Pfl 6111 .M7 L5

1905a Copy 1

Class _TALiii_l_

Book. .Mrl ^5 _

CopyiigktN?-

0»5tfu

CjQEXRIGRT DEPOSm

"^i^orris anU JHorgan's Hattn Series

ELECTIONS FROM LIVY

EDITED BY

HARRY EDWIN BURTON, Ph.D.

PROFESSOR OF LATIN IN DARTMOUTH COLLEGE

TEXT EDJTIOJSr

NEW YORK.:. CINCINNATI.:. CHICAGO

AMERICAN BOOK COMPANY

/

IHorris antJ Jlorgan's Hatin %cm&

SELECTIONS FROM LIVY

— Tf^^'

EDITED BY

HARRY EDWIN BURTON, Ph.D.

PROFESSOR OF LATIN IN DARTMOUTH COLLEGE

TEXT EDITION-

NEW YORK •:• CINCINNATI .-CHICAGO

AMERICAN BOOK COMPANY

Y^'

UiiftARYof CfONeRESS Two Copies ."tecaivoa

SEP. 13 1905

Oopyn«nt £.nsf^

H

f 1 ^f^ COPY 8»

^A

.Ov^

Copyright, 1905, by EDWARD P. MORRIS and MORRIS H. MORGAN.

Entered at Stationers' Hall, London.

BURTON. LIVY. TEXT.

w. p. I

TITI LIVI

AB VRBE CONDITA LIBRI PRAEFATIO

Facturusne operae pretium sim, si a primordio urbis res populi Romani perscripserim, nee satis scio nee, si sciam, dieere ausim, quippe qui eum veterem turn vulgatam esse rem videam, dum novi semper scriptores aut in rebus cer- tius aliquid adlaturos se aut scribendi arte rudem vetustatem superaturos credunt. Vtcumque erit, iuvabit tamen rerum gestarum memoriae principis terrarum populi pro virili parte et ipsum consuluisse ; et si in tanta scriptorum turba mea fama in obscuro sit, nobilitate ac magnitudine eorum me, qui nomini officient meo, consoler. Res est praeterea et inmensi operis, ut quae supra septingentesimum annum repetatur et quae ab exiguis profecta initiis eo creverit, ut iam magnitudine laboret sua ; et legentium plerisque baud dubito quin primae origines proximaque originibus minus praebitura voluptatis sint, festinantibus ad haec nova, quibus iam pridem praevalentis populi vires se ipsae con- ficiunt. Ego contra hoc quoque laboris praemium petam, ut me a conspectu malorum, quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper certe, dum prisca ilia tota mente repeto, avertam, omnis expers curae, quae scribentis animum etsi non flectere a vero, sollicitum tamen efificere posset.

Quae ante conditam condendamve urbem, poeticis magis

3

Praef.] selections FROM LIVY

decora f abulis quam incorruptis rerum gestarum monumen- tis, traduntur, ea nee adfirmare nee refellere in animo est.

7 Datur haec venia antiquitati, ut miscendo humana divinis primordia urbium augustiora f aciat ; et si cui populo licere oportet consecrare origines suas et ad deos referre auctores, ea belli gloria est populo Romano, ut, cum suum condito- risque sui parentem Martem potissimum ferat, tam et hoc gentes humanae patiantur aequo animo, quam imperium

8 patiuntur. Sed haec et his similia, utcumque animadversa aut existimata erunt, baud in magno equidem ponam dis-

9 crimine ; ad ilia mihi pro se quisque acriter intendat animum, quae vita, qui mores fuerint, per quos viros quibusque artibus domi militiaeque et partum et auctum imperium sit; labente deinde paulatim disciplina velut desidentis primo mores sequatur animo, deinde ut magis magisque lapsi sint, tum ire coeperint praecipites, donee ad haec tempora, quibus nee vitia nostra nee remedia pati

10 possumus, perventum est. Hoc illud est praecipue in cognitione rerum salubre ac frugiferum, omnis te exempli documenta in inlustri posita monumento intueri ; inde tibi tuaeque rei publicae quod imitere capias, inde foedum in-

li ceptu, foedum exitu, quod vites. Ceterum aut me amor negoti suscepti fallit aut nulla umquam res publica nee maior nee sanctior nee bonis exemplis ditior fuit, nee in quam civitatem tam serae avaritia luxuriaque inmigraverint, nee ubi tantus ac tam diu paupertati ac parsimoniae honos fuerit; adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis

12 erat. Nuper divitiae avaritiam et abundantes voluptates de- siderium per luxum atque libidinem pereundi perdendique omnia invexere. Sed querellae, ne tum quidem gratae f utu- rae, cum forsitan necessariae erunt, ab initio certe tantae

13 ordiendae rei absint ; cum bonis potius ominibus votisque

4

BOOK I [Chap, i

et precationibus deorum dearumque, si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tantum operis successus prosperos darent.

Book I

Aeneas in Italy. Alba Longa. The Founding of Rome,

I. lam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos ; duobus, Aeneae Anteno- rique, et vetusti iure hospiti et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerunt, omne ius belli Achivos abstinuisse. Casibus deinde variis Antenorem cum multi- tudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem rege Pylaemene ad Troiam amisso quaerebant, venisse in intimum maris Hadriatici sinum, Euganeisque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Enetos Troia- nosque eas tenuisse terras. Et in quem primum egressi sunt locum Troia vocatur, pagoque inde Troiano nomen est; gens universa Veneti appellati. Aeneam ab simili clade domo profugum, sed ad maiora rerum initia ducenti- bus fatis, primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quaerentem sedes delatum, ab Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. Troia et huic loco nomen est. Ibi egressi Troiani, ut quibus ab inmenso prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui tum ea tenebant loca, ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris con- currunt. Duplex inde f ama est : alii proelio victum Latinum pacem cum Aenea, deinde adfinitatem iunxisse tradunt ; alii, cum instructae acies constitissent, priusquam signa canerent, processisse Latinum inter prim ores ducemque

5

Chap, i, 2] SELECTIONS FROM LIVY

advenarum evocasse ad conloquium ; perciinctatum deinde, qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo quidve

8' quaerentes in agrum Laurentem exissent, postquam audierit multitudinem Troianos esse, ducem Aeneam, filium Anchi- sae et Veneris, cremata patria domo profugos sedem con- dendaeque urbi locum quaerere, et nobilitatem admiratum gentis virique et animum vel bello vel paci paratum, dextra

9 data, fidem futurae amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter duces, inter exercitus salutationem f actam ; Aeneam apud Latinum fuisse in hospitio. Ibi Latinum apud penates deos domesticum publico adiunxisse foedus, filia Aeneae in

10 matrimonium data. Ea res utique Troianis spem adfirmat

11 tandem stabili certaque sede finiendi erroris. Oppidum con- dunt ; Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. Brevi stirpis quoque virilis ex novo matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen.

1 2. Bello deinde Aborigines Troianique petiti. Turnus, rex Rutulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Aeneae f uerat, praelatum sibi advenam aegre patiens, simul Aeneae

2 Latinoque bellum intulerat. Neutra acies laeta ex eo certa- mine abiit ; victi Rutuli, victores Aborigines Troianique

3 ducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutulique diffisi rebus ad florentes opes Etruscorum Mezentiumque, regem eorum, confugiunt, qui Caere, opulento tum oppido, imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis, et tum nimio plus quam satis tutum esset accolis rem Troianam crescere ratus, baud gravatim socia arma Rutulis iunxit.

4 Aeneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi conciliaret nee sub eodem iure solum sed etiam nomine

5 omnes essent. Latinos utramque gentem appellavit. Nee deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aeneam cessere. Fretusque his animis coalescentium in dies

6

BOOK I [Chap. 2, 3

magis duorum populorum Aeneas, quamquam tanta opibus Etruria erat, ut iam non terras solum sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum • fama nominis sui inplesset, tamen, cum moenibus bellum propulsare posset, in aciem copias eduxit. Secundum 6 inde proelium Latinis, Aeneae etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs est, quemcumque eum dici ius fasque est, super Numicum fluvium; lovem Indigetem appellant.

3. Nondum maturus imperio Ascanius, Aeneae filius, i erat ; tamen id imperium ei ad puberem aetatem incolume mansit. Tantisper tutela muliebri, tanta indoles in Lavinia erat, res Latina et regnum avitum paternumque puero stetit. Haud ambigam — quis enim rem tam veterem pro 2 certo adfirmet.'^ — hicine fuerit Ascanius, an maior quam hie, Creusa matre Ilio incolumi natus comesque inde pa- ternae fugae, quem lulum eundem lulia gens auctorem nominis sui nuncupat. Is Ascanius, ubicumque et quacum- 3 que matre genitus — certe natum Aenea constat — abun- dante Lavini multitudine florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam urbem matri seu novercae reliquit, novam ipse aliam sub Albano monte condidit, quae ab situ porrectae in dorso urbis Longa Alba appellata.

Inter Lavinium et Albam Longam coloniam deductam 4 triginta ferme interfuere anni. Tantum tamen opes creve- rant, maxime f usis Etruscis, ut ne morte quidem Aeneae nee deinde inter muliebrem tutelam rudimentumque primum puerilis regni movere arma aut Mezentius Etruscique aut ulli alii accolae ausi sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis 5 Latinisque fluvius Albula, quem nunc Tiberim vocant, finis esset. Silvius deinde regnat, Ascani filius, casu quodam in 6 silvis natus. Is Aeneam Silvium creat ; is deinde Latinum 7

7

Chap. 3, 4] SELECTIONS FROM LIVY

Silvium. Ab eo coloniae aliquot deductae, Prisci Latini ap-

8 pellati. Mansit Silviis postea omnibus cognomen, qui Albae *regnaverunt. Latino Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys,

Capye Capetus, Capeto Tiberinus, qui in traiectu Albulae amnis submersus celebre ad posteros nomen flumini dedit.

9 Agrippa inde, Tiberini filius, post Agrippam Romulus Sil- vius, a patre accepto imperio, regnat. Aventino fulmine ipse ictus regnum per manus tradidit. Is sepultus in eo colle qui nunc pars Romanae est urbis cognomen colli fecit.

10 Proca deinde regnat. Is Numitorem atque Amulium pro- creat; Numitori, qui stirpis maxim us erat, regnum vetus- tum Silviae gentis legat Plus tamen vis potuit quam voluntas patris aut verecundia aetatis. Pulso fratre Amu-

11 lius regnat. Addit sceleri scelus; stirpem fratris virilem interimit, fratris filiae Reae Silviae per speciem honoris, cum Vestalem eam legisset, perpetua virginitate spem

^ partus adimit.

*i 4. Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis ma-

2 ximique secundum deorum opes imperi principium. Vi con- pressa Vestalis cum geminum partum edidisset, sen ita rata, seu quia deus auctor culpae honestior erat, Martem incertae

3 stirpis patrem nuncupat. Sed nee dii nee homines aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia vindicant ; sacerdos vincta in custodiam datur, pueros in profluentem aquam mitti iubet.

4 Forte quadam divinitus super ripas Tiberis effusus leni- bus stagnis nee adiri usquam ad iusti cursum poterat amnis, et posse quamvis languida mergi aqua infantes spem feren-

5 tibus dabat. Ita velut defuncti regis imperio, in proxima eluvie, ubi nunc ficus Ruminalis est — Romularem vocatam

6 f erunt — pueros exponunt. Vastae tum in his locis solitu- dines erant. Tenet f ama, cum fluitantem alveum, quo expo-

8

BOOK I [Chap. 4, 5

siti erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus qui circa sunt ad puerilem vagitum cursum flexisse; earn submissas infantibus adeo mitem praebuisse mammas, ut lingua lambentem pueros magister regii pecoris invenerit — Faustulo fuisse nomen ferunt — ; ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos. Sunt qui Larentiam vulgato corpore lupam inter pastores vocatam putent ; inde locum f abulae ac miraculo datum.

Ita geniti itaque educati, cum primum adolevit aetas, nee in stabulis nee ad pecora segnes, venando peragrare saltus. Hinc robore corporibus animisque sumpto iam non feras tantum subsistere, sed in latrones praeda onustos impetus facere, pastoribusque rapta dividere, et cum his, crescente in dies grege iuvenum, seria ac iocos celebrare.

5. Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse ludi- crum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium, dein Palatium montem appellatum. Ibi Euandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne adlatum ex Arcadia instituisse, ut nudi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per lusum atque lasciviam cur- rerent, quem Romani deinde vocaverunt Inuum. Huic de- ditis ludicro, cum sollemne notum esset, insidiatos ob iram praedae amissae latrones, cum Romulus vi se defendisset, Remum cepisse, captum regi Amulio tradidisse ultro accu- santes. Crimini maxime dabant in Numitoris agros ab iis im- petus fieri ; inde eos collecta iuvenum manu hostilem in modum praedas agere. Sic Numitori ad supplicium Remus deditur.

Iam inde ab initio Faustulo spes fuerat regiam stirpem apud se educari ; nam et expositos iussu regis infantes scie- bat, et tempus quo ipse eos sustulisset ad id ipsum con- gruere ; sed rem inmaturam nisi aut per occasionem aut per necessitatem aperire noluerat. Necessitas prior venit ;

Chap. 5, 6] SELECTIONS PROM LIVY

ita metu subactus Romulo rem aperit. Forte et Numitori, .cum in custodia Remum haberet audissetque geminos esse fratres, conparando et aetatem eorum et ipsam minime servilem indolem, tetigerat animum memoria nepotum ; sciscitandoque eodem pervenit, ut baud procul esset, quin 7 Remum agnosceret Ita undique regi dolus nectitur. Romu- lus non cum globo iuvenum — nee enim erat ad vim aper- tam par — , sed aliis alio itinere iussis certo tempore ad regiam venire pastoribus ad regem impetum facit, et a domo Numitoris alia conparata manu adiuvat Remus. Ita regem obtruncant.

1 6. Numitor inter primum tumultum hostis invasisse ur- bem atque adortos regiam dictitans, cum pubem Albanam in ^cem praesidio armisque obtinendam avocasset, post- quam iuvenes perpetrata caede pergere ad se gratulantes vidit, extemplo advocato concilio scelus in se fratris, origi- nem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, cae-

2 dem deinceps tyranni seque eius auctorem ostendit. Iuvenes per mediam contionem agmine ingressi cum avum regem salutassent, secuta ex omni multitudine consentiens vox ratum nomen imperiumque regi efficit.

3 Ita Numitori Albana re permissa, Romulum Remumque cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. Et supererat multitudo Albanorum Lati- norumque ; ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem facerent parvam Albam, parvum Lavinium

4 prae ea urbe quae conderetur fore. Intervenit deinde his cogitationibus avitum malum, regni cupido, atque inde foe- dum certamen, coortum a satis miti principio. Quoniam gemini essent nee aetatis verecundia discrimen facere posset, ut dii, quorum tutelae ea loca essent, auguriis lege- rent, qui nomen novae urbi daret, qui conditam imperio

10

BOOK I [Chap. 6, 7, i6

regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugu- randum templa capiunt.

7. Priori Remo augurium venisse fertur, sex vultures, i iamque nuntiato augurio cum duplex numerus Romulo se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutaverat ; tempore illi praecepto, at hi numero avium regnum trahe- bant. Inde cum altercatione congressi certamine irarum ad 2 caedem vertuntur ; ibi in turba ictus Remus cecidit. Vulga- tior fama est ludibrio fratris Remum novos transiluisse muros ; inde ab irato Romulo, cum verbis quoque increpi- tans adiecisset " sic deinde quicumque alius transiliet moe- nia mea," interfectum. Ita solus potitus imperio Romulus; 3 condita urbs conditoris nomine appellata. 753

The Deification of Romichis

16. His inmortalibus editis operibus, cum ad exercitum i recensendum contionem in campo ad Caprae paludem ha- 716 beret, subito coorta tempestas cum magno fragore tonitri- busque tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum eius contioni abstulerit; nee deinde in terris Romulus fuit. Romana pubes sedato tandem pavore, postquam ex tam 2 turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi vacuam se- dem regiam vidit, etsi satis credebat patribus, qui proximi steterant, sublimem raptum procella, tamen velut orbitatis metu icta maestum aUquamdiu silentium obtinuit. Deinde a 3 paucis initio facto deum deo natum, regem parentemque urbis Romanae, salvere universi Romulum iubent ; pacem preci- bus exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet progeniem. Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerp- 4 tum regem patrum manibus taciti arguerent — manavit enim haec quoque sed perobscura fama — ; illam alteram admiratio viri et pavor praesens nobilitavit. Et consilio 5

II

Chap. i6, 24, 25] SELECTIONS FROM LTVY

etiam unius hominis addita rei dicitur fides. Namque Procu- lus lulius, sollicita civitate desiderio regis et inf ensa patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnae rei auctor in contionem

6 prodit. '' Romulus " inquit, '' Quirites, parens urbis huius, prima hodierna luce caelo repente delapsus se mihi obvium dedit. Cum perfusus horrore venerabundus adstitissem,

7 petens precibus, ut contra intueri fas esset, ' abi, nuntia ' inquit, * Romanis, caelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit; proinde rem militarem colant, sciantque et ita posteris tradant nullas opes humanas armis Romanis resistere posse.' Haec" inquit '' locutus sublimis abiit."

8 Mirum quantum illi viro nuntianti haec fides fuerit, quam- que desiderium Romuli apud plebem exercitumque facta fide inmortalitatis lenitum sit.

J^/g/i^ of the Horatii and the Ctiriatii. Treachery of Mettius Fufetius, Destruction of Alba.

1 24. Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini fra- tres nee aetate nee viribus dispares. Horatios Curiatiosque fuisse satis constat, nee ferme res antiqua alia est nobilior ; tamen in re tam clara nominum error manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Auctores utroque trahunt ; ^ plures tamen invenio qui Romanos Horatios vocent ; hos

2 ut sequar, inclinat animus. Cum trigeminis agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent f erro : ibi imperium fore, unde victoria fuerit. Nihil recusatur ; tempus et locus con-

3 venit. Priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuius populi cives eo certa- mine vicissent, is alteri populo cum bona pace imperitaret.

****** ^tt

I 25. Foedere icto, trigemini, sicut convenerat, arma ca- piunt. Cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios, patriam

12

BOOK I [Chap. 25

ac parentes, quicquid civium domi, quicquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus, feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium vocibus in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque pro castris duo exercitus periculi magis praesentis quam curae expertes ; quippe imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna positum. Itaque ergo erecti suspensique in minime gratum spectaculum animos intendunt. Datur signum, in- festisque armis, velut acies, terni iuvenes magnorum exer- cituum animos gerentes concurrunt. Nee his nee illis periculum suum, publicum imperium servitiumque obver- satur animo futuraque ea deinde patriae fortuna, quam ipsi f ecissent. Vt primo statim concursu concrepuere arma micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantis per- stringit, et neutro inchnata spe torpebat vox spiritusque. Consertis deinde manibus, cum iam non motus tantum cor- porum agitatioque anceps telorum armorumque sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis expirantes conruerunt. Ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus exer- citus, Romanas legiones iam spes tota, nondum tamen cura deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii circum- steterant Forte is integer fuit, ut universis solus nequa- quam par, sic adversus singulos ferox. Ergo, ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere adfectum corpus sineret. Iam aliquantum spati ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respi- ciens videt magnis intervallis sequentes, unum hand procul ab sese abesse. In eum magno impetu rediit ; et dum Al- banus exercitus inclamat Curiatios, uti opem ferant fratri, iam Horatius, caeso hoste, victor secundam pugnam pete- bat. Tunc clamore, qualis ex insperato faventium solet,

13

Chap. 25, 27] SELECTIONS FROM LIVY

Romani adiuvant militem suum, et ille defungi proelio fes-

10 tinat. Prius itaque quam alter, qui nee proeul aberat, con-

11 sequi posset, et alterum Curiatium conficit. lamque aequato Marte, singuli supererant, sed nee spe nee viribus pares. Alterum intactum f erro corpus et geminata victoria ferocem

• in certamen tertium dabat; alter fessum vulnere, fessum cursu trahens corpus, victusque fratrum ante se strage vic-

12 tori obicitur hosti. Nee illud proelium fuit. Romanus exul- tans *'duos" inquit ''fratrum Manibus dedi; tertium causae belli huiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo." Male sustinenti arma gladium superne iugulo defigit; iacentem

13 spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium acci- piunt eo maiore cum gaudio, quod prope metum res fuerat. Ad sepulturam inde suorum nequaquam paribus animis ver- tLuitur, quippe imperio alteri aucti, alteri dicionis alienae

14 tacti. Sepulcra extant quo quisque loco cecidit, duo Ro- mana uno loco propius Albam, tria Albana Romam versus, sed distantia locis, ut et pugnatum est.

*******

1 27. Nee diu pax Albana mansit. Invidia vulgi, quod tribus militibus fortuna publica conmissa fuerat, vanum ingenium dictatoris conrupit, et, quoniam recta consilia hand bene evenerant, pravis reconciliare popularium ani^

2 mos coepit. Igitur ut prius in bello pacem, sic in -pace bel- lum quaerens, quia suae civitati animorum plus quam virium cernebat esse, ad bellum palam atque ex edicto gerundum alios concitat populos, suis per speciem societatis proditio-

3 nem reservat. Fidenates, colonia Romana, Veientibus sociis consili adsumptis, pacto transitionis Albanorum ad

4 bellum atque arma incitantur. Cum Fidenae aperte descis- sent, Tullus, Mettio exercituque eius ab Alba accito, contra hostes ducit. Ubi Anienem transiit, ad confluentis conlocat

14

BOOK I [Chap. 27

castra. Inter eum locum et Fidenas Veientium exercitus Tiberim transierat. Hi in acie prope flumen tenuere dex- 5 trum cornu ; in sinistro Fidenates propius montes consis- tunt. Tullus adversus Veientem hostem derigit suos ; Albanos contra legionem Fidenatium conlocat. Albano non plus animi erat quam fidei. Nee manere ergo nee transire aperte ausus, sensim ad montes succedit. Inde, 6 ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem, fiuc- tuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Consi- lium erat, qua f ortuna rem daret, ea inclinare vires. Miraculo 7 primo esse Romanis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt; inde eques citato equo nuntiat regi, abire Albanos. Tullus in re trepida duode- cim vovit Salios f anaque Pallori ac Pavori. Equitem clara 8 increpans voce, ut hostes exaudirent, redire in proelium iubet : nihil trepidatione opus esse ; suo iussu circumduci Albanum exercitum, ut Fidenatium nuda terga invadant. Item imperat, ut hastas equites erigerent. Id factum mag- 9 nae parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani exercitus intersaepsit ; qui viderant, id quod ab rege audi- tum erat rati, eo acrius pugnant. Terror ad hostes transit ; et audiverant clara voce dictum et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant. Ita- 10 que, ne subito ex collibus decursu Albanorum interclude- rentur ab oppido, terga vertunt. Instat Tullus fusoque Fidenatium cornu in Veientem alieno pavore perculsum ferocior redit. Nee illi tulere impetum, sed ab effusa fuga flumen obiectum ab tergo arcebat. Quo postquam fuga in- ii clinavit, alii arma foede iactantes in aquam caeci ruebant, alii, dum cunctantur in ripis, inter fugae pugnaeque consi- lium oppressi. Non alia ante Romana pugna atrocior fuit.

IS

Chap. 28] SELECTIONS FROM LIVY

1 28. Turn Albanus exercitus, spectator certaminis, deduc- tus in campos. Mettius Tullo devictos hostes gratulatur; contra Tullus Mettium benigne adloquitur. Quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris iungere iubet ; sac-

2 rificium lustrale in diem posterum parat. Vbi inluxit, para- tis omnibus, ut adsolet, vocari ad contionem utrumque exercitum iubet. Praecones ab extremo orsi primos excivere Albanos. li novitate etiam rei moti, ut regem Romanum

3 contionantem audirent, proximi constitere. Ex conposito armata circumdatur Romana legio. Centurionibus datum

4 negotium erat, ut sine mora imperia exsequerentur. Turn ita Tullus infit : *^ Romani, si umquam ante alias ullo in bello fuit, quod primum dis inmortalibus gratias ageretis, deinde vestrae ipsorum virtuti, hesternum id proelium fuit. Dimicatum est enim non magis cum hostibus quam, quae dimicatio maior atque periculosior est, cum proditione ac

5 perfidia sociorum. Nam, ne vos falsa opinio teneat, iniussu meo Albani subiere ad montes, nee imperium illud meum sed consilium et imperi simulatio fuit, ut nee vobis, igno- rantibus deseri vos, averteretur a certamine animus, et hos- tibus, circumveniri se abtergo ratis, terror ac fuga iniceretur.

6 Nee ea culpa quam arguo omnium Albanorum est ;Miucem secuti sunt, ut et vos, si quo ego inde agmen declinare vo- luissem, fecissetis. Mettius ille est ductor itineris huius, Mettius idem huius machinator belli, Mettius foederis Ro- mani Albanique ruptor. Audeat deinde talia alius, nisi in

7 hunc insigne iam documentum mortalibus dedero." Centu- riones armati Mettium circumsistunt. Rex cetera, ut orsus erat, peragit : '' Quod bonum f austum f elixque sit populo Romano ac mihi vobisque, Albani, populum omnem Alba- num Romam traducere in animo est, civitatem dare plebi, primores in patres legere, unam urbem, unam rem publicam

16

BOOK I [Chap. 28, 29

facere. Vt ex uno quondam in duos populos divisa Albana res est, sic nunc in unum redeat." Ad haec Albana pubes 8 inermis ab armatis saepta, in variis voluntatibus, communi tamen metu cogente, silentium tenet. Turn Tullus *^ Metti 9 Fufeti " inquit, " si ipse discere posses fidem ac foedera servare, vivo tibi ea disciplina a me adhibita esset; nunc, quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce humanum genus ea sancta credere, quae a te violata sunt. Vt igitur paulo ante animum inter Fidenatem Ro- manamque rem ancipitem gessisti, ita iam corpus passim distrahendum dabis." Exinde duabus admotis quadrigis in 10 currus earum distentum inligat Mettium, deinde in diversum iter equi concitati, lacerum in utroque curru corpus, qua inhaeserant vinculis membra, portantes. Avertere omnes 11 ab tanta foeditate spectaculi oculos. Primum ultimumque illud supplicium apud Romanos exempli parum memoris legum humanarum f uit ; in aliis gloriari licet nulli gentium mitiores placuisse poenas.

29. Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui i multitudinem traducerent Romam. Legiones deinde ductae ad diruendam urbem. Quae ubi intravere portas, non qui- 2 dem fuit tumultus ille nee pavor, qualis captarum esse ur- bium solet, cum effractis portis stratisve ariete muris aut arce vi capta clamor hostilis et cursus per urbem armatorum omnia ferro flammaque miscet ; sed silentium triste ac 3 tacita maestitia ita defixit omnium animos, ut prae metu [obliti], quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiente consilio rogitantesque alii alios nunc in liminibus starent, nunc errabundi domos suas ultimum illud visuri pervaga- rentur. Vt vero iam equitum clamor exire iubentium 4 instabat, iam fragor tectorum quae diruebantur ultimis urbis partibus audiebatur, pulvisque ex distantibus locis LivY — 2 17

Bk. I, Chap. 29] SELECTIONS FROM LIVY

ortus velut nube inducta omnia inpleverat, raptim quibus quisque poterat elatis, cum larem ac penates tectaque, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes

5 exirent, iam continens agmen migrantium inpleverat vias, et conspectus aliorum mutua miseratione integrabat lacri- mas, vocesque etiam miserabiles exaudiebantur mulierum praecipue, cum obsessa ab armatis templa augusta praeteri-

6 rent ac velut captos relinquerent deos. Egressis urbe Albanis Romanus passim publica privataque omnia tecta adaequat solo, unaque hora quadringentorum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac minis dedit ; templis tamen deum — ita enim edictum ab rege fuerat — tempera- tum est.

Book II

Beginning of the Republic

1 1/ Liberi iam hinc populi Romani res pace belloque/ 1^1 gestas, annuos magistratus imperiaque legum potentiora-

2 quam hominum peragam. Quae libertas ut laetior esset,* proximi regis superbia fecerat. Nam priores ita regnarunt^ ut baud inmerito omnes deinceps conditores partium certe urbis, quas novas ipsi sedes ab se auctae multftudinis

3 addiderunt, numerentur. Neque ambigitur, quin Brutus idem, qui tantum gloriae Superbo exacto rege meruit, pes-, simo publico id facturus fuerit, si libertatis inmaturae cupi-.

4 dine priorum regum alicui regnum extorsisset Quid enim futurum fuit, si ilia pastorum convenarumque plebs, trans- fuga ex suis populis, sub tutela inviolati templi aut liberta- tem aut certe inpunitatem adepta, soluta regio metu, agitari coepta esset tribuniciis procellis et in aliena urbe cum pat-

5 ribus serere certamina, priusquam pignera coniugum ac

18

BOOK II [Chap, i, 23

liberorum caritasque ipsius soli, cui longo tempore adsues- citur, animos eorum consociasset ? Dissipatae res nondum 6 adultae discordia forent, quas fovit tranquilla moderatio imperi eoque nutriendo perduxit, ut bonam frugem liber- tatis maturis iam viribus ferre possent. Libertatis autem 7 originem inde magis, quia annuum imperium consulare /factum est, quam quod deminutum quicquam sit ex regia potestate, numeres. Omnia iura, omnia insignia primi con- 8 sules tenuere; id modo cautum est, ne, si ambo fasces haberent, duplicatus terror videretur. Brutus prior, conce- dente collega, fasces habuit, qui non acrior vindex libertatis fuerat, quam deinde custos fuit. Omnium primum avidum 9 novae libertatis populum, ne postmodum flecti precibus aut donis regiis posset, iure iurando adegit neminem Romae passuros regnare. Deinde, quo plus virium in senatu fre- 10 quentia etiam ordinis faceret, caedibus regis deminutum patrum numerum primoribus equestris gradus lectis ad trecentorum summam explevit; traditumque inde fertur, ut u in senatum vocarentur qui patres quique conscripti essent ; conscriptos videlicet novum in senatum appellabant lectos. Id mirum quantum profuit ad concordiam civitatis iungen- dosque patribus plebis animos.

Secession of the Plebeians. Election of Tribunes,

23. Sed et bellum Volscum inminebat et civitas secum i ipsa discors intestine inter patres plebemque flagrabat odio, f^ maxime propter nexos ob aes alienum. Fremebant se foris 2 pro libertate et imperio dimicantes domi a civibus captos et oppressos esse, tutioremque in bello quam in pace et inter hostis quam inter civis libertatem plebis esse ; invidiamque earn sua sponte gliscentem insignis unius calamitas accen-

19

Chap. 23] SELECTIONS FROM LIVY

3 dit. Magno natu quidam cum omnium malorum suorum insignibus se in forum proiecit. Obsita erat squalore ves-

4 tis, f oedior corporis habitus pallore ac macie perempti ; ad hoc promissa barba et capilli efferaverant speciem oris. Noscitabatur tamen in tanta deformitate, et ordines duxisse aiebant aHaque miHtiae decora vulgo miserantes eum iacta- bant; ipse testes honestarum aliquot locis pugnarum cica-

5 trices adverso pectore ostentabat. Sciscitantibus, unde ille habitus, unde deformitas, cum circumfusa turba esset prope in contionis modum, Sabino bello ait se miHtantem, quia propter populationes agri non fructu modo caruerit, sed villa incensa fuerit, direpta omnia, pecora abacta, tributum

6 iniquo suo tempore imperatum, aes alienum fecisse. Id cumulatum usuris primo se agro paterno avitoque exuisse, deinde fortunis aliis, postremo velut tabem pervenisse ad corpus ; ductum se ab creditore non in servitium sed in er-

7 gastulum et carnificinam esse. Inde ostentare tergum foe- dum recentibus vestigiis verberum. Ad haec visa auditaque clamor ingens oritur. Non iam foro se tumultus continet,

8 sed passim totam urbem pervadit. Nexi, vincti solutique, se undique in publicum proripiunt, inplorant Quiritium fidem. Nullo loco deest seditionis voluntarius comes; multis passim agminibus per omnes vias cum clamore in

9 forum curritur. Magno cum periculo suo qui forte patrum

10 in foro erant in cam turbam inciderunt ; nee temperatum manibus foret, ni propere consules, P. Servilius et Ap. Claudius, ad conprimendam seditionem intervenissent. At in eos multitudo versa ostentare vincula sua deformitatem-

11 que aliam. Haec se meritos dicere exprobrantes suam quisque alius alibi militiam ; postulare multo minaciter magis quam suppliciter, ut senatum vocarent, curiamque ipsi futuri arbitri moderatoresque publici consili circumsis-

20

BOOK II [Chap. 23, 24

tunt. Pauci admodum patrum, quos casus obtulerat, con- 12 tracti ab consulibus ; ceteros metus non curia modo sed etiam foro arcebat, nee agi quicquam per infrequentiam poterat senatus. Turn vero eludi atque extrahi se multi- 13 tudo putare, et patrum qui abessent, non casu, non metu, sed inpediendae rei causa abesse, et consules ipsos tergiver- sari, nee dubie ludibrio esse miserias suas. lam prope 14 erat, ut ne consulum quidem maiestas coerceret iras homi- num, cum incerti, morando an veniendo plus periculi con- traherent, tandem in senatum veniunt; frequentique tandem curia non modo inter patres sed ne inter consules quidem ipsos satis conveniebat. Appius, vehementis ingeni vir, 15 imperio consulari rem agendam censebat : uno aut altero adrepto quieturos alios ; Servilius, lenibus remediis aptior, concitatos animos flecti quam frangi putabat cum tutius tum facilius esse.

24. Inter haec maior alius terror : Latini equites cum i tumultuoso advolant nuntio, Volscos infesto exercitu ad urbem oppugnandam venire. Quae audita — adeo duas ex una civitate discordia f ecerat — longe aliter patres ac ple- bem adfecere. Exultare gaudio plebes, ultores superbiae 2 patrum adesse dicere deos. Alius alium confirmare, ne nomina darent : cum omnibus potius quam solos perituros; patres militarent, patres arma caperent, ut penes eosdem pericula belli, penes quos praemia essent. At vero curia 3 maesta ac trepida ancipiti metu et ab cive et ab hoste Ser- vilium consulem, cui ingenium magis populare erat, orare, ut tantis circumventam terroribus expediret rem publicam. Tum consul misso senatu in contionem prodit. Ibi curae 4 esse patribus ostendit, ut consulatur plebi ; ceterum deli- berationi de maxima quidem ilia, sed tamen parte civitatis, metum pro universa re publica intervenisse. Nee posse, 5

21

Chap. 24, 27] SELECTIONS FROM LIVY

cum hostes prope ad portas essent, bello praeverti se quic- quam ; nee, si sit laxamenti aliquid, aut plebi honestum esse, nisi mereede prius aeeepta arma pro patria non ee- pisse, aut patribus satis deeorum, per metum potius quam postmodo voluntate adflictis civium suorum fortunis con-

6 suluisse. Contioni deinde edicto addidit fidem, quo edixit, ne quis eivem Romanum vinctum aut clausum teneret, quo minus ei nominis edendi apud consules potestas fieret, neu quis militis, donee in castris esset, bona possideret aut ven-

7 deret, liberos nepotesve eius moraretur. Hoe proposito edieto, et qui aderant nexi profiteri extemplo nomina, et undique ex tota urbe proripientium se ex privato, cum re- tinendi ius creditori non esset, concursus in forum, ut

8 Sacramento dicerent, fieri. Magna ea manus fuit, neque aliorum magis in Volsco bello virtus atque opera enituit. Consul copias contra hostem educit; parvo dirimente intervallo castra ponit.

^ ^ 7^ 7K ^ ^

1 27. Fusis Auruncis victor tot intra paucos dies bellis Romanus promissa consulis fidemque senatus expectabat, cum Appius, et insita superbia animo et ut collegae vanam faceret fidem, quam asperrime poteraV, ius de creditis pecuniis dicere. Deinceps et qui ante nexi fuerant credi-

2 toribus tradebantur et nectebantur alii. Quod ubi cui militi inciderat, coUegam appellabat. Concursus ad Ser- vilium fiebat ; illius promissa iactabant, illi exprobrabant sua quisque belli merita cicatricesque acceptas. Postula- bant, ut aut referret ad senatum aut auxilio esset consul

3 civibus suis, imperator militibus. Movebant consulem haec, sed tergiversari res cogebat ; adeo in alteram causam non collega solum praeceps erat, sed omnis factio nobilium. Ita medium se gerendo nee plebis vitavit odium nee apud

22

BOOK II [Chap. 27

patres gratiam iniit. Patres mollem consulem et ambitio- 4 sum rati, plebes f allacem ; brevique adparuit adaequasse eum Appi odium. Certamen consulibus inciderat, uter 5 dedicaret Mercuri aedem. Senatus a se rem ad populum reiecit; utri eorum dedicatio iussu populi data esset, eum praeesse annonae, mercatorum collegium instituere, sollem- nia pro pontifice iussit suscipere. Populus dedicationem 6 aedis dat M. Laetorio, primi pili centurioni; quod facile adpareret non tam ad honorem eius, cui curatio altior fastigio suo data esset, factum quam ad consulum igno- miniam. Saevire inde utique consulum alter patresque, 7 sed plebi creverant animi, et longe alia quam primo insti- tuerant via grassabantur. Desperato enim consulum sena- 8 tusque auxilio, cum in ius duci debitorem vidissent, undique convolabant. Neque decretum exaudiri consulis prae strepitu et clamore poterat, neque, cum decresset, quis- quam obtemperabat. Vi agebatur, metusque omnis et 9 periculum [libertatis], cum in conspectu consulis singuli a pluribus violarentur, in creditores a debitoribus verterant. Super haec timor incessit Sabini belli ; dilectuque decreto 10 nemo nomen dedit, f urente Appio et insectante ambitionem collegae, qui populari silentio rem publicam proderet, et ad id, quod de credita pecunia ius non dixisset, adiceret, ut ne dilectum quidem ex senatus consulto haberet : non esse u tamen desertam omnino rem publicam neque proiectum consulare imperium ; se unum et suae et patrum maiestatis vindicem fore. Cum circumstaret cotidiana multitudo 12 licentia accensa, adripi unum insignem ducem seditionum iussit. lUe cum a lictoribus iam traheretur, provocavit; nee cessisset provocationi consul, quia non dubium erat populi indicium, nisi aegre victa pertinacia foret consilio magis et auctoritate principum quam populi clamore;

23

Chap. 27, 28] SELECTIONS FROM LIVY

13 adeo supererant animi ad sustinendam invidiam. Crescere inde malum in dies non clamoribus modo apertis sed, quod multo perniciosius erat, secessione occultisque conloquiis. Tandem invisi plebi consules magistratu abeunt, Servilius neutris, Appius patribus mire gratus.

1 28. A. Verginius inde et T. Vetusius consulatum ineunt. 494 Tum vero plebs incerta quales habitura consules esset,

coetus nocturnos, pars Esquiliis, pars in Aventino, facere, ne in foro subitis trepidaret consiliis et omnia temere ac

2 fortuito ageret. Eam rem consules rati, ut erat, pernicio- sam ad patres deferunt, sed delatam consulere ordine non licuit ; adeo tumultuose excepta est clamoribus undique et indignatione patrum, si, quod imperio consulari exsequen- dum esset, invidiam eius consules ad senatum reicerent :

3 profecto, si essent in re publica magistratus, nullum futu-

4 rum fuisse Romae nisi publicum consilium ; nunc in mille curias contionesque, cum alia [in] Esquiliis, alia in Aven- tino fiant concilia, dispersam et dissipatam esse rem publi- cam. Vnum hercule virum — id enim plus esse quam consulem — , qualis Ap. Claudius fuerit, momento temporis

5 discussurum illos coetus fuisse. , Conrepti consules cum, quid ergo se facere vellent, — nihil enim segnius molliusve quam patribus placeat acturos, — percunctarentur, decer- nunt, ut dilectum quam acerrimum habeant : otio lascivire

6 plebem. Dimisso senatu consules in tribunal escendunt; citant nominatim iuniores. Cum ad nomen nemo respon- deret, circumfusa multitudo in contionis modum negare

7 ultra decipi plebem posse : numquam unum militem habi- turos, ni praestaretur fides publica ; libertatem unicuique prius reddendam esse quam arma danda, ut pro patria

8 civibusque, non pro dominis pugnent. Consules, quid mandatum esset a senatu, videbant, sed eorum qui intra

24

BOOK II [Chap. 28, 29

parietes curiae ferociter loquerentur neminem adesse invidiae suae participem. Et adparebat atrox cum plebe certamen. Prius itaque quam ultima experirentur, senatum 9 iterum consulere placuit. Turn vero ad sellas consulum propere convolavere minimus quisque natu patrum, abdi- care consulatum iubentes et deponere imperium, ad quod tuendum animus deesset.

29. Vtraque re satis experta tum demum consules : i *' Ne praedictum negetis, patres conscripti, adest ingens seditio. Postulamus ut ii, qui maxime ignaviam increpant, adsint nobis habentibus dilectum. Acerrimi cuiusque arbitrio, quando ita placet, rem agemus." Redeunt in 2 tribunal ; citari nominatim unum ex iis, qui in conspectu erant, dedita opera iubent. Cum staret tacitus, et circa eum aliquot hominum, ne forte violaretur, constitisset globus, lictorem ad eum consules mittunt. Quo repulso 3 tum vero indignum facinus esse clamitantes, qui patrum consulibus aderant, devolant de tribunali, ut lictori auxilio essent. Sed ab lictore, nihil aliud quam prendere pro- 4 hibito, cum conversus in patres impetus esset, consulum intercursu rixa sedata est, in qua tamen sine lapide, sine telo plus clamoris atque irarum quam iniuriae fuerat. Senatus tumultuose vocatus tumultuosius consulitur, quaes- 5 tionem postulantibus iis, qui pulsati fuerant, decernente ferocissimo quoque non sententiis magis quam clamore et strepitu. Tandem cum irae resedissent, exprobrantibus 6 consulibus nihilo plus sanitatis in curia quam in foro esse, ordine consuli coepit. Tres fuere sententiae. P. Vergi- 7 nius rem non vulgabat; de iis tantum qui fidem secuti P. Servili consulis Volsco, Aurunco Sabinoque militassent bello, agendum censebat. T. Larcius non id tempus esse, 8 ut merita tantummodo exsolverentur ; totam plebem acre

25

Chap. 29, 30] SELECTIONS FROM LIVY

alieno demersam esse, nee sisti posse, ni omnibus consu- latur; quin, si alia aliorum sit condicio, accendi magis 9 discordiam quam sedari. Ap. Claudius, et natura inmitis et efferatus hinc plebis odio, illinc patrum laudibus, non miseriis ait sed licentia tantum concitum turbarum, et

10 lascivire magis plebem quam saevire; id adeo malum ex provocatione natum ; quippe minas esse consulum, non imperium, ubi ad eos, qui una peccaverint, provocare liceat.

11 " Agedum," inquit **dictatorem, a quo provocatio non est, creemus ! iam hie, quo nunc omnia ardent, conticiscet furor.

12 Pulset tum mihi lictorem, qui sciet ius de tergo vitaque sua penes unum ilium esse, cuius maiestatem violarit.''

1 30. Multis, ut erat, horrida et atrox videbatur Appi sententia ; rursus Vergini Larcique exemplo baud salubres, utique Larci [putabant sententiam], quae totam fidem tol- leret. Medium maxime et moderatum utroque consilium

2 Vergini habebatur ; sed factione respectuque rerum privata- rum, quae semper offecere ofificientque publicis consiliis, Appius vicit, ac prope f uit, ut dictator ille idem crearetur ;

3 quae res utique alienasset plebem periculosissimo tempore, cum Volsci Aequique et Sabini forte una omnes in armis

4 essent. Sed curae fuit consulibus et senioribus patrum, ut magistratiis imperio suo vehemens mansueto permittere-

5 tur ingenio. M'. Valerium dictatorem, Volesi filium, creant. Plebes etsi adversus se creatum dictatorem videbat, tamen, cum provocationem fratris lege haberet, nihil ex ea familia

6 triste nee superbum timebat. Edictum deinde a dictatore propositum confirmavit animos Servili fere consulis edicto conveniens; sed et homini et potestati melius rati credi

7 omisso certamine nomina dedere. Quantus numquam ante exercitus, legiones decem effectae ; ternae inde datae consulibus, quattuor dictator usus.

26

BOOK II [Chap. 31, 32

31. Ita trifariam re bello bene gesta, de domesticarum 7 rerum eventu nee patribus nee plebi cura decesserat; tanta cum gratia turn arte praeparaverant faeneratores, quae non modo plebem sed ipsum etiam dictatorem fru- strarentur. Namque Valerius post Vetusi consulis reditum 8 omnium actionum in senatu primam habuit pro victore populo rettulitque quid de nexis fieri placeret. Quae cum 9 reiecta relatio esset, '* non placeo " inquit *'concordiae auctor; optabitis, mediusfidius, propediem, ut mei similes Romana plebes patronos habeat. Quod ad me attinet, neque frustrabor ultra cives meos, neque ipse frustra dictator ero. Discordiae intestinae, bellum externum 10 fecere, ut hoc magistratu egeret res publica; pax foris parta est, domi inpeditur; privatus potius quam dictator seditioni interero." Ita curia egressus dictatura se abdi- cavit. Adparuit causa plebi, suam vicem indignantem ma- n gistratu abisse. Itaque velut persoluta fide, quoniam per eum non stetisset, quin praestaretur, decedentem domum cum favore ac laudibus prosecuti sunt.

32. Timor inde patres incessit, ne, si dimissus exercitus i foret, rursus coetus occulti coniurationesque fierent. Itaque, quamquam per dictatorem dilectus habitus esset, tamen, quoniam in consulum verba iurassent, sacramento teneri militem rati, per causam renovati ab Acquis belli educi ex urbe legiones iussere. Quo facto maturata est seditio. Et 2 primo agitatum dicitur de consulum caede, ut solverentur sacramento ; doctos deinde nuUam scelere religionem ex- solvi, Sicinio quodam auctore iniussu consulum in Sacrum montem secessisse ; trans Anienem amnem est, tria ab urbe milia passuum. — Ea frequentior fama est quam, cuius Piso 3 auctor est, in Aventinum secessionem f actam esse. — Ibi 4

27

Chap. 32, 33] SELECTIONS FROM LIVY

sine ullo duce, vallo fossaque communitis castris, quieti, rem nullam nisi necessariam ad victum sumendo, per ali- quot dies neque lacessiti neque lacessentes sese tenuere.

5 Pavor ingens in urbe metuque mutuo suspensa erant omnia. Timere relicta ab suis plebes violentiam patrum ; timere patres residem in urbe plebem, incerti, manere earn an

6 abire mallent. Quamdiu autem tranquillam quae secesserit multitudinem fore ? Quid futurum deinde, si quod exter-

7 num interim bellum existat ? Nullam profecto nisi in Con- cordia civium spem reliquam ducere : eam per aequa, per

8 iniqua reconciliandam civitati esse. Placuit igitur oratorem ad plebem mitti, Menenium Agrippam, facundum virum et, quod inde oriundus erat, plebi carum.

Is intromissus in castra prisco illo dicendi et horrido

9 modo nihil aliud quam hoc narrasse fertur : tempore quo in homine non, ut nunc, omnia in unum consentientia, sed singulis membris suum cuique consilium, suus sermo fuerit, indignatas reliquas partes sua cura, suo labore ac ministerio ventri ommia quaeri, ventrem in medio quietum nihil aliud

10 quam datis voluptatibus f rui ; conspirasse inde, ne manus ad OS cibum ferrent, nee os acciperet datum, nee dentes conficerent. Hac ira dum ventrem fame domare vellent, ipsa una membra totumque corpus ad extremam tabem ve- il nisse. Inde adparuisse ventris quoque baud segne minis- terium esse, nee magis ali quam alere eum, reddentem in omnis corporis partes hunc, quo vivimus vigemusque, divi- sum pariter in venas maturum confecto cibo sanguinem. 12 Conparando hinc, quam intestina corporis seditio similis

esset irae plebis in patres, flexisse mentes hominum. I 33. Agi deinde de concordia coeptum concessumque in condiciones, ut plebi sui magistratus essent sacrosancti, quibus auxili latio adversus consules esset, neve cui patrum

28

BOOK III [Chap. 33

capere eum magistratum liceret. Ita tribuni plebei creati 2 duo, C. Licinius et L. Albinus. Hi tres collegas sibi crea- verunt, in his Sicinium, [fuisse] seditionis auctorem ; de duobus, qui fuerint, minus convenit. Sunt qui duos tantum 3 in Sacro monte creatos tribunos esse dicant ibique sacra- tarn legem latam.

Book III

T/ie Decemvirs. Laws of the Twelve Tables. The Story of Verginia.

33. Anno trecentesimo altero quam condita Roma erat, i iterum mutatur forma civitatis, ab consulibus ad decem-451

' B.C.

viros, quem ad modum ab regibus ante ad consules venerat, translato imperio. Minus insignis, quia non diuturna, muta- 2 tio fuit. Laeta enim principia magistratus eius nimis luxu- riavere ; eo citius lapsa res est, repetitumque duobus uti mandaretur consulum nomen imperiumque. Decemviri 3 creati Ap. Claudius, T. Genucius, P. Sestius, L. Veturius, C. lulius, A. Manlius, P. Sulpicius, P. Curiatius, T. Romi- lius, Sp. Postumius. Claudio et Genucio, quia designati con- 4 sules in eum annum fuerant, pro honore honos redditus, et Sestio, alteri consulum prioris anni, quod eam rem coUega invito ad patres rettulerat. His proximi habiti legati tres, 5 qui Athenas ierant, simul ut pro legatione tam longinqua praemio esset honos, simul peritos legum peregrinarum ad condenda nova iura usui fore credebant. Supplevere ceteri 6 numerum. Graves quoque aetate electos novissimis suffra- ges f erunt, quo minus ferociter aliorum scitis adversarentur. Regimen totius magistratus penes Appium erat favore pie- 7 bis ; adeoque novum sibi ingenium induerat, ut plebicola repente omnisque aurae popularis captator evaderet pro truci saevoque insectatore plebis.

29

Chap. 33» 34] SELECTIONS FROM LIVY

8 Decimo die ius populo singuli reddebant. Eo die penes praefectum iuris fasces duodecim erant, collegis novem singuli accensi adparebant. Et in unica concordia inter ipsos, qui consensus privatis interdum inutilis est, summa

9 ad versus alios aequitas erat. Moderationis eorum argu- mentum exemplo unius rei notasse satis erit. Cum sine provocatione creati essent, defosso cadavere domi apud P. Sestium, patriciae gentis virum, invento prolatoque in con-

lo tionem, in re iuxta manifesta atque atroci C. lulius decem- vir diem Sestio dixit et accusator ad populum extitit, cuius rei index legitimus erat, decessitque iure suo, ut demptum de vi magistratus populi libertati adiceret.

1 34. Cum promptum hoc ius velut ex oraculo incorrupttim pariter ab iis summi infimique ferrent, tum legibus conden- dis opera dabatur ; ingentique hominum expectatione pro- positis decem tabulis populum ad contionem advocaverunt

2 et, quod bonum, faustum felixque rei publicae ipsis liberis-

3 que eorum esset, ire et legere leges propositas iussere : se, quantum decem hominum ingeniis provideri potuerit, om- nibus, summis infimisque, iura aequasse ; plus poUere mul-

4 torum ingenia consiliaque. Versarent in animis secum unamquamque rem, agitarent deinde sermonibus atque in medium, quid in quaque re plus minusve esset, conferrent;

5 eas leges habiturum populum Romanum, quas consensus omnium non iussisse latas magis quam tulisse videri posset.

6 Cum ad rumores hominum de unoquoque legum capite editos satis correctae viderentur, centuriatis comitiis decem tabularum leges perlatae sunt, qui nunc quoque in hoc in- menso aliarum super alias acervatarum legum cumulo fons

7 omnis publici privatique est iuris. Vulgatur deinde rumor duas deesse tabulas, quibus adiectis absolvi posse velut corpus omnis Romani iuris. Ea expectatio, cum dies comi-

30

BOOK III [Chap. 34, 35

tiorum adpropinquaret, desiderium decemviros iterum creandi fecit. lam plebs, praeterquam quod consulum nomen baud secus quam regum perosa erat, ne tribunicium quidem auxilium cedentibus in vicem appellationi decem- viris quaerebat.

35. Postquam vero comitia decemviris creandis in trinum nundinum indicta sunt, tanta exarsit ambitio, ut primores quoque civitatis — metu, credo, ne tanti possessio imperi vacuo ab se relicto loco baud satis dignis pateret — prensa- rent homines, honorem summa ope a se inpugnatum ab ea plebe, cum qua contenderant, suppliciter petentes. De- missa iam in discrimen dignitas ea aetate iisque honoribus actis stimulabat Ap. Claudium. Nescires, utrum inter de- cemviros an inter candidatos numerares. Propior interdum petendo quam gerendo magistratui erat; criminari optima- tes, extollere candidatorum levissimum quemque humilli- mumque, ipse medius inter tribunicios, Duillios Iciliosque, in foro volitare, per illos se plebi venditare, donee collegae quoque, qui unice illi dediti fuerant ad id tempus, coniecere in eum oculos, mirantes quid sibi vellet : adparere nihil sinceri esse ; profecto baud gratuitam in tanta superbia comitatem fore ; nimium in ordinem se ipsum cogere et vulgari cum privatis non tarn properantis abire magistratu quam viam ad continuandum magistratum quaerentis esse. Propalam obviam ire cupiditati parum ausi obsecundando mollire impetum adgrediuntur. Comitiorum illi habendo- rum, quando minimus natu sit, munus consensu iniungunt. Ars haec erat, ne semet ipse creare posset, quod praeter tri- bunos plebi, et id ipsum pessimo exemplo, nemo umquam fecisset. Ille enimvero, quod bene vertat, habiturum se comitia professus, inpedimentum pro occasione adripuit, deiectisque honore per coitionem duobus Quinctiis, Capito-

31

Chap. 35, 36] SELECTIONS FROM LIVY

lino et Cincinnato, et patruo suo C. Claudio, constantissimo viro in optimatium causa, et aliis eiusdem fastigi civibus,

10 nequaquam splendore vitae pares decemviros creat, se in primis, quod baud secus factum inprobabant boni, quam

11 nemo facere ausurum crediderat. Creati cum eo M. Cor- nelius Maluginensis, M. Sergius, L. Minucius, Q. Fabius Vibulanus, Q. Poetilius, T. Antonius Merenda, K. Duillius, Sp. Oppius Cornicen, M'. Rabuleius.

1 36. Ille finis Appio alienae personae ferendae fuit; suo ^5° iam inde vivere ingenio coepit novosque collegas, iam prius-

2 quam inirent magistratum, in suos mores formare. Cotidie coibant remotis arbitris ; inde inpotentibus instructi con- siliis, quae secreto ab aliis coquebant, iam baud dissimu- lando superbiam, rari aditus, conloquentibus difficiles, ad

3 idus Maias rem perduxere. Idus tum Maiae sollemnes ineundis magistratibus erant. Inito igitur magistratu pri- mum honoris diem denuntiatione ingentis terroris insignem fecere. Nam cum ita priores decemviri servassent, ut unus fasces haberet et hoc insigne regium in orbem suam cuius- que vicem per omnes iret, subito omnes cum duodenis fas-

4 cibus prodiere. Centum viginti lictores forum inpleverant, et cum f ascibus secures inligatas praef erebant ; nee atti- nuisse demi securem, cum sine provocatione creati essent,

5 interpretabantur. Decem regum species erat multiplicatus- que terror non infimis solum sed primoribus patrum, ratis caedis causam ac principium quaeri, ut, si quis memorem libertatis vocem aut in senatu aut in populo misisset, statim virgae securesque etiam ad ceterorum metum expedirentur.

6 Nam praeterquam quod in populo nihil erat praesidi sub- lata provocatione, intercessionem quoque consensu sustu- lerant, cum priores decemviri appellatione collegae corrigi reddita ab se iura tulissent, et quaedam, quae sui iudici

32

BOOK III [Chap. 36, 44

videri possent, ad populum reiecissent. Aliquamdiu aequa- 7 tus inter omnes terror fuit ; paulatim totus vertere in plebem coepit. Abstinebatur a patribus ; in humiliores lubidinose crudeliterque consulebatur. Hominum, non * causarum, toti erant, ut apud quos gratia vim aequi haberet. Indicia domi conflabant, pronuntiabant in foro. Si quis 8 collegam appellasset, ab eo, ad quern venerat, ita discede- bat, ut paeniteret non prioris decreto stetisse. Opinio 9 etiam sine auctore exierat non in praesentis modo temporis eos iniuriam conspirasse, sed foedus clandestinum inter ipsos iure iurando ictum, ne comitia haberent perpetuoque decemviratu possessum semel obtinerent imperium.

^ T^ ^ '^ ^ ^ ^

44. Sequitur aliud in urbe nefas, ab libidine ortum, baud i minus foedo eventu quam quod per stuprum caedemque^^^ Lucretiae urbe regnoque Tarquinios expulerat, ut non finis solum idem decemviris, qui regibus, sed causa etiam eadem imperi amittendi esset. Ap. Claudium virginis plebeiae stuprandae libido cepit. Pater virginis, L. Verginius, ho- 2 nestum ordinem in Algido ducebat, vir exempli recti domi militiaeque. Perinde uxor instituta fuerat liberique insti- tuebantur. Desponderat filiam L. Icilio tribunicio, viro 3 acri et pro causa plebis expertae virtutis. Hanc virginem 4 adultam, forma excellentem, Appius amore amens pretio ac spe perlicere adortus, postquam omnia pudore saepta animadvertit, ad crudelem superbamque vim animum con- vertit. M. Claudio clienti negotium dedit, ut virginem in 5 servitutem adsereret, neque cederet secundum iibertatem postulantibus vindicias, quod pater puellae abesset, locum iniuriae esse ratus. Virgini venienti in forum — ibi nam- 6 que in tabernaculis litterarum ludi erant — minister decern- . viri libidinis manum iniecit, serva sua natam servamque

LIVY — 3 33

Chap. 44, 45] SELECTIONS FROM LIVY

appellans, sequique se iubebat : cunctantem vi abstractu-

7 rum. Pavida puella stupente, ad clamorem nutricis fidem Quiritium inplorantis fit concursus. Vergini patris sponsi-

• que Icili populare nomen celebratur. Notos gratia eorum,

8 turbam indignitas rei virgini conciliat lam a vi tuta erat, cum adsertor nihil opus esse multitudine concitata ait : se

9 iure grassari, non vi. Vocat puellam in ius. Auctoribus qui aderant, ut sequeretur, ad tribunal Appi perventum est. Notam iudici fabulam petitor, quippe apud ipsum aucto- rem argumenti, peragit : puellam domi suae natam f urtoque

10 inde in domum Vergini translatam suppositam ei esse ; id se indicio conpertum adferre probaturumque vel ipso Ver- ginio iudice, ad quem maior pars iniuriae eius pertineat ;

11 interim dominum sequi ancillam aequum esse. Advocati puellae, cum Verginium rei publicae causa dixissent abesse,

12 biduo adfuturum, si nuntiatum ei sit, iniquum esse absentem de liberis dimicare, postulant, ut rem integram in patris adventum differat, lege ab ipso lata vindicias det secundum libertatem, neu patiatur virginem adultam f amae prius quam libertatis periculum adire.

1 45- Appius decreto praefatur, quam libertati faverit, eam ipsam legem declarare, quam Vergini amici postulationi

2 suae praetendant ; ceterum ita in ea firmum libertati fore praesidium, si nee causis nee personis variet ; in iis enim qui adserantur in libertatem, quia quivis lege agere possit, id iuris esse ; in ea quae in patris manu sit, neminem esse

3 alium, cui dominus possessione cedat ; placere itaque pa- trem arcessiri, interea iuris sui iacturam adsertorem non facere, quin ducat puellam sistendamque in adventum eius,

4 qui pater .dicatur, promittat. Adversus iniuriam decreti cum multi magis fremerent quam quisquam unus recusare auderet, P. Numitorius, puellae avus, et sponsus Icilius

34

BOOK III [Chap. 45, 46

interveniunt ; dataque inter turbam via, cum multitudo Icili maxime interventu resisti posse Appio crederet, lictor decresse ait, vociferantemque Icilium submovet. Placidum quoque ingenium tarn atrox iniuria accendisset. *' Ferro hinc tibi submovendus sum, Appi," inquit, ''ut taciturn feras quod celari vis. Virginem ego banc sum ducturus nuptamque pudicam habiturus. Proinde omnes collegarum quoque lictores convoca; expediri virgas et secures iube; non manebit extra domum patris sponsa Icili. Non, si tribunicium auxilium et provocationem plebi Romanae, duas arces libertatis tuendae, ademistis, ideo in liberos quoque nostros coniugesque regnum vestrae libidini datum est. Saevite in tergum et in cervices nostras ; pudicitia saltem in tuto sit. Huic si vis adferetur, ego praesentium Quiritium pro sponsa, Verginius militum pro unica filia, omnes deorum hominumque inplorabimus fidem, neque tu istud umquam decretum sine caede nostra referes. Pos- tulo, Appi, etiam atque etiam consideres, quo progrediare. Verginius viderit de filia, ubi venerit, quid agat ; hoc tan- tum sciat, sibi, si huius vindiciis cesserit, condicionem filiae quaerendam esse. Me vindicantem sponsam in li- bertatem vita citius deseret quam fides."

46. Concitata multitudo erat certamenque instare vide- batur. Lictores Icilium circumsteterant; nee ultra minas tamen processum est, cum Appius non Verginiam defendi ab Icilio, sed inquietum hominem et tribunatum etiam nunc spirantem locum seditionis quaerere diceret. Non prae- biturum se illi eo die materiam ; sed ut iam sciret non id petulantiae suae, sed Verginio absenti et patrio nomini et libertati datum, ius eo die se non dicturum neque decretum interpositurum ; a M. Claudio petiturum, ut decederet iure suo vindicarique puellam in posterum diem pateretur ; quod

35

Chap. 46, 47] SELECTIONS FROM LIVY

nisi pater postero die adfuisset, denuntiare se Icilio simili- busque Icili neque legi suae latorem neque decemviro constantiam def ore ; nee se utique collegarum lictores con- vocaturum ad coercendos seditionis auctores ; contentum

5 se suis lictoribus fore. Cum dilatum tempus iniuriae esset secessissentque advocati puellae, placuit omnium primum fratrem Icili filiumque Numitori, inpigros iuvenes, pergere inde recta ad portam, et, quantum adcelerari posset, Ver-

6 ginium acciri e castris : in eo verti puellae salutem, si pos- tero die vindex iniuriae ad tempus praesto esset. lussi pergunt citatisque equis nuntium ad patrem perferunt.

7 Cum instaret adsertor puellae, ut vindicaret sponsoresque daret, atque id ipsum agi diceret Icilius, sedulo tempus terens, dum praeciperent iter nuntii missi in castra, manus tollere undique multitudo et se quisque paratum ad spon-

8 dendum Icilio ostendere. Atque ille lacrimabundus *'gra- tum est " inquit ; " crastina die vestraoperautar, sponsorum nunc satis est." Ita vindicatur Verginia spondentibus

9 propinquis. Appius paulisper moratus, ne eius rei causa sedisse videretur, postquam omissis rebus aliis prae cura unius nemo adibat, domum se recepit collegisque in castra scribit, ne Verginio commeatum dent atque etiam in cus-

lo todia habeant. Inprobum consilium serum, ut debuit, fuit, et iam commeatu sumpto profectus Verginius prima vigilia erat, cum postero die mane de retinendo eo nequiquam litterae redduntur.

1 47. At in urbe prima luce cum civitas in foro expecta- tione erecta staret, Verginius sordidatus filiam secum ob- soleta veste, comitantibus aliquot matronis, cum ingenti

2 advocatione in forum deducit. Circumire ibi et prensare homines coepit et non orare solum precariam opem, sed pro debita petere: se pro liberis eorum ac coniugibus co-

36 .

BOOK III [Chap. 47, 48

tidie in acie stare, nee alium virum esse, cuius strenue ac fortiter facta in bello plura memorari possent ; quid pro- desse, si incolumi urbe, quae capta ultima timeantur, liberis suis sint patienda ? Haec prope contionabundus circumi- 3 bat homines. Similia his ab Icilioiactabantur. Comitatus 4 muUebris plus tacito fletu quam ulla vox movebat. Adver- sus quae omnia obstinate animo Appius — tanta vis amen- tiae verius quam amoris mentem turbaverat — in tribunal escendit, et ultro querente pauca petitore, quod ins sibi pridie per ambitionem dictum non esset, priusquam aut ille postulatum perageret, aut Verginio respondendi daretur locus, Appius interfatur. Quem decreto sermonem prae- 5 tenderit, f orsan aliquem verum auctores antiqui tradiderint ; quia nusquam ullum in tanta foeditate decreti veri similem invenio, id quod constat nudum videtur proponendum, de- cresse vindicias secundum servitutem. Prime stupor omnes 6 admiratione rei tam atrocis defixit ; silentium inde aliquam- diu tenuit. Dein, cum M. Claudius, circumstantibus ma- tronis, iret ad prehendendam virginem, lamentabilisque eum mulierum conploratio excepisset, Verginius intentans in Appium manus " Icilio," inquit, *'Appi, non tibi filiam 7 despondi, et ad nuptias, non ad stuprum educavi. Placet pecudum ferarumque ritu promiscue in concubitus ruere } Passurine haec isti sint, nescio ; non spero esse passuros illos qui arma habent." Cum repelleretur adsertor virginis 8 a globo muKerum circumstantiumque advocatorum, silen- tium factum per praeconem.

48. Decemvir alienatus ad libidinem animo, negat ex i hesterno tantum convicio Icili violentiaque Vergini, cuius testem populum Romanum habeat, sed certis quoque indi- ciis conpertum se habere, nocte tota coetus in urbe factos esse ad movendam seditionem. Itaque se baud inscium 2

37

Chap. 48, 49] SELECTIONS FROM LIVY

eius dimicationis cum armatis descendisse, non ut quem- quam quietum violaret, sed ut turbantes civitatis otium pro

3 maiestate imperi coerceret. '' Proinde quiesse erit melius ; i," inquit, ** lictor, submove turbam, et da viam domino ad prendendum mancipium." Cum haec intonuisset plenus irae, multitudo ipsa se sua sponte dimovit, desertaque praeda

4 iniuriae puella stabat. Tum Verginius, ubi nihil usquam auxili vidit, "quaeso," inquit, **Appi, primum ignosce pa- trio dolori, si quo inclementius in te sum invectus ; deinde sinas hie eoram virgine nutrieem pereontari, quid hoe rei sit, ut, si false pater dietus sum, aequiore hine animo dis-

5 eedam." Data venia sedueit filiam ae nutrieem prope Cloaeinae ad tabernas, quibus nune novis est nomen, atque ibi ab lanio eultro adrepto '*hoe te uno quo possum" ait " mode, filia, in libertatem vindieo." Pectus deinde puellae transfigit respectansque ad tribunal ''te," inquit, *' Appi,

6 tuumque caput sanguine hoc consecro." Clamore ad tarn atrox facinus orto excitus Appius conprendi Verginium iubet. Ille ferro quacumque ibat viam facere, donee mul- titudine etiam prosequentium tuente ad portam perrexit.

7 Icilius Numitoriusque exsangue corpus sublatum ostentant populo ; scelus Appi, puellae infelicem formam, necessita-

8 tem patris deplorant. Sequentes clamitant matronae, eamne liberorum procreandorum condicionem, ea pudicitiae prae- mia esse ? cetera, quae in tali re muliebris dolor, quo est maestior inbecillo animo, eo miserabilia magis querentibus

9 subicit. Virorum et maxime IciH vox tota tribuniciae po- testatis ac provocationis ad populum ereptae pubHcarum- que indignationum erat.

1 49. Concitatur multitudo partim atrocitate sceleris, par-

2 tim spe per occasionem repetendae libertatis. Appius nunc vocari Icilium, nunc retractantem adripi, postremo,

38

BOOK III [Chap. 49, 50

cum locus adeundi apparitoribus non daretur, ipse cum ag- mine patriciorum iuvenum per turbam vadens in vincula duci iubet. lam circa Icilium non solum multitudo sed duces quoque multitudinis erant, L. Valerius et M. Hora- tius, qui repulso lictore, si iure ageret, vindicare se a privato Icilium aiebant ; si vim adferre conaretur, ibi quoque baud inpares fore. Hinc atrox rixa oritur. Valerium Horatium- que lictor decemviri invadit; franguntur a multitudine fasces. In contionem Appius escendit ; secuntur Horatius Valerius- que. Eos contio audit ; decemviro obstrepitur. lam pro imperio Valerius decedere a privato lictores iubebat, cum fractis animis Appius vitae metuens in domum se propin- quam foro, insciis adversariis, capite obvoluto recipit. Sp. Oppius, ut auxilio collegae esset, in forum ex altera parte inrumpit. Videt imperium vi victum. Agitatus deinde consiliis atque ex omni parte adsentiendo multis auctoribus trepidaverat ; senatum postremo vocari iussit. Ea res, quod magnae parti patrum displicere acta decemvirorum vide- bantur, spe per senatum finiendae potestatis eius multitudi- nem sedavit. Senatus nee plebem inritandam censuit et multo magis providendum, ne quid Vergini adventus in exercitu motus faceret.

50. Itaque missi iuniores patrum in castra, quae tum in monte Vecilio erant, nuntiant decemviris, ut omni ope ab seditione milites contineant. Ibi Verginius maiorem, quam reliquerat in urbe, motum excivit. Nam praeterquam quod agmine prope quadringentorum hominum veniens, qui ab urbe indignitate rei accensi comites ei se dederant, con- spectus est, strictum etiam telum respersusque ipse cruore tota in se castra convertit. Et togae multifariam in castris visae maioris aliquanto quam erat speciem urbanae multitu- dinis fecerant. Quaerentibus quid rei esset, flens diu voceni

39

Chap. 50] SELECTIONS FROM LIVY

non misit ; tandem, ut iam ex trepidatione concurrentium turba constitit ac silentium fuit, ordine cuncta, ut gesta

5 erant, exposuit. Supinas deinde tendens manus, commili- tones appellans orabat, ne, quod scelus Ap. Claudi esset, sibi adtribuerent neu se ut parricidam liberum aversaren-

6 tur : sibi vitam filiae sua cariorem f uisse, si liberae ac pudi- cae vivere licitum fuisset; cum velut servam ad stuprum rapi videret, morte amitti melius ratum quam contumelia liberos, misericordia se in speciem crudelitatis lapsum.

7 Nee se superstitem fiiiae futurum fuisse, nisi spem ulcis- cendae mortis eius in auxilio commilitonum habuisset. Illis quoque enim filias, sorores coniugesque esse, nee cum filia sua libidinem Ap. Claudi extinctam esse, sed quo inpuni-

8 tior sit, eo effrenatiorem fore, Aliena calamitate docu- mentum datum illis cavendae similis iniuriae. Quod ad se adtineat, uxorem sibi fato ereptam, filiam, quia non ultra pudica victura fuerit, miseram sed honestam mortem occu-

9 buisse. Non esse iam Appi libidini locum in domo sua; ab alia violentia eius eodem se animo suum corpus vindica- turum, quo vindicaverit filiae; ceteri sibi ac liberis suis

10 consulerent. Haec Verginio vociferanti subclamabat mul- titude, nee illius dolori nee suae libertati se defuturos. Et inmixti turbae militum togati simul eadem ilia querendo docendoque, quanto visa quam audita indigniora potuerint videri, simul profligatam iam rem nuntiando Romae esse,

11 insecutique, qui Appium prope interemptum in exilium abisse dicerent, perpulerunt, ut ad arma conclamaretur

12 vellerentque signa et Romam proficiscerentur. Decemviri simul iis quae videbant iisque quae acta Romae audierant perturbati, alius in aliam partem castrorum ad sedandos motus discurrunt. Et leniter agentibus responsum non redditur ; imperium si quis inhiberet, et viros et armatos se

40

BOOK III [Chap. 50, 51

esse respondetur. Eunt agmine ad urbem et Aventinum 13 insidunt, ut quisque occurrerat, plebem ad repetendam libertatem creandosque tribunes plebis adhortantes. Alia vox nulla violenta audita est. Senatum Sp. Oppius habet. Nihil placet aspere agi : quippe ab ipsis datum locum sedi- 14 tionis esse. Mittuntur tres legati consulares, Sp. Tarpeius, 15 C. lulius, P. Sulpicius, qui quaererent senatus verbis, cuius iussu castra deseruissent, aut quid sibi vellent, qui armati Aventinum obsedissent belloque averso ab hostibus patriam suam cepissent. Non defuit quod responderetur ; deerat 16 qui daret responsum, nullodum certo duce, nee satis auden- tibus singulis invidiae se offerre. Id modo a multitudine conclamatum est, ut L. Valerium et M. Horatium ad se mitterent : iis se daturos responsum.

51. Dimissis legatis admonet milites Verginius in re non i maxima paulo ante trepidatum esse, quia sine capite multi- tudo fuerit, responsumque, quamquam non inutiliter, for- tuito tamen magis consensu quam communi consilio esse. Placere decem creari, qui summae rei praeessent, militari- 2 que honore tribunos militum appellari. Cum ad eum ipsum 3 primum is honos deferretur, ''melioribus meis vestrisque rebus reservate " inquit '^ ista de me indicia; nee mihi filia 4 inulta honorem ullum iucundum esse patitur, nee in per- turbata re publica eos utile est praeesse vobis, qui proximi invidiae sint. Si quis usus mei est, nihilo minor ex privato 5 capietur." Ita decem numero tribunos militares creant. 6

Neque in Sabinis quievit exercitus. Ibi quoque auctore 7 Icilio Numitorioque secessio ab decemviris facta est, non minore motu animorum Sicci caedis memoria renovata, quam quem nova fama de virgine adeo foede ad libidinem petita accenderat. Icilius ubi audivit tribunos militum in 8 Aventino creatos, ne comitiorum militarium praerogativam

41

Bk. Ill, Chap. 51, 52] SELECTIONS FROM LIVY

urbana comitia iisdem tribunis plebis creandis sequerentur,

9 peritus rerum popnlarium inminensque ei potestati et ipse,

priusquam iretur ad urbem, pari potestate eundem numerum

10 ab suis creandum curat. Porta Collina urbem intravere sub signis mediaque urbe agmine in Aventinum pergunt. Ibi coniuncti alteri exercitui viginti tribunis militum nego- tium dederunt, ut ex suo numero duos crearent, qui sum- mae rerum praeessent M. Oppium, Sex. Manilium creant.

11 Patres soUiciti de summa rerum, cum senatus cotidie

12 esset, iurgiis saepius terunt tempus quam consiliis. Sicci caedes decemviris et Appiana libido et dedecora militiae obiciebantur. Placebat Valerium Horatiumque ire in Aven- tinum. Uli negabant se aliter ituros, quam si decemviri deponerent insignia magistratus eius, quo anno iam ante

13 abissent. Decemviri, querentes se in ordinem cogi, non ante quam perlatis legibus, quarum causa creati essent, deposituros imperium se aiebant.

1 52. Per M. Duillium, qui tribunus plebis fuerat, certior facta plebs contentionibus adsiduis nihil transigi, in Sacrum

2 montem ex Aventino transit, adfirmante Duillio non prius quam deseri urbem videant, curam in animos patrum descensuram ; admoniturum Sacrum montem constantiae plebis, sciturosque, sine restituta potestate tribiinicia redigi

3 in concordiam resne queant. Via Nomentana, cui tum Ficulensi nomen fuit, profecti castra in monte Sacro loca- vere, modestiam patrum suorum nihil violando imitati. Secuta exercitum plebs, nuUo, qui per aetatem ire posset,

4 retractante. Prosecuntur coniuges liberique, cuinam se relinquerent in ea urbe, in qua nee pudicitia nee libertas sancta esset, miserabiliter rogitantes.

5 Cum vasta Romae omnia insueta solitudo fecisset, in foro praeter paucos seniorum nemo esset, vocatis utique in sena-

42

BOOK V [Chap. 35

turn patribus desertum adparuisset forum, plures iam quam Horatius ac Valerius vociferabantur : *' Quid expectabitis, 6 patres conscripti ? Si ,decemviri finem pertinaciae non f a- ciunt, ruere ac deflagrare omnia passuri estis ? Quod autem istud imperium est, decemviri, quod amplexi tenetis ? Tec- tis ac parietibus iura dicturi estis ? Non pudet lictorum 7 vestrorum maiorem prope numerum in foro conspici quam togatorum aliorum ? Quid, si hostes ad urbem veniant, f ac- turi estis ? Quid, si plebs mox, ubi parum secessione mo- veamur, armata veniat ? Occasune urbis vultis finire impe- rium ? Atqui aut plebs non est habenda aut habendi sunt 8 tribuni plebis. Nos citius caruerimus patriciis magistrati- bus quam illi plebeis. Novam inexpertamque eam potes- 9 tatem eripuere patribus nostris ; ne nunc dulcedine semel capti ferant desiderium, cum praesertim nee nos tempere- mus imperils, quo minus illi auxili egeant." Cum haec ex 10 omni parte iactarentur, victi consensu decemviri futuros se, quando ita videatur, in potestate patrum adfirmant. Id 11 modo simul orant ac monent, ut ipsis ab invidia caveatur, nee suo sanguine ad supplicia patrum plebem adsuefaciant.

Book V

The Gallic Invasion. Battle of the Alia. Capture of Rome.

35. Tum Senones, recentissimi advenarum, ab Vtente 3 flumine usque ad Aesim fines habuere. Hanc gentems^^ Clusium Romamque inde venisse conperio ; id parum cer- tum est, solamne an ab omnibus Cisalpinorum Gallorum populis adiutam.

Clusini novo bello exterriti, cum multitudinem, cum 4 formas hominum invisitatas cernerent et genus armorum,

43

Chap. 35, 36] SELECTIONS FROM LIVY

audirentque saepe ab iis cis Padum ultraque legiones Etru- scorum fusas, quamquam adversus Romanos nullum eis ius societatis amicitiaeve erat, nisi quod Veientes consangui- neos adversus populum Romanum non defendissent, lega-

5 tos Romam, qui auxilium ab senatu peterent, misere. De auxilio nihil impetratum ; legati tres M. Fabi Ambusti filii missi, qui senatus '^o'^vXxqtie Romani nomine agerent cum Gallis, ne, a quibus nullam iniuriam accepissent, socios po-

6 puli Romani atque amicos oppugnarent : Romanis eos bello quoque, si res cogat, tuendos esse ; sed melius visum bellum ipsum amoveri, si posset, et Gallos, novam gentem, pace potius cognosci quam armis.

1 36. Mitis legatio, ni praeferoces legatos Gallisque magis quam Romanis similes habuisset. Quibus, postquam man-

2 data ediderunt in concilio Gallorum, datur responsum : etsi novum nomen audiant Romanorum, tamen credere viros fortes esse, quorum auxilium a Clusinis in re trepida sit

3 inploratum. Et quoniam legatione adversus se maluerint quam armis tueri socios, ne se quidem pacem quam illi adferant aspernari, si Gallis egentibus agro, quem latius possideant quam colant Clusini, partem finium concedant ;

4 alitor pacem impetrari non posse. Et responsum coram Romanis accipere velle, et, si negetur ager, coram iisdem Romanis dimicaturos, ut nuntiare domum possent, quan-

5 tum Galli virtute ceteros mortales praestarent Quodnam id ius esset, agrum a possessoribus petere aut minari arma, Romanis quaerentibus, et quid in Etruria rei Gallis esset, cum illi se in armis ius ferre et omnia fortium virorum esse ferociter dicerent, accensis utrimque animis ad arma discur-

6 ritur et proelium conseritur. Ibi, iam urgentibus Romanam urbem fatis, legati contra ius gentium arma capiunt. Nee id clam esse potuit, cum ante signa Etruscorum tres nobilis-

44

BOOK V [Chap. 36, 37

simi fortissimique Romanae iuventutis pugnarent ; tantum eminebat peregrina virtus. Quin etiam Q. Fabius evectus 7 extra aciem equo ducem Gallorum ferociter in ipsa signa Etruscorum incursantem per latus transfixum hasta occidit; spoliaque eius legentem Galli agnovere, perque totam aciem Romanum legatum esse signum datum est. Omissa inde 8 in Clusinos ira, receptui canunt minantes Romanis. Erant qui extemplo Romam eundum censerent ; vicere seniores, ut legati prius mitterentur questum iniurias postulatumque ut pro iure gentium violate Fabii dederentur. Legati Gal- 9 lorum cum ea, sicut erant mandata, exposuissent, senatui nee factum placebat Fabiorum, et ius postulare barbari videbantur. Sed ne id quod placebat decerneret in tantae nobilitatis viris, ambitio obstabat. Itaque ne penes ipsos 10 culpa esset, si clades forent Gallico bello acceptae, cogni- tionem de postulatis Gallorum ad populum reiciunt ; ubi tanto plus gratia atque opes valuere, ut, quorum de poena agebatur, tribuni militum consulari potestate in insequentem annum crearentur. Quo facto baud secus quam dignum u erat infensi Galli bellum propalam minantes ad suos redeunt. Tribuni militum cum tribus Fabiis creati Q. 12 Sulpicius Longus, Q. Servilius quartum, P. Cornelius Maluginensis.

37. Cum tanta moles mali instaret — adeo obcaecat i animos fortuna, ubi vim suam ingruentem refringi non39o vult — , civitas, quae adversus Fidenatem ac Veientem hostem aliosque finitimos populos ultima experiens auxilia dictatorern multis tempestatibus dixisset, ea tunc, invisitato 2 atque inaudito hoste ab Oceano terrarumque ultimis oris bellum ciente, nihil extraordinarii imperi aut auxili quaesi- vit. Tribuni, quorum temeritate bellum contractum erat, 3 summae rerum praeerant, dilectumque nihilo accuratiorem

45

Chap. 37, 38^ SELECTIONS FROM LIVY

quam ad media bella haberi solitus erat, extenuantes etiam

4 famam belli, habebant. Interim Galli, postquam accepere ultro honorem habitum violatoribus iuris humani elusam- que legationem suam esse, flagrantes ira, cuius inpotens est gens, confestim signis convulsis citato agmine iter

5 ingrediuntur. Ad quorum praetereuntium raptim tumul- tum cum exterritae urbes ad arma concurrerent fugaque agrestium fieret, Romam se ire magno clamore significa- bant, quacumque ibant, equis virisque longe ac late fuso

6 agmine inmensum obtinentes loci. Sed antecedente fama nuntiisque Clusinorum, deinceps inde aliorum populorum,

7 plurimum terroris Romam celeritas hostium tulit, quippe quibus, velut tumultuario exercitu raptim ducto, aegre ad undecimum lapidem occursum est, qua flumen Alia, Crus- tuminis montibus praealto defluens alveo, baud multum

8 infra viam Tiberino amni miscetur. lam omnia contra circaque hostium plena erant, et nata in vanos tumultus gens truci cantu clamoribusque variis horrendo cuncta conpleverant sono.

1 38. Ibi tribuni militum, non loco castris ante capto, non praemunito vallo, quo receptus esset, non deorum saltem, si non hominum, memores, nee auspicato nee litato instruunt aciem diductam in cornua, ne circumveniri

2 multitudine hostium possent; nee tamen aequari frontes poterant, cum extenuando infirmam et vix cohaerentem mediam aciem haberent. Paulum erat ab dextera editi loci, quem subsidiariis repleri placuit ; eaque res ut ini- tium pavoris ac fugae, sic una salus fugientibus fuit.

3 Nam Brennus, regulus Gallorum, in paucitate hostium artem maxime timens, ratus ad id captum superiorem locum, ut, ubi Galli cum acie legionum recta fronte con- cucurrissent, subsidia in aversos transversosque impetum

46

BOOK V [Chap. 38, 39

darent, ad subsidiarios signa convertit, si eos loco depu- lisset, hand dubius facilem in aequo campi tantum supe- ranti multitudine victoriam fore ; adeo non f ortuna modo sed ratio etiam cum barbaris stabat. In altera acie nihil simile Romanis, non apud duces, non apud milites erat. Pavor fugaque occupaverat animos et tanta omnium obli- vio, ut multo maior pars Veios, in hostium urbem, cum Tiberis arceret, quam recto itinere Romam ad coniuges ac liberos fugerent. Parumper subsidiarios tutatus est locus; in reliqua acie simul est clamor proximis ab latere, ultimis ab tergo auditus, ignotum hostem prius paene quam viderent, non modo non temptato certamine sed ne clamore quidem reddito, integri intactique fugerunt. Nee uUa caedes pugnantium fuit; terga caesa suomet ipsorum certamine in turba inpedientium fugam. Circa ripam Tiberis, quo armis abiectis totum sinistrum cornu refugit, magna strages facta est, multosque inperitos nandi aut invalidos, graves loricis aliisque tegminibus, hausere gur- gites. Maxima tamen pars incolumis Veios perfugit, unde non modo praesidi quicquam sed ne nuntius quidem cla- dis Romam est missus. Ab dextro cornu, quod procul a flumine et magis sub monte steterat, Romam omnes pe- tiere, et ne clausis quidem portis urbis in arcem confu- gerunt.

39. Gallos quoque velut obstupefactos miraculum vic- toriae tam repentinae tenuit, et ipsi pavore defixi primum steterunt velut ignari quid accidisset; deinde insidias ve- reri; postremo caesorum spolia legere armorumque cumu- los, ut mos eis est, coacervare. Tum demum, postquam nihil usquam hostile cernebatur, viam ingressi, baud multo ante solis occasum ad urbem Romam perveniunt. Vbi cum praegressi equites non portas clausas, non stationem

47

Chap. 39] SELECTIONS FROM LIVY

pro portis excubare, non armatos esse in muris rettuHssent,

3 aliud priori simile miraculum eos sustinuit; noctemque veriti et ignotae situm urbis inter Romam atque Anienem consedere exploratoribus missis circa moenia aliasque por-

4 tas, quaenam hostibus in perdita re consilia essent. Ro- mani, cum pars maior ex acie Veios petisset quam Romam, nemo superesse quemquam praeter eos qui Romam refu- gerant crederet, conplorati omnes pariter vivi mortuique

5 totam prope urbem lamentis.inpleverunt. Privatos deinde luctus stupefecit publicus pavor, postquam hostes adesse nuntiatum est. Mox ululatus cantusque dissonos vaganti-

6 bus circa moenia turmatim barbaris audiebant. Omne inde tempus suspensos ita tenuit animos usque ad lucem alte- ram, ut identidem iam in urbem futurus videretur impetus: primo adventu, quia accesserant ad urbem — mansuros

7 enim ad Aliam fuisse, nisi hoc consili foret; deinde sub occasum solis, quia baud multum diei supererat, ante noctem rati invasuros; tum in noctem dilatum consilium

8 esse, quo plus pavoris inferrent; postremo lux adpro- pinquans exanimare ; timorique perpetuo ipsum malum continens fuit, cum signa infesta portis sunt inlata. Ne- quaquam tamen ea nocte neque insequenti die similis illi

9 quae ad Aliam tam pavide fugerat civitas fuit. Nam cum defendi urbem posse tam parva relicta manu spes nulla esset, placuit cum coniugibus ac liberis iuventutem milita- rem senatusque robur in arcem Capitoliumque concedere

10 armisque et frumento conlato ex loco inde munito deos

11 hominesque et Romanum nomen defendere; flaminem sacerdotesque Vestales sacra publica a caede, ab incendiis procul auferre nee ante deseri cultum eorum quam non

12 superessent qui colerent. Si arx Capitoliumque, sedes deorum, si senatus, caput publici consili, si militaris iuven-

48

BOOK V [Chap. 39, 40

tus superfuerit inminenti ruinae urbis, facilem iacturam esse seniorum relictae in urbe utique periturae turbae. Et quo id aequiore animo de plebe multitudo ferret, senes 13 triumphales consularesque simul se cum illis palam dicere obituros nee his corporibus quibus non arma ferre, non tueri patriam possent oneraturos inopiam armatorum.

40. Haec inter seniores morti destinatos iactata sola- i cia. Versae inde adhortationes ad agmen iuvenum, quos in Capitolium atque in arcem prosequebantur, commen- dantes virtuti eorum iuventaeque urbis, per trecentos sexaginta annos omnibus bellis victricis, quaecumque reliqua esset fortuna. Digredientibus qui spem omnem 2 atque opem secum ferebant ab his qui captae urbis non superesse statuerant exitio, cum ipsa res speciesque mi- 3 serabilis erat, tum muHebris fletus et concursatio incerta nunc hos nunc illos sequentium rogitantiumque viros natos- que cui se fato darent, nihil quod humani superesset mali relinquebant. Magna pars tamen earum in arcem suos 4 persecutae sunt nee prohibente ullo nee vocante, quia, quod utile obsessis ad minuendam inbellem multitudinem, id parum humanum erat. Alia maxime plebis turba, quam 5 nee capere tam exiguus collis nee alere in tanta inopia frumenti poterat, ex urbe effusa velut agmine iam uno petiit laniculum. Inde pars per agros dilapsi, pars urbes 6 petunt finitimas, sine ullo duce aut consensu, suam quis- que spem, sua consilia communibus deploratis sequentes. Flamen interim Quirinalis virginesque Vestales omissa 7 rerum suarum cura, quae sacrorum secum ferenda, quae, quia vires ad omnia ferenda deerant, relinquenda essent consultantes, quisve ea locus fideli adservaturus custodia 8 esset, optimum ducunt condita in doliolis sacello proximo aedibus flaminis Quirinalis, ubi nunc despui religio est,

LIVY — 4 49

Chap. 40,40 SELECTIONS FROM LIVY

defodere; cetera inter se onere partito ferunt via quae 9 Sublicio Ponte ducit ad laniculum. In eo clivo eas cum L. Albinius, de plebe [Romana] homo, conspexisset plaus- tro coniugem ac liberos avehens inter ceteram turbam quae lo inutilis bello urbe excedebat, salvo etiam tum discrimine divinarum humanarumque rerum, religiosum ratus sacer- dotes publicas sacraque populi Romani pedibus ire ferri- que, se ac suos in vehiculo conspici, descendere uxorem ac pueros iussit, virgines sacraque in plaustrum inposuit et Caere, quo iter sacerdotibus erat, pervexit.

1 41. Romae interim satis iam omnibus ut in tali re ad tuendam arcem conpositis turba seniorum domos regressi adventum hostium obstinato ad mortem animo expectabant.

2 Qui eorum curules gesserant magistratus, ut in fortunae pristinae honorumque ac virtutis insignibus morerentur, quae augustissima vestis est tensas ducentibus triumphanti-

3 busve, ea vestiti medio aedium eburneis sellis sedere. Sunt qui M. Folio pontifice maximo praefante carmen devovisse

4 eos se pro patria Quiritibusque Romanis tradant. Galli et quia interposita nocte a contentione pugnae remiserant ani- mos et quod nee in acie ancipiti usquam certaverant proelio nee tum impetu aut vi capiebant urbem, sine ira, sine ardore animorum ingressi postero die urbem patente Collina porta in forum perveniunt, circumf erentes oculos ad templa deum

5 arcemque solam belli speciem tenentem. Inde modico re- licto praesidio, ne quis in dissipatos ex arce aut Capitolio impetus fieret, dilapsi ad praedam vacuis occursu hominum viis pars in proxima quaeque tectorum agmine ruunt, pars ultima, velut ea demum intacta et referta praeda, petunt.

6 Inde rursus ipsa solitudine absterriti, ne qua fraus hostilis vagos exciperet, in forum ac propinqua foro loca conglo-

7 bati redibant ; ubi eos plebis aedificiis obseratis, patentibus

SO -

BOOK V [Chap. 41, 42

atriis principum maior prope cunctatio tenebat aperta quam clausa invadendi ; adeo hand secus quam venerabundi in- 8 tuebantur in aedium vestibulis sedentes viros, praeter orna- tum habitumque humano augustiorem maiestate etiam quam vultus gravitasque oris prae se ferebat simillimos dis. Ad 9 eos velut ad simulacra versi cum starent, M. Papirius, unus ex iis, dicitur Gallo barbam suam, ut tum omnibus promissa erat, permulcenti scipione eburneo in caput incusso iram movisse ; atque ab eo initium caedis ortum, ceteros in - sedibus suis trucidatos; post principum caedem nulli deinde 10 mortalium parci, diripi tecta, exhaustis inici ignes.

42. Ceterum — seu non omnibus delendi urbem libido i erat, seu ita placuerat principibus Gallorum, et ostentari quaedam incendia terroris causa, si conpelli ad deditionem caritate sedum suarum obsessi possent, et non omnia con- 2 cremari tecta, ut quodcumque superesset urbis, id pignus ad flectendos hostium animos haberent, — nequaquam pe- rinde atque in capta urbe prima die aut passim aut late vagatus est ignis. Romani ex arce plenam hostium urbem 3 cernentes vagosque per vias omnes cursus, cum alia atque alia parte nova aliqua clades oreretur, non mentibus solum constare sed ne auribus quidem atque oculis satis conci- pere poterant. Quocumque clamor hostium, mulierum 4 puerorumque ploratus, sonitus flammae et fragor ruentium tectorum avertisset, paventes ad omnia animos oraque et oculos flectebant velut ad spectaculum a fortuna positi occidentis patriae nee ullius rerum suarum relicti praeter- quam corporum vindices, tanto ante alios miserandi magis 5 qui umquam obsessi sunt, quod interclusi a patria obside- bantur, omnia sua cernentes in hostium potestate. Nee 6 tranquillior nox diem tam f oede actum excepit ; lux deinde noctem inquietam insecuta est, nee ullum erat tempus

51

Chap. 42, 43] SELECTIONS FROM LIVY

quod a novae semper cladis alicuius spectaculo cessaret.

7 Nihil tamen tot onerati atque obruti malis flexerunt ani- mos, quin, etsi omnia flammis ac ruinis aequata vidissent, quamvis inopem parvumque quern tenebant collem libertati

8 relictum virtute defenderent. Et iam, cum eadem cotidie acciderent, velut adsueti malis abalienaverant ab sensu rerum suarum animos arma tantum ferrumque in dextris velut solas reliquias spei suae intuentes.

1 43. Galli quoque per aliquot dies in tecta modo urbis nequiquam bello gesto, cum inter incendia ac ruinas captae urbis nihil superesse praeter armatos hostes viderent, ne- quaquam tot cladibus territos nee flexuros ad deditionem animos ni vis adhiberetur, experiri ultima et impetum

2 facere in arcem statuunt. Prima luce signo dato multi- tudo omnis in foro instruitur; inde clamore sublato ac testudine facta subeunt. Adversus quos Romani nihil temere nee trepide; ad omnis aditus stationibus firmatis, qua signa ferri videbant, ea robore virorum opposito scan- dere hostem sinunt, quo successerit magis in arduum, eo

3 pelli posse per proclive facilius rati. Medio fere clivo restitere, atque inde ex loco superiore, qui prope sua sponte in hostem inferebat, impetu facto strage ac ruina fudere Gallos, ut numquam postea nee pars nee universi tempta- verint tale pugnae genus.

4 Omissa itaque spe per vim atque arma subeundi obsi- dionem parant, cuius ad id tempus inmemores et quod in urbe fuerat frumentum incendiis urbis adsumpserant, et

5 ex agris per eos ipsos dies raptum omne Veios erat. Igi- tur exercitu diviso partim per finitimos populos praedari placuit, partim obsideri arcem, ut obsidentibus frumentum populatores agrorum praeberent.

52

BOOK V [Chap. 46

46. Romae interim plerumque obsidio segnis et utrim- que silentium esse, ad id tantum intentis Gallis, ne quis hostium evadere inter stationes posset, cum repente iuvenis Romanus admiratione in se cives hostesque convertit. Sacrificium erat statum in Quirinali colle genti Fabiae. Ad id faciendum C. Fabius Dorsuo Gabino cinctu sacra manibus gerens, cum de Capitolio descendisset, per medias hostium stationes egressus, nihil ad vocem cuiusquam ter- roremve motus, in Quirinalem coUem pervenit; ibique omnibus sollemniter peractis eadem revertens similiter constanti vultu graduque, satis sperans propitios esse deos, quorum cultum ne mortis quidem metu prohibitus dese- ruisset, in Capitolium ad suos rediit, seu attonitis Gallis miraculo audaciae seu religione etiam motis, cuius haud- quaquam neglegens gens est.

Veis interim non animi tantum in dies sed etiam vires crescebant. Nee Romanis solum eo convenientibus ex agris, qui aut proelio adverso aut clade captae urbis palati fuerant, sed etiam ex Latio voluntariis confluentibus, ut in parte praedae essent, maturum iam videbatur repeti patriam eripique ex hostium manibus. Sed corpori valido caput deerat. Locus ipse admonebat Camilli, et magna pars militum erat, qui ductu auspicioque eius res prospere ges- serant; et Caedicius negare se commissurum, cur sibi aut deorum aut hominum quisquam imperium finiret potius quam ipse memor ordinis sui posceret imperatorem. Con- sensu omnium placuit ab Ardea Camillum acciri, sed antea consulto senatu, qui Romae esset; adeo regebat omnia pudor, discriminaque rerum prope perditis rebus serva- bant. Ingenti periculo transeundum per hostium custo- dias erat. Ad eam rem Pontius Cominius, inpiger iuvenis, operam poUicitus incubans cortici secundo Tiberi ad urbem

53

Chap. 46, 47] SELECTIONS FROM LIVY

9 defertur. Inde, qua proximum fuit a ripa, per praeruptum eoque neglectum hostium custodia saxum in Capitolium evadit et ad magistratus ductus mandata exercitus edit.

10 Accepto inde senatus consulto, uti comitiis curiatis revo- catus de exilio iussu populi Camillus dictator extemplo diceretur, militesque haberent imperatorem quern vellent, eadem degressus nuntius Veios contendit; missique Ar-

11 deam legati ad Camillum Veios eum perduxere, seu — quod magis credere libet, non prius profectum ab Ardea quam conpererit legem latam, quod nee iniussu populi mutari finibus posset nee nisi dictator dictus auspicia in exercitu habere — lex curiata lata est dictatorque absens dictus.

1 47. Dum haec Veis agebantur, interim arx Romae Capi-

2 toliumque in ingenti periculo fuit. Namque Galli seu vesti- gio notato humano, qua nuntius a Veis pervenerat, seu sua sponte animadverso ad Carmentis saxo ascensu aequo, nocte sublustri, cum primo inermem, qui teraptaret viam, praemisissent, tradentes inde arma, ubi quid iniqui esset, alterni innixi sublevantesque in vicem et trahentes alii alios,

3 prout postularet locus, tanto silentio in summum evasere, ut non custodes solum fallerent, sed ne canes quidem, sol-

4 licitum animal ad nocturnos strepitus, excitarent. Anseres non fefellere, quibus sacris lunonis in summa inopia cibi tamen abstinebatur. Quae res saluti fuit ; namque clan- gore eorum alarumque crepitu excitus M. Manlius, qui trien- nio ante consul fuerat, vir bello egregius, armis adreptis, simul ad arma ceteros ciens, vadit et, dum ceteri trepidant, Galium, qui iam in summo constiterat, umbone ictum de-

5 turbat. Cuius casus prolapsi cum proximos sterneret, trepidantes alios armisque omissis saxa quibus adhaere- bant manibus amplexos trucidat. lamque et alii congre-

54

BOOK V [Chap. 47, 48

gati telis missilibusque saxis proturbare hostes, ruinaque tota prolapsa acies in praeceps deferri. Sedato deinde 6 tumultu reliquum noctis, quantum turbatis mentibus pote- rat, cum praeteritum quoque periculum sollicitaret, quieti datum est. Luce orta vocatis classico ad concilium militi- ^^ 7 bus ad tribunes, cum et recte et perperam facto pretium deberetur, Manlius primum ob virtutem laudatus donatus- que non ab tribunis solum militum sed consensu etiam militari ; cui universi selibras f arris et quartarios vini ad 8 aedes eius, quae in arce erant, contulerunt — rem dictu parvam, ceterum inopia fecerat cam argumentum ingens caritatis, cum se quisque victu suo fraudans detractum corpori atque usibus necessariis ad honorem unius viri conferret. Tum vigiles eius loci, qua fefellerat ascendens 9 hostis, citati ; et cum in omnes more militari se animadver- surum Q. Sulpicius tribunus militum pronuntiasset, con- 10 sentiente clamore militum in unum vigilem conicientium culpam deterritus a ceteris abstinuit, reum baud dubium eius noxae adprobantibus cunctis de saxo deiecit. Inde u intentiores utrimque custodiae esse, et apud Gallos, quia vulgatum erat inter Veios Romamque nuntios commeare, et apud Romanos ab nocturni periculi memoria.

48. Sed ante omnia obsidionis bellique mala fames i utrumque exercitum urgebat, Gallos pestilentia etiam, 2 cum loco iacente inter tumulos castra habentes tum ab incendiis torrido et vaporis pleno cineremque, non pulve- rem modo, ferente, cum quid venti motum esset. Quo- 3 rum intolerantissima gens umorique ac frigori adsueta, cum aestu et languore vexata, vulgatis velut in pecua mor- bis, morerentur, iam pigritia singulos sepeliendi promiscue acervatos cumulos hominum urebant ; bustorumque inde Gallicorum nomine insignem locum fecere. Indutiae de- 4

55

Chap. 48, 49] SELECTIONS FROM LIVY

inde cum Romanis factae et conloquia permissu impera- torum habita ; in quibus cum identidem Galli f amem obicerent eaque necessitate ad deditionem vocarent, dici- tur avertendae eius opinionis causa multis locis panis de

5 Capitolio iactatus esse in hostium stationes. Sed iam neque dissimulari neque ferri ultra fames poterat. Itaque dum dictator dilectum per se Ardeae habet, magistrum equitum L. Valerium a Veis adducere exercitum iubet,

6 parat instruitque quibus baud inpar adoriatur hostes, in- terim Capitolinus exercitus stationibus, vigiliis fessus supe- ratis tamen humanis omnibus malis cum famem unam natura vinci non sineret, diem de die prospectans, ecquod

7 auxilium ab dictatore adpareret, postremo spe quoque iam, non solum cibo, deficiente et, cum stationes procederent, prope obruentibus infirmum corpus armis vel dedi vel re- dimi se quacumque pactione possent iussit, iactantibus non obscure Gallis baud magna mercede se adduci posse ut

8 obsidionem relinquant. Tum senatus habitus tribunisque militum negotium datum, ut paciscerentur. Inde inter Q. Sulpicium tribunum militum et Brennum, regulum Gal- lorum, conloquio transacta res est et mille pondo auri

9 pretium populi gentibus mox imperaturi factum. Rei f oedissimae per se adiecta indignitas est ; pondera ab Gallis adlata iniqua, et tribuno recusante additus ab inso-

^lente Gallo ponderi gladius auditaque intoleranda Romanis vox : vae victis.

1 49. Sed diique et homines prohibuere redemptos vivere Romanos. Nam forte quadam, priusquam infanda merces perficeretur, per altercationem nondum omni auro adpenso, dictator intervenit auferrique aurum de medio et Gallos

2 submoveri iubet. Cum illi renitentes pactos dicerent sese, negat eam pactionem ratam esse quae, postquam ipse

56

BOOK V [Chap. 49

dictator creatus esset, iniussu suo ab inferioris iuris magis- tratu facta esset, denuntiatque Gallis, ut se ad proelium expediant. Suos in acervum conicere sarcinas et arma 3 aptare ferroque, non auro, recuperare patriam iubet, in con- spectu habentes fana deum et coniuges et liberos et solum patriae deforme belli malis et omnia, quae defendi repeti- que et ulcisci fas sit. Instruit deinde aciem, ut loci natura 4 patiebatur, in semirutae solo urbis et natura inaequali, et omnia quae arte belli secunda suis eligi praepararive pote- rant providit. Galli nova re trepidi arma capiunt iraque 5 magis quam consilioin Romanos incurrunt. lam verterat fortuna, iam deorum opes humanaque consilia rem Ro- manam adiuvabant. Igitur primo concursu baud maiore momento f usi Galli sunt quam ad Aliam vicerant. lustiore 6 altero deinde proelio ad octavum lapidem Gabina via, quo se ex fuga contulerant, eiusdem ductu auspicioque Camilli vincuntur. Ibi caedes omnia obtinuit ; castra capiuntur, et ne nuntius quidem cladis relictus. Dictator recuperata ex 7 hostibus patria triumphans in urbem redit, interque iocos militares, quos inconditos iaciunt, Romulus ac parens patriae conditorque alter urbis baud vanis laudibus appellabatur. Servatam deinde bello patriam iterum in pace baud dubie 8 servavit, cum prohibuit migrari Veios, et tribunis rem in- tentius agentibus post incensam urbem et per se inclinata magis plebe ad id consilium. Eaque causa fuit non abdi- 9 candae post triumphum dictaturae, senatu obsecrante ne rem publicam in incerto relinqueret statu.

57

Chap. 35] SELECTIONS FROM LIVY

Book VI

The Licinio-Sextian Laws

1 35. Occasio videbatur rerum novandarum propter in- 1^^ gentem vim aeris alieni, cuius levamen mali plebes nisi

2 suis in summo imperio locatis nullum speraret : accingen- dum ad eam cogitationem esse; conando agendoque iam eo gradum fecisse plebeios, unde, si porro adnitantur, per- venire ad summa et patribus aequari tam honore quam

3 virtute possent. In praesentia tribunos plebis fieri placuit, quo in magistratu sibimet ipsi viam ad ceteros honores

4 aperirent. Creatique tribuni C. Licinius et L. Sextius pro- mulgavere leges omnes adversus opes patriciorum et pro commodis plebis : unam de aere alieno, ut deducto eo de capite quod usuris pernumeratum esset, id quod super-

5 esset triennio aequis pensionibus persolveretur ; alteram de modo agrorum, ne quis plus quingenta iugera agri possideret ; tertiam, ne tribunorum militum comitia fierent, consulumque utique alter ex plebe crearetur : cuncta in- gentia et quae sine certamine maximo obtineri non possent.

6 Omnium igitur simul rerum quarum inmodica cupido inter mortales est, agri, pecuniae, honorum discrimine proposito conterriti patres cum trepidassent publicis privatisque con- siliis, nullo remedio alio praeter expertam multis iam ante certaminibus intercessionem invento, collegas adversus tri-

7 bunicias rogationes conparaverunt. Qui ubi tribus ad suf- fragium ineundum citari a Licinio Sextioque viderunt, stipati patrum praesidiis nee recitari rogationes nee soUemne

8 quidquam aliud ad sciscendum plebi fieri passi sunt. lam- que frustra saepe consilio advocato cum pro antiquatis rogationes essent, "bene habet'' inquit Sextius; **quando

58

^ BOOK VI [Chap. 35, 42

quidem tantum intercessionem pollere placet, isto ipso telo tutabimur plebem. Agitedum, comitia indicite, patres, 9 tribunis militum creandis ; faxo ne iuvet vox ista *veto/ quam nunc concinentes collegas nostros tarn laeti auditis." Haud inritae cecidere minae ; comitia praeter aedilium tri- 10 bunorumque plebi nulla sunt habita. Licinius Sextiusque tribuni plebis refecti nuUos curules magistratus creari passi sunt ; eaque solitudo magistratuum et plebe reficiente duos tribunos et iis comitia tribunorum militum toUentibus per quinquennium urbem tenuit.

M^ ^ ^ ¥^ ¥^ ¥^ ^

42. Vixdum perfunctum eum bello atrocior domi seditio 9 excepit; et per ingentia certamina dictator senatusque vic-|^^ tus, ut rogationes tribuniciae acciperentur ; et comitia con- sulum adversa nobilitate habita, quibus L. Sextius de plebe primus consul factus. Et ne is quidem finis certaminum 10 fuit. Quia patricii se auctores futuros negabant, prope secessionem plebis res terribilesque alias minas civilium certaminum venit, cum tandem per dictatorem condicioni- n bus sedatae discordiae sunt concessumque ab nobilitate plebi de consule plebeio, a plebe nobilitati de praetore uno, qui ius in urbe diceret, ex patribus creando. Ita ab diutina ira 12 tandem in concordiam redactis ordinibus cum dignam eam rem senatus censeret esse, meritoque id, si quando umquam alias, deum inmortalium fore, ut ludi maximi fierent et dies unus ad triduum adiceretur, recusantibus id munus aedili- 13 bus plebis, conclamatum a patriciis est iuvenibus se id honoris deum inmortalium causa libenter facturos, ut aediles fierent. Quibus cum ab universis gratiae actae essent, 14 factum senatus consultum, ut duoviros aediles ex patribus dictator populum rogaret, patres auctores omnibus eius anni comitiis fierent.

59

Chap. 2] SELECTIONS FROM LIVY

Book VII

Beginnijig of the Drama

1 2. Et hoc et insequenti anno C. Sulpicio Petico, C.

2 Licinio Stolone consulibus pestilentia fuit. Eo nihil dig- 364 num memoria actum, nisi quod pacis deum exposcendae

causa tertio turn post conditam urbem lectisternium fuit.

3 Et cum vis morbi nee humanis consiliis nee ope divina levaretur, victis superstitione animis ludi quoque scaenici, nova res bellicoso populo — nam cirei modo spectaculum fuerat — , inter aha caelestis irae placamina instituti di-

4 cuntur. Ceterum parva quoque, ut ferme principia omnia, et ea ipsa peregrina res fuit. Sine carmine ullo, sine imi- tandorum carminum actu ludiones, ex Etruria acciti, ad tibicinis modos saltantes baud indecoros motus more Tusco

5 dabant. Imitari deinde eos inventus simul inconditis inter se iocularia fundentes versibus coepere, nee absoni a voce

6 motus erant. Accepta itaque res saepiusque usurpando excitata. Vernaculis artificibus, quia ister Tusco verbo

7 ludio vocabatur, nomen histrionibus inditum ; qui non, sicut ante, Fescennino versu similem inconpositum temere ac rudem alternis iaciebant, sed inpletas modis saturas de- scrip to iam ad tibicinem cantu motuque congruenti perage-

8 bant. Livius post aliquot annis, qui ab saturis ausus est primus argumento fabulam serere, idem scilicet, id quod

9 omnes turn erant, suorum carminum actor, dicitur, cum saepius revocatus vocem obtudisset, venia petita puerum ad canendum ante tibicinem cum statuisset, canticum egisse aliquanto magis vigente motu, quia nihil vocis usus inpe-

10 diebat. Inde ad manum cantari histrionibus coeptum,

11 diverbiaque tantum ipsorum voci relicta. Postquam lege

60

BOOK VII [Chap. 2, 29

hac fabularum ab risu ac soluto ioco res avocabatur et ludus in artem paulatim verterat, iuventus histrionibus fa- bellarum actu relicto ipsa inter se more antique ridicula intexta versibus iactitare coepit ; quae exodia postea appel- lata consertaque fabellis potissimum Atellanis sunt. Quod 12 genus ludorum ab Oscis acceptum tenuit iuventus nee ab histrionibus pollui passa est ; eo institutum manet, ut actores Atellanarum nee tribu moveantur et stipendia, tamquam expertes artis ludicrae, faciant. Inter aliarum 13 parva principia rerum ludorum quoque prima origo po- nenda visa est, ut adpareret quam ab sano initio res in banc vix opulentis regnis tolerabilem insaniam venerit.

Beghming of the Samnite Wars

29. Maiora iam hinc bella et viribus hostium et longin- i quitate regionum vel temporum [spatio] quibus bellatum^^a est, dicentur. Namque eo anno adversus Samnites, gen- tem opibus armisque validam, mota arma ; Samnitium bel- 2 lum ancipiti Marte gestum Pyrrhus hostis, Pyrrhum Poeni secuti. Quanta rerum moles ! quotiens in extrema peri- culorum ventum ut in banc magnitudinem, quae vix sustinetur, erigi imperium posset ! Belli autem causa cum 3 Samnitibus Romanis, cum societate amicitiaque iuncti essent, extrinsecus venit, non orta inter ipsos est. Sam- 4 nites Sidicinis iniusta arma, quia viribus plus poterant, cum intulissent, coacti inopes ad opulentiorum auxilium confugere Campanis sese coniungunt. Campani magis 5 nomen ad praesidium sociorum quam vires cum attulissent, fluentes luxu ab duratis usu armorum in Sidicino pulsi agro, in se deinde molem omnem belli verterunt. Nam- 6 que Samnites omissis Sidicinis ipsam arcem finitimorum Campanos adorti, unde aeque f acilis victoria, praedae atque

61

Chap. 29, 30] SELECTIONS FROM LIVY

gloriae plus esset, Tifata, inminentis Capuae colles, cum praesidio firmo occupassent, descendunt inde quadrato agmine in planitiem quae Capuam Tifataque interiacet. 7 Ibi rursus acie dimicatum ; adversoque proelio Campani intra moenia conpulsi, cum robore iuventutis suae acciso nulla propinqua spes esset, coacti sunt ab Romanis petere auxilium.

1 30. Legati introducti in senatum maxime in banc sen- tentiam locuti sunt : *' Populus nos Campanus tegatos ad vos, patres conscripti, misit amicitiam in perpetuum, auxi-

2 lium praesens a vobis petitum. Quam si secundis rebus nostris petissemus, sicut coepta celerius, ita infirmiore vin- culo contracta esset; tunc enim, ut qui ex aequo nos venisse in amicitiam meminissemus, amici forsitan pariter

3 ac nunc, subiecti atque obnoxii vobis minus essemus ; nunc, misericordia vestra conciliati auxilioque in dubiis rebus de- fensi, beneficium quoque acceptum colamus oportet, ne ingrati atque omni ope divina humanaque indigni videa-

4 mur. Neque hercule, quod Samnites priores amici socii- que vobis facti sunt, ad id valere arbitror, ne nos in amicitiam accipiamur, sed ut vetustate et gradu honoris nos praestent; neque enim foedere Samnitium ne qua

5 nova iungeretis foedera cautum est. Fuit quidem apud vos semper satis iusta causa amicitiae, velle eum vobis

6 amicum esse, qui vos adpeteret ; Campani, etsi f ortuna praesens magnifice loqui prohibet, non urbis amplitudine, non agri ubertate ulli populo praeterquam vobis cedentes, baud parva, ut arbitror, accessio bonis rebus vestris in

7 amicitiam venimus vestram. Acquis Volscisque, aeternis hostibus huius urbis, quandocumque se moverint, ab tergo erimus, et quod vos pro salute nostra priores feceritis, id

8 nos pro imperio vestro et gloria semper f aciemus. Subactis

62

BOOK VII [Chap. 30

his gentibus quae inter nos vosque sunt, quod prope diem futurum spondet et virtus et fortuna vestra, continens im- perium usque ad nos habebitis. Acerbum ac miserum est 9 quod fateri nos fortuna nostra cogit : eo ventum est, patres conscripti, ut aut amicorum aut inimicorum Campani simus. Si defenditis, vestri, si deseritis, Samnitium erimus ; Ca- 10 puam ergo et Campaniam omnem vestris an Samnitium viribus accedere malitis, deliberate. Omnibus quidem, 11 Romani, vestram misericordiam yestrumque auxilium aequum est patere, iis tamen maxime, qui, ea inploranti- bus aliis [auxilium] dum supra vires suas praestant, a^ite omnes ipsi in banc necessitatem venerunt. Quamquam 12 pugnavimus verbo pro Sidicinis, re pro nobis, cum videre- mus finitimum populum nefario latrocinio Samnitium peti et, ubi conflagrassent Sidicini, ad nos traiecturum illud incendium esse. Nee enim nunc, quia dolent iniuriam 13 acceptam Samnites, sed quia gaudent oblatam sibi esse causam, oppugnatum nos veniunt. An, si ultio irae haec 14 et non occasio cupiditatis explendae esset, parum fuit, quod semel in Sidicino agro, iterum in Campania ipsa legiones nostras cecidere ? Quae est ista tam infesta ira, quam per 15 duas acies fusus sanguis explere non potuerit ? Adde hue populationem agrorum, praedas hominum atque pecudum actas, incendia villarum ac ruinas, omnia ferro ignique vas- tata; hiscine ira expleri non potuit 1 Sed cupiditas explenda 16 est. Ea ad oppugnandam Capuam rapit ; aut delere urbem pulcherrimam aut ipsi possidere volunt. Sed vos 17 potius, Romani, beneficio vestro occupate eam quam illos habere per maleficium sinatis. Non loquor apud recusan- tem iusta bella populum ; sed tamen, si ostenderitis auxilia vestra, ne bello quidem arbitror vobis opus fore. Vsque 18 ad nos contemptus Samnitium pervenit, supra non escen-

Chap. 30, 31] SELECTIONS FROM LIVY

dit; itaque umbra vestri auxili, Romani, tegi possumus, quidquid deinde habuerimus, quidquid ipsi fuerimus, ves-

19 trum id omne existimaturi. Vobis arabitur ager Campanus, vobis Capua urbs f requentabitur ; conditorum, parentium, deorum inmortalium numero nobis eritis ; nulla colonia vestra erit quae nos obsequio erga vos fideque superet.

20 Adnuite, patres conscripti, nutum numenque vestrum in- victum Campanis et iubete sperare incolumem Capuam

21 futuram. Qua frequentia omnium generum multitudinis prosequente creditis nos illinc profectos? quam omnia votorum lacrimarumque plena reliquisse ? in qua nunc expectatione senatum populumque Campanum, coniuges

22 liberosque nostros esse ? Stare omnem multitudinem ad portas viam hinc ferentem prospectantes certum habeo. Quid illis nos, patres conscripti, sollicitis ac pendentibus

23 animi renuntiare iubetis ? Alterum responsum salutem, vic- toriam, lucem ac libertatem, alterum — ominari horreo quae ferat Proinde ut aut de vestris futuris sociis atque amicis aut nusquam ullis futuris nobis consulite."

1 31. Submotis deinde legatis cum consultus senatus esset, etsi magnae parti urbs maxima opulentissimaque Italiae, uberrimus ager marique propinquus ad varietates annonae horreum populi Romani fore videbatur, tamen tanta utili- tate fides antiquior fuit, responditque ita ex auctoritate

2 senatus consul : '* Auxilio vos, Campani, dignos censet senatus ; sed ita vobiscum amicitiam institui par est, ne qua vetustior amicitia ac societas violetur. Samnites no- biscum foedere iuncti sunt ; itaque arma, deos prius quam homines violatura, adversus Samnites vobis negamus ;

3 legatos, sicut ius fasque est, ad socios atque amicos preca- tum mittemus ne qua vobis vis fiat."

Ad ea princeps legationis — sic enim domo mandatum

64

BOOK VII [Chap. 31

attulerant — : "quando quidem'' inquit ** nostra tueri ad- versus vim atque iniuriam iusta vi non vultis, vestra certe def endetis ; itaque populum Campanum urbemque Capuam, 4 agros, delubra deum, divina humanaque omnia in vestram, patres conscripti, populique Romani dicionem dedimus, quidquid deinde patiemur, dediticii vestri passuri." Sub 5 haec dicta omnes, manus ad consules tendentes, pleni lacrimarum in vestibulo curiae procubuerunt. Conmoti 6 patres vice fortunarum humanarum, si ille praepotens opi- bus populus, luxuria superbiaque clarus, a quo paulo ante auxilium finitimi petissent, adeo infractos gereret animos ut se ipse suaque omnia potestatis alienae faceret. Tum 7 iam fides agi visa deditos non prodi; nee facturum aequa Samnitium populum censebant, si agrum urbemque per deditionem factam populi Romani oppugnarent. Legatos itaque extemplo mitti ad Samnites placuit. Data mandata, 8 ut preces Campanorum, responsum senatus amicitiae Sam- nitium memor, deditionem postremo factam Samnitibus exponerent ; peterent pro societate amicitiaque ut dediticiis 9 suis parcerent neque in eum agrum qui populi Romani fac- tus esset hostilia arma inf errent ; si leniter agendo parum 10 proficerent, denuntiarent Samnitibus populi Romani sena- tusque verbis ut Capua urbe Campanoque agro abstinerent. Haec legatis agentibus in concilio Samnitium adeo est u ferociter responsum ut non solum gesturos se esse dicerent id bellum, sed magistratus eorum e curia egressi stantibus legatis praefectos cohortium vocarent iisque clara voce imperarent ut praedatum in agrum Campanum extemplo 12 proficiscerentur.

LivY — 5 65

Chap, i] SELECTIONS FROM LIVY

Book IX

Battle of the Caudine Pass

1 I. Sequitur hunc annum nobilis clade Romana Caudina

2 pax, T. Veturio Calvino, Sp. Postumio consulibus. Sam- 1^^ nites eo anno imperatorem C. Pontium, Herenni filium,

habuerunt, patre longe prudentissimo natum, primum

3 ipsum bellatorem ducemque. Is, ubi legati qui ad deden- das res missi erant pace infecta redierunt, ** ne nihil actum '' inquit '' hac legatione censeatis, expiatum est quidquid ex

4 foedere rupto irarum in nos caelestium fuit Satis scio, quibuscumque dis cordi fuit subigi nos ad necessitatem dedendi res quae ab nobis ex foedere repetitae fuerant, iis non fuisse cordi tam superbe ab Romanis foederis expia-

5 tionem spretam. Quid enim ultra fieri ad placandos deos mitigandosque homines potuit quam quod nos fecimus? Res hostium in praeda captas, quae belli iure nostrae

6 videbantur, remisimus ; auctores belli, quia vivos non potuimus, perfunctos iam fato dedidimus ; bona eorum, ne quid ex contagione noxae remaneret penes nos, Romam

7 porta vimus. Quid ultra tibi, Roman e, quid foederi, quid dis arbitris foederis debeo ? Quem tibi tuarum irarum, quem meorum suppliciorum iudicem feram ? Neminem

8 neque populum neque privatum fugio. Quod si nihil cum potentiore iuris humani relinquitur inopi, at ego ad deos vindices intolerandae superbiae confugiam et precabor ut

9 iras suas vertant in eos quibus non suae redditae res, non alienae adcumulatae satis sint ; quorum saevitiam non mors noxiorum, non deditio exanimatorum corporum, non bona sequentia domini deditionem exsatient; qui placari ne- queant, nisi hauriendum sanguinem laniandaque viscera

BOOK IX [Chap, i, 2

nostra praebuerimus. lustum est bellum, Samnites, quibus 10 necessarium, et pia arma quibus nulla nisi in armis relinqui- tur spes. Proinde, cum rerum humanarum maximum mo- 11 mentum sit, quam propitiis rem, quam adversis agant dis, pro certo habete priora bella adversus deos magis quam homines gessisse, hoc quod instat ducibus ipsis dis gestu- ros."

2. Haec non laeta magis quam vera vaticinatus exercitu i educto circa Caudium castra quam potest occultissime locat ; inde ad Calatiam, ubi iam consules Romanos castra- 2 que esse audiebat, milites decem pastorum habitu mittit pecoraque diversos, alium aUbi, baud procul Romanis pascere iubet praesidiis ; ubi inciderint in praedatores, ut 3 idem omnibus sermo constet: legiones Samnitium in Apulia esse, Luceriam omnibus copiis circumsedere, nee procul abesse, quin vi capiant. Iam is rumor, et ante de 4 industria vulgatus, venerat ad Romanos, sed fidem auxere captivi, eo maxime, quod sermo inter omnes congruebat.

Hand erat dubium, quin Lucerinis opem Romanus ferret, 5 bonis ac fidelibus sociis, simul ne Apulia omnis ad prae- sentem terrorem deficeret ; ea modo, qua irent, consultatio fuit. Duae ad Luceriam ferebant viae, altera praeter oram 6 superi maris, patens apertaque, sed quanto tutior, tanto fere longior, altera per furculas Caudinas, brevior. Sed 7 ita natus locus est : saltus duo alti, angusti silvosique sunt, montibus circa perpetuis inter se iuncti ; iacet inter eos satis patens, clausus in medio, campus herbidus aquosus- que, per quem medium iter est ; sed antequam venias ad 8 eum, intrandae primae angustiae sunt, et aut eadem qua te insinuaveris retro via repetenda aut, si ire porro pergas, per alium saltum, artiorem inpeditioremque, evadendum.

In eum campum via alia per cavam rupem Romani de- 9

67

Chap. 2, 3] SELECTIONS FROM LIVY

misso agmine cum ad alias angustias protinus pergerent, saeptas deiectu arborum saxorumque ingentium obiacente mole invenere. Cum fraus hostilis adparuisset, praesidium

10 etiam in summo saltu conspicitur. Citati inde retro qua venerant pergunt repetere viam ; eam quoque clausam sua obice armisque inveniunt. Sistunt inde gradum sine ullius imperio, stuporque omnium animos ac velut torpor quidam

11 insolitus membra tenet, intuentesque alii alios, cum al- terum quisque conpotem magis mentis ac consili ducerent,

12 diu inmobil'es silent ; deinde, ubi praetoria consulum erigi videre et expedire quosdam utilia operi, quamquam ludibrio fore munientes perditis rebus ac spe omni adempta cerne-

13 bant, tamen, ne culpam malis adderent, pro se quisque nee hortante ullo nee imperante ad muniendum versi castra propter aquam vallo circumdant, sua ipsi opera laborem-

14 que inritum, praeterquam quod hostes superbe increpabant,

15 cum miserabili confessione eludentes. Ad consules maes- tos, ne advocantes quidem in consilium, quando nee con- silio nee auxilio locus esset, sua sponte legati ac tribuni conveniunt, militesque ad praetorium versi opem, quam vix di inmortales ferre poterant, ab ducibus exposcunt.

1 3. Querentes magis quam consultantes nox oppressit, cum pro ingenio quisque fremerent, alius : '' per obices viarum, per adversa montium, per silvas, qua ferri arma

2 poterunt, eamus, modo ad hostem pervenire liceat, quem per annos iam prope triginta vincimus ; omnia aequa et plana erunt Romano in perfidum Samnitem pugnanti ; '*

3 alius : " quo aut qua eamus ? Num montes moliri sede sua paramus ? Dum haec inminebunt iuga, qua tu ad hostem venias ? Armati inermes, fortes ignavi, pariter omnes capti atque victi sumus ; ne ferrum quidem ad bene moriendum

4 oblaturus est hostis ; sedens bellum conficiet." His in

68

BOOK IX [Chap. 3

vicem sermonibus qua cibi, qua quietis inmemor nox tra- ducta est.

Ne Samnitibus quidem consilium in tarn laetis suppete- bat rebus ; itaque universi Herennium Pontium, patrem imperatoris, per litteras consulendum censent. lam is 5 gravis annis non militaribus solum sed civilibus quoque abscesserat muneribus ; in corpore tamen adfecto vigebat vis animi consilique. Is ubi accepit ad furculas Caudinas 6 inter duos saltus clausos esse exercitus Romanos, consultus ab nuntio fili censuit omnes inde quam primum inviolatos dimittendos. Quae ubi spreta sententia est iterumque 7 eodem remeante nuntio consulebatur, censuit ad unum omnes interficiendos. Quae ubi tam discordia inter se 8 velut ex ancipiti oraculo responsa data sunt, quamquam filius ipse in primis iam animum quoque patris consenuisse in adfecto corpore rebatur, tamen consensu omnium victus est, ut ipsum in consilium acciret. Nee gravatus senex 9 plaustro in castra dicitur advectus vocatusque in consilium ita ferme locutus esse, ut nihil sententiae suae mutaret, causas tantum adiceret : priore se consilio, quod optimum 10 duceret, cum potentissimo populo per ingens beneficium perpetuam firmare pacem amicitiamque ; altero consilio in multas aetates, quibus amissis duobus exercitibus baud facile receptura vires Romana res esset^ bellum differre; tertium nullum consilium esse.

Cum filius aliique principes percunctando exsequerentur, n " quid, si media via consili caperetur, ut et diraitterentur incolumes et leges iis iure belli victis inponerentur," '^ ista 12 quidem sententia;" inquit ''ea est quae neque amicos parat nee inimicos tollit. Servate modo quos ignominia inrita- veritis : ea est Romana gens, quae victa quiescere nesciat. Vivet semper in pectoribus illorum quidquid istuc praesens 13

69

Chap. 3, 4] SELECTIONS FROM LIVY

necessitas inusserit, nee eos ante multiplices poenas expeti- tas a vobis quieseere sinet.'*

1 4. Neutra sententia accepta Herennius domum e castris est avectus ; et in castris Romanis cum frustra multi cona- tus ad erumpendum capti essent et iam omnium rerum

2 inopia esset, victi necessitate legates mittunt qui primum pacem aequam peterent; si pacem non inpetrarent, uti

3 provocarent ad pugnam. Tum Pontius debellatum esse respondit et, quoniam ne victi quidem ac capti fortunam fateri scirent, inermes cum singulis vestimentis sub iugum missurum ; alias condiciones pacis aequas victis ac victori-

4 bus fore : si agro Samnitium decederetur, coloniae abdu- cerentur, suis inde legibus Romanum ac Samnitem aequo

5 foedere victurum ; his condicionibus paratum se esse foe- dus cum consulibus ferire ; si quid eorum displiceat, lega- tes redire ad se vetuit.

6 Haec cum legatio renuntiaretur, tantus gemitus omnium subito exortus est tantaque maestitia incessit ut non gravius accepturi viderentur, si nuntiaretur omnibus eo loco mortem

7 oppetendam esse. Cum diu silentium fuisset nee consules aut pro foedere tam turpi aut contra foedus tam necessa- rium hiscere possent, tum L. Lentulus, qui princeps lega-

8 torum virtute atque honoribus erat : ** patrem meum '* inquit, '' consules, saepe audivi memorantem se in Capitolio unum non fuisse auctorem senatui redimendae auro a Gallis civitatis, quando nee fossa valloque ab ignavissimo ad opera ac muniendum hoste clausi essent et erumpere si non sine magno periculo, tamen sine certa pernicie possent.

9 Quod si, ut illis decurrere ex Capitolio armatis in hostem licuit, quo saepe modo obsessi in obsidentes eruperunt, ita nobis aequo aut iniquo loco dimicandi tantummodo cum hoste copia esset, non mihi paterni animi indoles in consilio

70

BOOK IX [Chap. 4, 5

dando deesset. Equidem mortem pro patria praeclaram lo esse fateor et me vel devovere pro populo Romano legio- nibusque vel in medios [me] inmittere hostes paratus sum ; sed hie patriam videx), hie quidquid Romanarum legionum ii est, quae, nisi pro se ipsis ad mortem ruere volunt, quid habent quod morte sua servent ? ' Tecta urbis ' dicat ali- 12 quis *et moenia et eam turbam a qua urbs incolitur.' Immo hercule produntur ea omnia deleto hoc exercitu, non servantur. Quis enim ea tuebitur ? inbelHs videhcet atque 13 inermis multitudo. Tam hercule, quam a Gallorum impetu defendit. An a Veis exercitum Camillumque ducem in- 14 plorabunt? Hie omnes spes opesque sunt, quas servando patriam servamus, dedendo ad necem patriam deserimus ac prodimus. *At foeda atque ignominiosa deditio est' 15 Sed ea caritas patriae est ut tam ignominia eam quam morte nostra, si opus sit, servemus. Subeatur ergo ista, 16 quantacumque est, indignitas et pareatur necessitati, quam ne di quidem superant. Ite, consules, redimite armis civita- tem, quam auro maiores vestri redemerunt."

5. Consules profecti ad Pontium in conloquium, cum de i foedere victor agitaret, negarunt iniussu populi foedus fieri posse nee sine fetialibus caerimoniaque alia sollemni. Itaque non, ut vulgo credunt Claudiusque etiam scribit, 2 foedere pax Caudina, sed per sponsionem facta est. Quid 3 enim aut sponsoribus in foedere opus esset aut obsidibus, ubi precatione res transigitur, per quem populum fiat, quo minus legibus dictis stetur, ut eum ita luppiter feriat, quem ad modum a fetialibus porcus feriatur ? Spoponderunt 4 consules, legati, quaestores, tribuni militum, nominaque omnium qui spoponderunt extant, ubi, si ex foedere acta res esset, praeterquam duorum fetialium non extarent ; et 5 propter necessariam foederis dilationem obsides etiam

71

Chap. 5, 6] SELECTIONS FROM LIVY

sescenti equites imperati, qui capite luerent, si pacto non

6 staretur. Tempus inde statutum tradendis obsidibus exer- cituque inermi mittendo.

Redintegravit luctum in castris cohsulum adventus, ut vix ab iis abstinerent manus, quorum temeritate in eum locum deducti essent, quorum ignavia foedius inde quam

7 venissent abituri : illis non ducem locorum, non explora- torem fuisse ; beluarum modo caecos in f oveam lapsos.

8 Alii alios intueri, contemplari arma mox tradenda et inermes futuras dextras obnoxiaque corpora hosti; pro- ponere sibimet ipsi ante oculos iugum hostile et ludibria victoris et vultus superbos et per armatos inermium iter,

9 inde foedi agminis miserabilem viam per sociorum urbes, reditum in patriam ad parentes, quo saepe ipsi maioresque

10 eorum triumphantes venissent : se solos sine vulnere, sine f erro, sine acie victos ; sibi non stringere licuisse gladios, non manum cum hoste conferre ; sibi nequiquam animos datos.

11 Haec frementibus hora fatalis ignominiae advenit, omnia tristiora experiundo f actura quam quae praeceperant animis.

12 lam primum cum singulis vestimentis inermes extra vallum exire iussi, et primi traditi obsides atque in custodiam ab-

13 ducti. Tum a consulibus abire lictores iussi paludamen- taque detracta : id tantam inter ipsos, qui paulo ante eos

14 execrantes dedendos lacerandosque censuerant, miseratio- nem fecit ut suae quisque condicionis oblitus ab ilia defor- matione tantae maiestatis velut ab nefando spectaculo averteret oculos.

1 6. Primi consules prope seminudi sub iugum missi, tum ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae obiectus,

2 tum deinceps singulae legiones. Circumstabant armati hostes, exprobrantes eludentesque ; gladii etiam plerisque

72

BOOK IX [Chap. 6

intentati, et vulnerati quidam necatique, si vultus eorum indignitate rerum acrior victorem offendisset. Ita traducti 3 sub iugum et, quod paene gravius erat, per hostium oculos, cum e saltu evasissent, etsi velut ab inferis extract! turn primum lucem adspicere visi sunt, tamen ipsa lux ita de- forme intuentibus agmen omni morte tristior fuit. Itaque 4 cum ante noctem Capuam pervenire possent, incerti de fide sociorum et quod pudor praepediebat, circa viam baud procul Capua omnium egena corpora humi prostraverunt. Quod ubi est Capuam nuntiatum, evicit miseratio iusta 5 sociorum superbiam ingenitam Campanis. Confestim in- 6 signia sua consulibus, fasces lictoribus, arma, equos, vesti- menta, commeatus militibus benigne mittunt ; et venientibus 7 Capuam cunctus senatus populusque obviam egressus iustis omnibus hospitalibus privatisque et publicis fungitur officiis. Neque illis sociorum comitas vultusque benigni et adloquia 8 non modo sermonem elicere, sed ne ut oculos quidem attol- lerent aut consolantes amicos contra intuerentur efificere poterant ; adeo super maerorem pudor quidam f ugere con- 9 loquia et coetus hominum cogebat.

Postero die cum iuvenes nobiles, missi a Capua ut pro- 10 ficiscentes ad finem Campanum prosequerentur, revertissent u vocatique in curiam percunctantibus maioribus natu multo sibi maestiores et abiectioris animi visos referrent : adeo silens ac prope mutum agmen incessisse; iacere indolem 12 illam Romanam, ablatosque cum armis animos; non red- dere salutem salutantibus, non dare responsum, non hiscere quemquam prae metu potuisse, tamquam ferentibus adhuc cervicibus iugum sub quod missi essent; habere Samnites 13 victoriam non praeclaram solum sed etiam perpetuam; cepisse enim eos non Romam, sicut ante Gallos, sed, quod multo bellicosius fuerit, Romanam virtutem ferociamque : —

73

Chap. 7] SELECTIONS FROM LIVY

1 7. Cum haec dicerentur audirenturque et deploratum paene Romanum nomen in concilio sociorum fidelium

2 esset, dicitur Ofillius Calavius, Ovi filius, clarus genere factisque, turn etiam aetate verendus, longe aliter se habere

3 rem dixisse : silentium illud obstinatum fixosque in terram oculos et surdas ad omnia solacia aures et pudorem intuen- dae lucis ingentem molem irarum ex alto animi cientis

4 indicia esse. Aut Romana se ignorare ingenia, aut silen- tium illud Samnitibus flebiles brevi clamores gemitusque excitaturum, Caudinaeque pacis aliquanto Samnitibus quam

5 Romanis tristiorem memoriam fore ; quippe suos quemque eorum animos habiturum, ubicumque congressuri sint; saltus Caudinos non ubique Samnitibus fore.

6 lam Romae etiam sua infamis clades erat Obsessos primum audierunt ; tristior deinde ignominiosae pacis magis

7 quam periculi nuntius fuit. Ad famam obsidionis dilectus haberi coeptus erat ; dimissus deinde auxiliorum apparatus, postquam deditionem tam foede factam acceperunt, extem- ploque sine ulla publica auctoritate consensum in omnem

8 formam luctus est. Tabernae circa forum clausae, iusti- tiumque in foro sua sponte coeptum prius quam indictum ;

9 lati clavi, anuli aurei positi ; paene maestior exercitu ipso civitas esse nee ducibus solum atque auctoribus sponsori- busque pacis irasci sed innoxios etiam milites odisse et

10 negare urbe tectisve accipiendos. Quam concitationem animorum fregit adventus exercitus etiam iratis miserabilis. Non enim tamquam in patriam revertentes ex insperato incolumes, sed captorum habitu vultuque ingressi sero in

11 urbem, ita se in suis quisque tectis abdiderunt ut postero atque insequentibus diebus nemo eorum forum aut publi-

12 cum aspicere vellet. Consules in privato abditi nihil pro magistratu agere, nisi quod expressum senatus consulto est

74

BOOK IX [Chap. 7, 8

ut dictatorem dicerent comitiorum causa. Q. Fabium Am- 13 bustum dixerunt et P. Aelium Pactum magistrum equitum ; quibus vitio crcatis suffccti M. Aemilius Papus dictator, L. 14 Valerius Flaceus magister equitum. Nee per cos comitia habita; et quia taedebat populum omnium magistratuum eius anni, res ad interregnum rediit. Interreges Q. Fabius Maximus, M. Valerius Corvus. Is consules creavit Q. 15 Publilium Philonem tertmm et L. Papirium Cursorem iterum baud dubio consensu civitatis, quod nulli ea tem- pestate duces clariores essent.

8. Quo creati sunt die, eo — sic enim placuerat patribus i — magistratum inierunt, sollemnibusque senatus consultis perfectis de pace Caudina rettulerunt ; et Publilius, penes 2 quem fasces erant, '*dic, Sp. Postumi," inquit. Qui ubi subrexit, eodem illo vultu quo sub iugum missus erat, " baud sum ignarus " inquit, '' consules, ignominiae, non 3 honoris causa me primum excitatum iussumque dicere, non tamquam senatorem, sed tamquam reum qua infelicis belli, qua ignominiosae pacis. Ego tamen, quando neque 4 de noxa nostra neque de poena rettulistis, omissa defen- sione, quae non difficillima esset apud baud ignaros fortu- narum humanarum necessitatiumque, sententiam de eo de quo rettulistis paucis peragam; quae sententia testis erit, mihine an legionibus vestris pepercerim, cum me seu turpi seu necessaria sponsione obstrinxi, qua tamen, quando in- 5 iussu populi facta est, non tenetur populus Romanus, nee quicquam ex ea praeterquam corpora nostra debentur Sam- nitibus. Dedamur per fetiales nudi vinctique ; exsolvamus 6 religione populum, si qua obligavimus, ne quid divini hu- manive obstet, quo minus iustum piumque de integro inea- tur bellum. Interea consules exercitum scribere, armare, 7 educere placet nee prius ingredi hostium fines quam omnia

75

Chap. 8, 9] SELECTIONS FROM LIVY

8 iusta in deditione nostra perfecta erunt. Vos, di inmor- tales, precor quaesoque, si vobis non fuit cordi Sp. Postu- mium, T. Veturium consules cum Samnitibus prospere

9 helium gerere, at vos satis habeatis vidisse nos sub iugum missos, vidisse sponsione infami obligates, videre nudos vinctosque hostibus deditos, omnem iram hostium nostris

10 capitibus excipientes ; novos consules legionesque Romanas ita cum Samnite gerere bellum velitis, ut omnia ante nos consules bella gesta sunt.'*

11 Quae ubi dixit, tanta simul admiratio miseratioque viri incessit homines ut modo vix crederent ilium eundem esse

12 Sp. Postumium qui auctor tam foedae pacis fuisset, modo miserarentur, quod vir talis etiam praecipuum apud hostes

13 supplicium passurus esset oh iram diremptae pacis. Cum omnes laudibus modo prosequentes virum in sententiam eius pedihus irent, temptata paulisper intercessio est ah

14 L. Livio et Q. Maelio, trihunis plebis, qui neque exsolvi rehgione populum aiebant deditione sua, nisi omnia Sam-

15 nitibus, qualia apud Caudium fuissent, restituerentur, neque se pro eo, quod spondendo pacem servassent exercitum populi Romani, poenam ullam meritos esse neque ad extre- mum, cum sacrosancti essent, dedi hostibus violarive posse.

1 9. Tum Postumius ^^interea dedite" inquit '*profanos nos, quos salva religione potestis; dedetis deinde et istos sacrosanctos, cum primum magistratu abierint, sed, si me

2 audiatis, priusquam dedantur, hie in comitio virgis caesos,

3 banc iam ut intercalatae poenae usuram habeant. Nam quod deditione nostra negant exsolvi religione populum, id istos magis, ne dedantur, quam quia ita se res habeat, dicere quis adeo iuris fetialium expers est qui ignoret.**

4 Neque ego infitias eo, patres conscripti, tam sponsiones quam foedera sancta esse apud eos homines apud quos

76

BOOK IX [Chap. 9

iuxta divinas religiones fides humana colitur ; sed iniussu populi nego quicquam sanciri posse quod populum teneat. An, si eadem superbia qua sponsionem istam expresserunt 5 nobis Samnites coegissent nos verba legitima dedentium urbes nuncupare, deditum populum Romanum vos, tribuni, diceretis et banc urbem, templa, delubra, fines, aquas Sam- nitium esse ? Omitto deditionem, quoniam de sponsione 6 agitur; quid tandem, si spopondissemus urbem banc relic- turum populum Romanum ? si incensurum ? si magistratus, si senatum, si leges non habiturum ? si sub regibus futu- rum ? Di meliora, inquis. Atqui non indignitas rerum spon- sionis vinculum levat : si quid est in quod obligari populus 7 possit, in omnia potest. Et ne illud quidem quod quosdam forsitan moveat refert, consul an dictator an praetor spo- ponderit. Et hoc ipsi etiam SamnitQS iudicaverunt, quibus 8 non fuit satis consules spondere, sed legatos, quaestores, tribunos militum spondere coegerunt. Nee a me nunc 9 quisquam quaesiverit quid ita spoponderim, cum id nee consulis ius esset, nee illis spondere pacem, quae mei non erat arbitri, pro vobis, qui nihil mandaveratis, possem. Nihil ad Caudium, patres conscripti, humanis consiliis ges- 10 tum est ; di inmortales et vestris et hostium imperatoribus mentem ademerunt. Nee nos in bello satis cavimus, et u illi male partam victoriam male perdiderunt, dum vix locis quibus vicerant credunt, dum quacumque condicione arma viris in arma natis auferre festinant. An, si sana mens 12 fuisset, difficile illis fuit, dum senes ab domo ad consultan- dum accersunt, mittere Romam legatos ? cum senatu, cum populo de pace ac foedere agere .? Tridui iter expeditis erat ; 13 interea in indutiis res fuisset, donee ab Roma legati aut victoriam illis certam aut pacem adferrent. Ea demum sponsio esset quam populi iussu spopondissemus. Sed 14

77

Chap. 9, 10] SELECTIONS FROM LIVY

neque vos tulissetis nee nos spopondissemus nee fas fuit alium rerum exitum esse quam ut illi, velut somnio laetiore,

15 quam quod mentes eorum capere possent, nequiquam elude- rentur et nostrum exercitum eadem quae inpedierat for- tuna expediret, vanam victoriam vanior inritam faceret pax, sponsio interponeretur, quae neminem praeter spon- sorem obligaret.

16 '' Quid enim vobiscum, patres conscripti, quid cum populo Romano aetum est ? Quis vos appellare potest, quis se a vobis dicere deceptum ? hostis an civis? Hosti nihil spopon-

17 distis, civem neminem spondere pro vobis iussistis. Nihil ergo vobis nee nobiscum est, quibus nihil mandastis, nee

18 cum Samnitibus, cum quibus nihil egistis. Samnitibus sponsores nos sumus rei satis locupletes in id quod nos- trum est, in id quod praestare possumus, corpora nostra et animos ; in haec saeviant, in haec ferrum, in haec iras

19 acuant. Quod ad tribunos attinet, consulite utrum praesens deditio eorum fieri possit an in diem differatur ; nos interim, T. Veturi vosque ceteri, vilia haec capita luendae sponsioni feramus et nostro supplicio liberemus Romana arma."

1 10. Movit patres conscriptos cum causa tum auctor, nee ceteros solum sed tribunos etiam plebei, ut se in senatus

2 dicerent fore potestate. Magistratu inde se extemplo abdicaverunt traditique fetialibus cum ceteris Caudium ducendi. Hoc senatus consulto facto lux quaedam adful-

3 sisse civitati visa est. Postumius in ore erat, eum laudibus ad caelum ferebant, devotion! P. Deci consulis, aliis Claris

4 f acinoribus aequabant : emersisse civitatem ex obnoxia pace illius consilio et opera; ipsum se cruciatibus et hostium

5 irae offerre piaculaque pro populo Romano dare. Arma cuncti spectant et bellum : en umquam futurum ut con- gredi armatis cum Samnite liceat ?

73

BOOK IX [Chap, io, i i

In civitate ira odioque ardente dilectus prope omnium 6 voluntariorum fuit. Rescriptae ex eodem milite novae legiones ductusque ad Caudium exercitus. Praegressi 7 fetiales ubi ad portam venere, vestem detrahi pacis spon- soribus iubent, manus post tergum vinciri. Cum apparitor verecundia maiestatis Postumi laxe vinciret, ** quin tu " inquit '*adducis lorum ut iusta fiat deditio ! " Tum ubi in coetum 8 Samnitium et ad tribunal ventum Ponti est, A. Cornelius Arvina fetialis ita verba fecit: *^quandoque hisce homines 9 iniussu populi Romani Quiritium foedus ictum iri spopon- derunt atque ob eam rem noxam nocuerunt, ob eam rem, quopopulusRomanusscelere inpio sit solutus, hosce homines vobis dedo." Haec dicenti fetiali Postumius genu femur 10 quanta maxime poterat vi perculit et clara voce ait se Samnitem civem esse, ilium legatum fetialem a se contra ius gentium violatum; eo iustius bellum gestures.

II. Tum Pontius ^*nec ego istam deditionem accipiam" i inquit, **nec Samnites ratam habebunt. Quin tu, Spuri 2 Postumi, si deos esse censes, aut omnia inrita facis aut pacto stas ? Samniti populo omnes quos in potestate habuit aut pro iis pax debetur. Sed quid ego te appello, qui te captum 3 victori cum qua potes fide restituis.'^ Populum Romanum appello, quem si sponsionis ad furculas Caudinas factae paenitet, restituat legiones intra saltum quo saeptae fuerunt. Nemo quemquam deceperit; omnia pro infecto sint; reci- 4 plant arma, quae per pactionem tradiderunt; redeant in cas- tra sua; quidquid pridie habuerunt quam in conloquium est ventum, habeant; tum bellum et fortia consilia placeant, tum sponsio et pax repudietur. Ea fortuna, iis locis, quae 5 ante pacis mentionem habuimus, geramus bellum, nee popu- lus Romanus consulum sponsionem nee nos fidem populi Romani accusemus. Numquamne causa defiet cur victi 6

79

Chap, ii, 17] SELECTIONS FROM LIVY

pacto non stetis? Obsides Porsinnae dedistis: furto eos subduxistis ; auro civitatem a Gallis redemistis : inter acci-

7 piendum auriim caesi sunt; pacem nobiscum pepigistis ut legiones vobis captas restitueremus : earn pacem inritam facitis. Et semper aliquam fraudi speciem iuris inponitis.

8 Non probat populus Romanus ignominiosa pace legiones servatas; pacem sibi habeat, legiones captas victori resti- tuat; hoc fide, hoc foederibus, hoc fetialibus caerimoniis

9 dignum erat. Vt quidem tu quod petisti per pactionem habeas, tot cives incolumes, ego pacem quam hos tibi remit- tendo pactus sum non habeam, hoc tu, A. Cornell, hoc vos,

10 fetiales, iuris gentibus dicitis ? Ego vero istos quos dedi simulatis nee accipio nee dedi arbitror nee moror, quo minus in civitatem obHgatam sponsione commissa, iratis

11 omnibus dis quorum eluditur numen, redeant. Gerite bellum, quando Sp. Postumius modo legatum fetialem genu perculit. Ita di credent Samnitem civem Postumium, non civem Romanum esse et a Samnite legatum Romanum vio-

12 latum; eo vobis iustum in nos factum esse bellum. Haec ludibria religionum non pudere in lucem proferre et vix pueris dignas ambages senes ac consulares fallendae fidei

13 exquirere ! I, lictor, deme vincla Romanis; moratus sit nemo, quo minus, ubi visum fuerit, abeant." Et illi quidem, forsitan et publica, sua certe liberata fide ab Caudio in castra Romana inviolati redierunt.

Alexander the Great. General Survey of Roman Military Successes,

I 17. Nihil minus quaesitum a principio huius operis videri potest, quam ut plus iusto ab rerum ordine declina- rem varietatibusque distinguendo opere et legentibus velut deverticula amoena et requiem animo meo quaererem ;

80

BOOK IX [Chap. 17

tamen tanti regis ac ducis mentio, quibus saepe tacitis 2 cogitationibus volutavi animum, eas evocat in medium, ut quaerere libeat quinam eventus Romanis rebus, si cum Alexandre foret bellatum, futurus fuerit.

Plurimum in bello pollere videntur militum copia et vir- 3 tus, ingenia imperatorum, fortuna per omnia humana, maxime in re bellica potens ; ea et singula intuenti et uni- 4 versa, sicut ab aliis regibus gentibusque, ita ab hoc quoque facile praestant invictum Romanum imperium.

lam primum, ut ordiar ab ducibus conparandis, baud 5 equidem abnuo egregium ducem fuisse Alexandrum ; sed clariorem tamen eum facit, quod unus fuit, quod adulescens in incremento rerum, nondum alteram fortunam expertus, decessit. Vt alios reges claros ducesque omittam, magna 6 exempla casuum humanorum, Cyrum, quem maxime Graeci laudibus celebrant, quid nisi longa vita, sicut Magnum modo Pompeium, vertenti praebuit fortunae ? Recenseam 7 duces Romanos, nee omnes omnium aetatium, sed ipsos eos cum quibus consulibus aut dictatoribus Alexandre fuit bel- landum, M. Valerium Corvum, C. Marcium Rutilum, C. 8 Sulpicium, T. Manlium Torquatum, Q. Publilium Philo- nem, L. Papirium Cursorem, Q. Fabium Maximum, duos Decios, L. Volumnium, M'. Curium. Deinceps ingentes 9 secuntur viri, si Punicum Romano praevertisset bellum seniorque in Italiam traiecisset. Horum in quolibet cum 10 indoles eadem quae in Alexandre erat animi ingenique, tum disciplina militaris, iam inde ab initiis urbis tradita per manus, in artis perpetuis praeceptis ordinatae modum ve- nerat. Ita reges gesserant bella, ita deinde exactores regum u lunii Valeriique, ita deinceps Fabii, Quinctii, Cornelii, ita Furius Camillus, quem iuvenes ii quibuscum Alexandre dimicandum erat senem viderant. Militaria opera pug- 12 LTVY — 6 81

Chap. 17, i 8] SELECTIONS FROM LIVY

nando obeunti Alexandre — nam ea quoque hand minus clarum eum f aciunt — cessisset videlicet in acie oblatus par Manlius Torquatus aut Valerius Corvus, insignes ante

13 milites quam duces, cessissent Decii, devotis corporibus in hostem ruentes, cessisstt Papirius Cursor illo corporis

14 robore, illo animi ! Victus esset consiliis iuvenis unius, ne singulos nominem, senatus ille, quern qui ex regibus con-

15 stare dixit unus veram speciem Romani senatus cepit! Id vero erat periculum, ne sollertius quam quilibet unus ex iis quos nominavi castris locum caperet, commeatus expedi- ret, ab insidiis praecaveret, tempus pugnae deligeret, aciem

16 instrueret, subsidiis firmaret! Non cum Dareo rem esse dixisset, quem mulierum ac spadonum agmen trahentem, inter purpuram atque aurum, oneratum fortunae apparati- bus suae, praedam verius quam hostem, nihil aliud quam

17 bene ausus vana contemnere, incruentus devicit. Longe alius Italiae quam Indiae, per quam temulento agmine comisabundus incessit, visus illi habitus esset, saltus Apu- liae ac montes Lucanos cernenti et vestigia recentia domes- ticae cladis, ubi avunculus eius nuper, Epiri rex Alexander, absumptus erat.

1 18. Et loquimur de Alexandre nondum merso secundis

2 rebus, quarum nemo intolerantior fuit. Qui si ex habitu novae fortunae novique, ut ita dicam, ingeni, quod sibi

3 victor induerat, spectetur, Dareo magis similis quam Ale- xandre in Italiam venisset et exercitum Macedoniae oblitum

4 degenerantemque iam in Persarum mores adduxisset. Re- ferre in tanto rege piget superbam mutationem vestis et desideratas humi iacentium adulationes, etiam victis Mace- donibus graves, nedum victoribus, et foeda supplicia et inter vinum et epulas caedes amicorum et vanitatem

5 ementiendae stirpis. Quid, si vini amor in dies fieret

82

BOOK IX [Chap. i8 -

acrior ? quid, si trux ac praefervida ira? — nee quiequam dubium inter seriptores refero — , nullane haee damna imperatoriis virtutibus ducimus ? Id vero periculum erat, 6 ^quod levissimi ex Graecis, qui Parthorum quoque contra nomen Romanum gloriae favent, dictitare solent, ne maies- tatem nominis Alexandri, quern ne fama quidem illis notum arbitror fuisse, sustinere non potuerit populus Ro- manus, et adversus quern Athenis, in civitate fracta Mace- 7 donum armis, cernentes turn maxime prope fumantes Thebarum ruinas contionari libere ausi sint homines, id quod ex monumentis orationum patet, adversus eum nemo ex tot proceribus Romanis vocem liberam missurus f uerit !

Quantalibet magnitudo hominis concipiatur animo, unius 8 tamen ea magnitudo hominis erit, conlecta paulo plus decem annorum fehcitate ; quam qui eo extollunt, quod populus 9 Romanus, etsi nullo bello, multis tamen proeliis victus sit, Alexandre nullius pugnae non secunda fortuna fuerit, non intellegunt se hominis res gestas, et eius iuvenis, cum populi iam octingentesimum bellantis annum rebus con- ferre. Miremur, si, cum ex hac parte saecula plura nume- 10 rentur quam ex ilia anni, plus in tam longo spatio quam in aetate tredecim annorum fortuna variaverit? Quin tu n hominis curn homine et ducis cum duce fortunam confers ? Quot Romanos duces nominem, quibus numquam adversa 12 fortuna pugnae f uit ! Paginas in annalibus magistratuum- que fastis percurrere licet consulum dictatorumque, quo- rum nee virtutis nee fortunae ullo die populum Romanum paenituit. Et, quo sint mirabiliores quam Alexander aut 13 quisquam rex, denos vicenosque dies quidam dictaturam, nemo plus quam annum consulatum gessit; ab tribunis 14 plebis dilectus inpediti sunt ; post tempus ad bella ierunt, ante tempus comitiorum causa revocati sunt; in ipso co-

33

Chap. i8, 19] SELECTIONS FROM LIVY

15 natu rerum circumegit se annus ; collegae nunc temeritas nunc pravitas inpedimento aut damno fuit; male gestis rebus alterius successum est-jvtironem aut mala disciplina

16 institutum exercitum acceperunt. At hercule reges non liberi solum inpedimentis omnibus sed domini rerum tem-

17 porumque trahunt consiliis cuncta, non secuntur. Invic- tus ergo Alexander cum invictis ducibus bella gessisset et

18 eadem fortunae pignora in discrimen detulisset ; immo etiam eo plus periculi subisset, quod Macedones unum Alexandrum habuissent, multis casibus non solum obno-

19 xium sed etiam offerentem se, Romani multi fuissent Ale- xandre vel gloria vel rerum magnitudine pares, quorum suo quisque fato sine publico discrimine viveret morereturque.

1 19. Restat ut copiae copiis conparentur vel numero vel militum genere vel multitudine auxiliorum. Censebantur eius aetatis lustris ducena quinquagena milia capitum.

2 Itaque in omni defectione sociorum Latini nominis urbano

3 prope dilectu decem scribebantur legiones ; quaterni quini- que exercitus saepe per cos annos in Etruria, in Vmbria Gallis hostibus adiunctis, in Samnio, in Lucanis gerebant

4 bellum. Latium deinde omne cum Sabinis et Volscis et Acquis et omni Campania et parte Vmbriae Etruriaeque et Picentibus et Marsis Paelignisque ac Vestinis atque Apulis, adiuncta omni ora Graecorum inferi maris a Thuriis Neapolim et Cumas et inde Antio atque Ostiis tenus, aut socios validos Romanis aut fractos bello invenis-

5 set hostes. Ipse traiecisset mare cum veteranis Macedoni- bus, non plus triginta milibus hominum et quattuor milibus equitum, maxime Thessalorum; hoc enim roboris erat. Persas, Indos aliasque si adiunxisset gentes, inpedimentum

6 mains quam auxilium traheret. Adde quod Romanis ad manum domi supplementum esset, Alexandre, quod postea

84

BOOK IX [Chap. 19

Hannibali accidit, alieno in agro bellanti exercitus consenuis- set. Arma clupei sarisaeque illis [id est hastae] ; Ro- 7 mano scutum, maius corpori tegumentum, et pilum, baud paulo quam hasta vehementius ictu missuque telum. Sta- 8 tarius uterque miles, ordines servans ; sed ilia phalanx in- mobilis et unius generis, Romana acies distinctior, ex pluribus partibus constans, facilis partienti, quacumque opus esset, facilis iungenti. lam in opere quis par Ro- 9 mano miles, quis ad tolerandum laborem melior ? Vno proelio victus Alexander bello victus esset ; Romanum, quem Caudium, quem Cannae non fregerunt, quae fregis- set acies ?

Ne ille saepe, etiam si prima prospere evenissent, Persas 10 et Indos et inbellem Asiam quaesisset et cum feminis sibi bellum fuisse dixisset, quod Epiri regem Alexandrum, n mortifero vulnere ictum, dixisse ferunt, sortem bellorum in Asia gestorum ab hoc ipso iuvene cum sua conferentem. Equidem cum per annos quattuor et viginti primo Punico 12 bello classibus certatum cum Poenis recorder, vix aetatem Alexandri suffecturam fuisse reor ad unum bellum ; et 13 forsitan, cum et foederibus vetustis iuncta res Punica Ro- manae esset et timer par adversus communem hostem duas potentissimas armis virisque urbis armaret, simul Punico Romanoque obrutus bello esset. Non quidem Alexandre 14 duce nee integris Macedonum rebus, sed experti tamen sunt Romani Macedonem hostem adversus Antiochum, Philippum, Persen non mode cum clade ulla, sed ne cum periculo quidem sue. Absit invidia verbo et civilia bella 15 sileant : [numquam ab equite hoste] numquam a pedite, numquam aperta acie, numquam acquis, utique numquam nostris locis laboravimus ; equitem, sagittas, saltus inpedi- 16 tos, avia commeatibus loca gravis armis miles timere

85

Bk. IX, Chap. 19] SELECTIONS FROM LIVY

17 potest ; mille acies graviores quam Macedonum atque Alexandri avertit avertetque, modo sit perpetuus huius, qua vivimus, pacis amor et civilis cura concordiae.

Book XXI

Beginning of the Second Punic War. Hannibal,

1 I. In parte operis mei licet mihi praefari quod in prin- cipio summae totius professi plerique sunt rerum scriptores, bellum maxime omnium memorabile quae umquam gesta sint me scripturumj quod Hannibale duce Carthaginienses

2 cum populo Romano gessere. Nam neque validiores opibus uUae inter se civitates gentesque contulerunt arma neque his ipsis tantum umquam virium aut roboris fuit, et baud ignotas belli artes inter sese sed expertas primo Punico con- ferebant bello, et adeo varia fortuna belli ancepsque Mars

3 fuit, ut propius periculum f uerint qui vicerunt. Odiis etiam prope maioribus certarunt quam viribus, Romanis indig- nantibus quod victoribus victi ultro inferrent arma, Poenis quod superbe avareque crederent imperitatum victis esse.

4 Fama est etiam, Hannibalem annorum ferme novem pue- riliter blandientem patri Hamilcari ut duceretur in Hispa- niam, cum perfecto Africo bello exercitum eo traiecturus sacrificaret, altaribus admotum tactissacrisiure iurandoadac- tum se, cum primum posset, hostem fore populo Romano.

5 Angebant ingentis spiritus virum Sicilia Sardiniaque amis- sae: nam et Siciliam nimis celeri desperatione rerum conces- sam et Sardiniam inter motum Africae fraude Romanorum stipendio etiam insuper inposito interceptam.

I 2. His anxius curis ita se Africo bello, quod fuit sub recen- tem Romanam pacem, per quinque annos, ita deinde novem

BOOK XXI [Chap. 2, 4

annis in Hispania augendo Punico imperio gessit, ut adpa- 2 reret maius eum quam quod gereret agitare in animo hel- ium et, si diutius vixisset, Hamilcare duce Poenos arma Italiae inlaturos fuisse, quae Hannibalis ductu intulerunt.

* * * * * - * *

4. Missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu i omnem exercitum in se convertit; Hamilcarem iuvenem 2 redditum sibi veteres milites credere, eundem vigorem in vultu vimque in oculis, habitum oris lineamentaque intueri. Dein brevi effecit ut pater in se minimum momentum ad_ favorem conciliandum esset. Numquam ingenium idem 3 ad res diversissimas, parendum atque imperandum, habilius fuit. Itaque baud facile discerneres, utrum imperatori an exercitui carior esset ; neque Hasdrubal alium quemquam 4 praeficere malle, ubi quid fortiter ac strenue agendum esset, neque milites alio duce plus confidere aut audere. Pluri- 5 mum audaciae ad pericula capessenda, plurimum consili inter ipsa pericula erat. Nullo labore aut corpus fatigari aut animus vinci poterat. Caloris ac frigoris patientia 6 par; cibi potionisque desiderio naturali, non voluptate modus finitus ; vigiliarum somnique nee die nee nocte discriminata tempora; id quod gerendis rebus superesset 7 quieti datum ; ea neque molli strato neque silentio accer- sita; multi saepe militari sagulo opertum humi iacentem inter custodias stationesque militum conspexerunt. Vesti- 8 tus nihil inter aequales excellens ; arma atque equi con- spiciehantur> Equitum peditumque idem longe primus erat ; princeps in proelium ibat, ultimus conserto proelio excedehat. Has tantas viri virtutes ingentia vitia aequa- 9 hant : inhumana crudelitas, perfidia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus deum metus, nullum ius iurandum, nulla religio. Cum hac indole virtutum atque 10

87

Chap. 4, 27] SELECTIONS FROM LIVY

vitiorum triennio sub Hasdrubale imperatore meruit, nulla re quae agenda videndaque magno future duel esset prae- termissa.

Crossing of the River Rhone

1 27. lamque omnibus satis conparatis ad traiciendum 1^^ terrebant ex adverse hostes omnem ripam equites virique

2 obtinentes. Quos ut averteret, Hannonem, Bomilcaris filium, vigilia prima noctis cum parte copiarum, maxime

3 Hispanis, adverse flu mine ire iter unius diei iubet et, ubi primum possit, quam occultissime traiecto amni circum- ducere agmen, ut, cum opus facto sit, adoriatur ab tergo

4 hostes. Ad id dati duces Galli edocent inde milia quinque et viginti ferme supra parvae insulae circumfusum amnem latiore, ubi dividebatur, eoque minus alto alveo transitum

5 ostendere. Ibi raptim caesa materia ratesque fabricatae, in quibus equi virique et alia onera traicerentur. Hispani sine ulla mole in utres vestimentis coniectis ipsi caetris

6 superpositis incubantes flumen tranavere. Et alius exerci- tus ratibus iunctis traiectus, castris prope flumen positis, nocturne itinere atque operis labere fessus quiete unius diei reficitur, intento duce ad consilium opportune ex-

7 sequendum. Postero die profecti ex conpesito fume sig- nificant transisse et baud procul abesse. Quod ubi accepit Hannibal, ne tempori deesset, dat signum ad traiciendum.

8 lam paratas aptatasque habebat pedes lintres, eques fere propter eques naves. Navium agmen ad excipiendum adversi impetum fluminis parte superiore transmittens tran-

9 quillitatem infra traicientibus lintribus praebebat. Equo- rum pars magna nantes loris a puppibus trahebantur praeter eos quos instratos frenatosque, ut extemplo egresso in ripam equiti usui essent, inposuerant in naves.

2>Z

BOOK XXI [Chap. 28

28. Galli occursant in ripa cum variis ululatibus cantuque i moris sui quatientes scuta super capita vibrantesque dextris tela, quamquam et ex adverse terrebat tanta vis navium 2 cum ingenti sono fluminis et clamore vario nautarum, mili- tum, et qui nitebantur perrumpere impetum fluminis et qui ex altera ripa traicientes suos hortabantur. lam satis 3 paventes adverse tumultu terribilior ab tergo adortus clamor castris ab Hannone captis. Mox et ipse aderat ancepsque terror circumstabat, et e navibus tanta vi armatorum in terram evadente et ab tergo inprovisa premente acie. Galli postquam utroque vim facere conati pellebantur, qua 4 patere visum maxime iter, perrumpunt trepidique in vicos passim suos diffugiunt. Hannibal, ceteris copiis per otium traiectis, spernens iam Galileos tumultus, castra locat.

Elephantorum traiciendorum varia consilia fuisse credo, 5 certe variat memoria actae rei. Quidam congregatis ad ripam elephantis tradunt ferocissimum ex iis inritatum ab rectore suo, cum ref ugientem in aquam sequeretur, nantem traxisse gregem, ut quemque timentem altitudinem destitue- ret vadum, impetu ipso fluminis in alteram ripam rapiente. Ceterum magis constat ratibus traiectos ; id ut tutius con- 6 silium ante rem foret, ita acta re ad fidem pronius est. Ratem unam ducentos longam pedes, quinquaginta latam, 7 a terra in amnem porrexerunt, quam, ne secunda aqua de- ferretur, pluribus validis retinaculis parte superiore ripae religatam pontis in modum humo iniecta constraverunt, ut beluae audacter velut per solum ingrederentur ; altera ratis 8 aeque lata, longa pedes centum, ad traiciendum flumen apta, hiiic copulata est. Tum elephanti per stabilem ratem tamquam viam praegredientibus feminis acti ubi in mino- rem adplicatam transgressi sunt, extemplo resolutis, quibus 9 leviter adnexa erat, vinculis ab actuariis aliquot navibus ad

89

Chap. 28, 29] SELECTIONS FROM LIVY

10 alteram ripam pertrahitur. Ita primis expositis alii deinde repetiti ac traiecti sunt. Nihil sane trepidabant, donee continenti velut ponte agerentur ; primus erat pavor, cum

11 soluta ab ceteris rate in altum raperentur. Ibi urgentes inter se cedentibus extremis ab aqua trepidationis aliquan- tum edebant, donee quietem ipse timer circumspectantibus

12 aquam fecisset. Excidere etiam saevientes quidam in flu- men ; sed pondere ipso stabiles, deiectis rectoribus, quae- rendis pedetentim vadis, in terram evasere.

1 29. Dum elephanti traiciuntur, interim Hannibal Nu- midas equites quingentos ad castra Romana miserat specu-

2 latum ubi et quantae copiae essent et quid pararent. Huic alae equitum missi, ut ante dictum est, ab ostio Rhodani trecenti Romanorum equites occurrunt. Proelium atrocius

3 quam pro numero pugnantium editur ; nam praeter multa vulnera caedes etiam prope par utrimque fuit, fugaque et pavor Numidarum Romanis iam admodum fessis victoriam dedit. Victores ad centum quadraginta, nee omnes Ro- mani, sed pars Gallorum, victi amplius ducenti ceciderunt.

4 Hoc principium simul omenque belli ut summae rerum pros- perum eventum ita baud sane incruentam ancipitisque certaminis victoriam Romanis portendit.

5 Vt re ita gesta ad utrumque ducem sui redierunt, nee Scipioni stare sententia poterat, nisi ut ex consiliis coeptis-

6 que hostis et ipse conatus caperet, et Hannibalem incer- tum, utrum coeptum in Italiam intenderet iter an cum eo qui primus se obtulisset Romanus exercitus manus conse- reret, avertit a praesenti certamine Boiorum legatorum regulique Magali adventus, qui se duces itinerum, socios periculi fore adfirmantes integro bello nusquam ante liba-

7 tis viribus Italiam adgrediendam censent. Multitude time- bat quidem hostem, nondum oblitterata memoria superioris

90

BOOK XXI [Chap. 29, 30

belli, sed magis iter inmensum Alpesque, rem fama utique inexpertis horrendam, metuebat.

30. Itaque Hannibal, postquam ipsi sententia stetit per- i gere ire atque Italiam petere, advocata contione varie mili- tum versat animos castigando adhortandoque : mirari se, 2 quinam pectora semper inpavida repens terror invaserit. Per tot annos vincentis eos stipendia facere neque ante Hispania excessisse quam omnes gentesque et terrae quas duo diversa maria amplectantur Carthaginiensium essent. Indignatos deinde, quod, quicumque Saguntum obsedissent 3 velut ob noxam sibi dedi postularet populus Romanus, Hi- berum traiecisse ad delendum nomen Romanorum liberan- dumque orbem terrarum. Tum nemini visum id longum, 4 cum ab occasu solis ad exortus intenderent iter; nunc, 5 postquam multo maiorem partem itineris emensam cernant, Pyrenaeum saltum inter ferocissimas gentes superatum, Rhodanum, tantum amnem, tot milibus Gallorum prohiben- tibus, domita etiam ipsius fluminis vi traiectum, in con- spectu Alpis habeant, quarum alterum latus Italiae sit, in 6 ipsis portis hostium fatigatos subsistere — quid Alpis aliud esse credentes quam montium altitudines ? Fingerent 7 altiores Pyrenaei iugis ; nullas profecto terras caelum con- tingere nee ^V/exsuperabiles humano generi esse. Alpis quidem habitari, coli, gignere atque alere animantes ; per- vias faucis esse exercitibus. Eos ipsos quos cernant legatos 8 non pinnis sublime elatos Alpis transgressos. Ne maiores quidem eorum indigenas, sed advenas Italiae cultores has ipsas Alpis ingentibus saepe agminibus cum liberis ac con- iugibus migrantium modo tuto transmisisse. Militi quidem 9 armato nihil secum praeter instrumenta belli portanti quid invium aut inexsuperabile esse ? Saguntum ut caperetur, quid per octo menses periculi, quid laboris exhaustum esse !

91

Chap. 30, 34] SELECTIONS FROM LIVY

10 Romam, caput orbis terrarum, petentibus quicquam adeo asperum atque arduum videri, quod inceptum moretur?

11 Cepisse quondam Gallos ea, quae adiri posse Poenus de- speret. Proinde aut cederent animo atque virtute genti per eos dies totiens ab se victae aut itineris finem sperent cam- pum interiacentem Tiberi ac moenibus Romanis.

Crossing of the Alps

1 34. Perventum inde ad frequentem cultoribus alium, ut inter montanos, populum. Ibi non bello aperto sed suis

2 artibus, fraude et insidiis, est prope circumventus. Magno natu principes castellorum oratores ad Poenum veniunt, alienis malis, utili exemplo, doctos memorantes amicitiam malle quam vim experiri Poenorum ; itaque oboedienter

3 imperata f acturos ; commeatum itinerisque duces et ad fidem

4 promissorum obsides acciperet. Hannibal nee temere cre- dendum nee aspernandum ratus, ne repudiati aperte hostes fierent, benigne cum respondisset, obsidibus quos dabant acceptis et commeatu, quem in viam ipsi detulerant, usus, nequaquam ut inter pacatos conposito agmine duces eorum

5 sequitur. Primum agmen elephanti et equites erant; ipse post cum robore peditum circumspectans sollicitusque ad

6 omnia incedebat. Vbi in angustiorem viam et parte altera subiectam iugo insuper inminenti ventum est, undique ex insidiis barbari a f route ab tergo coorti com minus eminus

7 petunt, saxa ingentia in agmen devolvunt. Maxima ab tergo vis hominum urgebat. In eos versa peditum acies baud dubium fecit, quin, nisi firmata extrema agminis fuis-

8 sent, ingens in eo saltu accipienda clades fuerit. Tunc quoque ad extremum periculi ac prope perniciem ventum est. Nam dum cunctatur Hannibal demittere agmen in angustias, quia non, ut ipse equitibus praesidio erat, ita

92

BOOK XXI [Chap. 34, 35

peditibus quicquam ab tergo auxili reliqui erat, occursantes 9 per obliqua montani iiiterrupto medio agmine viani insedere; noxque una Hannibali sine equitibus atque inpedimentis acta est.

35. Postero die iam segnius intercursantibus barbaris i iunctae copiae, saltusque baud sine clade, maiore tamen iumentorum quam hominum pernicie superatus. Inde 2 montani pauciores iam et latrocini magis quam belli more concursabant modo in primum mode in novissimum agmen, utcumque aut locus opportunitatem daret aut progressi morative aliquam occasionem fecissent. Elephanti sicut 3 per artas, praecipites vias magna mora agebantur, ita tutum ab hostibus, quacumque incederent, quia insuetis adeundi propius metus erat, agmen praebebant.

Nono die in iugum Alpium perventum -est per invia 4 pleraque et errores, quos aut ducentium fraus aut, ubi fides iis non esset, temere initae valles a coniectantibus iter facie- bant. Biduum in iugo stativa habita, fessisque labore ac 5 pugnando quies data militibus ; iumentaque aliquot, quae prolapsa in rupibus erant, sequendo vestigia agminis in castra pervenere. Fessis taedio tot malorum nivis etiam 6 casus, occidente iam sidere Vergiliarum, ingentem terrorem adiecit. Per omnia nive oppleta cum signis prima luce 7 motis segniter agmen incederet, pigritiaque et desperatio in omnium vultu emineret, praegressus signa Hannibal in 8 promunturio quodam, unde longe ac late prospectus erat, consistere iussis militibus Italiam ostentat subiectosque Alpinis montibus circumpadanos campos, moeniaque eos 9 tum transcendere non Italiae modo sed etiam urbis Ro- manae ; cetera plana, proclivia fore ; uno aut summum altero proelio arcem et caput Italiae in manu ac potestatehabituros.

Procedere inde agmen coepit, iam nihil ne hostibus qui- 10

93

Chap. 35, 36] SELECTIONS FROM LIVY

dem praeter parva furta per occasionem temptantibus.

11 Ceterum iter multo quam in ascensu fuerat, ut pleraque Alpium ab Italia sicut breviora ita adrectiora sunt, diffi-

12 cilius fuit. Omnis enim ferme via praeceps, angusta, lubrica erat, ut neque sustinere se ab lapsu possent nee qui paulum titubassent haerere adfixi vestigio suo, aliique super alios et iumenta in homines occiderent.

1 36. Ventum deinde ad multo angustiorem rupem atque ita rectis saxis ut aegre expeditus miles temptabundus manibusque retinens virgulta ac stirpes circa eminentes

2 demittere sese posset. Natura locus iam ante praeceps recenti lapsu terrae in pedum mille admodum altitudinem

3 abruptus erat. Ibi cum velut ad finem viae equites consti- tissent, miranti Hannibali, quae res moraretur agmen, nun- tiatur rupem inviam esse. Digressus deinde ipse ad locum

4 visendum. Hand dubia res visa quin per invia circa nee trita antea quamvis longo ambitu circumduceret agmen.

5 Ea vero via inexsuperabilis fuit. Nam cum super veterem nivem intactam nova modicae altitudinis esset, molli nee

6 praealtae facile pedes ingredientium insistebant; ut vero tot hominum iumentorumque incessu dilapsa est, per nudam infra glaciem fluentemque tabem liquescentis nivis ingre-

7 diebantur. Taetra ibi luctatio erat via lubrica [glacie] non recipiente vestigium et in prono citius pedes fallente, ut, seu manibus in adsurgendo seu genu se adiuvissent, ipsis adminiculis prolapsis iterum conruerent ; nee stirpes circa radicesve, ad quas pede aut manu quisquam eniti posset, erant ; ita in levi tantum glacie tabidaque nive volutabantur.

8 Iumenta secabant interdum etiam infimam ingredientia nivem et prolapsa iactandis gravius in conitendo ungulis penitus perfringebant, ut pleraque velut pedica capta hae- rerent in dura et alte concreta glacie. '^

94

BOOK XXI [Chap. 37, 40

37. Tandem nequiquam iumentis atque hominibus fati- i gatis castra in iugo posita, aegerrime ad id ipsum loco purgato ; tantum nivis f odiendum atque egerendum f uit. Inde ad rupem muniendam, per quam unam via esse poterat, 2 milites ducti, cum caedendum esset saxum, arboribus circa inmanibus deiectis detruncatisque struem ingentem lig- norum faciunt eamque, cum et vis venti apta faciendo'igni coorta esset, succendunt ardentiaque saxa infuso aceto putrefaciunt. Ita torridam incendio rupem ferro pandunt 3 molliuntque anfractibus modicis clivos, ut non iumenta solum sed elephanti etiam deduci possent. Quadriduum 4 circa rupem consumptum iumentis prope fame absumptis ; nuda enim fere cacumina sunt et, si quid est pabuli, obruunt nives. Inferiora valles apricos^^;/^ quosdam colles habent 5 rivosque prope silvas et iam humano cultu digniora loca. Ibi iumenta in pabulum missa, et quies muniendo fessis 6 hominibus data. Triduo inde ad planum descensum, iam et locis mollioribus et accolarum ingeniis.

Speeches of Scipio and Hannibal. Battle of the Ticinns River.

40. *' Si eum exercitum, milites, educerem in aciem, i quem in Gallia mecum habui, supersedissem loqui apud vos ; quid enim adhortari ref erret aut eos equites, qui equi- 2 tatum hostium ad Rhodanum flumen egregie vicissent, aut eas legiones, cum quibus fugientem hunc ipsum hostem secutus confessionem cedentis ac detractantis certa- men pro victoria habui? Nunc, quia ille exercitus, Hispa- 3 niae provinciae scriptus, ibi cum fratre Cn. Scipione meis auspiciis rem gerit, ubi eum gerere senatus populusque Romanus voluit, ego, ut consulem ducem adversus Hanni- 4 balem ac Poenos haberetis, ipse me huic voluntario cer-

95

Chap. 40, 41] SELECTIONS FROM LIVY

tamini obtuli, novo imperatori apud novos milites pauca

5 verba facienda sunt. Ne genus belli neve hostem igno- retis, cum iis est vobis, milites, pugnandum, quos terra marique priore bello vicistis, a quibus stipendium per vi- ginti annos exegistis, a quibus capta belli praemia Siciliam

6 ac Sardiniam habetis. Erit igitur in hoc certamine is vobis illisque animus qui victoribus et victis esse solet. Nee nunc illi, quia audent, sed quia necesse est, pugnaturi sunt ;

7 nisi creditis, qui exercitu incolumi pugnam detractavere, eos duabus partibus peditum equitumque in transitu Alpium amissis [qui plures paene perierint quam super-

8 sint] plus spei nactos esse. ' At enim pauci quidem sunt sed vigentes animis corporibusque, quorum robora ac vires

9 vix sustinere vis ulla possit.' Effigies immo, umbrae homi- num, fame frigore inluvie squalore enecti, contusi ac debi- litati inter saxa rupesque ; ad hoc praeusti artus, nive rigentes nervi, membra torrida gelu, quassata fractaque

10 arma, claudi ac debiles equi. Cum hoc equite, cum hoc pedite pugnaturi estis ; reliquias extremas hostium, non hostem habetis ; ac nihil magis vereor quam ne, cum vos

11 pugnaveritis, Alpes vicisse Hannibalem videantur. Sed ita forsitan decuit, cum foedernm ruptore duce ac populo deos ipsos sine ulla humana ope committere ac profligare hel- ium, nos, qui secundum deos violati sumus, commissum ac profligatum conficere.

1 41. '' Non vereor ne quis me haec vestri adhortandi causa magnifice loqui existimet, ipsum aliter animo

2 adfectum esse. Licuit in Hispaniam, provinciam meam, quo iam profectus eram, cum exercitu ire meo, ubi et fratrem consili participem ac periculi socium habe- rem et Hasdrubalem potius quam Hannibalem hostem

3 et minorem baud dubie molem belli ; tamen, cum praeter-

96

BOOK XXI [Chap. 41

veherer navibus Galliae oram, ad famam huius hostis in terram egressus praemisso equitatu ad Rhodanum movi castra. Equestri proelio, qua parte copiarum conserendi 4 manum fortuna data est, hostem fudi ; peditum agmen, quod in modum fugientium raptim agebatur, quia adsequi terra non poteram, [neque] regressus ad navis [erat], quanta maxime potui celeritate tanto maris terrarumque circuitu, in radicibus prope Alpium huic timendo hosti obvius fui. Vtrum, cum declinarem certamen, inprovidus 5 incidisse videor, an occurrere in vestigiis eius, lacessere ac trahere ad decernendum ? Experiri iuvat, utrum alios repente 6 Carthaginienses per viginti annos terra ediderit, an iidem sint, qui ad Aegatis pugnaverunt insulas et quos ab Eryce duodevicenis denariis aestimatos emisistis, et utrum Hanni- 7 bal hie sit aemulus itinerum Herculis, ut ipse fert, an vectigalis stipendiariusque et servus populi Romani a patre relictus. Quem nisi Saguntinum scelus agitaret, respiceret 8 profecto, si non patriam victam, domum certe patremque et foedera Hamilcaris scripta manu, qui iussus ab 9 consule nostro praesidium deduxit ab Eryce, qui graves inpositas victis Carthaginiensibus leges fremens mae- rensque accepit, qui decedens Sicilia stipendium popu- lo Romano dare pactus est. Itaque vos ego, milites, non 10 eo solum animo quo adversus alios hostes soletis pugnare velim, sed cum indignatione quadam atque ira, velut si servos videatis vestros arma repente contra vos ferentes. Licuit ad Erycem clausos ultimo supplicio humanorum, n fame, interficere ; licuit victricem classem in Af ricam traicere atque intra paucos dies sine ullo certamine Cartha- ginem delere ; veniam dedimus precantibus, emisimus ex 12 obsidione, pacem cum victis fecimus, tutelae deinde nostrae duximus, cum Africo bello urgerentur. Pro his inpertitis 13 LI VY — 7 97

Chap. 41, 42, 43] SELECTIONS FROM LIVY

furiosum iuvenem sequentes oppugnatum patriam nostram veniunt. Atque utinam pro decore tantum hoc vobis et

14 non pro salute esset certamen ! Non de possessione Siciliae ac Sardiniae, de quibus quondam agebatur, sed pro Italia

15 vobis est pugnandum. Nee est alius ab tergo exercitus, qui, nisi nos vincimus, hosti obsistat, nee Alpes aliae sunt, quas dum superant, conparari nova possint praesidia. Hie est obstandum, milites, velut si ante Romana moenia pug-

16 nemus. Vnus quisque se non corpus suum sed coniugem ac liberos parvos armis protegere putet ; nee domesticas solum agitet curas, sed identidem hoc animo reputet, nos- tras nunc intueri manus senatum populumque Romanum ;

17 quahs nostra vis virtusque fuerit, talem deinde fortunam illius urbis ac Romani imperi fore."

1 42. Haec apud Romanes consul. Hannibal rebus prius quam verbis adhortandos milites ratus, circumdato ad spectaculum exercitu, captives montanos vinctos in medio statuit armisque Gallicis ante pedes eorum proiectis inter- rogare interpretem iussit, ecquis, si vinculis levaretur armaque et equum victor acciperet, decertare ferro vellet.

2 Cum ad unum omnes ferrum pugnamque poscerent et deiecta in id sors esset, se quisque eum optabat, quem

3 fortuna in id certamen legeret, cuiusque sors exciderat alacer inter gratulantes gaudio exultans cum sui moris

4 tripudiis arma raptim capiebat. Vbi vero dimicarent, is habitus animorum non inter eiusdem mode condicionis homines erat sed etiam inter spectantes vulgo, ut non vin- centium magis quam bene morientium fortuna laudaretur.

1 43. Cum sic aliquot spectatis paribus adfectos dimisis- set, contione inde advocata ita apud eos locutus f ertur :

2 *' Si, quem animum in alienae sortis exemplo paulo ante habuistis, eundem mox in aestimanda fortuna vestra ha-

98

BOOK XXI [Chap. 43

bueritis, vicimus, milites ; neque enim spectaculum modo illud, sed quaedam veluti imago vestrae condicionis erat. Ac nescio an maiora vincula maioresque necessitates vobis 3 quam captivis vestris fortuna circumdederit ; dextra laeva- 4 que duo maria claudunt nullam ne ad effugium quidem navem habentis ; circa Padus, amnis maior ac violentior Rhodano ; ab tergo Alpes urgent, vix integris vobis ac • vigentibus transitae. Hie vincendum aut moriendum, 5 milites, est, ubi primum hosti occurristis. Et eadem for- tuna, quae necessitatem pugnandi inposuit, praemia vobis ea victoribus proponit quibus ampliora homines ne ab dis quidem inmortalibus optare solent. Si Siciliaai tan- 6 turn ac Sardiniam parentibus nostris ereptas nostra virtute recuperaturi essemus, satis tamen ampla pretia essent; mmc quidquid Romani tot triumphis partum conges- tumque possident, id omne vestrum cum ipsis dominis futurum est. In banc tarn opimam mercedem, agite- 7 dum, dis bene iuvantibus arma capite. Satis adhuc in 8 vastis Lusitaniae Celtiberiaeque montibus pecora con- sectando nullum emolumentum tot laborum periculorum- que vestrorum vidistis ; tempus est iam opulenta vos ac 9 ditia stipendia facere et magna operae pretia mereri, tantum itineris per tot montes fluminaque et tot armatas gentes emensos. Hie vobis terminum laborum fortuna 10 dedit ; hie dignam mercedem emeritis stipendiis dabit.

*-^ Nee, quam magni nominis bellum est, tam difficilem n existimaritis victoriam fore ; saepe et contemptus hostis cruentum certamen edidit et incluti populi regesque per- levi momento victi sunt. Nam dempto hoc uno fulgore 12 nominis Romani quid est cur illi vobis conparandi sint t Vt viginti annorum militiam vestram cum ilia virtute, cum 13 ilia fortuna taceam, ab Herculis columnis, ab Oceano termi-

99

Chap. 43, 44] SELECTIONS FROM LIVY

nisque ultimis terrarum per tot ferocissimos Hispaniae et

14 Galliae populos vincentes hue pervenistis; pugnabitis eum exereitu tirone, hae ipsa aestate eaeso, victo, eireum- sesso a Gallis, ignoto adhue duci suo ignorantique dueem.

15 An me in praetorio patris, clarissimi imperatoris, prope natum, certe eductum, domitorem Hispaniae Galliaeque,

• victorem eundem non Alpinarum modo gentium sed ipsa- rum, quod multo mains est, Alpium, cum semenstri hoc

16 conferam duce, desertore exercitus sui ? cui si quis demptis signis Poenos Romanosque hodie ostendat, igno-

17 raturum certum habeo, utrius exercitus sit consul. Non ego illud parvi aestimo, miHtes, quod nemo est vestrum, cuius non ante oculos ipse saepe miUtare ahquod ediderim facinus, cui non idem ego virtutis spectator ac testis notata

18 temporibus locisque referre sua possim decora. Cum laudatis a me milens donatisque, alumnus prius omnium vestrum quam imperator, procedam m aciem adversus ignotos inter se ignorantesque.

1 44. " Quocumque circumtuli oculos, plena omnia video animorum ac roboris, veteranum peditem, generosissima-

2 rum gentium equites frenatos infrenatosque, vos socios fidelissimos fortissimosque, vos, Carthaginienses, cum pro

3 patria tum ob iram iustissimam pugnaturos. Inferimus bellum infestisque signis descendimus in Italiam, tanto audacius fortiusque pugnaturi quam hostis, quanto maior spes, maior est animus inferentis vim quam arcentis.

4 Accendit praeterea et stimulat animos dolor, iniuria, in- dignitas. Ad supplicium depoposcerunt me ducem primum, deinde vos omnes, qui Saguntum oppugnassetis ; deditos

5 ultimis cruciatibus adfecturi fuerunt. Crudelissima ac superbissima gens sua omnia suique arbitri facit. Cum quibus bellum, cum quibus pacem habeamus, se modum

100

BOOK XXI [Chap. 44, 45

inponere aecum censet. Circumscribit includitque nos terminis montium fluminumque, quos non excedamus, neque eos, quos statuit, terminos observat. * Ne transieris Hiberum ! ne quid rei tibi sit cum Saguntinis ! ' At libe- rum est Saguntum. * Nusquam te vestigio moveris ! ' Parum est quod veterrimas provincias meas Siciliam ac Sardiniam adeniisti? Adimis etiam Hispanias? et, inde si ^^cessero, in Africam transcendes ? transcendes autem ? transcendisse dico ; duos consules huius anni, unum in Africam, alterum in Hispaniam miserunt. Nihil usquam nobis relictum est, nisi quod armis vindicarimus. Illis timidis et ignavis esse licet qui respectum habent, quos sua terra, suus ager per tuta ac pacata itinera fugientes accipient ; vobis necesse est fortibus viris esse et omni- bus inter victoriam mortemve certa desperatione abruptis aut vincere aut, si fortuna dubitabit, in proelio potius quam in fuga mortem oppetere. Si hoc bene fixum omnibus destinatumque animo est, iterum dicam, vicistis; nullum contemptu mortis teliiva ad vincendum homini ab dis inmortalibus acrius datum est."

45. His adhortationibus cum utrimque ad certamen ac- censi militum animi essent, Romani ponte Ticinum iungunt tutandique pontis causa castellum insuper inponunt ; Poenus hostibus opere occupatis Maharbalem cum ala Numidarum, equitibus quingentis, ad depopulandos sociorum populi Ro- mani agros mittit; Gallis parci quam maxime iubet princi- pumque animos ad defectionem sollicitari. Ponte perfecto traductus Romanus exercitus in agrum Insubrium quinque milia passuum a Victumulis consedit. Ibi Hannibal castra habebat; revocatoque propere Maharbale atque equitibus, cum instare certamen cerneret, nihil umquam satis dictum praemonitumque ad cohortandos milites ratus, vocatis ad

lOI

Bk. XXI, Chap. 45, 46] SELECTIONS FROM LIVY

contionem certa praemia pronuntiat, in quorum spem

5 pugnarent : agrum sese daturum esse in Italia, Africa, Hispania, ubi quisque velit, inmunem ipsi qui accepisset liberisque ; qui pecuniam quam agrum maluisset, ei se

6 argento satisfacturum ; qui sociorum cives Carthaginienses fieri vellent, potestatem f acturum ; qui domos redire mallent, daturum se operam, ne cuius suorum popularium mutatam

7 secum fortunam esse vellent. Servis quoque dominos pro- secutis libertatem proponit, binaque pro iis mancipia domi-

8 nis se redditurum. Eaque ut rata scirent fore, agnum laeva manu, dextra silicem retinens, si falleret, lovem ceterosque precatus deos, ita se mactarent, quem ad modum ipse ag- num mactasset, secundum precationem caput pecudis saxo

. 9 elisit. Turn vero omnes, velut dis auctoribus in spem suam quisque acceptis, id morae, quod nondum pugnarent, ad potienda sperata rati, proelium uno animo et voce una poscunt.

1 46. Apud Romanos haudquaquam tanta alacritas erat,

2 super cetera recentibus etiam territos prodigiis ; nam et lupus intraverat castra laniatisque obviis ipse intactus eva- serat, et examen apum in arbore praetorio inminente con-

3 sederat. Quibus procuratis Scipio cum equitatu iaculatori- busque expeditis profectus ad castra hostium ex propinquo copias^//^, quantae et cuius generis essent, speculandas, obvius fit Hannibali et ipsi cum equitibus ad exploranda

4 circa loca progresso. Neutri alteros primo cernebant ; den- sior deinde incessu tot hominum, equorum oriens pulvis signum propinquantium hostium fuit. Consistit utrumque

5 agmen et ad proelium sese expediebant. Scipio iaculatores et Gallos equites in fronte locat, Romanos sociorumque quod roboris fuit, in subsidiis ; Hannibal frenatos equites

6 in medium accipit, cornua Numidis firmat. Vixdum cla-

102

BOOK XXII [Chap. 3

more sublato iaculatores fugerunt inter subsidia ad secun- dam aciem. Inde equitum certamen erat aliquamdiu anceps ; dein, quia turbabant equos pedites intermixti, mul- tis labentibus ex equis aiit desilientibus, ubi suos premi circumventos vidissent, iam magna ex parte ad/^des pugna venerat, donee Numidae, qui in cornibus erant, circumvecti 7 paulum ab tergo se ostenderunt. Is pavor perculit Ro- manos, auxitque pavorem consulis vulnus periculumque in- tercursu tum primum pubescentis fili /r^^pulsatum. Hie 8 erit iuvenis penes quem perfecti huiusce belli laus est, Africanus ob egregiam victoriam de Hannibale Poenisque appellatus. Fuga tamen effusa iaculatorum maxime fuit, 9 quos primos Numidae invaserunt ; alius conf ertus equitatus consulem in medium acceptum non armis modo sed etiam corporibus suis protegens in castra nusquam trepide neque effuse cedendo reduxit. Servati consulis decus Coelius ad 10 servum natione Ligurem delegat; malim equidem de filio verum esse quod et plures tradidere auctores et fama obtinuit.

Book XXII

Battle of Lake Trastcmenntis

3. Multis hominibus iumentisque foede amissis cum tan- i dem de paludibus emersisset, ubi primum in sicco potuitj^^^ castra locat ; certumque per praemissos exploratores habuit exercitum Romanum circa Arreti moenia esse. Consulis 2 deinde consilia atque animum et situm regionum itineraque et copias ad commeatus expediendos et cetera quae cog- nosse in rem erat summa omnia cum cura inquirendo exse- quebatur. Regio erat in primis Italiae fertilis, Etrusci 3 campi, qui Faesulas inter Arretiumque iacent, frumenti ac

103

Chap. 3] SELECTIONS FROM LIVY

4 pecoris et omnium copia rerum opulenti; consul ferox ab consulatu priore et non modo legum aut patrum maiestatis sed ne deorum quidem satis metuens. Hanc insitam in- genio eius temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque

5 rebus successu aluerat. Itaque satis adparebat nee deos nee homines consulentem ferociter omnia ac praepropere acturum. Quoque pronior esset in vitia sua, agitare eum

6 atque inritare Poenus parat ; et laeva relicto hoste Faesulas petens medio Etruriae agro praedatum profectus quantam maximam vastitatem potest caedibus incendiisque consuli

7 procul ostendit. Flaminius, qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum vero, postquam res sociorum ante oculos prope suos f erri agique vidit, suum id dedecus ratus, per mediam iam Italiam vagari Poenum atque obsistente

8 nullo ad ipsa Romana moenia ire oppugnanda, ceteris om- nibus in consilio salutaria magis quam speciosa suaden- tibus : collegam expectandum, ut coniunctis exercitibus^^

9 communi animo consiHoque rem gererent ; interim equitatu auxihisque levium armorum ab effusa praedandi hcentia hostem cohibendum ; iratus se ex consiho proripuit sig-

10 numque simul itineris pugnaeque Qwm proposinssety **Immo Arreti ante moenia sedeamus " inquit; "hie enim patria et penates sunt. Hannibal emissus e manibus perpopuletur Italiam vastandoque et urendo omnia ad Romana moenia perveniat, nee ante nos hinc moverimus quam, sicut olim Camillum ab Veis, C. Flaminium ab Arretio patres accive-

11 rint." Haec simul increpans cum ocius signa convelli iuberet et ipse in equum insiluisset, equus repente conruit

12 consulemque lapsum super caput effudit. Territis omnibus qui circa erant velut foedo omine incipiendae rei, insuper nuntiatur signum omni vi moliente signifero convelli

13 nequire. Conversus ad nuntium '' Num litteras quoque"

104

BOOK XXII [Chap. 3, 4

inquit " ab senatu adfers, quae me rem gerere vetent ? Abi, nuntia effodiant signum, si ad convellendum manus prae metu obtorpuerint." Incedere inde agmen coepit 14 primoribus, superquam quod dissenserant ab consilio, territis etiam duplici prodigio, milite in vulgus laeto fero- cia ducis, cum spem magis ipsam quam causam spei intueretur.

4. Hannibal quod agri est inter Cortonam urbem Trasu- i mennumque lacum omni clade belli pervastat, quo magis iram hosti ad vindicandas sociorum iniurias acuat. Et iam 2 pervenerat ad loca nata insidiis, ubi maxime montes Corto- nenses Trasumennus subit. Via tantum interest peran- gusta, veb// ad /<^ ipsum de industria relicto spatio; deinde paulo latior patescit campus ; inde coUes insurgunt. Ibi 3 castra in aperto locat, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque consideret; Baliares ceteramque levem armaturam post montis circumducit ; equites ad ipsas fauces saltus tumulis apte tegentibus locat, ut, ubi intrassent Romani, obiecto equitatu clausa omnia lacu ac montibus essent.

Flaminius cum pridie solis occasu ad lacum pervenisset, 4 inexplorato postero die vixdum satis certa luce angustiis superatis, postquam in patentiorem campum pandi agmen coepit, id tantum hostium quod ex adverso erat conspexit; ab tergo ac super caput haud detectae insidiae. Poenus 5 ubi, id quod petierat, clausum lacu ac montibus et circum- fusum suis copiis habuit hostem, signum omnibus dat simul invadendi. Qui ubi, qua cuique proximum fuit, decucurre- 6 runt, eo magis Romanis subita atque inprovisa res fuit, quod orta ex lacu nebula campa quam montibus densior sederat, agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter se satis conspecta eoque magis pariter decucurrerant. Ro- 7 manus, clamore prius undique orto quam satis cerneret, se

105

Chap. 4, s] SELECTIONS FROM LIVY

circumventum esse sensit, et ante in frontem lateraque pugnari coeptum est quam satis instrueretur acies aut expe- diri arma stringique gladii possent.

1 5. Consul perculsis omnibus ipse satis, ut in re trepida, inpavidus* turbatos ordines, vertente se quoque ad dissonos clamores, instruit, ut tempus locusque patitur, et, quacum- que adire audirique potest, adhortatur ac stare ac pugnare

2 iubet : nee enim inde votis aut inploratione deum sed vi ac virtute evadendum esse ; per medias acies f erro viam fieri et, quo timoris minus sit, eo minus ferme periculi esse.

3 Ceterum prae strepitu ac tumultu nee consilium nee impe- rium accipi poterat, tantumque aberat ut sua signa atque ordines et locum noscerent, ut vix ad arma capienda aptan- daque pugnae conpeteret animus opprimerenturque qui- dam onerati magis iis quam tecti. Et erat in tanta caligine

4 maior usus aurium quam oculorum. Ad gemitus vulnerum ictusque corporum aut armorum et mixtos terrentium pa-

5 ventiumque clamores circumferebant ora oculosque. Alii"^ fugientes pugnantium globo inlati haerebant, alios redeun-

6 tes in pugnam avertebat fugientium agmen. Deinde, ubi in omnis partis nequiquam impetus capti et ab lateribus montes ac lacus, a fronte et ab tergo hostium acies claude- bant adparuitque nullam nisi in dextera ferroque salutis

7 spem esse, turn sibi quisque dux adhortatorque factus ad rem gerendam et nova de integro exorta pugna est, non ilia ordinata per principes hastatosque ac triarios, nee ut pro signis antesignani, post signa alia pugnaret acies, nee ut in

8 sua legione miles aut cohorte aut manipulo esset ; f ors con- glo^^bat et animus suus cuique ante aut post pugnandi ordinem dabat; tantusque fuit ardor animorum, adeo in- tentus pugnae animus, ut eum motum terrae, qui multarum urbium Italiae magnas partes prostravit avertitque cursu

106

BOOK XXIl [Chap. 5, 6

rapidos amnis, mare fluminibus invexit, montes lapsu in- genti proruit, nemo pugnantium senserit.

6. Tris f erme horas pugnatum est et ubique atrociter ; circa consulem tamen acrior infestiorque pugna est. Eum et robora virorum sequebantur et ipse, quacumque in parte premi ac laborare senserat suos, inpigre ferebat opem ; insignemque armis et hostes summa vi petebant et tue- bantur cives, donee Insuber eques — Ducario nomen erat — facie quoque noscitans consulem '^ En'' inquit ''hie est," popularibus suis ''qui legiones nostras cecidit agros- que et urbem est depopulatus ! lam ego banc victimam Manibus peremptorum foede civium dabo." Subditisque calcaribus equo per confertissimam hostium turbam impe- tum facit obtruncatoque prius armigero, qui se infesto ve- nienti obviam obiecerat, consulem lancea transfixit ; spoliare cupientem triarii obiectis scutis arcuere. Magnae partis fuga inde primum coepit ; et iam nee lacus nee montes pavori obstabant ; per omnia arta praeruptaque velut caeci evadunt, armaque et viri super alios alii praecipitantur. Pars magna, ubi locus fugae deest, per prima vada paludis in aquam progressi, quoad capitibus umeris^//^ extare pos- sunt, sese inmergunt. Fuere quos inconsultus pavor nando etiam capessere fugam inpulerit, quae ubi inmensa ac sine spe erat, aut deficientibus animis hauriebantur gurgitibus aut nequiquam fessi vada retro aegerrime repetebant atque ibi ab ingressis aquam hostium equitibus passim trucida- bantur. Sex milia ferme primi agminis per adversos hostes eruptione inpigre facta, ignari omnium quae post se age- rentur e saltu evasere, et cum in tumulo quodam constitis- sent, clamorem modo ac sonum armorum audientes, quae fortuna pugnae esset neque scire nee perspicere prae cali- gine poterant. Inclinata denique re cum incalescente sole

107

Chap. 6, 7] SELECllONS FROM LIVY

dispulsa nebula aperuisset diem, turn liquida iam luce montes campique perditas res stratamque ostendere foede

10 Romanam aciem. Itaque, ne in conspectos procul inmit- teretur eques, sublatis raptim signis quam citatissimo pote-

11 rant agmine sese abripuerunt. Postero die, cum super cetera extrema fames etiam instaret, fidem dante Mahar- bale, qui cum omnibus equestribus copiis nocte conse- cutus erat, si arma tradidissent, abire cum singulis

12 vestimentis passurum, sese dediderunt; quae Punica religione servata fides ab Hannibale est, atque in vin- cula omnes coniecti.

1 7. Haec est nobilis ad Trasumennum pugna atque inter

2 paucas memorata populi Romani clades. Quindecim milia Romanorum in acie caesa ; decem milia sparsa f uga per

3 omnem Etruriam diversis itineribus urbem petiere ; duo milia quingenti hostium in acie, multi postea [utrimque] ex vulneribus periere. Multiplex caedes utrimque facta

4 traditur ab aliis; ego, praeterquam quod nihil auctum ex vano velim, quo nimis inclinant ferme scribentium animi, Fabium, aequalem temporibus huiusce belli, potissimum

5 auctorem habui. Hannibal captivorum qui Latini nominis essent sine pretio dimissis, Romanis in vincula datis, segre- gata ex hostium coacervatorum cumulis corpora suorum cum sepeliri iussisset, Flamini quoque corpus funeris causa magna cum cura inquisitum non invenit.

6 Romae ad primum nuntium cladis eius cum ingenti ter- rore ac tumultu concursus in forum populi est factus.

7 Matronae vagae per vias, quae repens clades adlata quaeve fortuna exercitus esset, obvios percunctantur. Et cum fre- quentis contionis modo turba in comitium et curiam versa

8 magistratus vocaret, tandem baud multo ante solis occa- sum M. Pomponius praetor "Pugna" inquit ''magna victi

108

BOOK XXII [Chap. 7, 44

sumus." Et quamquam nihil certius ex eo auditum est, tamen alius ab alio inpleti rumoribus domos referunt con- sulem cum magna parte copiarum caesum, superesse pau- 9 cos aut fuga passim per Etruriam sparsos aut captos ab hoste. Quot casus exercitus victi fuerant, tot in curas dis- 10 tracti animi eorum erant quorum propinqui sub C. Flami- nio consule meruerant, ignorantium quae cuiusque suorum fortuna esset ; nee quisquam satis certum habet quid aut speret aut timeat. Postero ac deinceps aliquot diebus ad 11 portas maior prope mulierum quam virorum multitude stetit aut suorum aliquem aut nuntios de iis opperiens ; circumfundebanturque obviis sciscitantes neque avelli, uti- que ab notis, priusquam ordine omnia inquisissent, pote- rant. Inde varios vultus digredientium ab nuntiis cerneres, 12 ut cuique laeta aut tristia nuntiabantur, gratulantisque aut consolantis redeuntibus domos circumfusos. Feminarum praecipue et gaudia insignia erant et luctus. Vnam in ipsa 13 porta sospiti filio repente oblatam in conplexu eius expi- rasse f erunt ; alteram, cui mors fill f also nuntiata erat, maestam sedentem domi ad primum conspectum redeuntis fili gaudio nimio exanimatam. Senatum praetores per dies 14 aliquot ab orto usque ad occidentem solem in curia reti- nent consultantes, quonam duce aut quibus copiis resisti victoribus Poenis posset.

Battle of Cannae

44. Consules satis exploratis itineribus sequentes Poe- i num, ut ventum ad Cannas est et in conspectu Poenum|^^ habebant, bina castra communiunt eodem ferme intervallo quo ad Gereonium, sicut ante copiis divisis. Aufidus amnis 2 utrisque castris adfluens aditum aquatoribus ex sua cuius- que opportunitate baud sine certamine dabat ; ex minori- 3

109

Chap. 44, 45] SELECTIONS FROM LIVY

bus tamen castris, quae posita trans Aufidum erant, liberius aquabantur Romani, quia ripa ulterior nullum habebat hos-

4 tium praesidium. Hannibal spem nanctus locis natis ad equestrem pugnam, qua parte virium invictus erat, facturos copiam pugnandi consules, derigit aciem lacessitque Nu-

5 midarum procursatione hostis. Inde rursus sollicitari sedi- tione militari ac discordia consulum Romana castra, cum Paulus Sempronique et Flamini temeritatem Varroni, Varro Paido speciosum timidis ac segnibus ducibus exem-

6 plum Fabium obiceret, testareturque deos hominesque hie, nullam penes se culpam esse, quod Hannibal iam vel/// usu cepisset Italiam ; se constrictum a collega teneri ; ferrum atque arma iratis et pugnare cupienti^//^ adimi militibus ;

7 ille, si quid proiectis ac proditis ad /;/consultam atque inpro- vidam pugnam legionibus accideret, se omnis culpae exsor- tem, omnis eventus participem fore diceret; videret ut, quibus lingua prompta ac temeraria, aeque in pugna vigerent manus.

1 45. Dum altercationibus magis quam consiliis tempus teritur, Hannibal ex acie, quam ad multum diei tenuerat

2 instructam, cum in castra ceteras reciperet copias, Numidas ad invadendos ex minoribus castris Romanorum aquatores

3 trans flumen mittit. Quam inconditam turbam cum vixdum in ripam egressi clamore ac tumultu fugassent, in stationem quoque pro vallo locatam atque ipsas prope portas evecti

4 sunt. Id YQ,ro adeo indignum visum, ab tumultuario auxilio iam etiam castra Romana terreri, ut ea modo una causa, ne extemplo transirent flumen derigerentque aciem, tenuerit Romanos, quod summa imperi eo die penes Paulum fuit.

5 Itaque postero die Varro, cui sors eius diei imperi erat, nihil consulto collega signum proposuit instructasque copias flumen traduxit, sequente Paulo, quia magis non probare

no

BOOK XXII [Chap. 45,46

quam non adiuvare consilium poterat. Transgress! flumen eas quoque quas in castris minoribus habuerant copias suis adiungunt atque ita instruunt aciem : in dextro cornu — id erat flumini propius — Romanes equites locant, deinde pedites ; laevum cornu extremi equites sociorum, intra pe- dites, ad medium iuncti legionibus Romanis, tenuerunt; iaculatores cum ceteris levium armorum auxiliis prima acies facta. Consules cornua tenuere, Terentius laevum, Aemi- lius dextrum ; Gemino Servilio media pugna tuenda data.

46. Hannibal luce prima Baliaribus levique alia arma- tura praemissa trangressus flumen, ut quosque traduxerat, ita in acie locabat, Gallos Hispanosque equites prope ripam laevo in cornu adversus Romanum equitatum ; dextrum cornu Numidis equitibus datum, media acie peditibus fir- mata, ita ut Afrorum utraque cornua essent, interponerentur his medii Galli atque Hispani. Afros Romanam [magna ex parte] crederes aciem ; ita armati erant armis et ad Tre- biam, ceterum magna ex parte ad Trasumennum captis. Gallis Hispanisque scuta eiusdem formae fere erant, dis- pares ac dissimiles gladii, Gallis praelongi ac sine mucroni- bus, Hispano, punctim magis quam caesim adsueto petere hostem, brevitate habiles et cum mucronibus. Ante alios habitus gentium harum cum magnitudine corporum turn specie terribilis erat. Galli super umbilicum erant nudi; Hispani Hnteis praetextis purpura tunicis, candore miro fulgentibus, constiterant. Numerus omnium peditum qui tum stetere in acie milium fuit quadraginta, decem equitum. Duces cornibus praeerant, sinistro Hasdrubal, dextro Ma- harbal ; mediam aciem Hannibal ipse cum fratre Magone tenuit. Sol, seu de industria ita locatis seu quod forte ita stetere, peropportune utrique parti obliquus erat, Romanis in meridiem, Poenis in septemtrionem versis ; ventus —

III

Chap. 46, 47] SELECTIONS FROM LIVY

Volturnum regionis incolae vocant — adversus Romanis coortus multo pulvere in ipsa ora volvendo prospectum ademit.

1 47. Clamore sublato procursum ab auxiliis et pugna levi- bus primum armis commissa; deinde equitum Gallorum Hispanorum^^/^ laevum cornu cum dextro Romano concur-

2 rit, minime equestris more pugnae ; frontibus enim adversis concurrendum erat, quia nullo circa ad evagandum relicto

3 spatio hinc amnis, hinc peditum acies claudebant. In de- rectum utrimque nitentes, stantibus ac confertis postremo turba equis, vir virum amplexus detrahebat equo. Pedestre magna iam ex parte certamen factum erat ; acrius tamen quam diutius pugnatum est, pulsique Romani equites terga

4 vertunt. Sub equestris finem certaminis coorta est peditum pugna, primo et viribus et animis par, dum constabant or-

5 dines Gallis Hispanisque; tandem Romani, diu ac saepe conisi,^^liqua fronte acieque densa inpulere hostium cuneum nimis tenuem eoque parum validum, a cetera prominentem

6 acie. Inpulsis deinde ac trepide referentibus pedem insti- tere, ac tenore uno per praeceps pavore fugientium agmen in mediam primum aciem inlati, postremo nullo resistente

7 ad subsidia Afrorum pervenerunt, qui utrimque reductis alis constiterant, media, qua Galli Hispanique steterant,

8 aliquantum prominente acie. Qui cuneus ut pulsus aequa- ^ vit frontem primum, dein cedendo etiam sinum in medio dedit, Afri circa iam cornua fecerant, inruentibusque incaute in medium Romanis circumdedere alas ; mox cornua exten-

9 dendo clausere et ab tergo hostis. Hinc Romani defuncti nequiquam proelio uno, omissis Gallis Hispanisque, quorum terga ceciderant, adversus Afros integram pugnam ineunt,

10 non tantum eo iniquam, quod inclusi adversus circumfusos, sed etiam quod fessi cum recentibus ac vegetis pugnabant.

112

BOOK XXII [Chap. 48, 49

48. lam et sinistro cornu Romano, ubi sociorum equites i adversus Numidas steterant, consertum proelium erat, segne primo et a Punica coeptum fraude. Quingenti ferme Nu- 2 midae, praeter ^^/itaarma telaque gladios occultos sub loricis habentes, specie transfugarum cum ab suis parmas post terga habentes adequitassent, repente ex equis desiliunt, parmis- 3 que et iaculis ante pedes hostium proiectis in mediam aciem accepti ductique ad ultimos considere ab tergo iubentur. Ac dum proelium ab omni parte conseritur, quieti manse- runt ; postquam omnium animos oculosque occupaverat 4 certamen, tum adreptis scutis, quae passim inter acervos caesorum corporum strata erant, ^versam adoriuntur Ro- manam aciem, tergaque ferientes ac poplites caedentes stragem ingentem ac maiorem aliquanto pavorem ac tumul- tum fecerunt. Cum alibi terror ac fuga, alibi pertinax in 5 mala iam spe proelium esset, Hasdrubal, qui ea parte prae- erat, subductos ex media acie Numidas, quia segnis eorum cum adversis pugna erat, ad persequendos passim fugientis mittit, Hispanos et Gallos equites Afris prope iam fessis 6 caede magis quam pugna adiungit.

49. Parte altera pugnae Paulus, quamquam primo statim i proelio funda graviter ictus fuerat, tamen et occurrit saepe 2 cum confertis Hannibali et aliquot locis proelium restituit, protegentibus eum equitibus Romanis, omissis postremo equis, quia consulem et ad regendum equum vires defi- ciebant. Tum denuntianti cuidam iussisse consulem ad 3 pedes descendere equites, dixisse Hannibalem ferunt

** Quam mallem vinctos mihi traderet." Equitum pedestre 4 proelium, quale iam baud dubia hostium victoria, fuit, cum victi mori in vestigio mallent quam fugere, victores moran- tibus victoriam irati trucidarent quos pellere non poterant. Pepulerunt tamen iam paucos superantis et labore ac vul- 5

LTVY — 8 113

Bk. XXII, Chap. 49] SELECTIONS FROM LIVY

neribus fessos. Inde dissipati omnes sunt equosque ad

6 fugam qui poterant repetebant. Cn. Lentulus tribunus militum cum praetervehens equo sedentem in saxo cruore

7 oppletum consulem vidisset, '' L. Aemili," inquit ** quern unum insontem culpae cladis hodiernae dei respicere de- bent, cape hunc equum, dum et tibi virium aliquid super-

8 est et comes ego te tollere possum ac protegere. Ne funestam banc pugnam morte consulis feceris; etiam ^\ne

9 hoc lacrimarum satis luctusque est." Ad ea consul : **Tu qiiidem, Cn. Corneli, macte virtute esto; sed cave frustra miserando exiguum tempus e manibus hostium evadendi

10 absumas. Abi, nuntia publice patribus urbem Romanam muniant ac, priusquam victor hostis advenit, praesidiis fir- ment ; privatim Q. Fabio L, Aemilium praeceptorum eius

11 memorem et vixisse adhuc et mori. Me in hac strage militum meorum patere expirare, ne aut reus iterum e consulatu sim met accusator collegae existam, ut alieno

12 crimine innocentiam meam protegam." Haec eos agentis prius turba fugientium civium, deinde hostes oppressere; consulem ignorantes, quis esset, obruere telis, Lentulum vciter tumultum abripuit equus. Tum xmdxqiie effuse fu-

13 giunt. Septem milia hominum in minora castra, decern in maiora, duo ferme in vicum ipsum Cannas perfugerunt, qui extemplo a Carthalone atque equitibus, nullo muni-

14 mento tegente vicum, circumventi sunt. Consul alter, seu forte seu consilio nulli fugientium insertus agmini, cum

15 quinquaginta fere equitibus Venusiam perfugit. Quad- raginta quinque milia quingenti pedites, duo milia septin- genti equites, ^t ts^ntadein prope civium sociorumque pars,

16 caesi dicuntur ; in his ambo consulum quaestores, L. Ati- lius et L. Furius Bibaculus, et undetriginta tribuni militum, consulares quidam praetoriique et aedilicii — inter eos Cn.

\ 114

BOOK XXIV [Chap. 33, 34

Servilium Geminum et M. Minucium numerant, qui magis- ter equitum priore anno, aliquot annis ante consul fuerat — , octoginta praeterea aut senatores aut qui eos rnagis- 17 tratus gessissent, unde in senatum legi deberent, cum sua voluntate milites in legionibus facti essent. Capta eo 18 proelio tria milia peditum et equites mille et quingenti dicuntur.

50. Haec est pugna Cannensis^ Aliensi cladi nobilitate i par, ceterum uti eis quae post pugnam accidere levior, quia 2 ab hoste est cessatum, sic strage exercitus gravior foedior- que. Fuga namque ad Aliam sicut urbem prodidit, ita 3 exercitum servavit ; ad Cannas f ugientem consulem vix quinquaginta secuti sunt, alterius morientis prope totus exercitus fuit.

Book XXIV

Siege of Syracuse

33. Inde terra marique simul coeptae oppugnari Syra- 9 cusae, terra ab Hexapylo, mari ab Achradina, cuius murus^n fluctu adluitur. Et quia, sicut Leontinos terrore ac primo impetu ceperant, non diffidebant vastam disiectamque spa- tio urbem parte aliqua se invasuros, omnem apparatum oppugnandarum urbium muris admoverunt.

34. Et habuisset tanto impetu coepta res fortunam, nisi i unus homo Syracusis ea tempestate fuisset. Archimedes 2 is erat, unicus spectator caeli siderumque, mirabilior tamen inventor ac machinator bellicorum tormentorum operum- que, quibus quidqtnd hostes ingenti mole agerent ipse per- levi momento ludificaretur. Muros per inaequalis ductos 3 colles, pleraque alta et difficilia aditu, submissa quaedam

et quae planis vallibus adiri possent, ut cuique aptum

115

Bk. XXIV, Chap. 34] SELECTIONS FROM LIVY

visum est loco, ita genere omni tormentorum instruxit.

4 Achradinae murum, qui, ut ante dictum est, mari adlui-

5 tur, sexaginta quinqueremibus Marcellus oppugnabat. Ex ceteris navibus sagittarii fuiiditoresque et velites etiam, quorum telum ad remittendum inhabile imperitis est, vix quemquam sine vulnere consistere in muro patiebantur.

6 Hi, quia spatio missilibus opus est, procul muro tenebant naves. lunctae aliae binae quinqueremes, demptis inte-

7 rioribus remis, ut latus lateri adplicaretur, cum exteriore ordine remorum velut una navis agerentur, turres contabu- latas machinamentaque alia quatiendis muris portabant.

8 Adversus hunc navalem apparatum Archimedes variae magnitudinis tormenta in muris disposuit. In eas quae procul erant navis saxa ingenti pondere emittebat, pro-

9 piores levioribus eoque magis crebris petebat telis ; pos- tremo, ut sui volnere intacti tela in hostem ingererent, murum ab imo ad summum crebris cubitalibus fere cavis aperuit, per quae cava pars sagittis, pars scorpionibus mo-

10 dicis ex occulto petebant hostem. Quae propius [quae- dam] subibant naves, quo interiores ictibus tormentorum essent, in eas toUenone super murum eminente ferrea manus, firmae catenae inligata, cum iniecta prorae esset gravique libramento plumbi recelleret ad solum, suspensa

11 prora navem in puppim statuebat; dein remissa subito velut ex muro cadentem navem cum ingenti trepidatione nautarum ita undae adfligebat, ut, etiamsi recta reciderat,

12 aliquantum aquae acciperet. Ita maritima oppugnatio est elusa omnisque spes eo versa, ut totis viribus terra ad-

13 grederentur. Sed ea quoque pars eodem omni apparatu tormentorum instructa erat Hieronis inpensis curaque per

14 multos annos, Archimedis unica arte. Natura etiam adiu- vabat loci, quod saxum cui inposita muri fundamenta sunt

116

BOOK XXV [Chap. 31

magna parte ita proclive est, ut non solum missa tormento, sed etiam quae pondere suo provoluta essent, graviter in hostem inciderent. Eadem causa ad subeundum arduum 15 aditum instabilemque ingressum praebebat. Ita consilio 16 habito, quoniam omnis conatus ludibrio esset, absistere oppugnatione atque obsidendo tantum arcere terra marique commeatibus hostem placuit.

Book XXV

Capture of Syracuse

31. Suppresso impetu militum ut iis qui in Achradina > erant transfugis spatium locusque fugae datus est, Syracu- 2 sani tandem liberi metu portis Achradinae apertis oratores^" ad Marcellum mittunt, nihil petentis aliud quam incolumita- tem sibi liberisque suis. Marcellus, consilio advocato et ad- 3 hibitis etiam Syracusanis qui per seditiones pulsi ab domo intra praesidia Romana fuerant, respondit non plura per 4 annos quinquaginta benefacta Hieronis quam paucis his annis maleficia eorum qui Syracusas tenuerint erga popu- lum Romanum esse. Sed pleraque eorum quo debuerint reccidisse, foederumque ruptorum ipsos ab se graviores multo, quam populus Romanus voluerit, poenas exegisse. Se quidem tertium annum circumsedere Syracusas, non ut 5 populus Romanus servam cam civitatem haberet, sed ne transfugarum merce7i7iarioriimQ^^ duces captam et oppres- sam tenerent. Quid potuerint Syracusani facere, exemplo 6 vel eos esse Syracusanorum qui intra praesidia Romana fuerint, vel Hispanum ducem Moericum, qui praesidium tradiderit, vel ipsorum Syracusanorum postremo serum quidem, sed forte consilium. Sibi omnium laborum peri- 7

117

Bk. XXV, Chap. 31] SELECTIONS FROM LIVY

culorumque circa moenia Syracusana terra marique tarn diu exhaustorum nequaquam tanti eum fructum esse, quod

8 capere Syracusas potuisset. Inde quaestor cum praesidio Nasum ad accipiendam pecuniam regiam custodiendamque missus. Achradina diripienda militi data est, custodibus divisis per domos eorum qui intra praesidia Romana fue-

9 rant. Cum multa irae, multa avaritiae foeda exempla ede- rentur, Archimeden memoriae proditum est in tanto tumultu, quantum pavor captae urbis in discursu diripientium militum ciere poterat, intentum f ormis, quas in pulvere descripserat,

10 ab ignaro milite quis esset, interfectum ; aegre id Marcel- lum tulisse sepulturaeque curam habitam, et propinquis etiam inquisitis honori praesidioque nomen ac memoriam

11 eius fuisse. Hoc maxime modo Syracusae captae; in quibus praedae tantum fuit, quantum vix capta Carthagine turn fuisset, cum qua viribus aequis certabatur.

Book XXVI

Hannibal before the Walls of Roine. Fall of Capua.

1 9. Hannibal quo die Vulturnum est transgressus, baud

2 procul a flumine castra posuit; postero die praeter.Cales in agrum Sidicinum pervenit. Ibi diem unum populando moratus per Suessanum AUifanumque et Casinatem agrum via Latina ducit. Sub Casino biduo stativa habita et pas-

3 sim populationes factae. Inde praeter Interamnam Aqui- numque in Fregellanum agrum ad Lirim fluvium ventum, ubi intercisum pontem a Fregellanis morandi itineris causa

4 invenit. Et Fulvium Vulturnus tenuerat amnis, navibus ab Hannibale incensis, rates ad traiciendum exercitum in

5 magna inopia materiae aegre conparantem. Traiecto ra-

118

211

B.C.

BOOK XXVI [Chap. 9, 10

tibus exercitu relicum Fulvio expeditum iter non per urbes modo sed circa viam expositis benigne commeatibus erat, alacresque milites alius alium, ut adderet gradum memor ad defendendam iri patriam, hortabantur. Romam Fregel- 6 lanus nuntius diem noctemque itinere continuato ingentem attulit terrorem; tumultuosius quam quod adlatum erat, ^^//cursus hominum adfingentium vana auditis totam urbem concitat. Ploratus mulierum non ex privatis solum domibus 7 exaudiebatur, sed undique matronae in publicum effusae circa deum delubra discurrunt, crinibus passis aras verren- tes, nixae genibus, supinas manus ad caelum ac deos ten- 8 dentes orantesque ut urbem Romanam e manibus hostium eriperent matresque Romanas et liberos parvos inviolatos servarent. Senatus magistratibus in foro praesto est, si 9 quid consulere velint. Alii accipiunt imperia disceduntque ad suas quisque officiorum partes, alii offerunt se, si quo usus operae sit. Praesidia in arce, in Capitolio, in muris, circa urbem, in monte etiam Albano atque arce Aefulana ponuntur. Inter hunc tumultum Q. Fulvium proconsulem 10 prof ectum cum exercitu Capua adfertur ; cui ne minueretur imperium, si in urbem venisset, decernit senatus ut Q. Ful- vio par cum consulibus imperium esset. Hannibal infestius n perpopulato agro Fregellano propter intercisos pontis, per Frusinatem Ferentinatemque et Anagninum agrum in Labi- canum venit. Inde Algido Tusculum petiit nee receptus 12 moenibus infra Tusculum dextrorsus Gabios descendit. Inde in Pupiniam exercitu demisso octo milia passuum ab Roma posuit castra. Quo propius hostis accedebat, eo 13 maior caedes fiebat fugientium praecedentibus Numidis, pluresque omnium generum atque aetatium capiebantur.

10. In hoc tumultu Fulvius Flaccus porta Capena cum i exercitu Romam ingressus media urbe per Carinas Esqui-

119

Chap, io] SELECTIONS FROM LIVY

lias contendit; inde egressus inter Esquilinam CoUinamque

2 portam posuit castra. Aediles plebis commeatum eo con- portarunt. Consules senatusque in castra venerunt Ibi de summa re publica consultatum. Placuit consules circa portas Collinam Esquilinamque ponere castra, C. Calpur- nium praetorem urbanum Capitolio atque arci praeesse et senatum f requentem in foro contineri, si quid in tarn subitis rebus consulto opus esset.

3 Inter haec Hannibal ad Anienem fluvium tria milia pas- suum ab urbe castra adniovit. Ibi stativis positis ipse cum duobus milibus equitum ad portam Collinam usque ad Her- culis templum est progressus atque, unde proxime poterat,

4 moenia situmque urbis obequitans contemplabatur. Id eum tam licenter atque otiose facere Flacco indignum visum • est ; itaque inmisit equites submoverique atque in castra

5 redigi hostium equitatum iussit. Cum commissum proe- lium esset, consules transfugas Numidarum, qui tum in Aventino ad mille et ducenti erant, media urbe transire

6 Esquilias iusserunt, nullos aptiores inter convalles tectaque hortorum et sepulcra et cavas undique vias ad pugnandum futuros rati. Quos cum ex arce Capitolioque clivo Pub- licio in equis decurrentis quidam vidissent, captum Aven-

7 tinum conclamaverunt. Ea res tantum tumultum ac fugam praebuit, ut, nisi castra Punica extra urbem fuissent, effu- sura se omnis pavida multitudo fuerit ; tunc in domos atque in tecta ref ugiebant vagosque in viis suos pro hostibus lapi-

8 dibus telisque incessebant. Nee conprimi tumultus aperi- rique error poterat refertis itineribus agrestium turba pecorumque, quae repentinus pavor in urbem conpulerat.

9 Equestre proelium secundum fuit, submotique hostes sunt. Et quia multis locis conprimendi tumultus erant, qui temere oriebantur, placuit omnes, qui dictatores, consules censo-

I20

BOOK XXVI [Chap, io, i i

resve fuissent, cum imperio esse, donee recessisset a muris hostis. Et diei quod reliquum fuit et nocte insequenti lo multi temere excitati tumultus sunt conpressique.

II. Postero die transgressus Anienem Hannibal in aciem i omnis copias eduxit ; nee Flaccus consulesque certamen de- treetavere. Instructis utrimque exercitibus in eius pugnae 2 casum, in qua urbs Roma victori praemium esset, imber ingens grandine mixtus ita utramque aciem turbavit, ut vix armis retentis in castra sese receperint nullius rei minore quam hostium metu. Et postero die eodem loco acies in- 3 structas eadem tempestas diremit. Vbi recepissent se in castra, mira serenitas cum tranquillitate oriebatur. In reli- 4 gionem ea res apud Poenos versa est, auditaque vox Hanni- balis fertur, potiundae sibi urbis Romae modo mentem non dari, modo fortunam. Minuere etiam spem eius duae aliae, 5 parva m.agnaque, res ; magna ilia, quod, cum ipse ad moenia urbis Romae armatus sederet, milites sub vexillis in supple- mentum Hispaniae profectos audiit; parva autem, quod 6 per eos dies eum forte agrum in quo ipse castra haberet venisse, nihil ob id deminuto pretio, cognitum ex quodam captivo est. Id vero adeo superbum atque indignum visum, 7 eius soli quod ipse bello captum possideret haberetque in- ventum Romae emptorem, ut extemplo vocato praecone tabernas argentarias, quae circa forum Romanum essent, iusserit venire. His motus ad Tutiam fluvium castra 8 rettulit sex milia passuum ab urbe. Inde ad lucum Fero- niae pergit ire, templum ea tempestate inclutum divitiis. Capenates aliique qui accolae eius erant, primitias frugum 9 eo donaque alia pro copia portantes, multo auro argentoque id exornatum habebant. lis omnibus donis tum spo- liatum templum. Aeris acervi, cum rudera milites reli- gione inducti iacerent, post profectionem Hannibalis magni

121

Chap, ii, 12] SELECTIONS FROM LIVY

10 inventi. Huius populatio templi baud dubia inter scrip^ tores est. Coelius Romam euntem ab Ereto devertisse eo Hannibalem tradit iterque eius ab Reate Cutiliisque et

11 ab Amiterno orditur; ex Campania in Samnium, inde in Paelignos pervenisse praeterque oppidum Sulmonem in Marrucinos transisse, inde Albensi agro in Marsos, hinc

12 Amiternum Forulosque vicum venisse. Neque ibi error est, quod tanti ditcis tantio^Q exercitus vestigia intra tarn brevis aevi memoriam potuerint conf undi — isse enim ea

13 constat — , tantum id interest, veneritne eo itinere ad urbem, an ab urbe in Campaniam redierit.

1 12. Ceterum non quantum Romanis pertinaciae ad premendam obsidione Capuam fuit, tantum ad defenden-

2 dam Hannibali. Namque per Sainnmm Apiiliamqiie et Lucanos in Bruttium agrum ad fretum ac Regium eo cursu contendit, ut prope repentino adventu incautos oppresserit.

3 Capua etsi nihilo segnius obsessa per eos dies fuerat, tamen adventum Flacci sensit, et admiratio orta est non simul

4 regressum Hannibalem. Inde per conloquia intellexerunt relictos se desertosque et spem Capuae retinendae deplora-

5 tam apud Poenos esse. Accessit edictum proconsulis ex senatus consulto propositum vulgatumque apud hostis, ut qui civis Campanus ante certam diem transisset, sine

6 fraude esset. Nee ulla facta est transitio, metu magis eos quam fide continente, quia maiora in defectione deliquerant

7 quam quibus ignosci posset. Ceterum quem ad modum nemo privato consilio ad hostem transibat, ita nihil salu-

8 tare in medium consulebatur. Nobilitas rem publicam deseruerant neque in senatum cogi poterant ; in magistratu erat qui non sibi honorem adiecisset, sed indignitate sua vim ac ius magistratui quem gerebat dempsisset ; iam ne

9 in foro quidem aut publico loco principum quisquam

J22

BOOK XXVI [Chap. 12

adparebat ; domibus inclusi patriae occasum cum suo exitio in dies expectabant; summa curae omnis in Bos- lo tarem Hannone'mque, praefectos praesidi Punici, versa erat, suo, non sociorum periculo sollicitos. li conscriptis ii ad Hannibalem litteris non libere modo sed etiam aspere, quibus non Capuam solam traditam in manum hostibus, sed se quoque et praesidium in omnis cruciatus proditos incusabant: abisse eum in Bruttios velut avertentem sese, 12 ne Capua in oculis eius caperetur ; at hercule Romanos ne oppugnatione quidem urbis Romanae abstrahi a Capua obsidenda potuisse ; tanto constantiorem inimicum Ro- 13 manum quam amicum Poenum esse. Si redeat Capuam bellumque omne eo vertat, et se et Campanos paratos eruptioni fore. Non cum Reginis neque Tarentinis bel- 14 lum gesturos transisse Alpis ; ubi Romanae legiones sint, ibi et Carthaginiensium exercitus debere esse. Sic ad Cannas, sic ad Trasumennum rem bene gestam coeundo conferundoque cum hoste castra, fortunam temptando. In 15 hanc sententiam litterae conscriptae Numidis proposita mercede eam professis operam dantur. Ii specie trans- 16 fugarum cum ad Flaccum in castra venissent, ut inde tempore capto abirent, famesque, quae iam diu Capuae erat, nulli non probabilem causam transitionis faceret, mulier repente Campana in castra venit, scortum trans- fugarum unius, indicatque imperatori Romano Numidas fraude conposita transisse litterasque ad Hannibalem ferre : id unum ex iis, qui sibi rem aperuisset, arguere sese 17 paratam esse. Productus primo satis constanter ignorare se mulierem simulabat ; paulatim dein convictus veris, cum tormenta posci et parari videret, fassus id ita esse, litterae- que prolatae, et additum etiam indicio, quod celabatur, et 18 alios specie transfugarum Numidas vagari in castris Ro-

123

Chap. 12, 13] SELECTIONS FROM LIVY

19 manis. li supra septuaginta conprensi et cum transfugis novis mulcati virgis manibusque praecisis Capuam redi- guntur. Conspectum tarn triste supplicium fregit animos Campanorum.

1 13. Concursus ad curiam populi f actus coegit Loesium senatum vocare ; et primoribus, qui iam diu publicis con- siliis aberant, propalam minabantur, nisi venirent in sena- tum, circa domos eorum ituros se et in publicum omnis vi extracturos esse. Is timor frequentem senatum magistra-

2 tui praebuit. Ibi cum ceteri de legatis mittendis ad im- peratores Romanes agerent, Vibius Virrius, qui defectionis

3 auctor ab Romanis fuerat, interrogatus sententiam negat eos, qui de legatis et de pace ac deditione loquantur, memi-

• nisse nee quid facturi fuerint, si Romanes in potestate

4 habuissent, nee quid ipsis patiendum sit. '* Quid ! vos" inquit ''cam deditionem fore censetis, qua quondam, ut adversus Samnites auxilium impetraremus, nos nostraque

5 omnia Romanis dedidimus .'^ lam e memoria excessit, quo tempore et in qua fortuna a populo Romano defecerimus } iam, quem ad modum in defectione praesidium, quod po- terat emitti, per cruciatum et ad contumeliam necarimus ?

6 quotiens in obsidentis quam inimice eruperimus, castra oppugnarimus, Hannibalem vocaverimus ad opprimendos eos } hoc quod recentissimum est, ad oppugnandam

7 Romam hinc eum miserimus } Age contra, quae illi in- feste in nos fecerint repetite, ut ex eo quid speretis habeatis. Cum hostis alienigena in Italia esset, et Hannibal hostis, et cuncta bello arderent, omissis omnibus, omisso ipso Hannibale, ambo consules et duo consulares exercitus ad

8 Capuam oppugnandam miserunt. Alterum annum circum- vallatos inclusosque nos fame macerant, et ipsi nobiscum ultima pericula et gravissimos labores perpessi, circa val-

124

BOOK XXVI . [Chap. 13

Inm ac fossas saepe trucidati ac prope ad extremum castris exLiti. Sed omitto haec ; vetus atque usitata res est in op- 9 pugnanda hostium urbe labores ac pericula pati. lUud irae atque odi execrabilis i?zexptabtlisQ{\it indicium est : Hanni- 10 bal ingentibus copiis peditum equitumque castra oppugna- vit et ex parte cepit ; tanto periculo nihil moti sunt ab obsidione ; profectus trans Vulturnum perussit Calenum agrum ; nihil tanta sociorum clade avocati sunt; ad ipsam n urbem Romam infesta signa ferri iussit; earn quoque tem- pestatem inminentem spreverunt ; transgressus Anienem amnem tria milia passum ab urbe castra posuit, postremo ad moenia ipsa et a.d portas accessit, Romam se ademp- turum eis, nisi omitterent Capuam, ostendit; non omise- runt. Feras bestias, caeco impetu ac rabie concitatas, si 12 ad cubilia et catulos earum ire pergas, ad opem suis fe- rendam avertas ; Romanos Roma circumsessa, coniuges, 13 liberi, quorum ploratus hinc prope exaudiebantur, arae, foci, deum delubra, sepulcra maiorum temerata ac violata a Capua non averterunt; tanta aviditas supplici expetendi, tanta sanguinis nostri hauriendi est sitis. Nee iniuria for- 14 sitan ; nos quoque idem f ecissemus, si data fortuna esset. Itaque quoniam aliter dis inmortalibus est visum, cum mor- tem ne recusare quidem debeam, cruciatus contumeliasque, quas parat hostis, dum liber, dum mei potens sum, effugere morte, praeterquam honesta, etiam leni possum. Non 15 videbo Ap. Claudium et Q. Fulvium victoria insolenti subnixos neque vinctus per urbem Romanam triumphi spectaculum trahar, ut deinde in careers ^;i;^/rem aut ad palum deligatus lacerato virgis tergo cervicem securi Ro- manae subiciam ; nee dirui incendique patriam videbo nee rapi ad stuprum matres Campanas virginesque et ingenuos pueros. Albam, unde ipsi oriundi erant, a fundamentis 16

125

Bk. XXVI, Chap. 13, 14] SELECTIONS FROM LIVY

proruerunt, ne stirpis, ne memoria originum suarum ex- taret ; nedum eos Capuae parsuros credam, cui infestiores

17 quam Carthagini sunt. Itaque quibus vestrum ante fato cedere quam haec tot tarn acerba videant, in animo est, iis

18 apud me hodie epulae instructae parataeque sunt. Satiatis vino ciboque poculum idem quod mihi datum fuerit, cir- cumferetur ; ea potio corpus a cruciatu, animum a con- tumeliis, oculos, auris a videndis audiendisque omnibus acerbis indignisque, quae manent victos, vindicabit. Pa- rati erunt qui magno rogo in propatulo aedium accenso

19 corpora exanima iniciant. Haec una via et honesta et libera ad mortem. Et ipsi virtutem mirabuntur hostes, et Hannibal fortis socios sciet ab se desertos ac proditos esse."

1 14. Hanc orationem Virri plures cum adsensu audierunt quam f orti animo id quod probabant exsequi potuerunt ;

2 maior pars senatus, multis saepe bellis expertam populi Romani clementiam baud dififidentes sibi quoque placabi- lem fore, legatos ad dedendam Romanis Capuam decre-

3 verunt miseruntque. Vibium Virrium septem et viginti ferme senatores domum secuti sunt epulatique cum eo et, quantum facere potuerant alienatis mentibus vino ab in-

4 minentis sensu mali, venenum omnes sumpserunt; inde misso convivio, dextris inter se datis ultimoque conplexu, conlacrimantes suum patriaeque casum alii, ut eodem rogo

5 cremarentur, manserunt, alii domos digressi sunt. In- pletae cibis vinoque venae minus efficacem in maturanda morte vim veneni fecerunt ; itaque noctem totam plerique eorum et diei insequentis partem cum animam egissent, omnes tamen prius quam aperirentur hostibus portae, expirarunt.

6 Postero die porta lovis, quae adversus castra Romana

126

BOOK XXVIl [Chap. 43

erat, lussu proconsuHs aperta est. Ea intromissa legio una et duae alae cum C. Fulvio legato. Is cum omnium primum arma telaque quae Capuae erant ad se confe- renda curasset, custodiis ad omnes portas dispositis, ne quis exire aut emitti posset, praesidium Punicum conpre- hendit, senatum Campanum ire in castra ad imperatores Romanos iussit. Quo cum venissent, extemplo iis omni- bus 'catenae iniectae, iussique ad quaestores deferre quod auri atque argenti haberent. Auri pondo duo milia sep- tuaginta fuit, argenti triginta milia pondo et mille ducenta. Senatores quinque et viginti Cales in custodiam, duodetri- ginta Teanum missi, quorum de sententia maxime descitum ab Romanis constabat.

Book XXVII

Battle of the Metaicriis River

43. Inter haec ab Hasdrubale, postquam a Placentiae i obsidione abscessit, quattuor Galli equites, duo Numidae^o? cum litteris missi ad Hannibalem cum per medios hostes totam ferme longitudinem Italiae emensi essent, dum Meta- 2 pontum cedentem Hannibalem sequuntur, incertis itineri- bus Tarentum delati a vagis per agros pabulatoribus Romanis ad Q. Claudium propraetorem deducuntur. Eum 3 primo incertis inplicantes responsis, ut metus tormentorum admotus fateri vera coegit, edocuerunt litteras se ab Has- drubale ad Hannibalem ferre. Cum iis litteris sicut erant 4 signatis L. Verginio tribuno militum ducendi ad Clau- dium consulem traduntur; duae simul turmae Samnitium 5 praesidi causa missae. Qui ubi ad consulem pervenerunt litteraeque lectae per interpretem sunt et ex captivis per-

127

Chap. 43, 44] SELECTIONS FROM LIVY

6 cunctatio facta, turn Claudius non id tempus esse rei pub- licae ratus, quo consiliis ordinariis provinciae suae quisque finibus per exercitus suos cum hoste destinato ab senatu

7 bellum gereret : audendum ac novandum aliquid inpro- visum, inopinatum, quod coeptum non minorem apud cives quam hostes terrorem faceret, perpetratum in magnam

8 laetitiam ex magno metu verteret; litteris Hasdrubalis Romam ad senatum missis simul et ipse patres conscrip- tos quid pararet edocet: ut, cum in Vmbria se occursu-

9 rum Hasdrubal fratri scribat, legionem a Capua Romam arcessant, dilectum Romae habeant, exercitum urbanum

10 ad Narniam hosti opponant. Haec senatu scripta. Prae- missi item per agrum Larinatem, Marrucinum, Frentanum, Praetutianum, qua exercitum ducturus erat, ut omnes ex agris urbibusque commeatus paratos militi ad vescendum in viam deterrent, equos iumentaque alia producerent, ut

11 vehiculorum fessis copia esset. Ipse de toto exercitu civium sociorumque quod roboris erat delegit, sex milia peditum, mille equites ; pronuntiat occupare se in Lucanis proximam urbem Punicumque in ea praesidium velle : ut

12 ad iter parati omnes essent Profectus nocte flexit in Picenum.

Et consul quidem quantis maximis itineribus poterat ad collegam ducebat, relicto Q. Catio legato qui castris praeesset.

1 44. Romae baud minus terroris ac tumultus erat quam fuerat biennio ante, cum castra Punica obiecta Romanis moenibus portisque fuerant. Neque satis constabat animis, tam audax iter'consulis laudarent vituperarentne ; adpare- bat, quo nihil iniquius est, ex eventu famam habiturum :

2 castra prope Hannibalem hostem relicta sine duce, cum exercitu, cui detractum foret omne quod roboris, quod

128

BOOK XXVII [Chap. 44, 45

floris fuerit, et consulem in Lucanos ostendisse iter, cum Picenum et Galliam peteret, castra relinquentem nulla alia 3 re tutiora quam errore hostis, qui diicem inde atque exerci- tus partem abesse ignoraret. Quid futurum, si id palam 4 fiat, et aut insequi Neronem cum sex milibus armatorum profectum Hannibal toto exercitu velit aut castra invadere praedae relicta sine viribus, sine imperio, sine auspicio ? Veteres eius belli clades, duo consules proximo anno inter- 5 fecti terrebant : et ea omnia accidisse, cum unus imperator, unus exercitus hostium in Italia esset; nunc duo bella Punica facta, duos ingentes exercitus, duos prope Hanni- bales in Italia esse. Quippe et Hasdrubalem patre eodem 6 Hamilcare genitum, aeque inpigrum ducem, per tot annos in Hispania Romano exercitatum bello, gemina victoria insignem, duobus exercitibus cum clarissimis ducibus deletis. Nam itineris quidem celeritate ex Hispania et concitatis 7 ad arma Gallicis gentibus multo magis quam Hannibalem ipsum gloriari posse ; quippe in iis locis hunc coegisse 8 exercitum quibus ille maiorem partem militum fame ac frigore, quae miserrima mortis genera sint, amisisset. Adiciebant etiam periti rerum Hispaniae, baud cum ignoto 9 eum duce C. Nerone congressurum, sed quem in saltu inpedito deprensus forte baud secus quam puerum conscri- bendis fallacibus condicionibus pacis frust-ratus elusisset. Omnia maiora etiam vero praesidia hostium, minora sua, 10 metu interprete semper in deteriora inclinato, ducebant.

45. Nero postquam iam tantum intervalli ab hoste i fecerat, ut detegi consilium satis tutum esset, paucis milites adloquitur. Negat ullius consilium imperatoris in speciem 2 audacius, re ipsa tutius fuisse quam suum. Ad certam eos 3 se victoriam ducere; quippe ad quod bellum coUega non ante quam ad satietatem ipsius peditum atque equitum LivY — 9 129

Chap. 45] SELECTIONS FROM LIVY

datae ab senatu copiae fuissent, maiores instructioresque quam si adversus ipsum Hannibalem iret, profectus sit, eo ipsi si quantumcumque virium momentum addiderint, rem

4 omnem inclinaturos. Auditum modo in acie — nam ne ante audiatur, daturum operam — alteram consulem et alteram exercitum advenisse baud dubiam victoriam fac-

5 turum. Famam bellum conficere, et parva momenta in spem metumque inpellere animos ; gloriae quidem ex re bene gesta partae f ructum prope omnem ipsos laturos ;

6 semper quod postremum adiectum sit, id rem totam videri traxisse. Cernere ipsos, quo concursu, qua admiratione,

7 quo favore hominum iter suum celebretur. Et hercule per instructa omnia ordinibus virorum mulierumque undique ex agris effusorum, inter vota ac preces et laudes ibant ; illos praesidia rei publicae, vindices urbis Romanae imperi- que appellabant : in illorum armis dextrisque suam libero- rumque suorum salutem ac libertatem repositam esse.

8 Deos omnes deasque precabantur, ut illis faustum iter, felix pugna, matura ex hostibus victoria esset, damnarenturque

9 ipsi votorum quae pro iis suscepissent, ut, quem ad modum nunc solliciti prosequerentur eos, ita paucos post dies laeti

10 ovantibus victoria obviam irent. Invitare inde pro se quis- que et offerre et fatigare precibus, ut, quae ipsis iumentis- que Usui essent, ab se potissimum sumerent ; benigne omnia

11 cumulata dare. Modestia certare milites ne quid ultra usum necessarium sumerent ; nihil morari nee abire ab signis nee subsistere cibum capientes; diem ac noctem ire; vix quod satis ad naturale desiderium corporum esset quieti

12 dare. Et ad collegam praemissi erant qui nuntiarent ad- ventum percunctarenturque, clam an palam, interdiu an noctu venire sese vellet, isdem an aliis considere castris. Nocte clam ingredi melius visum est.

130

BOOK XXVII [Chap. 46

46. Tessera per castra ab Livio consule data erat, ut tribunus tribunum, centurio centurionem, eques equitem, pedes peditem acciperet : neque enim dilatari castra opus esse, ne hostis adventum alterius consulis sentiret; et coartatio plurium in angusto tendentium facilior futura erat, quod Claudianus exercitus nihil ferme praeter arma secum in expeditionem tulerat. Ceterum in ipso itinere auctum voluntariis agmen erat, offerentibus ultro sese et veteribus militibus perfunctis iam militia et iuvenibus, quos certatim nomina dantis, si quorum corporis species robur- que virium aptum militiae videbatur, conscripserat. Ad Senam castra alterius consulis erant et quingentos ferme inde passus Hasdrubal aberat. Itaque cum iam adpropin- quaret, tectus montibus substitit Nero, ne ante noctem castra ingrederetur. Silentio ingressi, ab sui quisque ordi- nis hominibus in tentoria abducti, cum summa omnium laetitia hospitaliter excipiuntur. Postero die consilium habitum, cui et L. Porcius Licinus praetor adfuit. Castra iuncta consulum castris habebat, et ante adventum eorum per loca alta ducendo exercitum, cum modo insideret an- gustos saltus, ut transitum clauderet, modo ab latere aut ab tergo carperet agmen, ludificatus hostem omnibus artibus belli f uerat ; is tum in consilio aderat. Multorum eo in- clinabant sententiae, ut, dum fessum via ac vigiliis reficeret militem Nero, simul et ad noscendum hostem paucos sibi sumeret dies, tempus pugnae diff erretur ; Nero non suadere modo, sed summa ope orare institit ne consilium suum, quod tutum celeritas fecisset, temerarium morando face- rent : errore, qui non diuturnus f uturus esset, velut torpen- tem Hannibalem nee castra sua sine duce relicta adgredi nee ad sequendum se iter intendisse. Antequam se moveat, deleri exercitum Hasdrubalis posse redirique in Apuliam ;

131

Chap. 46, 47] SELECTIONS FROM LIVY

10 qui prolatando spatium hosti det, eum et ilia castra pro- dere Hannibali et aperire in Galliam iter, ut per otium,

11 ubi velit, Hasdrubali coniungatur. Extemplo signum dandum et exeundum in aciem abutendumque errore hostium absentium praesentiumque, dum neque illi sciant cum paucioribus nee hi cum pluribus et validioribus rem

12 esse. Consilio dimisso signum pugnae proponitur, con- festimque in aciem procedunt.

1 47. lam hostes ante castra instructi stabant. Moram pugnae attulit, quod Hasdrubal, provectus ante signa cum paucis equitibus, scuta Vetera hostium notavit, quae ante non viderat, et strigosiores equos ; multitudo quoque maior

2 solita visa est. Suspicatus enim id quod erat, receptui propere cecinit ac misit ad flumen, unde aquabantur, ubi et excipi aliqui possent et notari oculis, si qui forte adustioris

3 coloris ut ex recenti via essent ; simul circumvehi procul castra iubet specularique, num auctum aliqua parte sit vallum, et ut attendant, semel bisne signum canat in cas-

4 tris. Ea cum ordine omnia relata essent, castra nihil aucta errorem faciebant ; bina erant, sicut ante adventum consults alterius fuerant, una M. Livi, altera L. Porci, neutris quic-

5 quam, quo latius tenderetur, ad munimenta adiectum. Illud veterem ducem adsuetumque Romano hosti movit, quod semel in praetoriis castris signum, bis in consularibus ref ere- bant cecinisse. Duos profecto consules esse, et quonam modo alter ab Hannibale abscessisset, cura angebat.

6 Minime id quod erat suspicari poterat, tantae rei frustra- tione Hannibalem elusum, ut, ubi dux, ubi exercitus esset,

7 cum quo castra conlata haberet, ignoraret; profecto hand mediocri clade absterritum insequi non ausum ; magno opere vereri, ne perditis rebus serum ipse auxihum venisset Romanisque eadem iam fortuna in Italia quae in Hispania

132

BOOK XXVII [Chap. 47, 48

esset. Interdum litteras suas ad eum non pervenisse ere- 8 dere, interceptisque iis consulem ad sese opprimendum ad- eelerasse. His anxius curis, extinctis ignibus, vigilia prima dato signo ut taciti vasa eolligerent, signa ferri iussit. In 9 trepidatione et nocturno tumultu duces parum intente ad- servati, alter in destinatis iam ante animo latebris subsedit, alter per vada nota Metaurum flumen tranavit. Ita desertum ab ducibus agmen primo per agros palatur, fessique aliquot itmere ac vigiliis sternunt somno corpora passim atque in- frequentia relinquunt signa. Hasdrubal, dum lux viam 10 ostenderet, ripa fluminis signa ferri iubet, et per tortuosi amnis sinus flexusque cum errorem volvens hand multum processisset, stcbstitit, ubi prima lux transitum opportunum ostendisset, transiturus. Sed cum, quantum a mari absce- n debat, tanto altioribus coercentibus amnem ripis, non in- veniret vada, diem terendo spatium dedit ad insequendum sese hosti.

48. Nero primum cum omni equitatu advenit, Porcius i deinde adsecutus cum levi armatura. Qui cum fessum 2 agmen carperent ab omni parte incursarentque, et iam omisso itinere, quod fugae simile erat, castra metari Poenus in tumulo super fluminis ripam vellet, advenit Livius 3 peditum omnibus copiis non itineris modo, sed ad con- serendum extemplo proelium instructis armatisque. Sed 4 ubi omnis copias coniunxerunt derectaque acies est, Claudius dextro in cornu, Livius ab sinistro pugnam instruit, media acies praetori tuenda data. Hasdrubal omissa munitione 5 castrorum postquam pugnandum vidit, in prima acie ante signa elephantos locat, circa eos laevo in cornu adversus Claudium Gallos opponit, baud tantum iis fidens, quantum ab hoste timeri eos credebat ; ipse dextrum cornu adversus 6 M. Livium sibi atque Hispanis — et ibi maxime in vetere

^Z3

Chap. 48] SELECTIONS FROM LIVY

7 milite spem habebat — sumpsit ; Ligures in medio post ele- phantos positi. Sed longior quam latior acies erat ; Gallos

8 prominens collis tegebat. Ea frons, quam Hispani tene- bant, cum sinistro Romanorum cornu concurrit; dextra omnis acies extra proelium eminens cessabat ; collis opposi- tus arcebat, ne aut a fronte aut ab latere adgrederentur.

9 Inter Livium Hasdrubalemque ingens contractum certamen

10 erat, atroxque caedes utrimque edebatur. Ibi duces ambo, ibi pars maior peditum equitumque Romanorum, ibi His- pani, vetus miles peritusque Romanae pugnae, et Ligures, durum in armis genus. Eodem versi elephanti, qui primo impetu turbaverant antesignanos et iam signa moverant

11 loco; deinde crescente certamine et clamore, inpotentius iam regi et inter duas acies versari, velut incerti, quorum essent, baud dissimiliter navibus sine gubernaculo vagis.

12 Claudius *' quid ergo praecipiti cursu tam longum iter emensi sumus ? " clamitans militibus, cum in adversum collem frustra signa erigere conatus esset, postquam ea

13 regione penetrari ad hostem non videbat posse, cohortis aliquot subductas e dextro cornu, ubi stationem magis

14 segnem quam pugnam futuram cernebat, post aciem cir- cumducit et non hostibus modo sed etiam suis inopinantibus in dextrum hostium latus incurrit; tantaque celeritas fuit, ut, cum ostendissent se ab latere, mox in terga iam pugna-

15 rent. Ita ex omnibus partibus, ab fronte, ab latere, ab tergo, trucidantur Hispani Liguresque, et ad Gallos iam

16 caedes pervenerat. Ibi minimum certaminis fuit; nam et pars magna ab signis aberant, nocte dilapsi stratique somno passim per agros, et qui aderant, itinere ac vigiliis fessi, intolerantissima laboris corpora, vix arma umeris gesta-

17 bant; et iam diei medium erat, sitisque et calor hiantis caedendos capiendosque adfatim praebebat.

134

BOOK XXVII [Chap. 49

49. Elephant! plures ab ipsis rectoribus quam ab hoste interfecti. Fabrile scalprum cum malleo habebant ; id, ubi saevire beluae ac mere in suos coeperant, magister inter aures positum, ipso in articulo, quo iungitur capiti cervix, quanto maximo poterat ictu adigebat. Ea celerrima via mortis in tantae molis belua inventa erat, ubi regentis sprevissent, primusque id Hasdrubal instituerat, dux cum saepe alias memorabilis, tum ilia praecipue pugna. lUe pugnantis hortando pariterque obeundo pericula sustinuit, ille fessos abnuentisque taedio et labore nunc precando nunc castigando accendit ; ille f ugientis revocavit omissam- que pugnam aliquot locis restituit ; postremo, cum baud dubie fortuna hostium esset, ne superstes tanto exercitui suum nomen secuto esset, concitato equo se in cohortem Romanam inmisit. Ibi, ut patre Hamilcare et Hannibale fratre dignum erat, pugnans cecidit.

Numquam eo bello una acie tantum hostium interfectum est, redditaque aequa Cannensi clades vel ducis vel exer- citus interitu videbatur. Quinquaginta sex milia hostium occisa, capta quinque milia et quadringenti ; magna praeda alia cum omnis generis, tum auri etiam argentique. Civium etiam Romanorum, qui capti apud hostes erant, supra quattuor milia capitum^ recepta. Id solaci fuit pro amissis eo proelio militibus. Nam haudquaquam incruenta victoria fuit ; octo ferme milia Romanorum sociorumque occisa ; adeoque etiam victores sanguinis caedisque ceperat satietas, ut postero die, cum esset nuntiatum Livio consuli Gallos Cisalpinos Liguresque, qui aut proelio non adfuissent aut inter caedem effugissent, uno agmine abire sine certo duce, sine signis, sine ordine ullo aut imperio; posse, si una equitum ala mittatur, omnes deleri : ''supersint" inquit '* aliqui nuntii et hostium cladis et nostrae virtutis."

135

Chap. 50] SELECTIONS FROM LIVY

1 50. Nero ea nocte quae secuta est pugnam profectus^ citatiore quam inde venerat agmine die sexto ad stativa sua

2 atque ad hostem pervenit. Iter eius frequentia minore, quia nemo praecesserat nuntius, laetitia vero tanta, vix ut conpotes mentium prae gaudio essent, celebratum est.

3 Nam Romae neuter animi habitus satis dici enarrarique potest, nee quo incerta expectatione eventus civitas fuerat,

4 nee quo victoriae famam accepit. Numquam per omnis dies, ex quo Claudium consulem profectum fama attulit, ab orto sole ad occidentem aut senator quisquam a curia atque

5 ab magistratibus abscessit aut populus e foro. Matronae, quia nihil in ipsis opis erat, in preces obtestationesque versae, per omnia delubra vagae suppliciis votisque f atigare

6 deos. Tam sollicitae ac suspensae civitati fama incerta primo accidit duos Narnienses equites in castra, quae in faucibus Vmbriae opposita erant, venisse ex proelio, nun-

7 tiantes caesos hostes. Et primo magis auribus quam animis id acceptum erat ut mains laetiusque quam quod mente capere aut satis credere possent, et ipsa celeritas fidem in-

8 pediebat, quod biduo ante pugnatum dicebatur. Litterae deinde ab L. Manlio Acidino missae ex castris adferuntur

9 de Narniensium equitum adventu. Hae litterae per forum ad tribunal praetoris latae senatum curia exciverunt ; tanto- que certamine ac tumultu populi ad fores curiae concursum est, ut adire nuntius non posset, sed traheretur a per- cunctantibus vociferantibusque, ut in rostris prius quam in

10 senatu litterae recitarentur. Tandem submoti et coerciti a magistratibus, dispensarique laetitia inter inpotentis eius

11 animos potuit. In senatu primum, deinde in contione litterae recitatae sunt; et pro cuiusque ingenio aliis iam certum gaudium, aliis nulla ante futura fides erat quam legatos consulumve litteras audissent.

136

BOOK XXVII [Chap. 51

51. Ipsos deinde adpropinquare legates adiatum est. i Tunc enimvero omnis aetas currere obvii, primus quisque oculis auribusque haurire tantum gaudium cupientes. Ad 2 Mulvium usque pontem continens agmen pervenit. Legati 3 — erant L. Veturius Philo, P. Licinius Varus, Q. Caecilius Metellus — circumfusi omnis generis hominum frequentia in forum pervenerunt, cum alii ipsos, alii comites eorum, quae acta essent, percunctarentur. Et ut quisque audierat 4 exercitum hostium imperatoremque occisum, legiones Ro- manas incolumes, salvos consules esse, extemplo aliis porro inpertiebant gaudium suum. Cum aegre in curiam per- 5 ventum esset, multo aegrius submota turba, ne patribus misceretur, litterae in senatu recitatae sunt. Inde traducti in contionem legati. L. Veturius litteris recitatis ipse 6 planius omnia, quae acta erant, exposuit cum ingenti ad- sensu, postremo etiam clamore universae contionis, cum vix gaudium animis caperent. Discursum inde ab aliis 7 circa templa deum, ut grates agerent, ab aliis domos, ut coniugibus liberisque tam laetum nuntium inpertirent. Senatus, quod M. Livius et C. Claudius consules incolumi 8 exercitu ducem hostium legionesque occidissent, supplica- tionem in triduum decrevit. Eam supplicationem C. Hos- tilius praetor pro contione edixit, celebrataque a viris feminisque est; omniaque templa per totum triduum 9 aequalem turbam habuere, cum matronae amplissima veste cum liberis, perinde ac si debellatum foret, omni solutae metu deis inmortalibus grates agerent. Statum quoque 10 civitatis ea victoria firmavit, ut iam inde baud secus quam in pace res inter se contrahere vendendo, emendo, mutuum dando argentum creditumque solvendo auderent.

C. Claudius consul cum in castra redisset, caput Has- n drubalis, quod servatum cum cura attulerat, proici ante

137

Bk. XXVII, Chap. 51] SELECTIONS FROM LIVY

hostium stationes, captivosque Afros vinctos, ut erant, ostendi, duos etiam ex iis solutos ire ad Hannibalem et

12 expromere, quae acta essent, iussit. Hannibal, tanto simul publico familiarique ictus luctu, agnoscere se fortunam

13 Carthaginis fertur dixisse; castrisque inde motis, ut omnia auxilia quae diffusa latius tueri non poterat in extremum Italiae angulum Bruttios contraheret, et Metapontinos, civitatem universam, excitos sedibus suis, et Lucanorum qui suae dicionis erant in Bruttium agrum traduxit.

Book XXX HannibaVs Departure from Italy

10 19. Ad Cn. Servilium consulem, qui in Bruttiis erat, |°3 Consentia, Aufugum, Bergae, Besidiae, Ocriculum, Lym-

phaeum, Argentanum, Clampetia multique alii ignobiles populi, senescere Punicum bellum cernentes, defecere.

11 Idem consul cum Hannibale in agro Crotoniensi acie con- flixit. Obscura eius pugnae fama est. Valerius Antias quinque milia hostium caesa ait ; quae tanta res est, ut aut

12 inpudenter ficta sit aut neglegenter praetermissa. Nihil certe ultra rei in Italia ab Hannibale gestum ; nam ad eum quoque legati ab Carthagine vocantes in Africam iis forte diebus, quibus ad Magonem, venerunt.

1 20. Frendens gemensque ac vix lacrimis temperans dici-

2 tur legatorum verba audisse. Postquam edita sunt man- data, " iam non perplexe " inquit, ** sed palam revocant, qui vetando supplementum et pecuniam mitti iam pridem

3 retrahebant. Vicit ergo Hannibalem non populus Ro- manus, totiens caesus fugatusque, sed senatus Carthagi-

4 niensis obtrectatione atque invidia. Neque hac deformitate

138

BOOK XXX [Chap. 20, 29

reditus mei tarn P. Scipio exultabit atque eff eret sese quam Hanno, qui domum nostram, quando alia re non potuit, ruina Carthaginis oppressit/' lam hoc ipsum praesagiens 5 animo praeparaverat ante naves. Itaque inutili militum turba praesidi specie in oppida Brutti agri, quae pauca metu magis quam fide continebantur, dimissa, quod roboris in exercitu erat in Af ricam transvexit, multis Italici generis, 6 qui in Africam secuturos abnuentes concesserant in luno- nis Laciniae delubrum inviolatum ad eam diem, in templo ipso f oede interfectis. Raro quemquam alium patriam exili 7 causa relinquentem tam maestum abisse ferunt quam Han- nibalem hostium terra excedentem ; respexisse saepe Italiae litora et, deos hominesque accusantem, in se quoque ac suum ipsius caput execratum, quod non omentum ab Can- 8 nensi victoria militem Romam duxisset : Scipionem ire ad Carthaginem ausum, qui consul hostem Poenum in Italia non vidisset ; se centum milibus armatorum ad Trasumen- 9 num, ad Cannas caesis circa Casilinum Cumasque et No- lam consenuisse. Haec accusans querensque ex diutina possessione Italiae est detractus.

Meeting of Hannibal and Scipio in Africa

29. lam Hadrumetum pervenerat Hannibal, unde, ad i reficiendum ex iactatione maritima militem paucis diebus|°3 sumptis, excitus pavidis nuntiis omnia circa Carthaginem obtineri armis adferentium, magnis itineribus Zamam con- tendit. Zama quinque dierum iter ab Carthagine abest. 2 Inde praemissi speculatores cum excepti ab custodibus Ro-|^^ manis deducti ad Scipionem essent, traditos eos tribuno militum iussosque omisso metu visere omnia per castra, qua vellent, circumduci iussit; percunctatusque, satin per 3

139

Chap. 29, 30] SELECTIONS FROM LIVY

commodum omnia explorassent, datis qui prosequerentur,

4 retro ad Hannibalem dimisit. Hannibal nihil quidem eorum quae nuntiabantur — nam et Masinissam cum sex milibus peditum, quattuor equitum venisse eo ipso forte die adferebant — , laeto animo audivit, maxime hostis fidu- cia audaciac[ViQ, non de nihilo profecto concepta, perculsus

5 est. Itaque quamquam et ipse causa belli erat et adventu suo turbaverat et pactas indutias et spem foederum, tamen, si integer quam si victus peteret pacem, aequiora inpe- trari posse ratus, nuntium ad Scipionem misit, ut conlo-

6 quendi secum potestatem faceret. Id utrum sua sponte fecerit an publico consilio, neutrum cur adfirmem habeo.

7 Valerius Antias primo proelio victum eum a Scipione, quo duodecim milia armatorum in acie sint caesa, mille et sep- tingenti capti, legatum cum aliis decem legatis tradit in

8 castra ad Scipionem venisse. Ceterum Scipio cum conlo- quium baud abnuisset, ambo ex conposito duces castra

9 protulerunt, ut coire ex propinquo possent. Scipio baud procul Naraggara urbe, cum ad cetera loco opportuno tum

10 quod aquatio intra teli coniectum erat, consedit; Hannibal tumulum a quattuor milibus inde, tutum commodumque alioqui, nisi quod longinquae aquationis erat, cepit. Ibi in medio locus conspectus undique, ne quid insidiarum esset, delectus.

1 30. Submotis pari spatio armatis cum singulis inter- pretibus congressi sunt, non suae modo aetatis maximi duces, sed omnis ante se memoriae, omnium gentium cuili-

2 bet regum imperatorumve pares. Paulisper alter alterius conspectu, admiratione mutua prope attoniti, conticuere.

3 Tum Hannibal prior : '' Si hoc ita fato datum erat, ut qui primus bellum intuli populo Romano quique totiens prope in manibus victoriam habui, is ultro ad pacem petendam

140

BOOK XXX [Chap. 30

venirem, laetor te mihi sorte potissimum datum a quo pete- rem. Tibi quoque inter multa egregia non in ultimis 4 laudum hoc fuerit, Hannibalem, cui tot de Romanis duci- bus victoriam di dedissent, tibi cessisse, teque huic bello, vestris potius quam nostris cladibus insigni, finem inpo- suisse. Hoc quoque ludibrium casus ediderit fortuna, ut, 5 cum patre tuo consule ceperim arma, cum eodem primum Romano imperatore signa contulerim, ad filium eius iner- mis ad pacem petendam veniam. Optimum quidem fuerat 6 eam patribus nostris mentem datam ab dis esse, ut et vos Italiae et nos Africae imperio contenti essemus; neque 7 enim ne vobis quidem Sicilia ac Sardinia satis digna pretia sunt pro tot classibus, tot exercitibus, tot tarn egregiis . amissis ducibus. Sed praeterita magis reprehendi possunt quam corrigi. Ita aliena adpetivimus, ut de nostris dimi- 8 caremus, nee in Italia solum nobis bellum, vobis in Africa esset, sed et vos in portis vestris prope ac moenibus signa armaque hostium vidistis et nos ab Carthagine fremitum castrorum Romanorum exaudimus. Quod igitur nos maxi- 9 me abominaremur, vos ante omnia optaretis, in meliore vestra fortuna de pace agitur. Agimus ei, quorum et maxime interest pacem esse, et qui quodcumque egerimus, ratum civitates nostrae habiturae sunt. Animo tantum nobis opus est non abhorrente a quietis consiliis. Quod 10 ad me attinet, iam aetas senem in patriam revertentem, unde puer profectus sum, iam secundae, iam adversae res ita erudierunt, ut rationem sequi quam f ortunam malim ; tuam et adulescentiam et perpetuam felicitatem, ferociora n utraque quam quietis opus est consiliis, metuo. Non temere incerta casuum reputat, quem fortuna numquam decepit. Quod ego fui ad Trasumennum, ad Cannas, id 12 tu hodie es. Vixdum militari aetate imperio accepto omnia

141

Chap. 30] SELECTIONS FROM LIVY

13 audacissime incipientem nusquam fefellit fortuna. Patris et patrui persecutus mortem ex calamitate vestrae domus decus insigne virtutis pietatisque eximiae cepisti; amissas Hispanias reciperasti, quattuor inde Punicis exercitibus

14 pulsis ; consul creatus, cum ceteris ad tutandam Italiam parum animi esset, transgressus in Africam, duobus hie exercitibus caesis, binis eadem hora captis simul incensis- que castris, Syphace potentissimo rege capto, tot urbibus regni eius, tot nostri imperi ereptis, me sextum decimum iam annum haerentem in possessione Italiae detraxisti.

15 Potest victoriam malle quam pacem animus. Novi hos spiritus magnos magis quam utiles ; et mihi talis aliquando

16 fortuna adfulsit. Quodsi in secundis rebus bonam quoque mentem darent dei, non ea solum quae evenissent sed etiam ea quae evenire possent reputaremus. Vt omnium ob- liviscaris aliorum, satis ego documenti in omnes casus sum,

17 quem, modo castris inter Anienem atque urbem vestram positis signa inferentem ac iam prope scandentem moenia Romana, hie cernas duobus fratribus, fortissimis viris, cla- rissimis imperatoribus, orbatum, ante moenia prope obsessae patriae, quibus terrui vestram urbem, ea pro mea deprecan-

18 tem. Maximae cuique fortunae minime credendum est. In bonis tuis rebus, nostris dubiis, tibi ampla ac speciosa danti est pax, nobis petentibus magis necessaria quam ho-

19 nesta. Melior tutiorque est certa pax quam sperata victoria ; haec in tua, ilia in deorum manu est. Ne tot annorum

20 felicitatem in unius horae dederis discrimen ; cum tuas vires, tum vim fortunae Martemque belli communem pro- pone animo. Vtrimque ferrum, utrimque corpora humana erunt ; nusquam minus quam in bello eventus respondent.

21 Non tantum ad id, quod data pace iam habere potes, si proelio vincas, gloriae adieceris, quantum dempseris^ si quid

142

BOOK XXX [Chap. 30, 31

adversi eveniat. Simul parta ac sperata decora unius horae fortuna evertere potest. Omnia in pace iungenda tuae 22 potestatis sunt, P. Corneli; tunc ea habenda fortuna erit, quam di dederint. Inter pauca f elicitatis virtutisque exem- 23 pla M. Atilius quondam in hac eadem terra f uisset, si victor pacem petentibus dedisset patribus nostris ; sed non sta- tuendo felicitati modum nee cohibendo eff erentem se fortu- nam, quanto altius elatus erat, eo foedius conruit. Est 24 quidem eius qui dat, non qui petit, condiciones dicere pacis ; sed forsitan non indigni simus, qui nobismet ipsi multam inrogemus. Non recusamus, quin omnia propter 25 quae ad bellum itum est, vestra sint, — Sicilia, Sardinia, His- pania, quidquid insularum toto inter Africam Italiamque continetur mari, — Carthaginienses inclusi Africae litoribus 26 vos, quando ita dis placuit, externa etiam terra marique videamus regentes imperio. Haud negaverim propter non 27 nimis sincere petitam aut expectatam nuper pacem suspec- tam esse vobis Punicam fidem. Multum, per quos petita sit, ad fidem tuendae pacis pertinet, Scipio. Vestri quoque, 28 ut audio, patres non nihil etiam ob hoc, quia parum digni- tatis in legatione erat, negaverunt pacem : — Hannibal peto 29 pacem, qui neque peterem, nisi utilem crederem, et propter eandem utilitatem tuebor cam, propter quam petii. Et 30 quem ad modum, quia a me bellum coeptum est, ne quem eius paeniteret, quoad ipsi invidere dei, praestiti, ita ad- nitar, ne quem pacis per me partae paeniteat."

31. Adversus haec imperator Romanus in hanc fere i sententiam respondit : ^' Non me fallebat, Hannibal, ad- ventus tui spe Carthaginienses et praesentem indutiarum fidem et spem pacis turbasse ; neque tu id sane dissimulas, 2 qui de condicionibus superioribus pacis omnia subtrahas praeter ea quae iam pridem in nostra potestate sunt. Cete- 3

143

Chap. 31, 37] SELECTIONS FROM LIVY

rum ut tibi curae est sentire cives tuos, quanto per te onere leventur, sic mihi laborandum est, ne, [si] quae tunc pepi- gerunt, hodie subtracta ex condicionibus pacis praemia

4 perfidiae habeant. Indigni, quibus eadem pateat condicio, etiam ut prosit vobis fraus petitis. Neque patres nostri priores de Sicilia, neque nos de Hispania fecimus bellum ; et tunc Mamertinorum sociorum periculum et nunc Sagunti

5 excidium nobis pia ac iusta induerunt arma; vos lacessisse et tu ipse f ateris et dei testes sunt, qui et illius belli exitum secundum ius fasque dederunt et huius dant et dabunt.

6 Quod ad me attinet, et humanae infirmitatis memini et vim fortunae reputo et omnia, quaecumque agimus, subiecta

7 esse mille casibus scio ; ceterum, quem ad modum superbe et violenter me faterer facere, si, priusquam in Africam traiecissem, te tua voluntate cedentem Italia et inposito in naves exercitu ipsum venientem ad pacem petendam asper-

8 narer, sic nunc, cum prope manu conserta restitantem ac tergiversantem in Africam adtraxerim, nulla sum tibi vere-

9 cundia obstrictus. Proinde si quid ad ea, in quae tum pax conventura videbatur, quasi multa navium cum commeatu per indutias expugnatarum legatorumque violatorum, adici- tur, est quod referam ad consilium ; sin ilia quoque gravia videntur, bellum parate, quoniam pacem pati non potuistis/'

lo Ita infecta pace ex conloquio ad suos cum se recepissent, frustra verba iactata renuntiant : armis decernendum esse habendamque eam fortunam quam dei dedissent.

Terms of Peace

1 37. Postero die revocatis legatis et cum multa castiga- tione perfidiae monitis, ut tot cladibus edocti tandem deos

2 et ius iurandum esse crederent, condiciones pacis dictae,

144

BOOK XXX [Chap. 37

ut liberi legibus '^suis viverent ; quas urbes quosque agros quibusque finibus ante bellum tenuissent, tenerent, popu- landique finem eo die Romanus f aceret ; perf ugas fugitives- 3 que et captives omnis redderent Romanis et naves rostratas praeter decern triremes traderent elephantosque, quos ha- berent domitos, neque domarent alios ; bellum neve in 4 Africa neve extra Africam iniussu populi Romani gere- rent ; Masinissae res redderent f oedusque cum eo f acerent ; frumentum stipendiumque auxiliis, donee ab Roma legati 5 redissent, praestarent; decem milia talentum argenti, dis- cripta pensionibus acquis in annos quinquaginta, solverent; obsides centum arbitratu Scipionis darent, ne minores quat- 6 tuordecim annis neu triginta maiores. Indutias ita se datu- rum, si per priores indutias naves onerariae captae, quaeque f uissent in navibus, restituerentur ; aliter nee indutias nee spem pacis ullam esse.

Has condiciones legati cum domum referre iussi in con- 7 tione ederent, et Gisgo ad dissuadendam pacem processis- set audireturque a multitudine inquieta eadem et inbelli, indignatus Hannibal dici ea in tali tempore audirique, adrep- 8 tum Gisgonem manu sua ex superiore loco detraxit. Quae insueta liberae civitati species cum fremitum populi movis- set, perturbatus militaris vir urbana libertate " Novem " in- 9 quit '' annorum a vobis profectus post sextum et tricesimum annum redii. Militares artes, quas me a puero fortuna nunc privata nunc publica docuit, probe videor scire ; urbis 10 ac fori iura, leges, mores vos me oportet doceatis.'' Excu- sata inprudentia de pace multis verbis disseruit, quam nee iniqua et necessaria esset. Id omnium maxime difficile 11 erat, quod ex navibus per indutias captis nihil praeter ipsas conparebat naves ; nee inquisitio erat facilis, adversanti- bus paci qui arguerentur. Placuit naves reddi et homines 12 LivY — 10 145

Bk. XXX, Chap. 37] SELECTIONS FROM LIVY

utique inquiri ; cetera, quae abessent, aestimanda Scipioni 13 permitti, atque ita pecunia luere Carthaginienses. Sunt qui Hannibalem ex acie ad mare pervenisse, inde praepa- rata nave ad regem Antiochum extemplo profectum tra- dant, postulantique ante omnia Scipioni, ut Hannibal sibi traderetur, responsum esse Hannibalem in Africa non esse.

Book XXXHI

Proclamation of Greek Freedo7n after the Battle of Cynoscephalae

1 32. Isthmiorum statum ludicrum aderat, semper quidem ^9^ et alias frequens cum propter spectaculi studium insitum

genti, quo certamina omnis generis artium viriumque et

2 pernicitatis visuntur, tum quia propter opportunitatem loci, per duo diversa maria omnium rerum usus ministrantis hu- mano generi, concilium Asiae Graeciaeque is mercatus erat ;

3 tum vero non ad solitos modo usus undique convenerant, sed expectatione erecti, qui deinde status futurus Graeciae, quae sua f ortuna esset ; alii alia non taciti solum opinaban- tur sed sermonibus etiam ferebant Romanes facturos ; vix

4 cuiquam persuadebatur Graecia omni cessuros. Ad spec- taculum consederant, et praeco cum tubicine, ut mos est, in mediam aream, unde sollemni carmine ludicrum indici solet,

5 processit et tuba silentio facto ita pronuntiat : " Senatus Romanus et T. Quinctius imperator, Philippe rege Mace- donibusque devictis, liberos, inmunes, suis legibus esse iubet Corinthios, Phocenses, Locrensesque omnis et insu- 1am Euboeam et Magnetas, Thessalos, Perrhaebos, Achaeos

6 Phthiotas." Percensuerat omnis gentis, quae sub dicione Philippi regis fuerant. Audita voce praeconis mains gau-

7 dium fuit quam quod universum homines acciperent. Vix

146

BOOK XXXIII [Chap. 32, zz

satis credere se quisque audisse, et alii alios intueri mira- bundi velut ad somni vanam speciem ; quod ad quemque pertinebat, suarum aurium fidei minimum credentes, proxi- mos interrogabant. Revocatus praeco, cum unusquisque 8 non audire modo sed videre libertatis suae nuntium averet, iterum pronuntiavit eadem. Tum ab certo iam gaudio tan- 9 tus cum clamore plausus est ortus totiensque repetitus, ut facile adpareret nihil omnium bonorum multitudini gratius quam libertatem esse. Ludicrum deinde ita raptim perac- 10 tum est, ut nullius nee animi nee oculi spectaculo intenti essent ; adeo unum gaudium praeoccupaverat omnium alia- rum sensum voluptatium.

33. Ludis vero dimissis cursu prope omnes tendere ad i imperatorem Romanum, ut ruente turba in unum adire, 2 contingere dextram cupientium, coronas lemniscosque iacientium baud procul periculo fuerit. Sed erat trium 3 ferme et triginta annorum, et cum robur iuventae tum gaudium ex tam insigni gloriae fructu vires suppeditabat. Nee praesens tantummodo effusa est laetitia, sed per mul- 4 tos dies gratis et cogitationibus et sermonibus renovata : , esse aliquam in terris gentem, quae sua inpensa, suo labore 5 ac periculo bella gerat pro libertate aliorum nee hoc finiti- 6 mis aut propinquae vicinitatis hominibus aut terris conti- nentibus iunctis praestet, sed maria traiciat, ne quod toto 7 orbe terrarum iniustum imperium sit, ubique ius, fas, lex potentissima sint. Vna voce praeconis liberatas omnis Graeciae atque Asiae urbes ; hoc spe concipere audacis 8 animi fuisse, ad effectum adducere et virtutis et fortunae ingentis.

147

Chap. 50,51] SELECTIONS FROM LIVY

Book XXXVIII

Trial of Scipio

4 50. Oppressit deinde mentionem memoriamque omnem B^^ contentionis huius maius et cum maiore et clariore viro

5 certamen ortum. P. Scipioni Africano, ut Valerius Antias auctor est, duo Q. Petillii diem dixerunt. Id, prout cuius-

6 que ingenium erat, interpretabantur. Alii non tribunos plebis, sed universam civitatem, quae id pati posset, incusa-

7 bant : duas maximas orbis terrarum urbes ingratas uno prope tempore in principes inventas, Romam ingratiorem, si quidem victa Carthago victum Hannibalem in exilium expulisset, Roma victrix victorem Africanum expellat.

8 Alii, neminem unum civem tantum eminere debere, ut legi- bus interrogari non possit ; nihil tam aequandae libertatis esse quam potentissimum quemque posse dicere causam.

9 Quid autem tuto cuiquam, nedum summam rem publicam, permitti, si ratio non sit reddenda ? Qui ius aequum pati

10 non possit, in eum vim baud iniustam esse. Haec agitata sermonibus, donee dies causae dicendae venit. Nee alius antea quisquam nee ille ipse Scipio consul censorve maiore omnis generis hominum frequentia quam reus illo die in

11 forum est deductus. lussus dicere causam, sine ulla crimi- num mentione orationem adeo magnificam de rebus ab se gestis est exorsus, ut satis constaret neminem umquam

12 neque melius neque verius laudatum esse. Dicebantur enim ab eo eodem animo ingenioque quo gesta erant et aurium fastidium aberat, quia pro periculo, non in gloriam referebantur.

I 51. Tribuni Vetera luxuriae crimina Syracusanorum hibernorum et Locris Pleminianum tumultum cum ad

148

BOOK XXXVIII [Chap. 51

fidem praesentium criminum rettulissent, suspicionibus magis quam argumentis pecuniae captae reum accusarunt : filium captum sine pretio redditum, omnibusque aliis re- 2 bus Scipionera, tamquam in eius unius manu pax Romana bellumque esset, ab Antiocho cultum ; dictatorem eum 3 consuli, non legatum in provincia f uisse ; nee ad aliam rem eo profectum, quam ut, id quod Hispaniae, Galliae, Siciliae, Africae iam pridem persuasum esset, hoc Graeciae Asiae- que et omnibus ad orientem versis regibus gentibusque adpareret, unum hominem caput columenque imperi Ro- 4 mani esse, sub umbra Scipionis civitatem dominam orbis terrarum latere, nutum eius pro decretis patrum, pro po- puli iussis esse. Infamia intactum invidia, qua possunt, urgent. Orationibus in noctem perductis prodicta dies est. 5 Vbi ea venit, tribuni in rostris prima luce consederunt ; cita- 6 tus reus magno agmine amicorum clientiumque per mediam contionem ad rostra subiit silentioque facto, '' Hoc " inquit 7 '* die, tribuni plebis vosque, Quirites, cum Hannibale et Carthaginiensibus signis conlatis in Africa bene ac feliciter pugnavi. Itaque, cum hodie litibus et iurgiis supersederi 8 aequum sit, ego hinc extemplo in Capitolium ad lovem Optimum Maximum lunonemque et Minervam ceterosque deos qui Capitolio atque arci praesident salutandos ibo, bisque gratias agam, quod mihi et hoc ipso die et saepe 9 alias egregie gerendae rei publicae mentem facultatemque dederunt. Vestrum quoque quibus commodum est. Qui- 10 rites, ite mecum, et orate deos, ut mei similes principes habeatis, ita, si ab annis septemdecim ad senectutem sem- n per vos aetatem meam honoribus vestris anteistis, ego vestros honores rebus gerendis praecessi." Ab rostris in 12 Capitolium ascendit. Simul se universa contio avertit et secuta Scipionem est, adeo ut postremo scribae viatoresque

149

Chap. 51, 52] SELECTIONS FROM LIVY

tribunes relinquerent, nee eum iis praeter servilem eomita- tum et praeeonem, qui reum ex rostris citabat, quisquam

13 esset. Scipio non in Capitolio modo, sed per to tarn urbem

14 omnia templa deum cum populo Romano circumiit. Cele- bratior is prope dies favore hominum et aestimatione vera magnitudinis eius fuit, quam quo triumphans de Syphace rege et Carthaginiensibus urbem est invectus.

1 52. Hie speciosus ultimus dies P. Scipioni inluxit. Post quern cum invidiam et certamina cum tribunis prospiceret, die longiore prodicta, in Literninum concessit certo consilio,

2 ne ad causam dicendam adesset. Maior animus et natura erat ac maiori fortunae adsuetus, quam ut reus esse sciret

3 et submittere se in humilitatem causam dicentium. Vbi dies venit citarique absens est coeptus, L. Scipio morbum

4 causae esse, cur abesset, excusabat. Quam excusationem cum tribuni qui diem dixerant non acciperent, et ab eadem superbia non venire ad causam dicendam arguerent, qua

5 indicium et tribunos plebis et contionem reliquisset, et, quibus ius sententiae de se dicendae et libertatem ademisset, his comitatus, velut captos trahens, triumphum de populo Romano egisset secessionemque eo die in Capitolium a

6 tribunis plebis fecisset : — " Habetis ergo temeritatis illius mercedem ; quo duce et auctore nos reliquistis, ab eo ipsi

7 relicti estis, et tantum animorum in dies nobis decrescit, ut, ad quem ante annos septemdecim exercitum et classem habentem tribunos plebis aedilemque mittere in Siciliam ausi sumus, qui prenderent eum et Romam reducerent, ad eum privatum ex villa sua extrahendum ad causam dicen-

8 dam mittere non audeamus'* — ; tribuni plebis appellati ab L. Scipione ita decreverunt : si morbi causa excusaretur, sibi placere accipi eam causam diemque a collegis prodici.

9 Tribunus plebis eo tempore Ti. Sempronius Gracchus erat,

150

BOOK XXXVIII [Chap. 52, 53

cui inimicitiae cum P. Scipione intercedebant. Is, cum vetuisset nomen suum decreto collegarum adscribi, tristio- remque omnes sententiam expectarent, ita decrevit: cum 10 L. Scipio excusasset morbum esse causae fratri, satis id sibi videri; se P. Scipionem, priusquam Romam redisset, * accusari non passurum ; tum quoque, si se appellet, auxilio ei futurum, ne causam dicat; ad id fastigium rebus gestis, 11 honoribus populi Romani P. Scipionem deorum hominum- que consensu pervenisse, ut sub rostris reum stare et prae- bere aures adolescentium conviciis populo Romano magis deforme quam ipsi sit.

53. Adiecit decreto indignationem : '' Sub pedibus ves- i tris stabit, tribuni, domitor ille Africae Scipio.'^ Ideo 2 quattuor nobilissimos duces Poenorum in Hispania, quat- tuor exercitus f udit f ugavitque ? Ideo Syphacem cepit, Hannibalem devicit, Carthaginem vectigalem nobis fecit, Antiochum — recipit enim fratrem consortem huius glo- 3 riae L. Scipio — ultra iuga Tauri emovit, ut duobus Petilliis succumberet, et vos de P. Africano palmam peteretis ? Nullisne meritis suis, nullis nostris honoribus 4 umquam in arcem tutam et velut sanctam clari viri per- venient, ubi, si non venerabilis, inviolata saltem senectus eorum considat ? " Movit et decretum et adiecta oratio non 5 ceteros modo, sed ipsos etiam accusatores, et deliberaturos se, quid iuris sui et offici esset, dixerunt. Senatus deinde, 6 concilio plebis dimisso, haberi est coeptus. Ibi gratiae ingentes ab universo ordine, praecipue a consularibus ^senioribusque, Ti. Graccho actae sunt, quod rem publicam privatis simultatibus potiorem habuisset, et Petillii vexati 7 sunt probris, quod splendere aliena invidia voluissent et spolia ex Africani triumpho peterent. Silentium deinde 8 de Africano fuit. Vitam Literni egit sine desiderio urbis ;

Bk. XXXVIII, Chap. 53] SELECTIONS FROM LIVY

morientem rure eo ipso loco sepeliri se iussisse ferunt

monumentumque ibi aedificari, ne funus sibi in ingrata 9 patria fieret. Vir memorabilis, bellicis tamen quam pacis

artibus memorabilior. Nobilior prima pars vitae quam * postrema fuit, quia in iuventa bella adsidue gesta, cum

senecta res quoque defloruere, nee praebita est materia

10 ingenio. Quid ad primum consulatum secundus, etiam si censuram adicias ? quid Asiatica legatio, et valetudine adversa inutilis et fili casu deformata et post reditum neces- sitate aut subeundi iudici aut simul cum patria deserendi ?

11 Punici tamen belli perpetrati, quo nullum neque mains neque periculosius Romani gessere, unus praecipuam gloriam tulit.

Book XXXIX

Cato the Censor

1 40. His comitiis prudentia et virtute senatus sublatis, g^^ alia maioris certaminis, quo et maiore de re et inter plures

2 potentioresque viros, sunt exorta. Censuram summa con- tentione petebant L. Valerius Flaccus, P. et L. Scipiones,

3 Cn. Manlius Vulso, L. Furius Purpurio, patricii, plebeii au- tem M. Porcius Cato, M. Fulvius Nobilior, Ti. et M. Sem- pronii, Longus et Tuditanus. Sed omnes patricios plebeiosque nobilissimarum familiarum M. Porcius longe

4 anteibat In hoc viro tanta vis animi ingenique fuit, ut, quocumque loco natus esset, fortunam sibi ipse facturus fuisse videretur. Nulla ars neque privatae neque publicae rei gerendae ei defuit ; urbanas rusticasque res pariter

5 callebat. Ad summos honores alios scientia iuris, alios eloquentia, alios gloria militaris provexit; huic versatile ingenium sic pariter ad omnia fuit, ut natum ad id unum

152

BOOK XXXIX [Chap. 40, 51

diceres, quodcumque ageret; in bello manu fortissimus 6 multisque insignibus clarus pugnis, idem, postquam ad magnos honores pervenit, summus imperator ; idem in pace, si ius consuleres, peritissimus, si causa oranda esset, eloquentissimus ; nee is tantum cuius lingua vivo eo vigue- 7 rit, monumentum eloquentiae nullum exstet; vivit immo vigetque eloquentia eius sacrata scriptis omnis generis. Orationes et pro se multae et pro aliis et in alios ; nam non 8 solum accusando sed etiam causam dicendo fatigavit ini- micos. Simultates nimio plures et exercuerunt eum et 9 ipse exercuit eas ; nee facile dixeris, utrum magis presserit eum nobilitas, an ille agitaverit nobilitatem. Asperi pro- 10 cul dubio animi et linguae acerbae et inmodice liberae fuit, sed invicti a cupiditatibus animi, rigidae innocentiae, con- temptor gratiae, divitiarum. In parsimonia, in patientia n laboris et periculi ferrei prope corporis animique, quem ne senectus quidem, quae solvit omnia, fregerit, qui sextum et 12 octogesimum annum agens causam dixerit, ipse pro se ora- verit scripseritque, nonagesimo anno Sen Galbam ad populi adduxerit iudicium.

The Death of Hannibal

51. Ad Prusiam regem legatus T. Quinctius Flamininus i venit, quem suspectum Romanis et receptus post fugam^^^ Antiochi Hannibal et bellum adversus Eumenem motum faciebat. Ibi seu quia a Flaminino inter cetera obiectum 2 Prusiae erat hominem omnium qui viverent infestissimum populo Romano apud eum esse, qui patriae suae primum, deinde fractis eius opibus Antiocho regi auctor belli adver- sus populum Romanum fuisset, seu quia ipse Prusias, ut 3 gratificaretur praesenti Flaminino Romanisque, per se necandi aut tradendi eius in potestatem consilium cepit, a

153

Bk. XXXIX, Chap. 51] SELECHONS FROM LIVY

primo conloquio Flaminini milites extemplo ad domum

4 Hannibalis custodiendam missi sunt. Semper talem exitum vitae suae Hannibal prospexerat animo, et Romano- rum inexpiabile odium in se cernens et fidei regum nihil sane f retus ; Prusiae vero levitatem etiam expertus erat ; Flaminini quoque adventum velut fatalem sibi horruerat.

5 Ad omnia undique infesta, ut iter semper aliquod praepara- tum fugae haberet, septem exitus e domo fecerat et ex iis

6 quosdam occultos, ne custodia saepirentur. Sed grave imperium regum nihil inexploratum quod vestigari volunt efficit. Totius circuitum domus ita custodiis conplexi

7 sunt ut nemo inde elabi posset. Hannibal, postquam est nuntiatum milites regios in vestibulo esse, postico, quod devium maxime atque occultissimi exitus erat, fugere cona-

8 tus, ut id quoque occursu militum obsaeptum sensit et omnia circa clausa custodiis dispositis esse, venenum quod multo ante praeparatum ad tales habebat casus, poposcit.

9 ** Liberemus '' inquit " diuturna cura populum Romanum,

10 quando mortem senis exspectare longum censent. Nee magnam nee memorabilem ex inermi proditoque Flamini- nus victoriam feret Mores quidem populi Romani quan-

11 tum mutaverint, vel hie dies argumento erit. Horum ^ patres Pyrrho regi, hosti armato, exercitum in Italia

habenti, ut a veneno caveret praedixerunt ; hi legatum consularem, qui auctor esset Prusiae per scelus occidendi

12 hospitis, miserunt." Execratus deinde in caput regnum- que Prusiae, et hospitales deos violatae ab eo fidei testes in- vocans, poculum exhausit. Hie vitae exitus f uit Hannibalis.

154

BOOK XL [Chap. 54, 55

Book XL Death of Philips King of Macedonia

54. Eodem anno Philippus rex Macedonum, senio et i maerore consumptus post mortem fili, decessit. Deme- 2 triade hibernabat, cum desiderio anxius fili, tum paeni-g^g tentia crudelitatis suae. Stimulabat animum et alter filius 3 baud dubie et sua et aliorum opinione rex, conversique in eum omnium oculi, et destituta senectus, aliis exspec- . tantibus suam mortem, aliis ne exspectantibus quidem. Quo magis angebatur, et cum eo Antigonus, Echecratis 4 filius, nomen patrui Antigoni ferens, qui tutor Philippi fuerat, regiae vir maiestatis, nobili etiam pugna adversus Cleomenem Lacedaemonium clarus. Tutorem eum Graeci, 5 ut cognomine a ceteris regibus distinguerent, appellarunt. Huius fratris filius Antigonus ex honoratis Philippi amicis 6 unus incorruptus permanserat; eique ea fides nequaquam amicum Persea inimicissimum fecerat. Is prospiciens 7 animo quanto cum periculo suo hereditas regni ventura esset ad Persea, ut primum labare animum regis et inge- miscere interdum fili desiderio sensit, nunc praebendo 8 aures, nunc lacessendo etiam mentionem rei temere actae, saepe querenti querens et ipse aderat. Et cum multa, tit adsolet, Veritas praeberet vestigia sui, omni ope adiuva- bat quo maturius omnia emanarent. Suspecti ut ministri 9 facinoris Apelles maxime et Philocles erant, qui Romam legati fuerant litterasque exitiales Demetrio sub nomine Flaminini attulerant.

55. Falsas esse et a scriba vitiatas signumque adul- i terinum vulgo in regia fremebant. Ceterum cum suspecta 2 magis quam manifesta esset res, forte Xychus obvius fit

^55

Chap. 55, 56] SELECTIONS FROM LIVY

Antigono, conprehensusque ab eo in regiam est per- ductus. Relicto eo custodibus Antigonus ad Philippum

3 processit. '*Multis" inquit *'sermonibusintellexisse videor magno te aestimaturum, si scire vera omnia possis de filiis tuis, uter ab utro petitus fraude et insidiis esset.

4 Homo unus omnium, qui nodum huius erroris exsol- vere possit, in potestate tua est Xycbus. Forte oblatum

5 perductumque in regiam, vocari iube." Adductus primo ita negare inconstanter, ut parvo metu admoto paratum indicem esse adpareret. Conspectum tortoris verberum- que non sustinuit ordinemque omnem facinoris legatorum

6 ministerique sui exposuit. Extemplo missi qui legatos conprehenderent, Philoclem, qui praesens erat, oppres- serunt ; Apelles missus ad Chaeream quendam persequen-

7 dum, indicio Xychi audito, in Italiam traiecit. De Philocle nihil certi vulgatum est; alii primo audaciter negantem,

. postquam in conspectum adductus sit Xychus, non ultra tetendisse, alii tormenta etiam infitiantem perpessum ad-

8 firmant. Philippo redintegratus est luctus geminatusque ; et infelicitatem suam in liberis graviorem, quod alter su^ peresset, quam quod alter perisset, censebat.

1 56. Perseus certior factus omnia detecta esse, potentior

2 quidem erat quam ut fugam necessariam duceret; tantum ut procul abesset curabat, interim velut ab incendio flagrantis irae, dum Philippus viveret, se defensurus. /$•, spe potiundi ad poenam corporis eius amissa, quod reliquum erat, id studere, ne super inpunitatem etiam praemio sceleris

3 frueretur. Antigonum igitur appellat, cui et palam facti parricidi gratia obnoxius erat, neque pudendum aut paeni- tendum eum regem Macedonibus propter recentem patrui

4 Antigoni gloriam fore censebat. "Quando in eam fortu- nam veni," inquit ** Antigone, ut orbitas mihi, quam alii

BOOK XL [Chap. 56, 57

detestantur parentes, optabilis esse debeat, regnum, quod a patruo tuo forti, non solum fideli tutela eius custoditum et auctum etiam accepi, id tibi tradere in animo est. Te 5 unum habeo quern dignum regno iudicem. Si neminem haberem, perire et exstingui id mallem quam Perseo sce- lestae fraudis praemium esse. Demetrium excitatum ab in- 6 feris restitutumque credam mihi, si te, qui morti innocentis, qui meo infelici errori unus inlacrimasti, in locum eius substitutum relinquam." Ab hoc sermone omni genere 7 honoris producere eum non destitit. Cum in Thracia Perseus abesset, circumire Macedoniae urbes principibus- que Antigonum commendare ; et si vita longior suppetisset, baud dubium fuit, quin eum in possessione regni relicturus fuerit. Ab Demetriade profectus Thessalonicae plurimum 8 temporis moratus fuerat. Inde cum Amphipolim venisset, gravi morbo est inplicitus. Sed animo tamen aegrum 9 magis fuisse quam corpore constat, curisque et vigiliis, cum identidem species et umbrae insontis interempti fili agitarent, cum diris exstinctum esse execrationibus alte- rius. Tamen admoneri potuisset Antigonus, si aut adftiis- 10 set attt statim palam facta esset mors regis. Medicus u Calligenes, qui curationi praeerat, non exspectata morte regis, a primis desperationis notis nuntios praedispositos ita ut convenerat misit ad Perseum, et mortem regis in adventum eius omnes qui extra regiam erant celavit.

57. Oppressit igitur necopinantes ignarosque omnes i Perseus et regnum scelere partum invasit.

157

Chap. 15] SELECTIONS FROM LIVY

Book XLII Beginning of the Third Macedonian War

1 15. Legationibus dimissis cum Harpalus, quanta maxima 1^2 celeritate poterat, regressus in Macedoniam nuntiasset regi

nondum quidem parantes bellum reliquisse se Romanes, sed

2 ita infestos, ut facile adpareret non dilaturos, et ipse, prae- terquam quod et ita credebat f uturum, iam etiam volebat,

3 in flore virium se credens esse. Eumeni ante omnes in- festus erat; a cuius sanguine ordiens bellum, Euandrum Cretensem, ducem auxiliorum, et Macedonas tres adsuetos ministeriis talium facinorum ad caedem regis subornat, lit- terasque eis dat ad Praxo hospitam, principem auctoritate

4 et opibus Delphorum. Satis constabat Eumenem, ut sac- rificaret Apollini, Delphos escensurum. Praegressi cum Euandro insidiatores nihil aliud ad peragendum inceptum quam loci opportunitatem, omnia circumeuntes, quaere-

5 bant. Escendentibus ad templum a Cirrha, priusquam perveniretur ad frequentia aedificiis loca, maceria erat ab laeva iuxta semitam paulum exstantem a fundamento, qua singuli transirent, dextra pars labe terrae in aliquantum

6 altitudinis derupta erat. Post maceriam se abdiderunt gradibus adstructis, ut ex ea velut e muro tela in prae-

7 tereuntem conicerent. Primo a mari circumfusa turba amicorum ac satellitum procedebat, deinde extenuabant

8 paulatim angustiae agmen. Vbi ad eum locum ventum est, qua singulis eundum erat, primus semitam ingressus Pantaleon, Aetoliae princeps, cum quo institutus regi sermo

9 erat. Tum insidiatores exorti saxa duo ingentia devolvunt, 10 quorum altero caput ictum est regi, altero humerus ; sopi-

tusque ex semita proclivi ruit in declive, multis super

BOOK XLII [Chap. 15, i 6, 17

prolapsum iam saxis congestis. Et ceteri quidem etiam amicorum et satellitum, postquam cadentem \ddere, diffu- giunt ; Pantaleon constanter inpavidus mansit ad protegen- dum regem.

16. Latrones cum brevi circumitu maceriae decurrere ad conficiendum saucium possent, velut perfecta re in iugum Parnasi refugerunt eo cursu, ut, cum unus non facile sequendo per invia atque ardua moraretur fugam eorum, ne ex conprenso indicium emanaret, occiderint comitem. Ad corpus regis primo amici, deinde satellites ac servi concurrerunt, tollentes sopitum vulnere ac nihil sentientem. Vivere tamen ex calore et spiritu remanente in praecordiis senserunt ; victurum exigua ac prope nulla spes erat. Quidam ex satellitibus secuti latronum vestigia, cum usque ad iugum Parnasi nequiquam fatigati pervenis- sent, re infecta redierunt. Adgressi facinus Macedones ut inconsulte ita audacter, coeptum nee consulte et timide reliquerunt. Conpotem iam sui regem amici postero die deferunt ad navem ; inde Corinthum, ab Corintho per Isthmi iugum navibus traductis Aeginam traiciunt. Ibi adeo secreta eius curatio fuit, admittentibus neminem, ut fama mortuum in Asiam perferret. Attains quoque cele- rius quam dignum concordia f raterna erat credidit ; nam et cum uxore fratris et praefecto arci tamquam iam baud dubius regni heres est locutus. Quae postea non fefellere Eumenen ; et quamquam dissimulare et tacita haberi pati statuerat, tamen in primo congressu non temperavit, quin uxoris petendae praematuram festinationem fratri obiceret. Romam quoque fama de morte Eumenis perlata est.

17. Sub idem tempus C. Valerius ex Graecia, qui legatus ad visendum statum regionis eius speculandaque consilia Persei regis missus erat, rediit, congruentiaque omnia cri-

TS9

Bk. XLII, Chap. 17] SELECTIONS FROM LIVY

2 minibus ab Eumene adlatis referebat. Simul et adduxerat secum Praxo a Delphis, cuius domus receptaculum latro- num fuerat, et L. Rammium Brundisinum, qui talis indici

3 delator erat. Princeps Brundisi Rammius fuit, hospitioque et duces Romanos omnes et legates exterarum quoque gen-

4 tium insignes, praecipue regios, accipiebat. Ex eo notitia ei cum absente Perseo fuerat; litterisque spem amicitiae interioris magnaeque inde fortunae facientibus, ad regem profectus brevi perfamiliaris haberi trahique magis quam

5 vellet in arcanos sermones est coeptus. Promissis enim ingentibus praemiis petere institit ab eo rex, quoniam duces omnes legatique Romani hospitio eius uti adsuessent, quibus eorum ipse scripsisset ut venenum dandum curaret :

6 cuius scire se conparationem plurimum difficultatis et peri- culi habere ; pluribus consciis conparari ; eventu praeterea incerto esse, ut aut satis efificacia ad rem peragendam aut

7 tuta ad rem celandam dentur. Se daturum quod nee in

8 dando nee datum ullo signo deprendi posset. Rammius veritus, ne si abnuisset, primus ipse veneni experimentum esset, facturum pollicitus proficiscitur. Nee Brundisium ante redire quam convento C. Valerio legato, qui circa

9 Chalcidem esse dicebatur, voluit. Ad eum primum in- dicio delato, iussu eius Romam simul venit. Introductus in curiam, quae acta erant exposuit.

Book XLV

News of the Battle of Pydna at Rome

I I. Victoriae nuntii, Q. Fabius et L. Lentulus et Q. ^^^ Metellus, quanta potuit adhiberi festinatio, celeriter Ro- mam cum venissent, praeceptam tamen eius rei laetitiam

i6o

BOOK XLV [Chap, i, 2

invenerunt. Quarto post die quam cum rege est pugna- 2 turn, cum in circo ludi fierent, murmur repente populi tota spectacula pervasit, pugnatum in Macedonia et devictum regem esse ; dein fremitus increvit ; postremo clamor plau- 3 susgue^ velut certo nuntio victoriae adlato, est exortus. Mirari magistratus et quaerere auctorem repentinae lae- 4 titiae ; qui postquam nuUus erat, evanuit equidem tam- quam certae rei gaudium, omen tamen laetum insidebat animis. Quod postquam veris nuntiis Fabi Lentulique et 5 Metelli adventu firmatum est, cum victoria ipsa tum augurio animorum suorum laetabantur. Et altera traditur circensis 6 turbae non minus similis veri laetitia. Ante diem quintum decimum kal. Octobres, ludorum Romanorum secundo die, C. Licinio consuli ad quadrigas mittendas escendenti tabel- larius, qui se ex Macedonia venire diceret, laureatas litteras reddidisse dicitur. Quadrigis missis, consul currum con- 7 scendit et, cum per circum reveheretur ad foros publicos, laureatas tabellas populo ostendit. Quibus conspectis, re- 8 pente inmemor spectaculi populus in medium decurrit. Eo senatum consul vocavit recitatisque tabellis ex auctoritate patrum pro foris publicis denuntiavit populo L. Aemilium collegam signis conlatis cum rege Perseo pugnasse ; Mace- 9 donum exercitum caesum fusumque ; regem cum paucis fugisse ; civitates omnes Macedoniae in dicionem populi Romani venisse. His auditis, clamor cum ingenti plausu 10 ortus ; ludis relictis, domus magna pars hominum ad con- iuges liberos^^/^ laetum nuntium portabant Tertius deci- n mus dies erat ab eo quo in Macedonia pugnatum est.

2. Postero die senatus in curia habitus, supplicationes- ^ que decretae, et senatus consultum factum est, ut consul quos praeter milites sociosque navales coniuratos haberet, dimitteret ; de militibus sociisque navalibus dimittendis re- 2

LIVY — II 161

Chap. 2] SELECTIONS FROM LIVY

ferretur, cum legati ab L. Aemilio consule, a quibus prae-

3 missus tabellarius esset, venissent. Ante diem sextum kal. Octobres hora fere secunda legati urbem ingressi sunt; ingentem secum occurrentium, quacumque ibant, prose- quentiumque trahentes turbam in fqrum ad curiam per-

4 rexerunt. Senatus forte in curia erat; eo legates consul introduxit. Ibi tantum temporis retenti, dum exponerent quantae regiae copiae peditum equitumque fuissent, quot

5 milia ex his caesa, quot capta forent, quam paucorum mili- tum iactura tanta hostium strages facta, quam cum paucis rex f ugisset : existimari Samothraciam petiturum ; paratam classem ad persequendum esse, neque terra neque mari

6 elabi posse. Eadem haec paulo post in contionem traducti exposuerunt ; renovataque laetitia, cum consul edixisset, ut omnes aedes sacrae aperirentur, pro se quisque ex con-

7 tione ad gratias agendas ire diis, ingentique turba non virorum modo sed etiam feminarum conferta tota urbe

8 deorum inmortalium templa. Senatus revocatus in curiam supplicationes ob rem egregie gestam ab L. Aemilio con- sule in quinque dies circa omnia pulvinaria decrevit, hos-

9 tiisque maioribus sacrificari iussit. Naves quae in Tiberi paratae instructaeque stabant, ut, si res posceret, in Mace-

10 doniam mitterentur, subduci et in navalibus conlocari, socios navales dato annuo stipendio dimitti, et cum his omnes

11 qui in consulis verba iuraverant ; et quod militum Corcyrae, Brundisi, ad mare superum aut in agro Larinati esset — omnibus his locis dispositus exercitus fuerat, cum quo, si res posceret, C. Licinius collegae ferret opem — , hos omnes

12 milites dimitti placuit. Supplicatio pro contione populo indicta est ex ante diem quintum idus Octobres cum eo die in quinque dies.

162

BOOK XLV [Chap. 7, 8

Capture of Perseus, Sujnmary of Macedonian History,

7. Secundam earn Paulus, sicut erat, victoriam ratus, victimas cecidit eo nuntio ; et consilio advocate litteras praetoris cum recitasset, Q. Aelium Tuberonem obviam regi misit, ceteros manere in praetorio frequentes iussit. Non alias ad ullum spectaculum tanta multitude occurrit. Patrum aetate Syphax rex captus in castra Romana adduc- tus erat ; praeterquam quod nee sua nee gentis fama con- parandus, tunc accessio Punici belli fuerat, sicut Gentius Macedonici; Perseus caput belli erat, nee ipsius tantum, patris avique, quos sanguine ac genere contingebat, fama conspectum eum efficiebat, sed effulgebant Philippus ac magnus Alexander, qui summum imperium in orbe terra- rum Macedonum fecerant. Pullo amictu cum filio Perseus ingressus est castra nuUo suorum alio comite, qui socius calamitatis miserabiliorem eum faceret. Progredi prae turba occurrentium ad spectaculum non poterat, donee a consule lictores missi sunt, qui submoto iter ad praetorium facerent. Consurrexit consul et, iussis sedere aliis pro- gressusque paulum, introeunti regi dextram porrexit. Sub- mittentemque se ad pedes sustulit, nee attingere genua passus introductum in tabernaculum adversus advocates in consilium considere iussit.

8. Prima percontatio fuit, qua subactus iniuria contra populum Romanum bellum tam infesto animo suscepisset, quo se regnumque suum ad ultimum discrimen adduceret. Cum, responsum exspectantibus cunctis, terram intuens diu tacitus fleret, rursum consul : ** Si iuvenis regnum ac- cepisses, minus equidem mirarer ignorasse te, quam gravis aut amicus aut inimicus esset populus Romanus ; nunc vero, cum et bello patris tui, quod nobiscum gessit, inter-

163

Chap. 8, 9] SELECTIONS FROM LIVV

f uisses, et pacis postea, quam cum summa fide adversus eum coluimus, meminisses, quod fuit consilium, quorum et vim in bello et fidem in pace expertus esses, cum iis tibi

5 bellum esse quam pacem malle ? " Nee interrogatus nee accusatus cum responderet, " Vtcumque tamen haec, sive errore humano seu casu seu necessitate, inciderunt, bonum animum habe. Multorum regum et populorum casibus cognita populi Romani dementia non modo spem tibi, sed

6 prope certam fiduciam salutis praebet." Haec Graeco ser- mone Perseo ; Latine deinde suis ** exemplum insigne cernitis " inquit ** mutationis rerum humanarum. Vobis hoc praecipue dico, iuvenes. Ideo in secundis rebus nihil in quemquam superbe ac violenter consulere decet, nee praesenti credere fortunae, cum quid vesper ferat incertum

7 sit. Is demum vir erit, cuius animum neque prospera flatu suo efferent nee adversa infringent." Consilio di-

8 misso, tuendi cura regis Q. Aelio mandatur. Eo die et invitatus ad consulem Perseus et alius omnis ei honos habitus est qui haberi in tali fortuna poterat. Exercitus deinde in hiberna dimissus est.

1 9. Maximam partem copiarum Amphipolis, reliquas pro- pinquae urbes acceperunt.

2 Hie finis belli, cum quadriennium continuum bellatum esset, inter Romanos ac Persea fuit, idemque finis incluti

3 per Europae plerumque atque Asiam omnem regni. Vi- cesimum ab Carano, qui primus regnabat, Persea numera- bant. Perseus Q. Fulvio, Z. Manlio consulibus regnum accepit, a senatu rex est appellatus M. lunio, A. Manlio consulibus, regnavit undecim annos.

4 Macedonum gens obscura admodum fama usque ad Philippum, Amyntae filium, fuit. Inde ac per eum crescere cum coepisset, Europae se tamen finibus continuit, Grae-

164

BOOK XLV [Chap. 9

ciam omnem et partem Thraciae atque lUyrici amplexa. Superfudit deinde se in Asiam, et tredecim annis, quibus Alexander regnavit, primum omnia, qua Persarum prope inmenso spatio imperium fuerat, suae dicionis fecit ; Arabas iiinc Indiamque, qua terrarum ultimos fines Rubrum mare amplectitur, peragravit. Tum maximum in terris Mace- donum regnum nomenque ; inde morte Alexandri distrac- tuni ill multa regna, dum ad se quisque opes rapiunt; laceratis viribus, a summo culmine fortunae ad ultimum finem centum quinquaginta annos stetit.

i6s

LANE'S LATIN GRAMMAR

REVISED EDITION

$1.50

By GEORGE M. LANE, Ph.D., LL.D.

Professor Emeritus of Latin, Harvard University

SINCE its first publication this work has been used more widely than any other Latin grammar for advanced study and reference. It is approached by no other American publication in completeness and authdritativeness, and is con- spicuous for its originality, sound scholarship, accurate analysis of constructions, copious illustrations, and clear arrangement. The revision has been conducted under the direction of Professor Morris H. Morgan, who edited and completed the original edition, left unfinished by the death of the distinguished author. The chapter on Sound has been rewritten and enlarged by Professor Hanns Oertel, of Yale, and the views concerning the nature and kinds of vowels and consonants, the Latin accent, and the phonetic laws under which changes of vowel and con- sonant should take place, have been modified to conform to present usage. Many changes have also been made in the chapter on Inflection and Formation. Throughout the book the working of "hidden quantities" has been completely revised. For the most part, however, no alterations have been found necessary in the treatment of broad general principles or in the method of presentation.

LANE AND MORGAN'S SCHOOL LATIN GRAMMAR

$1.00 Prepared by MORRIS H. MORGAN, Ph.D., LL.D.

Professor of Classical Philology in Harvard University

THIS book is intended for the use of students of Latin during their course in secondary schools. It is based on Lane's Latin -Grammar and furnishes abundant material for careful training in Latin pronunciation, for the study of the leading principles under which Latin words are formed, for thorough drill in inflections, and for acquiring a good working knowledge of the most important principles of Latin syntax and composition. The arrangement of the material is clear and logical, with cross-references to the larger grammar.

AMERICAN BOOK COMPANY

NEW YORK CINCINNATI CHICAGO

[338]

Latin Literature of the Empire

Selected and Edited with Revised Texts and Brief Introductions

By ALFRED GUDEMAN, Ph.D. Associate Professor of Classical Philology, University of Pennsylvania

In Two Volumes. Cloth, 12mo. Per Volume. $1.80

Vol. I — Prose. Selections from Velleius, Curtius, Seneca Rhetor, Justinus (Trogus Poitipeius), Seneca, Petronius, including Cena Trimalchionis, Pliny the Elder, Quintilian, Tacitus, Pliny the Younger, Suetonius, Minucius Felix Octavius, Apuleius — Ammianus Marcellinus, and Boethius.

Vol. II — Poetry. Pseudo Vergiliana, Aetna, Manilius, Calpurnius, Nemesianus, Phaedrus, Lucan, Valerius Flaccus, Seneca, the Octavia (anonymous), Persius, Statins, Silius Italicus, Martial, Juvenal, Pervigilium Veneris, Ausonius, and Claudianus.

The works of Latin Literature of the post-Augustan period have hitherto, with a few notable exceptions, been virtually excluded from the classical curricula of colleges and universities.

The present collection has been made primarily for the use of students in higher classes in colleges. The selec- tions will be found useful as collateral reading in con- nection with lectures on classical literature, and will also furnish suitable material for sight reading.

The selections themselves contain nothing that is not eminently worthy of perusal. They are in every case sufficiently extensive to give a continuous and coherent story, which at the same time exhibits the author at his best. The text follows the best modern editions, the deviations from the standard texts being briefly recorded in critical appendices.

Copies sent, prepaid, to any address on receipt of the price,

American Book Company

New York Cincinnati Chicago

(26s)

/

Latin Dictionaries

HARPER'S LATIN DICTIONARY

Founded on the translation of " Freund's Latin-German Lexicon." Edited by E. A. Andrews, LL.D. Revised, Enlarged, and in great part Rewritten by Charlton T. Lewis, Ph.D., and Charles Short, LL.D. Royal Octavo, 2030 pages . Sheep, $6.50; Full Russia, $10.00

The translation of Dr. Freund's great Latin-German Lexicon, edited by the late Dr. E. A. Andrews, and published in 1850, has been from that time in extensive and satisfactory use throughout England and America. Meanwhile great advances have been made in the science on which lexicography depends. The present work embodies the latest advances in philological study and research, and is in every respect the most complete and satisfactory Latin Dictionary published.

LEWIS'S LATIN DICTIONARY FOR SCHOOLS By Charlton T. Lewis, Ph.D. Large Octavo, 1200 pages . Cloth, $4 50 ; Half Leather, $5.00

This dictionary is not an abridgment, but an entirely new and inde- pendent work, designed to include all of the student's needs, after acquiring the elements of grammar, for the interpretation of the Latin authors commonly read in school.

LEWIS'S ELEMENTARY LATIN DICTIONARY By Charlton T. Lewis, Ph.D. Crown Octavo, 952 pages. Half Leather . . . . $2.00

This work is sufficiently full to meet the needs of students in secondary or preparatory schools, and also in the fiist and second years' work in colleges.

SMITH'S ENGLISH-LATIN DICTIONARY

A Complete and Critical English-Latin Dictionary. By William Smith, LL.D., and Theophilus D. Hall, M.A., Fellow of Uni- versity College, London. With a Dictionary of Proper Names. Royal Octavo, 765 pages. Sheep $4.00

Copies sent^ prepaid, to any address on receipt of the price,

American Book Company

New York ♦ Cincinnati ♦ Chicago

(278)

Introduction to the Study of Latin Inscriptions

By JAMES C. EGBERT, Jr., Ph.D.

Adjunct Professor of Latin, Columbia University

Half Morocco, large 12mo, 468 pages. With numerous illustrations and exact reproductions of inscriptions .... Price, $3.50

This work is designed as a text-book for the use of students in Universities and Colleges, and also to furnish an account of this branch of archaeological study for general readers. It has been prepared in the belief that a knowledge of epigraphy forms an essential part of the equipment of a teacher of the classics, and that the sub- ject itself has become so important as to justify its intro- duction, in elementary form at least, into the curriculum of undergraduate studies.

A distinctive feature of the book is the number and character of its illustrations, — there being over seven hundred cuts and diagrams of inscriptions, for the pur- pose of illustrating the text, and for practice in reading. Of these, over one hundred are photographic repro- ductions, showing the forms of the letters and the arrangement of the inscriptions. The work is also sup- plied with an exhaustive bibliography and valuable tables of abbreviations, archaisms, etc.

Copies of Egbert's Latin Inscriptions will be sent, prepaid^ to any address on receipt of the price by the Publishers :

American Book Company

New York ♦ Cincinnati ♦ Chicago

(266)

Roman Life in Latin Prose and Verse

ILLUSTRATIVE READINGS FROM LATIN LITERATURE

SELECTED AND EDITED BY

H. T. PECK, Ph.D. Professor of the Latin Language and Literature in Columbia University.

AND

ROBERT ARROWSMITH, Ph.D. Cloth, 12mo, 256 pages Price, $1.50

This work gives a representative survey of Latin Lit- erature, intended to be read in advanced academic or college work, as supplementary to a regular course in Latin Literature, or to be itself the fundamental work in such a course. The selections range from the popular songs which antedate written literature, to the Christian hymns of the third century, covering the early dramatists, historians, orators, philosophers, the writers of satire and epigram, the lyric and epic poets, the collectors of anec- dotes, letter writers, and authors of prose works, and including other material of a popular nature, such as lampoons, parodies, epitaphs, advertisements, announce- ments of ball games, theatrical and gladiatorial notices, etc. To each selection is prefixed a concise account of the author, when known, and of his works, with a brief bibliography. For convenience in sight reading the text is provided with a translation of the more difficult words, and is followed by a fuller commentary on special points of interest.

Copies of Roman Life in Latin Prose and Verse will be sent^ prepaid^ to any address on receipt of the price by the Publishers :

American Book Company

New York ♦ Cincinnati ♦ Chicago

(f68X.

MORRIS Sr MORGAN'S LATIN SERIES

HORACE'S ODES, EPODES and CARMEN SAECULARE

EDITED, WITH INTRODUCTION AND COMMENTARY, BY CLIFFORD HERSCHEL MOORE,

ASSISTANT PROFESSOR OF LATIN AND GREEK, HARVARD UNIVERSITY.

Cloth, i2mo, 465 pp. Price, $1.50. Text edition. Price, 40 cents.

'T^HIS edition of Horace's lyrical poems has been prepared for the needs of freshmen and sopho- mores. The introduction is intended to give the necessary information as to the poet's life and writ- ings. The text is the vulgate, although in some passages the better manuscript edition has been pre- ferred. Inasmuch as young students require no little help if they are to understand as well as translate the Odes and Epodes, the editor has not limited his com- mentary to the baldest aids, but has tried to give such assistance in interpretation as may help students to some appreciation of Horace's art and charm. The relation of the poet to his Greek models is shown by frequent quotations. To all the more difficult Greek passages translations have been ap- pended. A number of quotations from the later Latin writers are also given to indicate in some degree the ready acceptance which Horace's phrases found among his successors.

For list of the entire series and descriptive catalogue of text-books in the Ancient Languages ^ write to the Publishers,

AMERICAN BOOK COMPANY

NEW YORK CINCINNATI CHICAGO

BOSTON ATLANTA DALLAS SAN FRANCISCO

(271)

MORRIS AND MORGAN'S LATIN SERIES

Cicero de Amicitia

EDITED BY

CLIFTON PRICE, Ph.D.

Instructor in Latin in the University of California

Price 75 Cents

THIS edition enables the student to understand and inter- pret the text, and contains enough elementary matter to adapt it for use in the best preparatory schools, and at the same time enough advanced matter for the first year of college. The Notes at the bottom of the page deserve special mention. The edition is intended:

1. To remedy the defects in preparation for college by a careful review of the fundamental principles of Latin.

2. To bridge the chasm which too often exists between the work of the schools and the work of the colleges.

3. To teach students to observe for themselves certain striking peculiarities in the Latin which are often overlooked; also to enable them to appreciate the thought habit of the Romans through the medium of the Latin itself.

4. Particular emphasis is laid on the figures of speech and grammar — a subject in which most students are deficient and which most editions entirely ignore.

5. The grammatical principles are stated in the Notes instead of being referred to in the several grammars, thus saving students much time. The book is complete in itself.

6. The proper balance is preserved between the notes on syntax and the notes on interpretation.

7. The Introduction contains all the information necessary for the understanding of the essay.

AMERICAN BOOK COMPANY

[aya]

Greek Dictionaries

LIDDELL AND SCOTT'S GREEK-ENGLISH LEXICON

Revised and Enlarged. Compiled by Henry George Liddell, D.D., and Robert Scott, D.D., assisted by Henry Drisler, LL.D. Large Quarto, 1794 pages. Sheep . . . $10.00 The present edition of this great work has been thoroughly revised,

and large additions made to it. The editors have been favored with the

co-operation of many scholars and several important articles have been

entirely rewritten.

LIDDELL AND SCOTT'S GREEK-ENGLISH LEXICON— Intermediate

Revised Edition. Large Octavo, gio pages.

Cloth. $3.50; Half Leather, $4.00

This Abridgment is an entirely new work, designed to meet the ordinary requirements of instructors. It differs from the smaller abridged edition in that it is made from the last edition of the large Lexicon, and contains a large amount of new matter.

LIDDELL AND SCOTT'S GREEK-ENGLISH LEXICON— Abridged

Revised Edition. Crown Octavo, 832 pages. Half Leather $1.25 This Abridgment is intended chiefly for use by students in Secondary

and College Preparatory Schools.

THAYER'S GREEK.ENGLISH LEXICON OF THE NEW TESTAMENT Being Grimm's Wilke's Clavis Novi Testamenti. Translated, Revised, and Enlarged by Joseph Henry Thayer, D.D., LL.D. Royal Quarto, 727 pages . Cloth, $5.00 ; Half Leather, $6.50

This great work embodies and represents the results of the latest researches in modern philology and biblical exegesis. It traces histori- cally the signification and use of all words used in the New Testament, and carefully explains the difference between classical and sacred usage.

YONGE'S ENGLISH.GREEK LEXICON

By C. D. Yonge. Edited by Henry Drisler, LL.D.

Royal Octavo, 903 pages. Sheep $4 50

AUTENRIETH'S HOMERIC DICTIONARY

Translated and Edited by Robert P. Keep, Ph.D. New Edition.

Revised by Isaac Flagg, Ph.D.

i2mo, 312 pages. Illustrated. Cloth . . . . $L10

Copies sent, prepaid, to any address on receipt of the price

American Book Company

New York ♦ Cincinnati • CKIczm^o

(310)

Classical Dictionaries

HARPER'S DICTIONARY OF CLASSICAL LITERATURE AND

ANTIQUITIES

Edited by H. T. Peck, Ph.D., Professor of the Latin Language

and Literature in Columbia University.

Royal Octavo, 1716 pages. Illustrated. One Vol. Cloth . . $6.00 Two Vols. Cloth . . $7 00 One Vol. Half Leather . 8.00 Two Vols Half Leather . 10.00

An encyclopaedia, giving the student, in a concise and intelligible form, the essential facts of classical antiquity. It also indicates the sources whence a fuller and more critical knowledge of these subjects can best be obtained. The articles, which are arranged alphabetically, include subjects in biography, mythology, geography, history, literature, antiquities, language, and bibliography. The illustrations are, for the most part, reproductions of ancient objects. The editor in preparing the book has received the co-operation and active assistance of the most eminent American and foreign scholars.

SMITH'S DICTIONARY OF GREEK AND ROMAN ANTIQUITIES

Edited by William Smith, Ph.D. Revised by Charles Anthon, LL.D. Octavo, II 33 pages. Illustrated. Sheep $4.25 Carefully revised, giving the results of the latest researches in the history, philology, and antiquities of the ancients. In the work of revision, the American editor has had the assistance of the most dis- tinguished scholars and scientists.

STUDENTS' CLASSICAL DICTIONARY

A Dictionary of Biography, jMythologfy, and Geography. Abridged.

By William Smith, D.C.L., LL.D.

1 2 mo, 438 pages. Cloth $1.25

Designed for those schools and students who are excluded from the use of the larger Classical Dictionary, both by its size and its price. All names have been inserted which one would be likely to meet with at the beginning of classical study.

Copies sent^ prepaid, to any address on receipt of the price,

American Book Company

New York ♦ Cincinnati ♦ Chicago

(3")

ShP 13 130G

A D e s c rip t ive Catalogue of High School and College Text-Bo ok s

WE issue a complete descriptive catalogue of our text-books for secondary schools and higher institu- tions, illustrated with authors' portraits. For the con- venience of teachers, separate sections are published, devoted to the newest and best books in the following branches of study:

ENGLISH

MATHEMATICS

HISTORY AND POLITICAL SCIENCE

SCIENCE

MODERN LANGUAGES

ANCIENT LANGUAGES

PHILOSOPHY AND EDUCATION

If you are interested in any of these branches, we shall be very glad to send you on request the catalogue sections which you may wish to see. Address the nearest office of the Company.

American Book Company

Publishers of School and College Text-Books NEW YORK CINCINNATI CHICAGO

boston ATLANTA DALLAS SAN FRANCISCO

(312)