae VQM, philae A s. s. .c. cf.311, 314 adest in ORT, rubri U, commertia AT, ponto VMARTG, ponti U, nostrum 0 vulgo, 316 totas VUAG, yras U, moturus A.

304, sq. Cf. IX. 529, IV. 672. Sol ipsis rubro commercia ponto". Trampe: „qua

arboribus e perpendiculo imminens in nul- tradit nostrum rubro commercia ponto".

lam partem proicit urabram. Rem quodam- Conferendus Senec. NQ. IV. 2,3: „(NiIus)

modo exaggeratam esse ostendit Palmerius egressus Aethiopiam, arenas[que], per quas

apud Oudend. p. 932. ad commercia Indici maris iter est, prae-

306 Linea Pendlebury apud Haskinsium 1^^/^^^;. ^os^rwm Acoreus Aegyptius non

explicat „the zenith line", Haec igitur Potest dicere Mediterraneum mare, si pos-

recta ox perpendiculo sursum producta, ^®^ ^Z^^f- obUvisci eius quera loquentem

Leonem ferit, regio iacet sub ipso Leone, ^"^"«^*' ^^^^"^ Pf ^«^ probabile esset.nam

„Mundi linea" dicitur quia ex centro muQdi exiguum illud mtervallura non dinmit duo

(i. e terrae) prodit. maria, Versus ex imitatione Senecae natus

propterea spurius esse non potest, Videtur

312 „Arabum populos Aegyptiaque arva" rtQo,t6tvnov esse versus 312, quem auctor

Gronovius in Cortio-Weberiana, idem Vir p^o eo substituit; sed eo invito utrumque

D, in Cortianaa,1726.DecommerciisIndiae admisit primus editor, et 314 alieno loco

et Aegypti per mare rubrum vid. Plin. inseruit, cura paene evanidum et inde cor-

-IU4— lUD. ruptum invenisset. Sententiara esse ean-

314 Suspectus Oudendorpio etBurmanno. dem apparet, et tara dure versus vicinos

„Quae diriraunt nostri et rubri comraercia eisdera vocabulis sic incepisse nullo exem-

ponti" VirDoctus, queraCortio— Weberiana plo defenditur. Dederat poeta: „(;rMae diri-

Gronovium dicit. „Quae d. nostrum rubro munt nostris (sc. comraerciis) Rubro com-

commercia ponto" Weber. „Dirimunt"coll. raercia Ponto", in quibus „Rubro Ponto"

312 spuriura iudicans Steinhart: „qua per- attributive adiectum est vocabulo com-

gunt nostri ad rubri comraercia ponti", mercia, cf. praeter alia: „fuscis Aegyptus

Diels i. 1. 22: „qua iungunt nostrura rubro alumnis" Prop. II. 33. 15, Mnemosyne a.

commercia ponto", Kindler: „qua d. nostri 1893 p. 324.

240

M. ANNAEI LUCANI

Ac nusquam vetitis ullas obsistere cautes

Indignaris aquis; spuma tunc astra lacessis, 320

Cuncta fremunt undis, ac multo murmure montis

Spumeus invictis canescit fluctibus amnis.

Hinc, Abaton qua nostra vocat veneranda vetustas,

Terra patens prlmos sentit perculsa tumultus,

Et scopuli, placuit fluvii quos dicere venas, 325

Quod manifesta novi primum dant signa tumoris.

Hinc montes natura vagis circumdedit undis,

Qui Libyae te, Nile, negent; quos inter in alta

It convalle tacens iam moribus unda receptis.

Prima tibi campos permittit apertaque Mempliis 330

Rura, modumque vetat crescendi ponere ripas.

319 numquam Rg, 320 aquae U, indignatus Gj, indigiaaris g o. relL, 321 premunt ug, treraunt mbTA, var. lect, ap. Schol. Oud., „id est aquae tremunt" s. s. U, 322 invi-

s tis UMAG, (invictis a), invicti V, albescit Vug, albescat T, tabescit u (2a var. lecL), 323 1. Servius Aen. VI. 154, abat06 Serv., quam 0, vulgo, 324 potens 0 vulgo, sensit

o ATg, sentit a c. relL, perculsa UTA, percussa rell. vulgo, 325 fluvi qs Ai fluvionos a, 326 vel manifesta (omisso quod) g, timoris UiTg, 327 undas M, undis m c relL, hic c, 328 nile... Mi, nile add. m. 2 U, negant V, libie R, et alta V, et g, 329 U U, it VMa, id A, in vg, et mcTG, iacens VumaG, iam VUMA, stat (pro: iam) v (ant. m.) Tg, motibus VR, montibus G, molibus v (rec. m) mg, mollibus AB, moribus UM, unda quietis V, receptis v c. relL, 331 votat c.

319 „Nusquam vetitis", i, q, nusquam alibi reiectis.

321 Expressum e Verg, Aen. 1. 38: „magno cura raurraure niontis". Katudouna, Herod. II. 17.

322 Invictis, Ileinsius lusit: „impactis vel illisis" sed etiara invitis praefert prae invictis, Advv. p. 195, Burraannus tentat infestis.

328 Qua scripsi pro tradito quam i. e. ubi est locus (Abatos rupes, Pelra vid. Sen,), quom nostra vetustas vocat, (inov y.iy.X\ltai. Pro „terra potons" (324) Sal- raasius „petra patens", quod Grotio „non displicet", addens: ^petra dioiditur ait Se- neca". Sed cum aliis minus recte Seno- cara interprotatur NQ. IV. 2. 7 „exiguo ab hac (insula Pliilis) spatio petra dividi- tur", ibi enim petra est ablativua et sub- iectum Nilus. Potens frustra defendit Bur- mannus conferens „herbao poteutes" et Himin. Terra patens i. e. plana (cf. „campi putentes") et scopuli (inquit poeta) sentiunt priraos quotannis adventantis aquao turaul- tus. Terru treraeiis (penulsa = concussu) ot acopuli, ox quilius tunquam ex speculiH procul incroscens aqua conspicilur, dunt

indicia. Sine causa colit pro vocat Oudend.; cf. venas. Aegyptiuca nomina conversa sunt. Perculsa Salm. quoque.

325 Venas cf. Sen. 1. I. „duo emicant sco- puli, Nili venas vocant incolae", sequentia „ex quibus raagna vis funditur" lacunosa cf. Mnem. I. I. Coniunctivus negenf non est necessarius (Gortius negant) sed non expellendus.

328 Lectio recepta debetur Grotio in 3« ed. Salmasius (et Grotius In prima): „ut alta I in convalle iacens stat molibus unda quiotis". Grotium probaruiitHeinsius (Claud. XVII. 2.33). Gronovius Diatr. Stat. 183, 305 H et secuti editores plerique; Burra. ut alta | it, Heise, Huskins: iace)is. Tunquara infuns (cL 297 parvum, simis) nunc tandem ud bonos uioros venit et vagitu abstinot, cf. Statius AchilL II 184 „(leo) mores Accepit" (= domitus est). Plin. XXXVI. 127 „(magnes) pedes ei in- pertivit et mores (ferro)". Hosius Njahrb. 1893 p. 338 confert pruetoroa „mores caeli" Verg. Georg. I. 51, „fluminis" Lucr. I. 296 ,.maris" Stut. Silv. III. 2. 87, „acccpit regia mores" SiL XIV. 87.

PHARS, LTB. X. 810 — 355. 241

yic velut in tuta securi pace trahebant Noctis iter mediae; sed non vesana Pothini Mens inbuta semel sacra iam caede vacabat A scelerum motu. Magno nihil ille perempto 335

lam putat esse nefas: habitant sub pectore manes, Ultricesque deae dant in nova monstra furorem. Dignatur viles isto quoque sanguine dextras, Quo Fortuna parat victos perfundere patres, Poenaque civilis belli, vindicta senatus 340

Paene data est famulo. Procul hoc avertite, fata, Crimen, ut haec Bruto cervix absente secetur. In scelus it Pharium Romani poena tyranni, Exemplumque perit. Struit audax inrita fatis, Nec parat occultae caedem committere fraudi, 3i5

Invictumque ducem detecto Marte lacessit. Tantum animi delicta dabant, ut colla ferire Caesaris et socerum iung-i tibi, Magne, iuberet; Atque haec dicta monet famulos perferre fidelis Ad Pompeianae socium sibi caedis Achillam, 350

Quem puer inbellis cunctis praefecerat armis, Et dederat ferrum, nullo sibi iure retento, In cunctos, in seque simul. „Tu mollibus, inquit, Nunc incumbe toris, et pinguis exige somnos: Invasit Cleopatra domum. Nec prodita tantum est, 355

332 veut (1. s. s.) M, ut tuta G, parte R, trahebat T, 333 et potini T, 334 sacra tam M, sacra iam UV, tam sacra ABEC, 335 nil ipse perempto ET, nis ipse Vi, 337 victri cesque ABiET, umbrae ABKEuRT, 338 viles M (faries m) AUV (s. s. faciles) CG, 339 vo cat a, partes u, 341 famuli Bi, fama A (m. 2 fa.ta) Bi, 343 it Mi (ut vid. in ras, scit) id A, et a, paene V (a s. s. m. rec), 344 istruit Ci cf. 247, Biruit M, fati a, fata Rg 346 lacesses A, 347 feriro Ui (e s. s.), ferires T, feriret R, 348 sibi ABE, iuberes Rg 349 atquae M, 350 Achillam 1. Prisc. 234.4 H, achillan G, 352 retentum a, 355 intra vit {sic) Cl. domum 1. Prisc. II. 308.15 H.

384 Sacraia vel scelerala Heins. teste Sed Fortunae ludibrio convenit victos eri- Burm. Ante Oud. erat iam sacra, quod gere, afflictos consolari vindicta. correctioni simile est ex sacra tam. Sacra „..-,-.,..., •,. ^ , ..

iam Ho^. Ad monstra (337) cf. IV. 243, 253. ^*^ ^«'^ ^^ /-a^a ahena, homo non struit

fata; inrita fatis \. q. irrita propter fata,

ooo ni • ■,• • ,1 , , eventu. Sic C cum rell. praeter aRg.

338 Fharias pro vihs, m nullo bono cod.

a 1» m. inventum, non sine causa placuit 347 Ferire, de activo post iubere multi;

Haskinsio, nam sic Aegyptii et Romani si commodum, conferat quis luculentis-

aptius opponuntur; inest tamen illa oppo- simam penum Oudendorpii ad h. I. Feriri

sitio etiam in vulg. Ante dignatur subi. deteriores et latet fort. in monstro illo

Pothinus. Heins. volebat victas partes pro feriro (U). Non una de causa praestat

patres ut est in u, sanctos patres Bentl. ferire.

16*

2-12 M. ANNAEI LUCANI

Sed donata Pharos. Cessas accurrere soliis

Ad dominae thalamos? Nubit soror inpia fratri,

Nam Latio iam nupta duci est, interque maritos

Discurrens Aegypton habet, Romamque meretur.

Expugnare senem potuit Cleopatra venenis; 360

Crede, miser, puero, quem nox si iunxerit una,

Et semel amplexus incesto pectore passus

Hauserit obscenum titulo pietatis amorem,

Meque tuumque caput per singula forsitan illi

Oscula donabit. Crucibus flammisque luemus, 365

Si fuerit formonsa soror. Nil undique restat

Auxilii: rex hinc coniunx, hinc Caesar adulter,

Et sumus, ut fatear, tam saeva iudice sontes.

Quem non ex nobis credet Cleopatra nocentem,

A quo casta fuit? Per te quod fecimus una 370

Perdidimusque nefas, perque ictum sanguine Magni

Foedus, ades, subito bellum molire tumultu,

356 foraH A (pharos a) Bi, 357 iam latio iam T, nupsit (e nubit corr.), A (nusit marg. a)BT. 358 tam nupta Ei, 361 puerum vR, quam A (quem a) B, ullamAET iWa. utvid.B, luxerit Ui(ut vid.), 362 incenso g, paaus M (s m. 2 add.), 363 auserit A, 364 capud M (t, m. 2), 366 donabat A (s. s. i) B, 366 formonsa Mi, 367 r. hic R, 368 et fatear Miu, 369 e A, credit ABEg, faciet g, 370 certe quod R, rogo per quod V, 372 adost ABi adesto u, mollire A.

356 Solus, quia, ut videtur, aditum habe- puerum, cui nox si iunxerit una meque bat ad cubiculum dominae, poterat solus tuumque caput" rell, aut „puero qnam no\" penetrare; cum comitibus suspitionem Cae- rell. Non capio.

sarianis feci.sset. Solus non cum cessas iun- „„„ o- , -x ^ ,. , .

gendum. ,.Donata Pharos" a Caesare Cleo- ^^^ "^' ^"^^^^ forraosa" non est hoc lan-

patrae; ipsi favent Ptolemaeo, et oderunt ^,"'^""^' "*^ Burmanno videtur; intellegitur

CleoDatram ' ^^ ^ecore suo se (fratri) commendavorit,

si placuerit (noa fere: ai pulcrum diem ha-

357 Nubit non verum praesens est, scd buorit). Ilaec brevitas multo mordacior est ut in pactis.conventis, stipulatisusurpatur quam correctione.s „si visa est f." Heinsii, pracsens de eo quod constitutum est et et „.si subeat formosa soror" Burmanni. - iamiam eftectum habebit. Sic: „dodrantem Schrad.: „si flevit formosa", additum for- acciplt Gaius" (=secundum tabulas acci- '^^osa tamen me iudice pro vulg. facit. piet) - „AchaiaceditRomanis, Aetoliliberi

sunf. Quodpraeaontitemporeconstitutum , ^^" ..Undique nihil est" satis inepte dici-

dcscribitur, non momentum praesens,quasi ^"'■; «' nil^'l .fst usquam, quid rofertdicere

nunc ipsum (^oncumboret Cleopatra cum ""^^ '^^^^ "^^^^^ nascatur. Undique includit

fratre; nam Achillas ad cubiculum Cloopa- ^"^)"« signiHcationom minus aptam iuxta

trao mittitur, ut Caesar.m intornciat, utex ^'"'^'' .Undujue minantur pericula", „nus.

He<iuentibusapparot. Futurum »«/,.< minus '^"^^^ quidquam csl^\ Recte puto Heins.

congrucret cum .sequonti 7iam. HeinH. nubet ""'^ "^''"'J"' ^«•^^^*'" (^^^^v- P- 1'^^)-

(vel 7iupsit) soror impia fratri: iam Lat. 370 „Per te". Omissio verbi oro in implo-

n. n. d. e." (Advv. p. m>). ratione non est licentia poetica, sed ex

359 Meretur invidio.so, noctibus suis, ,,uaHi ^"'K''^';' "«" repotenda cf. Liv. XXIX. 18 .,per

meretrix '^''^^ luiem vestram, P. C, priusquam eorum

scelus expiaritis, ne quid usquam rw ges-

361 Heins. .Advv. p. I^Hl: „cr(>de nii.sor: soritis". Cf. Verg. A. X. .369, 597.

PHARS. LiB. X. 855—393. 243

Inrue; nocturnas rumpamus funere taedas,

Crudelemque toris dominam mactemus in ipsis

Cum quocunque viro. Nec nos deterreat ausis 375

Hesperii fortuna ducis, quae sustulit illum

Inposuitque orbi: communis gloria nobis,

Nos quoque sublimis Magnus facit. Adspice littus,

Spem nostri sceleris, pollutos consule fluctus,

Quid liceat nobis, tumulumque e pulvere parvo 38o

Adspice, Pompeii non omnia membra tegentem.

Quem metuis, par huius erat. Non sanguine clari?

Quid refert? Nec opes populorum ac regna movemus?

Ad scelus ingentis fati sumus: adtrahit illos

In nostras fortuna manus. En, altera venit 385

Victima nobilior. Placemus caede secunda

Hesperias gentes; iugulus mihi Caesaris haustus

Hoc praestare potest, Pompeii caede nocentis

Ut populus Romanus amet. Quid nomina tanta

Horremus viresque ducis, quibus ille relictus 390

Miles erit? Nox haec peraget civilia bella,

Inferiasque dabit populis et mittet ad umbras,

Quod debetur adhuc mundo caput. Ite feroces

373nocturnas MAVUG, nocturnus aG, foedere G(funereg), 376 ne nos abstineasC, ab ausis a, 377 uibi U, 380 quod UC(quid u), liceat e add. 2 m. M, 382 quem — eratl. Prisc. IT. 220,7 H, erit EU, 383 et BRT, nec opes populonecregna U, m. 2 s. s. ru et del. nec, populo nec V, 384 ingentes (ex corr.) MCVR, facti (c s. s.) M, attrahit U, 385 vesLras al. nostras U, in altera nobis ABEG, in altere venit a, 387 hesperies M (a s. s. m 2), hespereas u, iugultts U, 389 quod u, numina ABiT (nomina a). 390 relictus AGiT,

relictis rell. vulg. 391 peraget ( ) MVAug, peragit UG, 392 populos m, 393 quid G

(quod g) capud Mi ut saepe.

373 Nocturnus probavit Weis. sinecausa; (fortuna nostra) compensat virium defec-

„nocturnas taedas" i. q. nocturnum con- tum. „Ingentis fati" i. q. momenti fato dati.

cubitum. Nunc dubitat num cum Caesare Fortuna hostes nostros ad nos attrahit. No-

an cum Ptolemaeo concumbat Cleopatra, bilitatisfatum(natura datum) estimperare,

contra 38r) sqq., 357. nostrum malefacere (nati sumus ad scelus).

376 Vulgo distinguitur plene post ducis, 337 Haus'us, hoc quoque simplex pro

ut gloria dicatur Caesarem imposuisse orbi, composito i. q. exhaustus exinanitus san-

sed gloria ex imperio orbis nata est, Cae- guine. Sic saepius. saris fortuna eum sustulit et imposuit.

879 „Spem nostri sceleris" scilicet tumu- ^^ ^,"^^^ ^f ^''^' QfbusrelicHs est: quos lata in littore ossa Pompeii animosdabant ^""^ reliquent, sponte sua. Id est contra ad novum scelus. sentcntiam, quae po&tulat: quibus ille desti-

tutus, Recepi igitur relictus ex AT. lielin-

880 „Pulvis parvus" ut parvum aes 409. ^j^^^ ^^q desfituor non eget demonstratione. 882, sq. Per formam interrogationis obi- Quihus est dativus auctoris = „a quibus"

cituraliquid,quasi:„dicesnonclarisumus". id quod nexus clare ostendit. Cf. VII. 83 Respondeturper .,quidrefert?"- „Opesnon „propera ne te tua classica linquant" a te movemus?" Respondetur: fatum nostrum deficiant, te non morentur.

244

M. ANNAEI LUCANI

Caesaris in iugulum ; praeHtet Lagea iuventus

Hoc regi, Romana sibi. Tu parce morari: 395

Plenum epulis, madidumque mero Venerique paratum

Invenies, aude! Superos tot vota Catonum

Brutorumque tibi tribuent." Non segnis Actiillas

Suadenti parere nefas. Haud clara movendis,

Ut mos, signa dedit castris nec prodidit arma 400

Ullius clangore tubae; temere omnia saevi

Instrumenta rapit belli. Pars maxima turbae

Plebis erat Latiae, sed tanta oblivio mentes

Cepit, in externos corrupto milite mores,

Ut duce sub famulo iussuque satellitis irent. 405

[Quos erat indignum Phario parere tyranno.]

Nulla fides pietasque viris, qui castra secuntur,

Venalesque manus ; ibi fas, ubi proxima merces ;

Aere merent parvo, iugulumque in Caesaris ire

Non sibi dant. Pro fas! ubi non civilia bella 410

Invenit imperii fatum miserabile nostri?

Thessaliae subducta acies in littore Nili

More furit patrio. Quid te plus, Magne, recepto

395 egi (r s, s. m 2) M, ne u, parce.. M, 396 veneri — tribuent (398) in marg, 2 m.M, 397 avidi R, superi MAVU, 398 tribuet G, non lentus (s. s. i) MA(m. 2 segnis s. s.) BEUG, segnis Vg, 403 mentis VARG, 404 coepit MVUG, 405 Iret G,, 407 secuutur MA, sequntur c, 408 proxima mAUBTG, maxima MVE, 409 aere m. parvo 1. Sor- vius A. V. 801, omisso nomine Lucayii, aere alteram e m. 2 add. A, irae T, 410 proli V, 412 thessalicae G, 413 plus te MAcG, recepit A (recepto a) B, accepto u ut vid.

395 „Romana sibi". Erant sub Achilla milites olim Gabiniani et fugitivi Romani, sed aliorum quoquo sperare poteratopem. Caes. Civ. III. 110.

.397 Optime post Oud. Superos idque, Grotii exeinplar manibus tenens, Bentl. coni. Superi rursus Weis. et Hos. Nihil assequitur Heins.: yaude superiguod (teste Burm.). Vota a Catonibus Brutisque tam saepo nuncupata pro libertato et morte Caesaris conciliabunt deos tuo suscepto. ^Superi tribuont tibi tot vota Catonum" praoforrom, si do nmltis votis (de pluribus dosidoratis) agorotur. Cato unam rom sac- |)ius ardontor potiverat; ideo aptius: „tot vota Catonuni ot Brutorum dabunt tibi doos beuovolos" quam „dii tot vota".

403 Ad Laliae glossa in U: „Gabinii sc." Mentis in Var. Lect. notavi quod, cuni sao- pius aocusativum in es torminent librarii, probabiieest voluiHSG eos „oblivi() mentis",

praesertim quod prox. versu coepit in mul-

tis est.

406 Qui gravia praegrossa vorba bene percepit, sentiet quam frigida haec sint, quae cum Achillas et Pothinus ipsi pare- rent regi, iterant superiora.

407 Secuntur lucri causa, et „veuales manus", mercennarios comitantur.

403 Proximay futuro tempore, ubi primum lucrum expectari potest; praeda non ex- cluditur.

410 „Non sibi dant" sed iussi agunt. „Ubi non civilia bella?" hic quoquo Ronuini Romanis oppositi.

412 sq. Qui insontes sunt caedis Thessali- cao, alibi tamen bellum civile inveniunt; nam non peius esset si Pompoius, hic re- coptus, cum Caesare decertaret,

413 „Marte furit patrio, Heins. Acerbe mos iam Romanus dicitur inter se furere.

PHARS. LiB. X. 894 — 481. 245

Ausa foret Lagea domus? Dat scilicet omnis

Dextera quod debet Superis, nullique vacare 4i5

Fas est Romano. Latium sic scindere corpus

Dis placitum : non in soceri generique favorem

Discedunt populi : civilia bella satelles

Movit, et in partem Romani venit Achillas,

Et nisi fata manus a sanguine Caesaris arcent, 420

Hae vincent partes. Aderat maturus uterque,

Et districta epulis ad cunctas aula patebat

Insidias, poteratque cruor per regia fundi

Pocula Caesareus, mensaeque incumbere cervix.

Sed metuunt belli trepidos in nocte tumultus, 425

Ne caedes confusa manu permissaque fatis

Te, Ptolemaee, trahat. Tanta est fiducia ferri:

Non rapuere nefas, summi contempta facultas

Est operis: visum famulis reparabile damnum,

Illam mactandi dimittere Caesaris horam. 430

Servatur poenas in aperta luce daturus.

414 omnes Mi, 415 vacari u, 418 discedant C, 419 versum hunc in marg. m. 2 habenf MU (praeposito al.) et pro eo in fextu instaurat primus magno succeditachi\lsis,sed punctis supra posifis M, eundem versum U in textu post 418, sed subductum, primas Mi — roma- nam V, 420 arcent caesaris a sanguine in marg. repet A, 421 vincunt VB, 422 de- stricta VUR, patebant U, 423 regiara R, raundi T, 424 incuraber (e s. s.) M, 426 ni M (ne m), caed.sM, rnanus ViU, 427 bellima, 428 contenta VRT, 429 ast Bi, damp- nmw'^ uf saepe, 430 aptaniM, ullam ABvTR, demittere A, perraittere'G, 431daturosa.

414 „Dat scilicet". Ironice et impie; pro bus vocabulis additis extitit cento, qui

sacris, quae deis obtulerunt accipiunt quis- pridem detectus est, sed quo ostenditur

que suara partem — belli! Vacare nerape raaxima afflnitas librorum MU, siraul non

a scelere belli civilis. oportere iurare vel in optimos libros.

417 sqq. Non in soceri generique (iara j^_ j^ ^^^^^ Romanam" sunt qui pro-

mortui) discedunt favorem copiae, sed m ^^^^ ^^^ ^^ique recte se haberet si Bo-

AchUlao et Caesaris : Achillas pro Pompeio „^^,^^^ ^^ Aegyptiacus sibi opponerentur, sed

in Caesarem bellum suscepit, et m Romani ^triraque pars Romana erat. Significantius

hommis hereditatem successit. Hemsu ^^^^^ Romani; pars Romana esse potest

coniectura Advv. p 196 optime locns ex- ^^^^.^ ^ ^^^ ^^^ ^ ^^^_ plicatur: „et m partem pro/i.' Magm venit

Achillas", sed correctione non opus est; 421 Vincunt Oud., Cort.; non male, sed

Romanum quisque intellegit Pompeiura sine idonea auctoritate. esse. Eadem explicatione nititur versus

spurius: ,.instaurat priraus, Magno suc- 427 „Tanta cst fiducia ferri" semicolon

cedit Achillas". Rarum et ni fallor unicura hic requiritur, ut in novissima editione;

exemplum in M, quo subditicius versus y.ara y.u)?.a et paratactice instituta oratio

in textum subrepsit, ef genuinum expulit pro: „tanta fiducia erat ferri (i. e. in armis,

in marginem, idque h.l. est etiam in U quibus superiores erant), ut non raperent:

factura, non in aliis. De facto tamen non (ut differrent) scelus. Contempta est oppor-

potest dubitari, nam illud primus sive tunitas sumraa operis", Sic summa ex-

iungatur cura instaurai, sive cum succedit, pectes. Dubitari non potest de fidelectionis,

ad versura scil. explendura inventura est; ot summi nihil essenisi: difficillimi velpo-

postrema autem vocabula „Magnosuccedit strerai, id quod Hask. voluit: the occasion

Achillas" glossa sunt versus genuini; duo- for completing their work.

246 M. ANNAEI LUCANI

Donata est nox una duci, vixitque Pothini Munere Phoebeos Caesar dilatus in ortus.

Lucifer a Casia prospexit rupe, dieraque Misit in Aegyptum, primo quoque sole calentem, 435 Cum procul a muris acies non sparsa maniplis, Nec vaga conspicitur, sed iustos qualis ad hostes Recta fronte venit. Passuri comminus arma, Laturique ruunt. At Caesar, maenibus urbis Difflsus, foribus clausae se protegit aulae, 440

Degeneres passus latebras. Nec tota vacabat Regia conpresso; minima collegerat arma Parte domus; tangunt animos iraeque metusque, Et timet incursus, indignaturque timere. Sic fremit in parvis fera nobilis abdita claustris, 445 Et frangit rabidos praemorso carcere dentes, Nec secus in Siculis fureret tua flamma cavernis, Obstrueret summam si quis tibi, Mulciber, Aetnam. Audax Thessalici nuper qui rupe sub Haemi Hesperiae cunctos proceres aciemque senatus 450

Pompeiumque ducem, causa sperare vetante, Non timuit, — fatumque sibi promisit inicum — Expavit servile nefas, intraque penates

432 donatur V, [nox] Ui, vixitque Phothini M, 434 prospexit .... rupe M,

435 aegypton G, cadente A (calentem a), cadentem Bj, 436 e G, 437 victos g, in V (ad v), 438tcctaT, 439 facturique Ri, 440auIaBi, 441 degenere M (s. s. e.), 442 com- presHa au, compre8-)US Ri, 446 rapidos AUT, rabidos MVG, 447 secus in ackl. m 2 U, .seculis Ui, 448 abMtrueret U, si qui (s. s. s) M, aethn(a)e ABu, aetnam hM, 449 qui nuper ABEG, 451 causas AEUVjTG, vetantom AEUG, 452 iniqum U, 463 servaro R.

435 „Primo quuque sole" i. q. Aegyptum, aecundos". Peior causa Caesaris erat se- quae etiam primo statim sole (inde ab cundum Lucanum; non timult Caesar etsi aurora) calet. opem deorum sperare non poterat. Non

recte Weis. ex Argentinensi spectare.

4i^ Claustris, clathris sema.WedicifHeinsi.

adClaud. deCons. Stilich.m.272,Advv.p. ^&^ „Fatumque sibi promisit micum

196, scd haec non est causa mutandi, cuni !^^^^ "^^ coordinata sunt cum non (vnmt, praesertim generalius vocabulum aptum m Quo ne erraretur.seclusi ea parenthetice. sit, acquo atque carcer IV. 237. Additamontum extra contextum repetit et

urget sententiam, quao est in „causa sperare

.,_ „ ,r 1 -i />, L vetanto", quasi: et re vera sibi vaticinatus

447 Non cuin MulcibroCaosarcomparatur „. . . !, ,, •,,1 ..

, „ ... ^ ^ est mtentum. Promiltere m raalam partem.

sed cum namma mclusa m monto. y^^^ ^^^^^.^^^ ^^^ ^^^^^^^^ ^^^ . ^ ^stentare.

44«) H.-u.mum Thraciao montem collocat "^« " P^^""^^ "^^'^^^"^;.- ^!,'^" ^' "^^' in Thessaiia; etsi cogitavit de proelio ad Promtttere = vr^edicore Cic. Fam VI. 1. 6 Dvrrhachium, error manet. "^' '"'h' alterum utrum de eventu - pro-

mittondum ossot", rell.

451 „Causa sperare vetanto". Supra VII. 453 „(Nunc) expavit servile nefas", servi

319 „cauaa iubet melior Superos sperare Acoroi vindictam ot poenam metuebat.

PHARS. LiB. X. 482 — 472. 247

Obruitur telis, quem non violasset Alanus, Non Scytha, non fixo qui ludit in hospite Maurus; 455 Hic, cui Romani spatium non sufficit orbis, Parvaque regna putat Tyriis cum Gadibus Indos, Ceu puer inbellis, seu captis femina muris, Quaerit tuta domus : spem vitae in limine clauso Ponit et incerto lustrat vagus atria cursu; 460

Non sine rege tamen, quem ducit in omnia secum, Sumpturus poenas et grata piacula morti, Missurusque tuum, si non sint tela nec ignes, In famulos, Ptolemaee, caput. Sic barbara Colchis Creditur, ultorem metuens regnique fugaeque, 465

Ense suo fratrisque simul cervice parata Expectasse patrem. Cogunt tamen ultima rerum Spem pacis tentare ducem, missusque satelles Regius, ut saevos absentis voce tyranni Corriperet famulos, quo bellum auctore moverent. 470 Sed neque ius mundi valuit, neque foedera sancta Gentibus: orator regis pacisque sequester

454 alannus Mi, 455 fixa ABi, mauros A (corr,: us a) Bi, 4B7 putet MiU, 458 ceu captis vulgo, seu MU,jvel captis ABT, 459 lumine Mi, cluso AB, 463 sunt (m. 2 corr. sint) U, 464 colches A, 466 suum g, sua uv, 467 expectassem E, 468 spem fatis A, praestare a, 469 voce — M, 471 neque f. ABEV, 472 orator. .regis pacisque.. sequeater M.

458 „Ceu captis" vulgo. Est ea anaphora scelerum serie et ordine sint habenda et

satis vehemens in quam proni fuere librarii numeranda" (p. 46). Heins. „non se expedit".

seu — seu ob oculos habentes, non intel- Grotius: res minima conicit aut aliquid

legentes seu — seu esse disiunctiva, non excidisse putat. Oud.: victima fit. Burm. :

item ceu. Recte MU seu, cf. VII. 691. „ense cadls — ponenda" aut sim. Omnes

tamen praeter Gronovium, quem in expe-

462 „Grata piacula morti" non pendent dienda difficultate vix agnosco, haerere se

a sumpturus, sed apposita sunt ad q^iem; fatontur. Unus Weis. nihil pulcrius aut

per et, ut saepe, iuncta sunt duo membra yerius lectione codicum dicit, tacite Gro-

non prorsus aequalia, consilii (sumpturus) novium exscribens. Sed is non probavit

et causae (quia piacula essent ipsi grata). jonge repetitis exemplis aes^ima^ dici posse,

465 „Regni" quod periclitabatur rapto ^"«n^admodum vult, pro documento est, vellere aureo specimen est (geeft een maatstaf ter be-

oordeeling), huc enim redit eius explicatio.

466 Suo V, sed glossa: „propria cervice Plura ei obstant. Coniecturae autem a atque fratris cervice". Haec pertinet ad similitudinc litterarum nullam habent lectionem sua, manifesto falsam, non enim commendationem. Lacunam esse puto se ipsam erat interfectura, sed Absyrtum i^^ter sequester et aestimat, quia in utroque solum, ergo non suani cerviceni habebat versu desunt necessaria; non enim in pri- paratam; parafa igitur pertinet ad ense et o^e potuit omitti caesus, in altero jponenda ad cervice. non habet quo referatur. Nam suramatim

orator pro orator caesus dictum non debet

472 sqq. Gronovius Obss. I. 6 p. 44, sqq. conforri cum talibus: post Bhodani gentes

ed. Lips. explicat: „legatus violatus dat sc. subactas, post urhem scil. conditam, in

aestimare, qualia sint illa, quae in tuorum quibus omittitur brevitatis causa id quod

'218 M. ANNAEI LUGANI

Aestimat in numero scelerum ponenda tuorum, Tot monstris Aegypte nocens. Non Thessala tellus, Vastaque regna lubae, non Pontus et inpia signa 475 Pliarnacis, et gelido circumfluus orbis Hibero Tantum ausus scelerum, non Syrtis barbara, quantum Deliciae fecere tuae. Premit undique bellum, Inque domum iam tela cadunt, quassantque penates. Non aries, uno moturus limina pulsu, 480

Fracturusque domum, non ulla est machina belli, Nec flammis mandatur opus, sed caeca iuventus Consilii vastos ambit divisa penates, Et nusquam totis incursat viribus agmen. Fata vetant, murique vicem Fortuna tuetur. 485

Nec non et ratibus tentatur regia, qua se Protulit in medios audaci margine fluctus Ambitiosa domus. Sed adest defensor ubique Caesar, et hos aditu gladiis, hos ignibus arcet, Obsessusque gerit — tanta est constantia mentis — 490 Expugnantis opus: piceo iubet unguine tinctas

473 suorum Mi, 474 thcaala T, 477 alia vianus hinc incipif in A, ausi R, 480 imo T, lumina A, 481 dom. nulla U, nonnulla Aig, non llla B, post est: ibi s. s. u, 483 penites A, 485 vicem M, ducem g, 487 pertulit V (pro v), audici A, audantia Bj, 483 luxoriasa (ss. u et o) M, luxuriosa UvG, ambiciosa AVRg, 489 aditus AVUGc (aditura M dubitanter Steinh.), 490 regit R, fiducia mentis AVR, menti BE, 491 picio Mi, tantas B, tactas C.

nemo ignora/, h. 1. dicendum erat caesum tuetur eos pro muro, aut tuetur partes esse legaturn,qnodnunclector nescit. Plura nmri, ut in noto Horatiano ad Pis. 193, igitur suadent cxcidisse unum duosve vor- „defendere partes" i. q. sustinere. Prius aus huius sententiae: „(oratoret sequcstor) praefero. caesus — haec quis non (aostimat) — V" Mul-

tis de hoc loco Web. vol. II. p. 397, sq. Cf. 488 Praetuli amhitiosa prae luxuriosa',

Caes. Civ. III. 109. Lucanus haoc ex Livio 'luod ad fidom codd. attinet, MU in hac hausiHso videtur, cf. Schol. Voss. ad 471, P^rtc pro uno fere sunt, cf. ad 417, Ashb. Liv. fr"-m. lib. CXII. habot amhitiosa, proindo id invenitur in

utraque codd. familia. Luxuriosa est, ut

478 „Deliciao tuae" spadones tui, Gany- opinor, intorpretatio, nec hoc loco cogita- medes, AchiUas, Pothinus. verim de aedificando usque in mare, cf.

Hor. C. III. 24. 3, sed de arroganti splcn-

480 Eleganter Heins.MHco, proptercornua ^ore domus, quae prae reliquis oculos incurva arietis, sed cf. ad 483. allicit, fere = superha, splendida quae se

ingerit (obtrudit) oculis. Sic „ornamenta

483 In omnibus est divisa, nec diversa ambitiosa (protentieus)" Hor. ad Pis. 447. aut divolsa ost in auxilium adhibendum, Supra 156 „luxus inani | ambitione (osten- stolida iuvontus diviserat copias, ot nus- tatione) fureus". — „Audaci margine" pro- '/wam ?(rtm'r.sts copiis aggreditur, cf. V. 4S4, lata ost domus, quae sic in praorupto oadom non ariete pulsabat foros, qui uno Htat, ut ruinam minari videatur. pulsu rem confecisset (480).

489 Aditus ante Oud. et revocavit Hos.

4m."j „Muriquo vicom F(U"tuna tuolur" aut : mihi non perspicuum.

PHARS. LIB. X. 178 — 500. 21:9

Lampadas inmitti cunctis in vela carinls.

Nec piger ignis erat per stuppea vincula perque

Manantis cera tabulas, et tempore eodem

Transtraque nautarum summique arsere ceruchi. 495

lam prope semustae merguntur in aequora classes,

lamque hostes et tela natant. Nec puppibus ignis

Incubuit soHs: sed quae vicina fuere

Tecta mari, longis rapuere vaporibus ignem,

Et cladem fovere noti, percussaque flamma 500

Turbine, non alio m.otu per tecta cucurrit,

Quam solet aetherio lampas discurrere sulco,

Materiaque carens atque ardens aere solo.

Illa lues clausa paulum revocavit ab aula Urbis in auxilium populos. Nec tempora cladis 505

Perdidit in somnos, sed caeca nocte carinis Insiluit Caesar, semper feliciter usus Praecipiti cursu bellorum, et tempore rapto. Tunc claustrum pelagi cepit Pharon. Insula quondam

492 cunctis AG, iunctis rell. m.ela (in tela?) m. invela ABEVG, bella MU v, 493 siupea UT, 494 cerac BiT, caera Vu, 495 transtaque Mi, clieruchi (h priorem add. m 2) AG, cerucae G, 496 aequora M, aequore rell., 497 inque ABEGR, natent Mi, 499 mare (s. s, i) M, crebrius G (longis g), ignes G, 500 ut ABiV (et v), classem a, 502 aetherio M (— rii Stht), aerio AVGR, decurrere AG, 503 atque — solo I. Serv. A. VII. 142, toto BEUT, 504 paulum clausa AUGT, causa {del. I) U, ab illa U (corr. m 2), 505 temptare cladis Bi, leg. et clausus U supra cladis, 506 insomnis M, carinas B, 507 felicibus AUT, 509 nunc - muris (511) 1. Serv. A. XI. 262, nunc MUG, tunc m AEbVugc.

492 „Iunctis in bella carinis" vulgo ob- lerrimo motu, proxima illustrans, videtur.

scura sententia. Ex AG recepi cunctis. Id Tertium comparationis est celeritas sparsi

in Cortianis quibusdam inventum non ignis et solo aere (vapore, aere calido)

intellegit Burm. et tamen recte et per- propagati. Ceterum fulmen est Lucano et

spicuo dictum fatebitur qui considerat Senecae aer ardens nubibus expressus. De

„cunctis carinis inmitti faces" minime fulgoribus Seneca N. Q. I. 15. 2 „ex his

durum esse, hoc autem addito in vela ma- fulgoribus quaedam praeceps eunt, similes

gis definiri, quasi „in cunctarum vela". (corr. similia) prosilientibus stellis." Horum

alimentum est aer, ib. Materia sc. solida. 499 Vaporibus diuturno calore et siccitate. Cf. ad IX. 588. Vapores qui exhalantur ex ^^- Decurrere etsi ad naturam fulminis

corporibus sub radiis solis pro ipso calore exprimendam sit aptius (sic AG), taraen dicuntur. postponendum visum est, quod verbum

discurrere accommodatum est ad rem illu-

501 Tecfa h. 1. culmina domorum, paulo stratam, flamma ab uno ad alterum aedi- ante aedificia ipsa. ficium discurrit.

502 Fulmen aut fulgur (weerlicht) cadu- ^^4 „Clausa ab aula" ab obsidione regiae. cum dicit, non stellam caducam; lampas ^^^^'^ infligendae Alexandrinis; requiem, de fulmine poetae Graeci (Euripides et ^^^^^ ^®^^^^ obsidio dabat, non perdidit. Aeschylus) saepius usurpant, et sic intel- 509 Nunc ex oppositione cum quondam, lexit Servius A. VII. 142. Sulcus est via aliona ab h. 1. natum videtur. Manifesto inter nubes, quam percurrere fulmen cc- per insula quondam narratio incipit.

250

M. ANNAEl LUCANI

In medio stetit illa mari, sub tempore vatis sio

Proteos: at nunc est Pellaeis proxima muris.

Illa duci geminos bellorum praestitit usus:

Abstulit excursus et fauces aequoris hosti;

Caesaris auxiliis aditus et libera ponti

Ostia permisit. Nec poenas inde Pothini 515

Distulit ulterius; sed non qua debuit ira,

Non cruce, non flammis rapuit, non dente ferarum;

Heu facinus! gladio cervix male caesa pependit:

Magni morte perit ! — Nec non, subrepta paratis

A famulo Ganymede dolis, pervenit ad hostes 520

Caesaris Arsinoe: quae castra carentia rege,

Ut proles Lagea, tenet, famulumque tyranni

Terribilem iusto transegit Achillea ferro.

510 m marg. G, 511 pellaeis est Serv., est del. 1 m. A, laeis s. s. g (lageis) U, 512 duo Ri, bellorum MUG, ad bellum AVRg, 514 Caesar et OCT, auxiliis aditus.

libera.. ponti hostia MBG (BG sine lac), auxiliis ut vidit AVUTgc, 515 imissit

(permisit Stht) nec poenas inde pothini M, pormisset BG, ostia non fatum meriti

poenasque Pothini AbEVUGR, et poenas B. unde B, factum VU, 516 qua non EGT, 517 avido AVgR, rapuit MBvU (ex rapiet corr. u) GT, 519 subrecta (ex surrepta corr.) V, 520 dolus T. 521 arsenoae AB, arsenoe RT, 522 fam. - ferro (523) 1. Prisc. 277.13 H, tirannis R, 523 iusso aut iussu Prisc, achillae Prisc 234 H.

514, 515. Duae conformationes versus rius membri Caesaris auxiliis. — In M

apparent e var. lect.: „Caesaris (libri: Cae- sar et) auxiliis aditus ac libera ponti" sic fere MBG et „Caesar et auxiliis ut vidit libora ponti" reliqui. Ex his altera exsti- tisse videtur e correctione falsa; Caesaris corruptum erat in Caesar et; sic Caesar subiectum fiebat ad absliiUt et adifus pen- debat a permisU. At a permisit non apte pendet illud, quasi Caesar exorandus fuisset ut sua auxilia admitteret. Parum concimmm est etiam (512): „illa duci prae- stitit usus, abstulit dw.t- (Caesar)." — Altora loci forma „Caesar et auxiliis ut vidit libera ponti" continuata est sic: „ostia, non fatum (sic pro j)ermisit scriptum) nieriti poenasquo Pothini | distulit" i. e. non fatum moriti fatum distulit", ubi duae res copulantur alienae inter se „liber aditus ad portum" et „fatum Pothini", quasi retardata esset eius mors portu clauso. Quo fit etiam, ut „gemini usus", quos praostitit Pharos, obscurentur; prior uMlitas erat quod oxitus hosti erat clau- suM, aitora quod auxilia liboro commeare ad Caesarcm potorant. Ilot; postorius iatn copulatur parum apto cum poona Pothini. Omnibus occurrit difficultatibus Cantori coniectura Cacsaris cum lectionc MB(J permisit ab eo recepta; unum tantnui ollVndit, non vahlo gravo, asyndotoii altt;-

indicia sunt lacunae quae supra notavi et liostia cum superiore versu coniunctum. Videtur locus in exemplari poetae lacuno- t.us fuisse. Caesar et Hos., reliqua ut supra. ITeinsium p. 197 sciens praetereo. — De morto Pothini, qui se amicum Caesaris simulabat cf. Caes. Civ. III fin.

518 „Heu facinus" quod interficiebatur morte Pumpeii, gladio (519). Tragoedias excitat, ut aliquid certe possit in Caesare vituperare. Versum expellit Heins. p. 198. Cf. Burm. Sylloge Epist. III. 458 et V. 518.

519 Caesar Civ. lil. 112. 9 „filia minor Ptolomaei regis (Arsinoe) — ad Achillam se ex regla traiecit, unaque belluni admi- nistrare coepit".

521 Rursus comparent vestigia Livii. Schol. Vratislav. (i. e. Guil. Capollas de Auletta vir doctus saec. XV, qui antiquos fontcs habuisse videtur, cf. Weber UI p. XXXII) post alia: haoc (Arsinoe) Achil- lam peremit et exercitum sola liabuit. Hunc Ganymodem Caesar Aegypto domita in triumphuni duxit; ita habetur pcr Livium in XIV (lege IV) libro belli civilis (= 1. CXII). Cf. etiam Scholion ap. Oud. Dio C. XLH. 40.

02 i „Transegit" i. q. transigondum cura-

PHARS. LiB. X. 510 — 543. 251

Altera, Magne, tuis iam victima mittitur umibris: Nec satis hoc Fortuna putat. Procul absit, ut ista 525 Vindictae sit summa tuae. Non ipse tyrannus Sufficit in poenas, non omnis regia Lagi, Dum patrii veniant in viscera Caesaris enses, Magnus inultus erit. Sed non auctore furoris Sublato cecidit rabies, nam rursus in arma 530

Auspiciis Ganymedis eunt ac multa secundo Proelia Marte gerunt. Potuit discrimine summo Caesaris, una dies in famam et saecula mitti.

Molis in exiguae spatio stipantibus armis, Dum parat in vacuas Martem transferre carinas 535 Dux Latius, tota subito formidine belli Cingitur: hinc densae praetexunt littora classes, Hinc tergo insultant pedites, via nulla salutis, Non fuga, non virtus, vix spes quoque mortis honestae. Non acie fusa, nec magnae stragis acervis 540

Vincendus tunc Caesar erat, sed sanguine nullo. Captus sorte loci pendet, dubiusne timeret, Optaretne mori. Respexit in agmine denso

524 tuis en vict. g, 525 hoc om. M, s. s. m, ut instar Ei, 526 tyrrannus M, 527 regia lagil. CGl. V, 142 et 240 regia M, 528 veniant in viscera Caesaris enses M, qui usque acl finem par/em versuum in rasura scriptam habet, 529—532 parlim evanida M, 530 non rursus Bu, 531 suspicys E, 532 nullo V (summo v) gR, magno G, 534-546 parfim emnida M exiguo BEGT, 535 paret (s. s. at) A, 536 subito AEURT, subitus V, subitus (s. in ras.) M (subito Stht), subiti G, 537 ense U, 538 hinc — saluti {sic) ]. Aldhelmus p. 231.2G .G 519 M), M ut vulgo (p. non ulla, ut vid. Sthto), 539 nec spes G, 540 non magnae V, acervi B, acervo AbEVG, acervis URgAM (? cf. ad 528). Nec magna est . . . gis acervis u, 541 vinccndus iam V, 542 dubiosne Mi, meret Bj, 543 obtaretne A.

vit, sic enim referunt auctores ad 521 lau- 542 Timeret supplendum „et fugeret".

dati. Accusativus tanquam ab JixiUsug. Militi timor includit fugam, Homero <p6[io;

_„„ T^ ^ •■ a • ^ . est fuga, Spartanis 6 tgsaag qui fugit.

628 Patrii opp. exteri non patriae, nec t^. ^ •' ^ ,. .. jc

p , ^^ x- j Diversus usus eat verbi timere apud Sene-

cam, cf. Gron. ad Herc. Oet. 269.

^S^ „Discrimine summo" magno quod

Caesar incucurrit periculo, si Caesar caesus „ _ .... o, , , -r-r

esset, potuisset illo dies in perpotuum ^^^ „Rospexit» Schol. Voss. „Sensus hic

momorabilis esso. „Discr. parvo" Heins. ^«^^ reni^exit Caesar ad Scaevam et ad

teste Burra., in Advv. p. 198 meraorat ^^"^P°^' Epulamne, tuos; et haec cogitans

„discr. mdlo"; quid velit, non liquet. „Una ^'"^^^ .^^^*^^er diraicavit". Quasi locus esset

dies" Caesaris, certe una, fatalis. reramiscendi! Inventa est haec mterpre-

tatio, ne locus pugnaret cum VI. 2o5, ubi

536 Snbifus Heins. ex Vosslano 1: quae tela Scaevae suspendunt eius sodales, unde

auctoritas non sufficit dissentientibus reli- tamcn non sequitur, eum mortuum esso,

quis, subito Heitl. 1. 1. p. 1-56; subitiis Hos. cf. ad i. 1. Caesar Civ. III. 53 eum super-

nec dubium quin possit dici. fuisso testatur.

252 M. ANNAEI LUCANI L113. X. 544 — 54t3.

Scaevam, perpetuae rneritum iam nomina famae

Ad campos, Epidamne, tuos, ubi solus apertis 545

Obsedit muris calcantem maenia Magnum.

544 nomine T, 545 opidamne A, epidaune V, epidane T,

Siibscriptioin M: Paulus Constantinopolitanus emendavi manu mea solus | mannei

LUCANI EXPLICIT LIBER X L , . . TI VITA ET PFECTURA | SCPTORI & FORTUNA.

Paulus — soLus ut supra U. Mannei , Lucani .civilis belli liber .. EXPLicit U. Vid. vol. l. p. XXXIV sq.

54G OhsedV. Circumvallatione, ad quam batur a Scaeva. Obsedit igitur i. q. fecit ut casttillum Scaevae pertinebat, clausus erat obsideretur. „Calcantem raaenia" int. de Poinpeius, muros perfregcrat, sed retine- propugnaculis.

I

C0NSPECTU8 PHARSALIAE. ')

I Causae et origo belli civilis (1—182)

Caesar Rubicone traiecto Ariminum occupat( — 260). a. 49 a. c. lo/ii lan.

(v 218^

Tribuni Caesarem conveniunt (261 sqq.).

Populi Galliae evocati (392—465).

Roma consternata. Arruns sacrificat. Figulus 17 lan.

(V. 489)

et matrona futura usque ad Philippos prae- dicunt (466—695 fin.)

II Romae lamentationes matronarum et senum

(-66). Horrores belli Mariani a sene Romano de-

scripti(- 233). Cato M. Bruto exponit cur Pompeium sequa-

tur(- 325). Marciara mortuo Hortensio ad se fugientem domo sua uxorem recipit (— 879). Mores Catonis (380—391). Pompeius Capuae belli sedem collocat (392). Descriptio Italiae (396 — 438). Apenninus eam „erigit" ot irrigat. Caesar Etruriam, Umbriam, Picenum occupat de- victis aliis et Domitio, quem Corfinii captum dimittit (— 525), quo facto: Pompeius Brundisium concedit, unde frustra a

') Quo magis rerum capita in oculos incurrant, graviora loco distincta sunt, levia omissa.

254

CONSPECTUS PHARSALIAE..

Caosare obsessus in Graeciam evadit (— 736, (fin.).

17 Mart.

III Somnium Pompeii (— 40). Appellit in Epi-

rum (43). Romam Caesar occupat et diripit aerarium (— 168). In Epiro Pompeius colligit vires, recensus copia-

rum(- 297). Caesar frustra auditis legatis Massiliensium (305 — 372), urbem obsidet, quae res cum traheretur, ipse ante expugnationem urbis in Hispaniam "^- Apriii exeunte. tendit (453); ad Massiliam varia fortuna pug- natur (- 508).

Sacra silva excisa 399 sqq. Pugna navalis ad Stoechadas, in qua vincit D. Brutus Caesaris legatus (— 762 fin.).

IV Bellum Afranianum (— 401).

In Illyrico Volteius cum suis victi a Pompeianis

voluntaria morte occumbunt (— 580). Curio in Africa victus a luba interficitur ( - 780). Epiphonema ad Curionem (698 — 824, fin.).

secundum Luc. m. Martio susceptum, re vera tribus men- sibus post cf. ad IV. 4 et Exc. ad IV. d. 15 m. lunii, ad IV 62o.

V Lentulus consul in Macedonia senatum habet, a m. Decembr. 49,

paulo ante KaL lan. quo Pompeius belU dux dicitur (- 64).

48, cf. V. 6.

Appius (A. Claudius cons. a. 54) consuHt

oraculum Delphicum de sua sorte (— 236).

Caesar ex Hispania reversus compescit mihtes

rebellantes prope Placentiam (— 380). Habitis comitiis consularibus, quibus ipse dictator creatur, Brundisio cum exercitu in Epirum tra- icit et ad Apsum fl. castra locat (— 475). Frustra M. Antonium expectans lembo trai- cere in ItaHam conatur, tempestate ro- pulsus (- 702). Antonius transmissas in Epirum copias cum Cae- sare iungit (— 721).

Pompeius CorneUam Lesbon aniandat ( fin.).

81

0»

treatus m. lanuario a. 48 (Feriao Latinae V. 400) traicit hieme otianitunc cf. 407.

CONSPECTUS PHARSALIAE. 255

VI Bellum Dynhacliinum. Pompeius operibus Caesaris

inclusus, perfringere conatus prohibetur a Scaeva centurione (— 262). AUbi paulo post Pompeius perrumpit et Caesa-

rem repellit (— 313). Bellum in Thessaliam translatum (— 332). Thessalia describitur (313 — 412). S. Pompeius avidus noscendi futura consuUtma- gam Thessalam Erichthonem. Necyomantia (- 830, fin.).

VII ProeUum Pharsalicum (1—585). 9 ^ug. 48

Vespera praegressa somnium Pompeio obla-

tum (1 — 44). Ciceronis oratio et Pompeii responsum (60 —

150). Prodigia in Pharsalico campo et Italia ( — 213). M. Brutus intentus Caesaris iugulo fato im-

peditur (586, sqq.). Caesar Domitium caedit (597 — 616). Fuga Pompeii (647—727).

Caesar invadit castra Pompeii et insultat

victis (- 846).

VlllPompeius evadit Lesbum et cum uxore petit aequinoctio autum

nali V. 468: 21 Sept.

Aegyptum (1 — 471). (vuigo 28 s.)

Congressus cum uxore (50 — 108). Concilium Celendris habitum (256—455). Pompeius prope Pelusium dolo e nave sua ab ductus ab Achilla iugulatur ( - 636).

Concilium regis Ptolemaei habitum in monte

Casio, prope Pelusium (472 — 535). Corneliae luctus (627 sqq.). Cordus comburit corpus et ossa legit (712 —

822). Apostrophe ad Aegyptum ( — fin.).

IX Cornelia cum Sexto aufugit Cyprum et inde in Africam ad castra Catonis (— 217). Pompeii apotheosis (1 — 18). Luctus de Pompeio renovatus 167 sqq.

256 CONSPECTUS PHARSALIAE.

Epicaedium a Catone pronuntiatum (186—214). Cato captis Cyrenis per descrtum cum exercitu Leptin tendit (295—949).

Cilicum discessus duce Tarchondimoto (215 —

294). Syrtes (294—318). Tritonis (319 sqq.). Africa (411-497). Ammonis oraculum (511 — 586). Serpentes venefici (619—941). Caesar in Aegyptum Pompeium insequitur et mortuum comperit (— 1108 fin.). Yisit Troadem (950 sqq.)

X Cleopatra, impetrata Caesaris gratia eum convivio excipit (— 831).

Alexandri M. sepulcrum (— 52). Acoreus de Nilo (193 sqq.). Caesar ab Achilla et Pothino obsessus incensa hostili classe et urbe sibi consuht (332 — 505). Pothini ad Achillam oratio (352—398). Pharos a Caesare occupata (504—546). Interemptis Pothino et Achilla novum pericuhuii imminet a Ganymede et Arsinoe (— fin.).

EX SUETONII VITA LUCANI

QUAE EXTANT.

[M. Annaeus Lucanus Cordubensis] prima ingenii experimenta in ^) Neronis laudibus dedit quinquennalium ^) certamine, dein civile bellum, quod a ^) Pompeio et Caesare gestum est, recitavit ^) . . . ut praefatione quadam aetatem et initia sua cum Vergilio con- parans ausus sit dicere „et quantum mihi restat ad Culicem!" ^). Hic initio adulescentiae, cum ob infestum matrimonium ^) patrem suum ruri agere longissime cognovisset ^) . . . revocatus Athenis a Nerone cohortique amicorum additus atque etiam quaestura honoratus. Non tamen permansit in gratia, siquidem aegre fe- rens <quod Nero se> ^) recitante subito ac nulla nisi refrige-

Vitam hanc ediderunt C. F. Weber, Vitae M. Annaei Lucani, part. I, progr. Marburg., 1856, Eeifferscheid, Suetoni Tranqu. reliquiae, Lips. 1860, p. 50 sqq. 392 sqq., Usener, Comm. Bern. 1869, p. 3 sqq., H. Genthe, de vita Lucani, Ho- sius p. 332 sqq. Codicibus a ReiJ'. et JJs. adhibitis addidi Dav. (D) et Cassellanum (K). Fariae lectiones horum codd.\ M (Montep.) BC (= Bern. 45 et 370) P (Parisini 7502) S (Sixiani) item codd. KD delectnm dedi. Suetonio haec vita inde a Scaligero adscribitur ab Oad., reliquis. Cf. Ritschl. Parerg. p. 617 sqq., Reifferscheid, 1. 1. p. 367 sqq., Weber \. 1. p. 5. Dictionem cum Suetoniana convenire demonsirat Weher l. l. p. 6.

^) in om. K.

2) sic M, quinquennali rell.

■^) cum libri, cum Pompeio a Caesare Oud.

^*) lacunae signa in libris desunt ; Brixiensis eam explet verbis qui tantae levitatis et immoderatae linguae fuit, et inde Oud.; excidisse videtur notatio aetatis poetae.

^) i. e. ad annum^ quo Vergilius Culicem composuit, ex probibili coniectura Ribbeckii Jpp. Verg. p. 19 vicesimum sextum. Statius in Genethliaco Lucani Silv, II. 7.73: „haec (Pharsaliam) primo iuvenis canes sub aevo, | ante annos culicis Maroniani".

^J infestum matri animum Usener.

^) cum ob — longissime om. K. , indicia lacunae in codd. desunt.

^) quod Nero se suppl. Reiffersch., recitantes KDS recitante se Oud.

17*

258 EX SUETONII VITA LUCANI.

randi ^) sui causa indicto '^) senatu recessisset, neque verbis adversus principem neque factis excitantibus ^') post haec tern- peravit adeo ut quondam in latrinis publicis clariore '"^) crepitu *^) ventris emisso ^^) hemistichium Neronis magna consessorum fuga '■') pronuntiarit : ,,sub terris tonuisse putes." Sed et famoso carmine cum ipsum tum potentissimos amicorum gravissime proscidit. Ad extremum paene signifer Pisonianae coniurationis extitit, multus ^^) in gloria tyrannicidarum palam praedicanda ^") ac plenus minarum, usque eo intemperans, ut Caesaris caput '^) . . . proximo cuique iactaret. Verum detecta coniuratione nequaquam parem animi constantiam praestitit; facile enim confessus et ad humillimas devolutus preces matrem quoque innoxiam inter socios nominavit, sperans inpietatem sibi apud parricidam prin- cipem profuturam. Inpetrato autem mortis arbitrio libero codi- cillos ad patrem ^^) corrigendis quibusdam versibus suis exara- vit, epulatusque largiter bracchia ad secandas venas praebuit medico. Poemata ^°) eius etiam ^') praelegi memini, confici ^^) vero ac proponi venalia ^^) non tantum operose et dihgenter, sed inepte quoque.

^) cf. SueL Claud. 41 „refrigeraius'^ in recitatione.

'") indicta edd. veteres; indicto senatu mi/ii suspecia.

^') excitantibus 0. lahn, extantibus libri. Belet Sieinliart.

'2) clamore D, vett. edd.

^■') cum ante crepitu add. libri; strepitu KCS.

^**) emissi libri; scripsi emisso deleto cum; omitiit Reiff.

^*) [fuga] facta D, pronuntiavit id., facta addendum aut cum ante consessorum; cu sessorum MBP.

^•^J multus B ea- corr., multum D, multis rell., corr. Graevius.

'") praedicenda codd , corr. Groiius.

'^) deesse aliquid post caput vidit Genthe.

'^) fratrem Osannus ex coni.

^°) poemata ot sqq. ad fin. destcni in D.

-') post mortem e.vcidisse puiat Jleinric/nus, sine causa idonea, si haec sunt Sue- tonii verba.

^^) conscribi Burm.

-■') praeposita venalia K. veno ac p. [v.] Weber, ac veno proponi [venalia] Usener colt. Tacit. Ann. XIV. 15 „et posita veno irritamenta luxui", post vero: exompla crcidisse puiai lleinrich. Reliquis non muiatis pro venalia scribendnm puio: volumina. Ornata fjosi quoquo foriasse e.vcidit, etsi in ?iegteffeniiore sermone adverbia cum confici iungi possunt. Est autem haec vita non integra sed c Suetonio coniracta. Inscriptionem in D „ex dimidiato codico particula ad poetae huius vitam pertinens Hnmi)ta" refero ad morein librariorum, veluti in MK, Vharsaliam in duo volumina I— VI, VII— X dividrndi.

I

(VACCAE) VITA LUCANI. 259

LUCANI VITA

EX COMMENTARIO ANTIQUI8SIM0 (VACCAE).

M. Annaeus Lucanus patrem habuit M. Annaeum Melam ') ex provincia Baetica Hispaniae ulterioris ^), Cordubensem, equitem Romanum illustrem inter suos, notum Komae et propter Senecam fratrem, clarum per omnes virtutes virum, et propter studium vitae quietioris, quod sequens magis a turba recedebat, <at> minus latebat ^). Matrem habuit et regionis eiusdem et urbis, Aciham nomine, Acilii Lucani filiam, oratoris, operae apud pro- consules frequentis et apUd clarissimos viros non nullius ingenii; adeo non improbandus, ut in scriptis aliquibus hodieque duret eius memoria, cuius cognomen huic ^) inditum apparet. Natus est III Non. Novembres 0, Caesare [Augusto] ^) Germanico II L. Apronio '') Caesiano conss. Sed in patria sua non valuit educari, fatorum, credo, decretis, ut id ingenium, quod orbem fama sui impleturum cresceret ^), in domina mundi aleretur urbe. Octavum enim mensem agens Romam translatus est. Ac ne dispar eventus in eo narraretur eius, qui in Hesiodo

f^ifam hanc ex irihus codd. saec. XI — XIII: Monacensi (Mon.) Bernensi (B) et Wallersteinensi (W) edidit C. F. fVeber, progr. Marbiirg. 1856, et inde Reifferscheid, Suet. Rell. p. 76 sqq. et Hosius. Contuli Daventriensem {D). In antiquissimis editt. iam extat. Vaccae „expositoris" Lucani saec. VI (?) hcinc esse coniecit Web. 1. 1. p. 15, editionis vol. III p. iv, quia scholia in Lucanum [in quibus aliquoties Vacca laudatur) sint Vaccae omnia hisque in codd. multis vita haec praeposita sit. Idem sententiam retractat et Vaccam ad saec. III vel IV referty aeque incerta suspitione usus, de duplici Pharsaliae exordio p. 11.

') De eo cf. Tac. Ann. XVI. 17. Pro ulterioris vulgo: interioris. -) Stemma Annaeorum :

M. Annaeus Seneca (rhetor), uxor Helvia

1. M. Annaeus Novatus, 2. L. Annaeus Seneca 3. M. Annaeus Mela, uxor Aeilia a (L.) lunio Gallione (philosophus) I

adoptatus dictus est Lucanus

L. lunius Gallio ^) codd. praeter B addunt poetae. ■*) Augusto etiam D, seclusit Reifif. ^) Apronio Weber, libri: primo (a° 792/39). ^) et add. codd. praeter Mon.

260 (vaccae) vita lucani.

refertur, cum opinio hunc ^) non dissimilis maneret, cunas infantis, quibus ferebatur, apes circumvolarunt osque insedere ^) complures, aut dulcem iam tum spiritum eius ^) haurientes, aut facundum et, qualem nunc existimamus '"), significantes. A ") praeceptoribus tunc eminentissimis est eruditus eosque intra breve temporis spatium ingenio adaequavit, una vero studentes superavit profectibus. Declamavit et Graece et Latine cum magna admiratione audientium. Ob quod puerili mutato in senatorium cultum et in notitiam Caesaris Neronis facile pervenit et honore vixdum aetati debito ^^) dignus iudicatus est. Gessit autem quaesturam, in qua cum collegis more tunc usitato munus gladiatorium edidit secundo populi favore. Sacer- dotium etiam accepit auguratus. Equidem hactenus tcmpora habuit secunda. Quae sequuntur autem, mutata invidia et odio Neronis, <quae> ipsi exitium, domesticis luctum miserabilem attulerunt. Cum inter amicos enim Caesaris tam. conspicuus fieret profectus <eius> *•''), in poetica frequenter offendebat *''), quippe et certa- mine penteterico *^) acto in Pompeii theatro, laudibus reci- tatis in Neronem '^), fuerat coronatus, et ex tempore Orphea scriptum '"^ in experimentum adversum '^) complures ediderat poetas, et tres ^^) libros, quales videmus. Qua re inimicum sibi fecit imperatorem '^^). Quo ambitiosa vanitate ^') non ho-

"^) hunc Reif, libri: taiic.

") insidere libri el llos., insedero H^eb., Reijff^.

^) haurientis Reiff. cum Mon., reliqui codd. iuhaurientes.

'*>) sic D cum veft. edd., relL: aestimamus.

•') a om. codd.

'") Aetas quaestoria sub Impp. 25"* annus, subinde maturior.

'•'') eius add. Reijf., profectibus e.c coni. Web.

'*) Codd. ostendebatur aut (BD) oftendebatur, quod Ileiff. tenet addito'. Nero.

*^) sic B, reliqui codd. pentaterico.

'^) laudibus recitante Nerone D et vett. edd. : veram lectionem Web. restituit ex Mon. HW; laureis jno laudibus Taberii est inventum.

''') ex tempore iu7ifj. cum scriptum.

'■') ac verum D c. rell. codd., emendavit Web.

^^) ceteros coni. jyeb. ratus haec perttnere ad omnes libros qui raccae tempore exta- bant, fere = quos novimus ; sed collatis verbis infra scriptis: reliqui enim eeptem belli civilis vulfjo de Pharsaliae libris atji statuitiir. (^uales videmus scH. emendatos ; oppusiti septem libri non emendati a poeta, vid. infra.

^^ quare — imperatorem ow. D.

3») unitato W, imitanto BD.

(vaccae) vita lucani. 261

ininum tantum, sed et artium sibi principatum vindicante, interdictum est ei poetica, interdictum est etiam causarum acti- onibus. Hoc factum Caesaris iuvenili aestimans animi ardore speransque ultionem, a coniuratis in caedem Neronis socius adsumptus est, sed parum fauste. Deceptus ^-) enim a Pisone et consularibus aliisque praetura perfunctis illustribus viris, dum vindictam expetit, in mortem irruit. Nam sua sponte coactus vita excedere, venas sibi praecidit periitque '^^) prid. Kal. Maias Attico Vestino et Nerva Silano coss., XXVI '^'*) aetatis annum agens, non sine iactura utilitatis cum patriae, quae tantam imma- ture amisit indolem, tum studiorum quoque. Reliqui enim VII belli civilis libri locum calumniantibus tanquam mendosi non darent, qui, tametsi sub vero crimine, non egent ^^) patrocinio; in eisdem dici quod in Ovidii libris praescribitur, potest: „emen- daturus, si licuisset, erat". Exstant eius complures et alii, ut Iliacon ^^), Saturnalia, Catachthonion ^'^), Silvarum X, tragoedia Medea iinperfccta, salticae fabulae XIV ^^) et Appammate ^^), prosa orationes in Octavium Sagittam et pro eo ^^), de incendio Urbis ^O, epistularum ^^) ex Campania, non fastidiendi quidem omnes, tales tamen ut belli civilis videantur accessio.

22) est add. JD et vulpo edUores.

-3) A. u. 818/65.

2'») XXVII libri, Mon. XXVIII, corr. Hanke; Luc. nafus III Nonas Nov. a. 792, mense Aprili ezeunfe a. 818 26 annos nondum expleverat.

"^) qui — non egent om. Mon., eorum loco: h d, i. q. hic deest.

-^) Stat. Silv. II. 7. 54—56.

'"^) Mon. y.atax^oriov', reliqui variis modis corrupti. Orphei descensus ad inferos fortasse significatur. Cf. Statius l. l. v. 57.

-^) salaticae facies D.

"^^) et appamata Mon. vulgo: hippammata, emendatio incerta; [et] epigrammata Reiff., et alia poemata dartault, et (ac) poematia Jeep; ad rem equestrem Neronis pertinere coniicit JFeder', hypomnemata Gyraldus. Omnia incerta. Mon. optimi cod. lectio erat repraesentanda. Prox. versu libri orationem.

•■'0) eodem inc. codd. Cf Tac. A. XIII. 44.

•^') de incendio urbis Stat. I. 1. 60, sq.

^") Excidit liber aut sim.

262 VITA LUCANI E VOSS. B{U).

LUCANI VITA

E VOSSIANO SECUNDO (U).

Lucanus iste Hispanus genere, Cordubensis fuit regione, digni- tate vero et eruditione Romanus, qui primo apud Imperatorem Neronem maximum potuit, adeo ut etiam de componendis ver- sibus nonnumquam inter se contenderent. Sed postea accusatus est, quod consensisset factae coniurationi contra Imperatorem. Curaque non inveniretur in eo talis constantia, qualis putabatur — nam et cito obiectum ^) sibi crimen prodidit et matrem, quae innocens erat, accusavit, quod particeps coniurationis fuisset — morti adiudicatus est data sibi optione mortis, ut qua vellet morte periret. Qui largiter epulatus iussit sibi archiatrum accer- siri ^) et incisis omnibus venis corporis periit. Unde morte prae- occupatus quaedam, quae inchoaverat, imperfecta reliquit. Nam mortem Pompeii atque Catonis descripsit. Libellos etiam suos inemendatos avunculo ^) suo Senecae, ut eos emendaret, tradidit.

Sciendum quia primo iste liber a Lucano non ita ^) est inchoatus sed taliter: „Quis furor, o cives, quae tanta licentia ^'') ferri." Seneca autem, qui fuit avunculus eius, quia ex abrupto inchoabat, hos septem versus addidit: „Bella per Emathios" usque „et pila minantia pilis" ^).

Haec vita edita est a C. F. Webero, Progr. Acad. Marburgeusis a. 1858 (Vitarum M. Annaei Lucani part. 3) et C. M. Francken, Mnemosyne XVI (1888) p. 394 sq. Invenitur in folio 46, ultimo codicis et aggliitinato, scripta manu saec. X.

') 1* m. : obiecto.

2) MS. accessiri; infinitivus 4°* coni. Iiuius verbi esse videtur accersiri aut arcessiri.

^) Immo: patruo.

^*) Ilaec: sciendum et rell. partem efficiebant commentarii ad initium I libri, cum quo haec vita coniuncta est. !

*) ('orr. in: licencia.

^) Fabulam hanc aliquatenus defendit Weber, dum pro philosopho Stmeca, iam ante i Lucanum mortuo, eius patrem Melam parum probabiliter substituit, de dupl. Phars. ■ exordio p. 11.

EPITAPHION LUCANI. 263

EPITAPHION LUCANI 0-

Corduba me genuit, rapuit Nero, proelia dixi, Quae gessere pares, hinc socer inde gener.

Continuo numquam direxi carmina ductu,

Quae tractim serpant: plus mihi comma placet.

Fulminis in morem quae sunt miranda citentur: Haec vere rapiet dictio, quae feriet.

') Sic inscripti versus in codd. aut: Lucanus de semet ipso.

Versus hos ediderunt recentiori tempore H. Usener in Comm. Bern. p. 6, sq., Riese Anth. 668, Baehrens poet. Lat. min. V N° LXXIV, Hosius editionis p. 338. Extant in multis codd. etiam in antiqiiissimis MEVBG, item in A (Ashburnhamensi) et K (Cassellano), quorum [praeter B) novas collationes halui. Selectam varietatem addidi. In A versus hi scripti sunt manu saec. XI aut XII; primus ibi periit.

Versum 1 indicavit Usenerus apud Aldhelmum p. 240 G [p. 528 M) ; 1«"» et 2«"* idem in glossis Aurelianensibus cod. Lugdunensis. V. 3 derexi Baehrens. V. 4 serpant AG, Turicensis eaec XI, serpunt R Monac. saec. XI, serpat MEB, serpit KV, coma AE et alii. V. 5 variatur ut semper paenei fluminis, fulminis, hoc AEGKMVU alii. V. 6 vero U^VG, sapiat G, rapiet ex corr. A (1» m. sapiet); pro: feriet G et alii fieret: cf. Chatelain pl. CLVII (livr. 12, 1897).

Yersns hos Sidonii Apollinaris esse suspicatur Baehrens, quo vereor ut digni sint. Primi duo imitantur epitaphium Vergilii ap. Donatum Vita Verg. p. 63.7 (Reiff. Suet. Rell.): „Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc | Parthenope; cecini pascua rura duces", reUqui verbis obscuris, abstrusa nec apta sententia concepti sunt; hos (3 — 6) spurios putat Genthius de vita Lucani p. 33, versus 5,6 L. Spengehus, Usenerus. Auctor v. 3 significat sibi non placuisse carmina uno tenore dicta, sed incisa, i. e. particulatim divisa. Ad tractim cf. Luc. VII. 241 „exiguo tractu civiha beha" et adscripta. Comma technicum vocabulum de oratione (latine incisum ; oratio Kcxtcc %6fiiiccra opponitur periodo), hoc loco dicitur de materiae distributione, per particulas distributa, abrupta, id quod plane alienum ab epica vel historica poesi, cuius character est diegematicus, semper narrationem continuans, proinde etiam a Lucani carmine. Sed speciem tamen hoc iudicium habet, si Lucanum opponas Vergiho. VergiUus ut lenis fluvius tacito labitur amne, Lucanus tanquam torrens amat abrupta; in orationibus praecipue vin-

264 EPITAPHION LUCANI.

culum saepe desideratur; ab una ad alteram regionem subito transit. IUustratur sentontia v. 5 et 6, ubi flumbils plane absonum et contrarium superioribus. V. 6 raplet aptius est quam sapiet; nempe = ducet. Dictio quae ferit est quae subito sine praeparatione aut vinculo offertur inexpectata; talis rapit auditores. Exaggeratum iudicium hoc, et dignum est grammaticastro Lucanum admirante. — Versus spurios dicere hos, qui nullum auctorem mentiuntur, ineptum est; non ita discordant inter se ut unius auctoris esse non possint, sed transitus ad tertium est admodum laxus. Intellegetur e dictis mihi non probari Baehrensii lectionem v. 4 „quae tractim serpat, phis mihi comma placet", hoc pugnat cum significatione vocabuli comrna (quod feminini generis vult ut schema).

EPILOGUS

EX COD. 546 BIBLIOTHECA.E RICCAEDIANAE FOL. L. IV. 12.

Ponimus hic metam, ne vituperate poetam

Si finem posuit hic ubi non decuit. Qui quia lenonem monstravit esse Neronem

Illius gladium sensit ad exitium. Sic huius belli multi periere libelli:

Perscriptis decem sensit adesse necem.

Accepi ab amicissimo J. van der Vliet. Supra scriptum „in hoc auctor excu- satiir praeventus morte". V. 1 cod. po rm^ i. e. postremus manifesla corrup/ela. Vituperate ex necessitate prima producta ut miseriis et alia apud Claudium Marium Victorem, cf. etiam Mullerus de Re Metr. p. 440". Cod. vituperare. V. 4 cod. gra- dium, adesitium. V. 6 perscriptis v. d. Vliet; proscriptia cod.

INDBX ANNOTATIONIS ')

Ablativus consequentiae et qualitattspro attributo II. 185, VII. 241, X. 314 „ effectus leto pro : cum leto III

621. w de locis omisso in VIII. 108 abrupta conf. cum absumpta VI. 360 abscissus, abscisus VI. 473 abstineo = arceo IX. 1010 abstractum pro concreto : pugna pro pug-

nantes VII. 275, cf. bellum Absyrtus fluvius III. 460 accipio = probo IX. 179 accurrere — occurrere VIII. 205 accusativus verbalis: involvere globos et

simm. IV. 74, componere civem VII.

267, cf. persona; — eflfectus post pas-

sivum : excoqui aurum IX. 424 Achelous paene gener Oenei VI. 364 Acilius, miles Caesaris, a Lucano Mas-

siliensis dictus ut gratificetur Pom-

peio III. 609 actus — ictus III. 460, IX. 319 actus ap. gromaticos II. 89 ad in compositione = in superficie (adu-

rere) VIII. 690 addere, indere, subdere, tradere cum

significatione motus II. 279 adfigere — adfligere conff. III. 11 adhuc = etiamtunc VII. 209. adligare abs. doen verstijven II. 49,

IX. 487, 527

'; Numeri sunt annotationis.

adscensus — accensus conft'. III. 11 adsuesco et alia comp. transitive V. 776 adverbium (modo, simm.) pro attributo

VIII. 330, IX. 283 Aeneae lares IX. 990 Aetna et Henna confi". VI. 633 aer = odor IV. 488, X. 107 „ sagittae = aer motus a sagitta, im-

petus IX. 827 Africa, ambitus IX. 413 agnoscere — ac noscere VII. 462 Alani, antiquissima mentio VIII. 223 Alexander ubi sepultus X. 19

„ non penetravit ad Gengen

X. 32 alii = reliqui IX. 156 alio — alto VIII. 587 alienus = aversus V. 169 altius — artius III 516 ambitiosus = ostentationi inserviens, do-

mus X. 488. ammentare VI. 220

amphisibaena pro amphisbaena? IX. 719 anachronismus VI. 809, 619 anacoluthon III. 46, IX. 919 anaphorae genus quoddam VIII. 557 angere — tangere IX. 1052 annus pro annona III. 70 antenna VIII. 193 Anubis latrans VIII. 832 aperit — patefit IX. 777 apostrophe VIII. 43

18*

:it3()

INDEX.

arca IX. 10:i

Argos Amphilochicum et Peloponneaia-

cum conrt. VI. 3G3 arta — atra VI. 95 artare VIII. 655 arva — arta III. 516 arvum, vocabulum fere ignorant librarii

Lucani IX. 749 arx figurate VIII. 490 aspirata migrat in proximam syllabam

III. 273

astra — castra IX. 1 05 1

asyndeton II. 53, 571, V. 500, III. 191

IV. 242 (in expletiva sententia) at in exclamatione IV. 811 attractio inversa VI. 083 attributum cf. adverbium

au et o confiF. I. 16 avere — habere VIII. 585 averrere VI. 585

avertere = in suos usus convortere III. 150

B et V conff. VI. 382

Baotra Medorum sedes VIII. 299

M. Baebius discerptus II. 119 (p. ^l a)

basiliscus IX. 724

Batavus I. 431, IX. 903

Bebrycius VI. 382

Bellonarii I 566

bellum = proelium VII. 295, 523

= bellante8 VII. 041 Berenice urbs, Berenicis regio IX. 5 '4 breviloquentia: post Rubiconis aquas sc.

traiectas et simm II. 490,

VI. 145 „ omisso verbo dicendi

VIII. 414, 498 buceta ot buxeta IX. 185 *buroro, urere VII. 802.

C et t confusae VII. 702 cadere — calere IX 400 cadere de umbra = proici IX. 092 caelum = aer VII. 798 Oaesari malodicit Lucanns II. 139, cj* Acilins

Caesarem extoUit contra con.silium opo-

ris Lucanus IV. 47, III. 737. cantare = evocare VI. 705 cf. V. 394 caprificus pro inveterato malo VII. 856 „ et aliae arbores per radices

suas findunt lapides IX. 968 capulus pro vagina VII. 158 caput de ostio fiuminis II. 51, III. 202 cardo = meridianus circulus IV. 72, 671 Cato (sic Luc.) quamdiu per desertum

exercitum duxerit IX. 940, 949 Cethegus exertus II. 548, VI. 793 ceu — sive VIL 691, X. 158 Chalybes VI. 197 chersydros num diversus a chelydro

IX. 710 chronologica II 648, 691, IV. 4, excur-

8U8 ad 1. IV, IV. 528, VIII. 467 Cilices piratae quas in terraa misai a

Pompeio II. 579 circuire VI. 220 civilis = bellorum civilium (fata etc.)

VIIL 545, 603 civis invidiose IL 508 classis de una nave VIII. 575, 592 cludere IV. 370

- ducere VIII. 291 color IV. 207

colnmen = culmen VII. 592 cometes mutat regna I. 529 comparatio per ut adhaerens sententiae IV. 285, VIL 126, per non sic, non altius, simm. VIIT. 199 „ verba in comparatione ad

rem illustratam accommo- data L 102 (p. 1 a), II. 597 „ contracta I. 446 cf. 177

concipere pro recipere VII. 470 condere i. q. claudere, finire IL 577 condicio; indicativus condicionalis ut emt et simm. II. 017, IIL 76, VI. 606, VIII. 155 condicionalis sententia expressa duabus eontentiis paratacticis sine particula IV. 186

INDEX.

267

confertus — consertus III. 575, lY. 490 conflagratio mundi VI. 697, VII. 814 confragus VI. 126 conpensare viam = compendium viae

facere VIII. 249 conplodere manus II. 292 conponere se in aliquid, conponere ci-

vem, conpositus in aliquid IX. 116. consertus IV. 31. constratus currus I. 426 constructio dia fieaou III. 759. contra aliquem dicere pro: alicui ex

adverso IX. 122 Cornelia Pompeii insiraulata incestus

VIII. 102 Cornelius augur de pugna Pharsalica

VII. 192 Cordus — Codrus VIII. 715 corrigere — erigere VII. 141 cos et cautes VII. 139 crimen de homine VIII. 56 crocus in amphitheatris per statuas

sparsus IX. 808 Curio IV. 689 currus pro triumpho VII. 280, VIII.

808, IX. 72 Cyllenis harpe = Cyllenii, Mercurii IX 660 Cynosura VIII. 179

„ observata navigantibus III. 21 9

Dahao VII. 429

damnum — annum conff. III. 452 decurrere, militare verbum X. 238 defectus (partic.) = debilitatus I 695 deferre, depellere, detulit — depulit IV.

100 delectus an dilectus III. 181 Demogorgon VI. 697, 744 densus — tensus III. 531 dependere pro impendere VIII. 100 deprehendere = comperire IX. 826 depressus — deprensus VI. 505 derectus — decretus IX. 556; antiqua

orthographia pro directus IX. 675 derigare = rigidum facere? IX. 675,

VI. 88

dorigesco I. 246, II. 78

descendere ferro I. 31, cf. desidere

desidere — , descendere III. 630

destituere II. 728

devertere aliquem II. 470

di melius II. 537

Diana Nemorensis III. 84

Dipsus, fluv. in Cilicia VIII. 255

diribere V. 398

discutere VI. 83

distributiva pro cardinalibus VIII. 44")

diva adiective Praef. vol. II. p. iii — et

nulla conff. III. 314 divido — devincio conff. II. 1 1 L. Domitius Ahenobarbus II. 479 VII.

217, 600 donare = remittere IV^. 764, VII. 850 donec = quamdiu cum coni. II. 435 dorsum in littore (rif) IX. 323, 309 Dotion in Thessalia, Lucanus pro eo

Dorion VI. 352 Drusus, M. Livius Drusus VI. 796 ducere fluctus ad sidera I. 416 dum — cum YIII. 493. durare VII. 479.

E brevis in perf. — erunt IV. 771 effundere muros? I. 383 effusi campi, urbs = largi I. 605 egerere — erigere IV. 644

„ cavernis cineres et cavernas (ci-

nere) VI. 293 egredi aliquid pro adscendere VII. 594 elisio syllabae longae II. 377 en — in IIL 28 enumerationes in Lucano male structae

L 465, IL 364, IIL 191, VI. 368 Enyo — Erinys L 687, X. 50 Ennaeus, Hennaeus, Aetnaeus VI. 293. ergo initio sententiae, ut nempe IX. 55

„ ultima brevi et longa IX. 256 erepere aliquid III. 600 equus — eques VI. 82 es per aphaeresin 's VI. 616; es non

omittit Lucanus IX. 604

268

IxNDEX.

est in fine versuum II. 142. Omissum

II. 410, post ubi III. 430 et postpositivum VII. 244 etiamnunc, non etiamtunc Lucanus VII

057 evanescere de vino (verschalen) X. 106 evincere vulgo metaphorice, ad animum

relatum VII. 125 exagitare curas = excitare VIII. 44 excTdere, contrarium verbi incidere VI.

313 excivit — quaesivit II. 572, IV. 611 excutere alicui aliquid i. q. expellere, amovere I. 09 „ aliquem = eicere V. 209 (p.

191. b) exigere enses IV. 565 VIII. 056

„ pro agere, peragere (diem VIII.

376 exiit — excivit III. 112 exilio, perfectum exilii I. 438 exolvere = purgare VII. 262 exonerare aliquid IX. 880 exultare pro exundare IX. 798

Falernum in Aegypto maturatum X. 162

fata xTiqeq VI. 123

fastigium = niveau II. 6S4, IV. 295

fastibus pro fastis X. 187

ferire terga VIII. 6

„ claustra = attingere IX. 864 fetus — fecundus conff.? II. 389 lidere, spicula fidentia ferro? VIII 303 figere fligere conff. III 457. Vid. adfligere figura etymologica II. 32 fluere de sorponte III. 421, VI. 408 fluviduB VI. 89

fluvii = fluctus, fluenta VII. 224 fortuna, debet cuique partem sui VI. 4 frons = species IX. 207, 740, 106:^ fucus — sucus X. 128. fugit no8 res IV. 223 fulciri aliqua ro V 310 fulcit — fulgot X. 122. fulnien nubibus exprimitur I. 151

Galli (sacerdotes) I. 566 genetivus pretii VII. 280

qualitatis VIII. 158, 245 gentes populi exceptis Romanis I. 93 gerere — regere IV. 661 gerundivum post parcere et negare I.

147, IV. 804 glans liquefacto plumbo VII. 513 globi e muris obsessis devolvuntur 11.450 glossemate textus corruptus VII. 180 et

304 Graeca terminatio — on propter metrum

II. 466. gyrus equi VI. 87, 288

Habenas totas dare II. 500 habrotonum male adspiratur IX. 921 haec fem. plur. ap. Luc? VII. 387 harmonia praestabilita VI. 606, VIII. 569 haud, haut VI. 280 haurire, ignis haurit aliquem et: haurit

aliquis ignem X. 71 Hecate VI. 699. hemistichia ordinem mutarunt IX. 700

(col. b), X. 179 (col. b), V. 94 Herceus lupiter IX. 979 Herous ab Hero IX. 955 Hesione IX. 970 hexametri ultimum vocabulum sensu

cum proximo cohaeret VI. 761 hic = tunc VI. 29 hippomanes VI. 455 hodic asseverandi particula VII. 120, 257 horror terror VII. 773

I a libr&riis vocabulis praeflxum ut:

ispes, simm. X. 247 i '\n Pompei simm. pro I longa VIII.

161, Praef. vol. II. iacio, composita habent unam i cf. subicio iam non III. 228

„ in itineris enarratione III. 250 iamdudum = quamprimum II. 624, IV.

545 lanitor Orci diversus a Oerbero VI 702 ictue — actus III. 460, IX. 319

INDEX.

269

Ilium novum IX. 9

in comp. cum participiis subinde am-

biguam significationem habet VIII. 787,

IX. 852 in euro (ut: in oriente) pro: ab euro (?)

YIII. 111 incessere, perf. incessit V. 680 incassum et in casum II. 263 inde pro gen. part. VII. 585 indespectus locali sign. in quem non

despieitur VI. 748 indicere iter VI. 330

„ = nuntiare II. 4. Indorum mors voluntaria III. 238 inducere caliginem, simm. I. 543

„ adducere cutem IV. 288 cf. add. inermis num pro: impar gerendis armis

VIII. 525 infinitivus per epexegesin III. 595, 1. 424, constructus (perdant velle) IV. 280, 339, 354 „ subi.: „crescere cursus erat"

VI. 346 „ in exclamatione VI 725 „ post adiectiva IX. 1040 ingens c. genetivo VII. 271 inhibere remos et remis III. 659 inpellere bellum V. 830

„ = diruere VI. 122, inpulsus VI.

161, IX. 40 inpellit — inplevit I. 555 inpetere VI. 220, 304 inputare VIII. 657 inspirare aliquid VII. 768 inter de opportunitate (omstandigheid)

VIII. 402 intercludere animam IV. 367 intermanere abs. pernoctare VI. 47 interpolatio recepto vocabulo ex proximo

versu VII. 180 interrogatio recta pro obliqua in indi-

cativo I. 126, IX. 563 invadere arma I. 242, IX. 198 invidia = odium IX. 749 lonos VI. 401 ira — aura IV. 725

ire per omnes = celebrari X. 195 iubere, inf. act. sine obiecto post iubeo

V. 374, X. 347 iugulo provocare, quaerere IV. 275,

VII. 433 lulia filiam, non filium peperit I. 111,

IX. 1049, X. 77 iussa iusta III. 228 iusta dare IX. 68

iste = hic III. 125, V. 287, IX. 867 it in perfecto verborum eo et peto ex

iit contractum X. 282, cf. incesso

L — t conff. neclecto nec tecto II. 467

1 — r „ artius — altius III. 654

labor de luna eclipsin patiente VII. 4

late possidere VII. 419

latiaris — latialis I. 535.

Lentulus L. Cornelius Lentulus cons. a.

49 VII. 217 levare castra IV. 18, puppes IV. 418 Lethon fluvius IX. 355 librare, vibrare dist. III. 433 Libys-08 adi. IV. 613 limes linea parallela VII. 866 littus cf. dorsum Livius fons Lucani 11. 473, 593, III.

181, 339, 440 (V. 28, 29) V. 499,

VII. 326, Vm. 91, X. 472, 521 Lucanus, versus a L. moriente pronun-

tiati IX. 811. luere = absolvere IV. 243 (fin.)

M et n conff. III. 452 manes umbrae mortuorum etiam in in- feris VI. 599

„ Imperatorum VI. 809

„ in plur. de uno homine VIII. 834 = os8a IX. 1093 M. Marius Gratidianus II. 175 marmora — murmura IX. 349 Mars, Martis et mortis amator VIII. 364 materia et materies, VIII. 136 medius — mersus I. 260

„ media dicuntur quae rem quam-

piam mediam includuntlll. 275, IX. 122

•210

INDEX.

melius di 111.111

mens, mente = consilio VI. 1

mentior dominum V. 386

meridiaan cf. cardo

Merooticus — Mareoticus X. 117^

met (vosmet) numepici usurpent IX. 1081

Metellus, Q. Caecilius Metellus Pius.

Scipio, Pompeii socer ad II. 473, VIl.

217, 222 minaces oculi, corr. ex iacentes II. 20 mirari = stupere II. 27 momenta rerum, simm. VII. 117 mores accipere et simm. X. 328 mors — mos IX. 758 multum diversus et simm. IX. 190 mundus, sidera mundi VI. 816 mutare diem VIII. 217

„ — nutare conflf. II. 651

Nasamones IX. 448

n ante s thensaurus, formonsus alia

VIII. 48 ne breviter pro: timens ne IX. 52 ne interrogativum pro num, quisquamne

VIII. 31, X. 99 ne pro: ut non VII. 406 nec — neque I. 632, V. 348 necromantia VI. 619 negatio continuatur per alterum raem-

brum sine particula negativa II. 40,

364, 391, 439 et al. contra VIII. 627 negare de equo non obtemperante, de

terra sterili etc. VIII. 3 nempe — namque IV. 228 Nesis VI. 91 niger et ater dist. IX. 5

„ — piger ib. nimium — multum conff. II. 673 nocens pro noxius VIII. 484 nocturnus — nociturus IV. 329 nolet — non volet conff. II. 264 nomen — numen I. 608 nomcn libortatis = libertas II. 303

„ famao VI. 257, 605 nomina appositum ad Drusi (nominati-

vum) ot simm. 1. 310, \. 150

nomina, Torquata numina, homines quo-

rumnominaTorqnatosaequant VII. 584 non cum inf. pro vcrbo contrariae sig- nificationia IV. 753

„ pro in- III. 25, V. 58, VII. 805,

IX. 940 non = ne dicam VI 11. 554 notus flat ab aequatore, non ultra X. 50,

unsnvuTioi IX. 877 novatae significationes cf. iugum, capu-

lus, pessum, pavio, manes, indespec-

tus, abstineo nubes = vapor VI. 90

„ = velum, rete VI. 625 nudus de solo etc. II. 89 (p. 45") VI. 519 nullus = non VII. 25, 788 numerus de re vili II. 111 nunc — nunc VIII. 724 nupta translata limen II. 359 nusquam — numquam conff. II. 587 nutrimenta — instrumenta? IX. 70

0 finalis cf. Cato, ergo, Praef. vol. II. obstreperus? IX. 958 obvius VI. 3 Oenone IX. 973

omissio syllabae ante similem I. 31 omnis, per "omnes gladios simm. VI. 122 opponere — apponere VII. 567 orbis mensa /itovo^uXog rotunda IX. 430, X. 144

„ = populus, 8. imperium Eom. VII.

672 ordo verborum liberior II. 426, 548,

III. 679, V. 800, VIII 300 (apposita

includunt nomen, quod explicant), VIII.

343, IX. 193, X. 32 ordo, longus ordo = 1. militia (langzame

bevordering) VI. 145

P — v contV. : repclleret, revelleret II. 384 p ot t confusae VII. 451 Palinurus ot Paliurus IX, 42 Palladium IX. 990

par, de gladiatoribua, de Caesare et Pompeio VI. 3

INDEX.

271

par — paifc) IX. 45 Paraetonium X. 9'JO pareuthesia I. 102, III. 600 Parrha8iu3 quod Mercurii (Parrhasii) est

IX. 660 pars, easdem partes habere, dezelfde

afmeting hebhen VII. 633 partes facere IX. 97 participium pass. pro subst. abstracto I. 5 „ passivum in temporis aut fa-

cti definitione omissum (e. g, post Romam sc. conditam, Pompeius = interfectus P). 474, VII. 693, X. 103 n fut. act. propensionem signi-

ficat IV. 16, V. 367, IX. 717, condi- cionale IV. 318 parvum sanguinis? II. 128, parvus cruor

IV. 239, IX. 380 patere — petere VI. 139 patior om. me esse, posse pati V. 313 patronymica pro primitivis VIII. 407 pavio, pavi? V. 525 Penateasemperplur., etiam tugurii II. 384

Troiani IX. 990 penetrare transit. VIII. 215 Pelusiacus Canopus male iungit L. et

alii eius exemplo VIII. 543 pendi pro pependi II. 384 per te, omisso oro X. 370 perspectus substantivum dubium VI. 484 percussus — perculeus VII. 408 personae nomen pro eius qualitate: dux pro peritia ducis, simm. X. 134, VII. 267 perire = frustra esse VI. 134 pes, pedes navis VIII. 185 pessum VII. 162, VIII. 271, III. 674 pestis equorum VI. 134 Petronius VII. 424

Pharsalia non uno tenore perscripta VI. 619, quid ex mente poetae continere debuerit VI. 813, cf. I. 678—694

= regio IV. 803, bellum ibi gestum VI. 313, VII. 01, IX. 232, car- men IX. 985.

Pharsalus et Philippi confusa I. 693, VII.

592, 854 Phaselis urbs Ciliciac VIII 251 Philippi in Thessalia a poeta collocan-

tur VII. 854 Phocis (Phocaea) exusta III. 340, et Pho-

caea conff'. III. 53 planetae caelum cohibent X. 199 Platonica in descriptione itineris animo-

rum post mortem IX. 9. pluralis de una persona: pectora, ma-

nes, voltus IX. 173, cf. 186 pondera de aequilibrio II. 669 poni sub aliquo de subiecto personali

VII. 704 Pompeii laudes, eius vitia excusata II.

479, 597, VII. 233, cineres VII. 34 Pompeii mores pro re nata mutati VII.

678 popul multitudo IV. 801 portitor IV. 57.

potens i. q. 6vvaott]g I 111, 270, IX. 170 potens c. infinitivo IX, 1040 potestas de homine IX 1077, X 187 prae p ante p omissum IV. 112 praecipitare transit. = maturare V. 795 praeducere nubila VI, 466 praeponderare aliquo VI, 602 praepositiones postpositae : super, in II.

075 praesens in pactis et conventis X. 357 premit ventus navem IX. 332 productio in arsi I. 642, II. 505, VIII.

358, IX. 347 proibere, probrum V. 540 proiecta et porrecta regio VIII 442 promittere elatas manus I. 388 sc. sibi IV. 112 „ pro minari X. 452

pudere personale VIII. 495 puppim et puppem III. 592 Psylli IX. 897, 899, 910

Qualis, qualiter in comparatione sine

verbo III. 470 Quantitas Aturus I. 420 SabburalV. 722

272

INDEX.

Batavus I. 431 Etlonis I. 675 Pyrene IV. 82 Phocais III. 301, cf. RhoetTou que — que apud Lucanum IX. 1002 „ laxior iunctnra per - que (terwijl)

II. 397, VIII. 1100, IX 730 „ primo sententiae vocabulo adhaeret

IX. 951 „ =sed III. 29, VI. 28, IX. 147, 730 quis pro quibus VII, 625, VIII. 390 quis pro uter VIII. 185, 193 quot — tot conff. VI. 129

R et n confusa I. 687, IX. 288

rapax — capax T. 461

rapere urbem, maenia III. 99

rapere iter IV. 151, classem = raptim

instruere IX. 220 recessuB — recursus IV. 514 recipere corpus, cervicem II. 604 recoquere enses VII. 145 refusus = circumfusus VIII. 797 regere cf. gerere regna locus in quo quis frequenter ver-

satur sive dominatur (translata notione)

IX. 667 relativa constructio relicta VIII. 400 relativum in secundo membro omissum :

„iacet qua zona et (quam)" IV. 106 relinquere pro destituere VIII 59, X. 390 renovare — revocare, I. 600 repagula I. 294 repetitio eiusdem vocabuli post breve

spatium I. 293, II. 165 respicere = a tergo videre VI. 184 X. 543 retrimentum VIII. 702 ringi VII. 782

Rhipaeus per h scribondum IV. 118 RhoetTon IX 968 rombus magicuH VI. 400 rotare caput VIII. 673 Rubicon, Caesar nd R. I 185, VIII 254 ruina VI 11. 528 rupibus — turribua VI. 18

Sabouo virgao 1\. 820 abinao virgao 1\. 820 aq.

saccharum III. 237

saecula = vita, mores X, 710

saevus scaovus I. 548

Saitae IX. 821

saltim II. 15

Scaeva superstes fuit pngnae commissae

X. 543 scopulosus — scruposus conff. II. 619 scorpio in sidera relatus IX. 836 L. Scribonius Libo Etruriae praesidet

n. 462 secare marmor X. 114 sector (institor) populus I. 178 secretum = taciturnitas III. 313 sq. sed omissum II. 58, 734, IV. 160, V. 175 semel (eens voor al) — simul UI. 296,

VI. 757 sericae vestes X. 142 sero insero, prosero, exero II. 543, IV. 406 serpentes, unde L. notitiam eorum ha-

buerit IX. 700 servare = observare IV. 427 servile timere IX. 28 setius VI. 286 seu oblitteratum per si VI 554, VII.

567, VIII. 122, IX. 327, 401, semel

positum pro: vel si VII. 567. sibi libere adhaeret nomini rei, referendum ad possessorem II. 391, IX. 404, 757

„ stare et simm. X. 115. sic eat! formula II. 304, V. 297 sidere de telis VIII. 303 simplex pro composito regere = erigere

IV. 475, 552, pensare — compensare

IX. 685, fero — refero (narro) IX. 1029,

haurio — exhaurio X. 337 cf. stinguere sinus de margine vulneris IX. 769 sol alitur terrae exhalatione VII. 4 somnus populi proverb. VII. 28 sors aandeel, malorum IX. 66 spargere = proicere, praecipitare etiam

de uno IX. 748 stare de merotricibus VIII. 411 statio, imperium I. 45 stinguere = extinguere, num pro distin-

guereV IX; 713

INDEX.

273

Stoica II. 1(1, IX. 508 sqq., X. 258,

cf. harmonia, conflagratio stratum — servatum III. 524 stridere VI. 179 et stridere VI. 690 sub de motu in locum depressum, sub

inferos etc. VII. 574 subicit — subigit VII. ?74 subicio — obicio VIII. 740 submittere fruges dicitur cultor IX. 1S2 subnectere vela IX. 327 subsidere = subicere V. 226 snbstantivum pro adi. cf. Libj^s; Cor-

nelius IV. 656, Praef. vol. II. snbtextus — subiectus IV. 104 succentor VII. 607 Suevi II. 51 sulcus — 8UCUS IX. 627

„ fulminis X. 502 superare — superease conft". V. 2] 1 suspendere = fulcire III. 397 Syhedra portas Selinuntis VIII. 259 Sylla II. 139 (per y) tabum et tabes VII. 791 tamen sine verbo c. adi IX. 488 tanti, est tanti VI. 768 tempora vitae IX. 234 tenere — tueri conflf, 11. 381 tensus et tentus III. 734 terra — testa conff. IX. 648 textus — tectus conff. V. 517 tesca — tecta conff. II. 426 theatrum Pompeium VII. 13 Thebae Boeoticae et Phthioticae con-

fusae VI. 355 Thessalia VI. 333, sqq.

„ probelloibigeato VIII. 428, 510 Titaressus VI. 376 toti = omne8 IX. 808 totus = prorsu8? VIIT. 336, IX. 831 trahere (in carcerem) IV. 222 transfuga, exul mundi VIII. 335^ tremere — premere VI. 237 trepidus = tremens IX. 675

tunc (non : tum) Lucanus 1. 565 „ ubi — tunc, 8i — tunc II. 631. postquam tunc VI. 684

tus adulteratum letale IX. 820, sq.

typhones VIT. 156

Ultra c. abl.? IX. 605, IX. 637

umbrae de uno X 524 = manes

„ dextrorsum aut sinistrorsum motae III. 248 — undae (?) VIII. 505

urbes = populi IX. 685

uri virgis V. 175

usus, in usu esse pro: usui esse VI. 561

Vacat fere i. q. licet TT. 377, VTT. 137

vapor = calor V. 24

variatio temporum VT. 237, IX. 12

vela — beila TV. 688

venturi = posteri IX. 985

ventus siccus est vapor terrae IX. 418

verbalis significatio substantivorum, ca-

sus = tb cadere II. 677, ictus, V. 372,

frnctus V. 794 vergere IV. 525, VII. 504

„ — mergere I. 54, IV. 525 „ surgere IX. 719 Vergilium aemulatur Luc. I. 416. versus a poeta facti sed alieni a loco n. 416, 417, V. 77, 78

„ interpolati IV. 78, 171, 251, 774

„ a primo editore omissi IV. 677, sq. vertigo rerum VIII. 16 Vestinus — Vescinus conff. II. 424 vincere spatium IX. 326

„ = superiorem esse VII. 355 vinum cf. evanescere, Falernum. volnus = telum III. 568 Vosegi — Vogesi I. 467

X et s conff. II. 672 Xerxes, Xerses III. 236

ADDENDA ET CORRIGENDA.

iDdicati sunt loci Lucani e vol. V Corporis Glossariorum Latinorum ed. Goetz, quod ad vol. I adhiberi nondum poterat; porro suppleta Var. Lect. (per 0 vulgo) ubi hoc indicium, in Annotatione quoque positum, in Var. Lect. repetendum non putaveram; denique Weisiani textus falsas aliquot lectiones, quae me nolente subrepserant, removi.

Vitia typographica perpauca sunt.

Vol. I

p. 2 V. L. versu penult. leg. 7. 10

pro 7. 13 ,., 5 V. L. V. 3 leg. mixtis 0. „ 7 V. L. dele: male VU(Stht) „ 8 V. 130 longoque — ducem (131)

1. CGl. V. 188 „ 17 306 nemu.s omne (sic) 1. Placidus

cod. Par. CGl. V. 120 „ 20 V. L. leg. 341 cum duce OTL

vulgo.

Ib. ad 341 add. vid. vol. I. XLI „ 22 V. L. ad 397 add. 1. Placidus Cod.

Par. CGl. V. 112 „ 26 V. L. 461 capaces O vulgo

Ib. V. L. 463 leg, crinigero.s 0

vulgo. Cirrigeros Lips. „ .'Jl V. 571 leg. maenibus „ 32 V. 580 leg. e medio

Ib. V. L. delo: 680 o medio A „ 33 V. L. ad 604 leg. MVA „ 35 V. L. 633 post: pectore 1. UTA (e

in ras.)g.

Ib. V. L. vcrsn penultimo log.

Vol. I.

nulla sine UmEA Prisc, nulla cum

MVL (cnm ?h ras.) p. 37 V. L. 663 cur — suos (664) 1.

CGl. V. 221 „ 40 ad 13 leg. quae extat in MA „ 42 V. L. 48 urbes exc. fer. 1. CGl.

V. 19.5

Ib. versu pen ult. dele: ignes AG

Ib. V. 57 leg. ignis. „ 43 V. L. 61 uter imperet nrbi (sic)

1. CGl. V. 255 „ 44 V. L. V. 1 post Deuerling add.

OGl. V. 130

Ib. V. penult. leg. 4 litf. M, 85

cimbris M,B (non g), cimbri ser-

vate vulgo „ 45 ad 89. Actus alii pro itinere usur-

pant. Cod. Vatic. eaec. X CGl.

V. p. 520 „iter inter vicinas

(viilas add.?) quatuor pedum

latum". „ 47 V. L. 126 ndd. neglectum 0 vulgo

(cf. anii.)

ADDENDA ET CORRIGENDA.

275

Vol. I.

p. 48

„ 56 „ 57

« 58

n	65
n	69
n	78
n	82
n	84
n	91
„	93
„	94

„	98
«	99
„	101
n	103
n	104
n	109
n	110

V. L. 133 add. pararciit Vulgo

(cf. ann.)

De „mori in" conferri nunc potest

r. Langen ad Val. Fl. IL 641

V. 273 leg. laetae

Ib. V. L. 276 num (sic) prael. —

magni (276) 1. (omisso Lucani

nomine) CGl. V. 193

V. L. 291 terra labat 1. CGl. V. 214

Ib. 306 et 61.4 H, lege: et II.

61.4 H.

V. L. 429 leg. v (pro V)

V. L. dele ut inutile : fluviisque

MVU

ad 650 V. 2. scribe: sed „num-

quam patiens.

V. L. 711 leg. paratas 0 vulgo

(cf. ann.)

V. L. Subscriptio, Paulus, etc.

in U adest, cf. Praef.

V. L. V. 3 post: glossarum add.

CGl. V. 239

V. L. 138 add. : permiscuit O

vulgo (cf. annot)

V. L. 140 serventur MAUG

Ib. ann. ad 143 v. 3 post collega

adde: quem argum. libri III Vetu-

riumdicit,(cf. Comm.),distinguen-

dusaCotta, quim.Maio(i. e.mense

aut amplius post Lucani narra-

tionem de aerario direpto) Sar-

diniam etiam tunc pro Pompeio

tenebat(cf. ad 59), Metello suadet,

rell.

V. L. v.ult. leg. 186 (pro 136)

V. L. 215 sic fama 0 vulgo (cf.

ann.)

V. L. 250 add. duces 0 vulgo

(vid. ann.)

v. 280 Essedoniae cf. Heins. Syll.

Epist. III. 459

Vide folium correctum 104

V. 400 fort. aethera

V. L. 410 add. : praebentibus 0

vulgo (cf. ann.)

Vol. I.

Ib. ann. ad 420 v. 3 oxcelsae,

add. trabcs. p. 138 V. 134 leg. Venetus.

V. L. 135 1. CGl. V. 172 ubi

legitur: conficitur bibola M. carta

papyro „ 143 V. L. leg. [Serg.] IV. 553. 7 K. „ 147 V. L. 280 sica minaces 1. CGl.

V. 188

Ib. ann. ad 288 iniuria negavi in-

ducere pro sibi inducere dici posse,

cf. ad I. 544. „ 148 V. L. 295 add. rastris O vulgo „ 150 V. L. 332 leiuna (sic) solvant 1.

CGl. V. 175.

Ib. 333 meroenem (sic) c. s. a. l.ib. „ 154 ann. ad 420 add. cf. luvenalis

15. 127, Strabo XVII. 1. 4 et

effigies Herculis in rate Berl.

Philol. Wochenschrift 1897 S. 373 „ 177 V. L. 801 leg: proditura s. s. ai

(supra tu) M, prodiiura s. s. ta

(supra ii) A, cf. Mnem. IX. 20

Ib. V. L. 806 add. potentes vulgo

(cf. ann.) „ 180 V. L. 5 nova nomina 1. CGl. V. 199

Ib. V. L. 8 belli pro munia partes

1. Placidus Cod. Par. CGl. V. 118 „ ]83 V. L. 62 regia lagi 1. CGl.

V. 143 ^ 184 V. L. 74 delphica Thebanae 1.

CGl. V. 188 „ 185/6 vid. folium correctum. „ 190 V. L. 175 leg. flammasque (pro :

flammaque) „ 191 V. 195 dele : o. Ib. V. L. leg : [o] O „ 193 V. 233 leg. tumidis „ 210 V. L. 549 lurida pallens 1. Pla-

cidus cod. Par. CGl. V. 114 „ 212 V. L. 588 manum AVU, manus

MBG „ 216 V. L. 660 pro: VI. 21 P"" lega-

tur: VL 153

Ib. 663 iussa plebe, add. CGl

V. 198.

276

ADDENDA ET CORRIGENDA.

Vol. I.

Ib. 671 post „Pn«c. 391.7" inse-

rendum II. p. 221 V. 7G0 leg. cesserunt pectore

Ib. dele V. L. ad 760 Vol. II. p. 20 Ad V. 341 scholion habere videtur

Placidus cod. Par. CGl. V. 12G „ 24 V. L. versu penult. ab initio

excidit A, et versu ult. : cum

Ib. ann. col. 1 v. 3 supple: P° „ 25 V. 420 1. CGl V. 147, legens:

grassatur. „ 32 ann. v. penult. leg. XIX b"". „ 35 ann. ad 596 v. 9 leg. LaBat

(pro LaVat.) „ 37 V. L. 636 cess. leges {ea:: leves

correctum) 1. CGI V. 194 „ 44 V. 1 leg. Ceres.

Ib. V. L. V. 1 pro G: 0 „ GO columna 2 v. 11 ab inf. leg.

tradere „ 61 col. 2 V. 3 I. copias

80 V. L. 548 leg. non illic 0 vulgo. „ 85 V. L. V. 628 leg. quis pectore

tela transmittat AG, qui pectora

BVUM, transmittant aVUM „ 86 cf. Fronto ad M. Caesarem 44,

p. 67. 16 Nab. „decem partibus

malim" tienmaal zoo lief, Gronov.

ad Cic. Fam. I. 2 (Suringar) „ 104 V. L. V. 1 leg. currens VG „ 106 V. L. vers. ult. dele: erinys O

vulgo „ 110 ann. ad VIII. 158. „Fortasse geni-

tivus qualitatis iungendus cum

Vol. II.

p. 112	V.
„ 114	V.
„ 115	V.
„ 116	V
„ 118	V
„ 121	cc
„ 137	V.
,. 145	V.

149 160 166

172

178 195

211 238

coniuge: ..coniuge stantis adhuc fati vixit quasi coniuge victo" = coniuge adhuc constanter fortu- nato vincente vixit quasi coniuge

Victo" VAN WAOENINGEN

184 leg. Syrtim 231 leg. solusque c (sic O) 243 leg. littore (sic 0) L. 260 dele: quo A, quo SG L. ad 290 dolenda (quo 0) col. 2 V. 9 ab inf. leg. distinctione V. 615 leg. praebere

753 fortasse: „fluctu paene relictus", aestus minuitur, nondum aquae recessus omnino factus est, ita ut corpus sensim fluctu relinquatur et in littore haereat"

VAN WAGENINGEN

V. L. V. ult. leg. A (pro A^)

col. 2, V. 4 leg. Ep. V. 5.5 p. 336

col. 1 TaqM\6i]^otQi cf. Heberdey

u. Wilhelm, Reise in Kilikien,

Wiener Akad. d. Wiss. XLIV, VI

p. 28—30

V. 334 leg. detrusit

V. L. 334 dele : detrusit CG (sic 0)

V. L. 432 add. : porrecta G.

col. 2 V. 8 alibi quoque, add. X.

179, V. 94.

in margine excidit: 955

V. 293 leg. „feris — campos".

Productio in caesura [teris) non

obtrudenda Lucano. In annot. ad

293 dele: „nunc firmatum —

flumen".

'5^3

%

4-e^

PLEASE DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY