^\ m;;i

.••JBfj*ij. -WR-fc,>.r.^*»'

.»ZI

:«^"n?

B4oS8

TOHOHTO

w.

I

I

m£.

Lateinische Litteraturdenkmäler

des XV. und XVI, Jalirlmuderts.

Heniusgegeben von Max Herr mann und Siegfried Szamatölsl<i.

- ' ' 8. -=

XYSTYS BETVLIVS

S V S A N N A.

llerausse^cben

Johannes Bolte,

LA

k

Mit einer Pliototypie \\\v\ einer Notenbeigabe.

BERLIN. Verlag von Speyer & Peters

UuclilmiKllun? fllr L'iiivcrBJtuU-WissciMctiancii

1K9:5.

PO 8411

Einleitung.

Die 'Susaima' des Augsburgers Betulins gehört derselben G-attuug au Avie der vor zwei Jahren an der Spitze dieser Sammlung erschieneue 'Acolastus' des Niederländers Gruai)heus. Beide Dramen behandeln biblische Stoffe in der Sijrache des Terenz und Plautus, beide sind von Schulmeistern geschrieben und für eine Aufführung durch ihre Schüler bestimmt. Gua- pheus darf als der Schöpfer dieser neuen biblischen Schul- komödie angesehen werden, Betulins war ihr erster Vertreter in Deiitschland. Denn in den acht Jahren, die zwischen dem Erscheinen des 'Acolastus' (1529) und der 'Susanna' (1537) liegen, hatte der erstere zwar fünfzehn Nachdrucke erlebt, aber erst ganz vereinzelte \mä, wenn wir von Betulins' 'Judith' (1536) absehen, auf die Niederlande beschränkte Nachfolge ge- funden. Es ist neben der bald vergessenen 'liiith' des Bra- banters Zovitius (1533) nur der 'Joseph' des Amsterdamers Orocus (1536) zu nennen, den auch Betulins im Prologe (v. 38. 25. 27) neben dem 'Acolastus' und dem 1531 veröffentlichten, aber wahrscheinlich weit älteren 'Christus xylonicus' des fran- zösischen Benediktiners Nicolaus Barptholomaeus citiert. Der ■Homulus' des Mastrichters Ischyrius (1530) geht nicht auf die Bibel, sondern auf die der mittelalterlichen Dogniatik entsprossene niederländische Moralität 'Elckerlijck' zurück, wälirend der talentvolle Macropedius zu Herzogenbusch damals erst mit drei kleineren Possen (1535. 1536) hervorgetreten war, die allerdings an sprudelnder Laune uiul glänzender Charakteristik ihresgleichen suchen, aber ihren Stoff' ans dem täglichen Leben der Schüler und der Bauern entnehmen.

IV EINLEITUNG.

Sixt Birck, latinisiert Xystus Betiüius oder Betuleius, er- blickte am 24. (nicht 21.) Februar 1501 als der Sohn eines unbemittelten Webers Ulrich Birck zu Augsburg das Licht der Welt^ Eine Zeitlang im Gewerbe seines Vaters beschäftigt, besuchte er die Augsburger Domschule und Avard neunzehn- jährig von seinem Gröuner, dem Kanonikus Matthäus von Pappenheim, auf die Universität Erfurt gesandt, nachdem er vom Bischof die niederen Weihen erhalten. In Erfurt langte er im Winter 1520/21 an und hörte die Humanisteu Eobanus Hesse und Euricius Cordus, sowie Justus Jonas. Von da wandte er sich nach Tübingen, wo er am 19. April 1522 ein- traf und ein Jahr später Baccalaureus wurde. Er schlofs sich der lutherischen Lehre au, die zur selben Zeit in Augsburg Wui'zel zu fassen begann. Nach dem Tode des Vaters gelang es ihm, mit einem Stipendium nach Basel gesandt zu werden.- Hier am 31. Dezember 1523 immatrikuliert, studierte er unter Oecolampadius und Gflareanns weiter, als Famulus und Kor- rektor in den grofsen Druckereien Cratanders, Frobens und Bebeis kümmerlich seiu Leben fristend. 1530 erhielt er die Schulmeisterstelle au St. Theodor in Klein-Basel, vier Jahre später das Rektorat des Pädagogiums. Nachdem er am 10. Fe- bruar 1536 zum Magister ki'eiert worden war — es war die erste Promotion seit der Wiedereröffnung der Universität — , berief ihn der Rat seiner Vaterstadt zm- Leitung des neuen

1) Bircks Leben ist von Job. Nysaeus vor der posthumen Ausgabe von Lactantii Opera, Basileae 1563, Bl. b -la — b 5b ausführlich beschrieben. Danach F. A. Veith, Bibliotheca Augustana 5,2—22 (1789) und Erhard in Ersch-Grubers Allgem. Encvklopädie I, 9, 352 f. (1822). Ferner vgl. Weisseuboru, Akten der Erfurter Universität 2, 319 (1884) mu\ Urkunden zur Geschichte der Universität Tübingen (1877) S. 625. Thoiinuen, Geschichte der Universität Basel 1532—1632(1889) S. IS und 351. Schweizerische Schauspiele des 16. Jahrhunderts, her. von J. Baechtold 2, :) f. (1891). Die Notiz aus der Baseler Matrikel 1, Bl. 156a verdanke ich der Güte des verstorbenen Herrn Oberbil)liothekars Dr. L. Sieber: 'Sixtus Birck ex Aiigusta \"indeli(orum ultima decenibris' (1523. Rektorat von Nik Briefer). Ül)cr die Augsburger Scluile handelt G. C. Mezger. Memoria Hieronymi Woltii (1862) p. 16—18 und J. Hans. Zeitschrift des historischen Vereins für Schwaben und Xeuburg 4. 29—31 (18/8).

i

EINLEITUNG, V

St Anuag-ymiiasiums, und trotz seiner Ivräiikliclikeit wirkte er in dieser Stellnng- sehr anregend und fördernd. 'Wissen- schaft, Frömuiigkeit, Vaterhindsliebe und der rechte Glaube waren die Ziele seines Unterrichts.' Viele seiner Schüler, mit denen er die schwersten griechischen und lateinischen Schrift- steller las, konnten mit promovierten Magistern wetteifern. Er starb am 19. Juni 1554, wie sein Epitaph in der St. Anna- kirche meldet.

Bircks dramatische Thätigkeit^ zerfällt in zwei Perioden, eine Baseler und eine Augsburger, zwischen denen das Jahr 1586 die Scheide bildet. Der ersten Periode entstammen seine deutschen, der zweiten seine lateinischen Schauspiele. Diese Insher unbekannte Thatsache folgt aus einer Uoedeke, Scherer und Baechtold entgangenen Stelle in Nysaeus' Biograpliie: 'Primo anno (1530 — 31) egit Ezechiam et Zorobabelem, altero mox Susannam (1532), post losephum et luditham . . . Prius tarnen quam discedit (sesquiannum vero tunc exegerat) agit Belem (1535) magno cum applausu.' Die sechs hier genannten deutschen Stücke sind uns sämtlich erhalten, aber mit Aus- nahme der "Susanna' und des 'Beel' nur in späteren Augsburger Drucken. Die lateinischen Dramen, die wir alle in die Zeit des Augsburger B,ektorates versetzen müssen, weil von einer früheren Entstehung nichts bekannt ist, ordne ich nach den Jahren der ältesten Drucke : 1. Judith 153G. 2. Susanna 1587. 3. De Vera nobilitate- 1538. 4. Eva; in Oporins Sammlung Draraata sacra (Basileae 1547) 1, Gü. 5. Sapieutia Salomonis '' •, ebenda 2, 3. Dieselbe Sammlung des Buchhändlers Opo- rinus, an deren Zustandekommen unser Dichter sich beteiligt haben mufs, enthält noch zwei weitere Dramen Bircks, den ,Beer (2, 408) und den 'Zorobabel' (2, 496); indes sind diese

^) Scherer, Allgemeine deutsche Biographie 2, 05(5 f. (1875). Pilger, Die Dramatisierungen der Susanna: Zeitschrift für deutsche Pliilologie 11, Ki!)— 175 (188(1) und dazu (ioedeke, Göttinger Gelehrte Anzeigen 1880 (21) (J4G f. A. v. Weilen, Der ägyptische .loseph im JJrama des 16. Jahrhunderts S. 39 bis 44 (18S7). Baechtold, Geschichte der deutschen Litteratur in der Schweiz S. 301 (1889).

'-) Über die Quelle vgl. M. Herrmann, Albrecht von Evb S. 296 (1S9;;).

') Deutsch von Hieronyinus Bayer von Augspurg. o. J.

VI EINLEITUNG.

Übertragung-en seiner gleich betitelten deutschen Schauspiele nicht von ihm selbst, sondern von zweien seiner früheren Schüler, Martin Ostermincher, der 1545 in Tübingen studierte, und Johannes Entoniius, angefertigt. 1625 übertrug der Ulmer Schulmeister J. C. Merck den 'Beel' nochmals ins Deutsche zurück. Ein achtes Stück Bircks 'Herodes sive innocentes' scheint ungedrnckt geblieben zu sein.

Bircks deutsche Dramen stehen unter dem Einflüsse der biblischen Schauspieldichtiing der Schweiz. Hier hatte schon 1529 ein unbekannter Züricher die Parabel vom reichen Mann und armen Lazaro trefflich bearbeitet, 15.30 Georg Binder den verlorenen Sohn nach Grnapheus übertragen, 1532 Johann Kolrofs in Basel die Bekehrung eines üppigen und sündigen Jünglings auf die Bühne gebracht, und am 2. März 1533 hatte Birck selbst Bullingers 'Lucretia' in Basel aufgeführt. In Augsburg Avaiidte sich der Pliilolog Betulius dem von Me- lanchthon, .Micyllus, Johannes Sturm u. a. empfohleneu Muster des Terenz zu und übertrug zwei oder, Aveiin man die ohne Zweifel von ihm veranlafsten Arbeiten von Ostermincher und Eutomius hinzurechnen will, vier seiner deutschen Stücke ins Lateinische. Aus seiner beredten Verteidigung des Terenz im Prologe der 'Susanna' könnte man fast einen geheimen Ärger über eine nicht zustande gekommene Terenzaiifführung herauslesen. Nahezu aus schlief slich schöpfte Birck seine Stoffe aus dem alten Testamente; er scheint aiich seine dichtenden Augsburger Kollegen A. Diether (Joseph 1544) und Hiero- nymus Ziegler (Pedonothia; Immolatio Isaac 1543 u. a.) in dieser Richtung beeinflufst zu haben'. Die im Prologe der 'Susanna' ausgesprochene MifsbilUgung der Passionsspiele stimmt ganz zu Luthers- Ansicht über die dadurch beförderte ungesunde sentimentale Auffassung des Leidens Christi.

Der lateinischen 'Susanna' von 1537 ging, wie wir sahen, eine deutsche Behandlung desselben Stoffes vorauf; bei der Aufführung der neuen Fassung wurde (vgl. v. 55 und 1821) A\'enigstens noch ein deutscher Prolog und Epilog den ent-

') Über die vermutliche Einwirkung Bircks auf Schöpper vgl. E. Schröder. Jakol) Schöpper von Dortmund S. 11 f. (11S89). 2) Bolte, Märkische Forschungen 18, 191 f. (1884).

EINLEITUNG. YII

sprechendeu lateiuischen Absclinitteu liinterclreiu geschickt. Aber Bii-ck gab jetzt keine blofse Übertragung der fünf Jahre zuvor entstandenen Susannakomödie \ die in Komposition und Charakterzeichnung noch manche Unbeholfenheit verrät. Statt der durch Chöre geschiedenen drei Akte führte er die klassische Fünfzahl ein. Der erste Akt stimmt in beiden Fassungen überein; er enthält die Verabredung der beiden lüsternen Greise und ihren Angriff auf die badende Susanna. Offenbar hat der Dichter damit die Handlung schon Aveiter geführt, als sich mit der Ökonomie des Stückes nach unseren Begriffen verträgt. Aber ihm war es darum zu thun, die doppelte Crerichtsverhandlung ausführlich darzustellen mit den Avohlgerundeten Keden, der würdevollen Befragung der Schöffen bis zur Moralpredigt der armen Sünder vor ihrer Hin- riclitung. Auch in seineu übrigen Dramen, namentlich in der 'Judith', die er auf dem Titel als 'exemplum rei publicae recte institutae' bezeichnet, verweilt Bii'ck mit Vorliebe bei den Formen des öffentlichen Rechtslebens, den Pflichten des Bürgers • und Eichters. Der ziemlich leere zweite Akt mit den Vor- bereitungen zum Grericht fehlt in dem deutschen Stücke noch, der dritte entspricht dem zweiten desselben, der vierte und fünfte dem dritten. Eine Zuthat ist der Aufzug des Königs Nebukadnezar am Schlüsse. Veranlafst wurde er Avohl nicht allein durch die Vorliebe für scenischen Pomp, sondern auch durch das ki'itische Bedenken, ob die gefangenen Israeliten in Babylon die höchste Gerichtsbarkeit besafsen und nicht für ihre Urteile der köuiglichen Bestätigung bediirften. Die Charaktere erscheinen in der lateinischen Bearbeitung vertieft und verändert, besonders aber macht die Darstellung auf den modernen Leser einen weit vorteilhafteren Eindruck. *Es ist,' sagt Pilger, 'als wenn die Personen plötzlich die Fällig- keit erlangt hätten, was sie bis dahin nur in abgebrochenen Lauten anzudeuten vermocht, jetzt -wirklich auszusprechen.' Wohlthuend wirkt die Annäherung der Sprache an das wirk- liche Leben. Der leidenden Heldin stehen nur schlichte Klage-

') Die Baseler Ausgabe von 1532 ist nebst den Er- weiterungen einer späteren Züricher Ausgabe abgedruckt von A. Gessler in J. Baechtolds Schweizerischen Schauspielen des IG. Jahrhunderts 2, 1—97 (1891).

YIII EINLEITUNG.

töne, kein tragisches Pathos zu Gebote, die Lüsternheit der Greise wird genügend, Avenn auch nur knapp gezeichnet. An- schaulich tritt die Heftigkeit der Rachel gegenüber den falschen Anklägern neben der würdigen Ruhe ihres Mannes hervor. Mit besonderem Anteil hat Birck, wie auch sonst, das Familienleben, die Liebe zwischen Eltern und Kindern dar- gestellt — er war selbst zweimal verheiratet und hinterUefs acht Kinder^. In den Reden der Juden an Nebukadnezar klingt etwas nach von dem Selbstbewufstsein, mit dem die Augsburger Karl Y. in ihren Mauern empfingen. Der Hu- manist, der aiif die mittelalterliche Gelehrsamkeit stolz lierab- sieht, legt im Vorwort und Epilog dem Magistrate die Sorge für die Jugendbildung aus Herz, der Protestant läfst Bich an verschiedenen Stelleu deutlich vernehmen. So war es nicht zu verwundern, dafs 1581 die 'Comoedia tragica Su- sannae, vel cum nomine auctoris vel sine nomine' auf den Index der von der römischen Kirche verboteneu Bücher ^ ge- setzt wurde, nachdem Betulius schon 1554 mit allen seinen Werken darin aufoenommen worden war.

Benutzt warA die deutsche 'Susanua' Bircks von Paul Rebhun (1535), die lateinische von Leonhard Stöckel (1559) und von Frischlin (1578), den dann Schouaeus (1595) aus- plünderte. Das deutsche Stück ward nach der 2. Ausgabe ins Rhätoromanische übersetzt: vgl. Susanna, ein oberenga- dinisches Drama des 16. Jahrb., her. von J. Ulrich, Prauen- feld 1888. Die lateinische Bearbeitung übertrug der Schul- meister Peter Hegelund zu Ribe 1576 in dänische Reime; gedruckt Ki0benhaffn 1578; neue Ausgabe von S. Birket Smith: Peder Hegelunds Susanna og Calumnia, Kiobenhavn 1888—1890; vgl. meine Besprechung in der Zeitschrift für deutsche Philologie '26, 134— 1-87.

^) Auf die herzliche Zueignung des Dramas 'Eva' an seine Frau hat schon Herford, Studies in the literary relations of England and Germany (1886) p. 91 in diesem Zusammenhange aufmci'ksam gemacht.

-) Reusch, Die Indices librorum proliibiturum des 16. .fahrh. 1886, S. 354, 473, 545, 173, 204 usw.

EINLEITUNG. IX

Bibliographie und Textgestaltung'.

1) Augustae Viudelicorum a])ud Ph. UUiardum 1537. SVs Bogen 8 " (Augsburg, Breslau Stadtbibl., Hamburg, Leip- zig Univbibl., München). Angehäugt ist Bl. Fßb ein von uns fortgelassener prosaischer Dialog 'De constituenda vita'. 2) Tiguri, Chr. Froschover 1538. ö-*/« Bogen 8" (Altenburg, Berlin Privatbesitz, Dresden, Königsberg, London. Zürich). Cxeuauer Abdruck von jSTo. 1. 3) Coloniae, J. Gryninicus 1538. 5^/8 Bogen 8° (Berlin, Hildesheim, Weimar, Wolfenbüttel, Zwickau). Ohne die Vorrede. Der Eingangschor ist hier an die Stadt Köln gerichtet und mit einer vierstimmigen Melodie (s. u. S. XYI) versehen. Auf Bl. F3a folgen einige lateinische Cledichte von Georgius Pictorius, Helius Eobanus Hessus und Joannes Vliegh Kempensis. 4) Coloniae, J. Gymnicus 1539 (Bamberg, Bremen, Jena, Oldenburg, Prag, Stuttgart). 5) Augustae Yindeiicorum , Ph. Ulhard. 1541 (Augsburg, London, München Univbibl., Wolfenbüttel, Würzbnrg, Zwickau), ü) Coloniae, J. G-ymnicus 1511 (Breslau Stadtbibl., Darnistadt, Greifswald, St. Petersburg, Prag, Zittau). Wie No. 3 ein- gerichtet. 7) in : Comoediae ac tragoediae aliquot. Basileae, N. Brylinger 1541 p. 228—313 (Augsburg, Basel, Breslau Stadt- bibl., Haag, London, München, Oxford, Petersburg, Prag, Tübingen, Wolfenbüttel, Würzburg, Zittau, Zürich). Mit der Vorrede. 8) in: Dramata sacra ex veteri testamento desumpta. Basileae, Oporin 1547. 2, .332 — 407 (Augsburg, Berlin, Erfurt. Haag, Karlsruhe, Kopenhagen, London, München Kgl. und Univbibl., Oxford, Petersburg, Prag, Strafsburg, Trier, Zürich, Zwickau). Nach dem Inhaltsverzeichnis 'ab eodem recognita et aucta'. Die Vorrede jedoch fehlt. 9) Vite- hergae, Petrus Seitz 1564. 2 Bl. u. 5-V8 Bogen 8° (Berlin, Haag, Jena, Oldenburg, Petersburg, Prag, Würzburg, Zwickau). Ohne die Vorrede und den Eingangschor. Auf Bl. A2a 40 Hexameter In Susaunam comoediam tragicam: 'Penelopen fama est thalamos coluisse iugalcs' .... Am Schlüsse (F 6b) ein Gedicht von Joh. Stigelius De ordinatione magistratus. 10) Unsicher ist die Existenz der Ausgaben Basileae 1564 (Goedeke- 2, 134) und Argentorati 1585 (Cless, Elenchus 1602. 1, 324).

Unserm Alidrucke ist die erste Augsburger Ausgabe von 1537 (A) zu Grunde gelegt, die in der Baseler Sammlung von 1.547 (B) vorliegende zweite Bearbeitung des Dicliters Avurde zur Berichtigung einiger Druckfehler mit herangezogen. Die in diesem Baseler Drucke hinzugefügten Inhaltsangaben

X EINLEITUNG.

der einzelnen Scenen und die Abweichung-en des Textes, teils metrische Besserungen, teils Zusätze, verzeichne ich in den Variauten. Aus der Kölner Ausgabe von löoS habe ich die dem abgeänderten Eingangschore hinzugefügte vierstimmige Melodie -wiederholt; vgl. auch A. Prüfer, Untersuchungen über den aufserkirchlicheu Kiinstgesang in den ev. Schulen des 16. Jh. (.l-'^ÖO) S. 280/1 und S. 57/8. Herr Klosterpropst Freiherr R. von Liliencron, der schon in der Yierteljahrsschrift für Musikwissenschaft 6, 323 (1890) das Metrum der übrigen Chor- lieder der 'Susanna' behandelt hat, hatte die grofse Güte, meine Transskription der Noten durchzusehen und zu verbessern.

Scenenüberschriften in B.

I, 1. Alter senex solus in horto inambulans de libidinis tortura secum conqueritiir. ■ — 2. Duo senes sibi mutuo suum in eandem coufiteutur amorem; Consultant, cßiomodo libidinem expleant. — 3. Susanna cum ancillis lavatum hortuni in- greditur. Ablegatis ancillis senes matronam adoljruunt. —

4. Senes matronam de adulterio nequlquam sollieitant. —

5. Senes, cum non successisset, concursi;m faciunt. Heram anciilae cousolantur. — II, 1. Senes Consultant de iutendenda Susannae Ute. — 2. Pater et maritus Susaunae conferuut sermones, et maritus mala ominatur. — 3. Coniiuit iudicum consessus. Duo de iudicis officio disputant. — i. Alii duo eadem de re sermones conferunt. — 5. Parasceue iudicii. Apparitores laudant loakim. — III, 1. Praeco mandat silentium, iudex auspicatur iudicium. — 2. A.cciisatur in senatu a seuibus Susanna. — 3. Conferuntur sententiae. — l. Mandatur appari- toribus, ut Susamia sistatur. — 5. Apparitores iussa ex- pediunt, sed inviti. — IV, 1. ludicibus subrogatis quaesitor causam proponit. — 2. Dum Susanna ad iudicium ducitur, parentes. liberi et familiäres dolorem testantur. — 3. Susanna sistitur indicio; scnibus datur actio. — 1. Susauna lit rea, causam suam agit brevibus. — 5. Feruntur sententiae. Senibus ius iurandum oblatum permittitur, — 6. lus iurandum accusa- toribus iudex praeit. Susanna damnatur etiam populi suf- fragio. — 7. Susanna coidugi, liberis et parentibus valedicit. — 8. (Inhaltsangabe fehlt.] — V, 1. Daniel Susannam iubet in integrum restitui. — 2. Absolvitur Susauna, viuciuntur senes. — 3. Damnatur Achab a Daniele. — 1. Damnatur Sedechias a Daniele. — 5. [fehlt.] — (i. Damnantur senes sollenuii iuris processu. — 7. Causa ad regem defertur. — 8. Kedditur Susauna suis. Fit magna congTatulatio. — S>. Suniitur de senibus supplicium.

EINLEITUNG. XI

Yariauteii.

Vorrede S. 3, 17 spendore A — 3, 33 i^uxpvTHoGir A — 4, 7 t'utata A.

Eingang' sc hör S. 8, v. 3 nobile niaxime B — Hinter V. 4 schiebt B zwei neue Strophen ein;

Laudabunt alii vel Rhodou inclitani, Thebas centifores vel Babylonicos Miiros Palladis ant nioenia virginis Romam ant pontilicis fuluiine [verdruckt: fulniinis]

turgidam : Ast Augusta magis florida singulis, Auctrix imperii ehristicoli pia, Suninii iussa facit principis haec sui. Princeps est dominus maximus optimus.

V. 47 publicam B — 48 Swsanna AB — 86 tenet quoqueB — . Auf 1)1 folgt in B: Sedechias. Saue. Ach ab. Tuum morbuni fidenti detege

Animo I Vicissim dixero morbum meum.

93 f. silentii | Spoponderis B — 132 observata B — 141 potest facillime B — 149 causa est et mihi B — Auf 194 folgt in B:

Susanna. Xe erretisl Haud Dens est ex rebus conditis Amandus, atqui res creatae maxime Propter Deum in pretio mortalibus sient.

Promptula. Recte mones, hera, et pie sie ceuseo,

Xe plaustra equos trahant. quod tum fieri solet. Si causa amoris sit ex rerum commodo. Sicut Dei bonitas se effundit largiter In res creatas plenaque Deo omnia, Pari modo propter Deum sunt maxime Amanda cuncta, qui malum nil condidit.

201 sudore A; sudorem B — 232 paradftsus B — Auf 247 folgt in B: Achab. Placidone amori etiani pugnas, pulcherrinia ?

318 Potissimus B — 341 caluminas A — Statt 396 stehen in B zwei Verse:

Eiusque causa tota domus maeret pie. Ad haec profecto, mi socer pie, nescio,

390 Amplissme A — 441 teuere, quidnam iura dictiteut B — 444 Agiram tibi B — 463 Epif tces A — 470 maror A — 478 sumus A ; summus B — 509 scisniata A — 545. 723. 777 Nomenciator B — 553 Die Personenbezeichnuiig- fehlt in B; die 2. Scene beginnt liier erst mit 550 — 588 speranilum

XII EINLEITUNG.

de membris eeteris B — 696 Yaenam! Lubeiis dabo B — 714 Die Personeubezeiclumng 'Cleter' fehlt in A und den davon abliängigen Xachdnicken, steht aber in B — 785 Inter eos B — 837 Ritnsqne castos B — 838 xisi totani narrabinms B — 840 Conloqnia rem publicam spectautia B — 867 tum siiniiis progressi B — 905 Capiti B — vor 921 und 9"22 fehlen in A die Personenbezeichnungen — 933 probalilis A — 971 Con- dicio, sed videtur B — 997 bis 999 Sexiis, senilis illinc est auctoritas, Cui plurimiim subscribit conscientia, Que triste B — 1016 Amico B — 1048 praxfwc A; paxfwc B — 1056 post- limino B — 1079 Xacuchadonosor A — 1095 facinus modo B — 11-26 et (statt te) B — 1145 bis 1147 Quid appellatio Prodest mihi? Mos provocationis est Curare, ne qnis error uspiam siet B — 1155 Summi iuris fiat nunc exsecutio B — 1164 dextrum B — 1177 Tarn iiliabus quam matronis B — 1181 Alas B - 1-202 sumus A — Vor 1214 imd 1215 fehlen in A die Personenbezeichnungen — 1222 f. bona est vestra haec sen- tentia, Xec has A'estras nientes B — 1226 rigidam, quid quod ueque B 12-28 Xon lusus B — 1256 ist in B ausgefallen — 1277 Iterandane pronuntiata causa erit B — 1287 iudici tibi B — 1328 Certis B — 1340 ludae tuis natalibus B — 1370 haec ista B — 1429 iudicareut A — 1437 senteutia, et solet B — 1451 est admodiim ardua B — 1453 ins dixerit B — 1458 presbyterorum rite calculis B — 1460 mandari. Ob hoc id irritum est B — 1466 f. momenti sanctio Habitura sit pueri? Ast hoc, crede, plurimum B — 1477 Vt haec foret probatio B — 1479 Id prudens sagacitas B — 1489 f. senilis atque numina lurata. Xunc necesse est, ut sententiam B — 1522 Paters A — 1533 Sed nos tanta B — 1548 Oonvertite quaeso B — Vor 1549 und 1551 fehlt in A die Personenbe- zeichnung — 1557 satrapas B — 1588 porrigeus AB — 1681 Hau B — 1685 tantnm fehlt B — 1762 Mosetuc A - 1804 quam darum et lucidum B — 1817 Swsanna AB — 1832 Patre B — 1835 partius A — Hinter 1837 hat B Tiuis' statt 'Dixi'.

Benutzte Stellen antiker Autoren.

Unter dieser Überschrift habe ich in der Einleitung zum Acolastns eine grofse Zahl von plautiuischen und terentiani- schen Versen gesammelt, die Clnapheus wörtlich seiner Dichtung einverleibt hat. Betulius nimmt den klassischen Autoren gegen- über eine wesentlich andere, freiere Stellung ein. Gruapheus bildet nicht Ijlofs einzelne Cliaraktere und die Anlage ganzer Scenen den antiken Vorbildern nach, sondern entlehnt auch seinen Wortschatz im wesentlichen aus Plautus und Terenz; Betulius, der schon eine mehrjährige Thätigkeit als deutscher

EINLEITUNG. XIII

Dramatiker hinter sich hatte und eine umfassendere Kenntnis der Klassiker besafs, zeigt auch gröfsere Selbständig-keit im Ausdruck: wirkliche Eutlehnung-en aus den Komikern linden wir so gut wie gar nicht; nur für seine Sclülderung der ver- brecherischen Liebesleidenschaft der Greise hat er den zweiten Akt A'on Senecas 'Hippolvtus' teilweise wörtlich ausgenutzt. Er besitzt keinen glatteu Retieflufs, sondern strebt vor allem nach keriüger Kürze und weifs dadurch den kurzen Sätzen des Dialoges oft erwünschte Energie und Lebendigkeit zu ver- leihen, wird aber auch bisweilen, namentlich in längeren Perioden, dunkel und schwer verständlich.

Aus diesem Grrunde kann ich mich im Folgenden auf wenige Hinweise beschränken; wer darauf Wert legt, dafs etwa 'trivenefica' in v. 809 ein plautinischer Ausdruck ist oder 'curta supellex' (v. 431) auch l)ei Persius vorkommt, vermag sich aus den Wörterbüchern leicht eine grofse Anzahl von Parallelen zusammenzustellen, die 'möglicherweise' dem Dichter vorgeschwebt haben.

S. 1, 3 Aristoteles, Polit. 8 p. 1337 a, 11 ed. Berolin. — 3, 12 Lucian, Somnium c. 9 — 14 schildert, wie die personifi- zierte Uaiösia ihn durch längere Rede bewegt, die Tiyrri zii verlassen und ihr zu folgen. — 6, 18 Erasmus, Adagiorum chiliades 1599 p. 957: 'Aurum habet Tolosanum'. A. Otto, Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten der Römer 1890. No. 1793. — 7, S) Cicero. Offic. 1, 7, 22: 'Sed quoniam, ut praeclare scriptum est a Piatone, non nobis solum nati sumus ortusque nostri partem patria vindicat, partem amici . . .' Vgl. V. 418 ff. — 7, 19 Quiutilianus, Instit. orat. 1. 9. 2: 'Igitur Aesopi fabellas, quae fabulis nutricularum proxime succedunt, narrare sermone puro . . . condiscant.' — 7, 21 Ari- stoteles, Polit. 7, p. 1336a, 32 ed. Berolin. — 8, 17 Erasmus p. 1632: 'Spartam nactus es, haue orna'. Otto No. 1679.

V. 17 und 26 Aeschinus, Anspielung auf Terenz' Adelplü — 27 Pamphilus. auf Terenz' Andria. — 37 Erasmus p. 395: 'Scytharum more". — 40 Sephirach heifst das Weib Pc)tiphars im Joseplidrama des Crocus. — ö(> — 59 Seneca, Hippolytus 641—644: 'Pectus insanum vapor Amorque torret. Intimis saevus voi-at Visccribus ignis mersus et venas latens Yt agilis altas fiamma Itercurrit trabes.' — (Jl f. Seneca, Hippolytus 361 f.: 'Spes nuUa tantum posse leniri mahun, Finisque llammis nullus in- sanis erit.' — (Jö - 67 Seneca, Hii)pol. 365 — 367: 'Erumpit oculis ignis, et lapsae genae Lucem recusant. Nihil idem dubiae placet, Artusque varie iactat incertus dolor.' — 81 — 83 Terenz, Heautoutim. 75—77: 'Chremes, tantumne ab re tuast oti tibi, Aliena ut eures eaque nil, (juae ad te attinent? — Homo sum : humaui nil a me alienum puto'. — 91 f. Seneca,

XIY EINLEITUNG.

Hippol. 608 f: Phaedra: 'Ciirae leves loqiinutnr , mgeutes stiipent.' Hippolytus: 'Comraitte ciiras auribus, mater, meis!' — lOS Erasmx;s p. 1133 : 'Oestro percitus.' — 115 Seiieca, Hippol. 36i: 'Quamvis tegatur, proditiir vultu furor.' — 177 flf. nach Psalm 18. — 223 — 227 Seiieca, Hippol. 593 — 597: 'Aude, anime, tenta, perage mandatum Tuuin! Intrepida coustent verlja. Qui tiraide rogat, Docet negare. Magna pars sceleris niei Olim peracta est, seriis est nobis pudor. Amavimus ne- fanda. Si coepta exsecinor.' — 235 Anspielung auf den Bebel- scheu Schwank von dem Buhler, der die Jüdin zur Mutter des Messias zu machen verhelfst; vgl. Oesterley zu Kirchhofs Wenduumut 1, 2, 50. — 244 f. Seneca, Hippol. 704 f.: 'Procul impudicos corpore a casto amove TactusI Quid hoc est? Etiam in amplexus ruif?' — 250-252 Seneca, Hippol. 670-672: Phaedra: 'Finem hie dolori faciet aut vitae (lies. Miserere amantis!' Hippolytus: 'Magne regnator deum, Tam lentus audis scelera? Tam lentus vides"?' — 336 Valerius Maximus 7, 2ext. 1: '[Socrates] iixori Xantliippae inter fletum et lameu- tationem vociferanti, innocentem eum ])eriturum: Quid ergo, inquit, uocenti milii mori satius esse duxisti?' — 455 Erasmus p. 1472 nach Terenz: 'Aiiribus lupum teneo.' — 465, 1020 Erasmus p. llOl: 'Lesbia regula'. — 729 Psalm 118, 1: "Beati immaculati'; ebd. 161: Trincipes persecuti'. — 999 Erasmus p. 408 nach Asconius Pedianus: "6 praetigere'. — 1003 Erasmus p. 114: 'Vsciiie ad aras amicus'. — 1134 Diogenes Laert. 2, 13 erzählt von Auaxagoras: 'A^xpoTtoiov uvtm nqoGuyy^}^- &iVTwv, T'rjg TS xuTudixrjg xut tT]q tlov naiöiov TslunTjc, eljifiv TrsQi fjev Trjg xuTaöixrjg oii 'Z4qu xäxsivtov xäf^iov ttulJmi ri (pvGig xaTeifi)](fiGUTo'' Tieol Jf Ttuidior öto '"Hideii' avTOvg &}'rjToi)g yevnicag'. Ol ö^ eig ^Sö/uora tovt äviafioovGiv, akXoi, iic. ^svowloi'tu. Vgl. Zeller, Pliilosophie der Griechen lA, 1018, 3. — 1178. 1834 Caesar, Bellum Grall. 1, 5, 7. Cicero pro Milone 26, 10:^ -Videant consules, ne quid detrimenti capiat res publica.' — 1422 Clrimm, Deutsches AVörterbuch 4, 2, 707: 'ein Bube [Schalk] in der Haut.' — 1438 Erasmus p. 1658: 'Oratio vitae simulacrum.' — 1441 Erasmus p. 851: 'Euripus homo.' — 1451 Erasmus p. 408: 'Lambda ampliationis symbohim.' — 1565 f. Ter. Heaut. 481: 'Quantam fenestram ad nequitiem patefeceris.' Erasmus p. 1386: 'Fenestram aperire.' — 1617 Ter. Andr. 480: 'Ego in portu navigo'; ebd. 815: 'Omnis res est iam in vado.' Otto No. 1455. 1843. — 1622 Psalm 127, 3: 'Vxor tua sicut vitis abundans in laterilnis domus tuae. Filii tui sicut novellae olivarum in circuitu mensae tuae.' — 1686 Erasmus p. 105: 'Feliciter sajüt, qui alicno periculo sapit.' — 1714 Erasmus p. 1259: Sibi malum arcessit iumento suo' nach Plaut. Anqih. 327. — 1728-1738 Psalm 130. 1— S. — 1742 bis 1754 Psalm 38, 2—5. — 1798 Ev. Matth. 25, 32: 'Et congre-

EINLEITUNG. XV

gabimtur ante eum omnes geiites, et separabit eos iuvicem, sicut pastor segregat oves ab haedis.' — 1S()(> Cicero, Offic. 1, 27, 9o: 'Hoc loco continetnr id, qiiod dici latine deconim potest; Graece enim ttoIkov dicitur.' Ebd. 1, 28, 97: 'Sed tum servare illud poetas, quod deceat, dicimus, cum id, quod quaque persona dignum est, et fit et dicitur.' Vgl. Cic. Orator 21, 71. — 1826 Erasmus p. 1364: 'Nugae tbeatri' nach Plaut. Pseud. 1081.

Der Anregung der Herausgeber der LLD. verdankt unser Neudruck den Schmuck der beigegebenen bildlichen Dar- stellungen ai;s der Greschichte der Susanna. Das hier in '/i^CIröfse wiedergegebene Original ist ein auf dem .Königlichen Kupfer- stichkabinet zu Berlin befindlicher Holzschnitt des Augsburger Malers und Formenschneiders Jörg Brew des Jüngeren^ aus dem Jahre 1540, der möglicherAveise von dem drei Jahre zuvor in derselben Stadt aixfgeführten Drama Bircks angeregt ist. Der Zeichner beschränkt sich nicht auf den in der bildenden Kunst so häufig dargestellten Überfall der lüsternen Greise auf die badende Susanna, sondern zeigt auch die weitere Entwicklung der Handlung.'- Hinter dem mit Blumen und Bäumen gezierten Garten erhebt sich ein in prächtigem Renaissancestil aufgeführtes Gebäude, in dessen beiden Stockwerken die Gerichtsscenen vor sich gehen: in der unteren offenen Halle verteidigt sich die Heldin vor dem mit einer priesterlicheu Tiara geschmückten Richter gegen ihre Ankläger, in der oberen verhört der Knabe Daniel den einen der beiden Alten. Auf dem freien Platze vor dem Gerichtshause endlich sehen Avir die Steinigung der Übel- thäter sich vollziehen.

^) Er wurde 1534 in die ülalerzunft aufgenommen und starb 1547. Vgl. R. Vischer, Studien zur Kunstgesch. 1886, S. 522. 567. Rosenberg, Kunstchronik 1875, 388. Nagier, Mono- grammisten 1, Xo. 1606. 3, No. 1343.

') Augenscheinlich schwebte ihm die Komposition seines älteren Zeitgenossen Hans Schäufeliu (f 1540) vor. die man in G. Hirths Kulturgesclüchtlichem Bilderbuch 1, No. 5 nach- gebildet findet.

Berlin, den 2. September 1893.

Johannes Bolte.

XVI

EINLEITUNG.

Eiugangschor (vgl. S. 8)

nach der Kölner AusMbe von 1533.

v^BH

izZj=ö-==:1=:l=Ö===-i-==q A_J_t_^: — ß — ^_t_#i_,_^ — m-ß~n

I I I L ^ -^^ r j

I I

LA- grip - pi - na, ti - bi

■f^ -m- -^ -0- -a- -^ -Ä*-

lau

tÜEB^:^

if:^=ti=p=B;z

I

-^-■i—&-

--# — •— ^

Ei

di - bus in

I 1.

± I ^

• 1«-

cli - tae - - - , Ger - ma - ni

d -^^ ^ ■(»• V ■•-

P<Si • 0 ^

— (5» —

I I r I I I I r

im - pe-ri - i quae de - - cus om-ni

I I !

-ö»—

E:

-tiT-

* r^r r I

um Es splen-do -

ro

tu

-G-

r-

i

II I ri n i-- — ^^

:f=t

KLNLEITUKG.

XVII

i

I

:!=zj:

:^^:

:f-^

■^ , -=■

m

ma-xi-me no

- bi

mi

f--

-^— *--^

=^

^fE^

le,

~ig 1

Ca - rae nunc pa - tri - ao

pan - di - mus haec

J , J J-

-t-

^;:]:

sa

-j

-gl

ipL-

:.^r::::=lii

:p-

m

SVSANNA

C O M CE D I A

T R A G I C A.

PER XYSTVM BETVLIVM AVGVSTANVM.

Holzschnitt: Ein giofser Reichsadler.)

A V G V S T A E \' I N D E L I C O R V M

apud Philippum Vlharchiin.

M . D . XXXVII.

[A-2a] Clarissimo seiiatui Aiigustano Xystus Betulius s. p. d.

Philosophus ille, viri magnifici, de mortalium rebus ubiiiue iiuidem scientissime disserit, de iuveututis autem .j discipliiia, ?i quisquam ex antinuitate bene, is omnium longe optime in octavo rwi^ no/.iiiy.oiv libro ceiisuit iiimiram in primis rei publicae interesse atque hoc praecipiie ad legislatoris munus pertinere, ut de puerorum educatione quam diligentissime praecipiatur.

10 Xeque leviusculis causis ductus id adserit, cum ex aequo in omnibus rei publicae formis hoc amplior de statu i)ublico spes concipienda sit, quo homines rectius ab incunabulis instructi ad rem publicam accesserint. Xam quemadmodum omnes aiiimi facultates suam

15 balbutieni suaque progymnasmata habent, sie rei publi- cae quoque statum suas cunas suamque infantiam habere, porro quia toti humanae vitae atque ob id etiam politiae singillatim cuique felicitas veluti finis certissimus constitutus est, haud dubium esse, quin

20 ea a teneris, ([uo volumus, petenda sit. Atque sie ex omnibus bis coiüigit disciplinam iuventutis publicam esse oportere, quoniam salus et felicitas rei i)ublicae publica et pariter omnium in Universum communis esse iure debet. Addit i)raeterea neminem mortalium

25 [A2i.] sibi privatim tantum | esse creatum, sed pro se qucmque non modo in virili aetate, sed etiam in ipsa pueritia civilis corporis portionem adeoque membrum pro sua destinatione esse, quam Dco conditori relin-

l.at. I.itItTMturdenkm. S, i

queiites integrum oo, ([uo de dixiinus, adfectu ad lio- nestatis fastigiuin ct)ntendere debent. Quemadmodum enim pro se quis(iiie suorum liberorum privatam curani gerit eam, quae sibi maxime commoda visa fuerit, 5 sie magistratus, communis totius civitatis pater, Imnc cum primis sibi sumet curam, ne sua familia, tota nimirum civitas, quicquam detrimenti vel in ipsa lierba capiat. Sed illud etiam atque etiam videbit, ut tenella quoque civitatis germina ad suam iustam legitimamque

10 frugem adolescant suoque tempore abunde fructum proferant. Hinc, patres conscripti, veluti ex certissimis signis patriae meae dulcissimae non male ominor, cuius vos gubernatores hoc negotium inter praecipua sumpsistis, non fortassis tam ex pbilosophi praescripto,

15 quam quod id ex usu publice fore et numinis divini instinctu et ea prudentia, quae vobis ex evangelicae veritatis cognitione contigit, prospexistis. Sed Deuni immortalem, quam parum dextris multo tempore Musis usi sumus, antequam caligantes oculi nobis aperirentur!

20 Prioris enim saeculi in rebus divinis antistites artibus mehercle callidis persuadere optimatibus sategerunt, politiae vehementer ofiicere, si iuventus in alium quam sacerdotii finem litteramm studiis destinaretur, veriti nimirum, ne olim viri erudita prudentia instructi in

25 senatorium cooptarentur ordinem, atque praestigiosis

[A3a] bis I technis eifecerunt, ut eruditionis professioni ad alios extra sacerdotium honores aditus praeclude- retur. Quod eo pertincbat, ut soli ipsi in aliqua apud vulgus existimatione constituti firmoque, si

30 diis placet, praesidio adversus omnes aequitatis incur- siones instructi tranquillam sub fucato quodam iictae religionis titulo vitam ducerent. Et duxerunt sane aliquante tempore, maiore quidem fortunae applausu (piam pietatis adfectu, idque tantisper, dum pulsis

35 per caelestis doctrinae s])lendorem ignorantiae tenebris,

([iiid facta opus sit, ita liquido vobis iuiiotuit, ut ildlo ipsornm detecto gubernacnla divinitus vobis concessa ad summae maiestatis uutnm administretis. Singulari autem optimi maximi beneficentia caelestisque iiuminis

r, adflatu aiiimi vestri in eam sententiam producti sunt 3-eni publicam nempc tantum florere, quantuni pvae- sidum sapientia pretioso litterarum suco imbuta est. Olim veluti ignominiosum propter inertiae, ut tum putabatur, professioncm scribae nomen audiebat, qui-

10 onmque ex ingenuis et meliovis monetae adulescentibus dulcissimum doctrinarum lotum intra pubertatis annos gustasset quemquc ad Luciani exemplum festivissima Pacdia in sui Studium adlexisset, is, inquam, ingenuus iiiagis »luam frugi vulgo habitus fuit. Quae quidem

15 caeca hominum opinio exoriente veritatis iubare exo- lescere paulatim coepit, cum hi sensim emergere et magno cum splendore in re publica versari viderentur idque nunc publice meliorum civium consensu laudabile

[A3b] ac splcndidum liabeatui' ipsorumque iudi | ciis plane

20 persuasum sit quemque, quo bis litterarum ornamentis melius ornatus fuerit, hoc plus ex sese praesidii ad res feliciter gerendas habere. Atque sie hac parte nostrae civitatis Status bene se habet. Quod ad reliquam absolvendam superest documentum, viri

25 Augustenses, e re natum liabetis luculentissimum, ([uod tum clarius patebit, ubi pensiculatius aestimaveritis, ([uis fons quodque fomentum adulterinae religionis tanto tempore fuerit. Quae originem quidem non malam habuit, degeneravit tarnen, ut fieri solet, subinde

30 in deterius. Cum videbant sacriticialem ordinem non ut prisco tempore Leviticam familiam continuam suc- cessioncm habere atque ob id pericnlum esse, nc labentibus annis antiquaretur, elegantem ifitfVTSvOip commenti singulis coUegiis singulas scholas iunxcrunt,

c55 ex quibus veluti seminariis copiosissima clericorum

1'=

seges eiiata fuit. Spe videlicet tarn otii iiuam volup- tatis flexilem in (|uamvis partem iuveiitutein invitarunt vel potius parentes ipsos, qui et sibi et liberis optime tum consultum putabaut, si i|iiam phirimos sacriticos 5 facerent. Ex iniiumeris igitur illis pauciores quam sat est ad publicum tarn ecclesiae quam civitatis usum adoleverunt. Posti|uam vero fucata religio divini verbi machinis coalapsa et ob id ipsum sinister ille studiorum finis sublatus est, uoii modo seges

10 sterilescere, sed etiam serendi spes magno rei publi- cae malo evauescere coepit. Video equidem et videt hoc cordatus (juisque seholam haue nostram laudabiliter

[A4a] in evangelicae professionis subsidium a vobis j in- stitutam: sed vereor, ne votis non satis per om-

15 nia respondeat. Causa in promptu est. Res publica Christiana munia habet papisticis minus ampla, ceterum laboribus et contemptui plurimum exposita, cruci obnoxia et, ut uno dicam A'erbo, eiusmodi, ad quae nemo magnis sumptibus facile anhelare volet. Fin-

20 gite Galeno et lustiniani sanctionibus nihil dero- gatum iril Sed ([uotusquisque est, qui suos liberos vel cruci subigere vel in laboriosum phrontisterii pistrinum dare cupiat! Xerainemduni vidi, qui hoc suis impendiis facere velit. Taceo munus ecclesia-

25 sticum: de nostra dico functione, quam quidem sua non minus e re publica tarn magistratus quam eccle- siastes libere fatetur. Quin et iureconsultus simul ac medicus eam amplissimis pi'aeconiis suae professioni longe anteferunt. Interea tamen aemulis tam facile

30 caremus, ut fere plurium commiserationem ijuam in- vidiam sontiamus. Tenuioris igitur l'ortunac iuvenes, quibus rerum bonarum largitor non minus benigne animi dotes impertiit (pxam aliis fortunae, ad ea pu- blice enutriendi sunt, id iiuod multarum iam civitatuin

35 exemi)lo satis manifestum est (juodque Christianae

professionis foedus intei" non ininime necessaria decrcvit. Is olim coenobiorum vel, ut magis propria utai' voce, spudaeotrophiorum cüustituendonim scopus legitimus et origo fuit. Et ut tandeiu orationem eo flectamus, 5 ijuod dicebamus e re natum esse, Nabuchodoiiosor ille Babyloniorum rex ut idololatra sie regiii sui uou malus administrator exstitit. Spoliaverat is quidem

[A-ib] Victor templum \ Solomonis magnificentia construc- tum, sed is, ne sacrilegii crimiiie se contaminaret,

10 rem sacram, quae iure gentium mülius est, in regium fiscum convertere noluit, immo, quod tarnen errori magis quam iniquitati adscribendum est, in deorum suorum cultum male redegit. Atqui ille quidem ani- madverteus nihil tam regium esse quam regnum satrapis

15 toparchisque bene doctis instructum habere, non satis fore putavit gentis suae liberos in hoc alere. Quin immo etiam ex populo captivo melioris spei pueros in maiestatis suae usum regali cibo enutriri curavit. Nee eum spes fefellit. Nam in iis Daniel hie noster (liceat

20 dubium pie adserere) profectus sui specimen non le- viusculum in absolvenda Susanna dedit. Quin postea temporis successu rex ipsus ad veri Dei Cognitionen! pervenit, tandemque populus eins beneficio postliminii ius ad sua redeundi gratiam a Cyro impetravit. Quid,

25 quod et Aegyptius Pharao magno regni sui bono comperit, quid sit quidque operae pretii statui publico adferat liberalia fovcre ingenia et viris vere doctis munitum Imperium habere! Potiphar enim, aulicus homo, losephum lil)eraliter servientem liberalibus instituit disci-

30 plinis; (juanto id toti Aegypto cesserit bono, sacrae litte- rae abunde loquuntur. Quid de Mose dicamus! Quid de aliis! Nolo peregrina commemorare, ne anxius nimium in re per se dilucida insistei-e neve maguificentiae vestrac omnino in lioc incumbenti diffidere videar. Atque hoc

35 citra adulationis suspicionem contestabor libcrc band

[Aöa] facile in- ' veniri magistratum, cui siiae civitatis seiuinarium magis curae sit, qui patenia sollicitudine noii magis vestra pignora privatim quam publicam curam nostrae tidei mandare soleatis, et si quod lae- 5 tius ingeiiium se profert, lioc pro se quisiiue siiigula- riter amplectitur. Quod si populus Studium illud vestrum agnoscat, exosculetur merito; et qui olim in ampliandis sacerdotum monachorumque facultatibus, in coustruendis exoriiandis(iue templis plus quam prodigi

10 fuerunt, nunc pro sua pietate non gravabuntur ali- ipiantulum in tam pium usum impendere. Videor mihi videre, quid responsionis tenacior paret, nempe ex ecclesiae bonis fovendos esse. E(iuidem non id nego. Sed ubinam illa sunt? Xam quae ecclesiae pertinent

15 (quae superius iure gentium nullius esse diximus), ea sacrilici tanquam sua invadunt. Si id iure aliquo faciant, viderint ipsi. Sane niagistratus noster tran- quillitati quam pleonexiae magis deditus, ne Tolosa- num aurum adfectare videatur, de suo iure tantisper

20 concedit, dum iudicum iudex vindicaverit. Tuum Interim fuerit, quod Christiani civis est, ijuantum in te est, operam dare, ut ea navis, in (|ua navigas ipse, salva sit. Lacedaemonii commendantur, ut qui omnium longe optimam iuveiitutis disciplinam liabuerint et

25 curam, ne per otium civitatis robur solveretur. At ubi tu noveris, adversus quos hostes nostra catholica ecclesia armanda sit, nemo vestrum fuerit, (|ui pro suis facultatibus propterque rei publicae Cliristianae amorem dubitaverit vel largissime in usum publicum

30 [A5b] erogare. Quod praemium, inquis, | inde speran-

dum? Uli largientibus magnifice promittebant. Quid?

Yin tu spom pretio emere? (»tuid? Quaeres tu

praemium in tua ipsius causa? An non ad te

privatim pertinet, quod publice omnium est? Primis

35 coenobiorum fundatoribus non praemiorum scopus.

sed pietatis Studium praefigebatur. Abuiide liberis reliquisti, si ipsis idem evangelici nectaris fons maua'.'c nou cessaverit. Cordatus bis pauculis satis supeniue commonefactus est. Invitis nihil satis dici 5 potest. Hoc unum, quod unice bono cuique in votis est et ad quod pubescentem sub disciplina nostra civi- tatem potissimum impello, dixerim: nihil magis vel ad libertatem communem vel ad salutem publicam facere, quam si, id quod in Ofticiis Cicero ex Piatone docet,

10 pro se ([uisque meminerit se non tam sibi quam aliis natum ortusque sui partem patriam, partem parentes, partem amicos sibi vindicare. Quod si istuc men- tibus humanis persuasum fuerit, hoc statim Aristotelis dogma adripient plurimum scilicet referre, cuius gratia

15 quid ([uisque agat vel discat. Atque adeo sapiens ille vir circa teneram civitatem soUicitus est, ut ludum etiam iocumque, si quando laxandus a studiis seriis animus sit, eo referendum ob idque TTaidovöfxoig nobis (quod Fabius etiam in nutricibus requirit) non in

20 postremis curae esse vult vel fabularum puerilium de- lectum. Jldvia ydo, inquit, öeT rd loiavia ngoodonot- iiv TTQog rdg vaieQOv dtajQißdg , öio rdg ncaötiac eli>cci, deX tag noVydg (iifjrjdeig xoHv vai^QOV (jnovdc(L,o- Hsvbov. Haec ergo potissima nobis tragicae liuius

25 [ACa] comoediae agendae | scribendaeque occasio fuit, quam i)aucis retro annis in Minoris Basileae civium gratiam Germanicis rhythmis tumultuaria opera cructa- veram. Commonuit me eiusdem argumenti retractandi praeter publicam, quam dixi, rationem etiam loci tam

30 agendi quam si)cctaudi opportunitas: fons perenni inurmure musicos animos dcmulcens et opaca omnis generis arborum frequentia; Heliconis radices iurarcs. Edendi audaciam fecerunt, qui eiusdem generis dramata non ita pridem non pessime scripta, fortassis etiam

B5 non sine studiosorum applausu pul)licarunt. Con-

8

cesserim aliis elegantiam et festivitatem versuum magis gratam, atque si cupiunt, iiumeri quoriiie rationem certiorem. Xobis cum ea sit pueritia in- stituenda, quae aliquando maloram vestigiis pro cuius-

5 que vocatione sit ingressura, ex Aristotelis praccepto operae pretium aliquod facere mihi visus sum, si de perplexis causis per lusum disceret decernere , et tum demum iustitiae pnlohre consultum esse, si aequitas iuris rigorem emendaret. Porro quo incon-

10 siüta iuventus aliqua civilium studiorum delectatione caperetui', quantum argumenti Hebraici ratio admisit, generalia quaedam iuris canonici suis passim locis aspersimus. Xec referre puto, si pro dramatis ratione libertati plusculum indulserimus, neque opinor quem-

15 quam nisi philodicon et vitilitigatorem aliquem ob id dicam nobis scripturum. ^libi, inquara, Studium fuit etiani per lusum banc meam Spartam exornare. Quare, patres conscripti, meam ijualemcumque operam aequi bonique consulitel Yalete.

[A6b] Pueri in lau dem patriae.

Augustae celebri laudibus inclitae, Germani imperii quae decus omnium Est splendore sui maxime nobile, Carae nunc patriae pandimus haec sacra.

5 Quae missae procul hinc expulit impiae Fetores, alacris numine, fervida Zelotes studii sanctiloqui, cupit, Vt rex cunctipotens imperet omnibus. Musae Pierides, plausibus omnia

10 Vestris nunc resonenti Spargite ramulos Castae laurigeros I)ai)luiidis arbore, Rorem Castaliurn spargite largiusl

Pubis nunc tenerae, quae studiis sacra est Yestris, vota sient auribus et preces !■) Haud ingrata piis! Nuniiua musica Ia>inrate! Canent carmine ludicro.

PERSOXARVM NOMINA.

actores.

Chelkias, pater.

loa kirn, maritus.

Beniamin, filiiis.

Daniel, prophetes.

Herophilus i

/ . servi.

öpudoecius )

[A7a] Ach ab

Se decliias

Dadan, quaesitor.

Agira

Gala ad

Histiob

Maloco

I e r 0 b a a 1

Hedioth

Arradan

D i b 0 n

Zaba

Besasa

Dabrani

I a V a n

Nomen clator.

Praeco.

iudices.

Rachel, mater.

Susanna, matrona.

Susanna, filia.

Promptula i .„ ^ , } ancillae.

b p u d a e a )

apparitores.

imperatores. satrapae.

Cleter

Abed

Populus.

Nabuchodonosor, rex.

Signaeus

Strategus

A eil s c h e d a r

Persa

P ach US \ praesides

Toparclia / provinciae.

Adargazaracus i ,

® 5 duces.

Ephorus '

Gedabeceus, dispensator.

Aspenax, magistcr eunu-

chorum.

Symbulus, a consiliis.

PROLOGVS.

Terentius poeta festivissimus, Qui conr[ueritur in omiiibus comoediis De Zoilis suis (nee mirum est id quidem, Qui etiamnum habet suus infensos aemulos),

5 Facit, ut sui studio gravi respondeam Calumniae. Sic nos sunius, si dis placet,

[ATb] lam sanctuli, quibus istaec sancta cautio est, Quo non puer tenellu^ Christo deditus Ex limpido hitice castarum virginum

10 Ingurgitet quid philtri. Ringitur,

Se prodit ietus. Heus, dicam modestius Dicamque, quod tibi placebit optime. Extorsit hoc nobis tua importunitas, Vt rem sacram pro fabulis Terentii

15 Agamus'. Haud impuritas tibi placet Lenonis, haud iuvenis tarn hixu perditus Vt Aeschinus, neque hoc quidem, puclhüa Laborans e doloribus. Sed nee tibi I'Iacebit hie, quodcuuKiue quisque dixerit,

20 Q>uia non decet malis personas fingere

Bonas. ]Mahis manebit usque mahis. Senes Corruptiores sunt, quam vel Terentius Vel Plautus introduxerit : libidine Adeo nefanda uter(iue diffluit miser.

25 Acolastus adridebit bhmdiusy Puto.

BETVLIVS, SVSANN'A. PROLOGVS. 1 1

Sed is nee Aescliino cedit luxuria

Nee Paraphilo. Magis Christum probaveris,

Qui Victor ex ligno regnabit i)erpetim?

Pium quidem lioc drama est. Sed iiiterini tuo öo Puero üfficit nefandus ludas proditor.

Xe discat liine is praeceptores prodere.

Taceo, quod inticietur turbae moribus, [A8a] Quae tilium sumnii Dei ligao crucis

Poena nefanda sustulit. Bona tibi 35 Hoc adsero fide, ({uod nil crudelius

Sophoeles dedit neque uUum tota aati(|mtas

Immanius memorat scelus, ne Scytliicum

Quidem. luvat losej)!! magis audire? Sed

Tereiitius nulluni scortum impudentius 40 Petulantiusve inducit, quam sit Sephiraeh.

Age mos tibi geratur. En, liabes sacvam

Comoediam. Sed heus paria nobis face,

Ne dentibus caninis amplius bonum

Terentium pergas nobis ])roscindere I 45 Sed heus puer, tu drama paucis dicito!

ARGVMENTV.AI.

Isti senes ati[ue Israelis arbitri Ardcnt pudicam loakimi coniugem, Natam Chelkiae, (|uac Susanna nomine. Tentant minis, nil ipsa cedit machinis.

50 In ius vocaut. ("ouvictam testimoniis Falsis adultcrii ])roplictcs Danit^'l Absolvit instinctu diviiii numiiiis Senesque talionis lege iudicat. Populus rapit reos et saxis obruit.

55 Tu planius iJOjtulo dicas gi'rmauice!

12 BETVLIVS, SVSANNA. I, 1 ; 2.

[A8b] ACTVS I. SCAEXA I.

Seele cliias presbyter.

Heu, caecus ignis ardet imo pectore, Miserum me amor vesanus urit. Aestuat Medulla flagrans, vulnus est in viscere. Ell totus ardeo miser Cupidinis

GO Telo. Nisi liaec mulier medebituv mihi, Spes nuUa tautum posse leniri malum, Finisque flammis nullus insanis erit. Miror magis, quomodo hoc seni fiat mihi. Nou ausus sum caelum intueri et sidera,

05 Erurapit oculis ignis, et lapsae genae Lucem recusant, nil idem dubio placet, Artusque varie iactat incertus dolor. Sed videon coUegam? At ipsus est. Eo.

ACTVS I. SCAENA IL

Achab. Sedechias.

Achab. Papae! Quis est, solum procul quem conspicor 70 Deambulantem in horto? Is est, qui saepius Huc commeat. Sed en milii fit obviam. Adibo.

Sedechias. Salvus sis.

Achab.

Idem et tibi precor, CoUega, frater atque amice candide. [Bia] Fretus tuo iam pridem amore, qui diu 75 Adolcvit inter nos, tibi nunc conloquar. Per dextram, amice, obtestor et fidem tuam, Habeas ne clam me, ([uod tuiim diu tenet

BETVLIVS, SVSANNA. I, 2. 13

Auimum anxiuin, soluiiKiuc te liic quocl consiiicor lam saepius modo liuc, modo illuc lumina

80 Suspiriis volventem. Posses dicere. Achab, tantumne est ab re tua otii tibi, Alieiia ut eures eaiiuc iiiliil, (juae ad te attiuent'r' Homo sum, humaiii a me nihil alienum piito. Si quo modo tuum dolorem tollere

)S5 Queam, paratum seiities.

Sedecliias,

Benignus es. Sed heus, amice, auimum nieum quoiiue tenet Xon parva saue, crede, commiratio, Quid monstri alat deambulatio frequens, Cum non forum rixis strepit, tum maxime ao Spatiaris, hocquc observo plurimum.

Achab.

Obsecro.

Se de eh las. Curae leves loi[uuntur, iiigentes stupent.

Achab. Committe curas auribus, frater, meis!

Sedechias. Hoc impetrabis, si fidem spoponderis Silentii parique dixeris vice, 95 Quae cura ({uisve morbus occujjot tuum Cor.

A eil ab. Hoc bona faciam fide atque spondeo. Haec malus esto tcstis at([ue conscia.

Sedecliias. Videre eodem, quo laboro inaxinie, Malo teneri.

14 BETVLIVS, SVSAXNA. I, 2.

A eil ab. Vah!

Sedecliias.

Cupidinis face 100 [Bib] Accensus et fuvtivum amoreiii in pectore Meditor ferorque adeoque fluetuo omiiium Miserrimus.

Acliab. Ain?

Sedecliias.

Modusque nullus est, Quo possim amorem tarn nefandura fallere. Sed ut soluto labitiir morieiis gradu, 105 Sic vix labente sustiiieo collo caput

Xec nie qiiieti reddo, sed somiii immemor Xoctem (juerelis transigo et suspiriis.

Acliab. Quid uarras? Oestro eodem percitus miser Nunquam quiesco, sed furore perpetim 110 Noctes diesque carpor. Is per ossa abit Augetque morbum.

Sedechias.

Quidiiam ais? Deus boiie, Quaenam tuain meutern, omiiium carissime, Delectat aut animo tuo tarn complacet?

Acliab. Pudet pigetque crimen istud prodere.

Sedecliias. 115 Quamvis tegatur, proditur vultu furor.

Non est, quod iu mc rimulam ])utes. Rogo, Effare; tido pectore arcana occulam.

BETVLIVS, SVSANNA, 1, 2. 15

Achab. Aliiim silerc quod voles, priiiius sile!

Seele Chi as. Nemo istiul alius, me quidem excepto, audiet. 120 Tu te exhibes tarn difficilem ? Pari vice Die, qiiaeso. Nam silentium proiniseriin.

Achab. Moratnr, ut scis, hisce in aedibus vir hie, (».hü est Omnibus nostratibus carissimus.

Sedechias. Üicisne loalvim, ipio confluit forum 125 Quique ordinis nostri modo potissimus [B2a] Opibus genus famamquc maximam Habens?

Achab. Sed est felicior nunc omnibus, Qui coniugem domi suae pulclierrimam Habet. Nee est prior Venus nee Cyntliia i;;o Formosior formosa.

Sede chias. Credo tibique, mi Achab, ego consentio: nunquam meis Oculis imago tahs obversata. Ego In ea ardeo, meumque cor mihi salit, Quotiens recordor et reconligo meo 135 Animo, uovus candescit ignis aestuans.

Acliab. Quid ergo agendum existimas?

Sedechias.

Quid? Omnium Primum, ut libidini satis fiat, neque Quicquam nobis sit omnium rerum prius.

16 BETVLIVS, SVSANNA. I, 2.

Acliab. Sed quomodo?

Sedechias. Iiiveniam viam nobis boiiani.

Achab. 140 Quam, ([uaeso?

Sedechias.

Tempus est et apta occasio Oblata, qua fieri id i)otest (juam maxime.

Achab. Age cedo!

Sedechias. Vidi saepius, cum Phoebus est Vtraque terra idem, sereno inambulat Caelo atque carpit umbram opaco in gramine 145 Positaque veste artus tenellos perluit Vnda sonora, quam latex perlucidus Effimdit. Id cum videram, coepit meum Ardere pectus, flagrat usque perdite.

Acliab.

Adverti id ipsum, eademque causa nobis est 150 Deambulandi; oculos solebam pascere.

Cum omnes abirent ac domum reverterent [B2b] Foro soluto, me huc receperam, angulo

Aliquo latens tuebar; ac quo saepius

Vidi, hoc placet inagis, magis furor rai)it. 155 Nunquam tamen fuit adire audacia.

Occasionem etiamnum ego aucupor miser.

Sedechias. En iani datur porcoiinnode.

BETVLIVS, SVSANNA. I, 2 ; 3. 17

Ach ab.

Xobis datur Occasio?

Sedecliias.

Atque animiun tuuni firmaveri^;!

Abdamus hiciiue clanculum post arborem Kio Lateamus ex insidiis; hinc, cum iusserit

Pro niore abire puellulas, erumpere

Conemur atiiue haue obruamus territam,

Nil tale suspicantem et anxiam iiimis

Adoriainur, omiiibus modis eam loö Tentabimus, preces miuis miscebimus.

Ach ab. Suades bene. Veuus secimdet omnia!

Sedechias. lucedit eu stipata nynipharum agmine.

ACTVS I. SCAEXA III.

Susaniia mationa. Promptula et Spudaea aucillae. Achab, Sedechias seues.

Susaniia. Mirabilis Dei boiiitas, puelluhie, In Omnibus rebus lucet.

Promptula.

Vel saxeum 170 Pectus sibi vci'um Deum i)ersuaserit,

Sanctum Douin populi Israel, ([ui condidit

fB3a] Polum, mare atque terrae molem maximam.

Non Bei ([ucat, nou uUum idolum gentium.

Susann a. Bene admodum psaltes David, rex Israel, 175 Psalmis sacris cecinit Dei i)raestantiam.

I.nt. Litteraturdcukm. ». '2

18 BETYLIVS, SVSAXNA. I, 3.

Promptula. Quaeso, hera, nobis haue öden edissere!

Susan na. Caeli Dei recensent amplam gloriam, Stabile(iue firmamentuni hoc comprobaverit Certissime manuuni snarum hoc esse opus.

Promptula.

iHi Vel caecus hoc videret; admirabitur Hoc contuens opus Dei mirabile. Id sol vagus, docent id clara sidera, Satis superque id officiis suis probant. Phoebe facit nunc caelo curva cornua,

!,<-> Xunc orbe pleno lucet totis noctibus, Fugiuut nives zephyro fugante frigora, Yer aestas proterit, campisque gramina Vireht, opesque large autuninus pomifer Eifundit. Inde brunia iners revertitur.

190 Rerum vices iterantibus meatibus Laudem Dei celebrant usque sedulo.

Spudaea. Hortus viret lierbis, florumque lumina Stellant.

Promptula. Comis micant virentes arbores, Tellus ferax munusculis luxuriat.

Susan na.

105 En iam dies medius trahit rerum breves Vmbras. Ytrimque sol pari spatio meat Altissirausque in orbe nunc radiis calet.

[B3b] Discussit cn nebulas et aestus aestuat.

Placidusiiue Stridor, quem liquor praebet, facit,

200 Vt mc luvet corpusculum hoc aspergine

BETVLIVS, SVSANNA. I, 3. 19

rerfundore atqiie ablnere siulorem ineuiii. Abite, festinate et ocius mihi Oleum fragrans et smegma ferte et iusuper Studiose, quaeso, i)essulum ostio obdite, loö Xe me obruat iiosito meo velamine Testis calumuiator aut hie ([ui struat ]Meo pudori vel dolum aut tecluias malas!

Prom})tula. Faciemus, ut iubes, mea liera, ut condecet Servas tideles.

Spudaea. Hoc potissimum mihi est 210 Dominae meae semper studere et obsequi. Eanius !

Promptula. Heus, mea tu; moras tumet facis.

Spudaea. Tu pessulum obde, ut iussae sumus !

Promptula.

Maxime.

Achab. Xon amplius mcuni queo morbum pati.

Sedecliias. Xondum puellac abiere prorsus. Heus maue!

Achab. 21:") Ell crura iiudat vinculis.

Sedecliias.

Ebuvnca Sunt.

Achab. Quae latent, meliora sunt.

20 BETVLIVS, SVSANNA. I, 3; 4.

Sedecliias.

Putas?

Ach ab.

Puto.

Sedecliias.

Quid imiic inoramur? Approperemus ocius ! Quid, odium, cessas gradu testudiiiis? Quill te moves?

Ach ab. Moveo.

S e d e c h i a s.

Tamon nil promoves.

Ach ab. 220 Studio gradum celero seuili maxime.

ACTYS I. SCAENA IV. Susanna. Achab. Sedechias.

[B4a] Susan na.

Peru. Procul dubio mens pudor male Periclitatur. Heu mihi niiserae, Deus!

Sedechias. Hein fortiter, tenta, perage decretum tuum! Intrepida constent verba; qui timide rogat, 225 Docet negare. Magna pars sceleris tui Olim peracta est, serus est nobis pudor. Incepimus; ne cesses!

Achab.

Sic; coepta exseijuar. Non est, quod expavescas, o decus mcum.

BETVLIVS, SVSANXA. I, -4. 21

Seclccliias.

() corculum ineuni, tmuii suspirium, •2:;o Laorimas tuas oiuittel XuUiis liostis liic, Nulluni iK^i'iculuni tiuieudum erit tibi, Noii arbiter; paradisus hie dolis vacat. Seoreta cum sit culpa, »luis testis siet?

Ach ab.

Causa est amor, quod adsumus. Morem gere! 235 Amor sacer, si tu modo Christi cupis Fieri parens. Sunt certa, crede, oracula.

Sedechias.

Morem geras nobis, precamur, omnium Pulcherrima, et sanctissimae libidini Medere. Opus facies ])ium.

Susanna.

Tantumne ego 240 Facinus? Deus meliora det! Mens pudor Meaque fides manebit uscjue, dum Deus Volet, meoque coniugi castissimo Sorvabo. Proiii valete, abite, perfidi! Procul impudicos corpore a casto amove 245 Tactus! Quid hoc est? Etiam in amplexus ruis?

Achab.

Doiuiin feres non i)aenitcn(lHiii.

Scd ccliias.

Quid cujiis? [15 4'] Susanna.

Facesse cum donis tuis; nil efticis.

Sedechias. \'im scnties, ni spontc morem ucsseris.

22 BETVLIVS, SVSANNA. I, 4.

Susan na. Eadem dies lucem et pudorem exstinxerit.

Acliab. 250 Finera dolori faciet aut vitae dies. Miserere amantis !

Susanna. Magne regnator Deus, Tarn lentus audis scelera? Tarn lentus vides?

Acliab. Dicam te adulterio deprensam.

Sedecliias.

Consule Yitae et saluti, dum licet i)ercomniode!

Ach ab. '2.55 Xobis tides habetur undique maxima.

Susanna. Adflicta sum. Miseram nialuni undiriuaque nie Concludit et nusquam salus comparet. Heu, Quo nunc, Deus, me vertam? Xamque solus es, Qui ferre opem miseris potes. Feras mihi!

260 Saxum hinc sacrumque me premens liinc imminet. Nam si coacta nefas scelusque admisero Fefelleroque coniugi meo fidem, Iram Dei niagni in nie provocavero Simulquc iiotam nun delebilem nieis

205 Natalibus maluin hoc patrans inussero,

Cum me rapit populus, sibi ut i)aradignia sim. Quod si paravero vobis resistere, Idem periculum teiiet miseram, ([uia, CUim jn-aesides iniqui et omni criminum

270 Genere iiuplicati subditos sui)presserint,

BETVLIVS, SVSANXA. I, 4. 23

Non aequitas ibi valet, non castitas

Est tuta, sed leges sileut, ins laiiguidum est. TB 5a] Satins vero est libidini vestrae malae

Ilesistere et subire nunc periculum 275 Vitae; necernque fortiter feram, inodo

Sciat Deus, qui corda cuncta et viscera

Riniatur, esse nie extra uoxiam.

Sedechias.

Licet Miütis queratur esse vira, vis attameii Grata est puellis et Venus violentior 280 lucundior.

Susanna. Tete invüco, vindex pater.

Ach ab. Tentaveris noa auspicato, ni Venus Secunda sit. Nam aut pertice aut non incipe! Index([ue tollitur, statim atf[ue criminis Est facta pai^ticeps. Avis non commode -JS5 Alis fugit visco inlitis.

Susanna.

Testis Deus Et arbiter, vindex et ultor, eripe! Miseram tucre et iiniocentiam meam Defende! Nil famae ])ericulum inoror, Modo sim mihi bene atque recte conscia, ^90 Modo tu scias secreta pectoris niei. Dextrani, Dens, nunc porrigas!

Sedechias.

Nil efticis Clamore. Curre ad ostiuni ati[ue concita Tumultum! Ego observabo cani et custodiaiu, Vt hoc scelus videat hie omnis Israel.

24 BETVLIVS, SVSANNA. T, 4; 5.

Achab. £ö5 Uexts vos vocü, populäres, heus accurrite,

Celerate! Nunc tleprensa vah aclultera,

Quam nemo suspicatus est unquam minus;

Quae castitatis omnibus paratligma erat, [B5b] Exemplum erit nunc omnibus libidinis. aoo Istic adulter cum sua est aclultera

Deprensus. Observavimus furti locum.

Furtum tori deprendimus. Concurrite!

Videbitis complexibus iam turpibus

Eos frui legesque inire Cypridis. 3C5 Heus vos volo testes.

Sedecliias.

Scelestus aufugit Mc aetate levior per posticum celer.

ACTVS L SCAENA V.

Herophilus servus. Sedecliias senex.

Spudoecius servus. Achab senex. Promi)tula.

Susanna. Spudaea.

Herophilus. Quis clamor hie foribus seratis pessulo? Quidnam excitas turbas iam voce tertia?

Sedecliias. luvenis fugam dedit.

Herophilus.

Reelusan ianua?

Sedechias. 310 Erupit.

Herophilus. Heus ijuid clamitas, senex?

BETVLIVS, SVSANNA. I, 5. 25

Sedecliias.

Tiuini

Depreiulimus doiiiinam secus, quam coiulecet Castam viri boni atquc inagiii noiiiinis Hie coiiiugfin.

Hero))liilus. (^HiiduamV

Sedechias.

Rogasne? Perfida Indulsit liic coniplexibus.

Herophilus.'

Xugas agis, •u.") CalmiHiiator.

Sedechias. 0, Deus faxit.

Herophilus.

Deus

Viiidex crit cahmuiiae. Meam scio

Heram suum semper parasse commodum

Ex cominodis viri sui. Potissiinuni [ßöa] Ducit sibi noineii bonum, tum coniugi :v2o Soli placere sedulo atque moribus

Se accommodare ipsius. Haec confingitis.

Achab. Ni const'ientiae —

Spudoecius.

Quid conscientiac? Vobis doU mali estis conscii. Scehis! <i>uodsi esset hoc verum facinus quam maximc, :i2r) (^)uod artibus malis iiinoxiae struens

2G BETVLIVS, SVSANNA. I, 5.

In udium vocas, tarnen summi Dei Lex te iubet celare crimen proximi. Ecquis fidem vobis malis auctoribus Habebit? Hoc scio ati^ue certus sum mihi: 330 Instructa sie lege est ab incunabulis, Timens Deum, pudica, castis moribus, Yt vestra nil queat perversitas mala.

Promptula.

Lacrimas, mea liera, mitte! Fortiter tuum, Vt adsoles, casum feras.

Susanna.

0 Promptula, 335 Mea tu, periclitatur innocentia.

Promptula.

Malisne tu periclitari noxia?

Probitas stabit tum, ([uando iniquitas perit.

Nescisne aeneo muro esse fortius,

NuUa bonos culpa mali pallescere?

Spudoecius.

340 Veni, mea hera, animumrpie in aedibus tuis Reconligas, morata nil calumniasl Deus hoc inultum non sinet, iudex crit.

Ach ab. Eamus hinc! Videbit, an deli(iucrit.

[B6b] CHORVS PRIMVS

ex Psalmo XXX. sub persona Susannae Spem tua firmam posui paterna 345 In manu, nmndi dominator. Hinc tit, Quod pudoris non faciem rubore Conscia muto.

BETVLIVS, SVSANNA. I, 5; II, 1.

Aequitas me nunc tua liberato

His malis pressam, miseraeque i)ronas

3511 Praebeas aures, celera iuvamen, Eripe dextra! Tuque protector mens atque tiitum Sis fugae asylum trepidae timore, Tu feras promptam miserae salutem,

H.-).') Confugiuni tu!

Tu meuni robur, reduoem, beatani Fac tuuni propter, precor, alme, nomen, Gratia larga foveas nnsellani, Rector Olympi.

böo Libera me nunc, dominator alte, Omnibus teclinis, laqueis dolisque, Quos malignantes posuere mihi!

Protege dextra! In tuas palmas animam dolore

365 Territam mando, domine et redemptor; Tu Deus veri reicisque longe Pectora vana.

LB7a] ACTVS 11. SCAEXA 1.

Sedecliias, Ach ab presbyteri.

Sedechias. Lucescit et Phoebus suboritur, dies Crelidam fugat noctcm. Meum collegam Acliab

370 Adibo, consilium meum iuuut conferam

Cum eo. Viam modumquc inibimus bonum, Vt ipsa sentiat, quid ogerit mali, Quod noluit nobis parere et obsequi. Sed cesso nunc illius ostium viri

:;t'. Pultare? Kn inso egroditur t'oras meus

28 BETVLIVS, SVSANNA. II, 2.

Sociiis. Adibo, iit recte cuucta cungruant Sibique pulchre ubique res conseutiat. Erit id necesse in ipso causae cardine, Amice, salve.

Achab. Salvus esto. Die mihi, 3.S0 Quam formulam suades • putasve intendere? Aut quam dicam scribemus, obsecro?

Sedechias.

Omnium Primum tuis in aedibus negotium Spectabimus.

Achab. Locus est nobis percommodus. Sedechias. Somnum hercle ego hac nocte oculis non vidi meis, :-}sr> Rationen! ut invenirem.

Achab.

Age eccos!

Sedechias.

Quos? A eil ab.

Patrem Virum([ue feminae. Megaera haec aut Erinys est. Eanms liinc, nc ([uisquam id ex dolo mah) Dicat geri.

Sedechias.

Recte mones. Ito impigre !

[B7hj ACTYS IL SCAENA IL

loakim. Clielkias. loakim. P)Onum dicm tibi, socer carissime, :}!(o Precor, patris loco colendc.

BETVLIVS, SVSANNA. II, 2. 29

Cliolkias.

Amplissime Iudex et aeiiuus Israelis arbiter, Quid tu vales cara tua cum coniuge?

loakiin. Yalemus. Atqui nescio, (juid tristis est Praeter suum moreiii. Ingemiscit iugiter, b95 Nee ausus illam, quidiiam id esset, adloqui. Maeretque tota cum ea domus. Tum nescio, Quid mens mali praesagiat.

Clielkias,

Mcliora det Deus tuuuKiue, quidquid est praesagii, Avertat et vobis secundet omnia.

loakim. 400 Hoc faxit ipse rector, fata (jui regit. Scd ecce coetus iudicum nunc convolat.

Chelkias. Acliab et alter conferunt en seria Conloquia.

loakim. Gerte id ipsum et indicant maiius Capitisque nutus admodumque argutuli 405 Gcstus.

Chelkias. Ferunt nimirum et arduas, puto, Gravesque causas.

loakim. 0 bcatum, qui suam Yitam seorsim ab (imiiibus foi-ensibus Negotiis agit sil)i(|U(' victitat Deoquc.

30 BETVLIVS, SVSANXA. II, 2; 3.

Chelkias. Sic. Nam id ipse censeo.

loakim.

Pater, 410 Paulisper liinc, dum tota adest consessio, Deambulando secedamus longius.

IBSa] ACTVS IL SCAEXA III.

Hediotli, Histiob presbj-teri.

Hedioth. Quidiiam, Histiob, auimus versat? Quid ponderas?

Histiob. Quid? Quaeris? An pectus tuum curis vacat, Qui iudicis munus geris tute ipse, quem 415 Non addecet solidam quiete absumere Xoctem, sed alta nocte soinuum fraugere, Fraudare tete, ut publicum queas bene Prospicere commodum! Tibi noii natus es.

Hedioth. Cuimim?

Histiob.

Rogasne? Singulis mortalibus.

Hedioth. 4:>(t Ain? Ego ignoravi, crede, id hactenus.

Histiob. An ambigis?

Hedioth.

Xon ambigo quidem, sed hoc Haud ullus edocuit mortalium, neque Memini. quod unquam legerim.

BETVLIVS, SVSANXA. II, 2. 31

Histiob.

Dens (locet. Hedioth.

Vbiiiam?

Histiob.

Rogas?

Hedioth. Roso.

4'iö Legem.

Histiob.

Legisse convenit

Hedioth. Rogo tc atque obseero, lioc edissere!

Legis peritus oinnibus celebrior, Peritior, prudentior, cordatior Facile es. Tuas enim id (luidcm sentenlias Diiudicans adverti. Age explica mihi 430 Ofticia iudicis!

Histiob.

Dieam, quid sentiam De me. Scio, supellex curta est admodum Mihi domi et pede me meo dimetior. lufaiitior sum longe aliis; sed maxime Libentcr his concesserim locum et meas 4;5 Aures eorum vocibus hie adrigam, [Bsb] Si (|uis queat dignis modis de iudicis Muuere secunduin scripta iiatrum dogmata Disserere, tum seeundum legem maxime, Quam censeo esse oracukim. Quin iudico 440 Xefas morari et vivere in r»; publica p]t nou teuere, quod ius dictitat ibi. Sed ecce iudicum conventus advolat.

32 BETVLIYS, SVSAXXA. II. 4.

ACTVS II. SCAEXA IV.

Agira, Maloco, Dadan presbyteri.

Agira. An comparatum est sie divinitus?

Maloco.

Dadaii, Alldill?

Dadau.

Quid audiani?

Maloco.

Loqiieutem Agirani ibi. Agira. 445 Hominis scio officium et boui semper viri Munus, suis operam dare atque tum obsequi Clientibus bonisque amicis omnibus, Cum de suis rebus periclitantur auf Cum fama coiitrovertitur.

Maloco.

Sic res habet, 4ÖÜ Nemo id negabit, ut puto.

Agira.

Sed nescio, Id quo modo fiat; negotiis fori Abhorreo. Xam dum volo liuic adesse, vah Eu alterum in me provocavero, boni Ae(iuiquo iuxta amantem, amicum etiam optimum 455 Et iiitimum. Lupus tenendus auribus.

Maloco. Yt illc iudicum statum novit jirobol

BETYLIVS, SVSANNA. II, 4. 33

Agira. Et Interim, dum iiiaxime umiiibus paro Gratari et obsequi, perit benignitas.

[Cia] Mal ü CO.

Lepidum caput, ([uam scite verba istic facit 4f>i Ad curiam!

D a d a n. Kihil minus.

Maloco.

Quidnam male?

Dadan. Dicam hoc: Is haud spectabit id, i^ui dirimit Lites, amicosne an minus paret sibi.

Agira. Quis istic est?

Dadan.

Epieices emendatio est Iuris.

Agira. Meus Dadan, reor, vir optimus.

Dadan. 405 Sed aequitate, Lesbia norma solet Vti. Sed ille fert suas sententias Ad gratiam, Studium valet, conducitur Mercede.

Maloco. Quantum publice interest, Dadan, Bonos habere iudices!

Agira.

Nil audio, 470 Quae verba fecerint; id nil moror, mea Nihil interest. Auctoritate plurimum

Lat. Litteraturdeukiii. S. O

34 BETVLIVS, SVSANXA. II, 4; 5.

Auriim valel; nam illius aestimatio Animum diu devinxit. Achab iustus est. iSlil ceteros moror; nam iiiiqui sunt. Eo. 475 Sed en forum totum strepit sermonibus.

ACTVS IL SCAENA V.

Abed, Cleter appai'itores. Dadan quaesitor.

Abed.

Celeremus! Instat hora; en omnes iudices Adsunt, loakim et ipse cum socero suo. Yterque summus.

Cleter.

Acacus, Rhadamanthus aut Nostratium quis([uam mea sententia 480 Integritate, Candida prudentia [Ciid] Aliisque dotibus eis nee est prior Nee conferendus.

Abed. Hie sapit, si quis sapit. Cleter.

Salomonen! eins sapiunt bona ac prudentia Consilia, pectus in gravi causa David 485 Refert. Agendis rebus inest constantia, Animus sibi similis. Tum et aemulus pius, Ezechias in hoc, in illo is losua est.

A b e d.

Si pergas illius pari studio bonas Dotes vocare ad calculum, non sufficit 400 Totus dies.

BETVLIVS, SVSANNA. IL 5. 35

C 1 e t e r. Eamus ergo! Tempus est. Apparitoris public! officium est boni Adesse et apparere semper praesidi. Xos sumus exsecuti, vir dexterrime, Quae diguitas praeceperat nobis tua.

Dadan (ßiaesitor. 495 Fecistis, ut vos addecet. Cum iudices Aderunt, suum tum quisque muiius sedulo Peragat.

Abed.

Erit curae id nobis.

Cleter,

Curabimus.

CHORVS SECVNDVS

ex VIII. Proverbiorum capite sub persona Sapientiae.

Numquid summa ferit sidera maximus Clamor, quem resonat stans Sapientia 500 Caelestis! Semitis, per iuga montium Et portis patulis intonat oppidi:

'Alta vos voco, vos voce mea, viri, [C2iii Teque, Adae soboles, quae male desipis,

Hoc pradcns animo consilium meum, 505 Praeceptum hoc fatuus pectore claudito! Auscultate, loquar couspicuum ineis Verum nunc labiis, ut doceam bona. Guttur veriloquos ])angcrc percupit Scrmones. Labium schismata abliorruit. 510 Plectris iusta piis dogmata proloquar. Non fraus ulla meo nee dolus ore erit.

36 BETVLIVS, SVSANNA. 11, 5; III, 1.

Qui Sanum sapiunt, liis inea Candida

Ac sincera sophis, simplicibus soplia.

Argentum superat nuthesiae meae Voo^^^'^ 515 Pondus. Corripite lianc atque scientiani, ^ t,,,*.vH-^^

Auruni nuae pretio praevalet Optimum, c-cU^-^-^M-^

Quae gemmis melior, niliue iucundius, Clarus cui titulus, quae Sapientia

Compellor domini, possideo bonum 520 Summum. Nam teneo nempe scientiae

Thesauros, opib'us splendeo maximis.

Haud parum sapit is, qui timet optimum

Rectorem, dominum stelliferi Deum

Caeli. Namque Deum ([ui timet, oderit 5-25 Technas letifei'i tartareas mali.

Nam fastum tumidum, quid(|uid et adrogat

Elatis animis, atque viam mali

Et perversa dolis ora veneficis [C2b] Detestor, fugio pessume et exsecror. 530 Et quaecuuKiue gero consiliis meis,

Eventus docet liaec confieri baue,

Aequum iustitiae tempero callide.

Nos, inquam, penes est summa potentia, Nostris auspiciis Imperium tenent 535 Reges et proceres constituunt sacras

Leges, quas temerans ius violaverit,

Iudex aequa meo numine iudicat.'

ACTVS III. SCAENA I. Dadan quaesitor. Praeco. Nomencia tor. loa kirn.

Q u a e s i 1 0 r. Praeco, fori ritu manda silentium !

Praeco. Primo silentium vobis mandavcrim,

BETVLIVS, SVSANXA. III, 1 ; "2. 37

540 Rursus sccuiulo et tertio, iie iudicuni Quis verba teiltet nmvmure interruiiipere, Cui nuUa fandi copia est a iudicc. Siclis duobus sentiet multai'ier, Qui contumax nunc Idee contra fecerit.

Q u a e s i 1 0 r. 515 Xomeiicalatoi', heus recense nomina, (,)uibus dies sit constituta, partium !

N 0 m e n cl a 1 0 r.

Haiab reus vestra ampliatus maxime

Clementia vadiinonium, periculum [C3a] Caiisae timens deseruit. At(iui ceterum 550 In ius vocavi neminem. Pax undifiue.

loakim. Laus optimo atque maximo Deo siet, Cui pacis et concordiae Studium placet.

Quaesi-tor. Secede! Consultabimus nunc publica.

ACTVS III. SCAENA II. Quaesitor. loakim. Aciiab. Chelkias.

Q u a e s i 1 0 r. 0 loakim, decus celebre, ipuim bene 5.55 Favet Dens suis ul)ii|ne uoiitium!

loakim. Iiitor duo contentionis optimi A'iri Israel genera referuntur: altcrum p]st aeinulationis aemulatio Studiisipie lionestioribus contciidcre, 500 Quae caelitus demissa olim est mortalibus; Quae cum viget, florobit et res ]»ublica,

38 BETVLIVS, SVSAXNA. IIL 2.

Quam *iuis(iue prudens recte comprobaverit. Sed alteram genuit profunda nox, malum Deterrimum, mortalium quod pectora

5G5 Diversa corripit, fiirorem concitat Facitque, quod forum conteiitionibus Strepit subinde et iurgiis gravissimis. Quüiiiam vero, patres, iiil iam foreusiuin Causarum adest, Deo o]itimo sit gratia,

570 Quod pestis illa paululum cessaverit.

[C3b] Proin cum sit opportunitas percommoda Oblata nunc, ne tempus extraxerimus Incassum, et nunc percommode nobis vacat Dispicere, qui legum ruinas patrio

575 Et pristino nitori et amplitudini Queamus auspiciis divinis reddere.

Q u a e s i 1 0 r. Suades probe, vir omnium sanctissime. Proin quisque pro se dicat ordine: Vbinam domus vitium gravissimum facit? 580 Achab, tuam seutentiam dicas prior!

Ach ab. Quia iussus hac in re meam sententiam Aperire quamvis non libenti animo et gravi, Animus iuvandi et arcta conscientia Instanter urgent dicere hie piacuhim. 585 Nunc publici status caput iiuam maxinie Laborat et nutat, minatur acriter Gravem ruinam. Nani caput si langueat, Quid, quaeso, erit spei'andum in omni corpore?

Q u a e s i 1 0 r. Apertius dicas!

Achab. Patres Israel, ah 590 Invitus hoc dico. Tameii b'x dictitat

BETVLIVS, SVSANNA. III, 2. 39

Id esse iudicis boni nee ordinis

Rationem liabere diguitatisve aut loci,

8e(l iudicare aeiiuum scelusiiiie avertere.

Proin paee, loakiin, tua iudieium diis 50.-, Faeiain. Patres, vobis, opinor, omnibus

Susanna pulchra cognita est. quae loakiiu IC 4a] Amabilis coniunx, Clielkiae filia est:

Commisit haec scelus nefandum, adultera

Deprensa cum suo est adultero.

loakim.

Hoc ain? Ach ab. Goo Quae poena sit illi iuroganda, lex docet.

loakim. Eadem docet lex falsa testimonia Cavenda.

Achab.

Mentior nihil. Curate eam Accersier; tum vos bene edocebimus, Quaecumque facta sunt.

loakim.

Procul domo mea 005 Sit haec calumnia! Senex, meutern tuam

Et conscientiam tuam paulo altius

Examines velim, nc adfcctibus magis

Rem nunc agas, quam sancta veritas tibi

Studio siet. Nam conscius mihi bene 010 Adtirino nil donii meae, quod iactitas,

Factum esse, quod luat caput. Precor,

Desiste coeptis, obsecro, calumniam

Omitte! Si fossam fodis dolo mihi,

Ne tute in ipsam primus inruas, cave! 015 0 mi pater, vides nobis tecluias strui;

40 BETVLIYS, SVSANXA. III, 2; 3.

Xunc ilicet, procul donmm me coiiferam; Xam fas non est reos fori sedilia Capessere. Atra vestis heu magis decet.

• Abdico munus iudicis; sortem meain

6-20 Capessat is, qui digne possit fungier.

Chellvias. 0 iuste iudex pectorumque cognitor, Vindex et ultor omnium dexterrime, [C4b] Cognosce nostras innocentias! Deus,

Causam tuae fidei mandamus. Vltio, 625 Viudicta, multa, poenae et inrogatio Penes tuam clementiam solam sient. Fili, gener, dolere nunc uobis licet, Nihil amplius?

loakim. Immo, amplius licet, pater, Sperare spem.

Chellvias. Quam?

loakim.

Num rogas? Bouam. 630 Pater, Deus, cui causam et hoc negotium lam credidisti, vivit; is non deseret Vocantium fidem, cuius iuvamine Meditabimur causam. Ipse cognitor siet.

ACTVS III. SCAENA III.

Dadan (luaesitor. Agira. Histiob. Maloco.

Hedioth. Dibon. Zaba. Dabrani. lavan.

Achab. Sedechias.

Q u a e s i 1 0 r. Quam onus grave et molestum, vah, nunc imminet «;35 Humeris meis! Quidvis, Deus, magis velim

BETVLIVS, SVSANNA. III, 3. 41

Quam quaestionis istius iudex modo Esse atijue luctu sordidus, dolovibus Meo cum amico atratus esse, quam ut toga Conspicuus hie iiuaesitor occupem miser

G40 Invitus haec modo tribunalia. 0 fidem

Hominum! Timor me liabet, ne constuprata sit, Quae casta et incorrupta legibus debet

lC5a] Mauere, mens ac iudicum seutentia. Sed si necessitas id urget, quid paro

C45 Recalcitrare? Quin magis Deum precor, Vt non agamus hoc, quod non aequum siet Temerariumve? ludicis munus boni Hoc semper esse iudico, ut, si causa sit Magna ac gravis, qua fama agatur aut caput,

650 Considerare recte circumstantias,

Natalium splendorem et quae fortuna sit Et maxime omnium, (piibus vitae modis Aevum ante vixerit. Patres, haec singula Dum ponderamus atque inquirimus bene,

655 Xon admodum scio, num sit praestantior Et generis et pietatis atque ceteris Nominibus. Atque sie puto esse partium Nosti'arum, in hac re longe circumspectius Prudentiusque agere, atque si sint crimina

600 Confcssa et ante peracta vita perdita. Sane, mea seutentia j)rudentius Agemus et magis pie, si quisque nunc Nostrum procul calumnia famam malam Avertat atque dedecus familiac

605 Tantisper arceatur, dum res cognita Fiat. Tuam dicas sententiam ])rior, Sapiens Agira!

Agira.

Si me interrogas meam Sententiam, dicam, sua ut cuiusque sit

42 BETVLIVS, SVSANNA. III, 3.

[C5b] Et salva ot integra. Omnium clarissime 670 Quaesitor, hac in re tuae sententiae Subscribo nee probo manus crudelius Inferre, sed vocarier per publicum Servum modestius. Tum non puto satis Consulto agi, si partibus permittitur 675 His adsidere iudicum subselliis,

Praeterea, cum secesserint, tum iudicum Numerum repleri.

Quaesitor. Histiob, tuum fer calculum !

Histiob. Videntur aequa, quae nunc iste protulit.

Quaesitor. Et tu, Maloco!

Maloco. Agiras dixit candide, 6S0 Et aequitas lioc postulat.

Q u a e s i 1 0 r.

Die, Hedioth!

Hediotb. Probatur boc, quod bi dixere, convenit. Peritioribus libens subscripserim.

Quaesitor.

Suffragium, Dibon, feras!

Dibon.

Suffragium Idem fero.

Quaesitor.

Zaba, tu detegas quoque 0K5 Mentem tuam !

BETVLIVS, SVSANNA. III, 3. 43

Zaba. Dixero recte singuli.

Q u a c s i 1 0 r. Uabraiü, die!

Dabraiii. Lo(iuuiitur optime, et piito, Quod censuerunt, bjiige consultissimum. Istuc iubebit aequitas. Sic ceiiseo.

Q u a e s i 1 0 r. lavan, tuam pronuntia seiitcntiaiu!

lavan.

690 Sic est, id aduuo.

Quaesitor. Consensus omnium Decrevit id, quod est solleinne curiae. Quapropter hinc, seiies, seorsim cedite! Nam partibus uoii couveiiit, quod iudicis Est munus, hie subire. Controversiain [C'Ca] Meditemini potius piam ac caluinnia Yacuam ! Dabo vobis, ijuod ae([uum erit, Haue actionem.

Aehab. Etiaiii si taiita auctoritas Nobis sit, ut pro digiiitatis ordiiic Propterque presbyteri saeruin inuiuis tides 70(1 Dictis habcri eoiivcuiat nostris, taiuen, Quia sie plaeet senatui, tiat.

Scdeeliias.

Eo. Causam modo jjcragemus, ut ne, iudiees, Fecisse nostram iios qucat convincere Quisiiuam, modo ut sistatur liuc adultera.

44 BETVLIVS, SVSANNA. III, 4; 5.

ACTVS III. SCAENA IV.

Quaesitor.

705 Apparitores, ite; quod decrevimus, Perficite! Couiuiiem loakimi optimi Viri pudicaiu et iimocentiae decus lubete iussu publico iunocentiam Suam tueri, in ins ut arabulet bonis

710 Instructa testimoniis, fide bona Validis et amplis factionibus suis. Capitis ream manibus prensate cautius, Quo praxis hie servetur onniibus modis!

Gl e t e r. Nos exsequemur publicum hoc negotium.

[C6b] ACTVS III. SCAENA V.

C 1 e t e r , A b e d apparitores .

Cleter. 715 Eamus atque, quod mandavit optimus Quaesitor, expediamus ocius!

Ab ed.

Sequor, Celera!

Cleter.

Non admodum. Dolor magnus meum Nunc pectus occupat; ni muneris modo Necessitas iuberet, nunc absistcrem. TiO Kepugnat, an Deus me amet, pectus meum, Abhorret, atque nescio, quibus modis Fiat, quis id genius faciat.

Ab ed.

Praesagium est.

BETYLIVS, SVSANNA. III, 6; IV, 1. 4 5

ACTVS III. SCAENA VI.

Quaesitor. Nomenciator.

Q u a e s i 1 0 r. Nomencalator, hoc negotium dabo Tibi. Moras tu rumpe, ijuo fre(|uens forum 725 Siet, vocato Galaad, lerobaal,

Arradan atque Besasan, viros senes, Numerumque iudicum dicas quo comi^Ieant!

Nomenciator. Curabo diligenter hos accersier.

CHORVS TERTIVS ll% ex Psalmo: Beati immaculati. Principes persecuti.

Heu nie prosequitur technis procerum mala turba 730 Non merito gravibus.

Horruit ast trepidum pcctus formidine saltans Ardua verba tua. [C7a] Eloquium rursum divini numinis almum

Pectora lactificat. 7;5ö Hand secus ac spoliis dives clarusque trium})ho Gaudia concii)io Fraudes pestiferas fugitans legemque beatam In pretio posui.

ACTVS IV. SCAENA I.

Galaad. lerobaal. Arradan. Besasa. Quaesitor,

Galaad. Quid, obsecro, novi est? Quae causa?

lerobaal.

Nescio,

740 Nisi quod gravis siet ; necessc erit, (juia

4G BETVLIVS, SVSANNA. IV, 1; 2.

Nunc ordo iudicuni suis subselliis Ex parte cessit.

Arradan. Factionibus, puto, \t mos habet, suisque (ßiisque partibus Iiidulget.

Besasa. Hoc tieri potest. Nunc optime 745 Sciemus.

Quaesitor. Hein, seniores Israel viri, Capitalis est hie causa. Eo capessite Vices eoruni, qui pro factionibus Absunt et actionem dictitant gravem Sanctae piae(|ue feminae, quam cernitis 750 Huc ventitare ! Iuris dictio mihi est Molesta. lubeo: locos illic capessite!

[071,] ACTVS IV. SCAENA IL

Susanna filia. Beniamin hlius. loakim.

Rachel mater. Promptula. Chelkias, Quaesitor.

Nomenciator.

Susanna tilia. Quo ducitis materculam, ne([uissimi?

Beniamin. Scelus nequiquam hoc feceris!

loakim.

Xe liberi ! Venite ad me, mea cara pignora!

Beniamin.

0 pater, 755 Quo ducitur mihi mater dulcissima?

BETVLIVS, SVSANNA. IV, 2. 47

Rachel. 0 scelera! Pro lidem, doloribus meum Cor runipitur.

Chelkias. Modestius !

Rachel.

Cain genus!

Prompt lila. Ferenda erat captivitas. Niiiii hoc patrium est? Tyrannus haud i|ueat crudelius, si maxime 7(u) Volet.

Rachel. Queat? Aegyptus oliin aeiiuissima Patribus fuit, si conferas, o Promptula. 0 tellus, hosce absorbe! 0 tarda fiilmiiia!

Chelkias. Memor decori etiam male infortunio Vexante matrona esse debet.

Rachel.

Pro dolor, 705 0 sacrileguni genus!

Chelkias.

Suos innoxios Dens tuetur et probat ])ericulis. Quo darior virtus probata splcndeat.

loakim.

Animo bono coniunx sies carissima!

Sicut tuam castissimam semper tidcm 770 Huc usijue castis moribus servaveiis,

Sic seniles comitem necis tractarier. [C8a] Constanter heus tuam nunc innoccntiam

48 BETVLIVS, SVSANXA. IV, 2 ; 3.

Testabor hie profusione sanguinis Stipulorque vitam sponsione perfidis 775 Facta Dei fretus fide dexterrimi:

Causa cadent dubio procul; spem tu cape!

Q u a e s i 1 0 r. Nomencalator, tu renuntia viris Senibus licere, si volent, intendere Nunc actionem!

Nomen clator. Nunc datuv vobis, viri, 780 Peragere ream. Iudex modo statuet statum.

ACTVS IV. SCAENA III. Quaesitor. Achab. Sedecliias. Eacliel. Praeco.

Q u a e s i 1 0 r.

Pieam, viri, indicastis, hincque iudices

Id disputantes censuei'e singuli, ut

Suscepta cognitio scrutetur optime.

Adsistit liic, quam detulistis vos, rea. 785 Inter reos delata nunc recepta sit.

Incumbit ulterius vobis procedere.

Legitimus esto contra eam processus, et

Absit dolus malus, nc per proterviam

Videamini obsequi malis adfectibus 790 Causamque vestram facere velle callide.

Acbab.

Quaesitor atque iudices populi Israel,

Id omne, quod forensis usus continet,

Teneo, nee hie negotialis pragmata [C8b] Aut formulas iuris ministret cognitor. 795 Id, (iuid(iuid est, exereitati novimus.

Si ijuid fugit, subscriptor liice suggevet.

BETVLIVS, SYSANXA. IV, 3. 49

Seclechias. Coiiclecet, ut haeo modo detecta fronte sit, (,)uo vos queatis ex oculis versaiitibus Videre, quae sit froiitis conscientia. t-oo Nou facile erit (.Timen non vultu prodere.

Eachel. Hem -i^roditor, scelus, furor libidinis, Non patrius illud ritus dictitat, scelus. Nescis magistratuiu decere non modo Manns habere continentes, quin decet 805 Etiam vacare oculos omni cupidine? Nondum satis satiastis liem nequissimi LibidinesV Sinister ignis aestuat Et odium nigrum atque ardens vesaniao Telum.

Sedechias. Tacere tu potin, trivenefica?

Rachel. biu Vitam dabit vobis, pudicitiam suam Dat nemini.

Ach ab.

Quaesitor, sicine convenit? Num praeco mandavit silentium fori?

Quaesitor. Praeco, ritu fori manda silentium!

Praeco. I'rimo silentium vobis mandaverim, 815 Rursus secundo et tertio, ne iudicum (>>uis verba tontet murnuirc interrumpcre, Cui nulla fandi copia est a iudice. Siclis duobus sentiet multarier, (^)ui contumax nunc liicc contra fecerit.

].h;. Liticraiiirdenkm. 6. 4-

50 BETVLIVS, SVSANNA. IV, 4.

LDia] ACTVS lY. SCAEXA IV.

Quaesitor. Acliab. Sedecliias. Susaniia.

Q u a e s i 1 0 r.

820 Nunc quaestionem ferre commode potes; Strepitus silet. Xe (luid nimiis adfectibus Iiidulgeas! Simplex veri est oratio.

Acliab.

0 quaestionis iudex at^ue ceteri

Viri patres, non indigemus, credite, 825 Monitu, sed aestimate nos eos magis,

Quibus bonum studio sit atque aeiiuum, velut

Vos conscii bene estis., nos potissimum

Operam dedisse, quo reis dementia

Praestetur atque contumeliis Dice 830 Vacet, nedum cuiquam ex malis adfectibus

Damnum struamus: absit hoc nobis procul.

Quotiens dolor miserationis pectora

Movit, reus si plecteretur iustius!

Vtinam ne für sit aut adulter uspiam 835 Velut ista, (pae thalamos iugales pertida

Violavit (liaud enim placent suetae dapes),

Castosque ritus Venere non casta exuit!

Xil circuitione usi narrabimus,

Vt gesta sit, rem vobis ordine. 840 Heri peracto prandio cum Loxias

Obliquius radios vibraret et mora

Aestum gravem faceret, nee tum forensibus [Dib] Xos occupatos casus huc perduxerat,

Paradisi et arborum iucunda opacitas 845 Inlexerat. Dum cedimus sub arbore

Conloquia publicum negotium spectantia,

Incedit ecce casta, scilicet, suis

BETVLIVS, SYSANNA. IV, 4. 51

Biuis stipata nyiiipliis furmosissimis.

Haec turbidis auimis faciem pulcliram induit .söo Tiduatque calceis eburneos pedes.

()>uodsi comes cum ea mansisset altera,

Poterat videri ibi corpusculum suuiu

Salientis uudac rore vellc spargere.

Sublata mox suspicio. Nam iuvenis ccler .S55 Xoc inelegans ex augulo horti prosilit,

Congreditur lianc, statim salutant mutuo.

Ell locus ab omni liber arbitrio vacat.

Hand mora, sub ai'bore osculis in gramine

Yiridi suavibus lusere amplexibus. .SC3 Si (luid licentiosius tentat puer,

Perfricta frons nihil abiiuit vel paululura.

Cetera pudet viros dicendo i)romere,

Quae feminam scelestam facere non pudet.

Hinc, liinc, patres, videre consuetudinem ,s65 Putestis lianc fuisse illi creberrimam.

Verum ne debilis visus nos falleret,

Kx umbra tum progrcssi propius

Aecessimus eos: iacucre tuqjiter. fD2:i] Simulatijue nos spectaculum turpissimum .S70 Abominati detcstationibus,

Accurrimus senili tardius gradu.

Deprensus attamen, nisi ([uod motu i)edum

Melior, iuventa fretus atiiue corporis

Viribus valcntior, lucta praestantior .S75 Elapsus et graves sencs nos supprimens

A dulter in pedes celer se coiitulit

Et ianuae postici insultans fortius,

Viio impetu vi limen audax transilit,

Liquit stupratam civium accursum timeiis. .s,si) Ipsam tenentes 'Ecijuis liieV ([uaesivimus.

8ed nee precando, (juis siet, üdifraga

("oiifessa, nee uUis miiiis extorsimus.

4*

52' BETVLIVS, SVSAXXA. IV, 4; 5.

Aisne cuncta gesta, coUega optime, Vt diximus? Die testimoiiium tuuiii!

Sedechias. e>'5 Contestor et quae dixit adsero omiiia.

Si non fides satis valet, iiirabimus.

Deliberate, o incorrupti iudiees,

Statiiite, iie quis vestra dementia locus.

Queat videri apertus! Exemplum modo 890 Sit- ceteris in posterum mortalibus,

Ne vindicet Deus commotus Israel.

Quapropter, o iudex, fiat anacrisis!

Quaesitor. Susanna, matronarum amplissimum decus, Xunc quaestioni respondebis, quam tulit. 895 [D2b] Fateris haec in Universum an excipis?

Susanna. Praecido eo modo, quo nulla exceptio Siet : nego praecise, quae dicunt senes. No\it Deus doli perversam fabricam. Nee quicquam eorum, ([uae calumniis malis 900 Dixere, testimoniis queunt bonis

Probare: sufficiat mentem esse eonseiam.

ACTYS lY. SCAEXA V.

Quaesitor. Maloco. lerobaal. Hediotli.

Arradan. Dibon. Zaba. Besasa. Dabrani.

lavan. Agira. Galaad. Histiob.

Q u a e s i 1 0 r. Hanc quaestionem acei'rimam, ]iii patres, Audistis at([ue audistis alteram Partem. Senes aiunt, negatque femina;

BETVLIVS, SYSANNA. IV, 5. :53

005 Capitis senes anquiruiit, üüe id abimit. Res controversa est, summa litis vertitur. Ex liis, pati'es, Status causae infitialis est. Deliberate, fj[uid fiat nunc amplius! Maloco, te ro,ü;o tuani sententiam.

Malocü. 1)10 Quia nunc rogor sententiam, boni patres,

Aliis honorem eum quidem concesserim,

Dicam tamen, quod aei[uitas me iusserit.

Quid dixerint senes grandaevi, audivimus

Audivimusque, quid raatrona parcius »15 [D3a] Responderit. Quod adserunt, haec pernegat.

Ob id(iue causae cardo vertitur modo.

Quapropter, o patres, actori censeo

Incumbat ut probatio robustior

Tecmeriis et coniectationibus. öio Sed nullius senteiitiae praeiudico.

Q u a e s i 1 0 r. lerobaal, tu sensa mentis detege!

lerobaal. Satis videtur Acliab rem dilucide Narrasse, et actio satis probabilis Videtur, At(|ui si inaturitas virum 1)25 Grandaeva non satis pro aetate roboris Habet, fides saltem siet sanctissimo Quod obtulere iuriiurando senes.

Q u a e s i 1 0 r. Die, Hediotli, ipiid sit tibi jirobabile!

Iledioth. l'robatur id, quod ceteris bonis placet, \v.ii) Pedibusque in illius sententiam volo Discedere.

54 BETVLIVS, SVSANKA. IV, 5.

Quaesitor.

Arradan, tuam die tu (iuo([ue Sententiani !

Arradan.

Cum litis contestatio Sit oonstituta et actio i)robabilis Audita et frigida admodum negatio,

935 Id restat, ut sexus tiat conlatio Et ponderantur recte circumstantiae. Hinc sunt senes concordi testimonio, Auctoritatis amplae et huius ordinis Primarii, quibusque religio siet,

040 Quod obtulerunt, iusiurandum fallere.

[D3b] Econtra liquet feminam esse fragilem luvenenKiue non libidinis resistere Impulsibus potuisse. Qui non frangier Queat timore et tam gravi periculo?

945 Si non delinquere illi religio fuit Atque temerarc sacram coniugi fidem, Multo minus verebitur nunc fallere Numen. Fero, iudex, nieam sententiani: Si non fides actoris testimonio

950 Habetur, at valeant iurata numina.

Quaesitor.

Dibon bone, hac in re gravi pronuntia: Quidnam videtur?

Dibon.

Hoc venia dicam bona: Longe alia mens mihi est, prorsus dissentio. Si auctoritas grandacva vobis tam valet 9.55 Valetque tam senilis aestimatio, Vt haec i)udicitiae ([ueat castissimae Officere, nescio; sed hoc scio patrom

BETVLIVS, SVSAKNA. IV, 5. 55

Et coiiiugem spleiidere taiu iiatalibus

Tam([ue esse claros et graves prudentia OGO Quam quisquam eoruni, qui liaec intentaiit criiiiina.

Ad haec pii, studiis Dei quam maxime

Sunt dediti. Resi)oiidet vita legibus.

Respondet haec luitalibus. ße(iuiritur,

Cum fama controvertitur, ([uae vita sit 965 Peracta, dispicere, ec'([uid audiat male.

Quod si laboret fama, tuuc prubabile est [D4a] Admissa forte tam nefauda crimina

Sed praeter hos nil tale suspicatus est

Quisquam. Tacebo iusiuraiidum esse impvobum !)7o Offerre, iie sit uspiain adversario

Coiidicio. Videtur is sentoiitiam

Pronuiitiare velle de causa sua,

Xec sexus, ut noii ipsa iuret, impedit.

Quapropter, ut nunc condicio detur reae, 975 Quod adrogat sibi actor, aequum censeo,

Id ipsum et aequitas matronae adiudicat.

(^ u a e s i t ü r. Die, Zaba, quid tu sentias!

Z a b a.

Hoc sentio: Arradan hac in causa ego subscripserim; Videtur aequitas favere actoribus.

Q u a e s i 1 0 r. 9.S0 Die, Besasa!

Besasa. Sic ut Arradan sontio.

Quacsitor. Dicas, Dabrani, ([uidnam tua mens suggorit?

56 BETYLIVS, SVSAXNA. IT, 5.

Dabrani. Haec, (juae Diltou dixit, strepunt adfectibus, Qui longe abesse debent saiicto iudici. Amor facit, amori coudonanda sunt. 9S~> Quae dixit. Sed est istuc seiitentiam Pronuiitiare? Nempe sensa protulit. Tarn profuit causae, quam si defenderet lätenniue pro virili faceret haue suani. Mihi magis, quod Arradau dixit, placet.

Q u a e s i 1 0 r. 990 lavan, adde, quod probatur, calculum !

lavan. Est, ut Dibon bonus prudeuter dixerat. Non est, mea seiitentia, quod ceteri [D4b] Dixere.

Q u a e s i 1 0 r. Quid tu, AgiraV Quid pronuntias?

Agira. Dixere multi multa, iusque fluctuat

995 Hinc inde; dumque diota cuncta pondero, Animus meus nutat. Nam hinc est miseratio, llliuc senilis est auctoritas, cui veritas Quam plurinium astipulatur. Conscientia Hinc triste ^ijia dictitat, sed candidum

1000 Tav urget importunius dementia. Amicus est Chelkias atque loakim, Sed amica certe veritas nobis magis. Amicus bis viris ad aras exstiti, Sed veritas niiho modo praeponderat.

Q u a e s i 1 0 r. 1005 Tu Galaad, die, quid tibi sit integrum!

BETVLIVS, SVSAXNA. IV, Ö; G. 57

Gala ad. Vis magna testimoniis, testcs valent. In ore vel duum triumve veritas Cnnsistit, idque lex divina dirtitat, Yalet([uc iusiurandmn in iure plurinium. luio Medetur hoc iuri, si est lis i)erplexior.

Q u a 0 s i 1 0 r.

0 Histiob, die, ipiod vinun boniim dcceti Histiol).

Quaesitor alme, nil valct nunc aei|uitas;

Laborat, ut vides, nunc innocentia.

Nil efficit iiuduni meum suffragium; 1015 Dicani tarnen nunc libere, ([Xiod sentio.

Amica flava veritas magis valet

Aliis valetque aliis, quod testimoniis

Convicta res, si dis placet, adulterae. [D5a] Trucidat alter amicus, alter legibus 1020 Abutitur facitque normam Lesbiam.

Agiran urget stricta conscientia,

Yt sit necesse tristem impingi litteram.

0 conscientiam ! Quid? Ami)liatio

Occlusa erat, dum non constabat veritas? 1025 Si non salutis tesseram severior,

At amplius pronuntiasse convenit.

Si non queo salvare castam, innoxiam

Piamquc feminam mea scntentia,

Absit tamen manus foedare sanguine 1O30 Innoxio, sed liberam pronuntio.

ACTVS IV. SCAENA VI.

Quaesitor. Achab. Sedechias. Populus.

Quaesitor. ]Maior reis favor, (piam sit actoribus, riei'unique habetur; hie nil ac quitas potest,

58 BETVLIVS, SVSANNA. IV, 6.

Hic 11011 licet reae, quod las acturibus Est: veritas iacet, valent sophismata.

1035 0 si liceret iudici rescinclere,

Quocl perfidis putet decretum calculis. Sed quia modo necessitas sie postula*^, Vt hoc agam, quod exigit perversitas, Sententias numeratas iam praetoriae

1040 Facio ratas auctoritatis calculo

lurisque iuraiidi liis coiicipio formulaiii.

[Döb] Senes viri, dextras matronae in vertice, Vt mos habet, positas tenete, verbaque Dietabo doeta. lusiurandum clarius,

1C45 Dum praeeo, sequentes omnes syllabas Pronuntiate, ne qua mussitatio Linguae siet!

Ach ab. Nos recte sumus conscii.

S<?dechias. Modum tencmus hunc forensis ngci^iOK.

Quaesitor. Nos Achab at([ue Sedechias conscii —

Achab. Sedechias. Nos Achab atque Sedechias conscii — •

Quaesitor. lOöo luramus sanctc per Deum viventium,

Achab. Sedechias. luramus sancte per Deum viventium,

Q u a e s i 1 0 r. Testem dictis Deum vocamus Sehaoth,

Achab. Sedechias. Testem dictis Deum vocamus Sebaoth,

BETYLIVS, SVSANXA. IV, 6. 59

Q u a e s i 1 0 r. Si 11011 Siisaniiam adulteraiii deprendimus,

Ach ab. Sedechias. Si non Susannain adultcram deprendimus,

Q u a e s i 1 0 r. Si 11011 res dictis congruat per oiniiia,

Achab. Sedccliias, Si nou res dictis congruat per omnia,

Q u a e s i 1 0 r. Vindex Deus faxit, Babylonis exsules 1055 Moriamur —

Achab. Sedechias. Vindex Deus faxit, Babylonis exsules Moriamur —

Q u a e s i 1 0 r. Xec postliminio revertere Vnquam siet fas —

Achab. Sedechias. Nee postliminio revertere Vntjuam siet fas —

Q u a e s i 1 0 r.

Et iios terra sorbeat,

Achab. Sedechias. [DCa] Et nos terra sorbeat,

Q u a e s i 1 0 r. Sicut Dathan et Abyron aiiti([uitus,

Achab. Sedechias. Sicut Dathaii et Abyron antiiiuitus,

60 BETVLIVS, SVSANNA. IV, 6.

Quaesitor. Sic lepra corrii)iat, ut Naamaii Syriiin,

Acliab. Sedechias. Sic lepra corripiat, ut Naaman Syruin,

Q II a e s i 1 0 r. Et capitibus nostris maiorum crimina 1060 Cuncta ingruant —

Acliab. Sedecbias. Et capitibus iiostris maiorum crimina Cuncta ingruant —

Quaesit or.

Et exsecrationibus lutenninatis, legibus Mosaicis —

Ach ab. Sedechias.

Et exsecrationibus Interminatis, legibus Mosaicis —

Quaesitor. Oraculisrpie vatuni obnoxii male Vexemur,

Achab. Sedechias. Oraculis(|ue vatum obnoxii male Vexemur,

Quaesitor. Vt populo paradigma iios Periurii semper posthac simus ! Amen.

Acliab. Sedechias. Vt populo paradigma nos Periurii semper posthac simus! Amen.

Populus. 1005 Kai)iatur ad ])oenas! — Scelesta nunc luatl Lex mandat, ut doinus Israel a criminc

BETVLIVS, SVSANNA. IV, 6; 7. 61

Sit inumla. — Labes ista nunc ferenda crit? — Tollatur ergo liaec e medio! — Lex obrui IDObi Saxis iubet. — Istanc deeet inultarier.

ii u a e s i 1 0 r.

1070 Postiiuam religio senum sententiae Fecit satis prolatae, iani nil aiiiplius Restat, nisi quod suininnni ins dictitaverit, Et ut satisfiat popvüi furoribus, Vt morte culpam praestes diram, femina,

107Ö Nisi ad acta provocaveris vel tennino

Nunc constituto (nam hoc triduum tibi danius) Ad sceptra regis per nos aiipellatio Concessa sit, cui summa iurisdictio est, Quam Victor ipse sibi Nabucliadonosor

ICHO Nunc vindicat, populusque victus omnia Sua iura in ipsum transtulit. lus Martium Hoc est, sit victis praesentissimus dolor. Id ecce libertatis habet captivitas: De moribus legis licet cognoscere.

i(,s5 Deliberato cum dilecto coniugc

Carisiiue cum parentibus! Salus tua Nunc pendet omnis ex regis dementia.

ACTVS IV. SCAENA VII.

loakim. Kachel. Chelkias. Promptula, Susanna. Beniamin. Susanna ülia.

loakim.

0 casta coniunx, cor meuui mihi rnmpitur Doloribus.

Rachel. Pro, quid? luvatne viverc imo Quemi[nam? Malum nialo .lieininatnr.

62 BETVLIVS, SVSANXA. IV, 7.

Clielkias.

0 Deus, LD7a] Captivitatis hoc molestiae malo Gravissimum nunc addituv.

Promptula.

Tyrannidis Yitavimus vim, castas esse Martiuni lus sivit. Hera, nil iuvat nos amplius 1095 Tita frui. Senes tantum facinus hoc !

Chelkias. Aequissimus, gnata, est Xabuchadonosor. Ad hunc licet nunc appellare.

Susann a.

Mi pater, An aequitas incircumcisi praevalet? Non, non videtur lioc i)robabile.

1 0 a k i ni.

Hoc potest, 1100 Meum decus.

Susanna. Tibi infero nunc dedecus.

loa kirn.

Tantisper id, dum falsis instauraverit Talia Deus iudex incorruptissimus.

Susanna. Dicis probe. Nam is solus innocentiani, Thalami tui fidem, secreta pectoris 1103 Novit mei. Regem caelorum provoco. Proin nunc valeto, coniunx mi carissime; Tori tidein testabor rore sanguinis.

BETVLIVS, SVSAXNA. IV, 7. I

loakiin. 0 socia thalami, siciiic adfliftuni virum Hie deseris?

Susaniia Commeiido cara pignora. luo 0 uate, nunc valcas! 0 cara filia, Tc nunc pari relinquo expositam nialo. En mors pudicae vitac indiginxm praemium ! Idem malum tibi imminet, mea Promptula, Spudaea. Xil valcbit ultra castitas.

Promptula. 1115 O liera, quam iuvat comitem esse, quam malis Sic obici!

S u s a n n a. Tibi commendo liberos.

[DTb] Beniamin.

Mater, mane!

Susaniia tilia. Mane, precor, matercula! Ne nos relinquas orplianos miserrimos!

Susan na. En vos parentes, ecce diligentiae

1120 Fructus et educationis haec trepteria. Qui me pudicis cnutristis moribus, Aetate vos confectos, captos, exsules Adflictionum ego gravissima oinnium Adficio. Mc vcstrum pudct, i)arciites; nil moror

ii-j.", Yitain meam fatis iniquis solvere.

Rachel. 0 gnata, te miseram ncfaiida mors rapit?

G4 BETVLIVS, SVSANNA. IV, 7; 8.

S u s a n 11 a. Genetrix iiiea, haiul misenim est fatis concedere, ^liserum est nefanda luorte dignum adniittere. Mortalium id sors fert boiiis iuxta ac niali^, 1130 Vt sint malis hie fortuitis obnoxii.

Clielkias. Recte sapis, quod haec aeqiii boni facis. Robur Dens tiiis addat conatibiis, Virtutibus macta et ferendo vincito! Geiiuisse me mortalem haiidquaquam nescio.

Susanna. 1105 Dominus Deus, meus creator, sie suam

Ratione laudem perficiet mirabili.

Pevsuasuin id esse mentibus vestris volo

Hanc esse notain, quae dubio pvocul siet

Oblitteranda pulchre gloria nova. 1140 Animi mei sententiam nunc iudici

Dicam. Valete, aequi bonic^ue haec omnia

Facite! Deo negotium committite!

lD8aj ACTVS IV. SCAEXA VIII.

Susan na. Quaesitor. Cletor. AI) cd.

Susanna.

Vos Israelis arbitri, iam contuli

Caro meo cum coniuge ac parentibus 1145 Vitae negotium. Quid prodest appellatio?

Mos provocationis est curare maxime,

Ne in appeUatione sit error malus.

Appello eum, qui summa sceptra concutit,

A quo potestas iudicandi ceteris, 1150 Etiam malis conceditur potentibus.

Is corda novit et scnitatur viscera

BETVLIVS, SVSANNA. lY, 8. 65

EiTonbus(iue uullis est obuoxius; Is viiidicaiis iustam feret scntentiam.

Quaesitor. Mori volenti deesse nunquam mors potest. 1155 Xunc acribodicaei fiat exsecutio. Iuris rigor, Susaiina, saxis obriii Nunc te iubet. Apparitorcs, prcndite!

Cleter. Matrona, nos precamur, quod sententia Praecepit, ut ne acerbius feras.

Ab ed.

Mea, iico Aequi bonique facias, nos necessitas Tlieniistos urget hoc ministros publicos.

Susanna.

Corrupta vos urget Tliemis, nihil imprecor.

Causam meam, Themis divina, suscipc! LD8b] Tuum tribunal atque sceptrum dexterum 1165 Imploro, te non fallunt testimonia

Adultcrata, nil adfcctibus strepens

Oratio, nil lata legis fimbria,

Sed candor atque pectus integrum bene

Tibi valent. Nil te fugit reconditum, 1170 Tu scis, quibus me technis circumvenerint

Senes, suis cum noUem ego adriuiescere

Yotis libidinosis. Tute conscia es

Uolo malo geri rem, et hoc testabitur

Cruor meus. Gentiles, heus advertite, 1175 Babjioniiiiue cives, hoc potissimum

Studium siet vobis, quo salva castitas

Tum uxoribus, tum üliabus floreat.

Quorum intercst vidcre, ne res publica

Quid detrimenti capiat nee mala ingruant. ifso Mala consilia veteratoruni ictiuidite!

r.at. I.itluralurdcnkm. S

66 BETYLIVS, SVSANNA, lY, 8.

Alias mala liacc pestis serpet crudelius, Pudicitia laborabit letalitei'. Partim mali sunt, partimqiie his adsentiunt, Partim boni, sed pauci adversus nil queunt. 1185 Sapite, viri Israel, meo periculo!

QVARTVS CHORVS [Eia] ex Psaimo LXXXII.

Praesens in mediis consiliis deum Divos cunctipotens iudicat impios; Quis finis malefidis Vestris iudiciis erit?

1190 Quantisper facies praevalet impii? Pompas magnificas respicitis foro? Pupilli mage digna Adflicti ratio siet.

lustum iudicium pauperibus feras, 1195 Suppressos inopes adsere liberos, Iniusti eripias bonos Ccnsoris violentia.

Ignorant stupidi nee sapiunt bene, Palpantes manibns per tenebras eunt. 1200 Hinc tellus tremit at(|ue

Diris turbida fluctuat.

Yobis summus bonos, numina tos voco Excelsique Dei progeniem, tarnen Sors Adae capiet vos 1205 Fatic[ue imperium premet.

Summis praecipites fastigiis dabo; Exsurgas, domine, ut iudicium feras Terrae! Nam dominaris Cunctis gentibus uudicjue.

BETVLIVS, SVSANNA. V, 1. 67

[Eib] ACTVS V. SCAENA I.

Daniel proi^heta. Agira. Quacsitor. Cleter apparitor.

Daniel. 1210 Eliem, domus seniores Israel patres, Imniunis en sum ab innocenti sanguine.

Agira. Ehern puer, quid claniitas temerarie? Quid vult tnus sernio? Quid intercessio?

Daniel. Patres, iniqua iudicastis hodie.

A g i r a. 1215 Quaesitor, en tenierariam iianc audaciam! Puer senes hie insimulat calumniae Et actiones interpellat. Inritam Rem iudicatam factitans infamiae Eximere nota satagit.

Q u a c s i 1 0 r.

Tun puellule? 1220 Ain? Tibine intercessori cedere Senes cupis?

Daniel. Deus reis hanc eximit. Nee aequa nee bona est sententia Vestra haec, et haud mentes celeres probaverim. Innno Deus, goncris sator mortaliuni 1225 Legisque lator, odit iustitiani niniis Duram atque plus satis rigidam, ne(iue Humana vita res Deo leviuscula est, Vt lusus esset in periclo sanguinis. Nee is sapit, qui rectum non intellegit.

68 BETVLIVS, SVSANNA. V, 1.

1230 Pei'versa, crede, et callida est vecordia. [E2a] Adiudicastis lianc neci, quae est innocens

Scelerisque, quo de condemnastis, libera.

Aliena non erat, sed stemmate et bonis

Natalibus domus Israel filiam 1235 Damnastis. Hem gradum ad tribunal vertite,

Restituite hanc matronam lionestam in integrum!

Agira. In integrum? Num ius suum non obtinent? Aut unde tanta auctoritas puellulo?

Q u a e s i 1 0 r. Divinitus, puto. Nam qui prudentiam 1240 Tantam dedit tamque admirabilem, Dens Idem dabit ius vindicandi iunoxiam. Quapropter, o patres, honorem iudicis Huic deferemus.

Agira. Deferemus?

Quaesitor.

Maxime. Puer tcnelle, qui proplietae pneumate 1245 Donatus es, capesse munus iudicis! Oraculum nobis tua sit sententia. Quod Spiritus dictabit, id ratum sict. Vestros locos laeti, patres, capessite! Manus tenellas liberate vinculis!

Cletor. 1250 Faciemus id, praetor, manu prom}»tissima.

Quaesitor. Restituite hanc matronam lionestam in inteurum!

BETVLIVS, SVSANNA.

V, 2. 69

ACTVS V. SCAEXA II.

Daniel. Quaesitor. Achab. Sedcchias. Cletcr, Abed apparitores.

[E21)] Daniel.

Patres domus Israel inclitissimi,

Quandoquideni lionorariuni et aniplissinuun modo

Munus datum mihi atque causae arbitriumst, 1255 Audite paucis, ([uidnani in hac re sentiam !

Nee barba presbj'teros facit propendula,

Nee latus efticiet clavus senatui

Aptüs viros nee picta lege fimbria.

Animis teneri iura eertum est aY<i\n, I2()ü Sed aequitas praestabit iura singula.

Sed ne morer multis, senes seiungite!

Erat Status eoniecturalis, hinc senes

Oportuit probasse rem tecmeriis;

lurare tarn facile est malis periuria 12Ü5 Quam candidis suae vitae innocentiam

Testarier. Viros senes secernite!

Sistatur alter ad tribunal, alterum

Foris tenete eautius, quo veritas

Patescat ex claris eoniecturalibus, 1270 Quae ponderis plus ([uam confusa iudicum

Nee ponderata recte habent suffragia!

Nam ponderandas, non numerandas dixerim

Sententias, fallitque dis(iuisitio.

Aliena mens, tribunal eerte alienum erit.

Q u a e s i 1 0 r. 1275 Recte pucr monet, proplieta maximus.

Achab. Actunnie agamus? Hoc procul nobis siet!

70 BETVLIVS, SVSANXA. Y, 2; 3.

Sedechias. Xuni iteranda iiobis causa limitata erit? p;3a] 0 iura, quis xigor vobis nunc amplius?

Quaesitor.

Nunc? Optiinus. Apparitores, prendite 12S0 Viros senes missa Joakim coniugel In liemicyclum sistite Acliab ferviduni Et alterum foras seorsum excludite, Sed cautius, ne causam coeptam deserat!

C 1 e t e r. Ehern senex, timesne causae? Perfide, 12S5 Mecum vcni foras I

Ab ed. Deus laudem suam Ex ore perficiet tenelli infantuli. Huc siste nunc gradum, nunc iudici Divinitus dato responde libere!

ACTVS Y. SCAEXA III. Daniel. Acliab. Quaesitor. Cleter.

Daniel. Yeterator annis et dolis gravissime,

1290 Xequaui sceleste, ({uae vos dirae possidcnt? Ab unguibus teneris meditati crimina Xefanda et exercetis usque pcrdite? Quonaui usque censes optimuni atque maxinium Deum tuis nefandis indulgentius

1295 His macbinis sie connivere? Falleris,

Si hoc credis. Haud cedet bono dementia Eius Dei, cui corda cuncta cognita. Tutum esse fachnis credis et vacuum metu, Astu doloque abscondcro tnutum ncfas?

1300 At illc rebus lumeii iufundens suum.

BETVLIVS, SVSANNA. Y, 3. 71

[E3b] Mortaliuin sator scclus tuum videt.

Negata magnis sceleribus semper fides

Contingere haud potest secundo numine.

Age nunquid liactenus patrata crimina 1805 Nunc innotescunt omnibus mortalibus?

Hiicusque vestris in genibus sita salus

Multoruin erat, ([ui destituti dcxtero

Patrocinio misere perierc iiinoxii.

Censura vestra agit columbas simplices, 1310 Veniam et quietem dat corvis rapacibus.

Damnastis usque imioxios, et inuocens

Pessumdatus poenas luit te iudice.

Pravissiinis albos ferebas calculos

Et ex reis tu iioxios exemoras, 1315 Videlicet coiisortes et per muiiera

Sententiam tuam expugiiantes, peifide.

Id ille, qui mundum (ßiatit, non perferet.

Sed est tibi pariim curae, quod praecipit

Summus nomotheta atciuc imperator maximus. 1320 Quandoquidem eam vitilitigator videras,

Die, ([ua sub arbore eos amplexibus frui

Deprenderis !

Achab.

Sub qua? Recordor, dixero. Scliinus fuit.

Daniel.

Memorem esse meudacem decet.

Ehern seeleste, qui proterviam facis, 1325 Mcntiris in caput tuum. Poenam lues;

Summi minister ha])et latam divinitus [E4.li Sententiam: medium te ayjüfi is perditum.

Q u a e s i 1 0 r.

Certissimis signis oahimniac liie ronvictus est. Abduce cautius, viiictum custodias!

72 BETVLIVS, SVSANNA. V, 3; 4.

Cleter. 1330 Me consequere !

Q u a e s i 1 0 r.

Sed alterum liuc accersier Cures !

Cleter. Bene id curabitur. Venu Ehern, tua ferocia nil efficis; Nil te iuvabit ista torva lumiiium Truculentia. Huc, Abed, senem istuiic sistito!

Abed. 1335 Age nunc, senex, tuum die testimonium! Xon fallitur i)rophetes bic infantulus. Ehern, tremis? Reatus forte conscius Tibi es. Quid oris pallor? Conscientiae Signum? Tribunal hoc tibi est formidini?

ACTVS V. SCAEXA lY. Daniel. Sedechias. Quaesitor. Populus.

Daniel. 1340 Hern, degener ludae natalibus,

Tu Chanaan sapis niagis taeterrimuni.

Te forma praestans, elegantiae decus

Vultusque gratia impulit. Vesania

Hinc nata, anior(iue flagrat caeco pectore, 134.5 Ingens furor libidinis cor occupat.

Multoque retro tempore atque saepius

Vitium obtulistis filiabus Israel,

Dolo malo pudicas usque virgines [E4b] Temerastis ac matres familias malis 1350 Violastis artibus; quibus celebritas

Fucata vestra diu fonnidini fuit.

BETVLIVS, SVSANNA. V, 4. 73

Petulautiao vestrao parebaut orobrius

Miscrao fruentes vestra consuetudine.

Ast uata stirpe ludac l'ortior fuit, 180:5 Animus probus probis i|uadi'at natalibus,

Aueus miirus vobis fortissiuie

Invicta victvix noii diguata cedere,

Sed restitit triici nnnarum fulmiiii.

Dulces preces vestras iiiermes reddidit 1360 Erisemque nielle tinctuin casta viribus

Caelestibus fregit technasque depulit.

Gladio peribis ipse tuo, nequissime.

Sed ne putes forte hoc ex composito geri,

Die quaeso, qua sub arbore ipsos mutuo 1365 Deprenderis in horto amoeno coiiloqui!

Sedechia;?. Non fallor, arbor prinus est adulteris Veneris nefaiidae testis, crede, conscia.

Daniel. Sycoplianta, ain? Mentiris in tuum caput. Gladio Dei minister vindex imminet 1370 rigiaai as nunc medium. Nam haec iusta est ultio, Si talionis poena hanc vindicaverit Adiudicaveritque vos dignae neci.

Q u a c s i t o r. Tanquam exsecutor aecjuitatis strcnuus Committc eos, si sit animus nunc conloqui!

POPVLVS

[E5a] ex Psalmo VIII.

1375 (j>uam tuum nomen, dominator, omnis Terminis terrae cclebre atque miris Hoc modis darum volat ultra cunctos Vndique caelos!

74 BETYLIVS, SYS ANNA. V, 4; 5.

Tu tuas laudes pueri tenelli 1380 Perficis plectro resonante, quo tu Destruas hostis pariter maligni Funditus artes.

ACTVS y. SCAEXA V.

Populus. Quaesitor. Nomeiiclator. Praeco. Cleter.

Populus. Hoiniiium fidem! — Populäres, iudigiiissime Factum videmus. — Ciaret innocentia 1385 Nunc coniugis loakim. — Proh calumuiam! Quid talionis lex? . Valetne ea amplius? - - Similis, puto, est aranearum stamini.

Q u a e s i 1 0 r. Praeco, iube silentium! Nunc legibus Fiet satis.

Praeco. Quid vestra turbulentia 1890 Sibi vult? Satis faciet praetor nunc legibus. Temerarius siclis binis multabitur.

Q u a e s i 1 0 r. Vtrumque testem rursum in circum sistite, Apparitores, ad tribunal ducite Senes reos couvictos testimonii 1395 Adultcrati!

Cleter. Eatur ergo.

Praeco.

Pergite !

BETVLIVS, SVSANNA. V, 6. 75

[E5b] ACTVS V. SCAENA YI.

Qiiacsitor. Arradau. Diboii. Zaba. Besasa.

Dabrani. lavan. Agira. Galaacl. Histiob.

Maloco. lerobaal. Hediotli.

Q u a e s i 1 0 r. Quamvis Deus, iudex siipremus omniiiiu, Per pusiouem vatem sie seiitentiam Certam tulit, ne sit, quid nunc id ambigat, Quin veritas rei clare detecta sit, 1400 Iuris tarnen processus hie ritu fori Servetur. Ac dicat quivis sententiam. Arradan, id, quod sentis, boc edissere!

Arradan. lam Video nil fidendum circumstantiis Nee fimbriae nee canis nee propendulae

1405 Barbae ; caper sie esset iudicum ordine Numerandus atque lupus hirsuto tergore. Palinodiam pudicae feminae cano, Sed talionis poenani bis falsis testibus Adiudicaverim, Sed rex minister est,

1410 Si quis facit capital, tum iurisdictio

Penes Xabucbadnezer est, non pessimum Regem, nisi quod incircunicisus imperat. Sed aequitate pollet plurimum. Dedit Nobis subactis, ut causis moralibus

1415 lus limitandis esset, atque legibus Perniittit ut sit vigor ille pristinus.

[Eea] Videtur ergo rem referendam esse iutegram Et transferendain ad regem. Sic iuibimus Dubio procul quandani tum bcnevolentiam.

Q u a e s i 1 0 r. 14-20 Dibou bone, quid animus tuus nunc iudicat?

76 BETVLIVS, SVSANXA. V, 6.

Dibon. Xou me fefellerat mens, ([uippe hos noveram Intusfiue et in cute esse perversissimos, Sed cordium scrutator corrigit vices, Omnia sub auras tempus aperiens refert. 1425 Age exsequatur rex, ipiod iste protulit !

Q u a e s i 1 0 r. Die, Zaba!

Zaba. Si quid asperius in te, Dibon, Dixi, memineris me hominem errori obnoxiiim! Nam quod dedi, nollem datum. Sic iudico, Vt iudicarunt hi, qui me prudentia 1430 Superant. Ero deinceps, opinor, cautior.

Q u a e s i 1 0 r. Die, Besasa!

Besasa. Sic ut Arradan sentio.

Q u a e s i 1 0 r. Die, Dabrani!

Dabrani. ]\Iuto meam sententiam. Id accidit, ([uod evenit creberrime, Quis lingua non frenata quique impendio 1435 Loquaciores. Nam tacuisso nemini

Nocet, nocet locutum. Quam vitium sonat. Quam nunc dedi hac in rc sententiam! Solet Proverbio dici, quod sit oratio Eiusmodi, cuiusmodi est, qui protulit. 1440 Haue deprecor suspicionem, fratres pii. Possem videri esse Euripo inconstantior. Necessitas cosit nunc vela vertere

BETVLIVS, SVSANNA. V, 6.

[E6b] PalinodiaiiKiue cautitare iiiiuriae.

Nunc adsero hanc matronam honestain iiinoxiam 1445 Senibusque, (juod dixit piier, promuitio.

Quaesitor. lavan, tuiiin videre die!

lavan.

Sto pristinae Senteiitiae. Matrona neiiuaquam est noceus. Multa gravi capitis multandi sunt senes.

Quaesitor. Agira, mentis sensa detege!

Agira.

Amplius 1450 Pronuntio, ac lambda nostrum est calculum. Ratio est, quod istaec causa est ardua. Parum liciuet, num, quae gerantur, sint satis Rata aut puer legitime ius subiverit Inipuber. Atiiue recte iurisdictio 1455 Transfertur, uiido fluxit dignitas ca. Verum bonus ([uaesitor hance transtulit, Quam non habebat propriam, suft'ragiis Populi atque presbyterorum calculis, Quibus ipse iudex noster constitutus est. 1460 Oportuit mandari. Sic puto esse id inrituni. (} u a e s i t () r. Die, Galaad!

Galaad. Credebam testimoniis; Quae iusta sunt, cum testibus fides bona est. Ilinc tit, quod liac in re muto seiitcntiam.

Q u a e s i t o r. 0 Histiob, suifragium profer tnuni!

78 13ETVLIVS, SVSANNA. \, 6.

Histiub. 14G5 Quid niiuc, Agira? Adridet ampliatio?

Quid? Ambigisne, au quid momeuti

Sanctio pueri sit liabitura? Crede, phirimum.

Trauslatio est consensu facta maximo [TCTa] Populique applausu et, (juod tibi sit amplius, 1470 Mouarclia summus haue in ipsum transtulit,

A quo venit potestas omiiis omiiibus.

Negas? Rogo, miraculuiu considera:

Fateberis dubio procul divinitus

Haec esse. Prorsus nil mihi hie est inritum.

Quaesitor. 1475 Et tu, Maloco, dicito sententiam!

Maloco.

Consulueram prius, quod aequitas iubet,

Quo incumberet probatio robustior

Tecmeriis et coniectationibus.

Nee me fefellit. Id sagacitas 14S0 Pueri potest. Senes nos ita stolidos

Vecordia occupavit, ut ne, opus quod est,

Videamus in negotiis bis arduis.

Quod si mihi plerique tum subscribere

Minime gravati essent, stetisset veritas. 1485 Sed stat, Deo laus, et modo isto clarior,

Quam si lateret adhuc iniquitas senum.

Q u a e s i 1 0 r. lerobaal, tuum videre detege!

lerobaal. Detexeram prius, sed me fefellerat Maturitas senilis et iuranda immina. 1490 Habeo necesse, ut pristinam sententiam Muteni sequarque Dei tribunal.

BETVLIVS, SVSANNA. V, 6; 7. 79

Q u a c s i 1 0 r.

Quid adseris?

Hedioth,

Hediotli. Bonas probo scutentias.

Quaesitor.

Coulecta nunc damiiant senes suffragia.

Si (luod quibiisdam noii fidei satis queat [E7b] Oraculum praebere, restat amplius

Nunc exsecutio. En Nabucliadouosor

Rex, en stipatus, cn satellituiii agiiiine

Multisque satrapis! Uli mandabimus

Negotium; minister summi regis est, 15(1(1 Quo de puer vates tulit oraculum.

ACTVS V. SCAENA VII.

Signacus. Strategus. Nabucliadonosor rex.

Aspenax magistcr eunuchorum. Quaesitor.

Achscliedar et Persa satrapae. Pachus. Toparchus.

Adargazaraeus. Epliorus. Dethabraaeus.

S y m b u 1 u s.

Signacus.

En, rex Babel Nabuchadnezer maxime, En contio populi Israel non infre(|uens. Si non meus me t'allit visus dcbilis, Forum celcbrant.

Nabuchadonosor.

Sed ([uid pusio facit? 1505 Senes puello nimirum alnmm iudicis

Pro more dcferunt munus. Quid moris est?

80 BETVLIVS, SVSANNA. V, 7.

Aspenax. An Bei me amet, Xabucliadiiezei' inclite, Est Beltbaschazar hie, puellus aulicus Xuper meae curae iiiaiulatus, optiniae

1510 Spei puer nee non donatus indole, Quam vero quis vellet in prole regia Yidere. Pollet is gravi prudentia. Et ne suo fraudentur lionore ceteri,

[E8a] Qui nuper ex eo genere fidei meae

1515 Sunt crcditi, Babyloniis feiicius

Studiis suis pergunt in usum regiuni ; Sed Omnibus raulto liic fiet praestautior, Columen decusipie regni longe maximum.

Nabucliadonosor. Ain? Yidentur velle nos accedere. 1520 Sistamus liic gradunil Miror. speetabimus.

Q u a e s i 1 0 r. Yiuotos senes ad maiestatem regiam Ducite! Patres eamus omnes obviam! Vates puer, dextram milii tu clauditol

A e li s e h e d a r. Yeniuut, o rex Nabuehadnezer, agmine.

Quaesitor. 15-25 Yivat Nabuchadnezer rex Babylonius!

X a b u e li a d o n o s o r. Quid fcrtis, o viri? Quid istaee contio Portendit? Aut quidnam vincti sibi volunt?

Q u a e s i 1 0 r.

0 rex Xabucliadnezer, victor maxime, Hi tcstinioniis contietis et dolo 1530 Male pudicitia memorabiü et i)robis

BETVLIYS, SVSANNA. Y, 7. 81

Castisiiue moribus haue luulierem, quia pia Xon obsequi voluit pravae libidini, Satagunt ream faccre. Scd tanta auctoritas Yiruni fefellit, lianciiue coiidemnavimus 1535 Vt adulterara. Sed en Deus comparuit, Cum nulla spcs salutis esset, ferainae, Misit puellum vatem, qui prudentia Excellit omnes Israelis arbitros, Couvicit hos calumniae.

Nabuchadonosor.

Hicine pusio?

[E8b] Qiiaesitor.

1540 Verumst.

Pcrsa. Sagacitas pucro est mirabilis. Q u a e s i t, 0 r. Hoc lex Dei nostri iubet multarier, Legisque sensus est peccati talio. 0 rex, tibi est in nos nunc iurisdictio Capitalis; hoc tua aestiinabit aequitas.

Xabuchadonosor. 1545 Pronuntiavit hoc puellus iudicans?

Q u a e s i 1 0 r. Iiniiio.

Nabuchadonosor. Yiri proceres caritpie principes, Miraculum hoc an iion vidctur maximum? Conferte, quaeso, vcstra in hac rc symbolal

Achschedar. 0 rex Babel, iiil possum in hac re infringere, 1550 Quin rata sint, quaecum(iuc dixit Balthasar. Strategus. Humana vis non est, sed fit divinitus.

l.at, I.itteratuidonkm. 8. (i

82 BETVLIVS, SVSAXNA. V, 7.

Persa. Nun abiuiü. Crediderim hoc.

Signaeus.,

0 rex, placet. Spes magna, rex, relucct in puellulo. Ornabit haud dubie regnum Babylouicum.

Pachus. 1555 Dico ratum : ratum esto, qiiod divinitus Evenit. Esto oraculum.

Toparchus.

Nou displicet. Hie temporis successu tiet satrapes.

Adargazaraeus. 0 magne rex, spes anipla fit ex Israel.

Ephorus. Secimda cuncta sunt, et regnum floridum est, 1560 Dum hie incolit popuhis felix Babyloniam.

Dethabraaeus. Mandetur ergo illis nunc exsecutio, Crescatque Baltheschazar,

Symbulus.

Consuluut bene. 0 rex Babel, Xabuchadnezer maxime.

X a b u c h a d 0 n 0 s 0 r.

0 Israelis arbitri, nobis placet, 1565 Quod exsules in nobis non conceditis [F la] Patulam fenestram iniquitatibus. Probo.

Calumnias maneto digna talio,

Quam patria lex statuit Mosesve dictitat.

Nunc exsecutio vobis comraissa siti 1570 Non hie necis spectabimus spectacubim.

BETVLIVS, SVSANNA. Y, 8. 83

ACTVS V. SCAEXA YIII.

Quaesitor. Susann a. Beniamin. Daniel, loakim. Rachel. Hclkias. Proniptula.

Q u a c s i 1 0 r.

Susanna, singulare pudicitiae decus,

Examen ignis aurum virtutis probat.

Prudenter appellasti sunimuni iudicem.

Congratulor tuae saluti et nescio, 1575 An esse quicquam possit, quod gratum magis

Magisque volupe sit, quam quod tua modo

Detecta gratia Dei viventis est

Pudicitia salva, constans, integra.

Fac modo animo praesenti sis cum coniuge 1580 Caro tuisque liberis. Dens bene

Vertat tibi({ue optata scmper otferat!

Susanna.

0 summe Dens auctoniue et rector onnüum,

O iuste iudex, me periclitarier

Sinis, perire non sinis; praesens ades [Fib] Tum, cum adeo videor iam destituta maxime.

Freti tuae benignitati tirmiter

Nunquam peribunt: quin submersae funditus

Tantis miscriis porrigis manum tuam.

Precor, Dens, ne me tentationibus 1590 Gravioribus posthae velis committere,

(^uin viribus validis möllern suffulcias,

Si tain tuae laudi suni accommodum organon.

0 loakim coniunx, nati dulcissimi

Et vos, parcntcs optimi, Dens potest, 1595 Vt iain liquet, miseros rebus iam pcrditis

In spem bonam et salutem praesentissimam

Sic conlocare, ne deince])s periculum

Noceat. Opera Dei sunt mii'abilia,

0*

84 BETVLIVS, SVSANNA. V, 8.

Qui consilia liominum vicissitudine 1600 luvertit haud uUis modis reciproca. Quare, Beiiiamin, fili mi suavissime, Tuum fuerit isti lepido puellulo Grates agere de reddita matercula, Quem summus ille iudex ae(iuus arbitrum 1605 Mihi dedit, causam meam qui vindicet.

Beuiamin. 0 Daniel, lepidum caput, facis bene, Qui pro tua commoditate meam matrem mihi Reddideris: haec enim mihi est carissima. Habeo atque ago tibi merito nunc gratias 1610 Quam maximas. Vbi quid usus venerit, Libens tibi bene faxe pro modulo meo.

[F2a] Daniel.

Dicis benigne. En iam licebit gaudio Tuo frui: fruere! Dondno, Deo tue, Debes tuam matrem, cuius vices gero.

Q u a e s i 1 0 r. 1615 0 loalvim, tuis laetor nunc partibus.

Senes periclitantur, atque in limine

Portus tibi est, tutusque in vado navigas.

Dominum Deum pro moribus tuis time;

De castitate coniugis iam certus es, 1620 Aurum probatum habes probationibus

Et lilium natura iiiter spinas asperas.

Vxor tua velut fructifera vitis siet,

Prolesque tua sit instar olivae i)lantulae.

Dominus tibi benedicat in Sion largissime, 1625 Sobolemque postliminio olim videas tuam

Laetus redire! Quodsi ea res tibi Übet,

Licet tuis de inimicis ulcisci modo

Et par pari rependere.

BETVLIVS, SVSANNA. V, 8. 85

loakiiu.

Non id luüvor,

Iiiautoratos hoc decet pro munere i,;:;ii Suo. Dominus etiam viiulictam vindicat

Sibi; mihi privato non decoriim erit.

Hoc lex iubet, ne intcrticiam ego proximiun.

Xobis magis conveniet laetis hanc diem

Domino Deo tripudiis insumere. 1G85 Valete, presbyteri, censores Israel,

Deo sint lianc ob aequitatem gratiae!

0 socia thahami, quae fidem tuam mihi [F2b] Servaveris constans, ex quo conveneras

Mihi in manus nubens, quin vulgo dictitant 1640 Castam esse eam, quam nulhis vir rogaverit:

Tentata precibus restitisti, machinis

Non cessit animus, neque vim pertulit tuus

Pudor.

Susann a. Deus vires dabat conatibus.

Quod iactitem, nihil est; Studium boni Deus, 1(545 Auetor bonorum, pectoribus mortalium

Larga sua bouitate inspirat. ^

Ion kirn.

0 meum

Decus, beatus suni, talis cui contigit

Consors tori; taedis tuis felicius

Aut auspicatius nil usquam gentium

1050 Fuit. Parentem pulchra prole me facis.

lamiam, pater, iuvat procul forensibus

Xegotiis vitain meam consumere.

Domus mihi deinceps ainica, erit o])tima

Donms. Deo vivam caraeque coniugi.

Rachel. 1G55 0 gnata, gnata, quam pectus salit meum! Adfectibus variis rapior. Eadem dies

86 BETVLIVS, SVSANNA. V, 8.

Plus quam satis funesta apparuit mihi Mihique reddidit te festivissima. Beiiedictus esto, summe rerum couditor! 1660 Valeat deum vulgus reliquorum longius. Tu tu, Deus Sion, tu, inquam, rectissime Dextra administras mundi guberiiacula, Tu flexuosa cuncta recte dirigis.

[F3a] Clielkias.

Tu Vera praedicas, couiunx. 0 filia, 1665 0 mi gener, fili mi, lacrimo gaudio;

Nam non queo modis aliis effundere,

Quod pectus insiliens eructat.

Susan na.

Mi pater Materque, sie deiuceps futurum iudico Castis locum matronis ac puellulis 1670 Periculo tutum meo fore.

Promptula. Puto Spcroque. Nil votis meis responderit Yn([uam magis, nil ex animi seiitentia Successerit magis uuquam quam castitas Secura. Si non hoc nefas vel maximum

1675 Pomario suo pudicam feminam,

Non dico ab hostibus saevis, sed maxime Ab Israelis arbitris non tutam esse, Profecto nescio, quid possit amplius Dici nefas, nisi sie Deus robur tuum,

16S0 Mea hera, eo modo probe tentaverit.

Susanna. Quid? Heu mea tu, hoc absit, moa Promittula! Natam nn^am lianc i)uellulam volo Meo periculo laboribus consucscere.

BETVLIVS, SVSAXNA. V, S; 9.

Si tu sapis, cavebis fleiii ab otio, LG.S5 Ne te in taiitum periclum praecipitem diiis. Beatus ille ccrte, qui ex aliis sai)it. Setl liinc eauius, ne videam hoc foedissimum Spectaculum ant ne cui videar vindictae anians.

loakim. Recte mones, meum delicium maximnm.

[F3b] ACTVS Y. SCAENA IX.

Abed. Sedecliias. Cleter. Acliab. Quaesitor. Praeco.

Abed. iciw lam tempus, o niiseri, instat, ut vestruni scelus Luatis.

Sedecliias. Heus precor, sine, ut populo loquar!

Abed. Loquere !

Sedechias. Viri puen(|ue extorrcs Israel Babyloniique cives, hoc niiseris date! Quicumque publico splendetis inunere,

1G95 Cavete, ne fraus uUa nee dolus malus Corda occupet vestra aut prava libidino Ruatis in pracceps! Sapitc pcriculo Nostro! Facinori dignam pocnam pcndinuis. Malum consilium consultori pessinuun est.

1700 Oratc nunc Deum, fiuom iustuni seiitio, Miseris suo ut parcat iudicio, quo satis Ilabeat modo hoc ])arvo supplicio pro sua dementia, quamvis delicta maxima Sient, sed hac magis ratione splendeat

1705 Bonitas eius, magis si superct gratia.

88 BETVLIVS, SVSANNA. V, 9.

Ach ab. Sit fas mihi quoque pauca proloqiü!

Cleter.

Licet. lieh ab. Monuit meus soeius probe, sed amplius Monebo. Nam non sufficit nee crimine Prorsus vacat, qui non designat: interim

1710 Tarnen maniis muneribus gratis patent Caeci(|ue dorophagi ferunt sententias

[F4a] Ad gratiam. Quibus nos freti pessime Deliquimus Dicenque provocavimus Nostro iuniento accersentes nobis malum.

1715 Fortuna parcit in poenani quam plurimis. Vel sie Deo visum est, ut sese examinent Nostroque damiio agant nunc paenitentiam Nee differant in sera fata piacuhim. Vestrae preces fiant pro nobis ad Deum!

Ab ed. 1720 Ehern senes, dice moras iam rumpere lubet.

Sedechias. Precor, da paulum temporis Deum precandi, si miseris avertere Dicas velit et ultiones tartari !

Ab ed. Est sera, crede, in fundo paenitentia. 172.5 Speras tuam liten, quod Ate tempore liongo suis malis turbarit artibus, Sarcire posse?

Sedechias. Tanta Dei est benignitas. Suspiriis. inclamo ex imo pectoris

BETVLIVS, SVSANNA. V, 9. 89

Gcmituquc paenitudinis seras preces 1730 Eructo. Domine, anlielas lias voces meas

Accipe, tuas aures patulas paiulas meis

Precationibus ! Dens, quis sustinet,

Si iudicans scclera rigore ejcamiiies!

Finis licet nullus meorum criminum, 1735 Finis tarnen nullus tuae clementiae est.

Si tartari sum poena dignus maxinie,

At tu tarnen non dignus, ([ui crudelius [F4b] In noxios statuas. Salvabis Israel.

0 si Salus communis liaec divinitus 1740 Mihi scelesto iam queat contingere!

Cleter. Licet tibi quoque tuas preces attollere.

Acliab. Ne saevius, domine Dens, furor tuus Me corripiat, et ira in me commotior Nunc ingruens clementius me verberet!

1745 En fulminis telum minatur acriter. Et imminens manus terrore concutit Mentem, et animus liorret formidine. 0 scelera taetra! Non est uUa sanitas In carne tota, totus languco miscr.

1750 Dum mente concipio quandam irae imaginem Nee conscientiae pax est meis in ossibus, Quotiens recordor, quam caput nequitia Vertexque mersus quamque onus pessumdatum Graviter premat, Trcmiscerc tribunalia

1755 Possum tua, sed ea liaud possum vitarc. Vae Misero mihi! lustam tuam sententiam Non sustinere possum, ni miseratio Plus ponderis meis habeat ne(iuitiis.

Q u a e s i t o r. Quamvis meum caput peccatis obrutum

90 BETVLIVS, SVSANNA. V, 9.

1760 Sit, attamen mos urget, ut exordiar. Patres domus Israel, e medio maliim Vt dictitat lex Moseos, liinc tollite! —

Sedechias. Auimara meam tibi luandaverim, Deus. — [Föa] A eil ab.

Aiümam tibi maudo, domine Deus meus. — Cleter. 1765 Habent satis lapidum.

Abed.

Nunc tuta, opiuor, est Pudicitia.

Cleter.

Ariden, quam torva lumina Hinc inde iactitant?

Abed. Ne spes vos deserat! Cum patribus maioribus quiescite! —

Q u a e s i 1 0 r. Ponantur liiiic exanima virum cadavera 1770 Terraeque mandeiitur pro more patrio.

Praeco. Vixere. Nunc domum se quisque conferat! Exempla statuite ante oculos sibi Quilibet! Adulteris sie fit in Israel.

CHORVS ex Psalm 0 I.

Beatus ille, qui procul synedriis 1775 Et impiis mortalium

Consessibus et peeoatorum compitis Solutus omni crimino

BETVLIVS, SVSANNA. V, 9; EPILOGVS. 91

Nec occupct catliedras pestileutiae Caecus malis dogmatibus 1780 Nee ludicris piorum mentes inficit.

Felix et ter et anipliiis, Totus vacans Dei sacratis legibus,

Eas volutans sedulo Noctes diesque mente versat Candida : 1785 Is crescet instar arboris

Ad rivuli ripam sitae perlucidi, Quae laeta tendens bracchia [Föb] Fructus ferens suo rependet tempore,

Cui non nocebit Africus, 1790 Non bruma frondibus comas detraxerit;

Huic cuncta sient prospera. Non sie tibi, non sie continget, impie,

Sed tu peribis funditus, Cum ventus instar pulveris te iacticat 1795 Per aera atque inania.

Hinc fit, quod impios arbitrium Dei

Pessunidabit letaliter, Ilircos ab agnis cum pastor seiunxerit, Quem nil latebit uspiam. 1800 Viani piorum cognitor iustus seiet,

Mittet malos ad tartara.

EPILOGVS.

Nil quiequam aliud est scaena, praestantissimi Viri patresque consultissimi, mea Quidcm sententia, quam lucidum 1805 Mortaliuin vitae speculum, quod exliibet Faciem maligni saeculi. Sic Tullius Romanus ille orator pulcbre eoniparat, Cum disserit, (juid sit decorum siiigulis;

92 BETYLIYS, SVSANNA. EPILOGVS.

lubet intueri comici spectaculum, 1810 Quo quisque personam suam recte gerit:

Sic contra, dum suum persona scaenica

Servat ttqstvov, docet magis contrarium [F6a] Plerumque; quid deceat, rarissime docet.

Senes scelesti dum decorum sedulo 1815 Custodiunt, docent senes longissime

Cessisse ab officio ac persona iudicis.

Susanna contra sedulo servat suum

JjQsnov. Videbit hinc matrona moribus

Petulantibus se iam cessisse longius 1820 Suo decoro. Ex paucis bis sie cetera

Vos aestimate, dum is plectro vernaculo

Sonabit, ut cunctus populus intellegat.

Nos interim studii nostri specimen damus,

Kon serii quidem. Haec nobis sunt ludicra, 1S2Ö Quae sunt gravia atque utilia niortalibus.

Visum id satius, ac si nugas tragoediis

Agamus: boc enim culpat paroemia.

Nos nostra sie studia semper paramus, ut

Lusus sit e re publica, idque bonestius 1830 Nos iudicamus, quam si rebus frivolis

Indulgeamus, in quibus non commodi

Quicquam est. See boc vestrum fuerit munus, patres

Conscripti, ut boc curetis inter cetera,

Ne detrimenti quicquam in berba publicus 1835 Capiat Status : capiet vero, si parcius

Studiis datur fomentum liberalibus.

Aequi boni(iue facite istaec puerilia! Dixi.

[F 7b] A u g u s t a e V i n d e 1 i c o r vi m

apiid Philiiipiim Vlharilum.

M. D. xx:x;vii.

DRUCK VON LEOnHARO SIMION. BEI

I

PA	Birck, Sixt
8477	Susanna
B46S8
1893

PLEASE DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

r.

.■I

mr^

«»''

:j;||WI!«W!S^

\*w

.*^rm"T

m-^

mf.:m\

mK^

M..:f.

^*^*f^«

'VÄ

^Vj--

h";^:

, i';??^/.

V ■■:<

Ä^.ift'

*•"" *. " *' *.' *

i^-'«--.«**..^-*/: .

•rr ^ " M '''"^ M: ■ ^^m

*«■ m'

.^PW^ '^^^w ^^^^

M

r^-^

'^!

	'jjy', iTPIIi'i M	■	■	■
		E