Google

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

* Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes.

* Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

* Maintain attribution The Google watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

* Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web a[nttp: //books . google. com/]

TRarbaro College «ibratp FROM THE

CONSTANTIUS FUND.

Established by Professor E. A. SoPHOcLEs of Harvard University for **the purchase of Greek and Latin books, (the ancient classics) or of arabic hooks, or of books illustrating or ex- plaining such Greek, Latin, or Arabic books." Will, ' dated 1880.)

Recived L| Jod A843,

143 f

QUAESTIONES VARRONIANAE.

DISSERTATIO INAUGURALIS PHILOLOGICA

QUAM CONSENSU ET AUCTORITATE

.AMPLISSIMI PHILOSOPHORUM ORDINIS IN ALMA LITTERARUM UNIVERSITATE FRIDERICA GUILELMA

BEROLINENSI AD

SUMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES RITE CAPESSENDOS

DIE. VI. M. MARTII A. MDCCCLXXXXI . PUBLICE DEFENDET Cut AUCTOR | -ERNESTUS SAMTER

POSNANIENSIS.

ADVERSARII ERUNT: K. KALBFLEISCH, CAND. PHIL.

F. MÜNZER, DRD. PHIL.

W. SCHMITTHENNER, CAND. PHIL.

Ge Go o

"BEROLINI, 189]. HEINRICH & KEMKE.

d, - /F. X3 y

HERMANNO DIELS

SACRUM.

Quaestiones Varronianae.

M. Terentii Varronis libris restituendis quamquam inde a Krahnero,.qui primus resuscitavit haec studia, postquam diu iacuerunt derelicta, multi viri docti operam dederunt'), minime totam rem iam profligatam esse satis constat. Adhuc enim pio desiderio expetitur reliquiarum editio illa amplissima, cuius causa: omnes.hi labores fiunt, dico eam, qua contineantur non solum.fragmenta ipsius Varronis nomine tradita, sed omnia, quaecunque satis certo ad illum referri possunt, licet eius no- men taceatur. Nec vero ingens illud opus perfici poterit, nisi prius omnes posterioris aetatis scriptores, qui Varronis doctri- nam. aut ipsi compilarunt aut compilatam ab aliis acceperunt, accuratius excuss] erunt atque examinati. Multi autem Varro- nis aureoli, etsi magnopere auctus est a viris doctis fragmen- torum.numerus, in scholiastarum compilatorumque farragine adhuc abditi latent. Quod cum ita sit, minime acta agere mihi videor denuo hune litterarum campum ingressus. À Servii autem scholiis ideo plerumque profectus sum his in quaestionibus, quod omnium fere scriptorum, apud quos Varronianae doctrinae vesti- gja.exstant, hunc minime exhaustum esse cognoveram. Prae- terea de. Solini primo capite quaedam addidi neque, ubi occa- sione. ad eam, rem delatus sum, de ipsius Varronis fontibus paucis.quaerere supersedi.

') Recensita invenis, quae inde & Krahnero viri docti praestiterunt, & Mercklinio philolog. tom. XIII, p. 700, a Rieseo ibid. XXVII, 308, a Mirschio [de antiquitat. rerum humanarum libris XXV. Lips. 1882] p. 4 sqq.

I.

Servii interpolator led. Thilo] ad Vergilii Aen. VIII, 336 haec exhibet de Carmente:

»Carmentis nymphae monita] matris eius [haec duo verba genuini Servii sunt], qwae XNicostrate dicta est, sed idco Car- mentis appellata a swis, quod dwinatione fata caneret: nam antique vales carmentes dicebantur, unde etiam librarios qui eorum. dicla, perscriberent, carmentarios nuncupaltos.« |. .Cf. Serv. Aen. VIII, 51.

Quae ad Varronem referenda videntur coll. Dionys. I, 31 [rec. C. J M

»2ysiro Oi cfe dnouíag Ebavopos Epuoo Asyópsvog xal vóp- Q7 vts Mpxdoty enuwwupías, 5v ot piv" EÀàgvee Ocpuy. &tvat AÉyovat xal Bsogóprro» ànocaívousty, ot 0i càg Pwopuaixàc cuyypá- davcse dpgatosorfas cj macTpíp yÀo00y happsveqy ÓVOJLGSOU- atv, ey 0 ày EÀÀÁÓt qwvyf; 0sontpü0g 7f vóugy vobvoua. càc uiv yàp «Og xaAoUGt "Ppaiot xá&pptya.

Ibi enim, quamquam ipsum Varronis nomen non laudatur, tamen ille manifesto significatur verbis ,.o: 9 vàe Tuopnaixác cuyypádavcss àpzatoAoyías.**

Plutarchus (Romulus c. 21) praeter alias explicationes hanc quoque adnotat, sed Carmentem Euandri coniugem, non ma- trem fuisse tradit. Tamen cum in ceteris consentiat cum Var- rone!), ea una re nescio an non efficiatur alio ex auctore atque

') Cf. Barth, de Iubae óuoiótgc:w 2 Plutarcho expressis. Gottingae 1876. p.87.

H. Peter, Quellen Plutarchs in d. Biograph. d. Rómer. Halle 1865. p. 198.

—o$& —

Varrone Plutarchum sive potius Iubam!) ibi pendere, immo multo veri similius puto Varronem utrumque narrasse, sicut de Fauno et Fauna.) Alio autem loco (quaest. Rom. 56) Plu- tarchus, item ut Dionysius et Servius, Carmentem Euandri ma- trem fuisse dicit. Vocari illam Themin sive Nicostratam.?)

Quorum nominum illud e Dionysio [Iuba videtur sumpsisse, cum ceteroquin nusquam legatur, alterum e Varrone.*)

Quae sequuntur apud Servii interpolatorem ad Aen. VIII, 3886 (»aliv huius comites Porrimam et Postvertam tradunt, quia valibus el praelerita el. futura. sunt moía«), ea ex Ovidii fastis (L, 633) hausta esse possunt. Varronem autem aliam senten- tiam de Carmentibus posuisse Gellius auctor est, qui haec e Varrone servavit (noct. Att. XVI, 16, 4).

»Quando igitur, «nquil, contra naturam forle conversi 1n pedes, brachWs plerumque diductis, retineri solent, aegriusque - iunc mulieres. enituntur, huius. periculi deprecandi gratia. arae statulae suni Romae duabus Carmentibus, quarum altera | Post- vería cognominata esti, Prorsa allera, a recti perversique partus el polesiale e£ momine.« | Of. Tertull. ad. nat. II, 11. (p. 115, 7 sqq. ed. Reifferscheid-Wissowa).

Tamen quaerendum videtur, aliane praeterea de Carmenti- bus eaque similia Ovidianis Varro protulerit.

!) Nam per Iubam Plutarchum accepisse, quae exhibet Varroniana, Barthius mihi persuasit.

?) Cf. Tertullian. ad nat. II, 9; Macrob. Saturn. I, 12, 27; Lactant. inst. div. I, 22, 10. Huius exempli cum menuünerim, Barthii coniecturam haud inscitam probare dubito: qui (p. 37) scripsisse Plutarchum »:o6. Kec Jpov rov '4ox«dog uxríQu, yvraixe ucvnzyr rec suspicatus est. Hac: autem coniectura reiecta eo a Barthio dissentio, quod hane rem, item ut ea quae praecedunt, ab ipso Varrone, non a Dionysio Iubam petiisse puto.

3) Plut. q. R. 56 [ed. Bernadakis]. »rzj» 0? Keguérr«r oi uiv Fu«v- dgov juríQ& Àéyovoww ovco«v PÀOeiv «ig "IraeAi«y 0vouatou£rgy Géur,. wc d" Zvioi, NixoorQétgv. éuuérgovug dé Xonouoéc «dovocr CIO TOF. dutlrapy Keguérrav óvouctsoUci. T& yo Cu xigpura x«Aobotv.«

*) C. Acili vestigia Varro ibi videtur pressisse.

Cf. Strabo V, p. 280 (p. 816, 25. Meineke). Sehwegler, hist. Rom. I, p.80, 1. H. Peter, historicorum Rom. reliquiae. p. CXXI.

l*

4 —

Qua de re iudicare non poterimus, nisi prius, Macrobii Sa- turnalium libri primi caput septimum quo ex auctore pendeat, quaesierimus.

Afferuntur ibi (I, 7, 28/81 [rec. Eyssenhardt]) haec e Var- rone (- antiq. rer. hum. ed. Mirsch. 1. II, fr. 2):

» Pelasgi, sicut Varro memorat, cum sedibus suis pulsi di- versas lerras pelissent, confluxerunt plerique Dodonam et incerti quibus haererent locis, eiusmodi accepere responsum :

»Ott(;EevEe patóueyor XuxsÀdy Sacobpytov. atay

70 Afopstysvsov, MoróÀnw, o0 vácog Ózsica:,

oig dvaptÜ£ycec üsxávry ixn£unsce QDoífw

xai xeqaÀáe "Au xal và zacpl nfunscs quura acceptaque sorie cum Latium post errores plurimos appulissent, in lacu Cutiliensi. enatam insulam. deprehenderunt. | .Amplissi- mus enim caespes« etq. s. usque ad verba »énde mos per Satur- nalia missilandis cereis coepit.«

Quae consentiunt cum Dionysio I, 19!) et Lactantio, inst. div. I. 21, 7 (— 1. I, fr. 4 Mirsch.).

De lacu Cutiliensi conferas Plinium IIT, 109. Uberius illum lacum descripsit Dionysius (l,15) ipse quoque Varronem se- cutus. Of. Kiessling. l. l. p. 38.7)

Quae de Delo insula Macrobius interposuit, illum non de suo addidisse, sed ea quoque invenisse apud auctorem suum nescio an e Plinio IV, 66 concludere liceat. »JDelos, quae diu flucluata, ut proditur, sola, motum terrae non sensil ad M. Var- ronis aelatem.«

De Hercule idem Lactantius l.l. et Dionysius I, 38.5)

!) Quamquam mirum est Dionysium »Kpoorídg«, Macrobium »' 4:0y« scripsisse. »'4:05«, ne quis Iovem intellegeret, pro »KoovíUz« interpolatum esse putarem, nisi Lactantius quoque idem apud Varronem legisset. De L. Mallio, quem laudat Dionysius, cf. Kiessling, de Dionysii Halicarnasei antiquitatum auctoribus Latinis. Lips. 1888. p.39.

*) Praeterea cf. de 1l. L. V, 71; Plin. IT, 209.

3) Quod Dionysius dicit apud Poenos et Gallos victimas humanas im- molari, haec quoque Varronis esse Áugustinus testatur.

De c. Dei. VII, 19 (p. 297, 28 Dombart. — antiq. rer. div. 1l. XVI,

— 5 —

Sed haec quidem hactenus de iis, in quibus ipse Macro- bius Varronem laudavit. Alia autem continentur eodem capite, quae, licet non citetur eius nomen, nihilominus ad eundem auc- torem respiciunt.

In paragrapho vicesima prima sq. lanum hospitio Satur- num excepisse primumque aera signasse legimus.

Macer. 1, 7, 21. »Hic igitur Ianus, cum Saturnum classe per- veclum excepissel hospitio el ab eo edoclus peritiam ruris ferum illum et rudem anie fruges cognitas vicium in. melius redegissel, regni eum socielale muneravit.« | Quibuscum conferas August. de c. D. VIL, 4 (p. 279, 23 D. — fr. 8g Schwarz). »De Iano quwi- dem non mihi facile quicquam occurrit, quod ad probrum per- lineal. .Et fortasse lalis fuerit, ànnocentius vixerit. el a. facino- ribus flagitiisque remotius. Saturnum fugientem benignus excepit: cum hospile parlilus est regnum, ut eliam civilales singulas con- derent, 4sle Ianiculum, ille Saturniam.«

Plut. Num. 19 [ed. Sintenis]. ,,0ó yàp "avóz à» vo:? aÁvv ma- Àatoig &'vs Oaíumnv sctcs faousog pysvóusvog moÀrcuxÓg xal xotyovt- xüg ix v00 Ürouo0oug xai dypíou Aíyscat nsvafaàsiy v5»v O(atrcayt.)

Tertull. apol. 10. (p. 155 Oehl). »S? quantum verum ar- gumenla, nusquam invenio fideliora quam apud 1psam Italiam, in qua Saturnus post mulias expeditiones postque Attica hospi- lia, consedit exceptus a. Iano vel Iane, ut Salii volunt.«?).

Praeterea cf. Tertull. ad nat. II, 12 (p. 119, 12); Lact. I, 13, 8; Minuc. 21, 5; Solin. 2, 5; Serv. Aen. VIII, 319; Ovid. fast. I, 233.

fr. 10 k. ed. Schwarz. [Fleckeis. Jbb. Suppl. 1888). ,,Deinde ideo dicit a quibusdam pueros ei (Saturno) solitos immolari, sicut a. Poenis, et a. qui- busdam etiam maiores sicut a. Gallis, quia omnium seminum optimum est genus humanum." Cf. Tertull. apolog. 9 (I, p. 144 sq. Oehl). Pomp. Mela III, 18.

!) Cum Macrobii paragrapho 26 cf. comparation. Lycurgi et Numae 1. extr: quamquam ea quidem tritiora esse non negaverim. Quare hunc con- sensum non nisi év zt«géoyo addo.

?) Quo de capite cf. Schwarz. 1l. l. p. 429. De ratione, quae intercedit inter Minucium et Tertullianum, Wilhelmi sententia mihi magis probatur. [F. Wilhelm, de Min. Felic. Octav. et Tertull. apolog. Bresl. 1887.|

— 6 —

Aera primum a Iano signata esse, id quod Macrobius para- grapho vicesima altera narrat!). Tertullianus eo in capite, quod modo laudavi, e Varrone tradit.

Apolog. 10 (p. 156 Oeller — fr. 10 m. Schw.). »Ab 1pso pri- mum tabulae et imagine signatus nummus, el inde aerario prae- sidet.« Cf. Min. Fel. 21, 5 sqq.

De lani imagine in nummis insculpta cf. praeterea Plu- tarch. q. R. 41. 40x ví có za«AÀatóv voptapa my piv stzsv TavoO üezpóGwz0V sixóya, ny Oi nÀoíoo nphpyay Y, npo pay Syxsgapayp£vevs zócepov, «e ot zoÀÀei A£yovotw, zzi ctpy BApóvoo mxÀoím Otazspá- cavcoe sig d-aAav*.?) [Cf. Ovid. fast. I, 229 sq.; schol. Pers. IL, 59.] |

Paragrapho vicesima quarta in Saturni honorem *aturniam . vocitatam esse Italiam, paragrapho vicesirha septima a Saturnio colle Herculis eomites in Italia relictos Saturnios sese nomi- nasse Macrobius refert.?) [Cf. Dionys. Il, 1, 4]. Quae non minus quam cetera e Varrone translata esse hoc e loco cognoscimus.

Tertull. Apolog. 10 (p.155). »Mons, quem 1ncoluerat, Satur- nius diclus, civitas, quam depalaverat, Saturnia usque nunc est. Tota denique Italia. post Oenotriam Saturnia cognominabatur.«*)

Eandem sententiam Verrius quoque amplexus est.

Fest. p. 322b, 24. »Saturnia Italia et mons, qui munc est Capitolinus, Saturnius appellabatur, quod n tutela Saturni esse

! Cum primus quoque aera signaret, servavit. et àv hoc Saturni reverentiam, ut, quoniam ille navi fuerat advectus, ex una quidem parte sui capitis effigies, ex altera vero navis exprimerctur, quo Saturni memoriam in posteros propagaret.'*

?) Sane hoc uno testimonio propter illud »«wc oí ztÀÀoi Àéyovoir« non tam multum probatur, sed imagine nummum signasse lanum iam e Tertull. l. l. apparuit.

3^ Dionys. I, 34, Ovidius fast. V, 650 sane aliam causam atque Ma- crobius proferunt, cur remanserint Herculis comites, sed cum cetera haec Macrobii consentiant cum Varronianis, complures causas Varronem adno- tasse puto.

5 Cf. ad. nat. IL, 12 (p. 119, 15); Varro de 1. L. V, 49; 45.

—q —

existimantur. | Saturni quoque dicebaniur, qui castrum in imo clivo Capitolino 1ncolebant.«")

Ad Macrobii verba »observari igitur ewm 1ussW [Ianus] maiestate religionis quasi vitae melioris auctorem« (I, 7, 24) conferas ipsum Saturnalium auctorem I, 10, 19?).

»hos deos (Saturnum Opemque) col quas: vitae cultio- ris auctores.«

Hune autem Macrobii locum e Varrone repetitum esse eorum consensu dilucide demonstratur. !

Cf. enim Macr. 1.1. »Hanuc deam Opem Saturni coniugem crediderunt el ideo hoc mense Saturnalia itemque Opalia cele- brari, quod Saturnus eiusque uxor lam frugum quam fructuum repertores?) esse credantur. liaque omm iam fetu agrorum coacto ab hominibus hos deos coli quasi vitae cultioris auctores. Quos eliam nonnullis caelum ac terram esse persuasum esse Sa- lurnumque a satu diclum, cutus causa de caelo est, el terram Opem, cuius ope humanae vitae alimenia quaeruntur, vel ab opere, per quod fruclus frugesque nascuntur.«

De l1. L. V. 51 [ed. À. Spengel]. »Próncipes dei Caelum el Terra. — — — Idem principes in Latio Saturnus et Ops.« Ib. V. 64. »Qua re quod caelum principium, ab satu est. dictus Saturnus, ei quod ignis, Saturnalibus cerei superioribus miltun- tur.*) "Terra Ops, quod hic omne opus et hac opus ad viven- dum ; ideo dicilur Ops maler, quia lerra malter.« Of. del. L. VI,22.

Falcem tenere Saturnum, messis insigne, item, ut Ma- crobius I, 7, 24, Varro posuerat.

Aug. de c. D. VII, 19 (p. 297, 21 D.). »Falcem habet, inquit, propter agriculiuram.« | Cf. Plut. q. R. 42.

!) De iis, quae sequuntur ibidem apud Festum, infra (p. 15) dicam.

?) Praeterea adde Dionysium I, 38, 1. »os9i»v d5y O«vu«otórv yv ro); n«Àcio)g fegav UnoÀ«feiv rov Koóvrov 5v yog«v TuÜTQV, TOV pév. Qaiuove roUroy olouívovg slve, n&ang svJciuorvíac dorjoe x«i zÀpyourjy «&vOgenoi.«

3) Haec verba plane eadem leguntur in eo capite, de quo agimus (I, 7, 25).

*) In antiquitatibus alia eius moris explicatio Varroni magis placuit. Cf. Macr. I, 7, 831.

— 8&8 —

Fest. p. 325 a, 8. »is culturae agrorum praesidere videtur, quo etiam falx est ei ansigne.«")

Id. 186, b. 19. »Opima spolia dicuntur originem. quidem trahentia, ab. Ope Saturni uxore, quod ipse agrorum cultor. ha- betur, nominatus a, satu lenensque falcem effingiur, quae est in- signe agricolae. Itaque 1lla. quoque cognominatur Consiva et esse existimatur lerra. — Ideoque in. Regia colitur a populo R., quia omnes opes humano generi lerra ítribuat.« | Quae a Var- rone Verrium mutuatum esse inde perspicitur, quod conspirat cum illo et in Saturni notatione (de l. L. V, 64) et in falcis causa explieanda?) De sacro in Regia cf. de l. L. VI, 21.

Paragrapho vicesima quinta Stercutum?) vocari Saturnum Maerobius commemoravit. Atque id quoque ad Varronem revocan- dum esse comprobatur ab Augustino. De c. D. 18, 15 (p. 275, 22 D.) »Qualibel autem ex causa eum Saturnum appellare vo- luerint*), cerle tamen hunc Stercen swe Slercutium ?) merito agri- culturae fecerunt deum.« (— Varro de gente p. R.IT, fr.22 Kettner).

Vidimus fere omnia, quae in hoc Macrobii capite leguntur de Saturno Ianoque, colorem habere Varronis, etsi non ex illo ipso hausta sunt. Leguntur autem ibi haec quoque (I, 7, 20), quibus iam reducimur ad id, unde profecti sumus, scil. ad

1) Quod eo loco Saliorum carmina citantur a Festo, commemorandum est de Iano quoque Varronem illa laudasse. Cf. Sehwarz. l. l. p. 429,8.

?) Aliam contra eiusdem rei explicationem Macrob. I, 8, 9 proposuit.

3) Sie. scribendum videtur. Cf. Jordan. ap. Preller. myth. Rom. II, 12, adn.

*) Alibi Stercutium diversum esse a Saturno legimus apud Varronis quoque expilatores. Lact. I, 20, 36. Tertull. ad nat. IT, 9 (p. 112, 26). Sed adnotasse Varronem eundem putari utrumque deum Augustinus l. l. testatur.

5) Quod Augustinus Stercutium, Macrobius Stercutum vocat illum deum, eo non efficitur alium auctorem ab altero exprimi, nam ,Stercutus** Lactantius quoque l. l. exhibet. Ceterum non una forma illius nominis Varronem usum esse Serv. ad Ge. I, 21 docet, quo loco Sterculinium ille deum vocavit. ,Stercutius' praeter Augustinum apud Servii interpolatorem occurrit ad Áen. X, 76, ubi verba, quae praecedunt, ab ipso Varroni

tribuuntur.

—9 -—

Varronis de Carmentibus sententiam.) » Post ad Ianum solum regnum redactum est, qui creditur geminam faciem praetulisse, ul quae ante quaeque post lergum essent, intuerelur: quod pro- cul dubio ad prudentiam regis sollertiamque referendum est, qui el praeterita nossel el. futura prospiceret, sicut Antevoría el Post- voría, divinitatis scilicel. aptissimae comites, apud Romanos co- luntur.«

Atque cum e Varrone totum illud caput pendere jam no- bis persuaserimus, veri non dissimile est ea quoque eidem auctori tribuenda esse. Tamen cum fieri potuerit, ut haec ad- derentur ab ipso Macrobio sive ab eo, qui medius intercessit inter illum et Varronem, ne temere ageremus, ea Varroni vin- dieare non liceret, nisi — etsi ipsa res non legitur apud ce- teros scriptores Varronianos — vestigio quodam appareret eam quoque sententiam non alienam fuisse a Varrone, quamquam aliam eum praeposuisse e Gellio comperimus. Nam cum Au- gustinus de c. D. IV, 11 (p. 161, 4) locutus sit de »:/lis deabus, quae faía mnascenlibus canunt el vocantur Carmenies«, Varroni non ignotum fuisse Carmentes deas futura vaticinantes putari in aperto est. Itaque Macrobii quoque locum, ubi Carmentes?) — quamquam id nomen ibi deest, sed singula dearum nomina commemorantur — sicut lanum nosse et futura et praeterita tradit, Varroni restituamus. Quod si facimus, infringitur sen- tentia Marquardtii, qui haec pronuntiavit (Róm. Staatsver- waltg. III, 12, 2):

»Es gab indessen noch eine andere Erklürung dieser Na- men, nach welcher die Porrima oder. Antevoria und Postvorta

!) Quod Hyginus laudatur a Macrobio in iis, quae praecedunt (7, 19), eo minime improbatur sententia, quam posui. Nam Hyginum ipsum Varronis vestigia saepe premere satis constat. Cf. infra p. 10.

?*) Quod altera Carmentis apud Gellium Prorsa, apud Macrobium Antevorta, apud Ovidium Porrima vocatur, eo non redarguitur sententia nostra. Nam certe Varro pro consuetudine sua omnia, quae sibi innotuissent, Carmentium nomina contulit posteriorumque scriptorum alius aliud exscripsit. Forma ,,Antevoría'* (— . — 4) ne per metri quidem rationem Ovidio uti licuit.

-- 10 —

Schicksalsgóttinnen sein sollen, welche 1n die Vergangenheit und in die Zukunft schauen. | Diese Auffassung scheint dem Varro unbekannt gewesen zu sein.«

Macrobii capitis doctrina rer. hum. antiquitatibus maxime convenire mihi videtur, ubi Romanorum origines Varro enarra- verat (l. I1 9). Cf. Mirsch. l.l. p. 31 sqq.

Multa autem harum rerum et in rerum divinarum anti- quitatibus illum repetiisse e patrum 1. 1. 1. ]. facile intellegitur.

Praeterea haec adiecerim. Citatur a Macrobio I, 7, 19 Hy- ginus: itaque per hunc Varroniana ad illum pervenerunt. In capite decimo autem nonnihil inesse de isdem rebus, quod ipsum quoque Varronis auctoritatem referat, supra (p. 7) monui. Atque in eo capite laudatur Philochorus (10, 22). In- venit igitur Macrobius in fonte suo sententias Hygini, Varronis, Philochori. Non indignum est, quod verbo tangam, tres illos seriptores coniunctos legi apud Servii quoque interpolatorem et in ea re, quae cohaeret quodammodo cum Macrobii capite. Agitur enim eo loco de Pelasgorum in Italiam adventu.

1.

Servius ad Aen. III, 407. »Diomeden, qui cum multis ca- sibus adfligeretur, Palladium, quod apud ipsum erat, Troianis oraculo iussus est reddere. Quod cum vellet implere, Aeneam in- venit sacrificantem: qui, ut supra (II, 166) diximus, sacrificii ordinem non rupit, et Palladium Nautes accepit: unde Nauta- rum familia Minervae sacra servabat. | Sane sciendum sacri- ficantes diis omnibus caput velare consuetos ob hoc, me se inter religionem aliquid vagis offerret. obtutibus, excepto tantum Sa- lurno, ne numinis imitatio esse videretur.«

Verba »Diomeden — servabal« e Varrone hausta esse ap- paret coll. Serv. IT, 166. »hoc (Palladium) cum postea Diomedes haberet: quod et Vergilius ex parte tangit et Varro plenissime dicit: credens sibi non esse aptum, propter sua pericula, [quibus nunquam cariturum responsis cognoverat, nisi Troianis Palla- dium reddidisset] *), transeunt [per Calabriam] Aeneae offerre conatus est. Sed cum se 1lle velato capite sacrificans convertisset, Naules quidam accepit. simulacrum: unde Minervae sacra non Iulia gens habuit, sed Nautiorum.«

Eodem autem e fonte profectam esse Plutarchi quaestio- nem Romanam decimam?), id quod Thilo statuerat?), Glaesse-

!) Interpolatoris verba uncinis [ ] inclusi.

?) ssl uév ovv 0 7ztgi Aivsíov A&yóusvoc Àóyog &ÀgÓng £onv, Or. rob 4ioundove nege&ióvrog &uxalviiauevog tv. Ovoí«v &xetéÀsoe , Àoyoy. ree xai &xolovOei v cvyxaÀviticÓ«. 790g ToUC ztolsuéove to Tolg qiÀow x«i &y«Oolc éyrUyy&vovtag Gz10xaÀvztTEoO«.

3) Thilo, de Varrone Plutarchi quaest. Rom, auctore praecipuo, Bonnae. 1853. p. 15,

rus (de Varronianae doctrinae apud Plutarchum vestigiis. Stud. Lips. IV, 1881) p. 164 negavit. Dicit enim Servii verba »sed cum. se ille velato capite sacrificans convertissel« recto talo stare non posse, cum neque per se idoneam sententiam praebeant et contra alterum Servii locum pugnent: »a» Aeneas, si 1n medio sacrificio adversus hostem adeuntem caput velasset, non accepisset malum omen, sacrificandi ordinem non rupisset?« (p. 165.)

Itaque inserendam censet particulam »«o»«, ita, ut scri- bamus: »cum se ille velato capile sacrificans non convertissel.« Putavit autem Glaesserus Plutarehum — ae similiter Gavium Dassum !) (apud Macrob. III, 6, 17) et Dionys. XII, 16, 22 — nar- rare morem velato capite saerificandi ipsa illa occasione in- ventum et postea a Romanis acceptum esse. Varronem contra negare Aeneam se ad Diomedem convertisse, quia Heleni va- ticinio obsecutus velato capite sacrificaret?).

Sed lieet Varro mentionem fecerit Heleni in antiquitatibus (Dionys. I, 51, 1; Serv. III, 334), hac in re illius partes certe Vergilio debentur: neque enim e Varrone de Heleno illius mo- ris auctore quidquam Servius profert l.l. neque alius quisquam praeter unum Vergilium.

Praeterea Glaesserus erravit, cum Aeneam, etsi capite ve-

') Gavius Bassus omnino Varroni artissime se adplicavit. Cf. Macrob. IIT, 18, 3 et I, 9, 18. Utroque enim loco Varroniana illius nomine traduntur. Conferas cum hoc loco ÁÀug. de c. D. VII, 8, cum illo de 1l. L. V, 102.

2) Maxime eo adductus esse Glaesserus videtur, ut secundum Varronem non ipsum Aeneam invenisse illum morem putaret, quod Graecum esse capite operto sacrificandi ritum illum apud Macr. III, 6, 17 tradidisse falso sibi persuasit (p.168). Varronis enim verba & Macrobio servata ,,Graecum hunc esse morem non ad ritum velato, sed aperto capite sacrificandi pertinent.

Macr. III, 6, 17. ,,Custoditur in eodem loco (apud aram Maximam) ut omnes aperto capite sacra faciant. Hoc fit ne quis in aede dei habitum eius imitetur, nam ipse (Hercules) ibi operto est capite. Varro ait Graecum hunc esse morem (scil apud aram Maximam aperto capite sacrificandi), quia sive ipse sive qui ab co relicti aram Maximam statuerunt, Graeco ritu sacrificaverunt."^ Cf. de l. L. V, 130. ,, Romano ritw sacrificium feminae cum faciunt, capita velant.

*——

— ]3 —

lato ominis, i.e. hostis adeuntis, aspectum vitasset, nihilomi- nus malum omen accepturum fuisse statuit, immo nihil omina valebant, nisi ille ipse, qui ea vidit, accepit et ad se pertinere probavit.)

Hae igitur Glaesseri rationes cum concidere mihi videan- tur, etiam alio modo probari potest minime coniectura opus esse in Servii verbis, sed aptissime dictum esse illud »se con- veriisset.« Plane enim idem significari iis verbis equidem puto atque Plutarchi verbis ,2zwxeAvd'dpsvoc tjv ÓDuoía» énsríAsos*, i. e. capite velato eam sacrificii partem, quae restabat, perfecit, Scil. se convertit. Eo enim opus fuisse in sacris constat [Marquardt-Wissowa Ill, 179, 7] atque illud ipsum verbum »converlere«, quo utitur Varro, sive »cireumvertere« vox sollem-

" mis videtur fuisse.

Cf. Serv. interpol. Aen. IV, 62. »quidam genus sacrificii ap- pellant, quo veleres cum aras circumirent el rursus se conver- tereni el deinde consisterent, dicebant minusculum. sacrum.«

Liv. V, 21, 15 sq. ,[Camillus] décitur manus ad caelum lollens precatus esse, ut, si cui deorum hominumque nimia sua fortuna, populique Romani videretur, ut. eam invidiam lenire quam minimo suo privato incommodo publicoque populi Romani licerel. | Convertentem se inler. hanc venerationem traditur memoriae prolapsum cecidisse.« |

Suet. Vitell. 2. »primus C. Caesarem adorare ut deum in- Stiiuit, cum reversus ex Syria non aliter adire ausus esset. quam capite velalo circumvertensque se, deinde procumbens.«

Miror autem Glaesserum non animadvertisse apud Dio- nysium quoque, quem congruere cum Plutarcho, dissentire a servio censuit (p. 166), convertendi mentionem fieri.

Dionys. (Excerpt. XII, 16, 22. ,,4/vsía» Afyovot «có» 8$ Ayzícou xal Agpoüfzye, Gcs xaríays» sie "xaÀav, 800a npoatpob- p.&vov ót« O7, ctyt ÜEdv, uecá vrv eüzTv» uéAlovca coU napsoxsuaapé-

A M ^, Ld F , — ? ^— $^ ^w VoU Tpog T7V Üvoíay t£ &toU x&v p 7/800 , cUy Ayatav t(Osty ctyva

1) Cf. Serv. Aen. V, 5830.

— 14 —

ey ^Y

zpócwÜsy ipyópsvov. sis "Üüucoiía, ücs vd) nspl vv "Aopvov pav- veép 7pr00et susÀÀzv, stcs deouzoyv, Zvíxa Jaóve cópuayos dg xsro* dyÜónsvoy 0i vQ GuyxupZuact xal moÀzpuíay dduv ig! tepoic qavsicay (e movrpóv oiwvóv dgocuocacUa BovAopevov $yxaAóda- alaí zs xal ozpaervat** etq. s. Ibi enim convertendi ritum a Dionysio significari voce ocpaegZv« ex ipsius verbis elucet

y , € pog, , quae ibidem leguntur in paragrapho vicesima tertia.

e r4 b! ^ ^ e T£ , *, AT A »ínonhsvos O7 cot; nacpuxotg 0 háudog vópon, $nrst07 t7 bi

b

£077V En0tf,0QTO xal xacà The xsqaZg siàxugs vÓ tpáctov, égobAsc piv acpaotvat* etq. s. . Ubi ad eandem rem Dionysius spec- tat atque Livius l. l. et Plutarchus (Camill. 5), scil. in con- vertendo lapsum esse Camillum. Dionysius igitur Graece inter- pretatus est ocp«g7v« Latinam vocem »converlere«. Qua re altero quoque loco eum, eum scripsit ocp«ezva: Aeneam, con- vertisse se illum in fonte suo legisse satis demonstratur.

In ceteris omnibus eum consentiant Servius (i. e. Varro) et Dionysius, ea una re discrepant, quod hic Ulixis nomen adiecit. Ac facile quis coniciat non iam sequi, ut ex alio fonte atque e Varrone Dionysius sua sumpserit aut id aliunde petitum addiderit Varronianis, cum veri simile sit illum, ut fere semper, non uno modo rem narrasse. Tamen hac in re summa opus est cautione, nam certe ea quidem via omnia, quaecunque traduntur de Romanorum rebus, ad Varronem referri possunt, quamvis dissentiant ab eius sententia alibi servata. Eiusmodi autem temeritas cum maxime vitanda sit in eruendis illius fragmentis, ne nimium probaturi nihil probemus, tum demum Ulixem quoque praeter Diomedem commemoratum fuisse a Var- rone asseverare licebit, cum idem ex alio quodam scriptore attulerimus, à quo illum saepius expilari constat.

Et feliciter accidit, ut illud apud Festum inveniatur eoque loco, qui Varronianum colorem luculenter referat.

Fest. p. 322b, 30?). »ubi (in clivo Capitolino) ara dicata e

S

) ,r«ür ev, xaU«neo £i "Pouctoig &Qog esv&euéroig xal 7t9ogxv- vüio«ciy enl de&id. eSelérreuw, éoqg zt eosatQeq óueroc." ?) Priorem eius loci partem supra (p. 6) exscripsi.

deo (Saturno) ante bellum Troianum videlur, quia apud eam supplicant apertis capitibus. Nam Italici auclore Aenea velant capita, quod is, cum rem diinam facerel 1n litore Laurentis agri Veneri matri, ne ab Ulixe cognitus interrumperet sacrificium, caput adoperwt alque 4la, conspectum hostis evitavi.«

Quae e Varrone prodiisse ex ipsius Varronis, Dionysii, Plutarchi, Macrobii, Tertulliani consensu colligo. Cf. praeter locos supra (p. 6 et adn. 3, 4) collatos Flut. q. R. 11.

lam haec intelleximus: Servii verba (II, 166) corrupta non sunt planeque concinunt cum Plutarcho et Dionysio. Inde autem, quod Vergilius illo loco, ad quem Varronem exseripsit scho- liastes, Helenum induxerit, concludi non potest Varronem quoque ei illum ritum tribuisse, immo Servius, sicut ceteri, ipsa illa occasione morem velato capite sacrifieandi inventum esse ab Aenea videtur narrare.

Quae cum ita sint, Plutarchi!) ac Dionysii relationem ad eundem atque Servii auctorem, i. e. ad Varronem, redire satis perspicuum est. Itemque, Plutarchi?) Serviique consensu nisus, ultima huius verba (III, 407) »sane — videretur« ipsa quoque Thilonem secutus eidem scriptori adiudico.? Nec minus hunc eundem ad auctorem pertinet Servii interpol. Aen. III, 407*),

') Quod Glaesserus p. 168 non neglegendum esse arbitratur ,,quod Plutarchus, quamvis ipsis in Aetiis Romanos mores cum Graecis comparare el ex dis derivare studeat, id quod Varro apud Macrobium docet, Graecum esse capite operto sacrificandi ritum, omnino non commemorat", eam rationem supra (p. 12, 2) refutavimus.

Castorem, cuius sententiae Plutarchus meminit, a Varrone citatum fuisse atque ab hoc eius nomen illum (per Iubam) accepisse Barthius p. 31 coll. Aug. 21, 8 probabiliter coniecit.

?) Plut. q. R. 10. ,5 u&ÀÀov svAaBooutvoí rwe« qr. 19o67teGéiv «wtoig FEmÓ«y cUyoutroig «z«íciov xal déoqnuov &ygr rOv. ror. creÀAtg- B«vov 10 iyutriov.-

3) Glaesserus l. , quamquam posse ea Varronis esse non negavit, tamen huius e libris totam Servii adnotationem ad III, 407 profluxisse, pro certo contendere dubitavit.

*) Linkius (de Macrobii Saturnal. font. [Vratisl. 1880] p. 22) e Macro- bio ea petita esse opinatur. Servii autem interpolator utrum omnino adhi- buerit Macrobium an ad fontium communionem ubique referendus sit eorum

VIII, 288. Cf. Macrob. III, 6, 17. — Quodsi Servius IIT, 407 dicit Saturno aperto capite sacrificari, »ne numinis imitatio esse videre- iur«, eam quidem rationem ceteri Varronis compilatores ad Her- culis sacrum revocant. De Saturni sacrificio aliam causam edunt eandemque, quam de Hercule quoque illum adnotasse inter- polator Servii testatur.*) Cf. Fest. 1. 1., PIut. q. R. 11, Macr.1,8,2.?) Sed ne Servium confudisse credamus, quae de Herculis et. de Saturni sacro invenerat apud Varronem, eo impedimur, quod re vera Saturnum quoque obvoluto capite veteres finxisse sci- mus. Cf. Eckhel, doctrina nummorum VII, 381. Qua re ad utrius- que dei sacrum utramque causam Varronem rettulisse eorum- que, qui eius libros compilarunt, alium aliud excerpsisse veri similius est.

Quodsi quaerimus, quo ex opere Varronis haec arcessità sint, fabulam de Diomede atque Aenea in libro de familiis Troianis narratam fuisse Servius ad Aen. V, 604 auctor est: »4pse (Nautes) Romam Palladiwm detulit: unde Nautiorum fa- milia Minervae sacra retinebat: quod eliam Varro docet 4n. li- bris, quos de familiis Troianis scripsi.«

De ritu capitis in sacrificio velandi, quem strinxit in illo libro, pluribus certe dixit in antiquitatum rerum divinarum libro XIII (de sacris publicis).

Occasione data de duobus aliis Servii locis pauca dicere

concentus, dissentiunt viri docti. Illud Linkio l.l. p. 18 et Wissowae (de Saturnalium fontibus. Vratislav. 1880. p.55), hoc Thiloni placuit, cuius iudicio Klotzius quoque calculum adiecit. Cf. Thilo, quaest. Serv. Hal. 1867. p. 16; prolegg. ad Servium p. XXV. Halfpap-Klotz, quaest. Ser- vianae. Gryphiswald.1882. p.4 sq. Mihi Thilonis et Klotzii sententia pro- babilior videtur, quoniam nonnullhs quidem locis, ubi plura habet inter- polator quam Macrobius, illum non hunc, sed communem fontem adiisse manifestum est. Quod in hune quoque locum cadit, de quo agimus. Nam apud Macrobium nihil legitur de Iano et Euandro, quorum mentionem in- tulit interpolator. Cf. Klotz. l.l. p. 24.

!) Scil. quod ante Aeneae adventum constituta esset dei ara.

?*) Haec enim Macrobii propter consensum cum Plutarcho et Festo

Varroniana putanda sunt, praesertim cum paulo ante antiquitates a Ma- crobio laudentur.

liceat, qui ipsi quoque e libris de familiis Troianis hausti esse mihi videntur. |

Serv. IV, 427. »sciendum sane Varronem dicere Diomedem eruta .Ánchisae ossa filio reddidisse.«

Serv. V, 81. »a Diomede, qui dicitur ossa. eius (Anchisae) cum Pallad«o reddidisse.«

Krahnerus!) p. 16 hos Servii locos e rerum humanarum antiquitatibus translatos esse putavit. Sed artissime cohaerent haec Serviana cum iis, quae ad lI, 166 et IIT, 407 de Palladio a Diomede Troianis reddito scholiastes e libris de familiis Tro- ianis exscripsit, ita, ut quin ex eodem Varronis opere haec et illa Servius sumpserit, dubitari vix possit. Qua re reiecta Krahneri sententia ea quoque, quae ad Aen. IV, 4?7 et V,81 ille exhibet, ad libros de familiis Troianis equidem refero.?)

!) Krahner, de Varronis antiquitatum rerum humanarum et divinarum libris XLI. Halis. 1834.

?) Praeterea cf. Georgium Wissowa in Hermae vol. 22, p. 43: qui comparans Dionysium Halicarnassensem aliter in antiquitatibus Varronem hanc rem narrasse non sine quadam probabilitate coniecit.

11.

Vergilii Aen. libri VIII. v. 84 Servius hisce commentatus est: »dicunt theologi ipsam (Iunonem) esse matrem deum, quae lerra dicitur; unde etiam |et] porca ei sacrificatur.« | Quorum priorem partem (Iunonem eandem esse atque terram) e Varro- nianae doctrinae copiis desumptam esse coll. de l1. L. V, 67!) satis liquet.

Voce autem »/heologi« tecte, ni fallor, rerum divinarum antiquitates indicantur. Ae Varronem his quoque in libris com- memorasse eandem esse utramque deam — id quod ipsa re veri simile est — testimoniis comprobatur.

Aug. de c. D. VII, 16 (p. 294, 33 Domb.). »Iwno secun- darum causarum domina el Iuno aér et Iuno lerra.« | Cf. VII, 28 (p. 811, 18 D); IV, 10 (p. 158, 26 D.. Macrob. IIT, 4, 8. Serv. interpol. Aen. II, 296.?)

'!) Quod Iovis Iuno coniunx et is caelum, haec Terra, quae eadem Tellus.

?) Hos locos itemque Arnob. IIT, 40 (138, 18 R.) e Varrone fluxisse Wissowa (Hermes XXII, 51) recte coniecit. Atque causis a viro doctissimo prolatis hanc addere licet. Affirmant Arnobius, Macrobius, Servii inter- polator l. l l.l. eosdem esse penates deosque Capitolinos. Servii autem interpolator cum focos sacrari tribus illis numinibus e Varronis rerum divinarum antiquitatibus ad Aen. IIT, 134 ascripserit, ad XI, 211 eundem secutus focum esse deorum penatium aram contendit. Eosdem igitur Varronem putasse penates deosque Capitolinos in promptu est.

I. III, 184. ,,Quidam ,,focos'* lares et per hoc domicilia tradunt. Ergo ,0co08'* pro ,,penates'* posuit. At e contrario penates pro focis, ut (L, 707) Jlammis adolere penates.* |^ Sane Varro. rerum. divinarum refert. inter sacratas aras focos quoque sacrari solere, ut in Capitolio Iow, lunoni, Minervae.'*

I. XI, 211. ,,Adnotandum sane, quod. ,,focos'* dixerit pyras, cum focus ara sit deorum penatium. | An quod focum. dicat, ubicumque ignis. est et fovetur: unde et Varro focum dici vult.'

— ]9 —

Praeterea ea quoque, quae addidit Servius 1.1. (Iunonem matrem deum esse), in rerum divinarum libris locum habuisse Augustinus nos certiores facit.

De c. D. IV, 10 (p. 158, 26). »S€ caelum est ille (Iuppiter) el 2lla (luno) lerra. — — — Eandem lerram ettam matrem deorum vocant.« Cf. VI, 8; VII, 24.) Ac ne ea quidem, quae sequuntur apud Servium de porca Iunoni immolata, non ex eodem auctore hausta sunt. Nam cum idem exstat apud Ser- vium VIII, 43?), adicitur simili de causa Libero caprum caedi.?) Cf. I. VIII, 343. Atque id quidem Varronem narrasse a Diomede discimus (III, 487 — Sueton. ed. Reiff. p. 6).

»Tragoedia, ut quidam, a vpáyw et «y, dicla est, quoniam olim aucloribus tragicis cpáyos, 4. e. hircus, praemium | cantus proponebatur, quia Liberalibus die festo Libero patri ob hoc ipsum immolabatur, quia, ut Varro ait, depascunt vitem.«

Is autem, qui Iunoni porcam sacrificari posuit, cum terrae vice coleretur, facere non potuit, quin porcam hostiam esse Telluris propriam adnotaret. ld vero Festus exhibet: itaque,

Sane Varro apud interpolatorem XI, 211 non nisi in extrema ad- notatione laudatur, sed profecto ea quoque, quae praecedunt, ex eodem scriptore translata sunt. Nam coniunctos fuisse illo Varronis loco penates et deos Capitolinos vel eo probatur, quod interpolator III, 134, postquam penates pro focis dici a Vergilio monuit, Varronem exscripsit de dis Capitolinis.

1!) Similia e Cornelio Labeone Macrobius I, 12, 20 sqq. excerpsit: qui Maiae sive Magnae Matri, quod terra esset, suem praegnantem mactari eandemque Iunonis potentiam habere credi prodidit. .,,Eandem ali Proserpinam credunt porcaque ei rem divinam fieri, quia segelem, quam Ceres mortalibus tribuit, porca depasta est.'* (I, 19, 28). Apparet Labeonem quoque in his Varronem sequi. Cf. praeterea Árnobium, adversus nationes VII, 22.

2) quam (porcam) ideo Aeneas immolavit Iunoni, quia ipsa dicitur lerra. — — — Scimus autem hoc animal inimicum esse frugibus, ut caprum vitibus, qui Libero immolatur. * Ea, quae praecedunt ibidem, ipsa quoque Varronianae originis sunt. Cf. de 1l. L. V, 144; de r. r. II, 4, 18. Interp. III, 392. Serv. III, 390. Dion. I, 56. Krahner p. 16.

3) Idem sacrum et in libro de r. r. I, 2, 19 Varro tangit. Ubi cum Iunonis sacrificii mentio desideretur, ad eum librum Servii scholion redire non potest. '

os

cum causa eius sacrificii ab illo prolata plane consentiat cum Serviana (VIII, 43), quam e Varrone sumptam esse vidimus, Festi quoque locus eidem videtur vindicandus. |

Fest. p. 238a. 28. » Plena sue Tellu[ri sacrificabatur, quod pecudis] id genus censerelur (coni. Urs., codd.: cwm seretur) [satis énimicum, quia, rostro sem]en fodiendo corrumperet.«!)

Vidimus igitur Varronem narrasse terrae numinibus por- cam, Libero caprum immolari, quod ea animalia obessent fru- gibus vitibusque.

Idem autem legimus apud Servium ad Georg. II, 380?) et Aen. IIT, 118, ubi de causis, quibus singulae victimae singulis diis immolentur, paulo uberius agitur: quos locos e Varrone fluxisse iam Schmekelius l| p. 30 ex illius de r. r. I, 2, 18 recte collegit.

Restat, ut dicamus, cui libro tribuendi sint omnes hi loci, quos Varroni vindiceavimus. Ac rerum divinarum libris ea de- beri iam supra (p. 18) statuimus. Certe autem Varro uberrime dixit de omnibus his rebus, quae pertinent ad sacrificii ritum, in illius operis libro XI. Cf. fragmentum huius libri apud Non. p. 220, 22 servatum.?)

'!) Cf. Ovid. fast. I, 672, I, 349, IV, 633. Metamorph. XV, 111 sqq. Macrob. 1. supra (p.19, 1) l. — Schmekel, de Ovidiana Pythagoreae doc- trinae adumbratione. Gryphiswald. 1885, p. 26 sqq.

?) Interpolator in iis, quae adiecit ibidem ad Servii commentarium, ille ipse quoque Varronem expressit. »Qwuia vites, quae in. honore ipsius fuerant, ab eo comestae sunt, iratus Liber pater eum occidi fecit et ei tolli utrem, in quo milli vinum fecit pro eius vindicla.« | Cf. genuinum Servium ad Ge. IT, 384.

3) Iunonem eandem esse atque Tellurem quin Varro praeterea in libro XVI exposuerit, dubitari nequit. Iunonis sacri habuit mentionem et in rerum humanarum antiquitatum eo libro, qui erat de diebus. Ibi enim Kalendis porcam vel agnam Iunoni — scil Lucinae — sacrificari Varro tradidit (Macrob. I, 15, 19). Quod non pugnare contra Servii testimonium (Iunoni, quod sit terra, porcam caedi) e libro de l. L. V, 69 cognoscimus. ,Iuno Lucina dicta vel quod est e lerra, ut physici dicunt, et. lucet.'*

IV.

Solini rerum memorabilium collectanea cum maxima ex parte e Plinii historiae naturalis libris compilata sint, alia, etsi non permulta, illis inserta sunt, quae doctrinam minime contemnendam referunt. [Illum enim rivulum turbidum quidem et exilem tamen derivari ex vasto flumine doctrinae aetatis Augustae versarique nos hic in media eruditione Varroniana Verrianaque Theodorus Mommsenus (praef. ad Solin. p. XVI) rectissime posuit. Difficillima autem quaestio videtur, utrum per Verrium tantum Varroniana pervenerint ad Solinum an ipsum Varronem adhibuerit is, qui Solini fontem conscripsit. Nam cum Verrius plurima Varroniana sibi asciverit, is qui Varronem aditum esse ab isto compilatore sibi persuaserit, ea, quae, cum inter ipsius Varronis fragmenta servata non sint, apad Festum Paulumve leguntur, ex illius libris trans- lata esse a Verrio facile coniclet. ^ Contra is, qui Verrii quam Varronis scrinia a Solini fontis auctore expilata esse maluerit, si quae ex huius operibus aetatem tulerunt, apud illum desiderantur, a Verrio quoque ea commemorata fuisse jacturamque earum rerum epitomatoribus deberi haud dif- ficili negotio contendet. Neque hanc neque illam sententiam habeo quibus refütem, nec magis tertia, quae alicui placuerit, (ab utroque illum sua mutuatum esse) idoneis argumentis aut demonstrari aut improbari potest." Itaque ne con-

!) Hac igitur ratione — collatis singulis Varronis, Verrii, Solini locis — cum nihil fere lucremur, plus fortasse alia via proficiemus. Dicam »quid putem, non quid contendam.« Omnes huius modi compilatores, cum auctorem ab ipsis exscriptum taceant, quam maximam doctrinae speciem

— 99 —

iectandi libidini nimis indulgeam, in eo acquiesco, ut, quae ad Varronem tanquam auctorum auctorem — Mommseni (p. XXIX) verbis utor — redeant, exponam Verriique locos adnotem et eos, qui concinunt cum Solino, et eos, qui discrepant ab illo, in dubio relinquens, singulane e Varrone per Verrium in Solini librum redundarint. Nec vero de omnibus eius additamentis dicere in animo habeo, sed non nisi in ea inquiram, quae de Roma urbe ille operi suo praemisit.

Primi capitis paragrapho prima, secunda, tertia tres de urbis origine sententiae proponuntur. Quae omnes obviae sunt apud Festum p. 266/69. Prima atque altera explicatio prae- terea exstat apud Servii interpolatorem ad Aen. T, 273, alteram ac tertiam Plutarchus quoque in Romuli cap. primo et se- cundo protulit. Omnes autem hae Graecorum de Romae ori- gine fabulae quin per Varronem ad posteriores scriptores propagatae sint, nemo, quantum scio, post Kiesslingii disser- tationem (p. 42) dubitat.

Paragraphus quarta, quinta, sexta e Plinio (IIT, 65) ex- scriptae sunt.

Paragrapho septima sqq. Solinus uberius enarravit Her- culis in ltaliam adventum. Ac primum quidem punito Caco Hereulem Iovi Inventori eo loco, ubi postea porta Trigemina esset, aram dedicasse ibi legimus. |

Quae optime consentiunt cum Dionys. I, 39, 4. »&yvícac 0E và nota cv qóvov iOpóscat nÀrOÍíov co) crónou deóg Ebpsoíou

$wpnó», 0g 2ott czg. Poung napà v5 Tpu0uo zóÀr.«. [9p9V, / HO) p* v» lpub0ne Z2

libris suis induere cupientes eos omnes scriptores laudant, quos collectos invenerunt in fontibus suis. Citatur autem a Solino M. Terentius Varro, non citatur Verrius Flaccus. Itaque cum non videamus, cur Verrii, doctissimi grammatici, auctoritate librum suum exornare noluerit — id eo explicandum esse, quod ipsum Verrium ille inspexerit, nemo credet — eum ne in fonte quidem compilatoris citatum atque expressum fuisse veri simile mihi videtur. Qua re ad Varronem potius quam ad Verrium ea rettulerim, quae aut ex hoc aut ex illo profecta esse patet, et ea quoque, quae Ver- rianorum similia leguntur apud Solinum, non e Verrio, sed e Verrii fonte, l1. e. e Varrone, accita esse putaverim.

— 98 —

Qui consensus eo gravior videtur, quod nec Livius neque alius quisquam arae illius ad portam Trigeminam conditae meminit.!)

Dionysium autem in his rebus e Varrone plerumque pen- dere Kiesslingius p. 39 suo iure sibi persuasit. Artissime enim haec cohaerent cum iis, quae de Euandro Carmentaque nar- ravit. Qua re aut utramque aut neutram narrationem e Var- rone eum sumpsisse statuendum est. De Carmenta autem illius memoriam Dionysium secutum esse iam supra perspeximus (p. 2). Quod eum ita sit, ea, quae de Hercule rettulit, eidem auetori vindicare nullus dubito, praesertim cum iam supra (p. 4) cum Varrone in capite tricesimo octavo eum conspirare animadverterimus.

Ae postquam ill Dionysium hac in narratione sese ad- dixisse nobis persuasimus, Solini quoque verba supra laudata ex eodem manasse in propatulo est.

Quae sequuntur paragrapho octava sq., ea Gelliana esse ipse Solinus profitetur. His igitur praetermissis?), decima paragraphus unde profecta sit, iam quaeramus. -

»Suo quoque numini idem Hercules instiluit. aram, quae maaima apud pontifices habetur, cum se ex Nicostrate, Euandri maire, quae a vaticinio Carmentis dicla, est, 4mmortalem com- perisset.«

Atque haec quidem pugnant eum Dionysio. Nam cum secundum Solinum ipse Hercules aram sibi instituerit, ab

!) Auctor de origine g. R. c. 6 narrationem exhibet, quae Verrianam doctrinam (I. VIII, 203) quodammodo redolet. Dicit autem ille aram Maximam ab Hercule dedicatam esse patri Inventori. Qua e re si quis Verrium commemorasse ilam aram, quam dicunt Solinus et Dionysius, falsariumque abusum esse Verrianis coniecerit, equidem non adversabor. Sed primarium quem vocant fontem Varronem fuisse Dionysius satis docet.

?) Cn. Gellii doctrinam Varronem non aspernatum esse IX. disser- tationis capite demonstrabo. Qua re, cum totum fere Solini caput prinum e Varronis libris derivatum esse videatur, haec Gellii quoque per eundem scriptorem eum accepisse suspicari licet.

Euandro eam dedicatam esse Dionysius (itemque Plutarchus q. R. 90, ipse quoque Varronem secutus) arbitratus est.

Sed licet Varro ita, ut Plutarchus et Dionysius, rem enarraverit, alia ') praeterea ratione eademque atque a Solino eam ab illo relatam esse e Macrobio Ill, 6, 17 cognoscimus.

Ad Solini verba »JN?costrale — comperisset« | cf. quae supra disserui (p. 2 sqq.). Livius (I, 7) Nicostratae nominis mentionem praeteriit, Varro contra, ut supra vidimus, hoc nomine vocatam esse Euandri matrem eademque de causa, quam dicit Solinus, Carmentem appellatam esse posuit.

Quod ipsum Herculem sacrorum ritus Potitios docuisse Solinus affirmat, optime convenit cum Dionys. I, 40, 3/4.?) Contra Livius I, 7, 14 ab Euandro edoctos esse illos antistites maluit. De Potitis et Pinariis?) Varronem egisse praeterea Macrob. I, 12, 28 testis est.*)

In paragrapho undecima Pliniana doctrina aucta est a compilatore quibusdam rebus aliunde petitis. E Varrone plane eadem nusquam servata sunt: tamen nescio an ea, quae de canibus ibi Solinus adiecit, quodammodo cohaereant cum Plutarchi quaestione Romana nonagesima: ubi Varronis nomen laudatur. ;

Plut. q. R. 90. »0:à «4 cà "Hpaxàs? ytyvouévge 8uoíac dAAov obGfva Ücdv Ovonátovaty o00E qaívscat xówvy &ycóg vcóv n&pt- fg 6Àwv, «we Báppwy tecóppxsv ;»

Paragraphus duodecima et decima tertia Varronis aucto- ritatem luculenter referunt.

1) Sive potius duabus aliis rationibus. P. 12, 2 Macrobii verba exscripsi. ?) Idem apud Festum invenitur p. 237a 21.

3) Quod Pinariorum nomen desideratur apud Solinum, certe com- pilatoris neglegentiae tribuendum est.

*) Quae de Herculis fano in foro Boario Solinus addidit, ea ipse scire potuit. — Idem apud Dionys. I, 40, 6 et Macrob. III, 6, 10 legis.

Solin. 1, 12/13. De 1. L. V, 42.

» Iidem el montemCa- »Hunc antea montem | Saturnium pitolinum — Saturmium | appellatum prodiderunt et ab. eo late nominaverunt. Castelli | Saturniam lerram, ut etiam | .Ennius quoque quod excila- | appellat.!) | Antiquum oppidum in hoc veruni poriam appel- | fuisse Saturmiam scribitur; eius vestt- laverunt — Saturniam, | gia eliam munc manent (ria, quod Sa- quae postmodum Pan- | lurmi fanum in. faucibus, quod Sa- dana vocilaía est.« lurnia, poría, quam Iunius scribit ibi,

| quam nunc vocant. Pandanam.«?)

Cum Solini verbis »Pars etiam infuma Capitolini montis habitaculum. Carmentae fwit, ubi Carmentis nunc fanum est, a qua Carmeníali poriae nomen datwm« confer Fest. p. 334a, 2, quem locum, sicut omnes, quibus agitur de portis urbis, Mirschius (p. 51) recte Varronis fragmentis inseruit Cf. Serv. VIII, 337.

Quae de Arcadibus Palatii conditoribus Solinus p. 14 ex- ponit, ea Varronem eodem modo narrasse Servii interpolator ad Aen. VIII, 51 docet?): quod e Palatio Aborigines Reate commigrasse Solinus adiecit *), sive ipse sive eius auctor male intellexisse videtur, quae legerat apud Varronem similia illius verbis, quae exstant in libro de l. L. V, 53.*) P. 15 tribus aliis

') Huc pertinet et Solinus 2, 5: »Quis ignorat vel dicta vel condita a lano laniculum, a. Saturno. Latium atque Saturniam?«

De Latio vulgare veriloquium amplectitur; aliud Varro apud Serv. VIII, 322 maluit, sed profecto ne illud quidem tacuerat. Ianiculi explicatio con- sentit cum Varrone (Aug. VII, 4, p. 279, 28D), dissentit a Verrio (Paul. p. 104, 16).

?) Praeterea cf. Fest. p. 322 b. 24 (supra p. 6 et 14).

3) IL. VIIT, 51. »sicut ait Varro: nonne Arcades exules confugerunt in Palatium, duce Euandro?« | Cf. de 1. L. V, 53; Dionys. I, 31, 4.

*) »quod (Palatium) aliquamdiu Aborigines. habilarunt, propter in- commodum vicinae paludis, quam praeterfluens Tiberis fecerat, profecti Reate postmodum reliquerunt.«

5) »Aborigines ex agro Reatino, qui appellatur Palatium, $bi con- sederunt.«

— 96 —

rationibus Palatii nomen Solinus explicavit. Quarum una qui- dem (a Pale dea Palatium dictum esse) nusquam praeterea reperitur, alteram Varro de l. L. V, 53 proposuit. De tertia paulo copiosius quaerendum est. Quod ut faciamus, Solino re- licto aliis prius scriptoribus quibusdam animum advertamus.

Narravit Dionys. I, 48 Herculem duos in Italia filios reli- quisse, alterum, nomine Pallantem, ex Lavinia (7 .la2vo), Eu- andri filia, alterum, qui Latinus vocatus esset, ex Hyperborei cuiusdam filia. Eadem vero, etsi decurtata ab epitomatoribus, apud Verrium invenimus.! Nam etsi de Pallantis parentibus iam nihil servatum est in Pauli excerptis, de illo quoque non minus quam de Latino idem, quod Dionysius, Verrium rettulisse consentaneum est. Nam cum uterque idem dixerit de Latino, uterque simili modo coniunxerit Pallantis Latinique nomina, uterque & Pallante ibi sepulto Palatii nomen deduxerit (cf. Dionys. I, 32, 1), memoriam nihil omnino diversam utrumque secutum esse nemo negabit: sequitur, ut eundem fontem et Dionysius et Verrius advocarit. |

Ac Dionysius c. 32, 1 ad Polybium provocat: verum enim vero non apud ilum unum sese invenisse hanc rem ipsius verba indicant: :

»&y Soc xal lloàodtog 0. MeyadonoAM cre.»

Polybium autem a Verrio consultum esse nec volam nec vestigium reperies: qua re ex altero illo scriptore, quem pro- dunt Dionysii verba, illum sua hausisse veri multo similius est.

Nee desunt certa indicia, quibus freti eruamus, quis fuerit alter ille Dionysii auctor. Hunc enim eorum, quae de Euandro primo archaeologiae libro inseruit, maximam partem e Varrone arcessivisse Kiesslingium secutus iam supra (p. 23) notavi. Idem vero in Verrium cadere eo perspicitur, quod tertia Pa-

!) Paul. p. 220, 5. » Palatium, i. e. mons Romae, appellatus est, quod ibi pecus pascens balare consueverit, vel quod palare, i. e. errare, ibi pecudes solerent ; alii, quod ibi Hyperborei filia Palanto habitaverit, quae ex Hercule Latinum peperit; ali eundem, quod Pallas ibi sepultus sit, aestimant appellari.«

— 91 —

latii notatio Verriana e Varronis copiis haud dubie deprompta est.! Itaque cum Varronem ab utroque aditum esse lis in rebus enarrandis constet, haec quoque ad eundem redire nonne manifestum est?

Aliud sane Servius ad Aepn.VIITI, 51 Varroni ascripsit: qui secundum hunc Pallantiam — nominis forma paulo diversa a Festi epitomatore (» Pallanto«) nullius momenti est, nam facil- lime corrumpi potuit nomen, quod pervenit ad Vergilii. inter- pretem per nescio quot compilatores — Euandri filiam fuisse dicit. |

Qua e re concludi non posse Dionysii ac Verrii relationem diversam à Serviana Varronem omnino silentio praeteriisse, non est, quod pluribus exponam.?)

Sed vereor, ne illa discrepantia non e Varronis studio, sed e scholiastae errore orta sit.

Leguntur haec apud Servium?): »4c aulem mons Pala- linus secundum Vergilium a. Pallante, avo Euandri, est dictus, secundum Varronem et. alios a. fika Euandri Pallantia, ab Hercule vitiata, et. postea illic sepulta, vel cerle a. Pallante eius filio illic sepullo [qmmaturae aetatis: al a filio Euandri, qui post mortem patris seditione occisus est.]«*)

Quo de loco, ut certius iudicemus, prius, quem signuifica- verit scholiastes verbo »eiws«, quaerendum videtur. Neque enim grammatica ratione utrum ad Herculem an ad Pallantiam an ad Euandrum pertineat, satis diiudiecari potest. ER. Petrus l.l. Pallantem Euandri filium dici a Servio veri simillimum censuit. Interpolatorem autem de Herculis filio cogitasse ille

!) De 1. L. V, 58. » Eundem hunc locum a pecore dictum putant qui- dam; itaque Naevius Balatiwm appellat.«

?) Aliud praeterea apud Varronem de 1l. L. V, 58: »hoc alii ex Pa. lantio, uxore Latini.«

Quodsi Bormannus (Kritik der Sage v. Kónig Euandros. Rossleben. 18853. p. 4, 1l et 12) Servii testimonium propter dissensum cum libro de ]. L. Varroni omnino abrogavit, hujus indolem parum recte perspexit.

3) Cf. Rudolfum Petrum in Roscheri Lex. 2292 s. v. Hercules.

*) Quae uncinis inclusi, interpolator addidit.

— 98 —

quoque concessit. Manifesto enim id elucet, si conferimus verba ab interpolatore addita — »imumaturae aetalis« cum Dionys. I, 43, 2: »1láAAavza pív o0w npilv $850at AMyovoty dno- Üavsiv«!) Sed vix addere potuit interpolator duo illa verba, nisi eundem vel similem fontem — i. e.ex eodem fonte pri- mario deductum — adhibuisset: id quod fortasse?) vel ipsius interpolatoris verbis comprobatur. Item enim ut a genuino Servio, in additamentis quoque ibi ipse Varro laudatur. Eo igitur, quod interpolator Herculis filium significavit, Servii quoque iu fonte eundem commemoratum fuisse effici mihi vi- detur. Sin autem Herculis filium Pallantem fuisse Servius probavit, optime eo concinit cum Dionysio itemque concinit cum illo ea re, quod Pallantiam ab Hercule vitiatam esse tra- didit. Nam etsi eius nomen desideratur apud Dionysium, huius in fonte ilud non celatum fuisse coll. Verrio satis certum est. Omnia igitur, quae e Varrone exscripsit Servius, prorsus consentiunt cum Dionysii Verriique verbis, quorum Varronianam originem supra agnovimus. Una in re discrepat a ceteris: Pallantiae nomini addidit verba »fiha Ewandri«. Sed vide ne nimiam fidem Servio hae in re habeas. Quid, si talia fere legit in fonte suo:

»secundum Varronem a, Pallantia ab Hercule vitiata |etq. $. — — — wel cerle a Pallante, filio eius atque Euandri filiae, ilic sepulto?«

Nonne neglegentem compilatorem confudisse Pallantiam ac Pallantis matrem verbaque »filja EÉuandri« errore ad illam transtulisse facile cogitari potest??) Sed quocunque modo haec res se habet — sive Servius male reddidit Varroniana sive praeter Dionysii et Verrii relationem aliam Varro

!) Praeterea ea, quae de Euandri filio profert, voce »al$? (scil. di- cunt)« coniungit cum prioribus.

?*) »Fortasse« dixi, quod non satis constat, eodemmne ab interpolatore Varronis verba ibi laudata addita sint atque ea, quae sequuntur.

3) Servium confudisse Pallantiam et Laviniam Bormannus quoque l.l. p. 12 coniecit.

— 99

adiunxerat aliunde non notam — id, quod supra posui, Dionysium et Verrium e Varrone sua hausisse, ea re nullo modo debilitatur.

Ium ad Solinum revertamur. Legimus apud hunc (1, 15) de Palantho, Hyperborei filia, idem, quod Varroni e Dionysii Verriique consensu modo adiudicavimus. Ipse autem Solinus ad Silenum eam rem refert. Apparet igitur — si modo recte disputavimus — hoc scriptore usum esse Varronem. Itaque, quo magis firmetur sententia nostra, videamus, si quod aliud forte Sileni vestigium apud eum deprehendamus. Ac Stepha- nus Byzantius s. v. l//aÀx?, postquam genealogiae Palicorum Aeschyli fabula celebratae mentionem fecit, secundum Silenum Aetnae atque Vulcani filios eos fuisse adnotat. Quae res nus- quam praeterea legitur nisi apud unum Servii interpolatorem ad Aen. IX, 581. Hoc autem ipso interpolatoris scholio idem Varro laudatur. »JPalicos nauticos deos Varro appellat. Alu dicunt Iovem hunc Palicum propler Iunonis iracundiam | àn aquilam commutasse. Alii Vulcani et. Aetnae filium. tradunt.« Nonne hiec quoque coniungi Sileni Varronisque sententiam ita explicandum est, ut per hunc illius genealogiam innotuisse inter- polatori censeamus? Invicem, puto, utrumque Sileni doctrinae apud Varronem vestigium alterum altero firmatur, ita, ut quin utroque loco Silenus ab illo expressus sit, dubitari non possit. Quod si recte statuimus, alia quoque quaestio diiudicatur. Adnotavit enim Carolus Muellerus (fragm. hist. Graec. IIT, 100.) ad Solini locum, quamquam inseruit Sileni Calactini fragmentis: » Haec foríasse ad alium Silenum pertinent.« Quae Muelleri verba Rudolfus quoque Petrus l.l. digna arbitratus est, quae com- memoraret. Ea autem, quae de Palicis e Sileno profert Ste- phanus Byzantius, Calactino quin debeantur, neque C. Muellerus dubitat neque alius quisquam dubitabit, cum de Sicilia libros Calactinum scripsisse constet, in quibus optime dicere potuit de Palicis. Iam vero Varronem eo Sileno usum esse vidimus, qui narraverat illud de Palicis deis. Is autem cum Calactinus fuerit, altera quoque illa res, quam idem hausit e Sileno, Ca-

— 30 —

lactino tribuenda est.) Eo autem C. Muellerus videtur in dubitationem incidisse, quod quomodo Palatii veriloquium co- haereret cum bello Hannibalico — huic enim libro inseruit fragmentum — non intellexit. Ac profecto, qua occasione in illius belli enarratione hoc proferre Silenus potuerit, haud facile cognoscitur. Optimus vero huic rei locus fuit in illius X:xe- Àxoie. Nam cum e Latio Siculos in Siciliam profectos esse veteres crederent (cf. Dionys. I, 20), Silenus illo in libro ap- tissime dicere potuit, immo debuit de iis, qui priores Siculorum sedes occupaverant.

In Solini paragrapho decima septima sqq. — in paragrapho decima sexta nihil inest, quod non ipse compilator addere po- tuerit — laudatur ab ipso »Varro auctor diligentissimus.«?)

L. Tarrutii quoque mentionem (1, 18) e Varrone fluxisse coll. Plut. Rom. 12 in aperto est. Cf. Lyd. de mens. 1, 14.

A partu lliae dicta esse Parilia, id quod p. 19 Solinus refert, praeterea nusquam nisi apud scholiastam Persii I, 72 traditur. Qui unde sumpserit, certo erui non potest. Nec vero praetermittendum est in eodem scholio e Varrone quae- dam de Parilibus adferri. Itaque cum et omnia, quae usque ad paragraphum undevicesimam primo Solini capite continentur, ad Varronem redire cognoverimus neque Persii interpres Var- ronianae doctrinae expers sit, ex eodem auctore prodiisse, etsi non certissime, tamen magna cum probabilitate concludi potest.

Quae exstant in paragrapho vicesima, tritiora sunt, quam ut de fonte quidquam statuere liceat.

Regum seriem, quae. paragrapho vicesima prima sqq. con- tinuatur, e Varrone profluxisse Iordanus (róm. Topogr. I, 1, 54, adn. 23.) coll. Nonio p. 531, 18 (— de v. p. R. I, 10 Kettn.) recte vidit.

'!) Nisi forte quis duos Silenos a Varrone adhibitos esse sibi persuasit.

?) »Silvia« nescio an ipse compilator ibi addiderit Rheae nomini. Cf. auctorem de pron.1. Ad verba »dictaque primum est Roma quadrata« adnotaverim dissentire à Varrone-Solino Festum, qui non antiquissimam urbem, sed mundum significavit verbis »quadrata HRoma« (Fest. 258b, 5).

— 38] —

Praeterea cf. Reuss, de Iubae regis historia a Plutarcho expressa. [Wetzlar. 1880.] p. 12. |

In iis, quae sequuntur inde à paragrapho vicesima septima, item certa Varronis vestigia detegi non possunt.! Latere autem ibi quóque illius frustula eo probabile est, quod anno Hirtii et Pansae consulum termino usus est compilator. ldem enim Varro fecerat. (Arnob. adv. nat. V, 8.) Cf. Kettner, varr. Stud. [Halle. 1865] p. 39. |

!) In disputationem de anno Romano (I, 34 sqq.), de qua multa iam disseruerunt viri docti, inquirere supersedeo.

V.

Serv. ad Aen. VI, 224. »Facem] de fune, ut Varro dicit: unde et funus diclum est. Per noctem autem urebantur: unde et permansit, ul mortuos faces antecedant.« ——

Idem veriloquium cum Servius repetat ad Aen. I, 727, eum quoque locum e Varrone originem traxisse consentaneum est.

» Funalia, quae intra ceram sunt, dicla a funibus, quos ante usum papyri cera circumdalos habuere masores: unde el. funera dicuntur, quod funes 4ncensos mortuis praeferebanl.«*)

Nec minus haec quoque interpolatoris ad Varronis aucto- ritatem respiciunt, qui in eodem scholio paulo post citatur.

I. XI, 143. » Apud Romanos moris fuit, ul noctis tempore efferrentur ad funalia — unde etiam funus diclum est. — quia in religiosa. civitate cavebant, ne aut magistralibus occurrerent aut sacerdotibus, quorum oculos nolebant alieno funere violart.«?)

Quae sequuntur ibidem de vespillonibus, e Verrio, qui una cum Varrone hoc in scholio laudatur?), videntur pendere. Cf. Paul. p. 368, 17.

Cetera, qnae ibi adduntur, utrum Verrio an Varroni de- beantur, diiudicari non potest, verba »funera autem al a fw nalibus candelis sebo vel cero circumdatis dicla tradunt, quod his praelucentibus noctu efferrentur mortui« coll. Servio VI, 224 et initio ipsius interpolatoris loci Varroni videntur vindicanda.

') Donat. Terent. Andr.I, 1, 88. Isid. 11, 9, 34; 19, 4, 1. ?) Cf. Servium quoque XI, 142.

3) »Alüi, sicut Varro et Verrius Flaccus dicunt: 8i filius familias extra urbem decessit, liberti amicique obviam procedunt, el sub noctem in. urbem infertur cereis facibusque praelucentibus, ad cuius exsequias nemo rogabatwr.«

De facibus et funalibus Varro et apud interpolatorem I, 727 dicit. »Al$ funalia appellarunt, quod 4n. cicendula lucet, quos Graeci nopcobs vocant: Varro de vita p. Ri. (1, 52 Kettn.): facibus aut candela simplici ]- aut ex eo funiculo facto, earum vestigia quod ubi ea figebant appellarunt funalia.«!)

Corruptela quin ibi exstet in Varronis verbis, haud dubium est. Thilo corrupta verba esse notavit asterisco, in adnota- tionibus complurium coniecturas protulit, nullam adeo firmatam arbitratus, ut in textum eam recipere liceret. Equidem haec temptaverim: »facibus, aut candela simplici aut ex. funiculo facia: earum vestigia, ubi eas figebant, appellarunt funalia.« Vestigio autem non »wnam pariem« (scil. candelae), ut Thilo interpretatus est, significari puto, sed locum, in quo stat aliqua res, i. e. ibi locum, in quo fixa est candela. Cf. de hac vocis vestgii significatione Cic. de natura deorum I, 14, 37, Caes. bell. Gall. IV, 2, 3. Aptissime autem quadrare hune sensum in totius loci sententiam Isidorus docet, qui XX, 10, 5 diserte dixit et tota candelabra et ipsos stimulos praeacutos, ubi fige- rentur funiculi, appellari funalia. Praeterea cf. Donat. ad Ter. Andr. L, 1, 88: »qwod (funus) a funalibus diclum est. el uncis el. cuneis candelabrorum, quibus delibuli funes, cerei, fomiles 4n- figuntur.« Quo e loco, quid intersit inter candelam simplicem et ex funiculo factam, cognoscere licet. Scil. »candela simplici« cereum Varro videtur significasse, ex funiculo autem facta funi- culum pice oblitum, i.e. facis quoddam genus. Cf. de l. L. V, 119. Fere idem Servii quoque interp.l, 727 (»candelae vel funes pice delibuli«) dicere videtur.

Ea verba, quae.exstant in exordio scholii ad Aen. XI, 143, e Varrone hausta esse nobis persuasimus (p.32) [Ibi vero ideo noctu efferri mortuos legimus, ne polluantur eorum aspectu sacerdotes. His autem non licuisse videre mortuos Serv. III, 64

') Quamquam haec fortasse alio loco atque cetera Varro protulit. Neque enim certum est, ea quoque ad funera pertineant an ad do- mesticam rem.

9

tradit: quod cum manifesto cohaereat cum illo loco, haec quo- que Servii Varroni videntur tribuenda. »(cupressus) énferis consecraía esl, quia caesa nunquam revirescit.— Moris autem Ro- mani fuerat ramum cupressi. anie domum funestam poni, ne quisquam pontifex per 1gnorantiam pollueretur 4ngressus.« Atque idem mos cupressos ante domum funestam ponendi enarratur ab interpolatore ad IV, 507!) nec non tangitur a Servio ad Vl, 216. Serv. VI, 216. »Cupressus adhibetur ad. funera, vel quod caesa mon repullulat, vel quod per eam funesiaía ostenditur domus, sicut. laelam frondes indicant fesiae. Varro (amen dicit pyras 1deo cupresso circumdari propler. gravem ustrinae odorem, ne eo offendatur populi circumsiantis corona, quae l(lamdiu Ssiabalt respondens flelibus praeficae, 4. e. principi planctuum, quamdiu consumpto cadavere el collectis cineribus diceretur. no- vissimum verbum »1ilicel.«

Sane hoc loco Varroni aliam explicationem Servius tribuit, quae priori, quam interpolator quoque IV, 507 amplexus est, opponitur voce »/amen.« Nec vero prior alius auctoris putanda est, sed ne hane quidem non Varronianae originis esse ceteris locis, quos contuli, satis confirmatur. Simili modo et apud Ser- vium ad Aen. I, 697 Varronis verba vocula »£amen« opponuntur ceteris, sed ea, quae praecedunt, ipsa quoque Varroniana esse coll. Nonio p. 537, 15 evincitur. Hoc autem loco (VI, 216) Servius eo minus apte scripsit illud »/amen«, quod duae eius explicationes re vera non contrariae sunt, nam altera ad domum funestam, altera ad rogum pertinet.

Tertia praeterea illius moris causa adicitur a Servio eodem

') L IV, 507. »Homami moris fwit propler caerimonias sacrorum, quibus populus Romanus obstrictus erat, wt potissimum cupressus, quae ex- cisa renasci mon solet, im vestibulo mortui poneretur, ne quis imprudens funestam domum vem divinam facturus introeat et quasi attaminatus sus- cepía peragere mon possil.«

. Ab interpolatore praeter Varronem Verrium quoque his de rebus lau- dari supra (p.32) vidimus. Qua re haec quoque Varroniana fortasse per Verrium Flaccum ad interpolatorem propagata sunt.

— 35 —

loco. Quam item, ut ceteras, e Varrone sumptam esse eo ostenditur, quod apud interpolatorem ad Aen. IV, 507 — hoc scholion supra (p.34) illi asserui — cum ea, quam hoc loco Seryium e Varrone deprompsisse iam intelleximus, ita con- iungitur, ut has omnino non duas causas (id quod Serv. VI, 216 videtur credidisse, cum diceret »vel — vel«), sed unam eandemque esse eluceat. Scil. exposuit Varro eo, quod caesa non rena- sceretur, funebrem putari cupressum ideoque ante domum fu- nestam eam potissimum arborem poni.!)

Pontificibus cadavera videre non licuisse, ut supra (p. 34) vidimus, Varro tradidit. Servius autem, cum idem ad Aen. VI, 116 refert, maius etiam nefas illis esse addit, si quae viderint, insepulta relinquere, ita, ut haec quoque, quae arte cohaerent cum illa re, Varronem commemorasse pateat.?)

A feminis ora lacerari in exsequiis hominesque olim mac- tatos esse in sepulcris Varro apud interpolatorem ad Aen. III, 67 narrat. Ad eundem auctorem, etsi non laudatur, coll. illo interpolatoris loco, manifesto redeunt, quae Servius exhibet ad Aen. XII, 606.

» Moris fwit [apud veteres], ut ante rogos [regum] humanus sanguis effunderelur, vel captivorum vel gladialorum: quorum si forte copia mon fuisset, laniantes genas. suum effundebant cruo- rem, ut rogis illa mago restitueretur.« — (Sequitur lex XII tabularum.) 7

De Serv. V, 18 cf. Diels, sibyllin. Blátter. p. 72, 1.9)

Servius VI, 216, quem locum p. 34 exseripsi, praeficae mentionem facit. Cuius verbi veriloquium Varro de l. L. VIT, *0 posuit Naeviique ibi hunc versum citat: |

»Haec quidem hercle, opinor, praefica. est; nam mortuum collaudat.«

1) Cupressum funebrem arborem esse Servius praeterea ad Aen. II, 714 adnotavit.

?) Serv. Aen. VI, 176. »unde cwm pontificibus nefas esset cadaver videre, magis tamen nefas fuerat, 8i visum insepultum relinquerent.«

*) Cf. Servium quoque X, 519. 9*

— 86 —

Aíque idem versus legitur apud Paulum, qui explicationem quoque verbi eandem profert (p. 228, 16). Quo e consensu Varroni Verrium ibi se addixisse cognoscimus. Sed cum libros de l. L. Verrius non in usum vocarit (cf. O. Muell. praef. ad Fest. p. XXIX, 6), ex &àlio Varronis opere certe haec sibi sumpsit. Dixit autem ill de praefica praeterea in libro de vita populi Romani IV. Cf. Non. p. 67, 8 et 145, 24. Eidemque libro cetera quoque Varronis, quae de funere servarunt Ver- gilii scholiastae, apte restituuntur.

VI.

Serv. ad Aen. II, 781. » Tuscus dictus Lydius a fratre Tyr- rheni. Nam Lydus et Tyrrhenus duo fratres, cum eos provincia una non ferrei, im sorlem miserunt, ut divisis copiis. profici- sceretur unus ad novas sedes quaerendas. Profectus Tyrrhenus esl, qui ez suo nomine Tuscos Tyrrhenos vocavit. Lydia autem dicia est, in qua fraler remanserat. — — — Tusci aulem a frequentia, sacrificii dicli. sunt, hoc est àzó vo0 Bósty.«!)

[Cf. S. VIII, 479, praeterea Plut. q. R. 53, Romul. 25 extr., Fest. p. 322b, 4, qui idem stringunt.]

Haec Servii verba Varroni vindicaverim conferens Tertull. de spect. 9 (— Sueton. ed. Reiffersch. p. 322).?) »Lydos ex Asia transvenas in, Etruria, consedisse Timaeus refert duce Tyrrheno, qui fratri suo cesserat regni contentione?) Igitur in Etruria inter

!) De iis, quae apud Isidorum ad eandem rem spectant, cf. Kettner, varr. Stud. p. 6.

?*) Cf. Reifferscheid, quaest. Suetonianae. p. 464. Schwarz. l.l p. 438, 1.

3j Herodotus I, 94 non Tyrrhenum Lydumque fratres sortitos esse de regno narravit, sed Átyn regem emisisse filium Tyrrhenum, ipsum in Asia remansisse. Dionys. I, 27, quamquam laudavit Herodotum, tamen illius memoriam non accurate reddidit. Herodot. I, 94. Dionys. I, 27, 3.

»rov B«ciÀée — airov. ("Arvv) 0v0 »Hood0rp 03 slonvras "Arvoc toU uoíp«c dislóvra. .1vdOv névrov. xÀy- | Mérew z«idec ol zgi. Tvgóonvov. — occi, tjv uiv éni uovg, tv d'eni | — — Qveluavtag tazavra tóy Or uov E00, xal &ib rf u£veww «UroU Àcyya- | Ouyr xÀggovc relig uoío«ig eniBeAsiv, voor évvtOóv rOv B«ciAée zooc- | tv uiv in' :bÓ0Q rüc yoQpec, rov TiGOtiv, emi dà rj «uc ÀAaocon£vy d'eni uory, xai vv " Arvoc zaídwv 10v éonvroU 7zid«, r9 ovvoue selves rtóv uiv rj mgoovelu«s, TOv Tvoonvóv.« dé rf.«

— 38 —

celeros ritus superstitionum suarum spectacula quoque religionis nomine instituunt. Inde Romani arcessitos artifices mutuantur, lempus, enuntiationem, ul ludi a Lydis vocarentur. Sed etsi Varro ludios a ludo, 4. e. a. lusu, interpretatur, sicut et Lupercos ludios appellabant, quod ludendo discurrant, lamen eum lusum iuvenum eli diebus festis el. templis et religionibus reputalt.«

Sane priora, quae ibi leguntur apud Tertullianum, Timaeo tribuuntur ab ipso, sed eum adhibitum esse a Suetonio veri simile non est, immo per Varronem Siculi sententiam Suetonium cognovisse multo videtur probabilius. Cf. Wissowa, Hermes XXII, p. 41, 1. Praeterea Varronem quoque coniunxisse Lydos ac ludios probatur a Nonio p. 530, 21. »Quod ludis pueri prae- sules essent glabri ac. depilis propler aetatem, quos antiqui Ro- mani L4dios appellabant, ut est àn libro I. Varronis de v. p. R.«!)

Accedit, quod eam Tuscorum nominis explicationem, quam Servius amplexus est 1. 1., Varronem proposuisse Reitzensteinius (Hermes XX, 536) e Plinii (III, 50) Festique (p. 355b, 25) con- sensu recte collegit.?)

Interpolator Servii ad Aen. I, 67, quamquam paulo propius accedit in singulis ad Herodoti memoriam, tamen eadem re, qua genuinus Servius, dissentit ab illo, consentit cum Timaeo- Varrone: scil. ile ipse quoque Tyrrhenum Lydumque fratres de regno sortitos esse refert. Duas igitur relationes fortasse contaminavit scholiastes.?)

De ludis in libro de vita populi Romani I Varronem dixisse supra vidimus, Tertulliani autem locus aptius refertur ad rer. div. antiquitates (l. X).3)

') Cf. Dionys. IT, 71, 3. Valer. Max. II, 4, 4. Krieger, quibus fon- tibus Valerius Max. usus sit in eis exemplis enarrandis, quae ad priora rer, Rom. tempora pertinent. Berol. 1888. p. 49.

?) Idem veriloquium ap. Dionys. quoque I, 30, 8 nec non apud Servii interpolat. Aen. X, 164.

3) Tuscorum nomen aliter atque Varro ibi interpolator explicavit.

3) Krahnerus (Zeitschrift f. Altertumswiss. 1852, p. 409) e 1l. IX totum Tertulliani caput quintum emanasse maluit, sed iis quidem, quae de ludiis

— 89 —

Servii verba, etsi concinunt cum exordio loci Tertullianei, tamen magis ad rerum humanarum antiquitates quadrare mihi videntur.!) pater prodidit, in X. libro meliorem locum fuisse puto. Ad libros de ori- ginibus scaenicis cum Cichorio (commentationes Ribbeckianae p. 425) illa revocare eo impedior, quod Tertulliani caput artissime cohaeret cum rebus sacris.

') Fortasse in l. III haec enarrata erant. Cf. Mirsch. p. 33, Kiessling. p.39. Tuscorum veriloquii praeterea fortasse in l. XI (de Italia) men- tionem fecerat. Cf. quae Reitzensteinius l. l. disputavit de libris XI sqq. (de locis) a Verrio et Plinio exscriptis.

VII.

Servius ad Aen. IV, 167. »Varro dicit: aqua et igni marit uxores accipiebant!): unde hodieque et faces praelucent et aqua pela de puro fonte [per felicissimum puerum aliquem aul pu- ellam] interest nuptiis, [de qua nubentibus solebant pedes lavari. ]«

Strinxit Varro hune ritum in libro de l. L., uberius de eo dixit in libro de v. p. R. II.

De l. L. V, 61. »Omne corpus, ubi nimius ardor aut humor, aut anlerit, aut si manet, sterile, — — — Igitur duplex causa nascendi ignis el aqua. Ideo ea nuptiis in. limine adhibentur, quod coniungitur hic, el mas gnis, quod dbi semen, aqua femina, quod fetus ab eius hwmore.«?) Cf. Cic. Acad. I, 7, 26.

Non. p. 112, 28. »Varro de vita p. R. II: cum a nova nupta ignis 1n face adferretur e foco eius sumptus, cum fax ex spimu

!) Rossbachius (Untersuchungen über d. róm. Ehe. Stuttg. 1853. p. 115) non nisi verba »aqua — accipiebant« Varronis, cetera ipsius Servii esse contendit, cuius ad aetatem pertineret illud »Ahodie«, itemque Thilo (prolegg. ad Serv. p. LXXIT, 1) suam aetatem Servium ibi respicere arbitratus est. Sed ex eo, quod, cum in exordio scholii exstet praeteritum tempus »accipiebani«, continuantur praesentis formae (praelucent, inlerest), id concludi non potest. Dicit enim Varro, ut mihi quidem videtur, iam antiquitus exstitisse illum morem (impf. »accipiebat«) et adhuc in usu esse (praes. »praelucent.«) Goellius quoque apud Beckerum (Gallus II, 46) totum locum ad Varronem rettulit. Id autem vel eo probatur, quod idem (faces in nuptiis praelucere) alio loco (ecl. VIII, 29) scholiastes diserte illi tribuit.

?) 'Thilo (de Varrone ete. p. 22) e vocibus »ideo, quod« integra haec ex Aetiis translata esse in illum de 1. L. librum conclusit. Sed vix quid- quam efficitur ilis verbis, saepius enim »ideo, quod« legitur in libro de l. L., e. g. V, 64, 69, 143, 151, 182. Omnes autem hos locos ex Aetiis translatos esse nemo credet. Concidunt igitur ea quoque, quae Ritschelius (opp. IIT, 451), etsi paulo cautius, disseruit de eadem re.

— 41 —

alba essel el eam puer ingenuus anlteferrel.« [bid. p. 182, 19 (— 302, €. » Varro de vita p. R. lib. IT: contra a novo marito cum lem e foco igmis in lilione ex felici arbore etl in aquali aqua adlaia essel.«

Praeterea eundem morem Varronem explicasse in Aetiis Charisius testatur. Charis. I, p. 144, 21 Keil. »Varro in Aetius: fax ex spinu alba praeferiur, quod purgationis causa adhibetur.«

Prorsus autem consentit cum Varrone Lactantius (instit. div. 2, 9, 21 sqq.), qui non hoc uno loco eius vestigia pressit.

Lact. 2, 9, 21. »Alterum enim quasi masculinum elemen- lun. est, allerum quasi femininum, allerum | activum, alterum patibile. Ideoque a veleribus institulum est, ut sacramento ignis el aquae nuptiarum foedera sanciantur, quod felus animantium calore et umore corporentur atque animentur ad. vitam. Cum enim. conslel omne animal ex anima el corpore, materia corporis '^ umore esl, animae in calore: quod ex avium felibus datur

scire, quos crassi wmoris plenos misi opifex calor foverit, nec

wumor polest corporari mec corpus amimari. Exulibus quoque igni et aqua interdici solebat: adhuc enim nefas videbatur quam- vis malos, tamen homines supplicio capitis adficere. | Interdicto igitur usu earum rerum, quibus vita hominum consíat, perinde habebatur, ac si essel, qui eam senlentiam | exceperal, morle multatus. Adeo duo isia elementa prima, sunt habita, wt nec ortum hominis nec vitam sine his crediderint posse consiare.« Cf. Ovid. fast. IV, 791. De eodem ritu Plutarchus (quaest. Roman. 1.)!) verba fecit. Qui quattuor causas enumerat, cur aquam et ignem veteres in nuptiis adhibuerint. Quarum prima ac tertia?) in libro de 1l. L. et apud Lactantium legitur, altera tangitur a Varrone apud Charisium, quarta, quamquam plane eadem nusquam reperitur apud scriptores Varronianos, tamen quodammodo convenit cum iis, quae e Dionysio et Festo infra (p. 42) exscripsimus.

') Cf. Thilo p. 22 sq.

?) Nam primam ac tertiam explicationem unam eandemque esse Glaesserus p. 174 recte vidit.

— 49 —

Quae Paulus p. 2, 15!) prodit de eodem ritu, ea manifesto ad Varronem respiciunt. Cf. Pauli verba »hae duae res huma- nam vitam mazime contineni« cum Lactantio »usu earum rerum, quibus vila. hominum constai« et Varrone de l. L. V, 61 »igitur duplex causa nascendi ignis el aqua.«?)

Hane vero Pauli adnotationem cum e Varrone translatam esse nobis persuaserimus, eum locum, quo eundem morem facis in nuptiis praeferendae Paulus enarrat, eundem ad auctorem referre nihil dubitamus.

Paul. p. 87, 11. »Facem in mnuptüs in honorem Cereris praeferebant; aqua aspergebatur nova nupla, sive ut casia pu- raque ad virum veniret?) sive ut ignem aique aquam cum viro communicaret.«*)

!) »Aqua et igni tam interdici solet damnatis quam accipiuntur nuptae, videlicet quia hae duae res humanam vitam maxime continent.«

?) Glaesserus (p. 174), qui Lactantium neglexit, e Dig. XXIV, 1,66 et Novii quodam versu apud Non. p. 516, 19 servato sollemnem esse elocu- tionem »aqua et igni accipere« recte sane conclusit, sed non meminit Pauli locum Varroni vindicandum esse, non quod consentiat cum eo in illa for- mula, sed quod eadem ratione uterque explicaverit illum nuptiarum ritum. E Varrone autem fluxisse Pauli locum cum illius explicationis con- sensu satis pateat, non est, cur e Verrio Flacco secundam et quartam cau- sam per intercessorem ad Plutarchum propagatam esse cum Glaessero p. 174 conieiamus, sed ad fontium communionem eorum concentum potius refe- remus. Atque ipse vir doctus p. 223 alius (atque Iubae) cuiusdam scrip- toris, qui Varronianam doctrinam Plutarcho suppeditaverit, vestigia apud illum non animadverti recte profitetur idemque p. 187, 2 alium quendam Plutarchi cum Verrio consensum vel eo effici potuisse, quod utriusque verba e Varrone prodiissent, contra Kettnerum optime monuit. Nee vero addere debuit: »vel eo, quod luba Verrium consuluit.« | Recte enim Hermannus Petrus (über den Wert der historischen Schriftstellerei des Kónigs Iuba. Meissen 1879) adnotavit regem, non ut plerosque compilatores antiquos, tacere auctores suos, sed illum quidem laudare eorum nomina. Itaque cum Varronis mentio saepius obvia sit in iis, quae e Iuba Plutarchus exscripsit, Verrius Flaccus nusquam ab eo commemoretur, hunc a Mauretano adhi- bitum esse minime verisimile est. [Kettneri »Beobachtungen über die Benutzung des Verrius Flaccus« inspicere mihi non licuit.)

3) Cf. Charis. l.l. »quod purgationis causa adhibetur.«

*) Ad haec ultima verba cf. Dionys. II, 30, 6. »Jie«giduoec (Romu- lus) rég xóp«g &&«xooíag t6 x«i 0ydonxovt« xci reis eUpé eiae. xcréAebev

-—- 43 —

Atque ibi fieri id in honorem Cereris legimus. Eam autem (sive Tellurem)!) celebrari in nuptiis Servii interpolator ad IV, 166 tradit. Qua re nescio an is quoque scholiastae locus deri- vatus sit e Varrone.

Praeter Paul. p. 2 et 87, quos locos Thilo quoque adtulit, Verrium haec ex eodem auctore mutuatum esse collato Cha- risio puto.

Fest. p. 245a, 1 (— Paul. p. 244.). »Pairimi et matrimi pueri praelextati tres nubentem. deducunt; unus, qui facem prae- feri ex spina alba, quia noctu nubebant; duo, qui tenent nu- bentem.« ?)

Servius, eum eiusdem moris inter complures alios nup- tiarum ritus ad ecl. VIII, 209 mentionem infert, Varronis Aetia laudat. »Varro in Aetus dic [sponsas] ideo faces praeire, quod aniea non nisi per noclem nubentes ducebantur a sponsis. Quas eiiam deo ait limen mon langere, me a sacrilegio in- Choarent, si depositurae virginitatem. calcent. rem. Vestae, 1. e. numini castissimo, consecratam. | Idem Varro. spargendarum nucum hanc dici esse rationem, ut Iovis omine matrimonium celebrelur, «ut nupia matrona sit, sicul Iuno: nam nuces 4n (u- tela sunt Iovis, unde et (uglandes vocantur, quasi Iovis glandes.«?)

Ad ultima Servii verba cf. de l. L. V, 102. Idem iuglandis veriloquium praeterea invenies apud Plin. XV, 91 et Macrob. III, 18, 3. Quorum hic ad Gavii Bassi auctoritatem provocat. Cf. p. 12, 1. Plinii locum Mentzius (de L. Aelio Stilone. Comm.

«/)ig àéx tà» dy&umv dvdo«c longíGuovc, oic «Pri ovrüuguotte xari ToUe "«u10íovg ix&orgg é010uo00c, 82i xowwvovíq nvgóg x«i UU«tog éyyvàv roUc y&uovc, oc x«i ué£yQu rOVv x«O nu&g nire AoUrvtCi yoórvav.«

'!) Eandem enim esse Tellurem atque Cererem Varro statuerat. (Cf. Aug. de c. D. IV, 10 (p. 159, 7 D).

?) Id, quod Festus »paítrimis et matrimis« significavit, Servii interpolator ad Aen. IV, 167 (p.40) dixit vocibus »per felicissimum puerwum.«

3?) Quae sequuntur ibidem apud Servium et interpolatorem, unde deducta sint, diiudicari non potest, nisi quod prior interpolatoris explica. tio congruit cum Verrio Flacco (Fest. p. 173b, 23). Cf. Plin. XV, 86,

— 44 —

phil. len. IV, p. 53) Aelii Stilonis fragmentis (dub. auct. 3) in- seruit, »quod in indice hwwus librà L. Aelius inter. auctores no- minatur neque ullus 1n. hoc libro exstat locus alius, qui melius ad Stonis doctrinam quadrel.« | Rectene id fecerit vir doctus, non diiudicaverim nec nostra multum interest, utrum Stilo an Varro primus id veriloquium proposuerit, cum hunc amplexum esse eam notationem e libro de l. L. satis constet.

Limen a nubentibus tangi non licere Servius praeterea ad Aen.II, 469 narrat, quem loeum, quamquam Varro ibi non citatur, coll. Serv. Ecl. VIII, 29 nihilominus eidem assero. Cf. Serv. ad Aen. VI, 213.!)

De alio nuptiarum ritu Servii interpolator ad Aen. IV, 166 Varronem laudavit.

» Varro pronubam dicil, quae ante nupsit et quae uni tantum nupiía esi: ideoque auspices deliguntur ad nuptias.«

Quod cum idem Festus p.242b, 29e Verrii opere excerp- serit, hune quoque e Varronis auctoritate ibi pendere veri simile est.

» Pronubae adhibentur nuplis, quae semel mupserunt, ut matrimonii. perpetuitatem (coni. O. Muellerus, codd. : matrimonia paupertatem) auspicantes.« | Cf. Paul. p. 244, 3.

Quae de Talassio Plutarchus scripsit (Romulus cap. 15, quaest. Rom. 31)2), ea ad Iubam redire illumque, item ut Festum p.391b, 27, e Varrone eas res hausisse Barthius p. 14 sq. de- monstravit. Verba »xal 72v voópg5v sicáyovrsg — mspioTígps: To00 dvópós« itemque Serv. Aen. IV, 458 eidem auctori Thilo p. 25 conferens Plin. VIII, 194 recte tribuit. Cf. Donat. quoque ad

!) Plutarchus (quaest. Rom. 29) alias quasdam explicationes eiusdem moris posuit. Quarum primam e Varronis Aetiis manasse Thilo p. 24 sibi persuasit, sed futilia esse eius argumenta Glaesserus p. 178 iustissime notavit.

?) Barthii coniecturam »x&À«Sov« pro »r&A«cor« Glaesserus p. 188,1 merito reiecit. Equidem codicum lectionem retinendam esse credo con- ferens ea, quae de littera s in r mutata Varro docuerat (Servii interpol. IV, 219, Macr. III, 2, 8. Dixit enim Plutarchus, ni fallor, Talasium cani in nuptiis &z6 15g t«À«oíce, quae vox derivata esset a r«A«op: hac enim forma pro r«À«Q« veteres usos esse.

— 45 —

Terent. Hecyr. I, 20, 60. Praeterea collatis iis locis, quos supra adtuli, haec interpolatoris Serviani Varroni videntur vindicanda. I. IV, 103. »Conventio eo ritu perficitur, «t aqua el igni adhibitis, duobus maximis elementis, natura coniuncta habeatur: quae res ad farrealas muplias pertinel, quibus flaminem et fla- minicam iure pontificio in malrimoniwm necesse est conventre.«!) Omnes hos nuptiarum ritus uberrime in libris de v. P. R. Varro videtur exposuisse. Partem eorum in Aetiis quoque nar- ratam fuisse Charisius et Servius ecl. VIII, 29 testantur.

'!) Quae praecedunt ibidem de coémptione, non e Varrone hausta sunt. Cf. Rossbach. l.l. p. 74, 264: qui alio pertinere Varronis verba apud Nonium p. 531, 8 servata censuit (l.l. p. 376).

VIII.

P. Ovidium Nasonem Varronis libris usum esse in con- dendis fastis R. Merkelius statuit. Quem secuti sunt cum om- nes, qui eidem poetae operam dederunt, tum qui post Merkelium quaesivit de Varrone Ovidii auctore, Chr. Huelsenus.!)

Adversatus autem est iis H. Wintherus?): qui Varronem ab Ovidio adhibitum esse prorsus negavit omniaque, quae grammaticorum doctrinam redolent in illius carmine, ad Verrii Flacci fastos redire censuit. Ac fastos Verrianos, quorum epitoma erant fasti Praenestini, in usum vocatos esse ab Ovidio argumentis idoneis Wintherus evicit. Sed in eo errasse virum doctum credo, quod nimis multa, quae ex Verrii opere de ver- borum significatione excerpta legimus apud Paulum Festumque, in ilius fastis quoque locum habuisse arbitratus Varronem omnino neglectum esse ab Ovidio posuit. Nam primum quidem, quod Ovidius fastos se adiisse saepius ipse dicat (Winther. p.4 sqq), non tanti momenti mihi videtur, quanti ille fecit. Neque enim, etsi virorum doctorum quosdam libros perlegit ad cognoscenda ea, quae carmine adornavit, hoc in illo ipso eum premere oportuit, immo minime decuit doctrinam, quae inesset in carmine, hoc modo praedicare. Aliter autem res se habet cum »fastis« illis, quorum Ovidius saepius meminit. Qui non erant opus grammaticae doctrinae plenum, sed tabulae, in quibus adnotati erant dies festi.) Itaque eos quidem comme-

!) Chr. Huelsen, Varronianae doctrinae quaenam in Ovidii fastis vestigia exstent. Berol. 1880.

?) Herm. Winther, de fastis Verrii Flacci ab Ovidio adhibitis. Berol. 1885.

3) Sescenties scriptores ita utuntur verbo »fasti«, ubi de certo quo- dam libro ne cogitari quidem potest.

— 4 —

morare poetae optime licuit: quippe quos carmine illustrandos sibi proposuisset. Hos enim, non Verrii librum, quotienscun- que fastorum mentionem Ovidius inicit, ab eo significari pro certo habeo.!)

Praeterea Wintherus (p. 2) Ovidium, ut illi

»»ec patiens corpus mec mens fuil apta labori«?), versatum esse in libris virorum doctorum, imprimis Varronis veri dissimile esse opinatur. Fuit poeta a grammaticorum studiis maxime alienus: sed opus sibi proposuerat, quod nisi incredibili levitate aggredi vellet, res ab antiquitatum scrip- toribus traetatas paulo accuratius novisse debuit. Nonne iusto iniquius iudicamus, si &deo laboris fugientem Ovidium fuisse putamus, ut ne eius quidem scriptoris libros inspiceret, quem maxime omnium his rebus studuisse omniumque facile doctis- simum esse ipse certe non ignorabat, dico Varronis?

M. Terentium Varronem igitur praeter Verrium Flaccum non neglectum esse a Nasone cum re ipsa veri simile sit, idem comprobatur singulis fastorum locis. Nec vero id in animo habeo, ut hoc loco totam quaestionem retractem, ita, ut in- dagarim, utro ex auctore singulas res Ovidius hauserit, sed id unum egi, ut Varronis copias non omnino sprevisse poetam demonstrarem. Itaque non omnia, quae Varroni deberi in car- mine Ovidiano mihi videntur, hoc loco contuli, sed in eo ac- quiesco, ut de paucis fastorum locis quaestiones inseram huic dissertationi, scil. de iis, quibus non unum Verrium Ovidii fon- tem fuisse luculentissime ostendatur. Ac primum quidem du-

'!) Similiter res se habet cum »annalibus priscis« (I, 7; IV, 11), ubi annalium scriptores se volvisse Nasonem dicere velle vix crediderim. — Praeterea Wintherus, quamquam hoc modo ab Ovidio fontem suum indicari sibi persuasit, sententiae suae ipse non semper constitit. Nam I, 289 Ovidius ea, quae de Iano praemisit, opposuit iis, quae ad singulos dies pertinerent quaeque »ez ipsis licuit. mihi discere fastis«. Dicit igitur poeta priora non exstitisse in fastis, scil. Verrianis, si Wintherum sequimur. Tamen vir doctus ea quoque ad Verrii Flacci fastos revocavit (p. 28).

?) Facile opponi poterat: »vafes operose dierum« (I, 101, IIT, 177). Sed talibus argumentis nihil omnino efficitur.

— 48 —

abus in rebus poetam manifesto a Verrio discedere et Varronem sequi Merkelius (prolegg. p. CIII) animadvertit.!)

Publicium enim clivum a Publiciis aedilibus plebei aedifi- catum esse Ovidius V, 287 canit. Idem Varro de 1. L. V, 158.

»Clivus Publicius ab. aedilibus plebei Publicis qui eum publice aedificarunt.«

Contra curules aediles secundum Verrium Publicii fuerunt (Fest. p. 238b, 28). Licet hanc rem non gravissimam esse Wintherus (p. 52) recte iudicaverit: si Ovidius unum Verrium inspexit, qua causa poetam adductum esse putas, ut, cam apud illum legeret clivum Publicium a curulibus aedilibus muni- tum esse, plebei magistratus, id quod Varro praeposuerat, eos fuisse narraret?

De Argeis quae Ovidius V, 621 sqq. exhibet, ad Fest. ' p. 834 redire Wintherus (p. 53) censuit. Sed v. 627 sq. poetam imitari oraculum a Varrone traditum Hermannus Petrus (Ovid. fast. vol. IL, p. 74) recte cognovit, unde totam hanc rem eum e Varrone sumpsisse efficitur?) Neque ita consentit Ovidius cum Festo.) Quinque enim causarum, quas hic enumerat, eandem non nisi unam Ovidius tradit (vv. 6383/4 — Fest. p. 334 b, 10 sqq.) Ex alteris duabus unam narratiunculam eum sibi conflasse Wintherus coniecit, hoc modo tollens dissensum, qui ibi exstat inter Ovidium Festumque. Quartam explicationem Naso plane neglexit, a quinta eo discrepat, quod Verrius Diti patri, ipse Saturno sexagenarios immolatos esse narrat (v. 627). Aptissime autem omnia, quae Ovidius ibi cecinit, ad Varronem referri possunt. Eadem enim de hominibus Saturno immolatis,

1) Cf. Huels. p. 42 sq.

?) Quod si quis oraculum quoque illud locum habuisse in fastis Ver- rianis mihi obiecerit, sane non habeo quibus eum refutem. Neque enim unquam certis argumentis demonstrari potest ullam rem ibi non exstitisse. Sed vix credibile mihi videtur talia prolata fuisse in fastis Praenestino- rum similibus, quos ne totam orbem antiquitatum Romanarum, sive per- tinebant ad singulos dies festos sive longe aberant ab illis, complexos esse cum Winthero putemus, cavendum est.

3) Cf. Ehwald, Bursians Jahresber. 1885, 2, 172.

— 49 —

quamquam paulo uberius, Varro tradiderat, ex quo excerpsit Macrobius I, 7, 28/31.*) [C£. p. 4.] Ad vv. 623/4, 633/4 cf. Varro ap. Non. p. 523, 22, ad vv. 635/60 Varro de 1. L. V, 45; VII, 44.

Feralium Ovidius (II, 569) idem veriloquium profert, quod Varro probavit. Cf. Varro de l. L. VI, 13. et apud Macrobium I, 4, 14. Verrius, qui alterum praeterea veriloquium adiecit, utrum ipse praeferret, non dixit.? Maxime autem mirum erat e duobus Verrii veriloquiis id potissimum Ovidium sibi elegisse, quod Varro probaverat, si eius sententia plane ignota fuisset Nasoni. Quod ne casu quodam accidisse putemus, eo impedi- mur, quod eadem ratio in alios quoque fastorum locos cadit.

Parilia a Pale dea Ovidius IV, 721 derivat.) Atque idem Varroni placuit (de 1l. L. VI, 15): Verrius huic veriloquio alterum adiunxit.

Paul. p. 222, 12. » Pales dicebatur dea pastorum, cuius festa Palilia dicebantur; vel, ut alit volunt, dicta Parilia, quod pro paríu pecoris eidem sacra fiebant.«

Vides ibi quoque Ovidium Varronis auctoritati se addixisse. Wintherus, utrum »JParilhia« an »Palilia« scribendum esset, poetam suo iure non laborasse arbitratus est (p. 30). Sed non id solum agitur a Paulo, utrum vr an / littera praeferenda sit in illa voce — nam Varro quoque »Pariia« admisit (de r. r. II, 1, 9) —, sed qua e stirpe ductum sit illud nomen et quae in eo insit vis ac sententia: quae res cur neglegenda fuerit poetae, qui saepe complures eiusmodi explicationes collegit, equidem non intellego. Praeterea non tam memorabile videtur non duplici ratione Parilium nomen illum explicasse quam ibi quoque e duobus Verrianis Varronianum potissimum veriloquium Ovidium sibi adsumpsisse.

') Verba inde a »uf faustis sacrificii infausta mufarent« non per- tinent ad Argeos, sed ad Saturnalium quosdam ritus. De Argeis autem eodem loco Varronem dixisse Dionysius I, 38, 2 docet.

?) Paul. p. 85, 11. »JFeralia diis manibus sacrata festa, a. ferendis epulis vel a feriendis pecudibus appellata.«

3) Cf. Huelsen p. 44.

— 50 —

Quirinalis collis cur eo nomine appellatus sit, duas causas et Varro et Verrius proponunt: alteri autem cum altera magis arriserit, Ovidius unam recepit eamque, quam Varró praetulerat.

Ovid. II, 5311. »T'empla deo fiunt; collis quoque dictus ab illo est.«

De l. L. V, 51. »Collis Quirinalis; Quirini fanum. | Sunt qui a Quiritibus, qui cum Tatio Curibus venerunt Romam, quod ibi habuerint castra.«

Fest. p. 254b, 9. »Qwirinalis collis, qui nunc dicitur, olim egonus T appellabatur, antequam in. eum commigrarent fere Sa- binis f: Curibus venientes post foedus inter Romulum et Tatium tcium. . À quo hanc appellationem sortitus est: quamvis existiment quidam, quod im eo factum sit templum Quirino, ita, dictum.«

Cum Ovidii l. IV. vv. 631/2:

»Forda ferens bos est fecundaque, dicta ferendo,

Hinc ettam fetus nomen habere putant.« Pauli interpretatio Winthero (p. 49) congruere visa est.!) Sed Ovidius fordi vocem dictam esse a ferendo eademque e stirpe fetum derivatum esse voluit. Verrius autem non utramque vocem a ferendo, sed fordas boves a fetu dictas esse contendit. Varro contra item, ut Ovidius, a ferendo fordum deduxit.?)

Quirini tres notationes apud Nasonem invenis: dictum esse illum à Sabinorum hasta sive a Quiritibus sive »qwia Romanis vunzerat ile Cures.« (IIl, 477 sq.) Quae veriloquia Wintherus p. 47 ad Verrium rettulit.) Hunc autem solum Ovidii auctorem fuisse eo refutatur, quod, cum poeta Quirinum a Quiritibus

1!) Paul p.83, 18. »Fordicidis boves fordae, 3. e. gravidae, immo- labantur, dictae a fetu« — '

?) De 1. L. VI, 15. »Fordicidia a fordis bubus. Bos forda, quae fert in ventre. Quod eo die publice immolantur boves praegnantes in curüs compluris, a fordis caedendis Fordicidia dicta.«

*) Paul. p. 49, 10. »Curis est Sabime hasta. Unde Homwlus Quiri- nus, quia eam ferebat, est dictus; et Romani a Quirino Quirites dicuntur. Quidam eum dictum putant a. Curibus, quae fwit urbs opulen- tissima Sabinorum.«

dictum esse ponat), Verrius Quirites a Quirino appellari statuit. Varro contra hae quoque in re plane consentit cum Nasone.

De l. L. V, 38. »Qwuirinus a. Qwuiritibus.«

Sed haec hactenus. Plura proferri posse, quibus Varronem ab Ovidio adhibitum esse appareat, equidem non nescio, sed iam paucis his quaestiunculis, quibus non semel discrepare a Verrio, concinere cam Varrone Ovidium perspeximus, id quod volui, me assecutum esse spero, scil. ne temere fecisse videar, quod in iis, quae sequuntur, ad Varronis memoriam indagandam Ovidii quoque testimonium advocavi.

1) II, 479. »sive suo regi nomen posuere Quirites.«

á d

IX.

Servius ad Aen. VIII, 636 haec prodit de Consualibus: »Raptae autem sunt Sabinae Consualibus, hoc est mense Martio. Consus autem deus esl consiliorum, qui ideo templum sub circo habet, «t ostendatur lectum. esse debere consilium: inde est, quod el Fidei panno velata manu sacrificabatur, quia fides lecía, esse debet et velata. Ideo autem dicato Consi simulacro rapuerunt Sabinas, ut legeretur initum. de rapto consilium. — Iste Consus et eques Neptunus dicilur, unde etiam n. eius honorem circenses cclebrantur.«

Cf. de 1. L. VI, 20; Pseudo-Asconius p. 142 Orell.

Livius I, 9 Neptuno Equestri Consualia parari tradit, de consilii deo nihil exhibet.!)

Contra Augustinus e Varrone haee exseripsit (IV, 11, p. 161, 14 D): »Consus praebendo consilia.«?)

Eadem explicatio exstat apud Plutarchum (Rom. 14)?) et Tertull. de spect. 5 (7 Sueton. ed. Reiffersch. p. 333). Apud utrumque autem altera quoque, quam Servius protulit (Nep-

') Servi quoque interpolator ad Aen. VIII, 638 diversum putari Consum a Neptuno non commemorat.

7) Praeterea cf. Paul. p. 41, 15. Arnob. IIT, 23 (p. 127, 12 R.). Tertull. ad nat. II, 11.

3) »dvóuator 0i rov 9«0v Küvcov, elre Boviaioy óvt«. (xovoíliorv. yap fr v)r etq. s.) «ire Pfazuov llooedO. x«i ycp 0 Bwuogc iv TQ ueitove 10v inzodgóuov. F"grv, &qavgc rov &ÀÀor yoovov, éy dà voic inzuxoig &ydoiw «va- x«Àezróusvog. oi 02 xci OÀwg q«civ toU Bovisóucrog crogorrov x«l ai«vobc érrog Uztóytiov oUx GÀoywuc TQ Sep Bouov yevéaO«s xexovuutvov.«

5) »Exinde ludi Consualia dicti qui initio Neptunum honorabant. Eundem cnim et. Consum vocant. Dehinc Ecurria ab equis Marti Romulus dixit; quamquam et Consualia Romulo defendunt, quod ea Conso dicaverit deo, ut volunt, consili, eius scilicet, quo tunc Sabinarum virginum rapinam militibus 8ui8 4n, matrimonia. excogitavit.«

tunum esse Consum), adicitur. Quo e consensu, cum Plutar- chum in his rebus saepissime (per Iubam) Varronem sequi con- stet, in Tertulliani autem capite laudato ipse Varro citetur, utramque notationem ab eo propositam esse concludere licet.!)

Cum his autem Plutarchi (»xa? 0Àeg — xexpupuévov«) prorsus concinunt Serviana: »w£ ostendatur lectum esse debere consilium.« Quod cum ita sit, Servii quoque locum e Varrone pendere vi- detur statuendum.

Mense Martio Consualia celebrari cum Servius dicit, con- funditur hie festus, quo raptae sunt virgines, cum Matronalibus Martio mense actis, quae instituta sunt sedatis bellis.?) Cf. Plut. Rom. 21 ipsumque Servium VIIT, 638.

') Dionys. II, 81, 3 paulo recedit & ceteris; dicit enim Consualia quidem in Neptuni honorem instituta esse a Romulo, aram autem illam subterraneam postea dicatam esse »Jeuor. &gómnu» nvi, BovÀevcrww. xQv- qíay 7y6BÓvi.«

?) Aliter Georgius Wissowa iudicavit: qui Servii testimonium de tem- pore Consualium non abiciendum esse censuit. (Roschers Lex. s. v. Consus.) » Einer Nachricht (S. VIII, 636) zufolge fanden jene Consualien, an denen die Sabinerinnen geraubt wurden, im. Mürz statt und. dazu würde die ganz vereinzelte Überlieferung (Tertull. de spect. 5) stimmen, wonach Homulus die ehemaligen Consualien in. Equirria, Spiele des Mars wmge- wandelt hátte.«« Sed dubito àn vir doctissimus non recte interpretatus sit Tertulliani verba. Semper enim in eo capite voce »dehinc« pater utitur, cum transit ad alium festum.

»dehinc Ecurria — — — — — dehinc idem Romulus lovi Feretrio ludos instituit. — — — post hunc Nwma Pompilius Marti et Robigini fecit. — dehinc Tullus Hostilius, dehinc Ancus Martius et ceteri.« Qua re

hoe quoque loco transitum ad alium festum fieri ea vocula veri simile est. Quod Neptunum initio honorasse illum ludum Tertullianus dicit, huic deo non Martem, sed Consum (i. e. deum a Neptuno diversum) opponi puto. Neque alium ludum signifieari Ecurriis eo redarguitur, quod post verba »dehinc Ecurria — dixit« Tertulhanus denuo redit ad Consualia. Haec enim, ni fallor, eius sententia est: »Primi ludi (ante Romulum) erant Liberalia et Consualia, Neptuno ea quidem dicata. Postea Romulus Marti Ecurria dicavit. Alii autem Consualia quoque a Romulo demum instituta credunt nec vero Neptuno, sed Conso »deo, ut volunt, consilii, quo Sabi- narum rapinam excogitavit.« Sane verba »Ecurria Marti Romulus dixit« hae sententia paulo insolentius dicta esse concedo, sed num multo minus insolenter dictum videtur, si Tertullianum iis verbis »Consualia in Martis honorem Ecurria appellavit« significare voluisse cum Wissowa statuimus?

— 54 —

Sequitur, ut in Servii fonte coniunetus fuerit uterque dies festus, nam aliter non tam facile scholiastes in errorem in- duci potuit.

Itaque nuuc iam videamus, quae de Matronalium origine Varro narraverit. Cuius memoriae vestigia ut indagemus, pri- mum quaerendum est, quem fontem Ovidius hac in re secutus sit.

Ceteras causas, quas unde poeta sumpserit non constat nec multum interest ad hanc quaestionem, praetermittam et de ea sola dicam, quam uberius Ovidius exornavit, de Sabino- rum bello a mulieribus sedato.

Atque Livius quidem, quamquam consentit in singulis cum Ovidio, tamen non illius auctorem fuisse Hermannus Petrus (Ovid. fast. vol. II, p. 38)!) recte perspexit.

Ex eo autem scriptore, quem plerumque talia Ovidio sup- peditasse Wintherus demonstravit, e Verrio Flacco Nasonem ea quoque mutuatum esse equidem negaverim, cum ille nihil doceat de causa ab Ovidio maxime celebrata.

Fast. Praen. 1l. Mart. »Feriae Marti. Iun[o[]ni Lucinae Ea- quiliis, quod eo die aedis e [dedica]ta est per matronas, quam voverat Albin[1a ....] vel uxor s$ puerum .... [at]que ip- sa[m]....« Cf. Paul. p. 147, 5.

Wintherus p. 38 sane quadratarii incuria factum esse putat, ut desiderarentur ceterae causae in fastis Praenestinis. Sed pri- mum quidem notandum videtur Paulum quoque non nisi eam explicationem habere, quae servata est in fastis Praenestinis: vix autem credibile est casu quodam aecidisse, ut et fastorum quadratarius et libri de verborum significatione epitomatores idem excerperent atque idem omitterenf. Tum vero, ut causae ab Ovidio enarratae apud Verrium quoque exstiterint, certe non explicatur Wintheri coniectura, qua re poeta praetermiserit

!) »Diese Versammlung und. die Initiative der Hersilia sowie das Mit- nehmen der Kinder (v. 218) erwühnen auch Dionys. II, 35 et Plut. Rom. 19, nicht Livius; also hat hier nicht. freiere Dichtung des Ovid gewaltet und Livius, trotz der Uebereinstimmung in einzelnen. Ausdrücken mit. Ovid, diesem nicht zu Grunde gelegen.«

— 55 —

eam ipsam causam, quam Verrius maxime omnium videtur pressisse. Ea enim cur »a Matronalibus longius afuerit, quam «ul a, pocta repeti possel«, equidem non satis intellego. Sin autem praeter Verrium Ovidius alium auctorem consuluit, facile ex- plicatur, cur neglexerit fabulam Verrianam, scil. quod alter ille auctor suam sententiam de illo festo probabiliorem esse ipsi persuasisset.!)

Consentit autem Ovidius eum Plutarcho (Rom. 19) in eo, quod uterque Hersiliae gravissimas partes tribuerit, uterque inter acies Sabinas intervenisse tradiderit, uterque infantes jllas secum habuisse narraverit. Praeterea Plutarchus, item ut Ovidius, Matronalia propter bellum a mulieribus sedatum instituta esse premit (c. 21). Quo e consensu eundem vel si- milem fontem ab utroque aditum esse consentaneum est. Sed Ovidius, quamquam eaudem fabulam secutus est atque Plu- tarchus, tamen quibusdam in rebus mirum in modum concinit cum eo scriptore, qui aliter narraverat eandem rem, cum Dionysio.) Nam cum Plutarchus nihil dicat de concilio femi- narum ab Hersilia instituto, Dionysius similiter atque Ovidius elus rei mentionem facit.

Ov. III, 905. » Conveniunt nuptae dictam Iunonis in. aedem,

Quas inler mea. sic est nurus?) orsa loqui.«

Dionys. II, 45, 1. »euveàBeUca: Oí;7a vàv dvOpav sig $v z«píov xal Aóyov &$auvaig 0o00a« ywop5 $monjcavco cuuflacrpíuy &p$at npóg àpgociípoug a0cal Àóywy. 7 Ó£ voUro cioyyrcauév cÓ BoóÀsupa cai yuvat£iy "Epatiía piy ixaÀstto, yívoug O' o0x dga-

voUg 7» &y JXaffyog.«

!) Praeterea non neglegendum est eos ipsos versus, qui » Verrii notae aliquo modo respondent« (Winther. p. 88), manifesto Varronis colorem re- ferre. Cf. de. l. L. V, 49.

?) Dixit enim in Sabinorum eastra illas venisse. — Eandem memo- riam atque Plutarchus Áugustinus quoque secutus est (de civ. D. III, 13).

3) I. e. Hersilia, Romuli uxor. — Sane Dionysius Hostilii, non Ro- muli uxorem illam vocavit (IIT, 1). Sed hoc quidem Zenodoti Troezenii memoria erat (Plut. Rom. 14). Quam in Dionysii fonte non silentio prae- termissam esse coll. Dion. II, 49 exord. veri simile est.

— 56 —

Plut. l.l. 19. »«i piv yàp Zoraapívat Ovyavipse cov XYa- févwv wg050av dÀÀAazyó0sev GÀÀat« etq. s. | Praeterea cf. Ovid. v. 214. »Maestaque funerea corpora veste leguni« et Dion. lI, 45, 5. »Ze07vac £zouca n&vÜ(povs«, Ovid. v. 220. »In lerram posito procubuere genu« et Dion. ibid.

»zT0007/zT000Gt TO0Íg T(Uy aztQaycuOVTOY y0va.0t. «

Videmus non solum cum Plutarcho, sed etiam cum Dionysio Ovidio non nullà communia esse. Duas igitur fabulas fastorum auctor videtur contaminasse. [taque aut complures scriptores volvit aut unum fontem accivit, in quo utraque ratione narrata erat illa res. Atque hoc quidem cum magis proprium videtur Ovidii naturae atque ingenii tum nescio an alia ratione com- probetur. Sed priusquam latius progrediamur, intericienda sunt hoc loco quaedam de Plutarchi Dionysiique auctoribus in his rebus expressis. Plutarchum Catonis memoriam exhibere, quae eadem exstaret apud Livium, Herm. Petrus (Quellen Plutarchs p.156) Merkelium (p. LXXXII) secutus posuit. Sed e Livio 94, 5, 8, quo loco usus erat Merkelius, de Catonis relatione nihil concludi posse iam ipse Petrus (hist. Rom. reliq. p. CLXV) intellexit. Qua re Catonem nunc!) quidem missum faciamus et pro eo ponamus ignotum illum auctorem a Livio adhibitum. Sed ne huius quidem narrationem Plutarchus secutus est. Nam cum Petrus Ovidii fontem Livium fuisse suo iure negaverit (cf. p. 54, 1), eo quod desideraretur apud hunc Hersiliae et infantium mentio, ne Plutarchum quidem, in quem idem cadit atque in Ovidium, ex eodem fonte atque Livium eas res hau- sisse dilucide apparet ipsumque iam virum illum doctissimum sententiam olim positam mutasse persuasum habeo. Dionysium autem Merkelius l.l. in c. 45 sqq. pendere e Cn. Gellio coniecit, qui citaretur c. 31, coll. A. Gell. noct. Att. XIII, 28, 13. Et certe Dionysius simili modo atque Cn. Gellius fabulam illam narravit. Tamen exstat in ipso capite 45 vestigium quoddam, quo eun-

1!) Nam licet concidant Merkelii rationes, tamen Catonem hac in re Livii auctorem fuisse suspicor. Sed de ea re postea.

— 51 —

dem fontem ac Plutarchum Dionysium quoque inspexisse elucet. Uterque enim premit unam Hersiliam maritam raptam esse a Romanis, ceteras omnes virgines fuisse, i. quod praeterea unus Servius Aen. VIIT, 638 exhibet.!)

Plut. Rom. 14. »9 pnéytocov 7» ànoAóygpa v "PwpóAp* yovaixa yàp o0 Àefsiw dÀX 3$ níav, '"Epactay.« |

Dionys. IL, 45, 2. »zaóvz» 0'ot uév qaot ysyapzuivov 70» 0)y vate &ÀÀatg &pracÜzvar xópatg coe napBvoy.«

Laudatur eodem Plutarchi capite Zenodotus Troezenius. Atque idem Zenodotus de alia quadam re a Dionysio quoque citatur (c. 49 init.) eiusque sententia opponitur Varronianae (c. 48 extrem.). Qua e re, cum Zenodotum, scriptorem obscuris- simum, aditum esse a Dionysio et Iuba (nam per Iubam haec ad Plutarchum pervenerunt, qui c. 14 laudat Mauretanum regem) vix.credibile sit — nam hic quoque valent ea, quae Kiess- lingius l.l. p. 41 posuit — Dionysium illius sententiam e Var- rone hausisse concluserim nec temere agere mihi videor, si Plutarchum (i. e. Iubam) quoque eidem Varroni Zenodoti me- moriam debere statuo, praesertim cum eum 7oAàÀobg £st» vog áyctÀ£yovrag ipse dixerit. Nam cum Iubam in illo capite aliam quoque rem e Varronis copiis sumpsisse jam supra (p. 53) cognoverimus, hunc sub illis zoAàez latere satis magna cum probabilitate conicias.

Servius autem, cum 1.1. de Hersilia referat illud Zenodoti Troezenii (Plut. Rom. 14) (a Romulo eam in matrimonium duc- tam esse), profecto id deprompsit aut e Zenodoto aut certe ex eo scriptore, qui hune expressit, e Varrone.

!) Ne quis forte putarit haec Servii quoque. Cn. Gellio deberi, notan- dum est Romuli uxorem ibi vocari Hersiliam, i. quod unus Zenodotus Troezenius narraverat. '

Plut. Rom. 14. »rj» 0" Egoiíav oi uiv Octíiv yyuc«s Afyovcw, x € ^ 3 , 3 3 * € , E ^ [1 ww &vOg« Pwoueíor eugparéorerov, ol 0 «vroy. Pojbsiov, xai yevéoOcs xci 7tci- J«c «Ut, uíav này Svycrton Ilotuav, tj Tíbes 15g ysvéosug oUto) 7tQoGcyo-

- fi 2 1 , e. 3 w 3 t - » gevOeio«v, Fra d viov uóvov, ov AoÀliwv £v exeivog «n0 tüg ytvou£rmgc 3 » « ) 3 - - - 23 , € à» € 3 e 3 i] «Ügoícsoc vu c«UProU TOv 7t0Àvty cvoucotr, ob À voregov "ABílliov. | ÀÀ« t«01« uiv ioropür Znvódotog 0 Tooitrviog noÀAoUg Cyes ToUG &rvriléyovtag.«

Atque haec ibi leguntur apud Vergilii interpretem (VIIT, 638): »Inlervenientibus postea iriginia feminis, iam. enixts, de llis, quae raptae erant, pax facia esi: ex quarum nominibus curiae appellatae sunt. In. communem etiam mulierum honorem kalen- dae eis dicatae sunt Martiae,. — — — — Nec enim aliter. con- grwit Martias kalendas esse feminarum, misi quia, ut diximus, feminae bella sedarunt. Sane sciendum omnes virgines raptas excepla Hersilia, quam sublatam a marito sibà Romulus fecit wxrorem.«

Dionysius, quamquam mulierum legationem ipse aliter nar- ravit, tamen Servianae quoque relationis — triginta tantum e Sabinis legationem obiisse — mentionem facit eamque — quod maxime memorabile est — opponit Varronianae, ita, ut eam quoque a Varrone adnotatam fuisse ac reiectam admodum veri simile sit.) Vides vel hac ratione comprobari Varronem Ser- vianae quoque adnotationis auctorem fuisse.

Quod si Barthius p. 41 triginta virgines raptas esse nar- rari a Dionysio 1l. l. statuit, manifesto erravit itemque, cum Var- ronem probasse raptarum numerum a Valerio Antiate positum arbitratus est.?)

lectius Theodorus Mommsenus iudicavit (die Tatiuslegende, Hermes XXI, 574, 5): »Andre lóslen die Aporie, indem sie die

) Dionys. II, 47. »uvéc uév ydo «vtov (ovyyoaq£ov) 9Qéqovos 14 té &ÀÀ« 7t0ÀÀa x«i uey&Àe Owgroacó«:i reig yvveibi rovg nysuóvag x«i dy x«i rdg qQroec TQuéxovte oUoac, (0760 pyv, inwvouovo rà» yvvoixov 70156«v roGaeUTeg yao elves yvvaixac rig eniioeoBevonu£vag. OU&tooov 02 Tso£v- tw0; rovr «Urol; TO juéQog oUy OuoÀoysi z«Aaíregor Pr, Àéycov Teig xovoícig réOav«s r& óvójucra 0720 ToU "Poubov x«r& tiv 7ztgotgy ToU znÀgdove ducígscey ré uiv dz drdgüv Àgq.9t£vra zysuóvov, t& 0 nó n&ywov: r&c 1 eni ngeofeíav Soboug yvyelxag oU Totxovra elvat qow, dÀÀd ntvtaxooíag ve xai Quá- xovt& TQuQy. Qtobocc oleraí TE ovd" sixog «lvei rogoPtoy yvvcixóv muy cqe- Aou£vovg tovg B«cisig oÀiyeug 8E «Utrüv Qobve, uóvatg.«

?) Plut. Rom. 14. »«&gzao95v«s 0€ q«ciw oi. u£v TQitzovra. uóvag, dq Gv x«l rig q.o«toí«c óvouacd res OvalAtgiog 08 "Avríac nri xal elxoos xci 7ztévtaxocíac, "Ióf«c d£ 1Q«ic xai oydojxovta x«i. £&cxooíac n«gOévovg.«

Plut. e. 20 eo concinit cum Dionysio- Varrone, quod ipse quoque curias ab illis feminis appellatas esse negaverit.

— 59 —

F'riedensvermittelung durch. 30 auserlesene Frauen und Müller ( »1am enizis« | Serv.; vgl. Dionys. 2, 45) geschehen liessen. — — — Das Fundament dieser Anselzungen, die Benennung der Curien nach den Frawuennamen, bestritl Varro, l4ess aber eugletch die Zahl des Ántias 527 insofern gelten, dass dies die der Friedensvermilttlerinnen gewesen sci.« Neque enim

?

de raptis virginibus, sed de iis, quae 32749ev im? zpsoflsíav o Dionysii eapite agitur. Qui et in c. 45 non omnes — 683 raptas esse II, 30 narraverat — sed partem tantum earum legationem gessisse tradidit.

Dion. IT, 45, 4. »6cat vo0 Xaflywv yéávoug 30av £70v0at víxva, vaócate 8Éoucíay &tyat xavaÀmob0atrg 7à cTíxya mapà coi; dvOpáo: np&«X3sosty wg vobe Op.ocOvsic.«

Qua re haec ex eodem auctore profecta esse atque c. 47 Satis patet, praesertim cum Dionysius ibi optime concinat cum lis, quae e Servio Varroni vindicavimus. Uterque enim eas feminas, quae iam enixae essent, pacem inter Romanos Sabinos- que conciliasse dixit.!)

[taque hoc quoque in capite, cuius consensum cum Plu- tarcho supra (p. 57) observavimus, Varronis vestigium depre- hendimus.?)

Breviter referam, quae effecisse mihi videor:

1) Ovidius aut complures auctores inspexit aut eum fontem adhibuit, quo coniunctae erant duae illius fabulae formae (i. e. Plutarchi et Dionysii). Cf. p. 55 sq.

—— ———— —— —

'*) Varro igitur, etsi sententiam eorum reiecit, qui triginta illas fuisse rettulerant (Serv. l. 1), aliumque numerum ipse posuit (Dion. II, 47), tamen causam, cur non omnes legationis rnunus adiministrassent, sed eae potissi- mum electae essent, eandem atque illi probavit (Dion. II, 45).

?*) Alterum numerum, qui Iubae tribuitur à Plutarcho c. 14 (683), e Dionysio illum sumpsisse Kiesslingius (mus. Rhen. 23, 673) et Herm. Petrus (Kónig Iuba p. 10) statuerunt. Quod nunc minus certum mihi videtur. Nam postquam seeundum Varronem 527 non raptarum numerum fuisse perspeximus, veri simile est 683 esse numerum a Varrone probatum, quoniam de alio praeterea nihil omnino traditur. Itaque fieri potuit, ut Iuba eum numerum non e Dionysio, sed uterque e Varrone depromeret,

— 60 —

2) Ovidium Varronis libros consuluisse octavo dissertationis capite demonstravi (p. 46 sqq.).

3) Plutarchus (7 Iuba) eodem fonte usus est ac Dionysius (p. 96 sq.).

4) Et apud Dionysium et apud Plutarchum certissima Var- ronis vestigia inveniuntur (p. 53, 57, 58, 59).

Nonne manifestum est et Ovidium et Dionysium et Iubam omnes ad eundem auctorem redire eumque, qui fere semper complurium sententias discrepantes colligere solitus est, ad Varronem?

Atque apud ipsum Plutarchum, ni fallor, vestigium exstat, quo duplicem fabulam eum in fonte suo invenisse comprobetur. Miro enim modo apud eum Hersiliae nomen non nisi peracta tota re enarrataque oratione apparet, cum ante omnino tacuerit llersiliam habuisse eam orationem. Qua e re nescio an con- eludere liceat Hersiliae nomen non pertinuisse ad eam rela- tionem, quam Plutarchus ceterum secutus est (eamque Livianae similem), sed ad alteram illam, quae praeterea tradita fuit apud Varronem, i. e. Gellianam (p. 56). Cui rei etsi non permagnam demonstrandi vim tribuerim — qua de causa non nisi peracta tota quaestione eam commemoro — tamen, cum accedat ad ce- tera, quae exposui, ea quoque sententiam nostram vel magis firmari puto.

Duarum narrationum, quas Varro contulerat, alteram Cn. Gellio deberi vidimus. Iam dicam, cur, etsi reiecimus Merkelii rationes, tamen ad Catonem alteram, quam Livius quoque am- plectitur, redire equidem suspicor.

Coniunctam legimus M. Porcii Catonis atque Cn. Gellii de Sabinorum origine sententiam apud Servii interpolatorem ad Aen. VIII, 638.') Eandem quoque rem Dionysius exhibet (II, 49), qui unum Catonem laudat eiusque sententiam opponit Zeno-

') »Cato autem et Gellius a Sabo Lacedaemonio trahere eos originem referunt.«

Ovidius quoque (fast. I, 260, III, 230) eandem memoriam sequi videtur.

— 6] —

doti opinioni!) Atque idem de Sabinis e Lacedaemoniis ortis Plutarchus (Num. 1) profert, qui Varronis vestigiis eo in capite ingreditur. Zenodoti autem memoriam per Varronem Diony- sio innotuisse supra (p. 57) cognovimus: hunc igitur e Var- rone ibi pendere certum est. Quod cum ita sit, e Dionysii Plutarchique consensu Catonis quoque sententiam Varronem adnotasse concludo. Itaque Dionysius aut Zenodoti Catonisque mentionem e Varrone hausit aut — atque id magis mihi ar- ridet, quod ampliora videntur Catoniana apud eum l.l., quam ut e Varrone omnia haec exscripta esse veri simile sit — utriusque opiniones cum apud Varronem commemoratas inve- nisset, eo, ut ipsum Catonem inspiceret atque expilaret, ad- ductus est. Catonis autem de Sabinorum stirpe memoriam postquam Plutarchum ac Dionysium e Varrone cognovisse in- telleximus, cum Cn. Gellium ab hoc expressum esse in Sabi- norum rebus enarrandis iam supra nobis persuaserimus, non

'*) Sane ipsi Catoni aliud Dionysius tribuit. Dicit enim secundum illum a Sabo, Sanci filio, deo patrio Sabinos appellatos esse; tum pergit: »&Gr. OE mig xai &ÀÀeg Unio rÀv Zafivay év loropícig Eniyopíoic Àeyouevog Àoyog wg Aaxeduiuovíar &roixgoevror« etq. s.

Qua de causa Iordanus (prolegg. ad Catonem p. XXVI sq.) arbitratus est Dionysium nihil relatum invenisse apud Catonem de Lacedaemonio gentis auctore, sed Vergili scholiastam perperam Hygini — is enim lau- datur eodem scholio — doctrinam M. Porcio imputasse. Sed rectius de Dionysii interpolatorisque locis Hermannus Petrus iudicavit: qui utramque famam, quam prodidit Dionysius, e Catone fluxisse minusque accurate sola priora ad Catonis auctoritatem relata esse suo iure censuit. Cf. H. Peter, vett. hist. Rom. reliq. p. CXXXX.

?) Cf. Reuss. l.l. p. 22. Barthius p. 26 primum Numae caput a c. 8 non recte seiunxit. Neque enim Plutarchus capite primo, ut Reussius optime exposuit, infitiatur similitudinem quandam intercedere inter Pytha- gorae Numaeque praecepta, sed iis tantum adversatur, qui regem disci- pulum fuisse Pythagorae sibi persuaserant. Cui rei non repugnat, quod capite octavo singulas colligit similitudines (cf. c. 22) eorumque, quorum sententiam capite primo improbaverat, commemorat argumenta. Sed ne octavo quidem capite tacuit multis controversiis eam rem obnoxiam esse. Hoc autem caput e Varrone originem accepisse Herm. Petrus (Quellen Plutarchs. p. 164) satis probavit. Quod de Castore quoque idem vir doctus cogitavit, cf. Barth. p. 30.

— (3 —

nimium nobis sumere videmur, si etiam Hyginum, Varronis alias quoque expilatorem, qui eas res Servio suppeditavit, per eundem auctorem haec assecutum esse ponimus.

Quod si recte facimus, Varronem ea, quae Cn. Gellius et M. Porcius senserunt de eadem re, composuisse apparet. Hoc autem modo, si alia in re eiusdem generis — quae ipsa quoque pertinet ad Sabinos — utriusque illorum sententias coniunxit, et in fine belli enarrando, ubi duarum relationum, quas exhi- buit, alteram Gellianam esse constat, alteram Catoni deberi, si minus certum, tamen probabile puto.

Nec difficile explicatur, cur Ovidius et Plutarchus alteram, alteram Dionysius fabulam sibi assumpserit. Nimirum poetae magis arrisit inter acies hostium se proripere virgines, qua in re pingenda maiorem vim poeticam maiusque z&9ec adhibere potuit quam si simpliciter in castra Sabinorum eas profectas esse cecinisset. Idemque cadit in Plutarchum, quem illum ipsum quoque animis commovendis ibi studere Reussius l. 1. p. 18 recte perspexit.

Contra Dionysius, homo ieiunior, etsi rhetor ille quoque, saniorem relationem sibi ascivit eamque, quae veri similior visa est viro historico.

X.

Servius in commentariis ad Vergilii Aeneidem haud pauca profert de Italiae oppidis regionibusque: quorum cum partem ipse Varroni tribuat, alia eiusdem doctrinam manifesto redo- lent, alia quo ex auctore pendeant, dubium adhuc restat. Qua re non inutile videtur paulo accuratius quaerere de singulis illis locis.

Antemnarum veriloquium, quod exhibet Serv. ad Aen. VII, 631"), Varroni deberi e libro de 1. L. V, 28 cognosci- mus?) Coniunguntur ibi à Varrone Antemnae cum alio quo- dam oppido, cum Interamna. Utriusque autem veriloquium invenitur apud Paul. p. 17, 6?).

Verrius cum libros de l. L. non adhibuerit, alio loco prae- terea Varronem de eadem re verba fecisse apparet nec re ipsa veri dissimile est idem in antiquitatum libris de locis exsti- tisse. Servium quamquam ex antiquitatibus, non e libro de l L. ea deprompsisse non inde efficitur, quod scholiastae verba non plane consentiunt cum Varronis l.l. — nam fere nunquam ad verbum?) exscripsit auctorem suum —- tamen illum ipsum quoque antiquitatum libros expilasse infra fortasse

') »Antemnae autem dictae sunt, quod eas amnis praeteyfluit, quasi ante amnem positae.«

?) »Oppidum [nteramna dictum, quod inter amnis est constitutum ; ilem Antemnae, quod ante amnis, qui Anio, influit in Tiberim.«

3) »Interamnae et Antemnae dicíae sunt, quod inter ammes sint positae vel ante se habeant amnes.«

*) Cf. Laemmerhirtium in comm. phil. Ienens. IV, p. 360 sq.

elucebit. Nunc hac quidem quaestione praetermissa prius in- Spiciamus ceteros similes locos geuuini Servii.!)

Circeium montem & Circe dictum esse ac quondam insu- lam fuisse e Varrone protulit scholiastes ad lII, 386*?). Cf. Serv. VII, 10; Plin. IIL, 57?).

De Ilva insula haec Varroniana exstant apud Serv. X, 174. » Varro et aliud dicit nasci quidem llic ferrum, sed 4n strictu- ram non posse cogi, misi lransveclum in. Populoniam, Tusciae ciitalem.« | Cf. Plin. 34, 142?).

Ad Aen. I, 532 de nomine Oenotriae ab Oenotro rege de- ducto, ad VIIL, 322 de Latii veriloquio, ad V, 411 (cf. I, 570) de Eryce monte?), ad I, 246 de Timavo*) Servius Varronem laudavit.

Cum iis, quae de luturna fonte Servius ad Aen. XII, 139 adscripsit, cf. de 1. L. V, ^1.

Ad Aen. VII, 5112 de Velino lacu Varronem scholiastes advocavit: ,Velmus lacus est [circa Reate] 1uxta agrum, qui KRosulanus vocatur. Varro tamen dicit. locum hunc a quodam consule 4n Narem vel Nariem fluvium derivatum — nam uirum- que dicilur — esse diffusum. | Post quod (ania est loca, secuia fertilitas, ut eliam perticae longitudinem. aliitudo superaret. her- barum: quin. etiam quantum per diem demptum esset, tantum per noctem crescebat.«") : Cf. Serv. ad Ge. II, 201.

!) Nam cum hoc solo, non cum interpolatore nunc mihi res est.

?) Cf. Strabo V, 232 (p.319,,26 Mein). »Mer« 9" " Avriov T0. Kigxaiory égiiv. ev. diexooíoig xal ivevijxovra. oradíoig 0pog vuoítov. QaÀcitig v6 x«l £Àeor q«i 0i x«l noÀvogitov elyci, Téy« T. noD TQ negl ric Kípxie Gvroixta- obrtic. Cyts. 0E ztoM viov xci Kígxgge iegov x«i "AO9nvéc Bouóv, Okíxvvad«: 0? xci quéAgv mww& q«oiv "Odvaoéwe.« Strabonis locos cur addam, infra dicturus sum.

3) Cf. Reitzenstein, d. geogr. Bücher Varros (Hermes XX) p. 544.

*) Plinius l.l. agit de illa insula, sed frustra apud eum quaeres, quae Servius l.l. ei imputavit. Cf. Laemmerhirt. 1.1. p. 377. Accuratius de his verbis Plinio falso tributis infra dicendum erit.

5) Cf. Pomp. Mel. IT, 119. — *5) Plin. III, 151.

3) Recte autem Reitzensteinius l.l. p. 5839 statuit Servium male intel- lexisse, quae legerat apud auctorem suum. Cf. de r. r. I, 7, 10: quem locum Plinius XVII, 32 expressit.

— 65 —

Quibuscum conferas Plin. IIT, 108. »Sabini, ut quidam ex- istimavere, a. religione el. deum cultu Sebini appellati!*), Veli- nos accolunt lacus, roscidis collibus. .Nar amnis exhaurit illos sulphureis aquis. Tiberim ex his pelens.« |

Paul. p. 283, 3. »Rosea in agro Reatino campus appellatur, quod 1n eo arva rore humida semper seruntur.«

Baias a Baio Ulixis socio nominatas esse Serv. VI, 107 narrat. »4 Bao socio eius (Ulixis) ?/ic mortuo Baias constat esse nominalas.«?)

Quae Varroni deberi Servii interpolator ad Aen. IX, 707 docet. » Varro a Baio Ulizis comite, qw illic sepultus est, Baias diclas tradi.«

De Aeoli insulis haee Varroniana invenis apud Serv. I, 52: »Aeoliam venit] novem ((l. seplem)?) 4nsulae, quae sunt post fretum Siciliae, appellantur Aeoliae ab Aeolo rege, Hippotae filio, licel habeant et. propria nomina. — Poelae quidem fingunt hunc regem esse ventorum, sed, ul Varro dicit, rex fuit 1nsu- larum, ex quarum nebulis et fumo Vulcaniae insulae praedicens futura flabra venlorum imperitis visus est. ventos sua potestate retinere.« Cf. Plin. III, 93/94.

Amyclas a serpentibus deletas esse Serv. X, 561 tradidit. »Inter Caielam et Terractnam oppidum constitutum est a, Laco- nibus, qui comiles Castoris et. Pollucis fuerunt, et ab. Amyclis, provinciae Laconicae civitate, ei inditum nomen est. | Lacones ilaque 1st. cum. secundum Pythagoream sectam a caede omnium animalium | abstinerent el. ex vicinis paludibus natas serpentes occidere nefas putarent, ab tisdem inlerempti sunt.« Idem autem Plinius commemorat, M. Varronem auctorem laudans.

Plin. VIII, 104. »M. Varro auctor est — — — in Italia Amynclas a serpentibus deletas.« Cf. III, 29.

Apud Serv. XI, 271 haec leguntur: »JD4omedis socios con-

!) Cf. Varro ap. Festum p. 843b, 32.

?) Cf. Strabo V, p. 245 (p. 337, 20 Mein). »rég Ji B«í«g énowvvouovc évas À£yovou Beíov Tv OU9'vcot wg éreígmuv TLVOG.X

3) »Septem« ipsius Servii codices exhibent ad VIII, 416; 454. b

— 066 —

sla im aves esse comversos post ducis swi inlerilum, quem ex- stinclum impalienter dolebant. | Hae aves hodieque Latine Dio- medeae vocantur, Graece epwótoos dicunt. | Habitant. autem. 4n insula, quae est haud longe a Calabria, 1n conspectu Tarenti- nae citatis. Quin eliam de his avibus dicilur, quod Graecis navibus laelae occurrant, alienas vehementer fugiant, memores el originis suae et. quod. Diomedes ab Illyriis tnleremptus | est.« Quae ad Varronem redire elucet coll. Augustino de civ. D. 18, 16 (— de gente p. R. III, 1 ed. Kottner) »JD«omeden fecerunt deum, quem poena, divimitus irrogaía perhibent ad suos non re- vertisse; esque socios 1n volucres fuisse conversos non fabuloso poelicoque mendacio, sed hislorica adiesialtone confirmant. — — — Quin eham lemplum exus. esse aiunt n. insula, Diomedea, non longe a monile Gargano, qui est 1n Apulia, el hoc templum circumvolare atque 1ncolere has alites tam marabili obsequio, ut aquam impleanl et aspergant; ei eo si Graeci venerint vel Grae- corum stirpe prognali, non solum quielas esse, verum et insuper adulare; sà aulem. alienigenas. viderint, subvolare ad capita tamque gravibus ictibus, ut etiam perimani, vulnerare. |. Nam duris el grandibus rostris, satis ad haec proelia perhibentur ar- matae.« Cf. XVIII, 18 extr.

Neque hac in re Plinii testimonio destituimur, immo ea quoque, quae ille exhibet, plane consentiunt eum Varronianis.

Plin. X, 127. »Uno hae in loco totius orbis visuntur, 1n 1n- sula, quam diximus nobilem Diomedis tumulo atque delubro, contra Apuliae oram, fulicarum similes. | .Advenas barbaros clangore infestant, Graecis tantum adulantur miro. discrimine, velut generi Diomedis hoc tribuentes, aedemque eam cotidie pleno gullure madentibus pennis perluunt atque purificant, unde origo fabulae Diomedis socios in. carum effigies mutatos.« Cf. IIT, 151.

III, 104 alia quaedam Plinius profert de Diomede!): quae non minus quam cetera apud scholiastam quoque leguntur.

!') »Arpi aliquando Argos Hippium Diomede condente, mox Argyrippa dictum. | Diomedes ibi delevit. gentes Monadorum .Dardorumque et urbes duas, quae in proverbi ludicrum vertere, Apinam et. Tricam.«

— $t —

Serv. XI, 246. » Diomedes fuit de civitate, quae Argos Hip- pion dicitur. — — — Hic 4n. Apulia condidit civitatem, quam patriae suae nomine appellavit et. Argos Hippion dixit: quod nomen. poslea, velusiate corruptum est, et. faclum [est], ut civitas Argyrippa. diceretur: quod rursus corruptum. Arpos fecit.«

Serv. VIII, 9. » Diomedes, postquam repperit ira. Veneris a se vulneratae uxorem apud Argos turpiler vivere, noluit reverti: sed tenuit parles Apuliae et edomila omni montis Gargani mul- titudine in eodem (vactu. cwilales plurimas condidit. |. Nam et Beneventum | el. Equumluticum 4pse condidit e| Arpos, quae et Argyrippa dicitur. — — — (Sane sciendum Apuliam wno diclam vocabulo, sed huius parlem, quam Diomedes lenwit, Messa- piam el Peucetiam a duobus fralribus diclam, qui àllic impera- runi :)) item Dauniam a Dawuno rege Apuliae.« Cf. VIT, 286.

Fere idem autem, etsi misere decurtatum, e Verrio Pau- lus servavit. Àc ne id quidem, quod de Dauno rege scho- liastes magis strinxit quam narravit, desideratur apud Paulum?) idemque tangitur a Plinio IIT, 103.*) Cf. Ovid. fast. IV, 16.

Servii scholion ad Aen. II, 781 (de Tuscis) e Varrone petitum esse supra (p.37 sqq.) demonstravi nec non illius concentum notavi cum Verrio et Plinio.?)

1) Servii verba, quae uncinis ( ) inclusi, dissentiunt a Plinio III, 99.

?) Paul. p. 75, 5. »Diomedis campi in Appulia appellantur, qui ei in divisione regni, quam cum Dauno fecil, cesserunt.«

Ibid. »Diomedia insula, in qua Diomedes sepultus est, excedens Italia.«

3) Paul. p. 69, 1. » Daunia Appulia appellatur a Dauno, lllyricae gentis claro viro, qui eam, propter domesticam seditionem excedens patria, ocecupavit.«

*) Cf. Strabo VI, p. 283 sq. (p.390, 8 Mein). »éx«Aeiro 0":6 «pyüc * Aoyoc Piniov, sli " Apyvoínza, «Ite viv " Agno. Àéyorras d^ cuqgóteQes 4t0- pjdove xiíaueras x«l 10. st6diov xai &ÀAÀ« ztoÀÀd deixvvres tg di0undovc £v ToU- roig Toig Tózow; Ovvacreíag anusia, ev uiv vQ vg MOnvásc leg rye &v fovxegíq zeAcuiR cyad5 uera (x«l «vr 0 vote zólic &gyaía Aavriav, vov 0€ terne - yuot«i), y 02 15 ztÀgoíor S«ÀcitQ 00 vios dioundcucs ztQoGcyogevoueves, Qv 5j uiv olbxeitei, ty 0 éguuxv q«coiv «Iva: ey gj xai vóv. 4t0prdy uvüeboveiw dq«vic95vai rwsg xal rotg ircígove catopridwOnyai xal dr xci vüv ditutvtiv juégovc x«i Bíov rw& Uv &vOgdzuvor r&bts r6 dicirge xal rj nQog &vógu- 7I0ve "4&QOTQTV ToU EmLéuXélo, (710 à TOV xcxobQyoyv xal uico quyn.«

5) Cf. Strab. V, 219 (p. 800, 20 M). »oí Twgógroi roívvv n«Qc oic

5D*

— 8

Serv. II, 116. »Agnovit (Iphigenia) frairem ÓOreslen, qui acceplo oraculo carendi furoris causa cum amico Pylade, [a cuius patre, Strophio nomine, fuerat nutritus], Colchos petierat, ei cum his occiso Thoante simulacrum sustulit absconditum fasce lágnorum: unde et Facelitis dicitur, non tantum a face, cum qua pingitur, propler quod et Lucifera dicitur: et Ariciam. detulit. Sed cum postea Romanis sacrorum crudelitas displicerel, quamquam servi 4mmolarentur« etq. s.

Serv. Vl, 126. »Orestes post occisum regem Thoantem 1n regione Taurica cum. sorore Iphigenia, ut supra (II, 116) dizi- mus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum haud. longe ab Aricia collocavit. In. huius templo post. mutatum ritum. sacrifi- ciorum fuit arbor quaedam, de qua infringi ramum non licebat. Dabatur aulem fugitivis polestas, ut si quis exinde ramum po- luissel auferre, monomachia cum fugitivo lempli sacerdote dimi- carei: nam fugitivus llic erat sacerdos ad priscae dmaginem fugae. Dwnicandi autem. dabatur facultas quasi ad. pristini sacrificii reparationem.«

Quae e Varrone sumpta esse concludo conferens Prob. praef. ad Vergilii Buc. (p.3,13 ed.Keil.). »Orestes post parricidium furens responso didicit, quod deponerel furorem 1ta. demum, si reperta sorore Iphigenia ablueretur fluvio, quod septem fluminibus confunderetur.') Diu vexatus cum Tauricae Iphigeniam repe- rissel, venit ad fines Rheginorum ibique invento flumine elutus traiecit 4n. Siciliam. et iuxta, Syracusas somno admonitus simu- lacrum deae, quod secum de Taurica advexerat, templo posito consecravit, quam appellavit F'ascelitim $1ve quod fasce

Twuetoic "Eigosoxos x«l Tovoxo: "tpoo«yopsvovtés. oi Q'"FÀÀgveg oUtug dvó-

p«oar «UroDg «70 100 TvoorroU "ÁArvoc, cc q«oi, toU. GreíÀ«rtog ex. dvdfas Uteízovc d*ógo. eni yCQ jiuoU x«i &qopí«c 0 " Arvc, eic 10v czoyóvar 'Hoa- xÀfovc x«i Onq«Àngc, Ovelv zt&íduv óvrov, xigoo A4vdOv uiv x«tíoye, ro d TvQónvo rov nÀiw cvorjo«g À«or eScoreiAev.. eAO«uv 03 Tiv 1& ygav. (q^ Ecv- ToU Tvooxví«v exéleoe xai dwdsxa 7ztóÀeig Pxrioev« etq. s.

Strabo quoque eo ab Herodoto dissentit, quod Lydum Tyrrhenumque, non Tyrrhenum et Atyn sortientes inducit (cf. p. 38).

1!) Verba »fluvio — confunderetur« , quae omissa sunt in cod. Vati- cano et Parisino, Keilius addidit ex Egnatii editione.

— 69 —

lignorum tecíum de Taurica simulacrum extulisset etq. s. — — — Hwius autem fluminis, apud quod purgatus est Orestes, Varro meminii Humanarum XI.«

Idem vero de Dianae simulacro ab Oreste Ariciam delato idemque de sacerdote illo fugitivo Lucani scholiastes Bernensis tradidit. Qui cum alia quoque Varronianae doctrinae frustula quaedam servarit, etiam haec ex eodem auctore arcessita esse haud temere statuas.! Cf. Comm. Bern. ed. Usener. IIT, 86 et VI, 74. Adde Solinum 2, 11.

Servius VIL, 563. »Hunc locum umbilicum chorographi di- cunt. Est aulem 1n lalere Campaniae el. Apuliae, ubi Hirpini sunt ei habel aquas sulphureas, ideo graviores, quia ambitur silvis. Ideo autem 4bi aditus esse dicitur ànferorum, quod gravis odor iuxla accedenles necat, adeo ul viclimae circa, hunc locum ^on immolarentur, sed odore perirent ad aquam adplicatae. .Et hoc erat genus litationts. Sciendum sane Varronem?) enumerare, quot loca in ltalia sint hwiusmodi.« |antiq.rer. hum. XI, 6 Mirsch.]

, Erat autem illo loco, cuius Servius mentionem facit, aedes Mephitis, id quod Servius tacuit, Plinius II, 208 Varronem se- cutus narravit (cf. p. 0). De Mephiti autem cum Servius egerit ad Aen. VII, 84, ea quoque Varroni adiudicanda videntur.

»Mephilis proprie est lerrae pulor, qui de aquis nascitur Sulphuratis et est 4n. nemoribus gravior cx. densilale silvarum. Al Mephitin. deum. volunt Leucotheae conexum, sicut est Veneri Adonis, Dianae Virbius. Alit Mephitin Iunonem volunt, quam aérem esse consiat. Novimus aulem. pulorem non nisi ex cor- ruptione aéris nasci, sicul. eliam bonum odorem de aére àncor- rupto, ut sit Mephitis dea odoris gravissimi, 1. e. grave olentis.«?)

!) Strabo p. 239 (p.329, 19 Mein). »rác 0" 4gixívgc 10 Íegüv. Myov- ci cdfídQvpc T« Tgc Teavoonólov: x«i y«g Tv BegBegixóv. xocreéi xci Xxv9a- xóv 7:Qgi TO iepóv i9og. xaO(orere, yag Lege 0 yirnOsig «vróysiQ T0 isgmu£vov npórégoyv dgenéírge &vpo: ELwpnogc ov ion del 7téQuoxonOv rág End écsuc, Érouuog ubsveaOc.«

?) Scil. Reatinum. Cf. Kettner, varr. Stud. p. 21.

3) Verba »ali Mephitin. — Virbium« ipsa quoque Varroniana sint necne, in dubio relinquo. Pro certo non nisi priora ilh restituere ausim.

— 10 —

Dixit autem Servius VII, 563 enumerare Varronem »quot loca in. Italia sint. huiusmodi.«

Quod cum ita sit, ceteros quoque Servii adnotationes, ubi de eiusmodi regionibus loquitur, ad eundem auctorem re- ferre licet.

Ac primum quidem similis locus erat ad Soractem montem. De quo Servius ad Aen. XI, 785: »Soractis mons est Hirpinorum in. Flaminia, conlocatus. In hoc aulem monte cum aliquando Dti patri sacrum persolveretur — nam [diis] manibus consecratus est — gubito venientes lupi exta [de igmi] rapuerunt. Quos cum diu [pastores] sequerentur, delati sunt ad quandam speluncam, ha- litum ex se pestiferum ematteniem, adeo wt 1uxia slantes necaret : [et] exinde est orta pestilentia, quia fuerant lupos secuti. De qua responsum est posse eam sedari, sí lupos imilarentur, 1. e. de raplio wvierent. Quod posiquam factum est, dicli sunt 1psi populi Hirpi Sorami: nam lupi Sabinorum lingua vocantur hirpi.) Sorami vero a Dite: nam Ditis pater Soranus vocatur : quasi lupi Ditis patris.«?)

Àc re vera Varronem de hoc monte dixisse Plinius auetor est.

Plin. 31, 27. »Necari aquis Theopompus et in Thracia apud Cychros dicit, Lycos in. Leontinis tertio die quam quis biberit, Varro ad Soracten 4n fonte, cuius sit latitudo IV pedum. Sole oriente eum exundare ferventi similem, aves, quae degustaverint, iuxta mor(uas 1acere.« [l. XI, fr. 9. Mirsch.]

Cf. Plin. II, 207/8, qui locus, etsi Varronis nomen tacetur,

Cf. p. 71, 6. Tamen ea quoque, quae de Iunone-Mephiti Servius ad- didit, Varronem resipiunt, quem Iunonem aérem esse docuisse scimus. (Aug. IV, 10 init, Arnob. III, 30.)

1) Cf. Paul. p. 106, 1.

?) In verbis »i. e. de rapto viverent« scholiastae doctrinam Iordanus (krit. Beitr. zur Gesch. d. lat. Sprache p. 163) recte agnovit. Quae de sensu eorum disseruit vir doctissimus, ea, quamvis videantur veri similia, probare impedior verbis »de igni«, quae cur adiecisset interpolator, lordanus non explicavit, Equidem putaverim interpolatorem legisse in fonte suo — scil. eodem vel simili atque is, quem genuinus Servius expressit — suasisse oraculum, ut ili lupos imitarentur, i. e. ipsi quoque ignes transilirent. Quem ritum ea in regione exstitisse constat.

— "1 —

ad huius auctoritatem sine dubio revocandus est coll. 31, 27.") De agro Puteolano, cuius Plinius ibi meminit, cf. del. L. V, 25, Fest. p. 218a, 2.

Plin. VII, 19. »Haud procul urbe Roma 4n Faliscorum agro familiae sunt paucae, quae vocanlur Hirpi. Hae sacrificio annuo, quod fit ad montem Soractem Apollini, super ambustam ligni siruem ambulantes non aduruntur ei ob id perpetuo senatus con- sulto militiae omniumque aliorum munerum vacationem habent.«?)

Praeterea conferenda sunt, quae Servius ad Aen. XI, 787 rettulit Varroniana. » Varro, ubique expugnator religionis, att, cum quoddam medicamentum describeret, wt solent Hirpini?), qui ambulaturi per ignes medicamento plantas lin- gunt.«?)

Simili modo mortifer erat lacus Ávernus. De quo Servius ad Aen.IIT, 442?) haec prodit: »Lacus ante silvarum densitate sic ambiebatur, ut exhalans inde per angustias aquae sulphureae odor gravissimus supervolanies aves necarel: unde Avernus dic- ius quasi "Aopvog.«8)

') Cf. Varronem apud Isidorum XIV, 9, 2 (— 1. XI, 7 Mirsch). Quem locum e Plinio Servioque compilatum esse dubito an non recte Kettnerus (varronische Studien p. 20) sibi persuaserit. Quamquam ipsas antiquitates Isidorum legisse ne ego quidem credo. Fortasse, ut Kettnerus p.21 coniecit, uberius scholion ad VII, 568 patri praesto fuit.

?^) Quod apud Plinium Apollo, apud Servium Dispater commemoratur, inde cave ex alio auctore Servii atque Plinii verba manasse elicias. Nam in Vergilii quoque versu, quem scholiastes his verbis illustravit (XI, 785), Apollo nominatur. Itaque Servius omnino non potuit Vergilii versum commentatus dicere de Dite patre, nisi eadem putari ea numina in fonte $uo invenisset.

3) »Hirpi« Salmasius coniecit.

3) Ea quidem ex alio Varronis opere atque cetera sumpta videntur (disciplinarum lib. de medicina?).

5) Cf. Serv. ad Aen. III, 386; VI, 202.

*j Notanda est verborum similitudo, quae intercedit inter Serv. VII, 84, VII, 563, III, 442.

III, 442. »silvarum densitate sic ambiebatur.«

VII, 568. »graviores quia ambitur silvis.«

VII, 84. »gravior ex densitate silvarum.«

Quodsi quis miratur Varronem uno quoque loco iisdem verbis usum esse,

— 19 —

Quae item Varroniana esse cum ratiocinatione supra ex- posita probatur tum firmatur a Plinio.

Plin. 31, 21. »Coelius (tradit) apud nos in Averno. etiam folia subsidere, Varro aves, quae advolaverint, emort.«!)

Breviter ea compleetamur, quae adhue nobis apparuerunt:

1) Servius plerumque in iis, quae de Italia scholiis inse- ruit, Varronis vestigia pressit.

2) Saepius his locis consentit cum Plinio et Festo Paulove.

Jam vero eorum meminerimus, quae Reitzensteinius rec- tissime disputavit de Varrone Plinii et Verrii in rebus cho- rographicis auctore. Qui l.l. p. 536 posuit haec: |

»Da für Plimws eme weitgehende, für Verrius eine aus- schliessliche Benulzung der antiquitates wenigsten wahrscheinlich ist, so haben wir, wenn sich eine beiden gemeinsame Quelle nach- weisen lüssl, em Recht, das genannte Werk als dieselbe zu betrachten.«?)

Quid vero? Servium postquam Varronianae doctrinae cho- rographicae non minus arte quam Plinium Verriumque se ad- plicasse optimeque haud paucis locis congruere cum illis cogno- vimus, num audacius agere videmur, si idem, quod Reitzen- steinius de Verrio ac Plinio nobis persuasit, in Servium quoque. cadere statuimus? Minime, credo: immo aliter vix explicari poterit consensus inter Varronem, Servium, Plinium, Verrium.

Hac autem sententia probata duas res lucramur. Nam primum quidem ea quaestio, quam supra (p. 64) reposuimus,

id hoc modo explieaverim: dixit ille de Italiae locis mortiferis. Itaque certe prius exposuit, quae esset natura omnium harum regionum, tum sin- gulos locos enumeravit. Servius autem sive is, qui Servio Varronianam memoriam suppeditavit, ad unum quemque locum ea exscripsit, quae ille de omnibus praemiserat.

!) Cf. Strabo p. 244 (p.336, 6 Mein). »zgocsuvsOevov 0" ol. Ztiyopio: x«i Tovg OQvtig ToUg Ünegnuerelg yivoutvovg x«reníntéav eig TO UÓoQ qe Qouévovg UTO TOV &vaqégoutrav &£éouv, xen o er TOig IHlàovtoíoig.«

?) Iam prelo traditus erat hie libellus, cum in Scehwederi disserta- tionem de Plinio ac Mela (Philolog. tom. 46, p. 276 sqq.) incidi. Itaque cum pluribus de illa dicere non liceat, hoc loco saltem addo virum doctum mihi non probasse, quae contra Reitzensteinii sententiam disputavit.

— 1438 —

nune iam solvitur: omnia enim haec ex antiquitatum libris de locis deprompta esse e consensu cum Verrio et Plinio colli- gitur.) Tum vero nune alios quoque locos quosdam Servii, qui eodem pertinent, etsi Varronis nomen neque apud Servium neque alibi laudatur de iis rebus, dummodo concinant cum Verrio et Plinio sive cum solo Verrio ?), Varroni reddere licet.

Atque hos locos propter illorum consensum Varronianos esse conicio.

Formias quasi Hormias itemque Faliscos ab Haleso h littera in f mutata dietas esse Servius VII, 695 narrat.?) »Fa- liscos Halesus condidit. H1 autem, 4àmmutato H àn F, Falisc dicli sunt, sicut. febris dicitur quae ante hebris dicebatur, For- miae quae Hormiae fuerunt, ànó -Zc ópuZe: mam posteritas in multis nominibus F pro H posuit. Iustos autem dic Faliscos, quia populus Romanus missis decem viris ab àpsis dura fetialia el nonnulla supplementa XII tabularum accepil, quas habuerat ab Atheniensibus.«*)

Idem vero Formiarum veriloquium et apud Plinium et apud Paulum invenimus.

Plin. III, 59. »Oppidum Formiae Hormiae dictum.«

1) Cf. Reitzenstein. l.l. Qui suo iure reiecit Oehmicheni sententiam.

Oehmichen, de M. Varrone et Isidoro Characeno C. Plinii in libris chorographicis auctt. primariis. Lips. 1873. — Idem, plin. Stud. Erlang. 1880. p.27; 47.

?) Ex unius Plinii cum Servio consensu Varronem communem utrius- que fontem fuisse concludere non licet, quod Catonis quoque memoria, etsi multo rarior, apud utrumque obvia est: itaque cum hic quoque dixerit de Italiae oppidis, tales res et ad eum scriptorem redire possunt. Verrium contra e Catone talia non hausisse Reitzensteinius p. 5835, 2 recte pro- nuntiavit.

3) Eadem verba iam Kiesslingius (p. 39) aliis rationibus ductus — contulit enim Dion. I, 21 et Io. Lyd. fragm. Caseol. init. — Varrone non indigna esse censuit.

1j Aliter febris vocem in sat. Menipp.Varro explicavit (fr. 38 Buecheler). Itaque aut 8lio in libro aliud veriloquium posuit aut Servius verba »febris — hebris dicebatur« ex alio fonte addidit Varronianis.

Faliscos ab Haleso dictos esse Ovidius quoque refert (fast. IV, 73; am. III, 13, 31).

— 44 —

Paul. p. 83, 9. »Formiae oppidum appellatur ex Graeco, velut Hormiae, quod circa id crebrae stationes tutaeque erant, unde proficiscebanlur navigaturi.«!)

Faliscorum nomen eadem ratione atque Servius Solinus ex- plicavit (2, 7).?)

Quod in eodem Servii scholio legimus »'escenninwum oppi- dum est, ubi nuplialia 4nvenia suni carmina«, Paulus quoque p. 85,18 praeter alteram versuum Fescenninorum explieatio- nem e Festo excerpsit.

Serv. VII, 684. »Sabinorum lingua saxa hernae vocantur. Quidam dux magnus (9?) Sabinos de suis locis elicuit et. habi- lare secum fecil in. saxosis montibus: unde dicla, sunt. Hernica loca et populi Hernict.«

Quibuscum conferas Paul. p. 100, 15. » Hernici dicti a saxis, quae Marsi hernas?) dicunt.«*) Cf. schol. Veron. VIT, 683.

Ad Serv. VII, 799 cf. Plin. III, 59, Paul. p. 22. [Reitzenstein. l. l. p. 537.]

Serv. VII, 799. »Circaeumque iugum] circa. hunc. tractum Campaniae colebalur puer Iuppiler, qui Ánzyrus dicebatur, quasi dvso $upoU, 4. e. sine novacula, quia barbam nunquam rasisset, el Iuno virgo, quae Feronia dicebatur.?) Est autem fons 4n Cam-

!) Cf. Strabo p. 283 (p.820, 28 M). »iEgc 08 deoguícs jdaxovixóv xríaue egriv, Opguía, Àeyóuerov noóregov Oud TO &PDoQuov.«

?) Eadem explicatio Catoni videtur placuisse. Cf. Plin. III, 51.

3) »hernas«, non »herna« — id quod codd. exhibent — scribendum puto, cum in illa forma consentiant et Servius et scholiastes Veronensis.

3) Quod alter Marsis, alter Sabinis tribuit illam vocem, utrumque ex- stitisse in fonte ab iis expresso putaverim: dixit Varro, ni fallor, verbum illud in usu fuisse apud Sabinos Marsosque, cum hi a Sabinis originem deduxissent. Similiter Servius a Sabinis (XI, 785), Paulus (p. 106, 1) a Sam- nitibus hirpum vocari lupum tradiderunt, uterque sine dubio Varronem secutus. Cf. p. 70. Verrium ibi ex illo pendere eo probatur, quod tan- tum non omnia, quae apud eum pertinent ad ver dacrum, e Varronis, libris exscripta videntur. Of. Fest. p. 321a, 18, Paul. p. 379, 11 et Dionys. I, 16 (Kiessling. p. 38), Paul. p. 212, 12 et Plin. III, 110. — Ceterum nescio an recte Burmannus »Marsus« pro »magnus« apud Serv. VII, 684 coniecerit.

5) De Feronia dea Terracinae culta cf. Varronem apud interpolatorem Servii VIII, 564.

— 4.45 —

pamia iuxla Terracinam, quae aliquando Amzur est dicta.«

Plin. III, 59. » Terracina oppidum lingua Volscorum Anzur dictum.«

.. Paul. p. 22, 11. »Anzur vocabatur, quae nunc Terracina di-

citur Vulscae gentis, sicul ait Ennius: Vulsculus perdidit Anzur.«

Fortasse haec praeterea Servii propter consensum, qui intercedit inter ipsum et Solinum 9), Varroni vindicanda sunt.

Serv. III, 402. » Petilia dicta vel àxó co? n£caoóa:, 1. e. volare, quod caplialo augurio est condita, vel quod post relictum Ilium, quo ducebatur a Graecis, eam pelwit civitatem (Philoctetes.) — — Hic poslea — — sibi parvam Petiliam in. Calabriae par- libus. fecit.«

Cf. Solin.2,10. » Notum est a Philoctete Petiliam constitutam.«?)

Solinum ibi Varronem sequi vel eo intellegitur, quod in iis, quae praecedunt de Praeneste oppido, laudatur Zenodotus.?) Hunc autem auctorem & Varrone accitum fuisse eiusque per libros illius memoriam et ad Plutarchum et ad Dionysium per- venisse nono dissertationis capite perspeximus: qua re So- linum quoque eius mentionem ab eodem scriptore accepisse veri simile est. Accedit, quod ne altera quidem fabula a So- lino relata Varronianum colorem non prae se fert. Cf. Varro- nem apud scholiastam Veronens. VIT, 681.)

!) Satis enim Reitzensteinius p. 548 docuit »dass Solin auch noch durch andre Vermiltlung als die des Plinius oder Mela die antiquitates Varros J'ür seine chorographischen Partien benutzt hat.« Nos quoque in iis, quae praecedunt, duobus locis Varroniana apud Solinum deprehendimus, quae neque e Plinio neque e Mela petita sunt (2, 7; 2, 11). Cf. p. 69 et 74.

?) Cf. Strabo p. 254 (348, 98 M). »xrícue 0" ieri duoxrgrov qwvyóv- roc Tyv MiAiBowy x«r& Grícip.« Sane alia de causa secundum Strabonem Philoctetes patria cessit.

Cato apud Interpol. Serv. IIT, 402a Philoctete Petiliam conditam esse negavit.

3) Solin. 2, 9. »Praeneste, ut Zenodotus, a Praeneste Ulizis nepote Latini filio; ut Praenestini sonant libri, a Caeculo, quem iuxta ignes for- luitos invenerunt, ut fama est, Digidiorum 80r'0res.«

*) Cf. Paul. quoque p.44, 7, Servius ad Aen. VII, 681 recedit à,

— "6 —

In adnotationibus Strabonis nonnullos locos hic illic ad- scripsimus. .Àc mira quaedam similitudo exstitit atque emi- nuit inter geographum scriptoresque, quos dixi Varronianos. Sed cum inter Strabonis auctores Varronem non fuisse con- stet!) eorum concentus explicari non potest, nisi statuimus et Strabonem et Varronem ex uno eodemque fonte hausisse ea, quibus concinunt. Itaque iam quaerendum est, quis fuerit communis ille utriusque auctor.

Tyrrhenum Lydumque fratres de Lydorum regno sortitos alterum in patria remansisse, alterum in Italiam profectum esse Varro et Strabo narraverunt (cf. p. G7) Idem autem praeter Servium Tertullianus exscripsit e Varrone (p. 37), sed ille quidem non hunc solum, sed etiam eum auctorem laudavit, quem ipse Varro videtur expressisse et citasse — Timaeum. Atque plane eandem fabulam Tzetzes quoque tradidit. Qui ad Lycophr. 1351 haecexhibet?): » Tupaz voc xai /luó0g Acuoc naiósc 7,0av, coU /[luücy Bactiéwe. Àruo0 0& xacaavóvcos vv Jluófay T0q70y zt&t0taig éneu«pavro mapyyop&ty $aucobg, Sgeupóvcse agaíoae xai üdavcpaydAouc x&l Aotnràg maGt0tàg. «e OS meptysvíoÓat. cT00 xaxoÜ mata; ox 7óbvavco, Otat«psÜZyrsc &ic 050 xpícet vo0 maTpóec xÀnpoDytat, Docs

jJ

vobg piv néwsty dv Zu0íq, vog Ó'dna(petw sig dmouxíav?). nsoóv- vog O0 ixl Tuporvüv ToU xàÀ$pou c/c dmouxíag, cÓv coi; psv a0co0 ánatpst npóe TcaÀía» xal xacanoAsuácag vg vov ixsios xal z&- puysvópsvos xal vuxjgae Bacusóst ce vywopas xa) Tuparvíay vabtrv &xdÀsosvy.«

Apparet igitur veterem scholiastam a Tzetze expressum

Solino: quippe qui inventum esse Caeculum a Digidiorum sororibus, non unius ex iis filium fuisse narraverit. De Catonis relatione cf. Iordanum p. XLIII.

') Oehmichenus (plin. Stud. p. 58 sqq.), ut Agrippam non esse choro- graphum a Strabone laudatum satis docuit, ita non demonstravit Varro- nem esse illum auctorem anonymum. Cf. Gruppe, phil Wochenschrift. 1881, p. 110.

?) Ed. Chr. G. Mueller. Lips. 1811.

3) Tzetzes quoque filios Atyos sortitos esse narravit, non patrem Tyrrhenumque, ut Herodotus prodidit. Of. p. 37, 83.

Timaeo ibi usum esse, etsi non, ut alibi, laudavit eius nomen. Quod saepius usu venire Muellenhoffius (deutsche Altertums- kunde I, p. 434) monuit. Neque hoc uno loco ea, quae Varroni vindicavimus, apud Lycophronis scholiastam occurrunt. Nam primum quidem fabula de Diomediis avibus, quam apud Var- ronem et Strabonem invenimus (p. 65 sqq.), eodem modo apud Tzetzem ad Lycophr. 603 obvia est.) Quem locum cum iam Muellenhoffius p. 434 e Timaeo manasse sibi persuasisset, Stra- bonem quoque e Siculo auctore ea arcessivisse Hunrathius (Quellen Strabos im 6. Buch. Cassel. 1879, p. 31) evicit. Varro- nem autem, qui prorsus facit cum geographo, eidem auctori hac in re se addixisse in promptu est?)

Praeterea Baiarum nomen eodem modo, quo Varro et Strabo (cf. p. 65), Tzetzes explicavit?): quorum propter consensum eam quoque rem e Timaeo repetitam esse contendo, praesertim cum Strabo l.l. optime conveniat cum Diodoro.

!) Paulo magis etiam quam Strabo Lycophronis scholiastes congruit cum Varrone, cum ipse quoque, ut Serv. VIII, 9 Diomedem ideo domo cessisse dixerit, quod ira Veneris a se vulneratae uxorem turpiter vivere invenisset. Quod Tzetzes & Dauno, Serv. XI, 27] ab Illyriis Diomedem occisum esse tradit, non discrepant inter se: Daunum enim Illyrium fuisse Paul. p. 69, 1 docuit. Praeter Tzetzem cf. ipsum Lycophronem, qui haud dubie eundem fontem atque scholiastes ibi secutus est.

?*) Plin. IIT, 104 Hunrathius p. 15 sq. ad Artemidorum rettuht. Sed cum illum ex eodem fonte atque Verrium et Servium — hos scriptores Hunrathius omnino neglexit — prodiisse supra cognoverimus, vix dubitari poterit, quin Varronem ibi Plinius quoque expilarit. Apparet autem ex unius Plinii et Strabonis consensu hunc Timaeo, illum Varroni sua debere concludi non posse, immo ea, quae non nisi apud unum Plinium congruunt cum Strabonianis, ad Artemidorum referenda esse Hunrathius recte mo- nuit. Aliter vero res se habet cum iis, quae et apud Verrium, Servium aliosque Varronis expilatores inveniuntur, a quibus Artemidorum in usum vocatum esse nullo indicio comprobatur. Itemque inde, quod praeter Pli. nium apud neminem illorum Artemidorus commemoratur, eum non ab ipso Varrone exscriptum esse concludo.

3) Ad Lycophr. 694. »'0 Beioc ovrog zvfigrgtnüe 9v Odvcotwge, óc t Aevijgeg &rnéq negl Xixtiíey: dq. "ob qaos xÀigOgves Beteg tig rvuoovg x«i 7ztóÀtig xci 10v Bezov. jaucve n«oi 15v x1 IicÀ(av " Aogriw.« Idem apud ipsum

Lycophr. v. 694.

Strabo V, 944 (p. 335, 20 M). Diod. IV, 22 (ed. Vogel). »raig; 08 Baíatg ouvez?e Ó cs

Aoxpiyog xóÀzoe xal &vróg voÓToU

ó "Aopyoec zsppóvngov moy TV »x&itat u&v o0y 5, Àíuvr uecasb

ànoAoufavousvpy péypi Mionvoo | MiavoU xal dixatapzsíuy. — —

yóv dzàó TZc psra$0 Kopye xai

a0T0U. — — — — é&póÜsvov

0 ot mpà 7uov éy TQ "Aópwo và | noDoAoyoDo: 08 có uà» mala»

nepl civ véxuiay civ Üpgpuxiv: xa) | yeysva8at vexvopavretoy mpg

0j xai vexuopavcetoy tgTOpOUOty | GOTj, O TOi; DOTEDOV 7pÓVOte xa-

$yraDÜa rysvícÜa. xal Ü0vcoéa | caÀsAóoÓ8ot caatv.

sig roUT dgix£alat. 245 (p. 331,

11, M). 6 à ^oxpivog xóÀmoc dyansntapuéyre ài te Aíjnvne

nÀaróvecat pízp. Bav, yoypatt | eie cv 8dÀaccav, cóv HpaxàA£a ÀA£-

etpyópsvoe nó Tie $$w ÜaÀác- | yerat vv này £xpouy àyy dat, cy

tze ÓxraccTaÓÍq có UJjxog, nÀácoe | O ó00v T7v vüv obGav napá& Oá-

02 &paÉtco0 mÀavsíag, 0 qaot) | Àacrav xacaaxsudocat, t,» dn. exst-

Tlpaxàéa 0a, «00 vàc [o0c £Àa0- | vou. xaAoupévzv "Ilpaxàzíav.« !)

voyra vàc lypuóvou.«

Quae de Averno lacu e Varrone et Strabone supra (p. 71 Sq.) adtulimus, ea Timaeum narrasse ac reiecisse Ántigonus c. 152 (cf. mir. ausc. 102) tradidit (— Tim. fr. 17 Mueller.)?)

Item fortasse Circen deam in monte Circaeo habitasse e Timaeo Strabo et Varro didicerunt. Cf. cum locis supra ad- notatis (p. 64) Tzetzes ad Lyc. 1276 et Diodor. IV, 45, 5.?) Quamquam Varro quidem e Cn. Gellio quoque hanc rem haurire potuit. Cf. Solin. 2, 28.)

') Cf. Lycophron. 694 sqq. Bethe, quaest. Diodoreae Gotting. 1887.

p. 394 ?) Cf. Muellenhoff. p. 439. Hunrath. p. 32, adn.

*) Luculentissime ibi Diodorus duplicem fontem suum indicat. »eéxme- cobo«r T5s B«ciÀeíeg x«t pév Tiwyeg TOV uv9oypcqov qvyeiv mi TOv Qx&«yóy. — — -— x«t& 0É rive TOv loroguxdv (i. e. seeundum Timaeum) Auzobour tTÓv llórvrov x«towxiGc: Te [reMeg «xgor5ouov T0 HíyQ) ToU vUv cu exeívge Kígxatov 0vouatóuevov.«

*j Si modo recte illius nomen ibi reposuerunt Kiesslingius (de Dion. ete. p. 95) et Petrus (reliq. p. COXXXXII).

"- -——

— .49 —

Servium X, 174 adferre quaedam quasi e Plinio exscripta, quae non leguntur apud naturalis historiae auctorem, p. 64, 4 monui. Haec autem sunt illa verba Plinio falso tributa: ».Ph- nius Secundus dicil, cum in alWds regionibus effossis metallis lerrae sint vacuae, apud Ilvam hoc esse mirum, quod. sublata renascuniur el rursum de 4sdem locis effodiunitur.« Quae res cam apud illum nusquam reperiatur, invenitur apud Strabonem.

Strab. V, 223 sqq. (p. 306, 31 M.) »roeo1ó ce 07 mopá- 0ofov $ viGoc &£vst xal v TàÀ Ópóyuaca dvanzÀgpoUcÓa: náÀw TQ qypo0vo cà uscaÀÀAeuÜÉvra, xaÜDánsp voóe nÀarapavág act vobg 8v Póbo xal cv 8v llípw mnécpav« etq.s.

Quid? Desideratur ea fabula apud Plinium, coniungitur illo Servii loco Plinii Varronisque memoria, inter Strabonem et Varronem saepius manifestum consensum intercedere animad- vertimus: nonne in aperto est confudisse scholiastam Plinii Varronisque verba? Qua e re non ipsos illos Servium legisse, sed citatos eos in fonte suo invenisse concludo.

Nec vero concentus inter Strabonem Varronemque explica- tur, nisi utrumque ex eodem fonte — i. e. e Timaeo — eam rem sumpsisse ponimus. Nec certissimum vestigium desideratur, quo luculenter appareat hanc fabulam — quae ipsa yeaocuAxzpav nonnihil resipit — re vera Timaeanae originis esse. Strabo enim, postquam enarravit miram illam rem, eadem hac paragrapho paucis versibus post profert haec: »sietvc 0i xarà cv Ai9aAav àv Apydioc dn cic ApyoUs, &c qaow.« Ea vero e Timaeo trans- lata esse Diodorus IV, 56, 5 (cf. 56, 3) testatur. Quod cum ita sit, illam quoque fabulam eidem auctori vindicare nullus dubito.

Omnibus autem his locis cum Strabonis Varrouisque con- sensus referendus sit ad Timaeum ab utroque expilatum, in cetera quoque, quae illis communia esse adnotavi, idem cadere conicio.

Quo magis eluceat uberius omnino Siculum illum exprimi a Varrone in libris de locis, haec addam Varroniana, quae haud dubie revocanda sunt ad eiusdem scriptoris auctoritatem.!)

') Catonem quoque usum esse Timaei libris veri non dissimile est. [M. Poreii locos, qui Graecorum doctrinam redolent, Schweglerus I, 89, 10

— 80 —

Quae de Aeoli insulis e Varrone excerpta legimus apud Servium I, 52 (cf. p. 65), eadem fére obvia sunt apud Diodorum V, * sq. Huius autem fontem Timaeum fuisse Muellenhoffius p. 449 demonstravit.!)

Servius I, 570, V, 411 de Eryce, ut p. 64 monui, Varro- nem exscripsit. Ubi haec leguntur:

[, 570. »Eryz, Veneris et. Butae filius fuit, qui occisus ab Hercule monti ex sepullura sua nomen imposuil: in. quo matris fecerat lemplum.«

V, 41ll. »Varro enun dici sub Eryce monie esse infe- cundum campum fere 1m iribus $ugeribus, in quo Eryx et Hercules dàmicaverunt.«

Eadem inveniuntur apud Diodor. IV, 23, 2. »co0 9 "Hpa- xÀéoue màÀnO:ícavrog Toig xatà tbv "Epuxa ómotg, mposxaAécaco a0zóv "Eput sig náàÀgv, utóg ov "gpoüícge xal Boóta ToU «óts fia«atÀsóovcog vÀv TómTwVy. — — — naaícag &AsipUr xal T)v y«pav dn£fgaAsv.« Quae Timaeo deberi Bethius l.l. p. 35 recte docuit. Cum ultimis Servii verbis ad I, 510 cf. Diodor. IV, 83, 1.?)

»Epuxa qaoty utóv uiv ysvíg0a. Agpoüttyc xai Boóra, Baoéws

contulit: qui ipse Siculum exprimi a Catone negavit. Idem senserunt Nie- buhrius I, 18, H. Petrus, reliq. p. CL. Cf. Iordan, prolegg. ad Cat. XXXVIII, LX.] Varro autem illius origines saepius secutus est. Nec vero inde per Catonem Timaei doctrinam ad eum propagatam esse licet concludere. Nam etsi originum auctor legit Siculi libros, certe non laudavit eius nomen. Cf. Cornel Nep. Cat. 8. Iordan p. LX. Varro igitur Timaei memoriam e Catone haurire potuit, non potuit ex illo exscribere Timaei nomen. Id vero cum legatur — ut praetermittam libros deperditos — in libro de r. r. II, 5, 3, ipsum Timaeum a Varrone adhibitum esse consentaneum est, Nec vero is compilator fuit M. Terentius Varro, qui illius libros data occasione inspiceret et excerperet, sed profecto, ut erat summae doc- trinae studiosissimus, si omnino adhibuit auctorem quendam, totum eius opus perlegit. Itaque, si quae apud Catonem invenit Timaeana, certe ex ipso quoque Timaeo eadem novit.

!) Strabo, cum p. 276 eadem refert, Polybium secutus est. Cf. Muellen- hoff. p. 450.

?) Cf. Bethe 1.1. Idem de Erycis Herculisque pugna Lycophron (Alex. 866) exhibet nec non Tzetzes ad hunc Lycophronis versum: quo vel magis ad Timaeum ea redire probatur.

— —— — —— —

—Ó—— — — a n MÀ

— $| —

vy0c dyyepíou Oó6y Ótap£opovcoc. — — — xtícau: Ó& xal nóÀw dé&óAoyoy ópovupoy abrQ, xsuuévny éní vtyoc 0dnÀo0 cónou* xacà 0b c)y dxpav tjv &v «fj nóÀet vije ugvpóc tepóv tOpócacÓa:«

Gellius XI, 1, 1 Italiae nomen àzó cóàv /raÀov, i. e. a vitulis, deduxisse Timaeum et Varronem dicit: illius. autem sententiam per hunc Gellio innotuisse ab ipso Varrone de r. r.. II, 5, 8 satis comprobatur.

Ad Varronem apud interpolatorem Servii X, 13 conferas Iordanum, prolegg. ad Catonem p. XXXVIIL. Qui Timaei doc- trinam ibi latere arbitratur.!)

Apud Strabonem Timaei vestigia non nulla exstare cogno- vimus. Quid vero? Ipsumne Timaeum inspexit geographus an ex alio quodam auctore Timaeana in usum suum convertit?

[lud quidem Hunrathius sibi persuasit. Quod quamquam

prorsus negare non ausim, tamen argumenta quaedam ad- feram, cur altera sententia — per intercessorem, etsi non omnia, tamen multa Timaei ífrustula ad Strabonem itemque ad Lycophronis scholiastam propagata esse —— magis mihi arrideat. |

Quae de Gymnesiis insulis Tzetzes ad Lycophronis Alex. 633 adscripsit, ea fere omnia e Timaeo in. illius scholia redun- dasse Muellenhoffius p. 466 exposuit. Strabonem autem ea, quae p. 167/68 habet de iisdem insulis, e Posidonio, qui ipse Timaei vestigia pressisset, deprompsisse licet vir doctis- simus (p. 462) recte statuerit, tamen alius praeterea auctor, ni fallor, Timaei memoriam geographo suppeditavit idemque Ly- cophronis scholiastae. Uterque enim praeter Timaeum (Tzetzes

') Quamquam mihi quidem non certissimum videtur Varronem quo- que, sicut ceteros, quos citavit lordanus, de Hercule cogitasse, cum scri- beret: »quae quondam a Gvaecis possessa esi.«

?) Varro quoque apud Hieronymum, comm. epist. ad Galat. II. praef. (cf. Plinium IIT, 77. Reitzenstein. p. 043) nescio an ex eodem auctore pro- fectus sit. »Insulae Aphrodisiades et. Gymnesiae, quae vocantur Baleares, nonne Graeci sermonis indicia demonstrant.« Cf. Diod. V, 17. Muellenhoff. p. 461 sqq. 6

— 89 —

].l, Strabo XIV, 654) de eadem re laudavit Arteémidorum Ephesium.

Tzetzes ad Lycophr. 633. »at 0$ lupvzoíat abcat vjGot repl v)v Toporvíay slo. Méuvgcvat 0 aozàv xal Apcepíómpog.«

Strabo p. 167 (927, 27 M.) »:&v ó& lupwoíov 7$ piv petito. £t bo mÓÀ&te, IiApav xai lloàswcíav, viv piv zpóg É« x&tp.éyry civ lloàsvycíav, civ " &cépay zpós 'óóaty. pàjxosc ài tL v5goU pxpóv GmnoÀsinoy TOV ££gxoGkev Gcaüíov, nÀdcog ài Óta.xo- aíov: Apcepíówpes Ó& Ótnáatoy stprxs xal vó nÀácoc xat vó. p7,xoc.« Cf. p. 159 (216, 20 M.).

Quid? Nonne permirum est et à geographo et a scholiasta de eadem re citari eosdem duos scriptores, Timaeum et Arte-. midorum? Artemidorum Timaei libris usum esse constat.!), Nonne igitur veri simillimum est ex Ephesio hausisse et Ly-. cophronis scholiastam et Strabonem, quae Timaeum auctorem. apud eos referunt? Quae sententia aliis Strabonis locis firmatur.

Eo in capite, quo Baiarum veriloquium Strabo protu-. liti — ad Timaeum illud redire coll. Diodoro intelleximus (p. 1). — laudatur ab illo non Timaeus, sed Artemidorus. |

Strabo p.245 (p.337, 18 M.) »Z£wer àà voUcov abtv civ Àfuvpv &vat 71v Ayspoucíay «así», "pvsuídmpog 0à abrby TÓv, "Aopyow. cTàe 0à Baíag énwvwópouc« etq. s.

Item p. 284, postquam de Diomede fabulas Strabo enarr avit. (cf. p. 77), in iis, quae sequuntur, Artemidori nomen ocenrrit.

Argyrippam a Diomede conditam esse, id quod legi- mus l.l, Artemidorum narrasse Hunrathius quoque p. 15 con-. cessit.)) Pergit autem vir doctus: »Beé Strabo freilich wird des Diomedes Wirken in Daunien nüher ausgeführt; für diese Sagen ist selbsiverstüándlich Artemidor .micht der Gewáhrs- mann.« Sed, si de oppidis à Diomede conditis egit Ephesius?),..

!) Cf. Stiehle, philolog. vol. XI, p. 239. |

?^)j Quamquam falsa ratione ductus: Varronem enim omnino neglegens ex AÁrtemidoro Plinium eas res hausisse arbitratus est. Cf. p. 77, 9.

3) Cf. Stiehle 1.1. p. 288: »Bei den wichtigeren Stádien gab er eine Dar- : Stellung ihrer Gründwung, wobei er eine gewisse Vorliebe zeigt, myth. Pérsón- lichkeiten zu Eponymen zu machen.« Ecce Timaei ingenii vestigium. :

— $839 —

cur non fabulas-quoque illas, quae pertinent ad eundem heroem, addere potuit? Pauciores profecto sunt Artemidori reliquiae quam ut tam certo affirmare liceat, quid non infuerit in illius libris. |

p. 223 quoque, ubi fabula narratur de Ilvae metallis, quam Timaeo supra (p.79) adsceripsimus, laudantur Eratosthenes et Artemidorus. Vides semper nos ad eundem auctorem re- ferri. Àn mero casu accidisse putas, ut saepius ibi potissi- mum, ubi Timaei vestigia deprehendimus, laudaretur Artemi- dorus? Veri valde dissimilem esse talem casum nemo, spero, non concedet: facilime autem ea res explicatur, si probamus sententiam supra positam.' Nec vero negaverim eo, quod his quidem locis per Artemidorum Timaei memoria ad Strabonem pervenit, non iam omnino refutari hunc ipsius quoque illius libros legisse.

Sed haec hactenus de Timaeo. Iam ad Varronem Ser- viumque revertamur iliusque doctrina qua via ex ipsius libris de locis redundarit in Vergilii interpretis scholia nunc quae- ramus.? Nec desunt indicia, quibus freti paulo certius ea de re iudicare possimus.

. - " Animum velim advertas ad Aen. VIIT, 597. »Agylla civitas est Tusciae, a, conditore [Agella] appellata, cui ex inscitia Ro- mana aliud est inditum nomen. Nam cum Homani euntes per Tusciam 4nlerrogarent Agyllinos quae diceretur. civitas, illi, ut- pole Graeci, qwid audirent. ignorantes el optimum ducentes, si prius eos salutarent, dixerunt jeips: quam salutationem Romani nomen, ctilatis esse putaverunl et detracta aspiratione eam Caere nominarunt, ut dicit Hyginus in urbibus Italicis.« Cf. Serv. X,183.

.De eodem nominis veriloquio, quod ibi Hygino Servius

!) Etenim ab Eratosthene eam fabulam prolatam esse vix credi- derim, immo eius quoque mentionem ex Artemidoro fluxisse probabile videtur coll p. 159. Nam ibi per Ephesium Eratosthenis sententiam ab illo ad- notatam atque reiectam Straboni innotuisse ex ipsius verbis cognoscimus.

?) Nam ipsum Servium Varronis libros non volvisse omnes consentiunt. Cf. Kirehner, de Servii auctt. gramm. Fleckeis. Suppl. 8, p. 585. Linke l.l. p. 9, 4.

6*

— 84 —

dedit — dzó 7»? zafpsw nominatum esse illud oppidum — Vero- nensis Vergilii scholiastes laudavit Varronem.

Schol. Veron. X, 183 (p. 108, 16 K^. »Varro putat Caere 0p- pidum Etruriae a Pelasgis,cum sitienles ànvenium flumen proximum . ab illo oppido salutassent 7aips, atque ea causa id vocabulum op- pido datum.« — Cf. interpolatorem Serv. ad Aen. X, 183... Sane ibi ab ipsis Pelasgis Caere vocatum esse Varro.refert, sed eum praeterea narrasse Agyllam, quod nomen a Pelasgis inditum: esset illi oppido, à Tuscis!) Caere appellatam .esse o Dionysius testatur.

Dionys. III, 58, 1. »zpócvepov piv» "AyoÀÀa ixaAsito llsÀaayaw a)T)w xacoxobytaV, ünó 02 Tufprvoig ysvouévw) Katpta pste- yop. a0. «

I, 20, 5. »zóÀsis moÀÀàe Tàc piv oixovupévac xal mpócspov. bó cÀy XxsÀQw, vàg Ó' a0col xacvacxsudcayvee, dixouy ot lleAaoyo! . xoi psvà cà» 'ÁAfopryísov, dv oct» 5, vs. Kopcavoy nóÀs,

"AyuAAa 0& vóv& xaAouuévy.« d

Nam eum Aboriginum urbium catalogum e Varronis anti- quitatibus exscriptum esse ipse Dionysius ], 14 dixerit, oppida ab illis una cum Pelasgis habitata ab eodem auctore eum di-. dicisse consentaneum est.) Neque quisquam, qui Varronem noverit, mirabitur duas fabulas eum ad illud veriloquium ad- notasse.?)

Vidimus igitur ea, quae e Varrone profecta esse cogno- vimus, à Servio tribui Hygino, qui librum scripsit de.situ (sive de origine) urbium Italiearum. ^ Constat autem illum Varronis studiosissimum fuisse multaque Varroniana per eum ad poste- rioris aetatis scriptores propagata esse.. Saepius enim Var- ronis Hyginique nomina coniuncta leguntur apud compi-

!') Quod »ERomani« Servius dixit pro » Tusci«, certe scholiastae errori tribuendum est. ]

?) Idem, quod Dionysius, de Agylla- Caere Plinius exhibet III, 51. Ubi ea quoque, quae praecedunt, ad Varronem redeunt. Cf. p.38. .

3) De Praenestis quoque origine duas fabulas videtur narrasse. Cf. p. 75, 3.

— 85 —

Jatores !), ita, ut illius memoriam ab Hygino eos petiisse pateat.?) Omnibus autem iis, quae de oppidis Italicis Varroniana Ser- vius scholiis suis inseruit, aptissimus locus erat in Hygini libro laudato. Itaque etsi non omnia, tamen ea, quae ad urbes per- tinent, Varronis fragmenta apud scholiastam servata per Hy- ginum lunc assecutum esse puto.) Nec vero ipsius Hygini opera Servium excerpsisse crediderim, sed id solum mihi per- suasi illum unum fuisse ex iis, qui medii intercedunt inter Varronem et Servium.

Ali autem quin iam ante Servium expilaverint Augusti libertum, nemo dubitabit. Ac recte mea quidem sententia Laemmerhirtius l l. p. 372 et 380 e Serv. VII, 678 conclusit eum ex eodem fonte hausisse Hygini doctrinam (itemque Pto- ]emaei et Catonis quoad quidem ad civitates totius orbis de- scribendas pertineret), unde scholiastes Pliniana quoque ac- cepisset, eumque fontem Vergilii quendam commentarium fuisse probabiliter coniecit. Supra autem Serv. X, 174 Plinii Varro- nisque memoriam iam in fonte suo una citatam legisse vidi- mus (p. 79), i. e, ut nune adicere licet, in commentario illo ignoti auctoris, quem posuit Laemmerhirtius p. 380.

Nec vero fabula ibi a Servio enarrata ad Hyginum referri

!) Cf. Àscon. in Pis. p. 12 K. Serv. Aen. I, 277. Interpol. VIII, 600. Macr. I, 7 (cf. p. 10). Cf. Interpol. VIII, 688 (p. 61 sq.).

3) Quod cum ita sit, per Hyginum eius modi Varroniana pervenisse ad Vergilii interpretem iam re ipsa veri simillimum est nee refutatur ea sententia, si quis improbaverit, quae disputavi de duplici fabula a Var- rone prolata.

3) Supra (p. 78, 2) e Plinii Serviique consensu Varronem utriusque fontem fuisse concludere ideo dubitavi, quod ad Catonem quoque referri posset eorum concentus. Nunc idem de Hygino valere moneo. Quem etiam a Plinio expilatum esse auctorum indices docent. Ille autem, etsi permulta e Varronis libris sibi ascivit, certe non omnia sua ex eo descripsit. Itaque fieri potuit, ut et Plinius et Servius per Hyginum quaedam acci- perent, quibus concinunt, nec vero ea deprompta e Varronis copiis. Qua re vel hac ratione e Plinii Serviique consensu de Varrone auctore quid- quam statuere vetamur. Verrium contra praeter antiquitates ullo opere usum esse, quo contineretur chorographia, Reitzensteinius 1. l. p. 535, 2 recte negavit, Nec magis.apud Solinum Hygini vestigia reperies.

— 86 —

potest: quippe qui in libro de urbibus Itálieis vix dixerit de llvae metallis. Sequitur, ut scholiastes iste.non.solmm e Hygino sumpserit Varronis memor lam, . sed i ipsius quoque. bros expresserit.) Ul

Quod cum ita sit, eos quoque Servii locos," quos cum Vax- ronis libris de locis vindicaverimus, ex Hygin libro': fluxisse nou possunt, eidem illi fonti tribuere licet, . |. :.:.- . 5^:

Quorum in numero cum ea quoque sint ,. .quae :de- Italiae regionibus pestiferis Servius tradit (cf. p..69.$qq.), &aec quo- que ad ignotum illum Laemmerhirtii auctorem referenda .sunt.

Servius autem, postquam ad Aen. VII, 563 Varronem enu- merasse eius modi locos commemoravit, .sic pergit:: »unde etium

Donatus dicit Lucaniae esse, qui describitur 7 fonus, cirea fie-

!

vium, qui Calor vocatur.« ZEN Quo e loco auctorem illum, qui omnem hanc : doctrinam chorographieam Servio suppeditaverit, Donatum.:esse satis certo effiei. mihi videtur. | . . rods sr dh i] Quo dilucidius perspiciatur, quos per rivulos Timaei Var- ronisque doctrina, de qua hoc capite disputavimus, ad.hane aetatem pervenerit, stemma, quod vocant, appono.

') Aut ex alio Varronis compilatore alia hausit. Nec vero, utrum statuamus, quidquam interest ad hanc quaestionem.

—P P 4-———

Erratum. EN 2d

p.60, 27 pro suspicor l. suspicer.

o -

/tmaeus

Drodorus

- Lycophron

Artemidorus

JBtrabo Jcholtiustes

CAorogranhia

Pliniana

Solinus

Varro

Donatus

Berbuus

lerrius

yinus

Festus

Prulus