>=SVTC CE CSR 
O ka 
§ R. Rasmussen JA 


7  PLANTULÆRA | 


q Givið út hevir R 
J _— Hitt føroyska bókmentafelagið 
Å TÓRSHAVN AJ 
NS §D 1910 NZ 

skt Ø 

= 

=Å 

=HE-C 

=E2 

D=, 

==nau 

— p. 

=- 

— L! 


Presented to the 
LIBRARY of the 
UNIVERSITY OF TORONTO 
by 


HARRY ROE 


R. RASMUSSEN 


PLANTULÆRA 


VIÐ MYNDUM 


GIVIÐ ÚT HEVIR 


HITT FØROYSKA BÓKMENTAFELAGIÐ 


bxðlokt 


H. AcRua 


TORSBAVN 


1910 


VBRARY 


Íc MAY 2 6 1998 ` KS 


S. L. Müllers prentsmiðja. — Keypmannahavn. 


FORMÆLI. 


Bonda plantulæra er ikki tilætlað nükrum serskiltum skúla, 
men er skipað so, at hon kann tæna llum teimum Füroyingum, 
ið vilja kanna sær kenslu í gróðrafrüði á heimligum grundarlagl. 
Evniskipanin er hin sama sum á teimum eldri kenslubókum, sum 
nýttar hava verið í donskum skúlum. Væl vitandi, at menn nú 
á dógum hava nýtt aðrar skipanir, -ið kallast natúrligari, havi 
eg tó kosið mær hesa royndu gomlu, tí hon tykist mær meira 
„systematisk“ og tí betri skikkað til sjálvkenslu. 

Vil eg so her siga teimum tükk, sum hava verið mær hjálpar- 
som við at fáa bókina út: Hinum føroyska bókmenta- 
felaginum, sum ber kostnaðin, A. O. Evensen fyri afturum- 
lestur, J. Dahl og J Patursson fyri hjálp við orðavali og 
Gazet Patursson fyri, at ham hevur lisið din part av hand- 
skrifti mínum og givið mær góðar leiðbeiningar. Tó vil eg á 
ongan . hátt gera hesar menn sekar við mær. teimum Vvommum, 
sum Wwaleyst hanga við hesa bólk, ið. eiða má takast sum næm- 
ingsverk og metast hareftir. 

Tükk fái tey, sum hjálpt hava mær við myndum: vil eg her 
særliga taka til hr. professara Eug. Warming og Hið ís- 
lenzka bókmentafelag í Keypmannahavn fyri stórsta beina 


og vælvild. 
Á Skarði í Foroyum, 1910. 


' R 3 Á 


Digitized by the Internet Archive _ 
in 2010 with funding from 
University of Toronto 


http://www.archive.org/details/plantulravim00rasm 


Ë 


Inngangur. 


Óll kenna vit einahvðrja urt ella blómu og navngita 
hana —, sóleya, summardái, slókja ella hvussu hon 
nú verður kallað. 

Tað er å foldini almikið til av urtum, blómum, grðs- 
um, trðum, tórum og tilikum. Hettar nevnist við ein- 
um navni alt plantur. Vit skulu í hesi bók royna at 
gera okkum kunnug við planturnar, bæði læra at nevna 
ein part av teimum við teirra rætta navni. og at siga 
frá skyldskapi og livi teirra. 

Planturnar eru livandi, tó at tær ikki kunna flyta 
seg úr stað eins og djórini. Tær bæði fóða seg, anda og 
nórast, sum alt annað livandi. 

Planturnar eru viðvíkjandi limalag einfaldari enn djór- 
ini; tær eru tó eins og tey bygdar av smálutum, ið nevn- 
ast kyknur; kyknurnar: eru smá kðmur, ið eru bygd hvort 
frammi hjá óðrum. Kyknurnar eru innigirdar hvør ein- 
særl, Og veggurin millum 
teirra nevnist kyknuvegg- 
urin. Eftir sum kyknurnar 
eru til aldurs, er evnið 1 
teimum ymist. Fyrst eru 
tær fullar av kyknuslími, 
ið livandi er. Síðani fyll- 
ast tær av kyknusaft, tað 


Mynd 1. Kyknur í plantuluti. 
v kyknuveggur, p kyknuslím, s kyknusaft, 
er fóðsluevni og vatn. At k kjarnar. 


2 


endanum, tá ið tær ikki longur eru livandi, fyllast ðll 
opilsir í teimum við luft. Í hvørjari kyknu er ein ella 
feiri kjarnar. 

Fyri greidliga at kanna eftir skyldskapi plantana 
hava menn skipað teimum í tvey fylkir: 

Blómuplantur, sum bera blómu og búnað frækorn. 

Blómuleysar plantur, sum ikki hava blómu og 
ikki búnað frækorn, men nðrast av gróðrakornum ella 
fræðgnum. 

Í hvórjum frækorni er ein gróðrarkjarni, tað er ungur 
plantualvi, sum ikki er farin at vaxa. Í fræðgnini er 
eingin gróðrarkjarni. 

Hvørt fylki verður skipað í flokkar, hvór flokkur í 
hópar. Hvør hópur ií ættir. Hvór ætt í slektir. Hvør 
slekt 1 slóg. 

Í hvórjum plantuslag eru mangir einstaklingar, sum 
allir líkjast hvórjum óðrum somikið, at teir ikki væl 
kunna skipast í eitt særskilt slag. 


EÁ 
Fyrsta fylki. 
Blómuplanturnar. 


Ein og hvór blómuplanta hevur hesar tríggjar megin- 
limir: Rót, legg og blað. 

Rótin vexur niður í jórðina og festir plantuna til 
ástaðin. Á rótini verður aloftast ein partur tjúkkastur og 
nevnist tå stólparót. Hon vexur mestur steyrrætt niður 1 
jórðina. Út úr stólparótini vaxa smærri rótlimir, ið nevn- 
ast hjárðtur. Tær vaxa til allar liðir, men horva allar 
niður. 


3 


Á mongum plantum verður stólparótin ikki stórri enn 
hjárðturnar og kann ikki skiljast frá teimum, sum tå allar 
tykjast at vaxa út úr leggsendanum. Slikar plantur hava 
trevjarót. 

Stundum tænir 
rótin plantuni sum 
goymsla fyri tí fóði, 
plantan savnar sær 
til brúks; tå verð- 
ur hon oftast tjúkk 
og bóllut og nev- 
nist fóðslurót. 

Vanligast vexur 
rótin undir jðrð- 
ini, men tó kunna 
rðótur eisini Vaxa 
úr tí partinum á _ Mynd 2, stólparót. Mynd 3, trevjarót. 


E 


legginum, sum er omaná. 

Hjá mongum plantum, ið einans liva í tvey ár, soleiðis 
at tær hitt fyrra bera bara blóð, men hitt seinna legg 
og blómu — widársplantur -—- verður meginrótin tjúkk 
og holdmikil t. e. fóðslurót, t. d. hjá gularót og ððrum 
kálrótum. 

Hjá ððrum plantum bólgna hjárðturnar upp til bólla- 
rótur, sum eisini eru fóðslurðtur, t. d. hjá bórkubónda 
og bóllasóleyu. 

Hendan fóðsla, plantar savnar í rót- 
ina, verður nýtt um várið, tá hin nýggi 
spirin sprettur úr moldini. 

Umframt at rótin festir plantuna 
við jórðina, og goymir henni fóðslu til 
at ala várspiran við, tænir hon eisini 
à tann hátt, at hon dregur úr jorðini 
alt tað vatn og alla ta tóðu,. plantuni Mynd 4, bóllarót av 
nýtist, meðan hon er í vðxti. Ú hlas S SE 

Sjálvir rótendarnir undir jórðini eru bjarvaðir við 
einum húðarsliðra, ið nevnist rótbjálvin. 


4 


Rótin leingist å tann hátt, at sjálvur rótendin innan 
1. rótbjálvanum leingist. Hann borar seg soleiðis longur 
og longur fram gjógnum moldina eins og stavspik, tí rót- 
bjálvin er somikið harður, at hann ikki legst fyri. 

Omanvert við rótbjálvan vaxa smá 
fin hår, ið nevnast róthárini.: Tað 
eru hesi róthar, ið súgva vatnið og tðð- 
una til sin, og tey koma” av ti' at rótin 
vexur altið til nýggja ónýtta jórð. 

Rótin ber eingi bloüð, men tey vaxa 
å legginum. 


Mynd B rótehdi Leggurin leingist upp í loft á somu 
h róthárini, b rót- tíð, sum meginrótin vexur niður í mold- 
a ina, og tyngdarkraftin tykist eisini at 
hava eina dulda ávirking å voxt hansara, so at hann tráar 
eftir at verða steyrrættur. 

Leggurin er antin allur omanå ella eisini er ein par- 
tur hansara 1 moldini. — Stundum er einans blaðleggurin 
omanå. — Tann parturin, sum er undir svórðinum, nevnist 
Jarðleggur, hann vexur stundum vatnsrætt fram undir 
svørðinum og stendur stundum upp og niður í moldini. 


Mynd 6, jarðleggir, a vatnsrættur fram undir svórðinum, b upp og niður í moldini, 
c Jórðeplir. 

Loftleggur nevnist hin parturin, sum er omanå. Å 

teimum flestu urtum og grðsum fólnar hann burtur um 

veturin, men sprettur úr aftur jarðlegginum hvørt vár. Tað 


eru mangar plantur, ið liva sum jarðleggir i moldini alla 
vetrartiðina, t. d. bórka, tey flestu grðs og mýrugrðs. 


5 


Jarðleggurin kann eins og fóðslurótin vera plantuni 
ein goymsla, full av fóði, sum hin ungi spirin skal liva 
av um várið; táið so ber á, er Jarðleggurin tjúkkur og 
bóllutur, t. d. jórðepli. 

Eyðkent fyri allar leggir er, at teir bera blóð. Blóð- 
ini spretta úr blaðknappinum. 

Blaðknappurin er óbúnaður leggsendi við mongum 
og tætt samanvaxandi óbúnaðum blóðum, sum hylja 
hann. 

Knappar, ið vaxa á sjálvum leggsendanum, nevnast 
endaknappar. Teir leingja sjálvan leggin. 

Knappar, ið vaxa úr blaððælini (hornið millum blað 
og legg), nevnast síðuknappar. Teir verða til greinir. 

Knappurin er å flestum urtum og grósum nakin, men 
á flestum trðum huldur av skinnkendum blóðum. Blóðini, 
ið hylja blaðknapparnar, nevnast ldgblàð. 

Táið knapparnir bresta, skjýtur plantan leyv, leggs- 
endin leingist, blóðini ótættna og vaxa. 

Hvðr leggur er skiftur sundur í so mangar leggslutir, 
sum hann hevur blóð til í ymiskari hædd. Leingjast 
leggslutirnir millum blóðini í vüxtinum, nevnist leggurin 
longdur. Stendur luturin við, koma blóðini at standa 
tætt til samans, og leggurin nevnist tå styttur. 

Jarðleggurin ber altið lágbloð, og á jórðeplinum, sum 
er ein tjúknaður jarðleggur, standa tey í »eygunum« og 
eru so smá, at tey neyvan siggjast. 

Ein leykur av reyðleyki, hyasint ella lilju, er eisini 
jarðleggur, ið er sera stuttur og breiður: leykleggurin; 
meðan blóðini á honum eru stór og tjúkk: leykskelin. 
Leykurin kann eisini sigast at vera blaðknappur og leyk- 
skelin er tá lágblóð. Leykplantur hava altið trevjarót. 

Vexur leggurin beint upp í loft, nevnist hann upp- 
rættur, boyggist hann fyrst fram eftir jórðini, nevnist 
hann uppsnúgvin. Vexur hann allur frameftir jórðini 
og skjýtur rótur her og har, nevnist hann krúpandi. 


Mynd 7, leykur (klovin), 
b leykskel, 1 leykleggur, 


rFrotir 


6 


Á summum plantum skjóta 
leggirnir rðtur omanfyri jórðina. 
Tær kunna vera vanligar loft- 
rótur, ið draga vætu úr luftini, 
plantuni til gagns. Men teirra yrki 
kann ofta vera at krókja seg fast- 
ar 1 ymsar lutir og harvið festa 
leggin at teimum, tå hann er ov- 
veikur at standa uppi sjálvur; 
leggir, ið soleiðis halda sær å lofti, 
nevnast klívandi, og rðturnar 
nevnast klivrótur. Sum dómi á 
slikar plantur kann nevnast hin 
vanliga stovuplantan »efeu«, eisini 
kallað »slyngplanta«. 


Á óðrum plantum er sjálvur leggurin foórur fyri at 


snúgva sær runt um steyrar og stavir, ið standa niður 
við honum. Teir leggir, sum å hendan hátt koma:sær å 
loft, nevnast vavkendir. Eitt dümi er humli. 


blaðknappur. 


Plantuleggirnir eru uttast klæddir í 
eina tundurkenda húð, ið nevnist bórkurin; 
men tætt undir honum er ein fínari húð, 
ið nevnist húðin. Gjógnum miðjan leggin 
liggur oftast ein strongur av leysum og 
poknutum holdi. Hann nevnist mergurtn. 
Uttan um mergin liggja leggstreingirnir. 
Tað eru ógvuliga langir streingir, sum 
ganga lika frá rótini og greinast út í tær 
finastu blaðægrar. 


Blóðini tæna plantuni til tess at taka 
við luft, ljósi og varma og at sleppa 
burtur ti vatnguvu, ið plantuni tórvast at 
missa. 


í 


Á eini og hvørjari fullkomnari blómuplantu eru fýra 
slóg av blóðum: 

l. Lágblóð, sum áður eru gitin. Tey vaxa á niðara 
parti leggsins og við blaðknapparnar á tróunum 

2. Leyvblóð: Tað eru hini grónu fullkomnastu blóðini, 
ið mest veita plantuni luft til fóði og andadrátt. 

ð. Hablóð, sum oftast standa ovarlaga á legginum og 
tæna sum sveipblóð um blómuna, áður hon sprettur. 

4. Blómublóð, sum byggja blómuna, ið seinni skal greiðast 
meira frá. 

Eitt fullkomið leyvblað hevur hesar triggjar megin- 
lutir: Blaðfótur, blaðleggur og blóðka. 

Blaðfóturin er hin niðasti partur blaðsins; hann fest- 
ir blaðið at legginum. Blóðkan er hin breiðasti og 
merkiligasti partur blaðsins. Blaðleggurin er mjáur og 
ofta foyrutur: hann bindur saman blóðkuna og blað- 
fótin. 

Mong blóð hava ongan blaðlegg; men blóðka og 
blaðfótur teirra ganga saman; tey nevnast leggleys. 

Á summum plantum vaxa við hvónn blaðfót. smærri 
ella stórri blóð ella blaðkendir lutir (t. d. á óllum rósu- 
plantum), sum nevnast aæxlablóð. Axlablóüðini eru góð 
eyðkennimerkir, tí summar ættir hava tey, men summar 
ikki. 

Tað hendir stundum, at blóðkan vexur niður um 
blaðfótin, langa leið niður eftir legginum, sum t. d. á tistli. 
Slíkar blóðkur nevnast niðurrendar. PTistilsblóð eru 
niðurrend. 

Á mongum plantum er blaðfóturin bygdur eins og 
sliðri, ið fatar um leggin, soleiðis er á grðsum, mýru- 
grðsum, hvonn. slókjuo.ffl.; slik blóð nevnast slíðra- 
bygd. 

Blaðleggurin vexur oftast fram 1 blóðkuna og grein- 
ast har meira og minni. Hesar greinir í blóðkuni nevn- 
ast blaðægrar. Tær grovastu stiga fram å blaðranguni 
eins og riv og nevnast meginægrarnar. 


8 


Eftir sum meginægrarnar greinast í blóðkuni skipast 


blóðini 1 fimm deildir: 


k. 


Sl 


Beinægrað eru blóð, táið meginægrarnar ganga frá 
blaðfótinum javnsiðis fram gjógnum blóðkuna. Slík 
blóð eru long og javnbreið, t. d. á grósunum. 


. Boginægrað eru blóð, táið meginægrarnar allar ganga 


út frá blaðlegginum, vikja út frá, so at tað. er 
longst imillum teirra å miðjari blóðkuni, og boyggjast 
1 einum boga saman aftur ií blaðoddin, t. d. á bórku- 
bónda, jóansðkugrasi og iglagrasi. 


. Fjaðurægrað er blað, sum hevur eina miðægr, ið 


vexur úr blaðlegginum og fram í blaðoddin, og man- 
gar siðuægrar, sum greinast frá miðægrini og út 
móti blaðtromini, t. d. á sýrublóðum. 


. Handægrað er blað, ið hevur eitt staktal av ægrum, 


sum allar ganga út frá blaðlegginum og greinast 
hvór frá aðrari út móti blaðrondini, t. d. á sjey- 
skoru. 


. Stjórrnuægrað er blað, táið leggurin er festur til blóð- 


kuna innanfyri blaðrondina og ægrarnar vikja út frá 
honum í allar ættir. 


Mynd 9, a beinægrað blað av. grasi (s slíðrin), b boginægrað blað av igla- 


grasi, c fjaðurægrað blað av sýru, d stjórnuægrað blað av vatnsnalva. 


9 


Er blaðrondin snogg, kallast blaðið ótent; men eru 
smà skorð 1 rondini, kallast tað tent. 

Eru skorðini ikki stórri, enn at tey kunna kall- 
ast tenn, kallast blaðið ,eilt; men eru tey stórri, verður 
tað nevnt skorið, deilt ella samansett, eftir sum innvikini 
eru smærri ella stórri til. 

Skorið er blaðið, táið innvikini ikki ganga inn at 
blaðlegginum, deilt nevnist tað, tá ið tey ganga inn 


Va 
J< ' 
HVAT Æ 


Mynd 10, skorin blóð og handægrað, Mynd 11, skorið blað 
a sjeyskðra, b útlendsk planta. og,fjaðurægrað av eik. 


Mynd 12, deilt blað av svínahvonn. Mynd 18, samansett blað av 
rósu, a axlablóðini. 


10 


imóti ella tætt at blaðlegginum. Á samansettum blóðum 
eru innvikini so stór, at miðægrin ofta verður ber eitt 
stutt strekki, so at blaðið heilt er skift sundur í fleiri smá- 
blóð. 

Eftir sum hini samansettu blóðini eru ægrað, vera 
tey ymisk til útsjóndar og nevnast við ymiskum nóvnum. 
Er hitt samansetta blaðið fjaðurægrað., nevnist tað finnað; 
stakfinnað, táið smáblóðini eru stók 1 tali og makafinnað, 
taið tey eru óstðk. Er hitt samansetta blaðið handægrað, 
nevnist tað fingrað; sjeyfingrað, táið ægrarnar eru sjey — 
mikilskoðra — og trifingrað, táið ægrarnar eru triggjar 
— smæra. 

Blóðini vaxa á legginum eftir vissum lógum, so at 
sama plantuslag altið hevur blóð sini skipaði á legginum 
eftir sama lagi. 

Vaxa fleiri enn eitt blað við hvonn leggslutarenda 
— tað vil siga: standa fleiri enn eitt í somu hædd á 
legginum, eru blóðini samstódd. (Eru blóðini fleiri enn 
tvey í somu hædd, nevnast tey kringstódd; men eru tey 
bara tvey, sum standa áraka hvørt annað, nevnast tey 
andstódd). 

Millumrúmið millum blóðini i sama 
kringi kann: vera! 1/2, 1/s, FaR 
"/s+O. s. fr. av einum umfari um leggin 
og skipanin er altið hendan: At blóðini 
1 ovara kringinum standa áraka mill- 
umrúmini í niðara. Blóðini koma tí til 
at standa 1 tværreisur so mongum lang- 
róðum upp eftir legginum, sum tað eru 
blóð - i hvórjum.- kringi Eri blóði 
andstódd t.v.s: er millumrúmið 1!/2 av 

Mynd 14, einum umfari um leggin, so verða lang- 

kringstóðd blóð. róðini 4; Eru blóðini kringstódddið 
1/3, 1/5, ella 1/s millumrúm, vera langrððini 6, 10 ella 16 
upp eftir legginum. | 

Hjá flestum plantum endar hvór leggslutur við ein- 


11 


um blaði og blóðini vera tí standandi hvürt eittsæri í 
ymiskari hædd uppeftir legginum, tey nevnast at vera 
dreivstódd. Ovara blaðið skákar sær altíð soleiðis til 
siðu frá tí niðara, at um ein linja verður 
drigin gjógnum allar blaðfóturnar, verður 
hon at snúgva sær 1 einari snúðurgongd 
upp eftir legginum. Blóðini kallast tí 
eisini snúðurstódd.— Skákar ovara blaðið 
sær somikið, at 180 vera millum tað og 
hitt niðara, um vit hugsaðu okkum, at 
tey vóru flutt beint upp 0g niður í somu 
hædd, so verða blóðini standandi J 2 
langróðum upp eftir legginum, sum hvort 2 „_ Mynd 165, 
er áraka annað, tey nevnast tá tvíliða- 
stódd (t. d. å grüsum). 
Er millumrumið 120? 


ella 1/3 av umfari leggsins, 


Verða langrððini ' 3, (t. 
d. á mýrugrðsum) og 4. 
blaðið stendur yvir 1. Er 
millumrumið 1449 ella ?/5 av 
umfar leggsins, verða lang- 
KØ 5, 002: 6. blaðið 
stendur yvir 1. 

Hesar blaðskipanir eru 
vanligastar, táið blóðini eru 
dreivstódd. Tær kunna 
við tólum greinast soleiðis: 


Hg, 18, ` 26. 318, 5 /18, 8/91. O. Mynd 16, snúðurstódd blóð 
: 1 , A tvíliðastóðd, .B 1/„ snúðin, 
s.fr., har talbrotið sigur frá, TB 27. tal 


hvussu stórur partur av 
umfari leggsins millumrúmið millum tvey fylgjandi blàð er. 
Langrððini upp eftir legginum eru so mong, sum nevn- 
arin 1 brotinum merkir. 

Hvørt brotið merkir eina vissa blaðskipan, og tað 
er hin lógfesti samanburður millum teirra, at ein og hvór ski- 


12 


pan t. d. ?/1s kemur fram av báðum teimum frammanfyri 
standandi brotunum soleiðis, at teljarar teirra eru saman- 
lagdir til ein nýggjan teljara og nevnarar teirra eisini 
samanlagdir til nýggjan nevnara. ?/s5, 3/s gera tá 53/18. 

Bæði á blóðum og leggi vaxa ofta hár — róthárini 
eru áður gitin —. Plantuhárini kunna vera ullkend og 
klæða stundum plantuna so tætt, at hon tykist hvitloðin 
at lita á; men tey kunna eisini vera hvðss og stinn, sum 
t. d. á tistli, tá nevnast tey blaðtornir. 

Á summum plantum ella plantulutum bera hárini å 
endanum ein feitan ella kleimnan knótt ella dropa. Tey 
nevnast tå kertilhár. 

Ymiskar nýtslur hevur plantan av hárum sinum, og 
meira skal gitast um hettar seinni. 

Blóman tænir plantuni til tess at nóra um slagið, 
tí í blómuni búnast frækornið, sum verður til eina nýggja 
plantu. 

Blómurnar spretta úr knappi eins og onnur leggsskot ; 
og meðan hann er ungur, er eingin munur millum ein 
blaðknapp og ein blómuknapp. Blómuknappurin kann 
enntá, av ringum viðurskiftum, verða til vanligan blað- 
knapp. 

Blóman er eitt leggsskot við mongum sera nógv sSLyðum 
leggslutum og kringstóddum blóðum. 

Fremstu leggslutirnir, ið ofta ikki eru stórt longri 
enn blaðtjúkd, gera tilsamans blómubotnin, meðan niðasti 
leggsluturin oftast er meira longdur. Hann verður tå 
nevndur blómuleggur. Er niðasti leggsluturin styttur 
eins og hinir, verður blóman leggleys. Í hvørjari full- 
komnari blómu eru fýra slóg av blóðum. Hini niðastu eru 
oftast grün eins og leyvblóðini. Tey nevnast bikarblóð. 

Bikarblóðini kunna vera samanvaxin i neðra ella 
eisini leys hvórt frá óðrum. Bikarið nevnist tá tilskilandi 
samblaðað ella leysblaðað. 

Meðan blóman er í knappinum, fjálgar bikarið um 


hini blómublóðini, sum 
eru fínari í vaxtrarlag 
og tí tola minni av. 
Næst omanfyri bi- 
karblóðini er krúnan. 
Krúnublóðini standa 
oftast áraka millum- 
rúmini millum bikar- 


Mynd. 17, klovin blóma av svínahvonn, 
blóðini, og tey kunna 1 blómuleggur, bb blómubotnur, bi bikar, 


Á ' V k krúna, s sáðblóð, fr fræblóð. 
eins. og bikarblóðini | : 


vera samanvaxin ella leys hvórt frá ððrum. Blóman nevnist 
eftir ti heilkrýnd ella leyskrýnd. 

Niðasti partur krúnublaðsins nevnist naglurin. Hann 
er ofta mjáur; hin ovari og breiðari nevnist lógvin. 

Á heilari krúnu nevnist hin niðasti samanvaxni part- 
urin pípan, meðan hin ovari (breiðari) nevnist kragin. 

Eru ll krúnublóðini lík á liti og vaxtrarlagi, kall- 
ast blóman reglulig, men eru tey ólik á vaxtrarlagi, 
stódd ella liti, er hon kallað óreglulig. Hin óregluliga 
krúnan er tó altið soleiðis bygd, at hon kann klúgvast 
1 tveir helmingar, sum eru líkir. 

Krúnan hevur ofta 
annan litenn leyvblóðini 
og angar á summum 
blómum sera væl. Å 
blómublóðunum eru ofta 
goymslur ella pokar, har 
blóman savnar sær hun- 
ang 1, sum skal elva 
flogkykt at henni, t. d. 
àásóleyu-krúnublóðunum 


Mynd 18, A óreglulig blóma (bróðber), 
B reglulig blóma (sóleya). 


niðast við naglin innan 
til. Tað er hunangsgoymsla. Ella t. d. ein poki, ið vexur 
aftur úr stórsta krúnublaðnum å blákoll'u, er eisini hun- 
angsgoymsla, ið nevnist sport. 

Bikar og krúna nevnast við einum navni: blómureiv. 


14 


A einstókum blómum eru blóðini í blómureivinum ðll 
lik; tað er tà antin so, at blómuni skortar krúnu, t. d. 
á sýruleggi, ella at eingin munur er imillum bikar og 
krúnik LYS 111 

Næst innanfyri krúnublóðini eru sáðblóðini. Á teim- 
um vexur kallkynsevni plantunar. Tey sáðblóð, ið eru 
fruktbær (bera kallkynsevnið), nevnast sáðberar og teir 
eru oftast fleiri enn ein í hvðrjari blómu. Niðari partur 
såðberans er mjáur og kallast sáðtráðurin. Fremst å 
honum er sáðknappurin og i honum er flogsáðið; tað er 
à útliti sum gult fon; men visir seg undir sjóneykiglas- 
inum at vera ein mongd av smáum kornum ella ógnum, 
og tað er í hesum smáðgnum, at kallkynsevnið er fjalt. 
Ovasti endi sáðtráðarins er sera mjáur, liggur tvørtur um 
sáðknappin og nevnist knapsbandið. Har knapsbandið 
liggur um, er sáðknappurin skilaður sundur í tvey rúm. 

Táið sáðknappurin er búgvin, rivnar hann og flog- 
såðið beinist av vindi ella djórum, helst flogkykt, til kvenn- 
kynslim plantunar. 

Kvennkynslimurin byggist av ovastu ella innastu 
blómublóðunum, ið nevnast fræbloð; tey kunna 
vera bara eitt í hvørjari blómu, ella tey kunna 
Vera mons 1 Tali 

Meðan eitt vist háttarlag er imillum talið 
á bikarblóðum, krúnublóðum og såðblóðum, so 
at t. d. såðblóðini eru lika mong, tvær ella 
triggjar ella fýra ferðir so mong sum krúnu- 
blóðini, so fylgja fræblóðini ikki hesum. 

Sáðgongin nevnist kvennkynslimur plant- 
unar. Sáðgongin kann annaðhvórt vera vaxin 
úr einum fræblað ella fleiri, ið vaxa saman til 
ein húsa. Tað verður sjónligt riv eftir, har 
fræblaðsrendurnar vaxa saman. Hettar rivið kallast búk- 
seymurin og er at skilja frá ryggseyminum, sum er mið- 
ægr fræblaðsins. 


2 framman. 


Niðari partur av sáðgongini er viður og nevnist egg- 


vi 
q 
s 
a 
x 

1 

] 
4 


15 


legan, men hin ovari er mjærri 
og trengri; hann nevnist tein- 
urin. Ovast å teininum er 
merkið. Í eggleguni eru egg- 
ini fjald, tey eru naknar kyk- 
nur, ið seinni verða til frækorn. 
Eggini eru fest at eygsætinum 
við einum strongi, ið kallast 
eggstrongurin. Er eggsætið 
úti við eina lið í eggleguni, 
nevnist tað liðstatt, men stend- 


TM mitt 1 henni, er" tað 
miðstatt. Mynd 20, sáðgongir, A heil sáð- 


: gong, m merki, t teinur, g egg- 
Stundum skortar såðgong- lega, B er tvórskurður av A, 


ini tein; merkið situr tá E einrúmd sáðgong úr trimum 
Á ; ð À .__ fræblóðum, D trýrúmd sáðgong 
ómanå / sjálvari eggleguni. úr trimum fræblóðum, E sáðgong 
úr einum fræblað. 


Stundum eru teinarnir mangir 
i somu blómu. Merkið er til tess at fanga flogsáðið, ið 
berst at tí, og er tað klætt við vórtum ella kertilhárum, 
sum lata frá sær kleimið evni, ið festir flogsáðini, so tey 
verða hangandi. Merkið er annaðhvórt heilt ella skipað 
1 fleiri lutir, og teir eru javnir í tali við fræblóðini, sum 
byggja sáðgongina. 

Er einans eitt fræblað í blómuni, verður sjálvandi 
ikki meir enn ein sáðgong við einrúmdari egglegu — 
seymirnir eru tá báðir sjónligir uttanå; men eru fræ- 
blóðini fleiri, byggja tey antin hvðrt sina såðgong fyri seg, 
ella tey vaxa saman og byggja ll í felag eina såðgong. 
Slik sáðgong úr fleiri fræblóðum er antin við einrúmd- 
ari egglegu ella hevur javnmong rúm og blüðini eru 
1 tali. 

Er egglegan einrúmd, vaxa fræblóðini saman rond 
við rond — seymirnir eru tå allir sjónligir —; men hevur 
'egglegan fleiri rúm, vaxa allar blaðrendurnar innå og 
mðtast í miðjari eggleguni, so at hvórt blað byggir eitt 
rúm fyri seg — bara ryggseymirnir siggjast. 


16 


Oftast eru bæði sáðberar og sáðgongir í somu blómu, 
og hon ertåá tvíkynjað; men stundum skortar henni ann- 
að slagið, og hon er tá einkynjað. Blóma við ongum 
såðbera nevnist kvennblóma, og ein við ongum fræblóðum 
ella ongari sáðgong kallblóma. Skortar blómuni bæði 
saðberar og fræblðð, er hon geldblóma. 

Plantur við einkynjaðum blómum nevnast sambýlis- 
plantur, tå bæði kall- og kvennblómur vaxa å sama 
einstaklingi, t. d. spógvagras og brenninota; men tær 
nevnast tvíbýlisplantur, táið kallblómur vaxa á einum 
og kvennblómur å oðrum einstaklingi, t.d. sýruleggur, 
prlaviður“ og tvibyýlisnota. 

Blómubotnurin kann vera ymiskur å vaxtrarlag, — 
litið viðari enn leggurin er tjúkkur við hvort, men stund- 
um mangar ferðir breiðari ella vaxin upp sum ein kollur; 
blómubotnurin kann eisini vaxa sum ein húsi uttanum 
eggleguna ella stundum vera vaxin fastur afturat henni. 

Eftir hesum ymiska vaxtrarlagi blómubotnsins verður 
at skilja imillum undirstaddar, kringstaddar og yvir- 
staddar blómur. 

Undirstódd nevnist blóman, táið bikar og krúna og 
sáðberar spretta úr blómubotninum niðanfyri eggleguna. 
Blómubotnurin å slikum blómum er trongur umholts; 
men kann tó vera uppvaxin í koll. 

Kringstódd er blóman, tå blómubotnurin er viður 


Mynd 21, I undirstódd, III kringstódd, IV yvirstódd blóma, a merki, 
st sáðberi, k krúna, b bikar, g teinur og fr egglega. 


17 


og vaxin upp við rondina, so hann verður at líkjast ein- 
ari skál ella krukku. Slíkur blómubotnur kann vaxa 
sum ein húsi uttan um eggleguna; men må vera leysur 
frá henni. 

Blómureivið og såðberarnir spretta tá úr krukku- 
ella skálartromini. 

Yvirstódd er blóman, tå blómubotnurin fjalir egg- 
leguni og er vaxin fastur saman við hana, so alt líkist 
til, at blómureiv og sáðberar vaxa út úr ovara enda á 
eggleguni. 

Fáar eru tær plantur, ið bera einans blómu; men um 
so er, er blóman stór, ásýnilig og prýðilig og stendur 
á sjálvum leggsendanum. 

Flestar plantur hava fleiri blómur og tær standa tå 
skipaðar eftir vissum lógum, sum altið eru tær somu fyri 
sama slag, og ofta eru ættarmerkir. 

Blómuskipanin kann vera meira og minni greinut. 
Tå undan er tikið, at blómurnar kunna standa einstakar 
i blaððsxlunum ella á leggsendum her og har á plantuni, 
standa tær å einum blómuskipuleggi ella å greinum, ið 
spretta úr honum. Blómuskipuleggurin kann vera longdur 
ella styttur leggur. 

Standa blómurnar á sjálvum blómuskipulegginum, 
kallast skipanin ósamansett;, men standa tær á greinum, 
ið spretta úr honum, kallast skipanin samansett. 

Skipanin nevnist miðsókin, táið tær uttastu ella nið- 
astu blómurnar spretta fyrst, meðan hon nevnist mið- 
firrin, táið tær innastu ella ovastu blómurnar spretta fyrst. 

Av miðsðknum skipanum skulu nevnast hesar: 

1. Klasti er blómuskipan við longdum blómuskipuleggi. 
Blómurnar standa á honum og hava nakað langan 
blómulegg. Niðanvert við hvünn blómulegg stendur 
eitt háblað, ið kallast studningsblað. 

2. Ax er blómuskipan við longdum blómuskipuleggi, 
sum blómurnar standa å; men her eru tær legg- 
leysar. 


18 


. Skjól er blómuskipan við styttum blómuskipuleggi 
og langleggjaðum blómum. 

Skjólið kann vera ósamansett, og tå standa blóm- 
urnar å blómuskipulegginum sjálvum, ella tað kann 
vera samansett, og tá bera greinirnar, ið spretta úr 
blómuskipulegginum, ikki einstaka blómu, men eitt 
minni skjól. Niðanvert við skjólini standa kring- 
stódd háblóð, ið kallast skjólsreiv. Tey liva skjólu- 
num, áðrenn tey eru búgvin at spretta. 

Kurv er blómuskipan, ið hevur styttan blómuskipu- 
legg eins og skjólið, men her eru blómurnar, sum í 
axinum, leggleysar. Tær eru nógvar i tali og standa 
tættar saman á hinum ymisliga vaxna blómuskipu- 
legginum, ið her nevnist við særligum navni: blómu- 
stóði, og uttan um tað eru altið gron ella hindukend 


Mynd 22, 1 klasi av bládepli, 2 ax av gótubrá, 8 skjól av slókju, 
4 kurv av Baldursbrá (klovin). 


háblóð, ið kallast kurvareiv. Tað fjálgar blómunum, 
meðan tær eru ií knappi. Oftast eru krúnubloóðini á 
blómunum við kurvartromina ððrvisi vaxin enn tey 
inni í miðjari kurvini. Tær ytstu blómurnar, rand- 
blómurnar, hava tíðum krúnu sina vaxna upp við 
ytra borði á blómuni sum eina langa tungu, ið breið- 
ist út å kurvarondina, meðan tær innaru blómurnar 
hava stuttar og javnhógar krúnur, ið standa so tættar 
saman, at tær ofta skapa ein slætt 1 miðjari kurvini 
og nevnast tí diskblómur. Av tí, at randblómurnar 


19 


` eru üðrvísi vaxnar og ofta hava annan lit enn disk- 
blómurnar, tykist kurvin å útliti at vera einstók 
blóma; men nærri granskan sýnir skjótt, at so er 
ikki. Hygg t.d. at summardáa ella hagasóleyu, 
reinfan ella róliki ella baldursbrá, sum ðóðll 
hava blómur sinar í kurv. 


Samanseting av blómuskipanum kann vera ymisk, antin 
samkynjað, tað vil siga: Axið er samansett av fleiri 
óxum, klasin av fleiri klasum, skjólið av fleiri skjólum o. s. 
fr. ella annaðhvort ósamkynjað, t. d. klasi samansettur 
av ðxum; skjól av kurvum o. s. fr. Hálvskjól nevnist 
stundum blómuskipan, ið av grund er klasi; men blómu- 
leggirnir eru ójavnir á longd, teir niðastu longstir og teir 
ovastu stytstir, so at allar blómurnar vera sitandi javn- 
hógar og sipast tessvegna, á útliti, at skjóli. Annars er 
hendan stutta frágreining galdandi fyri miðsðknar blómu- 
skipanir: 


Blómuskipuleggurin 
Blóman — 
longdur styttur 
Við leggi... 1.1 1.21... Klasi Skjól 


leg oleys 0 úl rss ; Ax Kurv 


Hinar miðfirnu skipaninar eru ikki so greiðar frá at 
siga; tær kunna nevnast við einum navni skúvar. Hin 
fullkomnasti er kvíslaskúvurin. 


l. Kvíslaskúvur: Miðblóman sprettur fyrst, men niðan 
fyri hana eru tvær mótstaddar greinir, sum báðar 
enda við blómu, ið spretta aftanåà miðblómuna o. s. fr. 

2. Húlvskúvur er einliðaður skúvur. Blómuskipulegg- 
urin ber bara eina siðugrein. Hendan skipan líkist 
ofta nógv klasa. 

Kollur nevnist stundum blómuskipan, sum hevur stytt- 
an blómuskipulegg og stuttleggjaðar blómur ella legg- 
Vd 


20 


leysar, men litil ella eingi reivblóð, t. d. hjá smæru, 
líragrasilog sjógrasl. 

Soleiðis er við 
blómuskipanum, 
sum við mongum 
ððrum í hinum 
margbroytta _ riki 
natúrarinar, at ikki 
svarar altið livið til 
læruna. Tað er ikki 


altið, atkviíslaskúv- 
Mynd 25, 1 hálvskúvur av hoylús, 2 kvíslaskúvur urin" 6. //d, Tore 
av túsundgyllin. fullkomin, ofta ber 


tað á, at einhvór siðugreinin ella einhvðr blóman mis- 
trivnast og fer burtur í millum. Stundum er ikki greitt 
at siga, hvørt ein blómuskipan er klasi ella hálvskjól, 
hálvskjól ella kollur o. s. fr. 


Táið flogsåðið hevur fatað merkið, byrjar blómufallið, 
t. v. s. blóman fólnar og blómublóðini falla av, antin ðll, 
ella bara summi. Bikarið verður ofta standandi eftir sum 
eitt skýli fyri hina búnandi eggleguna. 

Táið egglegan við tí, henni hoyrir til, er búnað, kall- 
ast hon frukt. Sjálv egglegan verður frælega, meðan 
eggini búnast til frækorn. Eggsæti og eggstreingir verða 
til fræsæti og fræstreingir. Hevur egglegan verið 
deild 1 fleiri rúm, verður fruktin eins deild. 

Fullbúnað frukt verður annaðhvort horð og turrlig 
ella bleyt og saftamikil, og tað kann í báðum teimum til- 
fóllum hava bara eitt ella fleiri frækorn í sær. Á hen- 
dan hátt verða fýra megindeildir millum fruktirnar. 


| Frælegan opnast og ' Frælegan opnast ikki 
_ hevur vanliga mong | og hevur sjaldan meira 


frækorn í sær ' enn eitt frækorn í sær 


surrorsnhorðf n Hylki Nót 
Bleyt og saftamikil ... Berjafrukt | Steinfrukt 


21 


1. Nót er turr frukt, ið ikki opnast, so at fræið kann 
koma út úr henni. 

2. Steinfrukt opnast heldur ikki, men hon er fráskilt 
nótini í, at egglegan liggur sum Kkjótkent evni 
uttan um fræið, steinin. 

3. Berjafrukt líkist steinfrukt í tí at vera kjótkent, 
men er fráskilt bæði henni og nót við at hava mong 
frækorn og við tí, at egglegan opnast. 

4. Hylki er sum nótin turt, men hevur sum berjafrukt 
mong frækorn og opnast sum hon. Tað bregur longst 
úr ætt frá steinfrukt. 

Hylkið opnast á ymsar mátar og er ymist á útliti; 
mong hylkir hava serstók noóvn, t. d.: 

Bjólgur er hylki, vaxið av einum fræblað og hevur 
bara eitt rúm. DBjólgurin opnast bæði í búkseymi og 
ryggseymi ísenn. 

Bjólgahylki er vaxið av bara einum fræ- 
blaði og hevur eitt rúm, men tað opnast 
bara í búkseyminum. 

Skálpur er vaxin av tveimum fræblóðum; 
men hevur tó tvey rúm av tí, at ein hinda 
er vaxin millum seymirnar innan í hylkinum. 
Í skálpinum eru tvey liðstódd fræsætir. Hann 
opnast sum við tveimum lokum, ið sprotna 
frá við annan endan, vanligast niðara. Táið 
lokini eru avdottin, standa fræsætini eftir 
sum ein rammi um hitt hindukenda skila- 
rúmið millum frælegurnar. 

Beykur er hylki, ið opnast við einum Tk 
loki, ið fellur eins og húgva oman av fruktini. 

Allar aðrar hylkisfruktir nevnast við meginnavni- 
num bara hylkir. 

Fruktin kallast stakfrukt, táið hvør blóma bara ber 
eina, antin hon so er vaxin úr einum ella fleiri fræ- 
blóðum; men hon nevnist fjólfrukt., táið hvór blóma 
ber fleiri. 


bjólgahylki 
av sóleyu. 


Mynd 26, 
skálpur av 
kálplantu. 


Mynd 27, 
beykur av 
gótubrá. 


22 


Kloyvfrukt ella deildfrukt er stakfrukt, sum 
klovnar sundur í tvær ella fleiri smáfruktir, af- 
tanå at hon er búnað. Smáfruktirnar verða 
1 tali eins og fræbloðini hava verið. 

Frækornið hevur hesar meginlutir: 


1) Skelin, 2) Kjarnin. Í kjarnanum er 
gróðrarkjarnin og ofta nakað mjólkent ella 
oliukent evni, ið nevnist fræhvíti. Hann er 
tinganest, sum móðurplantan gevur alva sinum 
uppå vegin. Stundum er hettar fóðsluevni 
savnað 1 sjálvan gróðrarkjarnan og tå helst í 
gróðrarblóðini ella gróðrarnåálirnar. Tå er 
frækornið fræhvitaleyst. 

Gróðrarkjarnin er soleiðis í vaxtrarlag, 
at munur kann gerast å millum gróðrarlegg 
og gróðrarrót. Á gróðrarlegginun er ein 
endaknappur og standa niðanvert við hann 
eitt, tvey ella fleiri blóð, ið nevnast gróðrarblóð 
ella groðrarnálir; og eftir hvussu háttað er 
við frælegu og gróðrarblóðum, skipast allar 
blómuplantur í hesar triggjar flokkar: 


I. Tvínálarplantur við samanvaxnari fræ- 
legu og tveimum gróðrarnálum. 


IL. Einnálarplantur við samanvaxnarl fræ- 
legu og einari gróðrarnál. 

II. Baraldursflokkurin við opnari frælegu 
(fræblóðini ikki samanvaxin til húsa; 
fræið stendur bert) og tveimum ella fleiri 
gróðrarnálum. 


I. og II. nevnast við einum navni fræ- 
goymingar av tí, at fræið er fjalt í frælegum. 

Hesum nevndu háttarlógum gróðrarblaðana 
og frælegana fylgja aðrir aðalmunir í vaxtrar- 
lag og útliti, ið nevnast skulu, táið komið 
verður til hvónn flokkin fyri seg. 


23 


Mynd 27, deildfrukt, Mynd 28, 
A av eldurt, B av hvonn (tvórskurður). klovið frækorn við gróðrar- 
kjarna, s skel, h fræhvíti, 
p gróðrarkjarnin, b gróðrar- 
blóð, k _ gróðrarknappur, 
r gróðrarrót, 


I. Tvínálarplanturnar. 


Í hendan flokkin skipast ein meg- 
inpartur blómuplantana, og her eru 
bæði urtir, runnar og stór trð. Eyð- 
kenni flokksins eru: 

1. Gróðrarknappur er fjaldur av 
tveimum ` gróðrarblóðum. Í 
spiringini leingist gróðrarrótin 
niður í moldina sum meginrót 
plantunar og verður stundum 
evnalig stólparót. À somu tið 
leingist, aloftast, gróðrarleggurin 
upp eftir, so at gróðrarnálirnar 
lyftast sum nálarbroddar úr mold- 
Ini 0g verða grónar eins og leyv- 
blóð. Tær eru tó oftast ótentar 
og óskornar. Mynd 29, spírandi planta, 

Nakrar fáar tvinálarplantur _ hw meginrót (stólparót). 


À r : 3 å Í h longdur gróðrarleggur, 
hevja ikki gróðrarnálirnar úr / cgróðrarnálir, ] leyvblðð. 


24 


moldini, men hava tær liggjandi í frænum, meðan 
spiringin fer fram. Hettar er vanligast í fræhvíta- 
leysum frækornum, og eru slik frælügd gróðrarblúð 
oftast tjúkk og full av fóðsluevni, sum plantan nýtur, 
meðan hon spirar, t. d. vanlig krambúðaertur; hon 
spirar å tann hátt, at gróðrarblóðini verða í jórðini; 
(tey eru tjúkk og hálvrund, helmingur av ertrini). 


. Leggstreingirnir liggja hvór frammi hjá ððrum í kringi 


uttanum mergin ella holið í legginum. 

Í trækendum plantum byggist á hvðrjum ári nýggj- 
ur viður í ytra parti á leggstreingjunum, og soleiðis 
tjúkna trðini árliga. 

Í tvórskurðinum av einari 
grein ella einum træbuli siggjast 
viðakringarnir at liggja hvór 
uttanum annan. Teir kallast 
árskringar av tí, at teir eru 
javnmangir 1 tali, sum træið er 
vetrar gamalt, ein vexur Jú 


hvórt árið. 
Mynd 30, 3.. Síðuknappar vaxa oftast nógvir, 
leggur av tvínálarplantu, : ; : 
SOR VA D so planturnar í hesum flokki 


verða nógv greindar. 


4. Blóðini eru næstan altið antin fjaðurægrað, handægrað 


(1 


ella stjórnuægrað, ofta skorin ella samansett. (Hesum 
er undantikin gütubráarættin, sum hevur boginægrað 


blóð). 


. Í bikari og krúnu er fýra- ella immtalið ráðandi fyri 


tað mesta, soleiðis at blóðini ella blaðoddarnir eru 
4—8—-12.... (fýratalsplantur) -ella- 5—10--16.... 
(fmmtalsplantur). Sáðberarnir eru oftast mangir í 
tali og standa í fleiri kringum. 
Flokkurin verður skipaður í tveir hópar: 

Á Leyskrýndar plantur. 

B Heilkrýndar plantur. 


25 


A. Leyskrýndar plantur 
hava krúnublóðini heilt leys hvórt frå óðrum og såðber- 
arnar vaxandi upp úr sjálvum blómubotninum. 


a. Blómurnar undirstaddar. 
1. Viðjuættin (Salicaceæ). 

Í hesari ætt eru trð og runnar við heilum og fjaður- 
ægraðum blóðum, ið eru dreivstódd og hava axlablóð. 
Blómuskipanirnar eru óx ella meiri likar klasum við 
hvórt. Tær nevnast við særstakum navni reklar. Rek- 
larnir falla í heilum líki av plantuni, táið teir eru búnir. 
Blómurnar hava litið skreyt. Bikar og krúnu sæst einki 
til; men eitt háblað stendur sum reiv við tey innaru 
blómublóðini. Blómurnar eru einkynjaðar; kallblóman 
hevur tveir (ella fleiri) sáðberar; kvennblóman tvey 
(ella fleiri) fræblóð. 

Í Fóroyum 
vaxa vill nókur 
få viðjuslóg, tey 
eru ll smá, og 
tey smæstu eru 
einans 1—2 tum- 
mar å hædd; tey 
vaxa mest uppl 
við fjóll og hava 
små blóð. Jarð- 

leggir teirra 
krúpa í mosan- 
um, og litið ella 
einki av loft- 
legginum kemur 


Mynd 31, gráviðja (salix glauca), 
uppundan. Tað a kvennplanta, b kallplanta, c kallblóma, d kvenn- 
blóma, e klovin frukt. 


stórsta  viðju- 
slagið, ið her vexur vilt, vexur við áir og vðtn á stóðum 
á teimum sunnaru oyggjunum. Tað hevur í mannamunni 
verið nevnt pálmi og er ivaleyst fórt til landið í fornari 


26 


tíð. Í urtagórðum viða hvar í oyggjunum hava menn 
sett niður stórar viðjur (pilatró) og tey trivast væl í 
stoðum, ða Havn 

Viðjurnar eru tvíbýlisplantur og hava 2 sáðberar og 
egglegu við einum rúmi, 1] tein og 2 merkir. Fruktin er 
eitt hylki við mongum frækornum, sum ofta hava fræull; 
fræið hevur ongan fræhvita. 

Nær ættaði viðjunum eru tey flestu leyvtrð í norður- 
londunum, t. d. bjórk, eik, bók og alm. 


2. Bjarkarættin (Betulaceæ). 


,' 


Bjórkin trivist ikki væl i Fóroyum, 
men hon er væl kend her å landi, tí 
nævurin, sum Fóroyingar i mong hund- 
rað ár hava nýtt til tekjur, er bórkurin 
av bjarkatrænum. Til ættina telist um- 
framt bjórk eisini hasli. Hesar plantur 
eru sambýlisplantur. Kall- og kvennblóm- 
urnar standa hvðr å sinum rekli.:- Rek- 
larnir standa á somu plantu. PFruktinar 
eru smáar nðdtir. 


3. Notuættin (Urticaceæ). 


Mynd 382, bjarkar- SMO, A SL z 
a Sipast í mongum lutum til áður 


í toppi og kvenn- nevndu ættir. — Urtir við andstóddum, 
Sa fjaðurægraðum, tentum og heilum blóð- 
um, og við axlablóðum. 

Blóðini eru ofta avvaxin við smáum flüskubygdum 
hárum, ið hava ein broyskan odd, sum lættliga brotnar av. 
Í hesum hárum er eitrandi kyknusaft, -sum flýtur út, tá 
oddurin er avbrotnaður. Saftin kann brenna húðina, so 
at blóðra kemur upp — harav navnið brenninota. 
Summi notuslóg hava so raman eitur, at hann kann lemja 
heilar limir á fólki. Blómuskipanin er langt hangandi 
klasi, 10 líkist -rekli `á útliti. v Blómurnar eru smaar ein: 
kynjaðar og hava eitt grünt blómureiv av fýra blóðum. 


21 


Kallblóman hevur 4 sáðberar, ið standa beint innfyri 
reivblóðunum. 
Kvennblóman 
hevur eina såð- 
gong við einrúmd- 
arl egglegu og 
merki, ið er bygt 
sum ein pensil. 
Fruktin er not ella 
steinfrukt. ` Nota 
er vanlig planta 
viða hvar við hús 
og við kirkjugarð- 
ar Hera landi 
vaxa tvey notu- 


4 Mynd 383, Nota (Urtica), 
slóg; annað er ga- A kvennblóma, B kallblóma. 


malt í garði, men 
hitt er fórt til-landa í nýggjari tið. Tað gamla er: Tví- 
býlisnota; hon hevur navnið av tí, at plantan er tvibýlis- 
planta. Hin er: Brenninota; og hon er sambýlisplanta. 
Nakað nær skyldar við notuættina eru: Morberja- 
træið og fikutræið, sum bæði vaxa í miðhavslondunum. 
Humlaplantan, sum hevur vavkendan legg og hand- 
skorin blóð, er slektað úr Ásialandi, men verður dyrkað 
um allan heimin, tí blómuskipanin å kvennplantuni verður 
nýtt at bryggja bjór av. Hampaplantan, sum eisini 
er komin frá Ásialandi:; hennara seigu streingir vera 
nýttir til snórir og linur og mangt annað togverk og 
strigg]. 


4. Sýruættin (Polygonaceæ). 


Besta eyðkenni ættarinar er hin hindukendi, breiði 
blaðfóturin, sum eins og kramarhús fatar um leggin og 
axlaknappin. (Ein líknandi blaðfótur finst í notuættini. 
sum sýruættin eisini líkist afturat í aðrar mátar, t. d. er 
eggið í fræleguni likt). 


28 


Blómuskipanin er samansettur klasi ella ax. Blómur- 
nar oftast tvikynjaðar. Blómureivið er einfalt 3, 5 ella 
6 blaðað grünt, hvitt ella reydlit. Sáðberarnir eru oftast 
6, sjaldnari 5 ella 9. Sáðgongin er 1 við einrúmdari egg- 


legu; eggið oftast bara eitt, sum stendur rætt upp og 
niður og vendur munnan uppeftir — (sum í notuættini). 
Teinarnir 2 ella 3. Fruktin trýstrend ella áflót nót. Blóðini '. 
heil, oftast fjaðurægrað, — og dreivstódd. 


` pa 


Av hesari ætt kunna nevnast 4 slektir, sum eru van- 
ligar 1 Fóðroyum. 

1) Eirissýra ella bergsýra hevur 
tjúk, saftamikil, handægrað blóð og åáflata 
nót 

2) Sýruslektin hevur 6 sáðberar, 6 
reivblóð, ið eru gron ella reydlig og eina 
trýstrenda nt, sum er huld av teimum 
trimum innaru reivblóðunum. Til hesa 
slektina teljast hómilia og sýruleggur. 
Sýruleggur hevur einkynjaðar blómur og 4 
er tvibýlisplanta. 

3) -Blóðkuurtirnar“(Polygonuam) 
hava krúnublaðlikt blómureiv, sum oftast 
er deilt í 5 blóð, 5 ella 8 sáðberar, trý- 
strenda ella runda nót. Bloðkuurtirnar 


: vaxa helst ovarlaga um hagan, har sum 

Mynd 34, turrlent er. Eitt slagið vexur helst í vát- 

blóðkuurt. lendi. Å einum slagnum (mynd 34) verða 

blómuknapparnir ofta til blaðknappar, ið 

savna sær fððsluevni á plantuni og spira 

eins og leykur. Tað er vanligt, at blómu- 

skipanin å hesari plantu er sett við slik- Á 

um leykknoppum, ið eru líkir smánðdtum. 
Bókhveiti er hin mjólvuta fruktin av 


Mynd 85, einum bloðkuurtaslag, ið verður dyrkað 
bókhveitifrukt. 


mangastaðni 1 Danmóürk. 


29 


4) Rábarbari verður dyrkað mangastaðni fyri 
blaðleggirnar, sum eru góðir til matna. Blómureivblóðini 
eru 6 (ljós á líti), sáåðberarnir 9. Blóðini eru stór, hjarta- 
bygd og ndtin trýstrend. 


5. MNeliksættin (Cariophyllaceæ). 


Neliksættin og tær tvær næstu (Rimbloðkuættin og 
Grýtuættin) likjast allar í tí, at gróðrarkjarnin liggur ringdur 
uttan um fræhvitan. Tær nevnast ofta við einum navni 
gróðrarkrýkingar (Curvembryæ), og tær sipast hervið 
allar eitt sindur aftur at sýruættini og hampaslektini. Sí 
mynd 36. Munurin er bara 
tann, at gróðrarkrýkingarnir 
hava gróðrarkjarnan kroktan 
uttan um fræhvitan. 

Sýruættin hevði, eins og 
notuættin, einans eitt miðstatt 1 
egg 1 eggleguni. Neliksættin 
hevur oftast mong egg, ið sita 
å einum miðstóddum eggsæti; 
men stundum er eggið bara eitt, 
og tá er tað miðstatt. 


VÁR Ð 


N 


NNNNN 


KN 


: ; : Mynd 36, 
Annars teljast 1 neliks- 1 hampafræ, 2 sýrufræ, 
ættina urtir við andstóddum, 3 arvafræ, 4 rímblóðkufræ. 


heilum og ótentum blüðum, ið 
hava eingi axlablóð og ongan blaðlegg, men breiðar 
blaðfótur, ið ofta vaxa saman um leggin tveir og tveir. 
Blómuskipanin er ofta skúvur, sum tó er fáblómandi og 
ófullkomin. Blómurnar eru regluligar, tvikynjaðar og 
hava bæði bikar og krúnu, tó at krúnublóðini stundum 
eru sera smá. Bikarblóðini eru 5, sjaldnari 4. Krúnu- 
blóðini lik í tali við bikarblóðini. Sáðberarnir tvær ferðir 
so mangir. 1 sáðgong við 3---5 teinum og einrúmdari 
egglegu. Fruktin er hylki, ið sprotnar í ovara enda. 
Tað fellur lættast fyri at skipa hesa ættina í tvær 
deildir: 


50 


1) Neliksdeildin, sum hevur samblaðað bikar og reyd- 
lig ella hvít krúnublóð við longum nagli. 

Hinar vanligastu slektir eru: Nelikur, sum er merk- 
iligur í ættini, av tí, at gróðrarkjarnin ikki er ringdur. 
Eitt neliksslag er vanlig skreytplanta bæði úti og inni. 
Til eru mong neliksslóg bæði vill og dyrkað. 

Bjargablóma (Melandrium) 
er loðin' av gráum hárum, hevur 
einkynjaðar blómur og er tví-. 
býlisplanta. ` Krúnublóðini eru 
reyð ella hvít, minni enn å ne- 
liki/ 'og- klovin 1 rondini To 
slag vexur viða hvar ií bókkum 
og bjórgum. 

Akkuleya (Sychnis) er ken- 
nilig å sinum krúnublóðum, sum 
eru klovin í 4 travsutar partar í 
rondini. Reyð. akkuleyaker 

Mynd 37, vanlig bæði í bð og haga. ` 

neliksblóma. Á r 

Túgvublóma (Silene) hevur 

triggjar teinar og hylki, sum, táið tað er sprotnað, er 6- 
tent i ovara enda. Eitt slag við reyðum blómum vexur 
her. Tað er lítil urt; men tær' vaxa mangar í hópi og 
skapa túgvur, sum verða so fagrar ljós- 
reyðar, táið blóman sprettur. (Hendan 
urt verður ofta við . órætti nevnd 
bróðber). 

2) Arvadeildin, sum hevur leys- 
blaðað bikar og smá hvit krúnublóð við 
stuttum nagli. Hinar vanligastu slekt- 


irnar eru: Hósnagðrn (Cerastium), ið 
hevur hvitar blómur, sum standa å 
leggsendunum. Krúnublóðini eru lítið 
klovin inn í rondina. Teinarnir eru 


Mynd 88, : : 
Kð h hylki, ið Oftast 5, hylkið sprotnar við 10 tonn- 


er sprotnað. um 


31 


Arvi (Stellaria) hevur 3 teinar og krúnublóðini 
klovin næstan niður ií naglin. Vanligt lok i opinekrum. 

Skurva (Spergula) ella linbendil hevur mjá, kring- 
stódd blóð og smáar hvítar blómur, vexur mangastaðni 
suður á landinum. Hendan planta er nýtandi til fóður 
og verður í óðrum londum dyrkað á vánajórð. 

Enn skal nevnast í hesari deild: Sandarvi (Hone- 
kenya), sum vexur á mongum sandoyrum og er summa- 
staðnis stórvaxin. Plantan er eyðkend av sinum tjúkku, 
saftamiklu blóðum og sinari frúkt, sum er eitt tjúkt 
bóllut hylki, ið sprotnar við 3 tonnum. 


6. RKímblóðkuættin (Chenopodiaceæ). 


Kann væl sigast at vera ein grein av neliksættini 
viðvíkjandi fræskapilsi og tali á blómublóðunum. Blóm- 
urnar eru smáar við einfaldum reivi, sum er D5-blaðað. 
Sáðberarnir 5. Sáðgongin einrúmd, bygd av 2—5 fræ- 
blóðum, eitt miðstatt egg 1 eggleguni. Fruktin er ein 
nót. 

Hendan ættin skilir seg frá neliksættini við at 
hava snúðurstódd blóð, og er eyðkend av tí, at leggir 
og blóð síggja út, sum rim skuldi verið fallið å tey, 
so hvitloðin eru tey av mjólvutum hárum. Slógini í 
hesari ætt hava ofta einkynjaðar blómur. Í Fðroyum er 
rimblóðka (atriplex) vanlig viða hvar við strondina. 
Hon er oftast sambýlisplanta; kvennblóman er nakin, men 
hevur tvey studningsblóð, ið vaxa stór og hylja hina áflótu 
nótina. Kallblóman hevur 4—5 deilt blómureiv. 

Ein slektin av ættini (beta) hevur nakrar gagnplant- 
ur; t. d. eru reyðbeta, sukurrót og fóðurrót (run- 
kul) slektaðar hiðani. 


7. Grýtuættin (Portulacaceæ). 


Av hesari ætt er einans slektin funnin at vaxa 1 Fór- 
oyum; hon verður oftast nevnt arvi, tí hon er eitt hervi- 


32 


ligt lok, vexur oftast saman við 
rættum arva og er honum heldur 
ikki so langt burtur úr ætt. 

Ættarmerkini eru hesi: Blómur- 
nar oftast regluligar, tvíkynjaðar og 
hava 5 sáðberar; tó hevur grýta 
bara 3, av tí at teir tveir eru mistrivnaðir og fáa on- 
gantið vóxt. Uttan um tey 5 smáu hvitu krúnublóðini 
liggja tvey stór reivblóð, ið summir nevna bikar. Fræ- 
blóðini eru 3 og byggja eina einrúmda sáðgong. Fruktin 
er hylki og sipast aftur at neliksættini. 


Mynd 39, grýta. 


8. Sóleyuættin (Ranunculaceæ). 


Hendan ættin bregur i mongum lutum burtur úr 
hinum áður nevndu. Í henni eru mest urtir við dreiv- 
stóddum blóðum. Tey eru oftast handægrað og hand- 
skorin. Axlablóð eru eingi; men blaðfóturin er breiður, 
fatar eins og sliðri um leggin. Blómurnar eru oftast 
regluligar og tvikynjaðar og við tvifaldum reivi. Nakrar 
slektir brega úr ætt og hava blómublóðini 3-deild; men an- 
nars er 5-talið ráðandi. Sáðberarnir eru mangir í tali. 

Besta eyðkenni ættarinar 
er fruktin. — Fræblóðini eru 
oftast mong, ogtey byggja hvórt 
sina sáåðgong, so blóman ber 
fjólfrukt. - Hvor V Trúðar 
bjólgahylki ella nót. Fræini 
hava oliukendan fræhvita. 

Slektir eru: 

Mýrusóleya, sum hevur 
einfalt, gult blómureiv, ið er 
likt til at vera krúna; men 
sum við nærri rannsókn visir 
seg at vera bikarblóð. — Tey sonnu krúnublóðini eru 
vorðin sáðberar. Fruktin er bjólgahylki, si mynd 40, a; 
fræsætið liðstatt. 


Mynd 40, mýrusóleya. 


33 


Svinasóleya (Ranuncu- 
lus), sum hevur tvífalt blómu- 
Teiv.” ÁV rættum eru krúnu- 
blóðini 5; men tey verða ofta 
fleiri av tl, at summi såðblóð- 
ini verða til krúnublóð. Frukt- 
Far eru. nótir av tl, ' at: eitt- 
ans egg er í hvórjari fræleguni. 


Bróstagras (Thalitrum), 
sum hevur einfalt blómureiv, 
ið er dókt á liti, men langar 
hangandi sáðberar við gulum 
saðknoóppum (so blóman er 
ásýn), og samansett _ bloð. 
Eitt slagið vexur 1 haganum 
um alt landið. Sí mynd 42. 
Tað hevur blómurnar saman 
1 klasa, tó at blómuskipan ætt- 
arinnar annars er skúvur. 


Í sóleyuættina teljast mang- 
ar Bskreytplantur, t. d: hin 
stórvaxna bóndarósan 
(Pæon), ið hevur tær glógv- 
andi  ásýnuligu blómurnar, 
munkahettan (Aconitum) við 
óregluligari blómu og litaðum 
bikari. (Krúnublóðini eru bara 
tvey, og tey eru umskapt til 
hunangsgoymslur og fjald uppi 

1 »hettuni«, si mynd 43). 
Mangar plantur 1 ættini 
hava eitrandi evnir. Eitt svina- 
sóleyuslagið kann brenna húð- 
ina, og munkahettan er tiltikin 
eiturplanta frá fornari tið. 


Mynd 43, munkahettublóma, 
til vinstru er bikarið burtur 
tikið, a sáðberar, c krúnublóð. 


3 


34 


9. Dreymsóleyuættin (Papaveraceæ). 

Í ættini eru stinnhærdar urtir við mjólkasaft í blóð- 
um og leggi. Blóðini eru fjaðurægrað, ofta fjaðurskorin, 
dreivstódd og hava eingi axlablóð. Blómurnar, sum eru 
regluligar og tvikynjaðar, standa einstakar å leggsendu- 
num og hava oftast 2 bikarblóð, ið falla av plantuni í 
sama viðfangi, sum blóman sprettur. Krúnublóðini eru 4, 
tey liggja rukkað saman í knappinum. 

Í hinum innaru blómu- 
blóðunum sipast hendan ættin 
nógv aftur at sóleyuættini. 
Sáðberarnir eru mangir í 
tali (oftast eitt faldtal av 2) 
og fræblóðini eru ofta mong 
(frá 2 til 15 á ymiskum slekt- 
um), men tey eru her sam- 


sóleyufrukt, B tvórskurður av dreym- 
sóleyufrukt, hin prikkaða stjórnan í 


miðjuni sýnir, hvussu merkið situr anvaxin til eina såðgong 
oman á eggleguni. 


við einrúmdari egglegu, tó 
at fræblaðarendurnar ofta ganga langt inn í rúmið. 

Ein kann hugsa sær, at fræblaðarendurnar å mýru- 
sóleyufruktini vaxa saman tvær og tvær, hvór av sinum 
blað (í staðin fyri báðar á sama), so hava vit dreymsól- 
eyufruktina, tí eggini sita å liðstóddum eggsætum upp við 
búkseyminum hvort við sina liðina, rætt sum í sóleyu- 
ættini. Sí mynd 44 og ber saman A við B. Táið 
dreymsóleyufruktin er búgvin, sprotnar hon å tann hátt, at 
ryggurin á hvørjum fræblað dettur niður frá sum ein 
lúka, tætt uppi við merkið. 

Fruktin hevur ongar teinar, men merkið situr oman 
à eggleguni og er stjórnubygt, tað vendur ein geisla út 
móti hvórjum búkseymi. Fræini hava stóran oljukendan 
fræhvita og ein sera litlan gróðrarkjarna. 

Í Fóroyum vexur vilt bara eittans dreymsóleyuslag, 
sum funnið er á hægstu fjóllum, helst norðanfjórðs. Tað 
nevnist skriðusól (Papaver radicatum), hevur gula blómu 


35 


og stovnstódd, stinnhærd 


blóð. Hon er yndislig, lit- À i: VZ 
fríð planta å at líta. An- TÆ 4 

nars verða dyrkað å yms- | ØR Í 

um stóðum í oyggjunum hami ) § @ 


mong dreymsóleyuslóg til Í 
prýðis í urtagórðum. Hitt ! tý í 
eina slagið (Papaver som- hn | F 24. 
niferum) er hin rætta 
dreymurtin, tí hon lagar 
eitt eiturslag, ið nevnist 
opilum, í kroppi sinum. 
Mangastaðni dyrkast hon 
sum nýtsluplanta eftir hes- 
um doyvandi eiturevni, 
sum fæst úr hinum óbúnaða hylkinum. Av fræinum fæst 
olja. Í ættini eru mong onnur slóg, sum ikki vera 
gitin her. 


Mynd 45, skriðusól. 


10. Krossblómuættin (Cruciferæ). 


Hendan er nær skyld við áðurnevndu ættina (dreym- 
sóleyuættina). Í hesa teljast, eins og í hana, eina urtir 
við dreivstóddum, fjaðurægraðum, fjaðurskornum blóðum 
við ongum axlablóðum. Blómurnar eru regluligar og 
tvíkynjaðar. Tær standa saman í klasa; men teimum 
skortar háblóð. Á ungum aldri líkist klasin mest hálv- 
skjóli; men blómuskipuleggurin leingist, sum hann eldist 
og verður ofta sera langur. Tær niðastu blómurnar hava 
búnað frukt, áðrenn tær ovastu spretta úr knappi. Bikar- 
blóðini eru 4 sum, eins og í dreymsóleyuættini, tíðliga falla 
av plantuni. Krúnublóðini eru eisini 4 við longum nagli. 
Saáðberarnir eru hitt besta ættareyðkenni. Teir eru 6 í 
tali í tveimum kringum, 4 langir (tveir og tveir nær 
saman) 1 innara kringi og 2 væl styttri (hvðr yvir av 
ðórum) í ytra kringi. (Fýravaldandi kallast slikir såð- 

3* 


36 


berar). Fræblóðini eru 2, vaxin 
saman til eina såðgong, ið hevur 
fingið tvirúmda egglegu av tí, 
at eitt hindukent skilarúm er 
vaxið _ imillum búkseymirnar. 
Eggini sita å liðstóddum egg- 
sætum. Fræið hevur ongan fræ- 
hvita og krókutan gróðrarkjarna. 
Hin búnaða fruktin ertað fræhylki, 
ið nevnist sk álpur, oghann sprot- 
nar å liknandi hátt sum dreym- 
sóleyuhylkið. Báðir fræblaðsryggirnir sprotna frá (oftast 
1 neðra) og eftir standa bæði fræsætini við frækornunum 
og hinduni imillum teirra. Stundum er skálpurin skil- 
aður sundur við skilarúmum, 10 liggja tvørtur um ps 
hann er tá ofta innsnórdur somikið, at hann fullbúgvin 
dettur tvórtur av í fleiri nütkendar fruktpartar. 
Eftir vaxtrarlagi fruktana kann ættin skipast í 3 
deildir. ; 

1) Stuttskálpar, ið hava fruktir, sum ikki eru meira 
enn 2 ferðir so langar sum breiðar: Eirisgr as (Cochlearia) 


Mynd 46, krossblóma, 
strikaður tvórskurður. 


við beiskum, saftamiklum blóðum, smáum hvítum blómum 
og nærum Kknüðttrundari frukt. Vexur viða hvar við 
bakka og í fuglabjórgum. Várperla (Draba) við. eitt 
sindur longri áflótum skålpi, stovnstóddum blóðum og 
longum blómuskipuleggi, vexur uppi við fjóll. Álagras 
(Subularia), lítil vatnplanta við kringstaddari blómu og 
mjáum blóðum. Hjartaarvi (Capsella) hevur hjarta- 
bygdar skálpar og fjaðurskorin stovnbloð, si mynd 47. 
Vanlig planta her á landi bæði i bð og um heimrustir. 

2) Langskálpar, ið hava fruktir, sum eru mangar ferðir 
so langar sum breiðar: Linbinda (Brassica campestris) 
vexur sum lok í ðkrum og opinekrum (nær skyld við 
rótakál og gróntkál). Vatnlilja (Cardamina pratensis), 
si mynd 48. Karsi (Cardamina hirsuta) við smáum 
hvitum blómum. Vexur í nýlendum og tvæveturjórð. 


31 


ÆR" 


Mynd 47, hjartaarvi, Mynd 48, vatnlilja, 
a sprotnaður skálpur. a sprotnaður skálpur. 


Skriðublóma (Arabis) likist sera nógv 
Mali, “men er nógv” minni å ' voxti. 
Vexur helst nakað upp til fjalla. 

3) Liðaskálpar, ið eru innsnórdir um 
miðjuna í einum ella fleiri stóðum: Fjðru- 
k ål (Cakile) við saftamiklum blüðum. Vexur 
viða hvar við strondina, har oyri er fyri. 
Reðka (Raphanus) hevur langan skåálp og 
snóordan í fleiri stóðum. — Eitt reðkuslag 
verður dyrkað og haft til matna. Tað, ið 
etið verður, er ikki rótin, men gróðrarlegg- Mynd 49, a skálpur 


X ; tear av fjórukáli, b skálp- 
urin, sum trútnar 1 vðxtinum. tU rRðka, 


a Ý 


33 


Í ættini eru mangar nýtsluplantur, t. d. ymisk róta- 
kál, gróntkál, hvítkál, blómkál, »turnips« og »kálrabi«, 
kryddplantan sinoppur. Eirisgras er gróðiplanta. 

Skreytplantur eru »levkoj«, »gyllinlakkur« o. 1. 


11. Fjóluættin (Violaceæ). 


Mesti partur ættarinnar er urtir við dreivstóddum 
blóðum, ið hava axlablóð. Blómurnar standa einstakar 
i blaðdðxlunum. Tær eru við hvórt óregluligar, altið tví- 
kynjaðar og við tvifaldum blómureivi. Bikarblóðini eru 
5, krúnublóðini 5, såðberarnir 5 og fræblóðini 3. Uttanåá 
hvørjum bikarblað vexur lítil blaðlepi, ið oftast horvir 
niður. Fremsta krúnublaðið er stórst og hevur stóran 
rundvaxnan spora. Sáðberar- 
nir eru sera leggstuttir, og úr 
tveimum teimum fremstu vaxa 
hunangskertlar langt oman å 
sporan. Fræblóðini gera eina 
såðgong við einrúmdari egg- 
legu. Fruktin er hylki . við 
mongum fræum; tað sprotnar 
i ryggseymum fræblaðana í 
triggjar partar. Viltvaxandi 
her er bara ein fjóluslektin, ið 
mest nevnist blákolla. Av 
hennivaxaeinitrýslóg. Trýlitt 
fjóla (stjúkmóðurblóma) vexur í stóðum. Skreytplantur ií 
urtagürðum eru: stórblómandi trýlitt fjóla og hin væl- 
angandi útlendska viola odorata ella marsfjóla. 


Mynd 50. blákolla, 


a búgvin frukt, 


12. Pirikumsættin (Hypericaceæ). 


Ættin er eyðkend á blóðunum, sum eru ótent, heil 
og fjaðurægrað, andstódd og við gjógnumskygdum små- 
prikkum, ið eru oljukertlar. Blómurnar eru regluligar, 


tviíkynjaðar og standa 
saman i skúvum. Tær 


hava 5 bikarblóð, 5 


krúnublóð og triggjar 7 i 


(ella fleiri) sáðberar, 
sum eru dúgliga grein- 
dir í erva, og ber hvór 
greinin ein sáðknapp, 
so at tað sær út, sum 
sáðberarnir vóru man- 
gir, sum í neðra vóru 
samanvaxnir til 3 ella 
fleiri. Sáðgongin er 8 — 
S-blaðað. Teinarnir 3— 
5. Fruktin er hylki við 


3/Túmum, 


Villa S, 1% 
ZA HS Ø 


| F 
SÍ 


fræini fræhvitaleys. 


Mynd 51, Pirikum, 


a blómuskipan, b einstók blóma, bar bikar 


og krúna eru burturtikin. 


Her vaxa eina tvey 


slóg av ættini: Viðriksgras (Hypericum pulchrum) við 
brandgulum blómum og smáum Yprikkutum blóðum. 
Vanlig planta á turlendum haga, ið liggur móti sólini. 
Pirikum (Hypericum quadrangulum) við fýrstrendum 
leggi og stórum fjaðurægraðum blóðum. Er nógv stór- 


vaxnari enn hin; men held- 
ur sjaldsom planta, funn- 
in í Hoyvik og Seyrvági. 
Nakað nær í ætt við 
Pirikumsættina er teplan- 
tan, sum eigir heima í 
hinum heitu londunum. 
Såáðberarnir greindir næst- 
an niður ígjógnum, 3—5- 
rúmda egglegu. Nýtt verða 
blóðini til te. Tey ungu 
smáhærdu eru finast. 


Mynd 52, tegrein. 


40 


13. Sortugrasættin (Geraniaceæ). 

Tær flestu plantur i hesari ætt eru urtir við hand- 
ægraðum, handskornum blüðum, nógv greindum leggi og 
smáum axlablóðum. Blómurnar eru sum oftast reglu- 
ligar, hava 5 bikarblóð, 5 krúnubloð og 10 såðblóð. Fræ- 
blóðini eru 5 og byggja eina såðgong við 5, væl atskildum 
egglegum. Teinurin er bara ein, men merkini 5, ið óðll 
eru boygd útá. Sum fruktin búnast, tjúknar teinurin og 
leingist sum ein trónur fram úr blómuni. Fruktin klovnar, 
táið hon er fullbúnað, í 5 lutir (hvðr bygdur úr sinum 
fræblað), si mynd 27 A. Teir losna fyrst í neðra og 
fletta hvðr sina ál uttan av teininum. Álirnar snúgvast 
uppá og lutirnir falla um siðir til jarðar. Smáfruktirnar eru 
nótir og fræini fræhvitaleys. Langa tið aftaná, at fruktin 
er avdottin, stendur trónurin og bikarið eftir á plantuni. 
Hitt vanliga sortugrasið, eldurt, er væl kent í Fðroyum; 
men umframt tað er eittans slag funnið her á landi. 

Í ættina telist, umframt mong geraniumsslóg, hin 
litfriða, væna skreytplantan pelargonium, ið slekt- 
að er úr Suðuráfriku. 


Nær ættað við sortugrðsini er 

= Va línættin (Linæceæ). Í henni er 
mest vert at gita um hina kendu 
nýtsluplantuna lin ella hr, sum 
verður dyrkað viða hvar um heim- 
in, bæði eftir hinum seigu bast- 
streingjunum í legginum, sum verða 
útvunnir og gjórdir til lintrá og 
linklæði, og eftir fræinum, sum er 
oljukent, og vinnist úr tí lin- 
Mynd 53. villa. olja. — Eitt .linslag vexur vilt 

her å landi, villilin kallað. 


41 


Ein hin týðingarmiklasta vinnu- 
planta veraldarinar er buðmulla- 
plantan, sum hevur verið dyrkað 
frá fyrndartið av í mongum londum, 
har sum nóg heitt er, t. d. í Ásiu, 
Áfriku og Ámeriku. Hon hevur 
hylkisfrukt við mongum fræum, ið 
eru avvaxin við long hvit hár. Tey 
eru ivaleyst av natúrini ætlað fræ- ] 
num til gagns, so tað kundi fúka ` Mynd 54, buðmullahylki 
burtur við vindinum og flyta slagið aR 
um heimin, men tiðliga hevur mannkynið tikið sær hesa 
ull til nýtslu og eru buðmullavirkini eini hini stórfing- 
nastu í heiminum. 


14. Berjalyngsættin (Empetreaceæ). 


Av hesari ættini eru eina funnin 4 slóg um allan 
heimin, og eitt teirra vexur i Foroyum og hinum norður- 
londunum. Slógini eru smárunnar við smáum tættum 
blóðum, ið eru grón bæði summar og vetur. Blómurnar 
eru smáar, oftast einkynjaðar, 3-deildar. Sáðgongin er 
ein við 8—9-rúmdari egglegu, steinfrukt. 

Slagið, ið her vexur, er berjalyngur, ið hevur mjá 
blóð við einari hvítari ripu á ranguni. Har eru blað- 
rendurnar brettar aftur á bak og samanvaxnar. (Helst 
hava tær verið hvithærdar, tí er ripan hvít). Blaðið er 
opið innan. Blómurnar eru dimmreyðar á liti og standa 
einstakar í blóðógxlunum. Tær hava ð móreyð bikar- 
blóð, 3 dimmreyð krúnublóð og 3 sáðberar við bláreyðum 
sáðknappi, 6—9 sáðbloð, ið gera eina sáðgong við 6—9- 
rúmdari egglegu og 6—9 merkjum. Fruktin er hitt svarta 
berið, ið verður hentað og etið. Hitt hvíta obúnaða 
berið nevnist oftast krákuber. Berjalyngurin er ein 
hin fyrsta planta, ið blómar i Fóroyum á várinum. Hon 


42 


er funnin við blómum um miðjan 
aprilmánað. Hóast hon er so tið- 
liga á veg við blómingini, búnast 
CR⁄2à_ berið ikki fyrr enn í júli ella au- 

á) gust. ` Berjalyngurin vexur sum 

N ' 21 hd .. 

NT tvibýlisplanta við hvórt, men mest 
Mynd 55, berjablómur, a kall- altið finnast KÐ við bæði Fair 
blóma (heil), b kvennblóma kynjaðum og tvikynjaðum bló- 

(klovin). mun 


15. Spógvagrasættin (Callitrichaceæ). 


Urtir, ið mest vaxa í vætu, å botninum i grunnum 
tjórnum og grðvum. DBloóðini eru heil, andstódd og 
standa ofta so tætt, at tey gera ein 
blaðhviril á leggsendanum. Blómur- 
nar standa einstakar i blaððóxlunum, 
eru einkynjaðar (plantan er sambýlis- 
planta) og naknar. Tær hava eina tvey 
tunn háblóð til livdar. Kallblóman 
Mynd 56, spógvagrasa- r merkilig við tað, at hon bara 

blóma, a kallblóma, hevur einans sáðbera. Kvennblóman 

i hevur 2 fræbloð., men sáðgongin er 
tó við 4-rúmdari egglegu. Fruktin er kloyvfrukt, og 
klovnar, tá ið hon er búnað, í 4 deildir. 


16. Blávongsættin (Polygalaceæ). 


Hendan ættin bregur nakað nógv 
burtur frå teimum næst framman undan 
nevndu; men hennara ættarstað må tó sigast 
at vera her å leið. Her í Fóðroyum vexur 
bara eitt slagið “av “henni: bosan 
nevnist av- mongum silkiband. Tn 
Th rættari navn R blávongur (polygala). 

Smáar urtir við heilum, dreivstóddum 


43 


ella i neðra á legginum andstóddum blóðum. Blómur- 
nar saman í fáblómandi klasa, tvikynjaðar og sera óreg- 
luligar, smáar; men tó ásýnuligar av tí, at 2 av teimum 
5 bikarblóðum eru avberastór og litað, oftast blá, sjald- 
nari korkalitt ella hvit. Krúnublóðini eru bara 3, og er 
tað fremsta stórst, kúput og trevsut ií broddinum. 
Såðberarnir eru 8 og áfastir í tveimum kippum, 4 i hvðr- 
jari. Fruktin er áflatt hylki. 


Av llum plantum, ið vaxa her á landi, sigst hitt 
stórvaxna træið, ið nevnist lón ella áhorn, at vera 
blávonginum næst í ætt. Sa- 
manburðurin er tó ikki stórur. 
Tó hevur åhorn 8 sáðberar eins 
og blávongur, men teir eru leys- Mynd: 68. lónaldin: 
ir hvór - frá oðrum. - Blóðini 
eru handægrað og handskorin. Blómurnar gróngular á 
liti. Fruktin er kloyvfrukt, ið klovnar í tvær nótir við 
veingjum, táið hon er búgvin, si mynd 58. Hevur verið 
niðursett mangastaðni og tykist at trivast sera væl. 


Av leyskrýyrndum plantum við undirstóddum blómum 
skulu enn nevnast tvær útlendskar, tí hin búnaða frukt 
teirra ofta verður fórd higar til landa: Vintræið (Vitis 
vinifera) og Gulleplið (appalsinin). 

Vinplantan er runnur við 
handægraðum blüðum og vav- 
træðrum, áraka hvort blaðið. 
Blómurnar, ið hava litið sam- 
blaðað bikar, 5 krúnublð og 5 
sáðberar, standa tættar saman í 
klasa, sum sprettur áraka blaðið, 
eins og vavtráðurin. Fruktin er 
vinberið, ið hitt rætta vinið Mynd 58, vínberjagrein. 


44 


verður persað úr. Eisini verður berið turkað til rosinur 
og korennur. 

Gulleplið (Citrus) hevur 
sáðberarnar i greindum kippum 
eins og pirikum. Fruktin er 
eitt stórt gullgult ber, ið hevur 
tjúkka, poknuta húð. Fræini 
eru merkilig av tl,at tey hava fleiri 
enn 2 gróðrarkjarnar. Hitt rætta 
gulleplið (appalsinin) er fórt frá 
Ásialandi, men verður nú dyrk- 
að viða hvar við miðhavið. Av 


somu slekt eru xcitron«, »ber- 


Mynd 59, gulleplablóma. 


gamotta« og »pommerans«. 


b. Blómurnar kring- ella yvirstaddar. 


17. Hjálpirótarættin (Crassulaceæ). 


Saftamiklar urtir við meira ella minni tentum bloð- 
um, ið tó aldri verða skorin ella samansett. Blómuskipa- 
nin er oftast samansett: Skúvar, sum standa saman í 
klasa ella 1 skjóli. Blómurnar eru 4- ella 5-deildar, reg- 
luligar og alloftast tvíikynjaðar. Fruktin er hylki og fræið 
fræhvitaleyst. Her vaxa ikki mong slóg av hesari ætt- 
ini; nevnast skal hin vælkenda hjálpirótin (Sedum Ro- 
diola), sum prýðir so væl um mangan svartan klett. Hen- 
dan plantan hevur einkynjaðar blómur og livir sum 
tvibýlisplanta. (Tó hittast bæði kall- og kvennblómur å 
somu plantu við hvort). 

Tað hevur kanska komið mongum fyri, at tey vóru 
tvey hjálpirótarslógini, ið vuxu: Eitt við gulum og annað 


45 


við reyðum blómum; men so er ikki. Hinar gulu blóm- 
urnar, ið koma fyrst, eru kallblómurnar, og hinar reyðu, 
sum vanliga koma seinni, eru kvennblómurnar; tað er 
mest hin búnaða fruktin (4 oddbogin hylkir), ið er reyð. 
Umframt hjálpirótina er bara eitt slag funnið at vaxa 
vilt her; tað nevnist moyggjareyga (Sedum villosum) 
og vexur oftast á áarbóúókkum og har, sum nakað bleytt- 
ligt er. Blómurnar eru bleikreyðar å liti, tvíkynjaðar, 
5-deildar og hava 5 teinar og 5 hylkir. 

Ættin hevur mestu útbreiðslu sum skreytplantur 
bæði í urtagðrðum og urtapottum. 


19. Steinbrotsættin (Saxifragaceæ). 


Planturnar eru urtir, ið oftast hava dreivstodd blóð 
við ongum axlabloðum og breiðum blaðfóti. Tær eru 
nakað nær í ætt við hjálpirótarættina. 

Blómur teirra eru 4—5-deildar, regluligar og tvikyn- 
jaðar. Oftast eru bikarblóðini 5, krúnublóðini 5 og såáð- 
berarnir 10, standandi í tveimum kringum, 5 í hvørjum. 

Fræblóðini eru alloftast 2, sjál- 
dan 3, og byggja hvørt sina sáðgong; 
men tær kunna við hvort vera sam- 
anvaxnar í neðra, so at tær meira 
likjast einari såðgong við tvirúmd- 
ari egglegu. Teinarnir eru altið tveir 


og leysir hvór frá ððrum. Fruktin Myud 60, 
er hylki við mongum fræum, ið steinbrotsblóma 
(klovin). 


hava fræhvíita. 

Her vaxa mong slóg av steinbroti. Hitt vanligasta 
er stjórnusteinbrot (Saxifraga stellaris), sum vexur í 
mýrum og ððrum vátlendi. Tað er eyðkent à sinum 
reyðu sáðknppum og å sinum hvítu krúnublóðum, ið 
hava gular blettir. 


46 


` Annars vaxa nókur 
steinbrot uppi við fjóll 
t.d.vetrarblómi(Saxi- 
fraga appositifolia), sum 
er ein hin fyrsta blóma, 
ið sprettur á várinum 


Mynd 61, vetrarblómi. her í Fóroyum. Tað 

er ikki sjaldsamt, at kav- 

in liggur í giljunum langa tið eftir at hendan blóman 

er komin. Seinast 1 april ella fyrst í maimåánaði er tann 
tíðin, hon sprettur í bestum árum. 


Nær ættað við steinbrotini er reyðberjaættin (Ri- 
besiaceæ), ið hýsir teimum berjatrðum, sum í langar 
tíðir hava verið dyrkað i Fóðroyum og sum vanliga nevn- 
ast »ribs« og »stikkulsber«. 

Tað eru miðalstórir runnar við handskornum bloðum. 
Blómurnar eru rættar steinbrotsblómur við 5 sáðberum, 
tær eru yvirstaddar og standa saman 1 klasum. 


19. Rósuættin (Rosaceæ). 


Planturnar í hesari ætt eru urtir ella smårunnar við 
dreivstóddum blóðum, ið ofta eru samansett. Axla- 
blóðini, sum eru samanvaxin við blaðleggin (sí mynd 
13), eru ættareyðkenni. Blómurnar eru tvikynjaðar, reg- 
luligar og skipaðar á ymiskan hátt. Blómubotnurin hevur 
ymist vaxtrarlag. Hann kann vera skálvaxin og blómu- 
blóðini vera tá kringstódd, ella hann kann vera krukku- 
vaxin, og blóman sær tá út sum yvirstódd; men hann 
kann eisini vera vaxin upp í koll og blómublóðini tó 
kringstódd. Á blómubotnstromini standa bikarblóðini, 
sum eru 4—5 í tali, og uttan um tey, og áraka millum- 
rúmini, standa 4—5 háblóð, ið nevnast ytrabikarið. 
Krúnublóðini standa á bikarblóðunum og eru vanligast 


47 


lík teimum í tali, men tey kunna eisini vera fleiri, t. d. 
å rósum. BSáðberarnir eru oftast mangir, 20 og fleiri; 
teir standa 1 mongum kringum; men teir kunna eisini 
bara vera 5 ella 4. Fræblóðini eru oftast mong og byggja 
fjólfrukt. Smáfruktirnar eru nðtir, steinfruktir ella bjólga- 
hylkir. 

Eftir vaxtrarlagi blómubotnsins og småáfruktana skipast 
hendan fjólmenta ætt 1 4 megindeildir: 

1) Mjaðarurtardeildin. 
Smáfruktirnar eru bjólgahylkir. 
(Rósuættin er nær í skyld- 
skapi við steinbrotsættina og 
mjaðarurtarblóman sýnir tað 
eina mest). Mangar mjaðarurtir 
dyrkast til prýðis í urtagðrð- 
um, og ein vexur vill her å landi: Mjaðarurt nevnd at 
navni. 

2) Murudeildin. Smáfruktirnar eru nðtir, ið standa 
uttaná blómubotninum, ið er vaxin upp í koll. Í hesa 
deild skipast ymiskar slektir. 

Mura (Potentilla), sum hevur gular blómur, ið nógv 
sipast aftur at sóleyum. Nóðkur slóg vaxa vill her, t. d. 
bórkuvisa og murugras. : 

Eingjarósa (Comarum), sum hevur stóran og kjót- 
kendan blómubotn, nærkast nógv Jarðberi. Er bara 
funnin 1 fáum stóðum her. 

Jarðber (Fragaria), sum hevur 
trýfingrað blóð og stóran uppvaxnan 
blómubotn, ið trútnar sera nógv eftir 
blómufallið og fyllist við einari sóðtari 
saft. Nóðtirnar standa sum steinar uttaná 
notum, sl mynd 63. Vexur-ikki vilt 
her, men hevur verið dyrkað. 

Fjallabrúður (Dryas), sum hevur 8 ella fleiri stór 
ljósagul krúnublóð, mangar nðtir við longum hárvóðkti, 
so fræið kann fúka langan veg í vindi. 


Mynd 62, mjaðarurtarblóma. 


Mynd 63, jarðber. 


Vexur uppi við 
fjóll, mestáteim- 
um norðaru 

oyggjunum. 

Fjallasmæra 
(Sibbaldia), sum 
hevur trifingrað 
blóð, og hevur 
hvór fingurin 
aftur 3 tenn. 
Blómurnar eru 


Mynd 64, fjallabrúður. Mynd 65, fjallasmæra. smáar við Mja- 
um gulum krún- 


ublóðum, ið eru minni enn bikarblóðini. Smándtirnar 
eru fleiri í hvørjari blómu. 

Vexur mest uppi við fjóll og tá helst á teimum 
norðaru oyggjunum. 

Sjeyskora (Alchemilla), ið væl 
kundi verið ein deild fyri seg sjálva, 
ti her er blómubotnurin ikki upp- 
vaxin og nótin bara ein. BSjey- 
skoruslóg vaxa nokur í Fóroyum, tær 
Mynd R stórstu vaxa í homrum upp til fjalla. 

& Blóðini eru eyðkend, sjeyfingrað ella 
sjeyskorin, sí mynd 10. Blómurnar standa nógvar sam- 
an 1 skúvum og eru krúnuleysar (grðnar). Teinurin 
stendur niður at blómubotninum, si mynd 66. 

3) Rósudeildin. Sma- 
fruktirnar eru nðtir, sum 
blómubotnurin er vaxin 
saman um, so at tær 
eru huldar ií honum. 
Blómubotnurin við nótu- 
num í nevnist hjúpa 
Mynd67, a hjúpa (avblómað), b klovin rósu- ella hjúpufrukt. Eittans 

blóma (hjúpan sæst), ; : ! 
rósuslag vexur vilt í 


49 


Fóroyum og er funnið í nókrum fáum stóðum, men tað 
ber ikki blómu hvórt ár. 

4) Klungursdeildin. Smáfruktirnar eru steinfruktir. 
Blómubotnurin er bygdur eins og í murudeildini, men 
ytrabikar er einki. Planturnar eru oftast tornutir runn- 
ar. Klungurslektin (Rubus) er sera fjólment í No- 
reg, har vaxa bringuber, moltuber, bjarnaber og 
m. o. Her ií Fðroyum vexur eitt slag, vit nevna rossa- 
ber (Rubus saxatilis). 


Sera nær skyld við rósuættina er apaldursættin 
(Pomaceæ), og i hana teljast apaldur (»súreplatræið«), 
pera og royniviður (Sorbus), ið mangastaðni í Fór- 
oyum er niðursettur og trivist væl. (Kallast vanligast 
»rünn« ella »rünnitræ«). 


20. Erturblómuættin (Papilionaceæ). 


Urtir við dreivstóddum, samansettum (fingraðum ella 
finnaðum) blóðum og við axlablóðum, sum stundum eru 
stór (javnstór við ella stórri enn leyvblóðini). Vavtræðrir 
eru ofta, so at planturnar verða klivandi. 

Blóman er besta 
ættareyðkenni, ert- 
urblóman kallað. 
Hon er sera óreg- 
lulig; ovasta krún- 
ublaðið, ið er stórst, 
nevnist kambur- 
in ogliggur útyvir 
tvey onnur, hvórt 


Mynd 68, a heil erturblóma, b krúnublóðini av 
erturblómini útbreidd. 


við sina liðina; hesi 

nevnast ` veing- 

irnir. ó eru krúnublóðini; hini tvey niðastu liggja 

innan undir vongjunum og hava tær niðaru rendur sinar 

samanvaxnar, so at tey fáa bátaskapilsi. Tey nevnast 

kjólurin. Erturblóman er eitt sindur kringstódd og 
+ 


50 


hevur 10 sáðberar, sum eru samanvaxnir men oftast so, 
at 9 eru afastir og hin tiggjundi fyri seg. . Frúktin er 
bjólgur við mongum fræum. Si mynd 24. 

Vanligastu slektir her å landi eru: 

Smæra (Trifolium), ið: hevur trýfingrað blóð (seyða- 
smæra) og skilir seg frá hinum erturblómunum við, at krúnu- 
blóðini eru eitt sindur samanvaxin í neðra. Blómurnar, 
ið kunna vera hvitar, reyðar ella gular, sita saman í kolli. 

Krokja (Vicia), ið hevur makafinnað blóð og mið- 
ægrina gangandi sum vavtráð fram um smáblóðini. Blóm- 
ürnar í longum Kklasa, reyðar, `blaar ella orkar 
Eittans slag vexur her á landi. Króokja er frálikt fóður- 
gras, og summi slóg dyrkast aðrastaðni til fóður. 

Villiertur (Lathýrus)ósumdi 
mangar mátar líkist krókjunum, 
men hevur færri smabloóð å hvðr- 
jum meginblað. Blómurnar kunna 
vera ` reyðar ; ella - gular. `"Skilist 
best frá krókjunun av tí, at tein- 
úrin: er aflatur.o0g harður omana, 
Eitt slag vexur vilt her. Tað nevn- 
ist oftast »fransagras« (Lathyrus 
pratensis). 

Tyrilstunga (Lotus) við trý- 
fingraðum blóðum og axlablóðum, 
ið nógv likjast smáblóðum, gulum blómum og árundum 


Mynd 69, fransagras. 


og mjáum bjólgi. 

Enn skal nevnast ertur (Pisum) við stórum axla- 
blóðum og bn _ (Phaseolus) — tvær .plantuslektir, ið 
hava miklan týdning av tí, at mong slóg av teimum 
verða dyrkað -og nýtt til matna hjá fólki. Í ættina telist 
træplantan gullregn, ið hevur eitrandi fræ, og indigo- 
plantan, sum gevur hin rætta litin indigo, 


Nær ættað ` við. erturblómurnar er mimosuætlin, 1Ó: 
telur hitt væna skreyttræið acacia og hinar tiltiknu mi- 


- 


DÍ 


mosurnar, ið eru so hveppnar, at tær rðrast av tí minsta, 
ið órogvar tær. Vitunýra, sum ofta hendur seg at 
reka å land her i Fóðroyum, er. fræið av einari mimosu- 
slekt (Entada Gigalobium), sum vexur í Vestindiu. 


21. Dúnurtættin (Oenotheraceæ). 


Urtir, ið hava heil, fjaðurægrað, 
andstódd ella kanska oftari dreivstódd 
blóð, sum altið eru heil og oftast 
axlablaðleys. Blómurnar eru tvíkyn- 
jaðar, yvirstaddar og regluligar (ella 
so nær sum); 4-deildar bæði í bikari, 
krúnu, såðblóðum og fræbloðum. 
Fruktin er hylki. Mesti partur ættar- 
innar vexur í vátlendi. Í Fóroyum 
vexur einans' slektin «vill: Dúnurt 
(Epilobium) kallað. Hon hevur 4 bi- 
karblóð, 4 krúnublóð, 8 sáðberar og 
4 fræblóð, ið gera eina .4-rúmda egglegu.- Merkið! er 
4-deilt, men stundum loða allir 4 partarnir saman, so at 
merkið er heilt og stendur sum ein knóottur á teinsend- 
anum. Fruktin er long og mjá, 4-strend 
og sprotnar ií 4 lutir frá ovara enda. 
Fræini eru dúnloðin. 

Av hesari slekt vaxa eini 8 slóg vill 
her, men tey likjast ll nógv og nevnast 
ofta: »mýrubóts.. ` Tað eina slagið, 
sigurskúvur (Chamænerium), bregur 
nógv burtur frá; tað vexur í einkultum 
homrum ella skorum og er ein hin prýðu- 
ligasta planta, ið. vexur vill her á landi 
(blómar sjáldan). 


Mynd 70, dúnurt. 


I ættini eru eisini skreytplanturnar 
godetia, ið hevur hylkifrukt og fuch- Mynd 71, 


Vk ; ! i fuchsiublóma 
sia, ið hevur litað bikarblóð og berjafrukt. (klovin). 


4* 


52 


Hon er ein hin vanligasta urtapottaplanta, sum fólk hava 
her á landi. 


Nakað nær ættað við dúnurtirnar er 
myrtuætlin, ið mest hýsir runnum og trð- 
um, ið eiga heim í ððrum veraldarpürt- 
um. Einans myrta hevur heimstað í 
Europa. Allahanda er óbúgvin frukt 


Mynd 72, av einum myrtuslag, kryddnelikur 
kryddnelikur. 


er hin ósprotni blómuknappurin av einum 
ððrum. Mong tro, ið teljast í myrtuættina, geva gummy: 
tey vaxa mest ií Australiu. 


22. Skjólurtættin (Umbelliferæ). 


Í hesa ætt eru skip- 
aðar plantur við urtakend- 
um leggi, sum er opin inn- 
an.  Blóðini eru fjaður- 
ægrað, samansett og dreiv- 
stódd. Blaðfóturin, sum er 
stórur, sliðrabygdur og ofta 
tambaður út til ein viðan 
posa, ið fatar um leggin, 
er eitt ættareyðkenni. Ann- 
að ættareyðkenni er blóm- 
uskipanin: Blómurnar eru 

tvikynjaðar, regluligar, 
smáar og standa mangar 
saman í skjólum. Megin- 
skjólini eru oftast saman- 
sett av smaáskjólum, og við 
hvort skjól standa kring- 
stódd hábloð, ið nevnast 
skjólsreiv — meginreiv 
TR ella smáreiv, eftirsum tey 

iN standa við meginskjól ella 
S a småáskjól. Bikarblóðini eru 


55 


5, ofta ðrsmá. Krúnublóðini 
eru 5 og såðberarnir 5. Fræ- 
blóðini eru 2, ið gera tvirúmda 
egglegu. Teinarnir eru 2; nið- 
ast við teinin, å eggleguni, er 
klingra, ið nevnist teinsfótur- 
in, triðja ættareyðkenni. Fruktin 
er kloyvfrukt, ið klovnar 12 helm- 
ingar, tá ið hon er búnað. Smá- 
fruktirnar eru nótir og á hvðrjari 
eru 5 meira ella minni greinulig 
Og sjónsk riv. ' 2 av teimum — 
rondrivini — eru úti við klov- 
ningssiðuna, hini 3 — bakrivini 
— aftan til å nótini. Av skjól- 
urtaslógum skulu nevnast: Hvonn, slókja og meistar- 
urt. Kumman vexur her og har. Gularót verður 
dyrkað í stóðum. 


Mynd 74, slókja. 


B. Heilkrýndar plantur 


hava naglarnar av krúnublóðunum samanvaxnar, um 
krúnublaðaoddarnir eru meir og minni leysir hvór frá 
ððrum. Talið å krúnublóðunum sæst av krúnublaða- 
oddunum. Hin samanvaxni parturin nevnist krúnu- 
pípan; hin ovari ósamanvaxni nevnist kragin. Sáaðber- 
arnir standa oftast å krúnublóðunum, ikki á blómubotn- 
inum. 


a. Blómurnar undirstaddar. 


23. Lyngættin (Ericaceæ). 


Eyðkenni lyngættarinnar eru hesi: Runnar ella plan- 
tur við trækendum leggi. Blóðini eru heil, axlablaðleys 
og oftast stinn og mjá. Tey eru grün bæði summar og 


n4 


vetur. Blómurnar eru tvíkynjaðar, regluligar og 4- ella 
stundum 5-deildar. Sáðberarnir (ið standa á blómu- 
botninum) eru oftast tvær ferðir so mangir í tali, sum 
bikar- ella krúnublóðini, altso: 8 ella 10. Sáðknapparnir 
sprotna å tann hátt, at hol kemur å ovara enda teirra, 
og hava teir alloftast tvey horn å baki. 

Her á landi vaxa villar tvær lyng- 
slektir: Heiðalyngur : (Calluna) ` og 
klokkulyngur (Erica). 

Heiðalyngur hevur andstódd blóð, 
stór korkareyð bikarblóð og smærri krú- 
nubloð av sama liti. Krúnan er djúpt- 
skorin. 

Klokkulyngur hevur kringstodd blóð, 
små bikarblóð og stórri krukkuvaxna 4- 
Mynd 75, tenta, dimmreyða krúnu. 

V kt Báðar slektir henda seg at hava hvít- 


a ` klokkulyngur, 
b heiðalyngur. ar blómur. | 


Nær ættað við lyngin er-vetrarlilja (Pyrola), ið 
hevur breið, altiðgrón, dreivstódd blóð, so nær sum 
leyskrýyndar blómur og 10 sáðberar. Hon vexur hogt til 
fjalls á óllum teimum norðaru oyggjunum. 

Likaeins er hin viða gitna alpurósuættin skyld lyng- 
ættini, og vexur ein slekt hennara her. i Fóroyum, Loi- 
seleuria procumbens kallað. 


24. Bláberjaættin (Vacciniaceæ). 


Hóast blómurnar 1. hesari ætt eru yvirstaddar, verður 
greitt frå henni her, og tað av teirri grund, at skyld- 
skapurin við lyngættina er so stórur 1 aðrar mátar. 

Runnar við dreivstóddum, heilum, men greinuliga 
fjaðurægraðum og breiðum leyvblóðum. Blómurnar eru 
4- ella 5-deildar. .Sáðberarnir tvær ferðir so mangir sum 
krúnublóðini, og standa teir, eins og í lyngættini, å blóm- 
ubotninum. Krúnan er krukkuvaxin. Fruktin er safta- 


55 


mikið ber. Bikarið, ið er lágt og ótent, verður stand- 
andi oman å berinum sum ein litil flóva. 

Nokur bláberjaslóg vaxa her á landi: 

Bláber (Vaccinium Myrtillus) við 
strendum leggi. 

Dunnuber (V. uliginosum) við Ska 
um snóggum leggi. 

Reyðber (V. vitis idæa) við rundum 
hærdum leggi og reyðum berum. 

Bláber er vanlig plantaá turrlendi, og 
berini eru góð til matna. Dunnuber er 
heldur' à vátlendi og hevur eringari ber. | 
Bæði slógini búnast langt frá á hvðrjum ári. 
Reyðber er heldur sjaldsom planta og berini búnast 
helst ikki her á landi, uttan hvat ið hent seg kundi í 
bestum árum. 


Mynd 76, 
klovin blábersblóma 


25. , Primlaættin (Primulaceæ). 


Blómurnar eru regluligar, tvíkynjaðar, hava 5 bikar- 
blóð, 5 krúnublóúð, 5 sáðberar, ið standa mitt fyri krúnu- 
blóðunum, 5 fræblóð, ið gera eina såáðgong við einrúmd- 
ari egglegu. Leyvblóðini eru heil, axla- 
blaðleys og fjaðurægrað. Tey standa oft- 
ast ` so nær sum Óll í hvirvli niðri við 
jórðina. Blómuleggirnir spretta úr blað- 
ðxlunum; teir bera blómurnar antin ein- ` 
stakar ella mangar saman í skjóli. Tað 
eyðkenni fylgir primlaslógunum, at sum- 
mar blómur hava langan tein og stuttar 
saðberar og summar stuttan tein og langar 
saðberar. Eggsætið er miðstatt og fruktin Mynd 77, 
er hylki, ið sprotnar ií ovara enda. Pri- primlablóma 
mula acaulis, ið hevur gular blómur og Óv 
oftast nevnist fransagras, vexur vilt í Sandoy. Tað 
er haðani niðursett í urtagarðar aðrastaðni. ` Mong 


D6 


primlaslóg verða havd til skreytplantur í urtagðrðum. 
Eini tvey sjaldsom slóg av ættini vaxa í einstókum stóð- 
um 1 Foroyum. 


26. Gulltoppsættin (Plumbaginaceæ). 


Planturnar ií hesari ætt likjast 
nógv teimum i áðurnevndu í tí, at 
såðberarnir standa mitt fyri krúnu- 
blüðunum, og í tí, at leyvblóðini eru 
stovnstódd, men blómurnar eru skip- 
aðar 1 koll og hava eitt næstan ótent 
hindukent bikar og eru so nær sum 
leyskrýyndar. Teinarnir eru 5, leysir 
hvór frá ðórum. Blóman yvirhðvur 
ð-deild; men í hylkinum er bara eitt 
egg, so at fruktin av tí verður nót. 
Niður undan blómukollinum vaxa reiv- 
blóð, ið venda niður og sveipa sliðra 
um leggin. Bæði við strondina og å fjóllum vexur ein 
slekt, ið nevnist sjógras (Armeria). 


Mynd 78, sjógras. 


27. Jórðeplaættin (Solanaceæ). 


Hendan ætt- 
in hevur ongar 
plantur vaxandi 
villar her á landi 
ella i .okkara 
náåmd; men av 
ti, at ein av okk- 


ar bestu niður- 


settu nýtslu- 


Mynd 79, jórðeplablóma, a klovin bl., b frukt. 


plantum er í 
henni, skal hon nevnast. Hon telur bæði trækendar 
plantur og urtir við dreivstóddum, axlablaðleysum blóð- 


57 


um. Blóðkan hevur ymist 
vaxtrarlag; men er tó altið 
fjaðurægrað. Blómurnar eru 
regluligar við 5 bikarblóðum, 
5 krúnublóðum, 5 sáðberum 
og 2 fræblóðum. Sáðgongin 
er við tvirúmdari egglegu. 
Fruktinerhylkiella berjafrukt. 
Ein hópur í ættini eru vænar 
og sjaldsamar skreytplantur. 
Mangar hava eitrandi evnir 
i blóðum og fræum, og ein 
slikertubbakstplantan. Eit- 
urin í henni nevnist niko- 
tin. Jórðeplaplantan ET ` Mynd 80, tubbaksplantan (blómandi). 
frálik nýtsluplanta. Tað erjarð- 

leggur hennara, sum savnar fóððslu (stívilsi) og trútnar út 
til ein bóll, ið nevnist jórðepli (ella kartófla). Jórðepla- 
plantan er slektað úr Suðurámeriku og var flutt til Europa 
1584. 


28. Órðkjuættin (Scrophulariaceæ). 


Urtir við andstóddum, axlablaðleysum blóðum. Blóm- 
an oftast óreglulig, 4—b5-deild. Krúnan er við hvórt 
varrabygd, t.v.s. deild í tveir meginlutir, ið líkjast vðrr- 
úm Hin" ovara.nevnist. yvirvðrrin, og hin, -ið horvir 
niður, undirvórrin. Sáðberarnir eru 4 (2 langir og 2 
stuttir, twívaldandi); men stundum koma ikki meira enn 
2 fyri seg, t. d. á bládepli. Fræblóðini eru 2, ið gera 
eina såðgong við tvirúmdari egglegu og einum teini og 
heilum ella tvideildum merki. Fruktin er tvirúmt hylki, 
ið klovnar, táið tað er búgvið. 

Tær plantur av hesari ætt, sum vaxa í Fóroyum, 
halda mest til í súrari, órðktari jórð. Ættin hevur fingið 
navn eftir tí, at tað fyrr var hildið fyri órðkjuskap at 
lata tær koma í býðin. 


Ein slektin 
er ` órokja (Pe- 
dicularis) við 
dreivstóddum 
blóðum, blómu- 
num í klasa og 
illreyðari lang- 
ari varrakrúnu. 
Aðrar slektir eru 
t. “d. “snjalla 

Mynd 81, blómur, .a av bládepli, b av eygnagrasi. bjalla (Alecto- 
rolophus), 
eygnagras- (Euphrasia) og bládepil (Veronica), sum 
hevur blásprókluta krúnu og bara 2 sáðberar. 
Tær flestu. plantur í. ættini verða svartar, táið tær 


torna, mangar eru til prýðis og mangar eru eitrandi, og 
ongar duga til matna. 


29. Kæplantuættin (Utriculariaceæ). 


Í hesa ætt teljast eina plantur, ið drepa og eta 
smadjór, sum .t. d. mýggjabit og “smaar- Tucur æi 
eru ofta eyðkendar à útliti av tí, at tær hava bleikan 
og fólnan lit. Frá órðkjuættini greina tær seg í tí, at 
saðberarnir ongatíð eru meira enn 2, og egglegan 
l-rúmd við miðstaddum egg- 
sæti. Blóman er varrabygd 
bæði “å: bikari'1⁄og' krúnu 
Fræið hevur ongan fræhvita 
og sera litið framkomnan 
gróðrarkjarna. Tað er mest 
sum ein mjáur tráður. 

Tvær slektir av ættini eru 
fyri vist funnar vaxandi villar 
her"a: landi; + onnur er eð 
dirlógugras =' (Pinguicula) 


Mynd 82, blóðrurót. 


59 


við ljósagrðnum, - tjúkkum, stovnstóddum blóðum. _ Tey 
eru tætt vaxin við kertilharum, ið geva frá sær eina saft 
av sama slag sum magasaftin, ið magnar at melta kjót 
og tilikt. Táið flugur og mýggj setast á blóðini, verða 
tey fóst í kertilhárunum, og blaðið, sum. kennir mýggið 
skriða å sær, .brettir rendurnar inn 
á blóðkuna, so djórið verður fangað 
og sodnar tá, plantuni til fóðslu. 
Hitt slagið er blóðrurót (Utri- 
cularia), ein litil rótleys vatnplanta 
við fínum, greindum ` blóðum. Á 
blóðunum vaxa blððrur (sí mynd 
82), ið hava eina hurð, 10 eina 
fæst upp inneftir. Smá vatnsdjór, 
Úu sjálv fara nn 1 .:bloðruna, 
sleppa ikki út aftur, men verða 
har verandi og helst plantuni til fóðslu.  Blóðrurótin 
blómar ivaleyst sjaldan her á landi.;— Slíkar ræplantur 
finnast eisini uppi imillum í ððrum ættum. 


Mynd 83, TÆR a 


30. Gótubráarættin (Plantaginaceæ). 


Í hesari ættini 
er mesti parturin 
bara sama slektin, 
goütubråá (Planta- 
gina) kallað. Navn- 
ið man helst koma 
av 1; at urtirnar 
mest vaxa fram við 
gótum og um heim- 
rustir. 

Blóðini eru oft- 
ast stovnstódd og 
ólik blóðum hjá 
óllum ððrum tví- 


nálarplantum í tí, ” 
Mynd 84, jóansðkugras, a einstók blóma nógv umvaxin, 


60 


at tey eru boginægrað. Blómurnar standa saman í axi 
og eru tvikynjaðar og regluligar. Tær hava 4 bikar- 
blóð, 4 hindukend krúnublóð, 4 sáðberar, sum, táið teir 
eru fullvaxnir, hava sera langan såðtráð. Fruktin er beyk- 
r. ;sl mynd: 27. 

Gótubråá mikla (Plantago major) hevur breið blóð 
oP'l0n2' ÓX. 

Jóansðkugras (Plantago lanceolata) hevur langar 
blómuskipuleggir, men stutt Ox. 

Sævargðtubráå (Plantago maritima) hevur tjúkkan 
Jarðlegg, mjá saftamikil blóð og langt mjátt ax. Hon 
vexur mest 1 homrum nær við strondina. 


31. Rísinbloóðkuættin (Asperifoliæ). 


Urtir við rundum leggi og dreivstóddum axlablað- 
leysum blóðum, ið eru heil, leggleys og ótent. Tey eru 
eins og aðrir grðnir lutir á plantuni klædd við stinnum 
hárum — harav navnið risinbloðka. Besta ættareyð- 
kenni er blómuskipanin, ið er hálvskúvur, ið líkist klasa. 
Blómurnar eru regluligar við ð bikarblóðum, 5 krúnu- 
blóðum og 5 sáåðberum og 2 fræblóðum, 
ið gera eina tvirúmda egglegu i sáðgong- 
ini; men hvðrt rúmið deilist í tvey, av tí 
at ein ` hinda vexur upp imillum inn úr 
fræblaðsrygginum. Fruktin er deildfrukt 
við 4 deildum og einum fræ ií hvðrjari. 

Í bónum vaxa viða hvar um Fóðroyar, 
helst suður á landinum, slóg av hesari 
ætt, og verða tey av fólki oftast kallað 
hoylús, av tí at fræið slóðist uppii1hoy- 


Mynd 85, 
gloym-meg-ei, i : 
a blómuskipan, _ num. Ein hin stórsta av teimum er 
b búgvin frukt. 


gloym-meg-ei (Myosotis arvensis), men 
hon er bara funnin í einstókum plássum villvaxandi; 
annars er hon niðursett til prýðis 1 mongum urtagórðum. 


61 


Skreytplantur eru nógvar í ættini og har ímillum hin 
vælangandi heliotropin, ið slektaður er úr Peru í Suð- 
urámeriku. 


32. Varrablómuættin (Labiatæ). 


Eyðkenni ættarinnar eru: fýrstrendir leggir, andstódd, 
axlablaðleys blóð. Blómurnar saman í kransi um blómu- 
skipuleggin, 4 sáðberar (tvivaldandi) og deildfrukt við 4 
deildum, bygdar á sama hátt sum í risinblóðkuættini. 

Blómurnar — ið ættin hevur navnið eftir — eru 5- 
deildar í bikari og krúnu, men eru tó soleiðis vaxnar, at 
kragin er í tveimum stórri helmingum, ið nevnast varr- 
arnar. Yvirvðrrin er 2-deild og undirvórrin 3-deild. 
Sáðgongin hevur 1 tein við tvideildum merki. 

Ættin hevur nógvar slektir, ið vaxa um allan heimin, 
men hon er ikki fjólment her å landi; tær vanligastu 
slektirnar eru: Broðber (Thymus) við ótentum, smáum 


Mynd 86, a uppskorin krúna, b búgvin frukt av broðberi, c blóma av myntu, 
d blóma av tvítonn. 
blóðum. Blóman hevur stytri yvir- enn undirvðrr. 
Brunella, ið hevur smátent blóð og bláligar blóm- 
ur saman í kolli. Varrarnar eru javnlangar. Miðtonnin 
1 undirvðrrini er longst. 
Dái (Galeopsis) við grovtentum blóðum og hvass- 
hærdari blómuskipan. Yvirvðrrin er hjálmvaxin. Leggs- 
liðirnir trútnir. 


62 


Tviítonn (Lamium), sum nógv líkist dáa, men hevur 
ikki trútnar leggsliðir og er ikki so hvasshærd, sum hann. 

Mynta við nærum regluligari krúnu, er ein sterkt 
og væl angandi planta. 

Sum nýtsluplantur dyrkast nakrar slektir, helst krydd- 
urtir og aðrar, ið hava væl angandi evnir. Groðiplantur 
og skreytplantur eru nakrar. Ongar hava eitrandi evnir. 


33.  Mariuvondættin (Gentianaceæ). 


Mest snoggar urtir við ótentum, andstóddum, axla- 
blaðleysum blóðum. Blómurnar eru saman í hvíslaskúv- 
um við 4—-D-deildari krúnu og so nær sum leysblaðað- 
üm bikari. Krúnublóðini liggja samansnúðin í blómu- 
knappinum. Fræblóðini eru 2, og såðgongin við ein- 
rúmdari egglegu. Eggsætið er liðstatt, og eggini oftast 
mong. Fruktin er hylki við hvitamiklum fræum. 

Mariuvond (Gen- 
tiana) hevur klokku- 
bygda krúnu, sum er 
loðin innan ` oman 
ímóti _ krúnupipuni. 
Tað slagið, ið van- 
ligast. vexur vilt her 
á landi, hevur blaar 
blómür, `” og “bikar” 
blóðini sera ójðvn å 
stódd, tvey stór og 
tvey sera smá. Hen- 
danplantanevnistofta 
millum mannaloppu- 
gras, si mynd 87. 


Mynd 88, ; 
mariuvond, bukkablað. Bukkablað (Me- 


nyanthes) verður ` talt i hesa ætt, hóast tað í mangar 
mátar er sera ólikt mariuvond. Blóðini eru dreivstódd 


63 


og krúnan er ikki samansnúðin í knappinum. Bukka- 
blóð vaxa viða um landið, helst í mýrum og við tjarnir; 
plantan blómar ikki á hvðrjum ári. Sí mynd 88. 


BÓáÐlonurnar yvirstaddar. 


34. Kransabloóðkuættin (Rubiaceæ). 


Ein sera fjólment ætt, tó vaxa ikki nógvar plantur 
hennara her ella i okkara grannalondum. Tey fremstu 
ættareyðkenni eru hesi: Blóðini eru andstódd ella kring- 
stódd, av tí at axlablóðini eru lik í vaxtrarlagi við hini 
blóðini. Í hvøðrjum kringi kunna vera 4—6 ella fleiri 
blóð; men nærri rannsókn hevur bent å ta leið, at bara 
tvey eru vanlig leyvblóð, meðan Óðll hini eru axlablóð 
ella axlablaðslutir. Blómurnar eru regluligar við 4- ella 
sjaldnari 5-deilari krúnu. Bikarið tykist ofta at vera 
einki, av tí at tað liggur so tætt at hini undirstóddu 
fruktini. Såáðberarnir eru 4. Sáðgongin er 1 við 2-rúm- 
dari egglegu. Leggirnir eru oftast fýrstrendir. 

Einasta slektin her å landi nevnist við ymiskum 
nóvnum: mjóllber, steinbráå ella tálgagras (Galium). 
Tað vexur viða hvar à slættum turlendi-. bæði 1 bð og 
haga og hevur småáar hvítar blómur, ið standa mangar 
saman í hópi. 

Í hesa ættina teljast so navnframar plantur sum 
kaffitræið og kinatræið. 

Kaffiplantan er eitt lítið træ ella ein runnur við 
andstóddum blóðum og hvítum blómum. Í fræleguni er 
bara eitt fræ — ein kaffibón — men fruktin er tvíirúmd 
og báðar bóonirnar venda flatsiðu saman. Kaffiplantan 
er slektað úr Vesturåfriku; men vexur nú viða um tey 
heitu londini. 

Kinatræið er slektað úr Súðurámeriku — av eystur- 


64 


síðuni á Andasfjóllunum. Tað er úr bórkinum á hesum 
træi hitt frálíka góða febirdoyvandi evni kinin vinnist. 


35. _ Blákollsættin (Dipsaceæ). 


Urtir við andstóddum axlablaðleysum blóðum og 
blómunum saman í kolli, sum å útliti nógv er líkur 
kurv. Ættareyðkenni er, at blómurnar hava tvifalt bikar. 
Krúnurnar eru oftast 4-deildar, men henda seg eisini at 
vera 5-deildar. Sáðberarnir eru ongatíð fleiri enn 4 í 
hvðrjari blómu. Fræblóðini eru 2; sáðgongin hevur 1 
tein og egglegan er einrúmd við einum hangandi eggi. 
Fruktin er nót. Blákollur (Suceisa pratensis) vexur viða 
um landið og nevnist summastaðni liragras. Ein 
onnur slekt av ættini er funnin viltvaxandi sum lok, t. d. 


Havn. 


36. Bláklokkuættin (Campaulaceæ). 


Urtir við heilum blóðum. 
Blómurnar eru 5-deildar inn í- 
gjógnum: 5 krúnublóð, 5 bikar- 
blóð, 5 sáðberar. Ættin nær- 
kast í skyldskapi sera nógv 
kurvablómuættini í tí, at såóð- 
knapparnir eru Ssamanvaxnir 
uttan um teinin, og í tí at merk- 
10," ` sum" 'er* harvaxið, sopar 
saðið ` til "sin, `taið teinurin 
vexur fram úr sáðknóoppunum, 
sum sprotna á innaru siðu. 
Blómurnar standa saman í klasa. 
Fruktin er 2—3-rúmt hylki, ið 
opnast við holum. Mong slóg 
1 ættini hava mjólkasaft, sum 
Mynd 89, bláklokka. er órein ella eitrandi. 


65 


Bláklokka (Campanula rotundifolia) vexur á hægstu 
fjóllum og hevur bláar blómur, ið líkjast smáum hang- 
andi klokkum. 


Nakað nær ættað við bláåklokkuættina er botnagras 
(Lobelia dortmanna), ein litil snügg vatnplanta við ljósa- 
bláum blómum, ið flóta omanå vatnskorpuni. Hon vexur 
i tjórnum og hyljum, t. d. á Sandi. 


37. Kurvablómuættin (Compositæ). 


Ættin hevur navn eftir blómuskipanini, sum er kurv: 
à hvørjari plantu kann antin vera einstók kurv ella kurv- 
irnar kunna vera fleiri saman, antin í hálvskjóli. ella 
klasa. | 

Kurvin er å útliti sum einstók blóma og verður 
oftast hildin fyri at vera tað av honum, ið ikki veit 
betur. 

Blómurnar hava 5 krúnublóð (bikarblóðini eru oftast 
hárkend ella eingi), 5 sáðberar og 2 fræbloð. Sáðknapp- 
arnir eru samanvaxnir til eina pipu uttan um teinin. 
Sáðberarnir standa á krúnublóðunum og ikki á blómu- 
botninum. Merkið er í tveimum útábrettum lutum. Tað 
er sjaldan, at bikarið sæst at vera týðuliga 5-deilt, oftast 
er tað eina ein hárvóxtur út úr ovara fruktendanum, 
og verður hesin hárvðxtur ofta standandi sum ein ulla- 
tyril uppi á hinum búna frænum, so at tað kann bein- 
ast langar leiðir av vindinum. Egglegan er altið ein- 
rúmd, fruktin er nót við tunnari skel... Fræhvitin er ein- 
gin. ` Kurvablómuættin ætlast at vera ein hin longst 
framkomna ætt millum blómuplanturnar og bregur hon í 
mongum lutum frá teimum flestu; men tykist eisini at 
hava samanburð við tær gjógnum bláklokkuættina og 
blákollsættina. 

Kurvablómuættin er hin fjólmentasta å foldini; í 
hana teljast millum 10 og 12,000 slóg ella okkurt úti við 

5 


66 


!/w av ðllum kendum blómuplantum. Í Fóðroyum vaxa 


okkurt um eini 30 slóg av hesari ætt. 
Eftir tí vaxtrarlagi, tær einstóku blómurnar í kurvini 


hava, vilja vit skipa ættina ií 3 deildir og nevna tær: 
1) Tistilsdeildin, 2) hagasóleyudeildin og 3) summardåáa- 


deildin. 


Mynd 90, akurtistil, 


1) Tistilsdeildin. Allar blómurnar 
i kurvini eru pipubygdar og reglu- 
ligar. Blómustððið er tættvaxið, við 
nógvum stivum hárum, ið standa uttan 
um blómurnar, teinurin trútin og hár- 
vaxin niðanvert við merkið. 

Í hesa deild telja vit bæði ein- 
gjártistil,. sum er .gamal isa 
Fóroyum, og akurtistil, sum seinni 
er fórdur til landa og nú vexur sum 
eitt hervuligt lok viða hvar. 

Umframt tistlar er at nevna lod- 
na-skðra, ein vælkend planta, viða 
hvar við áir á láglendi. Hon blómar 


um várið, meðan hini grðnu leyvblóðini ikki koma fyri 
seg fyrr enn um summarið. 


Mynd 91, mjólkasóleya. Mynd 92, tyrilshattur. 


67 


2) Hagasóleyudeildin. 
Blómurnar eru allar tví- 
kynjaðar og hava óreglu- 
liga krúnu. Krúnutungurnar 
eru 5-tentar. Merkishelming- 
arnir langir og hárvaxnir. 
Mjólkasóleya (Taraxa- 
cum) hevur klóskorin blóð 
og ógreindar blómuleggir, ið 
eru opnir innan og hava 
mjólkasaft. ` Tyrilshattur 
(Leontodon) hevur finnað blóð 
og greindar, heilar blómu- 
leggir. Smyrilsurt (Hie- 
racium), sum mest vexur i 
homrum og bjórgum, hevur 
heil blóð, ið eru meir ella 
minni tent, og greindar blómu- 
leggir. 

3) Summardáadeildin. 
Í hvørjari kurv eru bæði 
pipu- og tungukrúnur og 
blómurnar eru ymist kynjaðar. 
Randblómurnar eru oftast 
kvennblómur ella eina geld- 
blómur við tungukrúnu, með- 
an diskblómurnar eru tví- 
kynjaðar og regluligar við 
pipukrúnu. Stundum eru allar 
blómurnar regluligar og við 
pipukrúnu. Summardái og 
Baldursbrá hava hvítar 
randkrúnur, gular diskblómu- 
krúnur. Bóðlikur og rein- 
fan teljast í hesa deild. 


ð 
3 
` 


s, 
` Ta 


Ë > 
sk BÆ _ 


1 
R 
⁄ 


; 
142 
g 
l 

58 


p 
K 
H 
NI 
=] 
5: 


Mynd 93a, baldursbrá. 


5 * 


68 


Sum skreytplantur dyrkast mangar av. ættini og 
nakrar til nýtslu, t. d. sekursrótin, sum er eitt hagasól- 


eyuslag. 


II. Einnálarplanturnar. 


Flokkurin hevur hesi 5 eyðkennimerkir: 

l. Gróðrarkjarnin hevur bara eina gróðrarnåál (ella 
gróðrarblað), gróðrarleggurinn leingist ikki, so gróðrar- 
blaðið kemur sjaldan úr jórðini. Gróðrarrótin verður 
ikki stólparót, men stedgar 1 vðxtinum, so at hjárðt- 
urnar verða stórri enn meginrótin. 

Leggstreingirnir liggja spjaddir út um allan leggin, 
tó eru teir fleiri saman í ytra parti leggsins og færri 
ella eingir inn imoti miðjum legginum, sum tå hevur 
antin miðhol ella merg innast.: Er plantan træ, 
tjúknar tað ikki við aldrinum og árskringar eru 
eingir. 


N 


II 


Mynd 94, tvórskurður av leggi av Mynd 95, tvórskurður 
einnálarplantu, m mergur. av liljublómu,. 


3. Siðuknappar eru ikki vanligir á loftlegginum, so 
planturnar 1 hesum flokki verða ikki nógv greindar, 
4. Blóðini eru næstan altið beinægrað ella boginægrað, 


69 


og ægrarnar hava fáar ella ongar greinir; blóðkan 
er tí, sum oftast, heil og ótent. 

5. Blómurnar eru 3-deildar (tritalsplantur). Sáðberarnir 
eru ongatíð tilsteðar í stórum, óvissum tali. 


38. Tjarnaraxættin (Potamogetonaceæ). 


Tjarnarðxini eru sannar vatnplantur, sum annaðhvórt 
vaxa heilt í kavi ella hava nókur blóð (flotblóðini) og 
blómurnar omanå vatnskorpuni. Kavblóðini og flotblóðini 
eru oftast ójðvn á vaxtrarlagi, tey fyrru long og bein- 
ægrað, hini eggrund og boginægrað. Vanligasta slektin her á å 
landi er tjarnarax (Pota- 
mogeton), sum ofta nevn- 
ist iglagras. Hesi slóg- 
Ini vaxa mesti stóðuvatni, 
tjórnum og gomlum torv- 
grðvum og hava eggrund 
flotblóð. Blómur teirra 
standa saman Í ax1; tær eru 
tvikynjaðar, men naknar, t. 
v. s. teimum skortar reiv- 
blóð. 4-deildar eru tær við 
4 saåðberum, ið hava blað- 
kent knapsband á baki, 4 
såðgongum, sum hvðr er 
leys frá aðrari. Mynd 96, tjarnarax. 

Umframt tjarnarðxini eru funnar í Fðroyum 2 aðrar 
slektir av ættini, tær vaxa báðar í sjónum og nevnast: 
Havgras (Ruppia) og bendlatang (Zostera). 


Hesar triggjar næstfylgjandi ættirnar nevnast við 
navni, ið sipar til teirra eyðkenda blómuvðxtur: agna- 
blómandi. Blómureiv teirra er antin turrligt, hindukent, 
dókt å liti ella tað er slætt einki; og tess minni reivið 
er, tess betur trívast háblóðini, sum eisini eru turrlig 


70 


og nevnast agnar. Leyvblóðini eru long, javnbreið og 
við sliðra og sliðrahindu, t. e. hindukendur blaðlutur, ið 
stendur innantil á blaðinum á markinum millum blað og 
blaðfót. 


39. Sevættin (Juncaceæ). 


Í hesari ætt eru blómurnar regluligar, undirstaddar 
við 6-blaðaðum reivi. Sáðberarnir eru 6 og sáðgongin 
ein við l-rúmdari ella 3-rúmdari egglegu og teini við 
8 merkjum. Fruktin er hylki. Tvær slektir skulu nevnast: 
1) Sev: (Juncus), ið hevur snógg blóð, sum sjaldan eru 
áflót, oftast rund ella foyrut, opnan blaðsliðra, t. v. s. 
sliðrarendurnar eru ikki samanvaxnar, men liggja um- 
skaraðar, og 1- ella 3-rúmt hylki við mongum fræum i. 

2) Ryski (Luzula) við hærdum 
` blóðum, ið eru åflót og graskend. 
Kr a Blaðsliðrarnir eru heilir, t. v. s. 
14 V at sliðrarendurnar eru samanvaxn- 

ar. Hylkið er l-rúmt og goymir 

NR `S N TA 3 fræ. Hitt eina ryskisslagið, ið 

À" vexur her í homrum og skorum, 

7 er sera stórvaxin urt við blóm- 

Mynd a TA unum saman í skjóli, skógar- 
ryski kallað. 


ÍNNIÐ: 


40. Mýrugrasaættin (Cyperaceæ). 


Graskendar plantur við longum jarðleggi. Stráini eru 
tó ikki opin innan ella við knæliðum, sum á hinum rættu 
grósunum; men tey hava merg og eru alloftast trýstrend. 
Blóðini eru dreivstódd — 1!/3s snúðin — og við heilum 
blaðsliðra. Blómurnar standa saman 1 ðxum, sum aftur 
eru skipaði í koll ella klasa. Sáðberarnir eru 3 og såáð- . 
gongin er samanvaxin av 2 ella 3 fræblóðum, og merkið 


71 


er 2- ella 3-deilt.. Fruktin er ein nót, ið ikki er saman- 
vaxin við eggleguna. 

Mýrugrðsini hava ikki stóra dygd sum fóðurgras, 
men verða tó ivaleyst bitin, har tey vaxa 1 stórri mongd 
á lágum, vátligum haga og bó. 

Skúgvagras (Scirpus), ið hevur meira rundar enn 
trýstrendar leggir og tvíkynjaðar blómur í fáblómandi, 
endastóddum smáðxum, er mangastaðni hðvuðsgrasið, 
helst har, sum nakað vátligt er ovarlaga um haga. 

Fiípa (Eriophorum) líkist í mongum lutum skúgva- 
grasi; men er eyðkend av tí, at reivblóðini, sum har eru 
bustakend, her eru vorðin lin ullahár, ið eftir blómu- 
fallið vaxa út eins og long mjúk ull. Vexur helst ií 
vátlendi. Í Fðroyum eru eina funnin tvey slóg: 


Mynd 98, skúgvagras. Mynd 99, fípa. 


72 


Mýrufipa, ið he- 
vur fleiri Óx, “og 
N 4/ fjallafipa,ið bara 
hevur eitt enda- 
statt ax. 

Stór ú (Carex) 
er fjólment slekt 
her +á and, 
fram ' ímóti Tð 
slóg. eru Tunnin. 
Planturnar eru eyð: 
kendar av tí,at tær 
hava alloftast skilu- 
liga trýstrendan 
legg, naknar ein- 
kynjaðar blómur; 
eru sambýlisplant- 
æi ur. Kallblónunar 

eru ovari, kvenn- 


Mynd 100, stór. 


blómurnar niðari á legginum. Fyri tað mesta eru kall- og 
kvennblómur hvðrjar einsæri å sinum ðxum. Kallblóman 
hevur 3 såðberar og kvennblóman 2 ella 3 merkir. Uttan 
um fruktina er eitt krukku- ella flüskubygt reiv. Summi 
stórslóg eru so stór, at tey verða nýtt til at binda tægur 
og mettur av. Viða hvar å vátlendi er stór hovuðsgrasið. 


41. Grasaættin (Gramineæ). 


Hendan ætt er mest millum blómuplantana ií Fðr- 
oyum; bæði er hon tann, ið hevur flest slógini vaxandi 
her, o. u. 50, og eisini valla grðsini mesta partin av tí, 
sum vallað er á landinum. 

Leggurin á grðsunum nevnist strá, tað er opið 
innan og hevur liðir — knæliðir við hvonn blaðfót. 
Blaðsliðrin er opin og rendurnar umskarast nógv. Sliðra- 
hindan er sjónsk. Blómurnar eru oftast tvikynjaðar og 


73 


Mynd 101, a (klasakent) smáax, b blóma; nY og øY axagnar, nÍ niðari 
blómuðgn, øl ovari blómuðgn, ] næragnar, st sáðberar, 

standa saman í smáðxum. Smáðxini eru ongatið ein- 
stók, men standa fleiri saman å stráendanum og byggja 
har samsetta blómuskipan. Tey eru tá annaðhvórt leggleys 
og byggja tå samsett ax, ella tey hava legg og byggja sam- 
setta, klasakenda blómu- 
skipan, ið nevnist punt- Í 
ur. Tey niðastu hábloð- 

ini í smáaxinum kallast 
áxagnar (axreiv), og 
standa umframt tey við 
hvørja blómu í smáaxin- 
um tvey háblóð ella 
agnar. Hin ytra ella 
niðara av teimum nevn- 

ist niðara blómuðgn, 

og hevur hon ofta fram 

úr oddinum ella úr bak- 
inum vaxandi ein hvass- 

aw" brodd, ið vit: van- 

liga á korni kalla agn- 

ina, men sum vit her vilja 
nevna agnarbrodd- 

in ella bara broddin. Mynd 102, havri. 


74 


| Hin innara ella 
MØ ovara Ognin eitur 
14 ovara blómu- 
úi! ðgn, og hevur 
hon oftast tvey 
reiv ella tveir 
kjólir `à: Daki. 
Blómureiv (bikar 
og krúna) trýtur 


w“ 


M 
| | / 
fÍ fJ 


K 
N 
N 

N 


Í Í| / 
/ '1/ // 
VILØA, 


til fullnar; men 
eru stundum í 
teirra stað smáar 
agnar, ið nevn- 
ast næragnar. 
Sáðberarnir eru 
oftast 3 við long- 
um' vogFmjaun 
tráði. Sáðknapp- 
arnir eru soleiðis 
festir: u að V raðin) 
at teir bivast av 
minsta loti. Sáð- 


Mynd 1038, bygg, ein blóma við tveimum ðgnum, SOngmn er 1 við 
eitt samansett ax, eitt smáax, eitt korn, óll plantan, 92 teinum og long- 
blóma uttan agnar, R 

um fjaðurhærdum 


merki. Alt hettar sipar til, at planturnar eru útbúnar 
sum best til tess at fræast av vindinum. Fruktin er ein 
nót, og er 1 henni kjarnin vaxin saman við skelina; eisini 
eru ofta blómuagnarnar vaxnar fastar saman um alt, 
nótin nevnist tå korn. 

Fræið hevur stóran mjólkendan fræhvita, og ger tað, 
at so mangar plantur av hesari ætt eru hinar mestu 
nýtsluplantur heimsins, t. d. hveiti, rugur, bygg, ris, 
havri os'mais. ; 

Við smáðxunum saman í axi vaxa her: Kornog 
siftunsðkugras. 


75 


Við smáðxunum saman í punti: 
Puntanastrá, húsagras,roygg], 
royrgras 0g sina. 

Tær triggjar næstfylgjandi ætt- 
irnar nevnast við einum navni ltlju- 
blómandi. HEyðkennir teirra eru: 
Eitt 6-blaðað blómureiv i tveimum 
regluligum kringum, 6 sáðberar og 


NZ 


ein 3-rúmd frukt við miðstóddum Mynd 104, tvórskurður av 


fræsæti. 


blómu hjá einnálarplantu. 


42. Eiturliljuættin (Colchiaceæ). 


Blómurnar eru tvikynjaðar, reglu- 
ligar og undirstaddar. Reivblóðini 
eru 6, sáðberarnir 6 við útaávendum 
knoóppum. Sáðgongin er við trimum 
teinum, og fruktin er hylki. Leyk hava 
planturnar í hesari ætt sjaldan. Navnið 
kemur av tí, at mangar plantur í ætt- 
ini goyma eitur, og eru tessvegna 
mangar gróðiplantur. 

Her vaxa: Kattaklógv . (Nar- 
thecium) og bjarnarbroddur (To- 
heldia). 


43. Liljuættin (Liliaceæ). 

Blóman er rætt liljublóma í tali 
og skipan, sum nevnt framman und- 
an; men sáåðgongin hevur bara 1 tein. 
Reivblóðini eru ofta fógur á liti. Tey 
flestu slógini eru urtir, ið hava leyk. 
Av hesari ætt er eittans viltvaxandi 
her í Fóroyum, blálilja (Scilla verna) 
kallað. Hon er yndislig blóma við 
bláum reivblóðum. 


Mynd 105, bjarnar- 
broddur. 


76 


Skreytplantum hevur ætt- 
in.hbópin av, 't;ðd;hvít Tt, 
sum er viða gitin fyri sin skæra 
lit, tulipánur, Kkeisara- 
krúna, og tey mongu slógini 
av hyacintum, ið verða 
havd inni um vetrartiðina. 

Óll tann mongdin av 
leykum, sum dyrkað verður 
til nýtslu, er eisini av hesari 
ætt, t. d. hvítleykur, reyð- 
leykur,purrúleykurosir 


44. Svórðliljuættin (Tridiæ). 


Blómurnar yvirstaddar og 
tvikynjaðar, , reivblóðini eru 
ymist. litaði. ` Sáðberarnir eru 
3. Sáðgongin hevur ein tein 
við 3 blaðkendum greinum, ið 
bera merkini. Einasta fóroyska 
slagið. er mækja við stórari, 
gulari ` blómu, mækjugest- 
urin: 


Mynd 107, svórðlilja. 


45. Bórkubóndaættin (Orchideæ). 


Blóman er 3-deild, so væl sum á Óðrum einnåálar- 
plantum, men verður heilt óreglulig av: tí, at tað aftasta 
blaðið í ovara reivblaðakringi er so nógv avbroytt frá 
óllum hinum bæði til stódd og _vaxtrarlag og lit. Av tí, 
at fruktin, sum er eitt langt hylki, snærast 1 vðxtinum, 
verður. hettar nevnda aftasta ` blaðið, sum er stórst, at 
horva niður frameftir. Tað nevnist vðrrin. Í bórku- 


ví 


bóndablómuni er einans ein såðberi og er hann saman- 
vaxin við sáðgongina og teinin, og nevnist hesin vðxtur 
teinsstuðulin. Fræblóðini eru 3, sum byggja eina ]I- 
rúmda egglegu. Fræsætið er liðstatt. Fruktin sprotnar 
í fleiri lutir og fræini, sum eru bæði lítil og lætt, berast 
langar leiðir á lofti við vindinum. 

Hettar er ein fjólment ætt um allan heimin, og eru 
í henni mangar skreytblómur av teimum dýrmettu. Sáð- 
kornini eru kleimin og tung, so tey koma ikki at merki- 
num, uttan flogkykt flytur tey. 

Her å landi vaxa nakrar slektir; best kend er 
bórkubóndaslektin (Orchis), plantur við dimblettutum 


Mynd 108, blóma av bórkubónda. 


blóðum og fagurlitaðum, "angandi blómum, ið standa 
saman í klasa ella kolli. Hjúnagras (Habenaria) hevur 
ólitaða (grðna) blómu. Tvíblóðka (Listera) er heldur 
sjaldsom planta, hon hevur smáar reydligar blómur og 
bara 2 hjarta- ella eggbygd blóð á legginum og eingi 
stovnblóð. Hitt vælangandi kryddið vanilla er hylki 
av bórkubóndaplantu frá Mexiko. Í rótbóllum bórku- 
bóndans eru heilsubótarevnir. 


78 


IIL. Baraldaflokkurin (Coniferæ). 


Hesin flokkur er hin fámentasti millum blómuplant- 
ana, og eyðkenni hansara er, at fræblóðini ikki eru 
samanvaxin til eina egglegu. Fruktin er bar. Eggini 
sita uttanåà fræblaðinum: hesum sera einfaldu blómum 
skortar bæði tein og merki; sáðið berst á sjálvan egg- 
munnan — helst av vindi. — Gróðrarkjarnin hevur van- 
ligast fleiri blóð. 

Stórsti hópur floksins eru málatrðini (baraldarnir). 
Tey hava einkynjaðar blómur við ongum blómureivi. Blóð 
teirra eru sera mjá við nálhvðssum oddi, og tey hava bara 
eina ægr og eingi axlablüð. Hesar plantur eru allar stór tr 
ella runnar, ið oftast hava mongd av harpeis bæði í leggi 
og greinum. Kallblóman er hópurin av såðberum, ið standa 
saman å longum blómubotni; teir eru reyðir å liti. Sáðið 
er turt og væl útbúgvið til tess at beinast av vindinum. 
Kvennblómurnar standa saman á eyðkendum blómuskipan, 
ið nevnist kongul. (Grannkongul ella furukongul). 


Mynd 109, grein av Mynd 111, 


granntræi við kallblómum, grannkongul. furukongul. 


Nálatrðini vaxa viða um heimin, tó mest í hinum 
meðalheitu londunum og siðani langt norður í kuldan. 


79 


Tey standa ofta saman í stórum skógum og vaxa so 
tætt, at tað altið er skýmligt í nálaskóginum. 


Granntræiðogfuran eru 
sambýlisplantur; tey stóru furu- 
trðini í Ámeriku eru upp til 200 
alin hðg og 15 alin i tvðrmál. 
Tey eru hin dýrmettasti viður 
bæði til hús og skip. 

Í Fðroyum vexur bara 
eitt slag vilt av óllum flokk- 
inum og nevnist: Baraldur. 
Tað er sama slagið, sum hini 
norðurfólkini nevna: eini ella 
einibertræ. Tað er litil runn- 
ur, sum fyrr vax mangastaðni, 
men nú er sjaldsamari. Hann er 
tvibýlisplanta. Kongulskeljarnar 
eru kjótkendar, samanvaxnar, 


Mynd 112. grein av einibertræ, 


so at tær gera berjafrukt uttan um fræið. Plantan ber 
tær blómur eitt ár, sum verða berjafrukt at ári. 


HÆ 


Annað fylki. 


Tær blómuleysu planturnar. 


Hettar fylkið ber navn sitt av tí, at planturnar ikki 
bera blómu ella nðrast við rættum fræ, ið goymir í sær ein 
gróðrarkjarna. Tey gróðrakorn ella tær fræagnar, sum 
plantan ber á ymsum limum, vaxa upp til nýggja plantu 


so 


og spira á sama hátt og undir somu viðurskiftum sum 
frækornið. Annars skortar ikki óllum blómuleysum plant- 
um kynslimir (tað eru fáar, sum bara nðórast kynsleysar); 
men kynslimir teirra eru ikki so: góðir at raka við sum 
á blómuplantunum. 

Mangar plantur i hesum fylki eru bara ein einstðk 
kykna. Slikar einkyknuplantur ndrast sjálvandi altið 
kynsleysar. Kyknan vexur sundur í helmingar, og verður 
hvór helmingurin til nýggja kyknu, sum tå livir eina 
nýggja livsævi. Mangar av hesum 'smáplantum kunna 
at ferðast úr staði í annað og hava tå eisini: ferða- 
limir. Í gomlum dógum hildu menn mangar slikar skap- 
ningar vera smádjór, sum tó seinni hava vist seg at 
vera plantur vegna livimáta teirra. | 

Liv, gróður og nóring hjå hesum plantufylki hevur 
fram ímóti okkara dðgum verið so nær sum ókent, tí 
tær flestu plantur í tí hava so smáar kynslutir, at mikil 
sjóneykan má til fyri at gera teir sjónligar, og sjálvar 
planturnar eru: ofta so lítlar, at tær langt frá eru sjónligar 
við berum eygum. Tær hava tí verið, og eru ofta enn, 
nevndar loynibúgvar, ella loynibúgvaplantur. 

Fylkið verður skipað í tveir meginflokkar: 

Blaðgróðraplantur og Leyvgróðraplantur. 


I. Blaðgróðraplanturnar. 


Hesar plantur hava allar bæði legg og blað, sum 
skiluliga kennast at. Teirra nóring gongur fyri seg igjógnum 
eitt greiniligt ættarskifti, t. v. s. at av gróðrakorninum 
vexur fyrst ein minni fullkomin planta, ið nevnist for- 
gróður. Forgróðurin ber nú annaðhvðrt sjálvur kynskyknur 
ella tað sprettur úr honum serstakur plantulutur, ið kyns- 
kyknurnar vaxa á. Hesin flokkurin er tí kallaður hin kyn- 
Jaði flokkurin. À ymiskan hátt renna nú kynskyknurnar 
(hannslag og honslag) saman, og hevst av hesari samein- 


31 


ing ein nýggjur vðxtur: hin ókynjaði, sum í gróðri og 
livi ofta er fullkomnari enn hin kynjaði; hesin seinni 
vóxturin ber gróðrakornini. 

Tróllakampar, kannubjólluvisur, javnar og mosar 
teljast í hendan flokk. 


A. Tróllakamparnir 


eru loynibúgvar, ið eru væl útbúnir til vaxtrar; teir 
hava bæði rót, legg og stór snúðurstódd blóð. Í leggin- 
um eru leggstreingir eins og å blómuplantunum. 


4 


y, 
S 


jasa 


2 
3 z v 
D 


Mynd 113, tróllakampur, A Óðll plantan, B ranga av blaðluti við gróðrahópum, 
huldum av slóri, C gróðrahópar, hin ovari við, hin niðari utan slór, D leggs- 
endi við innrullaðum blóðum, E ein gróðrahúsi, F sami opin, gróðrakornini 
detta út, G' ein forgróður, G sami umvaxin, H millumparturin av forgróðri, 
meir umvaxin, I sáðkyknur, J] eggkyknur, tey bæði síðstu nógvar ferðir umvaxin. 


6 


82 


Teir tróllakampar, ið vaxa her å landi, hava ikki 
loftlegg, men eina jarðlegg, og úr honum spretta å 
hvðrjum vári nýggj] blóð; tey eru oftast mangar ferðir 
fjaðurskorin. Summi tróllakampaslóg verða sera stór- 
vaxin og eru einar hinar prýðuligastu plantur her á landi. 
Teir stórstu vaxa 1 giljum og homrum, teir smærri å 
vóllinum. Blóðini á tróllakampunum spretta ikki úr 
slíkum knappi sum blóð blómuplantana, men liggja vund- 
in uppi elubita i knappsleguni til tess, at tey eru búgvin 
at breiðast út. 

Gróðrakornini vaxa á ranguni av blóðunum; men ikki 
óll blóðini eru gróðurbær t. v. s. bera gróðrakorn; og 
er å summum slógum vaxtrarmunur millum tey gróðurbæru 
og tey ikki gróðurbæru blóðini. Gróðrakornini vaxa sam- 
an í húsum, gróðrahúsarnir og húsarnir eru aftur 
fleiri saman ií hópum, gróðrahóparnir, og eru gróðra- 
hóparnir fjaldir antin av blaðfaldinum, sum er brettur 
aftur yvir teir, ella teir hyljast av einari hindu, ið kallast 
gróðraslórið. : 

Tá ið gróðrahúsarnir eru búnir, rivna teir, gróðra- 
kornini sleppa út og spira å vátlendi. Av teimum vexur 
ikki nýggjur tróllakampur, men eitt lítið flatt leyv, ið er 
tróllakampaforgróðurin. Hettar leyv hevur róthár, sum 
festa tað til foldina: og sðkja tí-fóðslu úr moldini V 
niðara borði av forgróðrinum vaxa nú eggkyknur og 
såaðkyknur, sum, táið tær renna saman, verða tað fræ- 
korn, ið hin sanni tróllakampurin vexur upp av. 

Aðrastaðni í heiminum hava tróllakamparnir miklan ` 
loftlegg og verða stór trð, t. d. á Ný-Zelandi. Nýtslu- 
plantur eru tróllakamparnir ikki mikið, tó eru Jarðleggir 
teirra vælgðddir við stívilsi, ið kann nýtast. Sum skreyt- 
plantur dyrkast mong slóg av tróllakampum. 


83 


B. Kannubjólluvísurnar 


eru eins og tróllakamparnir plantur við rót, leggi (við 
leggstreingjum) og samanvaxnum, kringstóddum smáum 
blóðum. Leggurin er opin innan við einari ella fleiri 
pipum langvegin igjógnum leggin. Blóðini byggja tentar 
slíðrar um leggin við hvønn lið, og greinirnar, sum eisini 
eru kringstaddar, spretta niðanvert við blóðini; tó hava 
ikki allar kannubjólluvisur greinir. Gróðrakornini eru sum 


Mynd 114, kannubjólluvísa, a gróðurbærur leggur, b geldleggur, c axið klovið. 


hjá tróllakampunum mong saman í húsum og húsarnir vaxa 
á særstókum skjóldabygdum blóðum, ið standa saman á 
leggsendanum og byggja har axkenda”Tskipan (si mynd 
114 a og c). 

Jarðleggur kannubjólluvisana dreivast ofta langar 
leiðir gjógnum moldina og ber í stóðum saftamiklar 
bóllar, ið smakka sðtir. Tað eru hesir bóllar, ið nevnast 
kannubjóllur. 


6* 


34 


C. Javnarnir 
eru eins og áðurnevndu tvær ættir útbúnir við rót, legg 
(við leggstreingjum) og blóð. Blóðini eru smá snúðurstódd 
og einægrað, t. v. s. 
tey hava bara mið- 
ægr; tey standa sera 
tætt å legginum og hylja 
hann. Litjavni verður 


Ü W JH AL Ø X nýttur saman við smæru 
N VI (JØRN XA K` M Ü . ' 
` IN 74 1 N til `_at ` farga "201651. 
M, Æl t YA 
K N, Hostagras vexur um 
V N KENN i4 
N N 4 alt landið á hógum haga; 


gróðrakornini eru í 
húsum, ið standa 1 blað- 
ðxlunum,flog eru sum å áðurnevnda slag sera små. 
Molajavni vexur viða hvar á svórðinum og hevur 
bæði stór og små gróðrakorn í blaððxlunum. 


Mynd 115, Tr 


NR 


NN 
7 71 i N W 


' M Ð. N kÍ 


.— 


—_—— 


EN NN í V Kl 

NU i: Wj ⁄ 

` i | l k 
NÜ 


ZØDA S 
92: SAN 
tis. 


—UTT 

Mynd 116, hostagras. Mynd 117, mosajavni. 

Í fornum dðgum, langt áður enn menniskjan bygdi 
foldina, var gróðurin mikil, og tá var tað mest trólla- 
kampar, kannubjólluviísur og javnar, ið áttu valdið. 


85 


Hesar plantur vóru tá stór trð og bygdu almiklar viða- 
skógvir. Tað er mest viður teirra, ið nú finst sum stein- 
kol í jórðini. Hann er vorðin kol av hinum tunga fargi, 
ið seinni umskipanir í jJarðaryvirflátanum hava lagt 
omaná hann. 

Enn finst legustaðurin í kolinum eftir bæði blóðum 
og leggi av hesum plantum. 


D. Mosarnir 


hava ikki nakra sanna rót men eina rótkendar lutir, sum 
annaðhvort eru forgróðrar ella aðrir lutir, ið eru plantuni 
i rótar stað. Sannar leggstreingir hevur mosaplantan 
heldur ikki, tóat ein vatn- og saftleiðandi strongur gong- 
ur gjógnum miðjan leggin. Mosablóðini eru oftast tunn 
og hindukend og av bara einum kyknulagi til tjúktar; 
tey hava tó oftast eina tjúkkari miðægr. 


Mynd 118, A leyvmosi við mosafrukt, B mosafruktin sædl á undirsíðuni. 


A leggsendanum ella í blaðoxslum mosaplantana 
vaxa, umgirdar av særstókum blóðum, kynskyknur, sum, 
taið hann- og honslagið renna saman, verða til nýggja 


86 


plantu, ið vexur upp úr mosaplantuni og kallast mosa- 
fruktin. 

Mosafruktin er blaðleysur leggur, sum å endanum 
ber eitt hylki, ið goymir gróðrakornini. 


á 


h 


= 


A ] Á Ht 
1.44 
KS f 
K |. 
BAR 
A y (M 
NV HAV h 
M à ] 
Ø / IÍ Í 
M | 
Ý N § 4 
4 V 
i Ü, 
V A Í 14 ;/ 
t Á M 
N 1 GTVA /, 
ÁY t) KY N 
IN STEY g 
NÝ /// 1⁄2 (F W Ü 
ANG ` ' 9 
1⁄4 NON I 
| ;”&. '4 
`i NZ 
AN KZRIN 
NÝ ÍN 
Ø V UNT Í Las 
N `A y 
Nx Ír 7E 
AV NII 
1⁄4 Á 1 
i N ` á 
! ` 
Vmá 


Mynd 119, trællamosi, A mosaplanta og mosafruktir, B leggsendi við mosa- 
frukt, C opnað hylki, D lokið, E hettan, F leggsendi við kynslimum, G 
klovin leggsendi við kynslinum, H ein slíkur nógv umvaxin. 

Mosarnir skipast í tvær megindeildir: Leyvmos- 
arnir ella 'hålvmosarnir og 'blaðmosarnir: 

a. _ Leyvmosarnir eru ófullkomnari í vðxti enn 
blaðmosarnir; teir hava eina eitt meir ella minni 


87 


greint ella skoürðut leyv, ið liggur útbreitt á jórðini, men 
stundum hava teir blaðkendar lutir, ið standa i tveimum 
rððum uppeftir einum leggi. 

b. Blaðmosarnir hava altið legg og rætt blóð. 
Teir nðórast gjógnum greiniligt ættarskifti. Av gróðra- 
kornunum vexur mongd av nógv greindum grónum for- 
gróðrum, ið strekkjast ofta langar leiðir, og úr hesum 
forgróðrum spretta nú mangar mosaplantur, sum stundum 
á leggsendanum (endafruktandi) og stundum í blaðóxlun- 
um (liðfruktandi) bera kynskyknur. Av teirra sameining 
vexur sum áðurnevnt mosafruktin, ið ber gróðrakornini í 
einum hylki, ið opnast við loki eins og beykur; ofta 
liggur oman yvir lokinum ein hetta. Hin kynjaði vðxt- 
urin er soleiðis forgróður og mosaplanta í sameining, 
meðan hin ókynjaði vðxturin er mosafruktin við gróðra- 
kornunum. Mosafruktin, sum altið verður standandi ævi 
sina á mosaplantuni, tekur sina fóðslu úr henni, men er 
tó ikki ððrvísi samanvaxin við hana, enn ein og hvór 
planta er við moldina, hon vexur í. 

Umframt at mosarnir nðrast kynsliga, nórast teir 
eisini við vanliga gróðrarsprettan og verða soleiðis lætt- 
liga fjólmentir. 

Í Fóðroyum er stór mongd av mosa og nókur slog 
hava fyrndarndvn, t. d. trællamosi, dyngjumosi, áar- 
mosi og mýrimosi. Mosarnir eru lættfóddar plantur og 
harðbalnar; teir eru tí undangonguplantur og búgva út 
gróðralendi fyri ððrum heimtufrekari plantum. 


II. Leyvgróðraplanturnar. 


Í hesum flokki gerst ikki longur aðalmunur millum 
rót, legg og blað; men allur plantukroppurin nevnist 
her leyvið. Tó tykjast eisini tær best útbúnu av. 
hesum plantum at hava bæði rót, blað og legg; men 


88 


hesir meginlutir hava ikki tey frámerkir og gera ikki 
tað arbeiði, sum eyðkennir teir á blómuplantunum og 
summum av blaðgróðraplantunum. Ættarskifti er heldur 
ikki so vanligt í hesum flokki sum millum blaðgróðra- 
planturnar. 


A. Algur 


nevnist undir einum navni ein fjólmentur plantuflokkur, 
sum mest heldur til í vætu og vatni, sjaldnari å turrum. 

Navnið »alga« hevur fyri okkum nærum sama týd- 
ning sum tari, tí tær ásýniligastu algur her å landi eru 
taraslóg ella slýggj. Eftir litinum skipast algurnar ella 
tararnir 1 triggjar meginhópar: Groüntari, brúntari og 
reyðtari. 

à: /Grontari 

vexur bæði í vatni og sjógvi og stundum å turrum; t.d. 
er hin vælkenda grðüna ábreiðslan, ið kemur à óbræddar 
hjallar og húsaklædningar, eitt grðntaraslag, ið nevnist 
Pleurococcus. Vanligari er tó gróðntari í vatni ella sjógvi. 
Vit kenna hvussu keldur og áir grógva og hálkast av 
grðnum slýggj. Fram við strondini klæðir gróntarin, 
táið tekur at vára, hellur og steinar í hin fagrasta gróna 
búnað. Av grðntara eru mong slóg og almikið til við 
okkara strendur, og um heystið rekur hann upp å land 
og legst i stórum brúm, har sandur er fyri. 

Gróntararnir nórast bæði ókynsliga við leysum leyv- 
pettum og við gróðrakornum, sum vaxa upp til nýggjar 
plantur, og kynsliga við tvinnanda kynskyknum, ið 
renna saman. Mynd 120 sýnir tveir gróntaratræðrir a og 
c (nógv umvaxnar); í a vaxa 1 hvøðrjari kyknu tvær 
gróðrakyknur, við 1 er kyknan heil enn, men við 20g3 
eru móðurkyknurnar sprotnaðar og gróðrakyknurnar eru 
við at fóðast til verðina; við 4 eru gróðrakyknurnar út- 
sloppnar, men ikki atskildar. b sínir eina fullborna 
gróðrakyknu, sum hevur fýra langar træðrir í óðrum 
endanum, sum hon kann svimja ígjógnum vatnið við. 


89 


Hon spirar umsiðir og verður til ein gróntaratráð eins 
og móðurplantan var. (Hettar var ókynslig nóring). 

Í c vaxa í hvørjari móðurkyknu 16 kynskyknur, 
sum hvór hevur tveir træðrir i ððrum endanum. Eina 
stund sveima tær um í vatninum eftir tað, tær eru út- 
komnar, og renna so saman tvær og tvær (si d) og verða 
báðar til eina kyknu við 4 tråðum; hon missir umsiðir 
træðrirnar (sl e), spirar og vexur upp til gróntaraplantu 
eins og móðurplantan var. (Hettar er kynslig nóring 
við javnstórum kynskyknum). 


Mynd 120, gróntarar í nðring. 


b Bríntarin 


ella hitt rætta taraslagið vexur mest í sjónum. Umframt 
eina mongd av smærri brúntaraslógum, sum summi vaxa 
á klettum og steinum og summi á OÓðrum stórri taraslog- 
um, vaxa við okkara strendur mong stór taraslóg — tær 
stórstu villvaxandi plantur her á landi. 

Tær byggja stórar taraskógvar fram við landinum, 
sum gera tað liviligari fyri mong smádjór og fiskaslóg, 
ið annars hovdu haft ovmiklan vanda við okkara brim- 
harða land. 


1. Hártari 


er ein brúntari, ið hevur mangar fínar og linar greinir, 
so hann líkist hár ella gras. Hártaraslógini vaxa å botni 
ella á oðrum tóðrum, t. d. á tongli, mest undir vatni og 
út á 20 favna dýpi ella meira. Hártarin kýsur sær helst 
óróligan sjógv við útendar; men finst tó eisini á kyrrum 
stóoðum. Hann kemur ofta rikin millum annan tara. 


90 


2. ` ` Pina 

er brúntari, ið vexur å grunnum vatni, t. d. inni å firð- 
um å 5—6 favna dýpi ella lika inná 2—3 favna dýpi, og 
tå helst har sandur ella bleytur botnur er fyri. Hendan 
plantan er ein long, lin grein, ofta 2—21/s: favn, og held- 
ur sær standandi upp gjógnum sjógvin, við at luft er 
innani ovara parti av leyvi hennar. Hon vexur helst 
fóst å skeljum og kúvingum, ið rekast á botninum, og 
sæst bara um summarið, tí hon doyr burtur á hvórjum 
heysti og vexur aftur å hvðrjum vári. 

Hinir stórstu og ásýniligastu tararnir eru teir brún- 
tarar, sum teljast i blaðtaraættina og bloðrutaraættina, og 
skal ein mun greiniligari sigast frá teimum her: 


3. Blaðtaraættin (Laminariaceae). 


Leyvið er meira og minni leðurkent og er oftast 
fest til vaxtrarstaðið (á steinar ella skeljar við botnin) 
við rótliknandi limum, ið nevnast rótfestur. Hesar 
plantur hava legg, sum á endanum ber eitt ofta stort 
blað. Blaðvóxturin fer mest fram á markinum millum 
legg og blað, og er vðxturin sterkastur seinna partin à 
vetrinum og um várið; við okkara strendur er so háttað 
við blaðtórunum, at vðxtur teirra fer aftur imóti heysti 
og stendur so nær sum í stað fram um háveturstið. (Tó 
er markið millum blað og legg alla tíðina ferskt og liv- 
andi). 

Hitt gamla blaðið frá árinum fyri dettur ikki av 
plantuni um heystið, men verður, har brim ikki er til 
bága, standandi stytri ella longri út á várið; til tess at 
hitt nýggja blaðið er vaxið so stort, at hitt gamla at 
endanum verður at detta av. 

Blaðtararnir trivast í óllum meðalheitum hóvum og 
haðani norður í kuldan og myrkrið; sjálvt í Grónlandi 
grógva og nðrast teir. Nðringin er mest ókynslig við 
gróðrakyknum, ið vaxa á niðara parti blaðsins ella å. 
smærri siðustillaðum gróðurbærum blóðum. 


91 


l) Tang er ein 
eyðkendur blaðtari í 
Fóðroyum. Tang vaxa 
helst við tær strendur, 
har sjógvurin er reinur 
og saltur. Blaðið hevur 
eitt _ greiniligt _ áflatt 
miðriv _ (myrkjallurin) 
og ein rundan legg, 
(langbjóllan), ið hevur 
rótfestur, _ sum. festa 
plantuna við klettin. 

Niðanvert við blað- 
ið vaxa nokur siðu- 
stillað smábloóð, krák- 
W6CNAar; sum: .. eru: tey 
gróðurbæru blóðini á 
tangplantuni. (Si mynd 
121). 

2) Blaðtari ella, 
sum hann eisini nevn- 
ist, tarablað er i stðð- 
um sera stórvaxin og tå 
helst har sjógvurin er 
nakað stillur. Tarablaðið 
hevur legg og stort og 
rukkut blað um 2 metrar 
langt og 20 centimetrar 
breitt. (S1 mynd 122). 

3) Tonglatari hevur menniligan legg og stort 
breitt blað á endanum. Tað er mest tonglatarin, ið 
byggir hinar stóru og prýðuliga taraskógvir, ið vaxa við 
okkara strendur. — Taraskógvirnir eru einastu skógvir í 


Mynd 121, tang við hinum gamla blaðinum 
J 9 5 s ` 
á endanum á tí nýggja. 


Fðroyum. 
Blaðtaraslógini eru fóðurgóð og nýtast mangastaðni 
til neyta- og seyðafóður aftrat hoyggj. Tey goyma 


92 


* 


Mynd 122, blaðtari ella tarablað. 


eisini so munagott fóðsluevni í legginum, at tey í hung- 
ursárum hava bjargað fólki undan deyða. At tey eru 
góð til tóð er vælkent í Fðroyum. Aðrastaðni vinna 
teir jod úr ðskuni av brendum blaðtara. 


4. Bloðrutaraættin (Fucaceae). 


' 


Blóðrutaraslógini eru eyðkend å tí, at tað í leyvi 
teirra eru luftblóðrur, sum hava plantuna å flot; 


93 


tey vaxa mest millum flóðar- 
ogfjórumarkið. Leyvið hevur 
rótfestur og er meira og 
minni greint ella skorið inn 
i faldin. 

Bloðrutaraslógini nðdrast 
bæði ókynsliga og kynsliga; 
og er teirra kynsliga nðring 
ein mun fullkomnari enn 
hjá grðntðrunum. 

Viða hvar á leyvinum, 
tó mest å greinarendanum, 
siggjast smáir titlar, og eru 
teir serliga útbúnir katlar 
ella ker, sum kynskyknurnar 
vaxa 1. Eggkyknan er stór og 
knottrund, såðkyknurnar eru 
nógv smærri og hava ein 
svimjutráð 1 hvórjum endan- 
um. Tær vaxa ótalsmangar 


L Mynd 125, tonglatari við hinum 
saman 1 såáðgoymslum, sSUm gamla blaðinum á endanum á tí 


eins og eggkyknurnar losna nýggja. 
frå móðurplantuni, áður enn nokur samanrenning eigir 
sær stað. Fyrst táið tær eru komnar í sjógvin, sleppa 
tær ersmáu sáðkyknurnar út úr såðgoymslunum, (si mynd 
124 D) og fara so í hópatali saman um hvørja eggkyknu, 
sum tær hava á loft og snúgva í kring (si mynd 124 Æ) 
til tess at tað eydnast einari og bara einari såðkyknu 
at renna saman við hana. Tær báðar verða so til eina 
kyknu, ið er hin gitna eggkyknan, ið nú hevur fingið 
evnir til at spira (si mynd 124 F]. 

Reipatari er í blóðrutaraættini. Eitt slagið nevn- 
ist bólatari (si mynd 125). 


c. Reyðtarin 
er hin vakrasti tarin, ið her vexur. Reyðtararnir eru 
bæði stórri og smærri og vaxa antin á botninum ella 


94 


Mynd 124, blóðrutari, A leyvpetti við luftblóðrum a, og fruktbærum greinar- 

endum b, B tvórskurður av eggkyknagoymslu, C grein við sáðgoymslum, 

D leysar sáðgoymslur. sum sáðkyknurnar sleppa út úr, E eggkyknur, ið eru 
umringdar av sáðkyknum, F spírandi eggkykna. 


å ððrum stórtara, sum tongli og tangi. Eyðkend eru 
hini stórri reyðtaraslógini, ið ofta koma uppå onglarnar 
úti á 25 favna dýpi ella meira. 

Summi slógini hava breið blóð við greiniligari 
miðægr, og er tað so, at táið tað gamla blaðið doyr 
burtur, spretta nýggj blóð út aftur úr hini gomlu mið- 
ægrini. Onnur slóg tykjast at vera almikið greind, 
men eru greinirnar ofta smá blóð, ið eru mangar ferðir 
skorin inn í faldin. Reyðtararnir nðórast mest ókyns- 
liga, men tó eisini kynsliga eins og blóðrutararnir. 
Eitt reyðtaraslag nevnist sól; tað vexur bæði å tongli 
og å klettum. Tað er munagóður fóðurtari, og leggur 


Mynd 126 og 127, tvey reyðtaraslóg. 


fjóruseyðurin altið fyrst eftir at eta sol, har tað er 
at fáa. 


96 


d. Bakteriur. 

Enn skal gitast ein plantuflokkur, ið næstur er 
skyldur við algurnar og tå helst við teir smærri reyð- 
tararnar, sum ikki greiniligari er sagt frá, men enn 
nærri við hinar blaðgrónu algurnar, ið einki verða 
umróddar í hesi bók. Hesar plantur nevnast: Bakteriur 
og eru tær smæstu plantur, ið menn vita um at siga. 
Hvør einstaklingur er ein einstók kykna; summar eru 
árundar, summar avlangar ella snúðurvundnar. Tær, ið 
eru langar av skapilsi, verða oftast nevndar bacillur. 
Allar hesar plantur eru so smáar, at tær ikki siggjast 
uttan í bestu sjóneykiglósum (»mikroskopum'«), t. v. s. at 
teirra rætta stódd verður umvaxin 500 til 600 ferðir. 
Eitt, ið ger mangar av teimum enn vandamiklari at fáa 

eyga å, er, at tær eru litaleysar. Tær 
j f; Q hava ikki blaðgroünt 1 leyvi sinum sum 
Á algurnar, men stundum aðrar litir, t. d. 
À hevur purpur-svávulbakterian reyðan lit, 
k ið eins og blaðgrónt kann at -útskilja 

) ilt 1 15051 

Tær flestu bakteriur kunna ikki triv- 
ast av luftini eins og algurnar, men mugu 
taka fóðslu sina úr ððrum ferskum ella 
r fúnandi plantu- ella djóraholdi. 
sýrubakteriur _ við Undantikin hesum er tó salpeturbak- 
Eðir ` umvaknar, terian, sum, tóat hon ikki hevur blað- 
s gróðrakorn, enn grünt, kann at útvinna kolsýru úr luftini, 

meira umvaxið. ` óg hon kann enntá gera hettar uttan ljós. 

Eisini kunna tær væl trivast uttan ljós, hvat tær 
grðnu planturnar ikki kunna. 

Bakterlurnar eru smáar men týdningarmiklar í heim- 


SS) 


inum vegna teirra mongd og livimáta. Tær eru fórar 
at ferðast 1 teirri vætu, tær liva í, og norast við tví- 
deiling. So kvikliga ndrist hettar slagið, at ein bakteria ` 
kann í 4 timar verða til 65,000. Tað er tí ikki so lógið, 
um sjúkur, ið valdast av bakteriuslógum, eru skjótfórar 


97 


at breiðast út og smitta. Summi slógini nórast eisini við 
gróðrakornum, ið eru ófðra harðbalin bæði at tola varma 
og kulda. Slik bakteriugróðrakorn kunna liva við — 
1109 C. og doyggja ikki fyrr enn við + 1283*C. Heldur 
ikki ovurlangur turkur kann drepa hesar seigu livs- 
spirar. Hettar ófóra harðbalni bakteriugróðrakornana 
ger, at mangar sjúkur kunna stiga upp aftur, um enn 
allar bakteriur eru dripnar, tí tær sjálvar eru nógv liv- 
veikari enn gróðrakorn teirra. Gróðrakornini eru soleiðis 
bakteriunum ein hvildartilveran, ið ikki letur seg órógva 
so lættliga hvórki av kulda, hita ella turki, men sum, 
táið tey lagaligu viðurskiftini eru fyri hond, aftur vaknar 
til lív og yrki. 

Táið bakteriur taka bústað í djóra- ella plantuholdi 
og trivast har, fðrir teirra livimáti tað við sær, at holdið 
broytist og skilist sundur í einfaldari evnir, enn tað var 
av; tað verður sjúkt, úlmar, brúknar ella rotnar. Ofta 
laga bakteriurnar illa stinkandi evnir úr holdinum og 
stundum sterk eiturevnir; tað er tí vandamikið at eta 
úldan mat. 

Mong bakteriuslóg liva í moldini og gera har stórt 
gagn við at broyta taðfallið, so at tað gerst nýtiligt hjá 
hinum hægru plantunum, ið annars ikki kundu trivist; 
onnur hava týdning fyri matgerð, t. d. við smðrgerð; aftur 
onnur eru altið til reiðar at loypa rot í alt deytt plantu- 
og djórahold. ` Ein hópur er óskaðiligur og livir bæði í 
fólki og djórum, uttan at tey fáa mein av teimum, meðan 
ein annar hópur veldur ringar sóttir og sjúkur bæði hjå 
fólki, djórum og plantum, t. d. sårfebir, landfarsótt, bráða- 
sótt O. a. 

Av ti at bakteriurnar eru s0 smáar og nógvar, eru 
tær allastaðni frammi — bæði tær sjálvar og teirra gróðra- 
korn; í einum dropa av vatni kann vera ein heil millión, 
1 luftini eru tær tó nógv ótættari. Tað er tí ikki gott 
at varða seg fyri teimum vandamiklu slógunum. 

Ein hin frekasta? sóttarbakterian er hon, ið veldur 


- 
[| 


98 


bróstsjúku,tuberkulbacillan. Eitt 
menniskja, sum gongur við bróst- 
sjúku og óvart ella við vilja spýtir 
à allmanna veg, har spýttið kann 
torna upp, klekir soleiðis mangar 
milliónir av skaðiligum bakterium, 
sum, táið tær fúka upp í loft, verða 
ðórum rðskum fólki at skaða, táið 
tey anda tær inn 1 seg. 


a IT læknakunstrinum hava menn 
Mynd 129, tuberkulbacillur 


' fj. 
F lært at varða seg ímóti summum bak- 


teriuslógum, t. d. teimum ið valda 
saårfebir, við at nýta slik evnir, sum drepa bæði bakteri- 
urnar og teirra gróðrakorn ella sum rættari sagt hindra 
teimum at trivast. Slik evnir eru t.. d. karbol, spritt, 
sublimat. 

Tað er allmannakunnugt, at alt matkent, ið liggur 
har sum róligt og lýtt er, rotnar, meðan tað sum hongur 
uppi í gjóstri, verjir seg væl fyri rot. Grundin er, at 
bakteriurnar, ið valda rot, trivast væl 1 vætu og varma, 
men ikki i kulda og turki. - Matvarur, 1ð verða niður- 
sodnar í lufttættar dósir, varðast eisini frá- spillu av 
teirri grund, at har sleppa ikki bakteriur og aðrir rot- 
andi livsspirar at trivast niðri í. 

Vit menniskjur verja okkum best móti sóttarbakteri- 
unum við at vera reinfór og nýta turra og reina luft til 
andadrátt. 


B. Soppir 

nevnist við felagsnavni ein fjólmentur plantuflokkur mill- 
um leyvgróðraplantana. Soppirnir hava ikki blaðgrónt í 
nokrum av sinum lutum ella limum og sipast í so máta 
til bakteriurnar, sum teir eisini líkjast í teirra ávirkan å 
vaxtrarstaðið. Soppirnir trivast heldur ikki av reinari 

luft og vatni, men teirra fóðsla má vera rotnandi plantu- _ 
ella djórahold. Sopparleyvið kann væl trívast uttan ljós, 


99 


men teir gróbæru limirnir ella soppafruktin má oftast 
nýta ljósið til sin trivna. 

Mangir soppir eru einkyknuplantur eins og bakteri- 
urnar og valda evnisumbroytingar å vaxtrarstaðinum; 
teir hava miklan týdning í dagliga starvi menniskjunar; 
soleiðis eru nokur soppaslóg neyðturvilig fyri baking og 
brygging, teir sonevndu gerðsoppirnir. 

Alt sum í dagligari talu nevnist hýggj eru soppa- 
slóg ella gróbærir lutir av soppaslëógum, ið helst vaxa á 
fúnandi ella rotnandi evnum. 

Mangir soppir valda plantusjúkur; t. d. eru: Svarta- 
spillan i jórðeplum, kartis å rótum, roði, moldroði ella 
moldaxc å korni og rustur á ymiskum urta- og grasa- 
blóðum sjúkur, ið koma av, at ymisk soppaslog, ið hvort 
veldur sina sjúkuna, taka bústað og vaxa í holdunum å 
hesum plantum. 

Mangir soppir nðórast kynsliga ígjógnum mong ætt- 
arskiftir, aðrir nórast ókynsliga við gróðrakornum. 

Av stórvaxnum soppum skulu nevnast: Hattar- 
soppirnir, sum 1 dagligari talu her å landi verða 
kallaðir hundaland. Sjálvt sopparleyvið eru finir 
træðrir, sum liva i mold- 
ini, meðan tað vit siggja 
omanå, hatturin, er frukt- 
in. Gróðrakornini eru í 
óteljandi mongd í rukkun- 
um uppi undir hattinum. 
Nær skyldir við hattar- 
soppirnar eru: Grein- 
soppirnir. 

Bjólgasoppirnir hava 
eins. og  hattarsoppirnir 
stóran frukthúsa yvir jórð- 
ini; men hendan fruktin er 
ein lokin bjólgur, fullur 


Mynd 180, greinsoppur. 
7* 


100 


av gróðrakornum. Hann 
opnast á ymiskar háttir, 
meðan hann stendur å rót- 
ini; ella verður við at vera 
lokin, til tess at skinnið 
fúnar uttan av honum. Í 
Fóroyum vaxa bjólgasoppa- 
slóg, sum frá fornari tíð 
hava verið nevnd: Fiísi- 
bjólgar ella físisoppir. 

Summir ` soppir _ eru 
etandi, aðrir eru so eitrandi, at fólk doyggja av at eta teir. 

Enn er at nevna ein plantuhópur, ið nærmast má 
roknast aftur at soppunum og tað eru 


Mynd 131, bjólgasoppur. 


C. Skónirnar. 


Tær eru vælkendar plantur her á landi, tí tær 
klæða okkara gråu klettar og steinar í teirra skorv- 
uta búna og nevnast t. d. korki, steinamosi o. s. f. 
Hesar plantur eru soppir, sum triv- 
ast og liva saman við vissum algu- 
slógum, sum eru so smá, at lítis- 
vert sæst til teirra. BSoppirnir fanga 
hesi og hava tey inni í holdi sinum, 
hvar tey trivast å somu tið sum sop- 
pirnir nýta tað fóðsluevni, algurnar 
gera: ür - luftini '0g' vatninum sop: 
pirnir, ið ikki megna at fóða seg av 

Mynd 132, korki, — luft og vatni og vaxa á hinum naknu 

s gróðrahúsi, s' gróðra- steinum, trívast ikki uttan í sambandi 
húsi, nógv umvaxin. 

við hesar algur. Bróta vit eitt korka- 

petti sundur, visir tað seg at vera grünt innan; tað eru 

algurnar, ið eru grðnar; hesir soppirnir hava ikki, 

heldur enn aðrir, blaðgrónt. Í skónunum finnast soleiðis 

tvinnhandað kyknuslóg, eitt grónt, algurnar, og eitt, ið ` 

ikki er gront, soppirnir. 


Tær flestu skónir 
vaxa å steinum sum 
korki og  steina- 
mosi, nakrar vaxa 
uttan å bóorkinum á 
tróum. og nakrar á 
jórðini t. d. jarðar- 
sipa og reindjóra- 
skav. 

Skónirnar vaxa 
um allan heimin bæði 
upp til fjalla og nið- 
ri við sjógv; tær 
eru fyrstu plantur, ið 
taka búgv å naknum 
steinum, og enn lættfóddari enn mosarnir búgva tær út 
` gróðralendi fyri teimum og ððrum tilikum plantum. 


Mynd 188, reindjóraskav. 


IV. 


Lív og gróður plantana. 


I. Voæturin. 


Plantan er uppbygd av kyknum. Hinar hægru 
planturnar eru av óteljandi kyknumongd samansettar. 
Kyknurnar eru ólikar til vaxtrarlag í hinum ymisku 
plantulimunum. Plantuholdið er summastaðni av rund- 
vaxnum, aðrastaðni av langvaxnum kyknum, og verður 
av tí bleytari ella harðari. Nakrar kyknur eru littar, 
aðrar ólittar. 

Tær minst útbúnu planturnar eru ofta bygdar av 
fáum kyknum, ið allar eru likar, ella bara av einari ein- 


102 


stakari kyknu. Slik kykna ella slíkar kyknur mugu tá 
gera alt tað arbeiðið, plantuni tarvast; men hjá teimum 
meiri fullkomnu plantunum gera summar kyknur eitt og 
summar eitt annað arbeiði, og eru kyknurnar soleiðis 
útbúnar sjálvar, at tær sum best kunna fremja tað 
arbeiði, tær skulu gera. Kyknurnar eru allar so smáar, 
at einki skil sæst á teimum einstüku við berum eygum; 
menn mugu tí til teirra rannsókn nýta sjóneykiglós. 

Ein kykna av t. d. einum ferskum plantublað ella 
hári hevur kyknuvegg, kyknuslim, kyknukjarna 
og kyknusaft. 

Kyknuslimið er livandi og nevnist 
við einum fremmandum orði »proto- 
plasmas. Tað megnar at taka fóðslu 
til sin, fóða seg og alla plantuna og har 
umframt norast; men hvussu tað ger 
alt hettar er enn dult fyri mansins viti. 

Innan i kyknuni er kjarnin, eitt 
fastari evni enn kyknuslimið. Hin unga 
kyknan er oftast eina kyknuslim og kjarni, 
men sum hon eldist, dregur hon í seg 
meiri vatn úr jórðini, og stendur tað í 
stórum og smáum dropum inni í kyknu- 
sliminum. Í hettar vatnið eru blandað 
mong evnir úr moldini, og er tað kyknu- 
saftin. 

Hon verður í fullvaxnum kyknum so 
mikil, at kyknuslimið og kjarnin troðkast 
út imóti vegginum, (sí mynd 134). Í sinari 

1 | mestu lívsmegi er kyknan üútspent av 
Mynd 134, kykna av saftini; men trýtur plantuni vatn, minkar 


lantuhári, p kyknuslím z a M : : 
= Ha Aa kyknusaftin og blóðini verða bleik, lin 


vísa, k kyknukjarnin. og fólin. 


Kyknuslimið lagar ll tey evnir, sum í kyknuni 
finnast. Plantan vexur á tann hátt, at kyknurnar nðrast; 
og tær nðrast å tann hátt, at ein verður til tvær, tvær 


103 


til fýra og s. f. Fyrst vexur kjarnin sundur í tveir, 
siðani helvtarbýtist kyknuslimið og síðst vexur nýggjur 
veggur millum partana, sum tá eru hvór sín kykna. 
Táið kyknuslimið doyr, verður at endanum eina vatn 
ella luft eftir innan fyri veggin, t. d. træ og tundur. 
Hinar livandi kyknurnar visa lívstekin, kyknuslimið 
liggur ikki stilt, men streymar um alla kyknuna eins og 


Mynd 185, kyknur ið nðrast; í 1 byrjar deilingin og í 12 er hon fullkomin, 
2— 11 eru ll millumstig. 


blóðið í djórunum. Tær liva hvðr sum einstaklingur sítt 
egna liv, men standa tó í sambandi og kunna skifta 
evnir sin% ámillum ígjógnum små hol í kyknuvegginum. 
Kyknuveggurin tjúknar við aldurin, men holini verða 
tógverandi. 

Kyknurnar kunna, tóat vaxtrarlag teirra er sera 
margháttað, skipast í tvær megindeildir: Langkyknur 
og skammkyknur. 


104 


Langkyknurnar eru oftast spiskar til endarnar og 
eru stungnar hvór inn ímillum aðra eins og hárini á 
tveimum samanlógdum bustum; tær nýtast, vegna teirra 
vaxtrarlag, oftast har, ið plantuni krevist styrki t. d. í 
bórkinum um leggin. Har fáa langkyknurnar tjúkkan 
tægukendan kyknuvegg og verða tå kallaðar tægukyknur 
ella bastkyknur. 

Skammkyknurnar eru meira rundvaxnar enn hinar, 
ofta sexstrendar umhvðrvis við flatari lið hvðr móti að- 
rari; tær finnast oftast har plantan hevur bleytt hold, ið 
stendur í vðxti. 

Óll tey evnir, sum skapast í kyknuni, nevnast liv- 
runnin (organisk) evnir (ti tey eru upprunnin av 
livi). Hitt merkiliga kyknuslimið er samansett av 
mongum lívrunnum evnum, t. d. eitt ið nevnist hvíti, 
sum altið er tilsteðar; siðani eru onnur (ið á ymiskan 
hátt eru samansett av kolevni, kðvievni, ilt, brint, fos- 
for, svávuli og jarni, sum plantan sðkir sær sumt úr 
Jórðini og sumt úr luftini) meira og minni tilsteðar. 

Kyknuveggurin er oftast av einum livrunnum evni, 
ið kallast viðarmeyk (cellulose) og er samansett av 
kolevni, ilt og brint. 

Undir starvi plantukyknunar við at gera sær liv- 
runnin evnir, koma altið onnur fram, ið ikki eru liv- 
runnin; tey kallast ólivrunnin og finnast sum ymisk 
saltslóg 1 kyknunum. 

Verður plantan turkað, so at hon missir alt sítt 
vatn, verður eina turrevnið eftir, ið er livrunnið ella 
ólivrunnið. Verður hon siðani brend ií eldinum, brenna 
Əll tey livrunnu evnini, meðan hini ólivrunnu verða eftir 
liggjandi sum ðska. Ungir plantulutir hava mest av 
vatni í sær, frá 50—80 o, eldri hava frá 30—60/. Fræ- 
korn hava mimst vatn, 5—20%o; summar fruktir mest, 
upp til 95 /o. 

Hitt merkiligasta evnið í hini grónu plantukyknuni 
er eitt litevni, ið nevnist blaðgrónt; tað heldur til í 


105 


smáum árundum kornum, sum flóta í kyknusliminum. 
Tað tykist at vera hesi blaðgróntkorn, ið megna at skapa 
tey livrunnu evnir, sum í kyknuni finnast. Mangar 
plantur hava eisini onnur litevnir enn blaðgrónt bæði í 
blómum og blóðum, og tóat tey ikki eru fór fyri at 
skapa livrunnin evnir å sama hátt sum blaðgrónt, so eru 
tey tó stundum plantuni til gagns å nærlikan hátt, t. d. er 
tað hin reyði litur reyðtarans, ið hjálpir hesum plantum, 
ið oftast vaxa úti á dýpi, at nýta júst tann partin av 
ljósinum, sum er mentur at treingja seg gjógnum sjógvin 
niður til teirra. 
Ofta er tað so, 
at tóat _ plantan 
tykist at hava að- 
rar litir enn gróon- 
an, so hevur hon 
tó blaðgróntkorn, 
ið eru fjald av 
hinum litinum (t. 
d. brúntari). 

Eitt hitt van- 
ligasta kyknuevni 
er eitt lívrunnið 
evni, ` 10/- kallast 
stivilsi; tað finst mest í kyknusaftini og mest í slikum 
plantulutum, ið hava til starvs at savna saman fóðslu 
fyri komandi tíðir, t.d. i fræ (sum á korni), í jarðleggum 
(jórðeplir) og í mongum fóðslurótum og bóllarótum. 

Kyknurnar ella rættari kyknuslimið megnar ikki 
eina at skapa stivilsi men eisini, táið tað tarvast, at gera 
tað umaftur til onnur evnir og nýta tey at fremja vóxtin 
hjá plantuni her og har, hvar ið á stendur. 

Úrslitið úr evnisbroytingum plantana er ymist alt 
eftir torvi teirra; «t.; d. stivilsk«hvitiy sukur, olja, bark, 
harpeis, gummy og mong eitrandi evnir sum opium, 
morfin og nikotin og mong onnur, ið verða nýtt í lækna- 


106 


vitskapinum. Tað er ofta so, at serskild plantuslóg skapa 
hvort sitt av hesum evnum: Olivintræið, sum vexur í 
Suðurevropu, gevur olju, ymisk leyvtrð (t. d. eik) geva 
bark, sukurrórið sukur, nálatrðini harpeis, gummytræið 
frá Ámeriku gummy, hin stóra reyða dreymsóleyan opium 
og tubbaksplantan nikotin. 

Hesin eðlismunur millum plantana ger, at summar 
fáa meiri týdning sum alivðxtir enn aðrar. Summar 
sum litiplantur, aðrar sum gróðiplantur ella krydd- 
plantur. Mestan týdning hava tó gagnplanturnar, ið 
veita fóðslu bæði til fólk og djór, og tað eru helst tær, 
ið eru dúgligar at savna stívilsi og hvíta. 

Tað at kyknurnar nðrast er einstýðandi við, at plant- 
an vexur, og kyknundringin er tí sterkast har, vðxturin 
er mestur. Tær flestu plantur vaxa bæði til longdar og 
tjúktar; men summar stedga í tjúktarvðstinum longu á 
ungum aldri og vaxa siðani eina til longdar, t. d. allar 
einnálarplantur, pálma- 
trðó og trðllakampar. 
Hesar plantur hava 
endavaxtrarhold,sum 
eigir sær stað 1 knopp- 
um, leggsendum og í 
rótendum innanvert við 
rótbjálvan. 

Aðrar plantur vaxa 
til tjúktar alla ævi sina, 
PC t. d. tvinálarplanturnar 
Mynd 137, tvórskurður av leggi av tví- og baraldur. Hesar plant- 
nálarplantu, m mergur og uttan um hann 
12 leggstreingir; hin dókki kringurin fc er ÜY! hava umframt enda- 

millumvaxtrarholdið. vaxtrarhold (ið leingir 
um rðtur og leggir) eisini millumvaxtrarhold. Hettar 
millumvaxtrarholdið liggur eins og við pipa innan um 
leggin gjógnum miðjar leggstreingirnar (si mynd 137). 

Kyknurnar í millumvaxtrarholdinum leggja å hvorj- 
um ári eitt lag av viði inn eftir og eitt lag av basti út- 


107 


eftir. Hesin vaxtrarháttur er atvoldin at teimum kringum, 
vit siggja í tvørskurði av trægreinum og bulum, og er 
ein kringurin fyri hvórt árið, so kringatalið er ársaldur 
greinana ella træbulsins ií skurðinum. Í leyvtrðum ella 
nálatróum sæst ikki mikið til bastlagið uttan fyri mill- 
umvaxtrarholdið, av tí at viðavðxsturin er so frekur, at 
hann kroystir alt bastið út móti bórkinum. 
Millumvaxtrarholdið skilir, sum mynd 137 sýnir, legg- 
streingirnar í tveir partar, ein innara og ein ytra part. 
Ytri parturin, ið mest er av bastkyknum, er gjógnum- 


= 
Nena, 


k=-2 

t: St. 14 

À 19 
W 
ar. 


M (1 P S d 
Noa dla R 
§ 


Ü 


C 


N 


N 

l 

át qa 
Sa 


v 5 P x ` K 
Q 
< STR. 
SVN INS NX 
a h QN 
K BNI hú 
Vk R VG Á 
Á Ü AMU à N 
A YA W N Nà 
Á “M V À AMRNNU `. 
`A. ` “<`. A. ` =>: 
vav Ë FØRO C = 25 2 
L] 


& DA 070,04 18,0% (À R 
s < Daðb sg . VASK yN | á 
g 2 Vt er mA gn h , 60, 
V ð F A R BJR S E e 
=: a: VAR Se A Ka Ya R 
G acl- 109 Áa rg 0 AS 
$ 1 RN já TY EN Á 
v [ X 
v: HX X k 2 
2 AR 1 Ky p. 
ÍR 
VEgÐaI I a A Ða 
= Team 
on 3 an ar a ð d HA = = = 
— > LOS 
- CC r 
— - K 3 a 


Mynd 1388, klovin leggur, M mergurin, s, 5', t og Ü eru vatnræsir, h viða- 


kyknur, C er millumvaxtrarhold, sb er RR b bast, c stívilsislag, R borkur. 
gataður við einum hópi av klænum pipum, ið nevnast 
saftræsir. Tær leiða fóðslusaft (mest hvitalóg) til teir 
limir og lutir, har slikt tarvast. Innari partur, ið mest 
er av viðakyknum, er eisini gjógnumgataður við longum 
pipum, ið ganga líka frá rótini gjógnum leggir og greinir 
út i tær fínastu blaðægrar. Hesar pipur, ið nevnast 
vatnræsini, eru so at siga úr heilum træ. Teirra yrki 
er at leiða vatn frá rótini og til allar limir plantunar. 
Millumrúmini millum leggstreingirnar, merggeisl- 
arnir, vaxa bæði út eftir og inn eftir, so teir eyka eisini 
tjúkt leggsins. Vatnræsini eru oftast styrkt við list- 


108 


um, ið liggja innan um pipurnar á ymiskar háttir, sum 
ringar, sum snúðurgongdir, sum stigatró og tílikt (sí 
mynd 138). 

Soleiðis sum leggstreingirnir eru vaxnir og skipaðir, 
eru teir plantuni til tvinnhandað gagn. Teir tæna henni 
bæði sum ægrar og beinræ. 


IL. Fóüðslan. 


Plantan hevur ikki eins og djórið nókur særlig 
amboð til at melta fóðslu sina við, og fóðsla hennara má 
ti verða annaðhvórt luft ella tunnur lógur. 

Kunnugt er, at tveir lógir, ólíkir til tjúktar, væl eru 
fórir at blandast hvór við annan igjógnum eina livrunna 
hindu. Nú er tann lðgur, sum plantan hevur í sinum 
limum, tjúkkari enn vatnið i moldini, og tí sigur vatnið 
inn í plantuna gjógnum hini finu róthárini og tynnir lógin 
i rótini. Í blóðum og ovara parti av plantuni guvar 
vatnið burtur, so at lðógurin har tjúknar. Hin niðari 
lógurin, sum jú tynnist frá rótini, sigur tí uppeftir. 
Umframt virka vatnræsini sum hárpipur og hjálpa å 
tann hátt eisini vatninum at streyma uppeftir. 

Meðan rótin veitir plantuni vatn, veita blóðini henni 
luft, og úr luftini tekur plantan meginpartin av sinum 
tilfari. 

Blóðini eru eins og ein og hvðr annar ungur plantulutur 
klædd uttast í eina tunna, litaleysa húð; men undir húð- 
ini liggja grðnar kyknur, t. v. s. at kyknuslimið er fullt 
av blaðgróntkornum. 

Hendan grðóna litin er óllum plantum tórvur á at 
hava, um tær skulu liva av luft og vatni, og tær gera 
sjálvar litin í kyknum sinum; tó megnar plantan ikki at 
skapa blaðgront, uttan hon fær eitt sindur av jarni í tí 
vatni hon tekur úr jórðini. Teimum flestu plantum ` 
tarvast eisini ljós til hesa teirra litagerð; men furan og 


109 


granntræið tykjast tó at gera teirra gróna lit í myrkri 
ella við sera lítið ljós. 
Blóðini eru vanliga ikki 
eins å báðum siðum; meðan 
blaðhúðin å ovara borði 
blaðsins er heil, er hon å 
niðara gatað við smáum av- 
longum holum, sum tó eru 
ovsmå at siggjast við berum 
eygum. Tey nevnast blað- 
op. Í turrveðri minka blað- 
opini; men í vátveðri vaxa 
tey og stýra á tann hátt vatn- 
guvanini úr blóðunum. Ígjógn- 
um hesi blaðop hevur luftin inngongd í blóðini; og plant- 
uni tarvast luft bæði til anda og fóðslu. Innan fyri 
blaðopini og áraka tey eru andarúmini (glopp imillum 
kyknurnar við blaðsins niðara borð). Si mynd 140. 
Hitt merkiligasta _ ar- 
beiði plantan ger er, at hon 
fóðir seg av kolsýruni í luft- 
ini og vatninum úr jórðini. 
(Vanlig luft er ein blend- 
ingur av fleiri luftslógum, og 
av teimum eru 3 mest um at 
gita. Ein fimtipartur er eitt 
slag, ið nevnist ilt; tað er 
livsluftin og tarvast ðllum, 
SS livir, til andadrátt ; tað Mynd 140, tvórskurður gjógnum eitt 
er eldluftin og tarvast at blaðpetti, o.o blaðhúð á ovara borði, 
Bstiitilstóðan,. á táiði = koliðumr Seda a a Ð 
skal brenna; tað gongur 1 grðntkornum, sv. kyknur við færri 
brenningini 1 sameining ið blaðgróntkornum, Cm andarúm. 
kolevni til eitt evni, ið nevnist kolsýra, sum áður er 
nevnt. Av hinum fýra fimtipðrtunum, ið eftir eru, er 
mesti parturin eitt slag, ið nevnist kðvievni; tað er 


Mynd 1839, eitt petti av blaðhúð av 
niðara borði við blaðopum. 


110 


vanligt evni 1 óllum mati, kjóti, osti, eggi -og hvíta 
(plantuhvita og eggjahvíta); men soleiðis sum tað finnst 
1 luftini, er tað ónýtandi bæði fyri fólk og djór og fyri 
teimum flestu plantuslógum eisini. 

17007 av luftini eru kolsýra, ið, sum áður nevnt, er 
samanrunnin av ilti og kolevni). 

Ta list at gera livrunnin evnir av kolsýru úr luft- 
ini 0g vatni úr moldini kenna djórini ikki og menniskjan 
lika litið, sjálvt um hon nýtir allan sin vitskap. Hettar er 
dult fyri óllum “uttan ` hini “grónu kyknuni, tí taðøra 
blaðgrðntkornunum hettar loyndarverk fer fram. Skortar 
hini hægru plantuni jarn, kann hon ikki gera blaðgróont, 
ikki fóða seg og doyr 1 »bleiksótt«. Tær plantur, ið 
aldri hava blaðgrónt, t. d. soppir og bakteriur, mugu 
næstan allar (salpeturbakterian tó undantikin) taka teirra 
fóðslu av ti livrunna evni, aðrar plantur hava skapað, ella 
úr djóraholdi. Summar blómuplantur, t. d. undirlógu- 
gras, sóldðgg og mistilteinur, eru bleikar á liti og hava 
so litið blaðgront, at tær ikki megna at fóða seg av luft 
og vatni alleina; og tær liva tí annaðhvørt av at fanga smá- 
djór, flugur og mýggj sum undirlógugras og sóldðgg (eru 
ræplantur) ella við at vaxa á óðrum plantum sum mistil- 
teinur og igjógnum rðtur sinar draga tilgjórda saft úr 
teimum (eru snultuplantur). 

Vit kunna ætla, at tað ikki eru smáar nógdir av 
kolsýru, ið nýtast, táið vit minnast á, at mesta brennið í 
trðum og urtum um allan heimin er kol, sum er tikið úr 


luftini, — men tað eru jú bara ræ0o7 av luftini kolsýra 
altso: 4 pottar av 10000. So hettar evnið mátti verið 
uppi? 


Tað er tó ikki so: Kolsýrundgdin í luftini stendur 
við, tí hon 'nðrist av tí, sum' fólk 'og' djór anda 
(tað er mest ber kolsýra). Og umframt geva, sum áður 
nevnt, allar brenningar kolsýru frá sær. Planturnar halda 
soleiðis kolsýrundgdina við lika, og er tað allmikið gagn 
fyri fólk ag djór. 


111 


Planturnar halda eisini iltnógdina uppi, tí tær nýta 
til fóðslu sina eina kolið 1 kolsýruni og lata iltið frá sær 
aftur. 

Úr jórðini tekur plantan ikki sindrið av kolevni. 
Hon tekur kolsýru úr luftini um dagin og skilir hana 
at 1 ilt og kolevni, letur iltið frá sær aftur og ger 
stivilsi ella tilikt av kolinum og vatninum úr jórðini; 
men um náttina fer hettar arbeiði ikki fram, tå nýtir 
plantan tað stívilsi, sum um dagin er skapað í ollum 
hennara grónu lutum, til vðxtur sin. Plantan vexur so- 
leiðis um náttina, — ljósið stedgar vðxtrinum. 


HI. Andingin. 


Blóðini við sinum blaðopum tæna ikki eina plant- 
uni til at taka fóðslu úr luftini við, men eisini sum anda- 
amboð. Anding plantana er eins og anding djórana ein 
inntðka av ilt og ein útgáva av kolsýru. 

Plantan andar bæði nátt og dag; men um dagin er 
kolsýruútgávan fjald av hinari nógv stórri kolsýruinntðku, 
ið plantan nýtir til fóðslu. 

Meginmálið er so hettar: 

Plantan letur um dagin út ilt og etur kolsýru, meðan 
hon um náttina letur út kolsýru og nýtir ilt úr luftini. 


IV. Lívskorini. 


Vegna hesar nýtslur plantan hevur av blóðum sinum, 
hevur tað miklan týdning fyri lív hennara, at blóðini 
fata sum mest av luft. Geva vit gjórla gætur eftir tí, er 
tað eisini lættligt at siggja, at blaðskipanin á plantu- 
legginum júst er soleiðis, at Óll blóðini fata sum mest av 
luftini. Hvðr einstók planta tykist at vanda sær um, at 
hennara blóð ikki koma í vegin hvðrt fyri ððrum; 
meðan tað tykist at vera eitt standandi strið millum 
allar plantur um at koma sær sum best å loft og upp í 
birtuna. Og í hesum stríði verða tær sjálvandi við yvir- 


112 


lutan, sum best tola veðurlagið, eru treystastar og hóska 
best saman við gróðralendið. 

Plantan er samansett av teimum evnum, sum hon 
tekur sær til fóðslu úr luft og mold, men ein spurningur 
er, um einari og hvørjari plantu tarvast ðll tey evnir, hon 
kann taka til sín. Fyri at greiða hendan spurning 
um, hvórjum evnum hinum ymisku plantunum er tórvur å 
fyri at trívast væl, hava menn tikið sær fyri at seta 
niður og rókta plantur í vatni, sum latin eru ymisk 
evnir í, og eftir tí vðxti planturnar hava haft í hinum 
ymisku evnissamansetingum, eru teir komnir eftir, hvørji 
evnir ið eru neyðsynlig fyri allar plantur undir einum, 
og hvðrji ið umframt eru neyðsynlig fyri einstók 
plantuslóg, um tey skulu geva av sær tann gróður, ið 
menn helst vilja hava. 

Hini neyðsynligu evnir fyri allar blaðgrðnar há- 
plantur eru: - Kolevni, brint, 11t, kóvievnt sT 
fosfor, kali, kálkevni, magnium og svávul. 

Kolevni, brint og ilt fåa hinar grðnu planturnar úr 
luft og vatni. 

Koðvievni vinna tær grónu planturnar úr salpetur- 
sýru og ammoniakki, sum finnast í jórðini. 

Óll hini evnini vinna planturnar úr jðrðini. 

Stundum vinna summar plantur, t. d. summar ertur- 
blómur, sær nakað kðvievni úr luftini, men tær eru ikki 
fórar fyri hesum starvi uttan tær fáa hjálp av serskildum 
bakteriuslógum í jórðini, sum setast å rðtur teirra og 
gera, at tær vera knortlutar. 

Tað eru eisini bakteriuslóg 1 moldini, sum broyta og 
laga salpetursýruna og ammoniakkið soleiðis, at tað verður 
sum nýtiligast fyri planturðóturnar at taka imóti. 

Vaxtrarvónirnar eru soleiðis ikki allastaðni javngóðar, 
um enn veðurlagið er tað sama, tí moldin er ikki alla- 
staðni javnvæl útbúgvin við áðurnevndu evnir og bak- 
terlur. Gróðurúrslitið verður tað, at tær plantur, sum 
ikki tola at missa nókur ella ikki kunna torga onnur av 


, 113 


hesum evnum, sum í moldini eru, verða at doyggja 
burtur; meðan aðrar, ið tola og torga slíkt, grógva og 
trívast. A hendan hátt verður gróðurin ymiskur á 
ymiskum vaxtrarlendi. Á vátlendi eru stór og onnur 
mýrugrðs, mýrufipa 
og sev megingrasið, 
meðan tey rættu grðs- 
ini vaxa á turrlendi. 
DLyngur vexur best í 
turrum liðum og heið- 
um. Á fjóllum vaxa 
Min ` grótið ` “og 
skurslið mangar lit- 
fríðar blómur, ið ikki 
Mivast 1 dólum, — 
og tvðórtur í móti. 
Soleiðis er háttað, 
táið gróðurin ræður 
sær sjálvum — er 
villur; men men- 
niskjan Kann við 
rókt broyta og bóðta 
um jórðina, ` so: “at 
tær plantur kunna 
grógva, ið veður- 
lagið tola. A B 


Har ið planturnar Mynd 141, javnaldraðar erturplantur, A tey 
ij bakteriuslóg, ið hjálpa plantuni at vinna kðvi- 
vaxa villar, geva tær evni úr luftini, hava verið latin í m«ldina. 


moldini tey evnir, Plantan trívist væl og hevur knortlar á rótini, 
=æ B róktað í bakteriufríari jórð. Plantan trívist 
tær hava tikið, aftur, illa. Henni skortar kðvievni, Hon hevur ongar 


táið tær fúna, men knortlar á rótini, 

bar vit rðkta gróðurin og nýta tað sum upp vexur, 

mugu vit geva jorðini tey somu evnir aftur, sum hon 

misti, annars verður gróðurin ikki at standa við. Jóorðin 

skal tððast. Men skal tóðingin verða við skili, tarvast 

okkum at vita skil á, hvørji tóð tær ymisku planturnar 
8 


114 


krevja. Tað nýtist tí hvørjum manni, sum vil vera dúg- 
ligur jarðabrúksmaður, at læra Jarðarókt. 

Umframt evnistilfarið 1 jórðini hevur veðurlagið — 
hiti, væta, vindur og sólarljós — stóra ávirkan å plantu- 
vðxtin. Tann hiti, ymiskar plantur krevja fyri at vaxa 
væl, er ymiskur. Tað eru plantur, sum bæði grógva og 
bera blómur tætt uppi undir ísjóklunum, har glervatnið 
sigur um rðtur teirra, og tað eru aðrar, ið krevja so 
miklan varma fyri at blóma og bera frukt, at tær ikki 
trivast uttan suður í hinum heitu londunum. 

Sum viðurskiftini eru her i Fóroyum, hvar lægsti 
kuldi er — 111/2 * C., hægsti hiti okkurt um + 20? C. 
og ársins meðalhiti + 61/29 C., meðan meðalhitin fyri 
ársins mánaðar er: 


Januar ` Februar Mars April Maj Júni 
33 a? 31% 5,5 9 da SE 


Júli August Septembir Oktobir Novembir Decembir 
10,5 2105“ 9,4 ? 6,7 ? 50 3 


so sæst tað lættliga, at tær plantur, ið her skulu trivast, 
ikki mugu krevja nakran stóran hita; meðan tær heldur 
ikki nýta at tola strangan og langan kulda. 

Táið nú her aftur at kemur, at veðurlagið og har- 
við varmin er titt skiftandi bæði á vetri og sumri, so 
mugu okkara plantur vera harðbalnar fyri at tola hesar 
mongu og snóggligu broytingar. Tað ber ofta å at vera 
so lýtt i Januar og Februar, at planturnar taka til at 
grógva; men táið nú hesin gróðurin sviður avaftur í 
kuldanum, so må slikt sjálvandi fara illa við plantuni 
og oyða hennara spirikraft. Tað er kanska mest hendan 
nælan og avsviðan, ið kann eiga sær stað mangar ferðir 
å hvørjum. vetri, sum her ger landsins gróður so fátækan 
ímóti í mongum ððrum londum, ið hava nógv strangari 
vetrarkulda og ikki stórt hægri summarhita. | 

Vætan i Fðroyum er ivaleys, so her trýtur vóxtin- 


115 


um sjáldan vatn, og har sum vatnið ikki setur væl úr 
jórðini, verður moldin lættliga mýrukend og mósoyði — 
eitt gott gróðralendi fyri mýrugras og sev, men ringt 
fyri rætt gras. 

Vindurin hevur í Fóroyum ivaleyst stóra ávirkan á 
plantuvðxtin, tí hann er mangastaðni í trongum dólum 
og frameftir frium flótum so strangur og áhaldandi, at 
hann kúgar og brýtur gróðurin, so hann verður snóggur. 

Í einum fjallalandi sum Fðroyum verður altíð stórur 
munur á tí mongd av sólarljósi, ymisk stóð fáa. Hettar 
tekkist eisini týðuliga í gróðrinum; soleiðis at mangar 

plantur bera blómu og frukt á sólsiðu, um tær á sama 
` ári illa eru mentar at bera blómu og alls ikki frukta, har 
ið lendið liggur undan sólini. 


V. Nóringin. 


Tað liggur í plantuni sum í Óllum livandi at nóra 
slagið og gera tað fjólment. 

Planturnar nórast á ymiskan hátt; summar við fræ, 
summar við gróðrakornum ella fræðgnum, og tess umframt 
nórast allar meira og minni við aliknoppum ella eis- 
ini við kvistum, ið festa rðtur og vaxa til nýggja plantu. 
Slikir kvistar verða, táið teir verða tiknir av plantuni 
og settir niður fyri seg sjálvar, nevndir: Setkvistar. 
Í urtagarðsróktini er tað ofta nýtiligast at nðóra plant- 
urnar við setkvistum. BSetkvisturin tolir ikki sterkan turk, 
um hansara gróðurkraft skal halda sær eina tið, til hann 
verður niðursettur. Fræið kann haraftur imóti goymast 
turt og ofta verða gamalt og tó næla; tað er tó ójavnt, 
hvussu leingi fræ kann goyma sina gróðurkraft; t. d. 
kann korn, hveiti og mais goyma gróðurkraftina í tús- 
undir av árum, meðan kaffi bara goymir sina gróður- 
kraft i nakrar vikur. 

Mangt plantufræ goymir gróðurkraftina, meðan tað 
liggur so djúpt niðri í moldini, at tað vegna skortandi 

S8* 


116 


tilgongu av luft ikki kann næla, meðan tað strax nælir, 
táið tað kemur so langt upp, at luftin sleppur at tí og 
hin fyri nælingina neyðturviligi varmi er tilsteðar. Tað 
er kunnugt, hvussu mangar lokplantur, sum arvi og daái, 
brátt koma í ein jarðarteig, ið verður umgrivin um várið 
og lagdur í opinekru, um so einki verður sáað í, har lok- 
fræ kann hugsast at hava verið uppi í. Hettar er eina 
moguligt, við at fræið, ið hevur ligið djúpari niðri í 
moldini, er komið upp við veltingini. 

Mangt fræ goymir eisini gróðurkraftina, um tað gongur 
igjógnum innvðlin å djórum; fræskelin sodnar ikki av 
magasaftini. Tí kunna vit sjálvt uppi um fjóll, har ross ` 
og neyt hava gingið og kastað taðfallið, finna nælandi 
dåáa, arva og hjartaarva, tóat hesar plantur ikki eiga 
heima her, men niðri við hús. Djórini hava borið fræ 
teirra hegar 1 maganum. 

Nakað er áður. sagt frá nðring teirra blómuleysu 
plantana. Hvat ið viðvikur hinum blómuberandi plantun- 
um, so er tað blóman, ið ershin særligi kynshoður 
plantana. 

Endamál blómunar er altið at koma undan við bún- 
aðum fræ, og táið hettar er útint, hevur blóman livað 
ævi sina; men áður enn fræið kann búnast, má eggið 
gita. Gitnaðurin kemur í lag, táið sáðið (flogsaðið), 
sum so at siga er einstðk kykna, hittir eggið og rennur 
saman við tað. 

Flogsáðið berst å merkið á mangar mátar. Hjá 
plantum, sum vaxa í vatni, fórist sáðið við vatninum 
á merkið; slikar plantur sigast at vera vatngitingar. 
Vindurin ber sáðið hjá mongum landplantum, og slikar 
nevnast vindgitingar. BSiíðani eru mangar plantur so- 
leiðis fyrireikaðar, at vindurin ikki kann sleppa at sáaði 
teirra at fóra tað við sær, tær mugu tí hjálpast á annan 
hátt; og tær fáa hjálp til gitnaðin frá djórunum, helst 
flugum, firvaldum, mýggjabitum og slikum flogkykti; tær 
nevnast eftir hesum flogkyktgitingar. 


117 


Umframt hettar hendir tað ofta, at sáðberarnir í 
tvikynjaðum blómum sjálvir kasta sáðið yvir á merkini í 
somu blómu; slikar blómur eru sjálvgitingar. Um 
blóman er tvikynjað, er tað tó ikki vanligt at sáðið frævar 
eggið í somu blómu, tó at tað væl kann henda. Hitt 
vanligasta er, at sáðið frá einari plantu skal flytast á 
merkið á einari aðrari, um gitnaðurin ikki skal gretta. 

Vindgitingarnir hava ongantið litfriðar blómur 
og angandi — tí vindurin hirðir ikki um fagurleika og 
anga; hann skakar eins óllum, ið fyri hann kemur og 
mest tí, sum leysast er og friast fyri; vindgitingarnir, 
t. d. grðsini, mýrugrðsini, gðtubráåi og onnur, hava tí 
ofta long fjaðurhærd merkir, ið væl kunna fata hitt flúgv- 
andi sáðið, og-.sáðknapparnar festar á mjáan, langan 
såðtráð, ið lættliga kann skakast av vindinum. Sáð teirra 
er eisini turt og smátt, so at tað leingi kann halda sær 
à lofti. 

Flogkyktgiting- 
arnir hava oftast lit- 
friðar og angandi blóm- 
ur, 1 0g ` harumframt 
goyma blómur teirra 
hunang einhvürstaðni 2 
1 blómuni, antin í ein- 3 R 
ER poka Rl. ð Mynd 142, býfluga vitjar eina varrablómu, 


í II sláa sáðberarnir niður á bakið á fluguni. 
naglin á krúnublaðnum 
ella í særligum hunangsspora. Við hesum elva hesar 
blómur flugum og firvaldum, mýggjum og tilikum flogkykt 
at sær, tí alt sovorið elvist upp å fagran lit og dámar væl 
tað, 1ð sðtt er. 

Blóman fjalir júst hunang sin soleiðis, at flogkyktið, 
ið vitjar hana eftir hinum fagra litinum og anganum, 
fær varhugan av honum, men må ferðast og stundum 
troðka seg fram imillum sáðberar og merkir og siðani 
rætta sin langa rana eftir hunanginum. Við hettar ar- 
beiðið fær flogkyktið, antin tað nú er fluga ella firvaldur, 


= ý å FI 
tÚ) Un 


Mynd 1483, klovin fjólublóma, st merki, 
a sáðknapparnir, n hunangskertilin, 


sp hunangsgoymslan, 


Kr 
[ind P 
ál 


— Ø r E? 
SSØË = 
= =S v. 


Mynd 144, sáðgong av blóðkuurt, 

p erðsáðið Málðmerkinum Aps er 

ranin; í eggleguni er eitt rætt- 
vent egg. 


118 


ein hóp av såð uppå 
veingir, bein og stundum 
allan kroppin. Siðani fer 
flogkyktið og vitjar aðra 
blómu av sama slag; tað 
ber so sáðið av einari 
blómu og Kkveistrar tað 
uppå merkið á aðrari av 
sama slag. Soleiðis hjálpa 
flogkyktini blómunum at 
útinna teirra gitnað, og 
fagurleikin kemur her 
blómuni til mikla nyttu í 
sinum starvi fyri at nóra 
slagið. 

Er sáðið vorðið fast á merk- 
inum, byrjar tað brátt at næla 
og skjýtur langan rana úr sær 
niður ígjógnum sáðgongina lika 
inn í eggleguna, og her liggja 
eggini og vænta at verða frævað. 
Ranin frá sáðinum vexur nú 
inn í sjálvan eggmunnan og 
rennur saman við eina kyknu 
1 egginum. Tá er gitnaðurin 
komin í lag og eggið byrjar at 
búnast til fræ. 

Eggið er bygt av feiri 
kyknum hjá blómuplantunum 
og er hin stórsta kyknan kallað 
gróðrarsekkurin, ogi1ihonum 
er gróðrarblðran, ið verður at 
sroðrartkjarna: 

Tað er ymist, hvussu egg- 
ini venda í eggleguni, antin. 
tey venda eggmunnanum upp 
ella niður; horvir eggmunnin 


u?_` AI 


r a P r rP I a 11, "p 


Cv. s Á 


nd Bs sla l 


119 


niður, er eggið rangvent; men horvir hann upp, er tað 
rættvent. 

Er fræið búnað, 
hevur móðurplant- 
an bara ein gern- 
ing eftir at gera 
alva sinum til góð- 
ar, og tað er at 


gera tað sum best Mynd 145, ymiskir eggstandir, A rættvent egg, B rang- 
: 1 vent egg, C bogið egg,s gróðrarsekkurin, m eggmunnin, 
fyri at fræið skal i innara eggjahindan, y ytra eggjahindan, 


kunna komast í 
frið og náðum og verða at nýggjari plantu eins og móð- 
urplantan eina ferð var. 

Summar plantur hava so smá fræ, at tey fórast viða 
um heimin av vindi ella av djórum, t. d. ferðafuglum, 
so at hesi plantuslóg verða viða vaxandi. 

Plantur við hylki, t. d. mangar av neliksættini, skak- 
ast bara somikið av vindinum, at fræið sáast uttan um 
móðurplantuna. Hagasóleyuslógini hava ull á fræ sinum, 
so at tey kunna fljúgva langt á lofti í vindi, og eins er 


Mynd 146, ymisk fræ. 


háttað við mýrufipu. Nokur fræhylkir sprotna við so 
miklari spennikraft, at fræið syftist langt frá móður- 
plantuni, t. d. hjá sýrusmæru. Onnur hylkir ella sjálvi fræini 
hava pinnar ella krókar, sum tey hanga fóst við bæði í 


120 


Mynd 147, ymisk fræ. 


fólki og djórum og koma sær soleiðis út at ferðast og 
leita eftir góðum vaxtrarlendi. 

Er so fræið komið at liggja har, ið tað kann næla, 
vexur gróðrarkjarnin upp til eina plantu av sama slag, sum 
móðurplantan var. Tó 
kann við hvørt litil 
munur vera à, so at 

avbroytingar av 
slaginum komast í 
vðxtur.: Vil. nú 0: 
NY 118 ak leiðis til, at hesi frá- 
merkir festast og arv- 
ast út í næsta ættarlið, so eru vónir um, at tey verða 
verandi og broytast ikki av aftur, sjálvt um plantan 
fær við onnur livskor at búgvast. Tá er nýtt plantuslag 
komið í ljósmála, og er tað eisini so, at slik nýggj slóg so 
við og við koma afturat, annaðhvørt av tí, at idnir menn í 
teirra urtagarðsrókt ella i royndarjarðarbrúki gera plant- 
unum gróðrarvegin lagaligari fyri hesari broyting, ella 
úti í villum vaxtrarlendi, har planturnar, sum alt annað 
livandi, stríða hitt stóra stríðið fyri lívinum og til- 
veranini. 

Fyri at frækornið skal komast og næla krevist luft, 
vatn og ein hóviligur hiti. Tað er ójavnt, hvussu mikið 
av vætu og hita ymiskar plantur krevja fyri at nælingin 
skal ganga sum best fram; men uttan luft ella tilgongu _ 
av ilt kann einki næla, tí við nælingini fylgir ein sterk 


121 


anding, ið stundum gevur kenniligan varma, t. d. í einum 
kornbingi, har kornið skal brenna til malt. 

Tann olja og tað stívilsi, sum í fræhvitanum ella 
gróðrarblóðunum eru, kunna ikki laga í vatni og tí ikki 
koma nælingini til góðar, sum tey eru. Men tey gerast, 
meðan nælingin gongur fram, um til onnur evnir, ið 
laga i vatni. 

Táið gróðrarblóðini eru fullvaxin og onnur leyvblóð 
spretta, er plantualvin komin úr barnsaldrinum; hann 
kann tá fóða seg sjálvan sum vaxin planta. 


VI. Róðrslan. 


Rðrsla er vanlig millum plantur, men tað eru 
eina hinar smáu einkyknuplantur ella summar gróðra- 
kyknur, ið flyta seg úr stað eins og djórini. Tær so- 
nevndu hægru planturnar eru festar til vaxtrarlendið og 
teirra rórsla kemur tí eina at vera ein limaleikur, ikki 
flyting. 

Ljósið (ikki eina sólarljósið men alt ljós) tykist at 
hava eina sera ávirkan å planturnar til tess at fáa tær 
til at rðra seg, og tað hongur ivaleyst saman við, at 
ljósið annaðhvort fremur ella aftrar vðxtin í teimum stüð- 
um, har tað skinur á. Leggir og bloüð sükja oftast móti 
ljósinum, meðan rótin flýggjar undan tí. Ein og hvðr 
hevur verið varur við, hvussu góð evnir jórðeplanálir 
hava at venda sær móti ljósinum, meðan jórðeplini liggja 
å loftinum og næla; altið boyggjast nálirnar móti glugg- 
anum og um tú byrgir gluggan aftur og gert annan á 
mótsettan hinum, so venda nálirnar sær og tað uppá nakrar 
timar. Hendan .rórsla kemur i lag av tí, at vðxturin fer 
meirra fram á teirri liðini, ið frá ljósinum horvir. 

Har tú hevur urtapottar í glasgluggunum, vilt tú 


,' 


brátt verða varur við, at ðll blóðini snara sær á, so at 


ovara borð blaðsins horvir ímóti ljósinum. Tó skipar 
hesin atburður seg nakað eftir styrki ljósins, tí í heldur 


122 


veikum ljósi vil blaðið venda sær soleiðis, at ovara borð 
horvir lodbeint móti ljósgeislunum; men verður ljósið 
bjart (sterkt sólskin), so vil blaðið venda sær soleiðis, at 
ljósgeislarnir falla meira á glað eftir blóðkuni. Hesar 
rórslur og bendingar fara fram við at blaðleggurin ella 
blaðfóturin snarar sær á. Tað má tí vera ein duld sam- 
virkan millum kyknurnar å ovara borði blaðsins og blað- 
fótin, sum eingin hevur rætt skil á. 

Mangar blómur opnast móti deginum og leggja seg 
saman aftur móti kvóldinum, t. d. mong hagasóleyuslóg. 
Tað hevur verið kvóðið mangt vakurt kvæði um hesa 
fyrikoming, ið menn hava nevnt svðvn ella dúran blóm- 
ana. Hendan rðrslan fer best fram, meðan blóman er 
ung og stendur 1 Vóxti. Er hon Tallvaxið vinnur 
hendan fólsemd fyri ljósinum meira og meira, til hon 
heilt heldur uppat. Tí rðrslan skyldast ójóvnum vðxti á 
ovara og niðara borði krúnublaðana í sólarljósinum, hon 
heldur tí uppat saman við vðxtinum. 


Mynd 149, mimosublað, A útbreitt í dagsljósinum, 
B eftir at nortið er við blaðið. 


Aðrar blómur rðrast mótsett, tær opnast móti náttini 
og leggjast saman móti degi, t. d. blóman åá- tubbaks-. 
plantuni og á náttarljósunum frá Ameriku. 


123 


Slikur vaxtrarmunur millum blaðborðana er eisini 
atvoldin at tí, at mong grün blóð, t. d. seyðasmæra og 
sýrusmæra, leggjast saman um kvóldið og opnast aftur á 
morni. 

Mangar plantur eru ikki eina fólsamar fyri ljósin- 
um, men eisini fyri tí at nortið verður við tær, og millum 
teirra eru hinar so viða gitnu mimosur, sum eru so 
erkvisnar, at tær leggja knapliga saman ðll sini smáblóð, 
bara ljósið knapliga broytist í styrki, ella um einhvór 
nemur við tær ella bara ein treður hart í gólvið, so tær 
biva — tær duga at verða klókkar. 

Grundin fyri mongum slikum rðrslum millum plant- 
urnar hoyrir ofta til tey málini, sum teir lærdu eru 
ósåttir um. Å 


124 


Registur yvir plantundvn. 


Aarnio..4 s 
HOMS GR 
ADODTNS s Ob aT 
akkuleya 
akurtistið T.v R 
álagras Fw 

allra 
allahanda. 34312 
Moi S a 
alpurósuættn 70 
apaldursættin...... 
arvi 


1 R L 


K v 16 VY MOM v Ø] 


bacillur 
bakteriur 


P A R 117 P 16 


bendlitansrrrr 
bergamotta 
Deiasvraða 
berjalyngsættin .... 
bjargablóm aði 
bjarnaber PR 
bjarnarbroddur .... 
bjólgasoppur 
SDjórk r 
bláberjaættim øP 
bláadepla EXP 
blaðfaraættniúPrrð 
blaðmosar 


CR 16.1 1 9 V 


blákolla FF 0 5" 
baja 
blávon gsættin 5 - 
blóðamrt Arr 


hj øTn je Bj'eliaiei 


Dolor 


Bani 66. 0)6 


botnagrastkr r 
brenninota 
bringuber 

broðberrr F 
bróstagrastðørdøoð 
bruünclað 


831.0 føkaar a: 7 


Bo, Be, ic 


STATE 89 
Ð0 | buðmullaplantan ... 41 
43 bukkablað 111 Tú: 62 
+ bygg Va K 
on r 
56 | bórkubóndaættin ... 76 
solborkuvsað Vr 47 
> Cltrone ork Dnesdn 44 
43 
dá 61 
3 dreymsóleyuættin... 34 
dumb Tr 313) 
96 | dúnurtættin ....... 51 
96 | dyngjumosi ....... 87 
O Nek: 7 26 
9lfensarosak 47 
69 ensjarisilddr "66 
44 vatisoras E 36 
20 eirisva ðr 28 
41 | eiturliljuættin ...... 75 
S ddut TP 40 
49 | erturblómuættin. ... 49 
1 eygnaoras kk 58 
: fikitræs Ð 27 
54 | fÍpa ...... e l 
58 físibjólgur, físisoppur 100 
90 fjalabrðr FVR 47 
S fjalafpa 50 ka 72 
64 hjallasmæra ð PR 48 
3g | fjólvættin . ........ . 
Homkálf r 7 
5 fransaoraskørr 50, 55 
38 fachsa P“ . 
Ír Á Ka 7 
42 ; 
281 geanum 40 
59 E HT : 
92 | gloym-meg-el ..... 
2601 crodeta rA 1 
28oramntræððn 79 
93 | grasaættin ........ 72 
33 Ígrensoppi, TóTTVVð 99 
SÝIRII Əl 
201 SrontanðóraRRVV 83 
AO oróontka PR 383 
Olur. 53 
səvullepið Pør 43 
GlýfallrensVr 50 


gulltopsættin ...,... 
gyllnlakkur. 
gótubráarættin..... 


hagasóleya 
hampaplantan 
Dártari.: Æ; S 
hasi 2 Sa r 


havgras 
havri 132 E KØR 
heiðalyngur VV 
heliðøtropry Tr 
hjálpirótarættin .... 
bjar@arvrr 


hjúnagrassTr 


bostagras 
hoylús . VTR 
humlaplantan...... 
handaland Pr 
húsagras TRR 
hveiti 


VT ø sø 


DO R S L R 
B I 


bvonn 2 Pr 
hyacintur 
hýggj 


homilia 


01.0. one La a Me Tú. 
0 0 vs v ø Ð søl 
p o/oo økaløløku 


Iglagras TR 
indigoplantan,..... 


jarðarspa FFR 
jarðber v 3 ERR 
javnar ST 
Jóansðkugras...... 
Jórðeplaættin 


kaffitrærð TTvARRR 
kálrabi- X VVV 


karsil 7 n ð 


0.017 8142/405/1 a 0 


kattaklóovøðPrr 


keisarakrnina ðr 
kmatræið TP TRR 
klokkulyngur...... 
klungur 
korki 


kransablóðkuættin .. 
krossblómuættin . 1% 


Tas a ø 


BE aa 2.522 23. 0 
leyvingsdr 1...2...%.. 
VMR, , 21... y 
linbendik.., .5 7... 
Vabida..:........ 
Lu a 
líragras 
MJaVvni. . ..1..4 5 11 7:, 4 
lógdnaskora .. . ..17 ... 
lOÐÐUSTaS. 1... 1... 
lyngættin 
lón 


Sð Kea. lø 


Bá VV yR o iø 


mais 
Mariuvondættin .... 
Melsiattt ... ...%.. ... 
mimostiættin. ....... 
Vadðarittb. . 2... 2. 
mjólkasóleya 
BVØNDER 17: 2). mi s 
Voda... 22 ú 


Vb vVNvs tuy 
Be ði a. øv 
Veda ue 


Tri A 


moyggjareyga 
munkahetta 


Len h 7 JE Tg MM V 1 Í 


myrtuættin 
Dyruibót.....3 1.12... 
MYyNIIÐa 2.233.444. 
mýrugrasaættin .... 
Mmyrusóleya 2... ... 
mækja 


K 4, € P 


neliksættin; ,-2.....7.... 
notuættin 


BMD 
Bhi 


pína 


125 


bls. bls | 
63 | pirikumsættin...... 33 
35 | pommerans ....... 44 
2 primlaættin ....., 55 
BÜ Puotanastrá 1. +... íð 
3 | pwrrleykar: . 4.71. 76 
65 
rtábarbani P 3 29 
JOlrcðkar 31 
86 | reindjóraskav...... 101 
to renfan v... 67 
Əlreipataniio 5. ni 93 
SOITreyðber 55 
40 | reyðberjaættin ..... 46 
Gæ | reyðbela.-1.31... 06 51 
84 jd adi SLV E 76 
Gbilbreyðari Fl 95 
SA TS 46 
53 | rímblóðkuættin 31 
2 a 74 
rísinblóðkuættin. ... 60 
O l: 99 
62 | rossaber .......... 49 
58 | rósuættin ......... 46 
22 38 
s A 75 
67 roymviðar 49 
68 | royrgras.......... 75 
V P na 74 
sg B Əl 
ÆT TUS 2 2 n 99 
S H 70 
84 | ræplantuættin. ..... 58 
2 rela BÆRT 67 
45 
ða fBandarviik. n... 2.2 31 
EE evsttn 11, Á Vø. 70 
47 | Siftunsðkugras. .... 74 
62 (sigurskúvur ....... Əl 
81 Vellkiband. . 312 vc 79 42 
a A 75 
ól Sinoppur: tem 38 
Ú 2 Í sjeyskðra ......... 48 
Ü | Sjómak «vn æ nið 56 
32 | skjólurtættin ...... 52 
/6 | skógarryski ....... 70 
99 SKONDI N i 100 
26 Skriðublóma.. 77 37 
SKTlðuBÓól nasa 34 
B7 "Skúovagras. ..... J. . føl 
ST 31 
ZD SlyRgj r 88 
AO VSO S Lk 553 
49 | smyrilsurt. ........ 67 
20 | Sær la 50 
90 [Ísnjallabjalla . 1. .. . í 8 


soppir 
sortugrasættin ..... 


spógvagrasættin.... 
steinamosi 
steinbrá 


SEKKUNDEr 7. us 
stjúkmóðurblóma... 
stjórnusteinbrot .... 
SAD 


KV NB. 


svartaspilla 
SVInadsÓleyð 20 sna». 
svórðliljuættin 
sýruleggur 
SV t. 
sævargðótubrá 
sól 


010) 9:/050 Ms 


g 08 Pp g 


2 r a 


Ka 6 6 TD 


HST a I d 
tjarnaraxættin 
tonglatari 
Gællamosl 2. : 4... 
tróllakampar ...... 
tubbaksplantan .... 
tuberkulbacillan. ... 
túgvublóma 
tulipánur 
tUuUnpss 
tvíblóðka 


Sko vib. ø g 


5 e ð oo aug 


EyItonÐ KN a 
tyrilshattur 
tyrilstunga 


Uundirlógugras ..... 
Vanilluplantan 
VØTDEMA ves á 
varrablómuættin .. 

VERIN n sva va 
vetrarblómi 
vetrarlilja 

viðjuættin 

Víðriksgras 
villiertur 
villilín 


ó Æ P. Ø í 9 O 


IDP SUP, 2 NTR RR AÐ 
Fyrsta fylki, blómuplanturnar 


INNIHALD. 


I. Tvínálarplanturnar ..... 


V 4 V 9 O Tal 3 áy ja fn si J a PT AT RT N 


S 1 K R O L R J O r 


AS TEeyskryndarsplantur TV 


10. 
118 
12. 
13. 
14. 
15. 
16. 
17 
18. 
19) 
20. 
21% 
22. 


Vðjuættnt i! 
. Bjarkarættin.. 
„ Notuættin r `. 
SSyruættm Fri 
. Neliksættin... 


A Gryýtuættingi 
. Sóleyuættin... 


sø ale Bl. /B p S. P VB BÐ po VÐ sla Blu 


9.0. lol vc Bo tløls olun ø ø pl olassla ble ø sl 


p` 00 Taa 68 3 el sl p ea ø pø len øk 


S vea, 000,6/0.00/0 ko uncldte. Bolo kollu p ona 


bÐ o [v gdeleka je Pp leb le. 09 0 Bílsøløklslo eløloiø løn 


8.,0/ Da. 87 66) B 9 sløð 000 sló v s ø slep ska 


Dreymsóleyuættin “s 


Krossblómuættmt v. KE 2 ó r 


Fjóluættin.... 
Pirikumsættin . 
Sortugrasættin 
Berjalyngsættin 
Spógvagrasætti 
Blávongsættin 


K O 1 L I r OK O OO 1 
støðga” ola @a e soo a sð lal. s vl 
e'V5e lo o a s. al 0.00 0 ø vo p» plølvlislulale alolplø 

2.376 Oke lololo) 6 ojeloha. p po alss økolo ale ølale 


D S ba evarska aa, eva aaa bøkala leið Cek s sene kaa 


s Ov /ala e sellballsia ate o e o us ve elolekaltp 


Hjálpirótarættin "7: TA 


Steinbrotsættin 


Skjólurtættin. . 


6.0 5.0/,/0.0/.5 0 00.600 86,6/0/ Bo a pos ip eleolsbølle Toke 


s.s eee 0 ess aecoswvøkelsie ø e slskeøla 


u,62 0.0 0 eh Alo 0 Ð les ajeðare løðsyeie /anøla Oo kona 


.uð 0.4 1s20.0.-0./00:107 0 0009 ske blleialel ooo e llekslens 


Beallkkindaríplmrtuvr FTV 


23. 
24. 
25. 
26. 
27. 
23. 
29. 


Lyngættin ... 
Bláberjaættin . 
Primlaættin .. 
Gulltoppsættin 
Jórðeplaættin . 
Órðkjuættin . . 
Ræplantuættin 


Be Vb "ele skleleia 00% e.wleo øysetco Løga 


bo" ea ;0 0. 00.0. 00 æl sols øksøsøtiladøjun øe 


00 0.6. 20.00 v njøkn go" es bk slettis 


Sb Va, b 6.018 0,9 a n B 6)e eel anb kvl 


ere, slðole B 06/06) a 8 0 0 lB. 0.0) 0 Blskeislø 


S a R ra 59 
31 Rismblýðkuættins ` IND d a aa 60 
32 Varnrablónuættin ` vv 61 
SM aruvondættn s VT a 62 
34 kransablóðkuættns VF P a 63 
STAKIR aa t d 64 
368 Baklókkuælnd na n a a a 64 
kira blómnu æti 65 
IEinnalarplantuirnan 73 ó alda 68— 77 
38 jarnararxætan 5 v 69 
SJ Sev k a a aa 70 
A0OEBNMVNorasættIir r a r a 70 
AMGrðdsaxllngs Es k S 72 
APM un s 75 
AST lule ið 
Æ Svorðiuættna TT. 76 
Að s Bórkubóndaættinvn 2 nð ra ia 76 
TæRTALADTJ VE 78— 79 
Annað fylki, tær blómuleysu planturnar ......... 79=-101 
Baðaróðranlánmturari í 120 012217 ba n sha Ka dal vla 80—87 
ART KOMNakamparnir Fo ss 81—82 
iBKannubrótluvísurnar F as 83 
GR avNUN GØ e a a a 84—85 
VIÐM saNnNa t 85—87 
HEVEBVNaróðsfaplaántUmarn .. 1.2: 0asas oda rk 87—101 
BAU ð Ð kG 88— 98 
aF GLO kri 88— 89 
DØøBrUntaðð Sa a a 89—93 
VØRA. 89 
2 A A R a 90 
S Baði 02313 S m 6. 90 
4 Blóðrutaraæftng S dlu s 92 
Sveta a A S a 93— 95 
d3Bakteriir 2 A 96 — 98 
DVS R R r Á 4 98—100 
CASKOMI V aa a 4 100 — 101 
R i 1 101— 123 


Beristur yvir plantu Vvn 13262 2.2702 2222. dslGl u 124 — 125 


blaðsíðu 


2 


4, 


Sl 


Av prentvillum skulu nevnast: 


3, reglu 19: 
9: 
18: 
26: 
17 
16: 
26: 


einans, les: eina 

vexur altíð, les: vexur, altíð 

einans, les: eina 

blómublóðunum, les: krúnublóðunum 

greinut, les: greind 

bládepli, les: bládeplu 

slætt, les: slætta 

(í fyrsta rúmi í talvuni skal standa: Fruktin) 
(mynd 25 skal vendast upp og niður) 


: Baraldursflokkurin, les: Baraldaflokkurin 
: Fruktinar, les: Fruktirnar 

: fræleguni, les: eggleguni 

: einans, les: eina 

: 'Sychnis, les: Lychnis 

: Honekenya, les: Honckenya 

: Thalitrum, les: Thalictrum 

:”Linæceæ; les: Linaceæ 

: frá fyrndartíð av, les: frá fyrndartíð 

: sáðblóð, les: fræbloð 

:# Hóast flest 

: ættarstað, les: ættarstaður 

(fyri textin til mynd 58: lónaladm lest 


frukt) 


: 19. Steinbrotsættin, les: 18. Steinbrotsættin 
: Fjallabrúður, les: Fjallabrúðir 


(les textin til mynd 64: fjallabrúðir) 


: -hvórt ár, les: á ;hvórjum ári 
Hóast. “les: Tó at 

: bládepli, les: bládeplu 
-bládepilles:-blágepla 
Havn, lesi Elavn 

: trítalsplantur, les: trýtalsplantur 
: annað, les: annan 

: Hesin flokkurin, les: Hesin fyrri vðxturin 
: flokkurin, les: vðxturin 

: taraskógvar, les: taraskogvir 
evnir Mes: Teyvni 


Tólrt les ráligt 


lón- 


gs 80 bk EO 0 0L 6£ 
3 WILI SOd JIHS AVÐ JONVH Q 


(Í 
h | 


MIJIASNMOd LV TIN ' h