MD: ; 
6 AN 


GENE ED 


| 

: : Er, mn ENV dd NIE: 

é 5 Er rr een B eren „im Tie 

ea Adrie) OE WGibsn- Inu Gili): 
or Vn 8 _ ik _ _—_ Zat Ee LA 


| 


® 


A” 
5 4 


# 
i 
nl 


kl 
ict 
KAAI 


TEYSMANNIA 


onder redactie van 


Dr. P. VAN ROMBURGH en H. J. WIGMAN 


met medewerking van de Heeren 


M. E. Bervorrs, J. Brei, Dr. W. G. Boorsma, Dr. J. vaN Brama pe HAAN, 
Dr. W. Bvrcoxk, Dr. D. J. Hissink, Dr. FE. W. F. Huneer, Pror. 
Dr. J. M. Janse, R. B, KERKHOVEN, Dr. J. C. KONINGSBERGER, 
Dr. S. H. Koorpers, P. van Leersum, Dr. B. C. TI. Moar, 

G. C. F. W.Murprt, Dr. A. W. NANNINGA, J. J. Smrrn, 

Pror. Dr. M. Trrus, Dr. W. R. Tromp pe Haas, 

Dr. Tu. Vargron, Dr. A. G. VoRDERMAN, 

Pror. Dr. W. PF. A. ZIMMERMANN, ©. a. 


eenn Te nn nana 


TWAALFDE DEEL 


Ten nen enn ne RR 


LGA RY 
NEW vorx 
SCT ANICAL 
WAR BER, 


BATAVIA 
G. KOLFF & Go 


1902 


- = Ke LEN 4 4 n 
En _ il Nie 10 ps 
Ves en Rn 
Kd 


FEB 2 4 1931 


LR ARYy 


bk & V4 
Nx 3 YaoRx 


SOT en ic ar 


INHOUD. “een 


OORSPRONKELIJKE STUKKEN, 


Brz 
Ambon, door J. J. Summum . .. TE ke Ste 
Ananas-cultuur in Florida, door H. 7 WIGMAN Sand A Gn eee lS 
Beendermeel als meststof, door Dr. P. van RomBurenH. . … 72 
Begraafplaatsen, Onze. . . . „door H. J. WrieMaN. . … 514 
Bemesting van Oranjeboomen, door H. J. WiaMan . « « … #45 


Boekbeschouwing door Dr. P. van RoMBURGE: 
De Koffie-cultuur in Brazilië, door A. ELink SCHUURMAN. 204 


L’arbre à thé, par M. F. CouLOMBIER. . … 205 
De Landbouw der Indische bevolking op Tae don 
H, C. A. ve Bie. Eerste gedeelte. . . . … 284 


L’agriculture pratique des pays chauds. Bulletin äd da 
din colonial et des Jardins d’essai des Colonies fran- 
GRISES PNO. E veen! oe Ten A ARE LS 
Journal d’Agriculture opieale. Ng: AT ee . 487 
Handelingen van het 5e Congres van het Algemeen den 
dicaat van Suikerfabrikanten op Java, gehouden te 


Soerabaja op 7, 8 en 9 Maart 1901 . . . « . « 552 
Cacao-cultuur en bereiding, door H. J. WreMaN . . … « « 102 
„ ziekten, door Dr. J. C. KONINGSBERGER . … …« « « « 317 
Canna’s, Iets over de geschiedenis der grootbloemige . . door 
Er dE WIGMAN!!S …. dT NL RADA tage, GUL 
Canna-bloem, Een mensa . … door C. van VoorDeEN. 77 


Caoutehoue leverende planten, door Dr. P. van RoMmBurGH: 


XII. Hanecornia speciosa Mürr, Arc . L 

XIII. Payena stipularis BurckK? 4 

XIV. Mascarenhasia elastica K. ScHUM . . . Reek 
Caoutehoue en Getah-pertjah, Iets over de fabriekmatige B 

werking van. . . . … door Dr. P. van Romsvran 171, 380 


HI 


Caoutehouc, Een en ander over. ._… «… door W. G. Leen- 
BRUGGEN A ER Rd en 
Caoutchoueguds, De. . . . . door H. C. PRAASTERINK 
Coffea stenophylla G. Doxx., door Dr. P, vaN RoMBURGH. 
Dammar- en Hout-olie, door H. J. WreManN 5 
De teelt van zoetwatervisch in de Pronnucr Nien seen 
door PiscaToR . … . se en OO EOS 
Djeroek-cultuur in Aken loor EL J. WicMaAN SE 
Gala-gala door Dr. W. G, Boorsma SD engen 
Gambir-extract, Een surrogaat voor . …. . » Ei Redjang- 
Lebong, door Dr. A. G. VORDERMAN 


Groenteteelt, Iets over. . . . . door O. Tissine 
Grondbewerking, door Dr. D. J. Hissink, ee vene: 
Huis en erf, door H. J. WieMaN . … . . cf Oe SI 
Hygiène, De . … . der plant, door Dr. J. van Been DE HAAN. 
Insecten, Iets over de hoogere . . … „door Dr. J. C. Ko- 
NINGSBERGER « « » EE Ee 


Inmaken van vruchten, Oer het . . . en het bereiden van 
Marmelades of Jams en Geleien, door H. J. Wraman 
Javaansche planten, Kleine schetsen van merkwaardige 
door Dr. S. H‚ Koorpers. Schets XV, Clerodendron sipho- 
nanthes R. Br . a aren Sd 
Lotusbloem, De . . . der Hindoes, door J. C. van EeRrDr. 
Mangga, De. . . gedong door M. f : 
Meststoffen, Over het Chloorgehalte van op Deli voor de Ta- 
bakscultuur gebruikelijke. . . . door Dr. D. J. Hrssixk. 
Ontjomschimmel, De. . . . . (Monilia sitophila) en hare 
verschijning als eerste vegetatie op de aschvelden van den 
Kloet door Dr. A. G. VoRDERMAN 
Ooftteelt, door H. J. WricMaN EP 
Oofttuinen, Garernaneuts0ots in Britsch-inaië door 
H. J. Wreman … S ae MENEN 
Parfumerie, De Shandne kiöntie in dé ef door Ds 
P, vaN ROMBURGH. te a 
Snoeien, Is het. . . der des in tropische al uren aan 
te bevelen, door C. Kwast. . « « « 
Suiker, Het Ploem gebruik van . . . en het dense 
verbonden gevaar, door Dr. E. C. J. Mour. 


95 


198 


LI 


Brz. 
“Thee, Studiën over. … . op Ceylon, door Dr. P. van RomBureH. 258 
Vezelstoffen, Corchorus, Jute of Goeni, door H. J. Wiaxan. 616 
Voedingsmiddelen, Over. . . » . Voor den inlander, door 


SPROKKELINGEN UIT NIEUWE PUBLICATIES. 


Bz. Brz. 
Aaltjes, als vijanden van den grond op den groei 
den Tuinbouw. . . . 558 van jonge boomen . . 218 
Ananas Cayenne lisse. . 295 Dekblad, Kan Sumatra- 
Bamboe in bloei. . . . 491 in Connecticut worden 
Begonia Forgetiana. …. . 554 verkregen? . . . ‚ 394 
Bevruchting, Over den in- kern in Califor- 
vloed, dien verschillen- nië. 55 
de plantensoorten en va- Enten, Het. fe ie Ooft- 
riëteiten op elkander bij soorten ireen 3 
de . . . uitoefenen. 287 Eucharis amazonica Lind. 217 
Cacao, Het gebruik van . 218 Gas-gloeilicht, Over den in- 
Cacao, Teeltkeuze bij . . 216 vloed van . . op den 
Canada-rijst, Zezania aqua- groei van planten … . 625 
Dea … . … Se elf Gisting, Over alkoholische 
uitzichten voor de . . 135 Groene Bemesting . . . 54 
Caoutchouc en Getah-Per- Groenteteelt in de omstre- 
tja, Het schaars worden ken van Parijs. . .-. 56 
van. . . in Centraal Grondonderzoek . . . . 130 
Borneo . … … . 133 Hesperiden-Oliën, De be- 
“Caoutchouc Ae Hen reiding van. . … . 206 
‚ naar het stroomge- Hybriden van Begonia als: 
bied van de Amazone- doma en Rex … … u 387 


mivier. . … 062 
Caoutchouc in Perak . … 498 
Chrysophyllum Cainito L. 389 
Dahlia, Enkelbloemige . 

Felia Mangini. . . . 212 
De inwerking van klaver 

en grasbedekking van 


Hydrangea hortensis Jean- 
DOET men tee . 213 
Hyphaena ventricosa, Hide 
. zich tegen brand- 
gevaar beschut . . . 294 
Insecten, Co-operatieve 


Caoutchouc- Blk: Voen taksszonder gants Jel 
| strijd tegen schadelijke. 652 


Iv 


Jams in Engeland 
Koffie-enltuur in Brazilië 
en de Jequitiba reuzen- 
boomen . ER OPE 
Koffie, Een caffeïne-vrije 
‚ van de Comoren. 
Koffie, Over bestanddeelen 
van 
Kola. ot 
Koper, Over de aanwezig- 
heid van . in ne 
planten f 
Landolphia Headdlotnt 
Macadamia ternifolia, Een 
goed smakende Austra- 


lische noot . 
Maïs . EE NEN 
Mangga’s in Engeland. 
Muskieten. Een middel te- 
gen ' 
Natriumnitraat en Ammo- 
niumsulphaat, Over de 


vergelijkende beteekenis 

als meststof van .... 
Nieuw-Zeelandsch vlas. 
De 
van verschillende zout- 


Onkruiden, werking 
oplossingen op. 

Ooftteelt voor Ceylon. 

Padi-cultuur in de Straits. 


Den 


Palmen, de 


. van 
Bibra : 

Para-rubber in He Sirhite: 
Settlements. 

Pisang .… 

Pisangmeel. . 

Plantenparasieten, Tabaks- 


aftreksel tegen 


Pijlvergiften in Centraal- 
Borneo 

Rameh (Boehmeria en 
n Het procédé van 
Bachelerie voor het schil- 
len van . ° 
Rameh, Een ander ade 
punt in zake . 
Rozenolie, Rozenteelt voor. 
Rijstecultuur in Australië. 
Schenckia Blumenaviana, 
Over een in .. . voor- 
komend chromogeen, dat 
een karmijnroode kleur- 
stof geeft 5 
Schimmel & Co, Uit met 
Oetoberbericht van. . 
Sphagnum . : 
Stikstof, Invloed van ... 
op den wortelgroei . 
Vanielje, De cultuur en de 
bewerking der ... in 
Mexico 
Varens . - 
Verspenen of verplanten 
Het nut van het. 
Voandzeia subterranea 
Thun, Over. 
Vruchtboomen langs we- 
gen EES 
Vruchten, no van tro- 
pische. . . in Engeland. 
Vruchten, Vervoer van 
Wandelstokken 

Zaden, Over den nel 
van blauwzuur op 
Zaden, Rijpe of halfrijpe. 


Brz 


‚ 386 


49 


‚ 390 


‚ 126 


„207 


52 


Fer 


‚ 393- 


‚. 129 


558 


‚ 556 


. 492 


. 386 


554 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


Brz. | Bz, 
Een bijzonderheid van Chutney, Recepten voor . 635 


sommige kina-hybriden. 263 Acacia tomentosa Willd . 637 
Asch van den Kloet . . 297 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN 
UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR 
DER INRICHTING. 


Onderzoekingen omtrent de theefabriatie door Dr. W. Nar- 


ENGS et ee B TE 
Voorloopig rapport over een nieuwe koffie-ziekte, door Prof. 

Dr. A. ZIMMERMANN.  … 5 Eeen de 
Een Ensilageproef, door Dr. W. R. ino DE gio SE. 


De voedingswaarde van in den Cultuurtuin te Tjikeumeuh ge- 
cultiveerde en van enkele in het wild groeiende grassen, 


door Dr WR. Tromer pE Haas … 298, 
Over een wortelschimmel van Coffea arabica dae Prof. So 
A. ZIMMERMANN. . … 5 205 


Over Boktorren uit Ficus Blaton dber Prof. Dr. De en 310. 
De asch door den Kloet uitgeworpen op 23 Mei 1901, door Dr. 


J. G. KRAMERS. . . 5 313. 
Resultaten van bemostiasbteoven in indetuien door DE ze 

W. NANNINGA, «… … he BNS 
Over blorokziekte van Coffea ei HE Beo Te fs Zen 

MERMANN. … - ; : 419. 
Onderzoekingen beterende St in de eb: ae: Ee 

J. C., KoNINGSBERGER . . .… : 430. 
Over den duur der Kiemkracht van Castilloa Blkstionsnden. 

daor" Dr. Wi R. Trome pe HAAS. 5: : 442, 
Over het gehalte aan zwavelzuur (SO,) in ie En Deli 

gebruikelijke meststoffen, door Dr. D. J. Hissink. . . 569. 


Uitkomsten van enkele in 1901 verrichte aftappingsproeven 
met Hevea brasiliensis in den Cultuurtuin te Tjikeumeuh 
verkregen, door Dr. W. R. Troue pm Haag... …'… 4582. 


VI 


Opmerkingen over eenige op Koffielanden van Oost- en Mid- 
den Java waargenomen plantenziekten door Prof. Dr, A. 
ZIMMERMANN. 


Brz. 

Acacia leucophloea. …. . 637 

Acacia tomentosa Willd. . 637 

Adaladal . 339. 

Adiantum … s … ego0 
5 aethiopicum au- 

reum. NL 53 

Adiantum Birkenheadii 53 

à capillus-venerus 35 

a Farleyense 53 

2 gracillimum . 53 

à Hodgkinsonii 53 

Agathis loranthifolia Salisb. 161 

Ageratum conyzoides 544 646 

Aglaonema. . 332 

Aiwara. „401 

Alang alang . „303 

Alcides . bede wet 

Aleurites moluccana Willd 357 

Alpinia gigantea Bl. 91 

Alsophila pruinata … 53 

Ammophila. ‚ 196 

Ampulex. EK 

Ananas . 5 . 118 

Ea Abaka „121 

„ Black Jamaica. . 120 

„ Cayenne lisse . . 295 

„ __Enville. . en A | 

„ Golden queen . . 121 

pe Porto-Rico . 121 

„ _ Red. spanish ‚ 120 


LIJST VAN PLANTEN- EN DIERENNAMEN. 


Ananas Smouth Cayenne. 


” 


Sugar loaf . 


Andropogon aciculatus. 

Retz. . NRO re 
Andropogon intermedium. 
Anaectochilus Reinwardtii 


Bl 


Anggrek tiwoe. . 
Anisoptera costata Korth. 
glabra Kurz. 
Anthistiria L. 
Aphelenchus olesistus 
Bos 
Areng 


Arenga saccha 


” 


Artocarpus incisa L. 
polyphema Pers. 
Asclepias curassavica L,. 
Asperula odorata. 
Aspidiotus . 

Bamboe . Dr 
Barringtonia speciosa Li 
Batocera albotasciata 


” 


Begonia Bismarck. 34, 388, 


” 


Hector . 


Caledonia 


R. 


rifera Labb. 


coccinea. 34, 388, 


diadema . 
Dregei 


„36 


Brz. 


659. 


Brz. 
Begonia Forgetiana . 504 
e Frau Anna 
Schmeiss. „ 389 
„ Frau Meta Hasack. 389 
„ _ fuchsioides . 35 
„ _ Garteninspector 
Held. . ‚ 389 
„ _ glabra. „533 
„ _ Gloire de Lorraine. 533 
„ _ goegoeënsis. 36 
„ _ GrussausBrechels- 
hoff. ‚ 989 
„ _Käthi Stadel. . 388 
8 Komet. . ‚ 389 
5 metallica 35 
„ _ Obergärtner Kley. 389 
„ _ Obergärtner 
Schmäh . 389 
„ _ Obergärtner Sme- 
_tona ‚ … 389 
à platanifolia. 34 533 
ER BBE af ee 250887 
pn Rex Karl Kloze- 
niek Deele, 
î rieinifolia. . 35, 388 
DN semperflorens. 35, 531 
n Sehmidtii. . 35 
s socotorana . „533 
„ _ Verschaffeltii. 35, 388 
Belipa sien iG EE 
Bembex. 0 
Betula lenta . ‚ 543 
Bintangor oetan . „ 166 
Bintaro . „339 
Bladziekten „ 651 
Blimbing oetan . 91 
Boeloe leba nt 
Boenga nasi . . 158 


Boetoeng 
Boewah parang . 
Brahea dulcis. . . 
5 filamentosa . 
5 nitida. 
5 nobilis 
B Roezli 
Brevipalpus obovatus Don- 
nadieu se 
Bryophyllum _calycinum 
Salisb. SE 
Bulbophyllum Pahudii, 
Bulbophyllum virescens J. 
di 167, 
Burmannia longifolia . 
Butea frondosa Roxb. . 
Cacao, 103, 113, 216, 
saeriolle ‚ 103 
„ _ Forastero ‚ 108 
„0 SCalabgeilloms 108 
Calanthe emarginata Lind]. 
5 saccata J.J. S. 
n tunensis J. J. 
Dief eers sr d6i 
F3 veratrifolia R. 
BB irene ee dool ZS 
Calophyllum Imophyllum 
ran tet ker 57 
Calophyll. pulcherrimum. 
Canarium moluccanum Br. 
5 secundum Benn. 
Canna Africa . 
„ _ Allemania 
„ America . 
„cia 
„ _ Atlante 
„ _ Australia. 
„ut Atria staen (95 


330 


328 


„ll 1 el 
© © @ 


ll 
nen en Ms | 
no OO OO GO 


VDT 


Brz. 

Canna Borussia … 78 

„ Bavaria 19 

e Brittania . 79 

„ _ Burgondia. 79 

„ _ Campania. 78 

„ Charles Naudin 78 

„ E. André, „9 

„ _ flaccida „‚ 612 

„ _ Hellas. 79 

„ H. Wendland d9 

8 indica . AO 

„ __iridiflora . 1612 

a Akaliat … Gee rel0 KOl 

Koning Humbert . 614 

5 Kronos. (9 

5 Pandora . eeen 0 

Parthenope . .77, 79 

n Phoebe. 19 

e NONA eee eld U 

Suevia. Ls) 

en Plato . Ca 

Cannabis sativa … ze 27 

Canavallia obtusifolia De. 159 

Caouthouc. 452, 493, 253, 380 

Carteria lacca. ‚ 356 
Carumbium _ amboinicum 

Mig. 91 

Caryota urens. . 294 

Cassytha filiformis L. ate) 

Castilloa elastica. . 442, 454 

Casuarina .… ei 91 

Cerbera lactaria Ham . . 90 

Cercospora coffeifoliella. . 639 

Chamaedorea elegans . . 293 

Ad excelsa . . 293 

Chamaerops humilis RRA) 

Charaxes „ 644 

Chrysophyilum Cainito L. 389 


Cirrhopetalun Pahudii. 


Citrus aurantium. 


Clerodendron … 


Siphonanthes 


Coceus cacti L. 


Cocos Blumenavia 


Romanzoffiana 


speciosa Lund). 
Coffea arabica. 


Coix Lacryma a 7 
acuminata P. Br. 291 
Ballayi Cornu. 


Brz. 


. 653 
167 


65 
49 


„ 206 
. 206 
‚ 206 
„206 


94 


158 


26 


. 355 
‚356 
‚355 
. 293 
‚293 
. 293 
. 294 
ln 


28 
92 
419 


. 605 


„ 303 
292 


. 292 
„JA 


658 


„ 647 
Combretum Boveti Pierre. 
Commelyna communis L. 
Copernicia ceritera . 


357 
303 


‚294 
‚ 616 
„616 


Corchorus olitorius … 
Cordyline Rumphii Hook. 
Corypha australis 

5 Gebanga . 
Couratari legalis. 

Crabro . 

Crabronidae 

Crinum asiaticum L. 

Cureulionidae. 

Cuscuta lupuliformis 

Cycas circinalis L.. 

Cynodon dactylon L. 

Cypripedium _Mastersia- 
num 

Dadel. : 

Dahlia Felia Mansiat : 

Dalbergia sp. 

Dammara orientalis. 

5 alba Rumph. 
Daoen boeroeng. 
Baele C..85 

5 kikir . 
Davallia fijensis . 
pedata . 


” 


bz 


Delima . 
Dendrobium 
Hook . : 
ebk ohlope Reh. 
fa. 
Dendrobium 
Lndl . 
Dendrobium 
ds et Bo. 
Dendrobium Mietiehitknam 
Lndl . 
Dendroecolla wrplomeadlis 
Bl. 


amboinense 


crumenatum 


pruinosum 


Dipodium 
Dipterocarpus alatus. Roxb. 


5 crinitus Dy- 


Crone det kN 46 
Dipterocarpus grandiflorus 
Blanco 46 
Dipterocarpus incanus 
Dyer . . 46 
Dipterocarpus Ker ne 46 
Dischidia nummularifolia 
Ri Br. 5 . 460 
Dischidia peltata Bl. ‚ 324 
Djagoeng „ 303 
Djali nasi . ‚ 308 
Djenoe 5 . 334 
Djeroek ‚ee. in . 55 
Djoedjoeloek . „ 303 
Djoekoet djadjagoan . 303 
5 pait. . 302 
5 wawaderan „ . 302 
Drymophlaeus olivaeformis 
Mart . ‚ 166 
Dryobalanops aromatica . 545 
Elaeocarpus edulis T,et B. 91 
Eleusine indica Grtn. . 303 
Enhalus Koenigii Rich 88 
Entada scandens Bth . 92 
Epicedia. „812: 
Eragrostis rubens Hochse 302 
Eria littoralis T. et B. . 158 
Eriodendron anfractuosum. 653 
Erythraea armata . 293. 
Eucharis amazonica. 217. 534 
Eucharis grandiflora 
Planch . 217. 534 
Eumenes blanchardi Sauss. 186 
eircinalis Fabr. . 187 


” 


IX 


Brz. 


„ 163 


46. 


Brz. 
Eumenes esuriens Fabr. . 187 
Ficus elastica. . . 310, 454 


„ leucantotoma Poir . 28 

„ rubiginosa Des. . . 454 
FlacourtiacataphractaRxb. 158 
Flagellaria indica L. . . 91 
Fraxinus Eedeni B. et K. 28 
Freycinetia graminea Bl. 163 
Gala-galar … s … … … =d 


Galaba laki-laki . . . . 91 
Bamba Ge Ba De 
Gandia G ssd en A 
Garcinia cornea L . . „166 


p pierorhiza Miq.84, 91 
Gaultheria leucocarpa . . 543 


a proeumbens. . 543 
ä punctata. . . 543 
BENdIE dese on ad 
Getah-pertja . . . . . 380 
Gleichenia dichotoma Hook. 
bek A Ee 90, 331 
Glenea novemguttata . . 319 
Glomera erythrosma Bl . 167 
EREMO een . … 329 
Gnetum Gnemon L. RN) 
Goeni e « ete OUD 
Bennen scrip- 
fum Bl „ … . …. „ „163 


Grammatoph. speciosum . 163 
Gras, Bengaalsch voeder 302 
Gronophyllum _mierocar- 


put Beh. n 4 «ss LOU 
Gymnema latifolium. …. . 543 
Gymnogramme schizo- 


phylla, superba . . . 53 
Habenaria Rumphii Lindl. 328 
Halaoor:-. … js «Ll 
BIAS On a « “20 


Brz. 
Hataulewang . 5 . 166 
Heliconia buccinata Ran 326 
Helopeltis . „653 
pe Antonii. ‚ 430 
5 Brodyi. ‚ 431 
ge theivora . . 450 
Hemileia vastatrix . . 643 
Heterodera. . . . 559, 646 
Hevea sa ie 
„ _ brasiliensis 171,562, 582 
„ _ Spruceana. . 563 
Hibiscus Abelmoschus E: 94 
5 tiliaceus L. . 94 
Hoesoer. „ 166 
Homalomena albe Hans 92 
Hopea globosa Brandis. 45 
„ _ intermedia King. 43 
„ _ micrantha Hook 43 
Hancornia speciosa Mull. 1 
Hydnophytum amboinense 
Becc . E 163 
Hydnophytum riönkaand 
Bl. . 163 
Hydrangea gea a 213 
Hylotoma’s. £ 19 
Hymenachne mir 
Büse . 303 
Hymenoptera . 10 
Hyphaena thebaica. 294 
s venwicosa . 294 
Hypselonotus trigonus 
Thunb 4 . … 245 
Icaria bioculata Fabr . 191 
„ ferruginea „ 191 
„ pendula Sm , 191 
Imperata arundinacea Cyr. 303 
Indigofera galegoides . . 543 
Ipomoea denticulata Chois, 324 


XI 


Brz. Brz. 
Ipomoea pes-caprae Sw. . 159 Lingoa. st ee. 907984 
Ixora amboiniea De. 91. 328 Livistona olivaeformis, . 293 
Jagera Roxburghii Bl. . 91 5 rotundifolia . . 293 
Jequitiba-boom. . . . . 491 Lobi lobi 4e Sants 587 340 
Jubaea spectabilis . . . 293 Lomaria scandens R. Br. 161 
RENE eer oe. ve 616 Bameta > to ee 11903 
aaerpoetis … … ……… … 90 BOLS eee RET OEE 
Kakasoeran. . . . . «303 Lygodium japonicum . . 53 
Kakawatan: . . . . . 303 5 mierophyllum . 53 
Kamter, Baros. . . « . 545 5 scandens. . . 58 
Kanari ambon. . 85, 90, 93 Macadamia ternifolia . . 295 
DEBED Maissse altered teks 
LE | MEREN vete een OL 
Katjang Bogor . . . .393 Mandarijn . . . . .62, 206 
Kälewek. … …. … … … … 338 ä Doornachtige . 64 
Kembang boengang. .27, 29 5 Kanton of Kei- 
Kömelakian. .-. :… … . 339 Zer En vagen eenen 0 
Kentia Belmoriana . …. . 294 Mandarijn Scharlaken . . 63 
„ _Cantlerburyana. . 294 Mangga kweni. . . . … 39 
„ _Forsteriana . . . 294 2 PER eel DO MOOD 
MEBIN 9 Ta … 857 g braboonn. maen nd 
Kiekxia arborea . . . . 458 5 gedong 98 
D elastica. . . . … 458 E Kwelëm. . . . 39 
„ _Wigmanii . . . 458 Manggistan oetan . . . 166 
MREENERE ee ens «ee 40065 Manihot Glaziovii. . . . 454 
BNR DIS zes et OD „ _ utilissima Pohl, . 94 
REEN 4 ee 2 398 Maninjon ss entend 
Koffie …. . . 243, 622, 638 Mapania lucida . . . . 161 
Korma . ‚ 324 Maranta indica L. . . 94 
Landolphia mondelotti. ‚ 489 Mascarenhasia elastica K. 
Laplacea amboinensis Miq. 91 Schumi 4 ‚ 547 
Laportea decumana Wedd. |__Melaleuca Ln L. 
asen 8510328 EE Ten a ROOM 
Larra. . .… ae ve 196 Melastoma . . … …-… … 90 
Latania Bosbad Er A05 Melinus minutiflora . . 302 
Bemoen. …… . … … …206 Melocanna humilis Rupr. 91 
Lemongras. . .… „ 50 Mesua terrea L. . . . 166 


Lindsaea cultrata Bie. 169 Metroxylom Amen. 8£ 


XI 


Brz. 
Miresa Ee „644 
Mite, ribbed tea. „645 
Momordica charantia 94 
Monilia sitophila Mont. . 274 
Musa sapientum, paradi- 
slaca . ERE. ‚ 623 
Musa uranoscopa En . 85 
Myrmecodia Rumphii Becc. 160 
Mijten ‚ 644 
Neectria bainii. Bed MG 
Nelumbium. 24. 
Nepenthes maxima Reinw 
NT: 162, 328 
5 phyllamphora 
Wild 90 
Niboeng. „ 166 
Njamploeng. lS 
Nootmuskaat . . . .50, 653 
Nymphaea . . 24 
Nymphalidae . ‚644 
Obat segiroe lemon. 84 
Obat segiroe toeni . 85 
Odinerus. . ae ‚ 189 
Oecodoma cephalotes ‚ 320 
Oleandra neriiformis Cav. 
Ae deet 166, 169 
Ontjomschimmel . ‚ 274 
Oranjeboomen . ‚ … 445 
Oranje, Beauty of Glen 
Retreat . AT 62 
Oranjeboomen, Gewone Na- 
vel. k 60 
Oranje Jaffa . 61 
„ _ Malthezer blond 650 
„ _ Mediterraneum 
sweet . 61 
Sabina 61 
„ _ Sevilla 61 


Oranje Valentia. 
„ __ Washington 
vol saleen 
Pachynocarpus Wallichii . 


Na- 


Palaquium borneënse . 
9 Gutta 
5 oblongifolium . 
Panicum amphibium. 302, 
EN colonum L. . 
„ __ interruptum Willd. 
„ ischaemoides Retz. 
s maximum Jacq 
2 mutieum Forst. 
a repens L. 
5 sanguinale Lam. 


Papatjeda. . . ‚ 86, 
Paphiopedilum Oane 
lainianum Pftz. 
Paphiopedilum Mastersia- 
num Pfitz 5 
Paspalum distichum L. 

E vaginatum … 
Payena stipularis Burek? 
Pelahoelang 
Pélém. 4 
Pendoesta oetan. 
Pentatoma plebeja 245, 640, 
Peper 5 5 
Phaius ambon BL 

5 Zollingeri Miq. 
Phalaenopsis amabilis Bl. 


Phalangista larifrons. 
Phoenix canariensis. 
k dactylifera. 293, 
î Leonensis , 
" paludosa 
à pumila . 


324, : 


Brz. 


Phoenix reclinata 
rupicola. 
sylvestris … 
Phormium tenax. 


Phytophthora intestans. 


Phytoptus carinatus. 


tongkat langit . 


Pongamia sp . . 
Pritchardia filifera . 
Psilotum triquetrum Sw 


Pteris aquilina. . . 90, 
Punica granatum L. 


Pygeum latifolium … 
parviflorum 


Brz. 


‚ 293 
. 293 
. 293 
. 627 


„ 652 


omnivora 


„317 
RE 7, 
„645 


„637 


289, 


558 


. 623 


‚ 338 


Suzannae 


aethiopicum. 
alcicorne. 
angolense 
grande 

Hillii . 
stemmaria 
Wallichii. 
Willinekii 


Ploeoglottis Lowii Rchb. f. 


Rumphii Bi. 


gemoetoe. 

pajong - 
Polycarpaea spirostylis. 
Polypodium Dipteris. 162, 


laciniatum Bl. 


„90, 


. 393 


94 
53 
53 
53 
53 
53 
58 
53 
53 
162 
162 
84 
90 


329 
169 


. 335 
‚ 293 
‚ 158 
. 644 


328 
332 


. 324 
‚543 
. 543 


Brz 
Ouvassia amara cet 0 
____„ __gabonensis. . . 398 
Ramis staan OORD 
Randoersntm Atol et oen Pereijne 


Red spider, . … 643 
Rhapis dabelliformis …… 294 
Rhinacanthus communis . 157 
Rhynehiumenn tr 89 
Rieinus communis .„ 220, 565 
Roempoet djampang …. . 808 

5 memerakan …. . 303 

4 Pisoralnmnbs teste RO0 
Rosa bracteata . . . . 626 


A ANR zeeen Veren 020 
„eentifolta, ……… vn 026 
„ damascena. . . . 626 
ee callicam stond 0 20 
ij Riparti eon sekeiea 626 


ijb e Jerde sbee ee ted 0 
A rCanadar zon kermen dd 
Sabal Adansonii. . . . 294 
me havanensiss „404 
Saccharum officinarum. . 303 


k spontaneum Li. 330 


Saga bedoeri ws reed 
nd Dlandanhetsren zeike se 
„ … makanaroer wter i0en84 
se MOES on varen se 
ze palm Menten de Se 


B HOON ee SE SE 
Santiria laxa King . . . 44 
Scaevola Koenigii Bl. 86, 159 
Searlet ‚mite, … ten an m64d 
Schenckia Blumenaviana 

Koch Siks . 386 
Schizaea dichotoma Gn „dol 
Schleichera trijuga Willd. 357 
Schuurmansia elegans Bl. 91 


XIV 


Brz. 
Seindapsus pictus Hassk . 328 
Scleria flabellum. …. . . 90 
Seaforthia elegans . . . 294 
Septobasidium sp. . . 652 
Shorea acuminata Deyer . 43 
„ _ brateolata Deyer : 43 
leprosula Miq . . 43 
„ __ macroptera Deyer. 43 
5 selanica Bl. . . 42 
Sirex gigas L. . . . . 19 
an juveneus.L. … 19 
Smedes … … 0 ld 
Slakrups. . . -. ‚ 644 
Sonerila moluccana Rxb. 166 
Spathoglottis plicata Bl. 

90, 92, 94, 328, 330 
Sphegidae. . . „195 
Sphex argentatus Dallb . 195 

„ _aurulentus Fabr. . 195 


” 


Spinnewebziekte. . . . 643 
Steirastoma histrionica . 319 
Surkerrief … « … t°. 908 


Ea en eG 
Tacca palmata Bl. . . . 332 


Tachytes. . . .… . 196 
Taenitis blachaides Sw . 161 
Tagoerela . . . . 91 
Tainia penangiana Rid . 166 
Pali oto. . . « « « «303 
Form tomt..n . ok. 108 
Wangkik. res wo Ao aad 
Faraté „Fab « . 24 
Tecoma amboinensis Bl. . 92 
Tempajan setan . . . . 90 
Termes Gestroi . „ . . 211 
Terminalia catappa L. . 158 
Tetranychus bioculatus. . 643 


Thee . . 222, 258, 430, 644 


Brz. 
Theobroma bicolor . „112 
Theobroma Cacao en 
» guianense . . 112 
Ee ovalifolia . . 112 
„ pentagona. . 112 
sylvestris „ . 112 
Tiglium purgans. . 339 
Timboel. . 324 
Timonius ‚ 90 
Tjantigi bodas. „543 
B wangi . 543 
Tjoebadak . ‚158 
Tjoklat oetan . B: 
Toembo pohon. 94 
Toendjoeng borak 24 
Toendjoeng poeti. 24 
Tonkaboon . 544 
Trevesia. 5 90 
Trichona laeviceps . 44 
Trichomanes ericoides 
Hedw. 169 
Trichomanes als Bl 169 
Trigonochlamys Griffithii 
Hook . Dee 44 
Trithrinax brasiliensis. . 298 
Trypoxylon 8 196 
|__Tylenchus acutocaudatus . 646 
| ä Coffeae 646 
je vastatrix. 560 
\__Utricularia orbiculata . . 331 
| __Vanda concolor Bl. 324 
| „er sfurva, Endl 158 
|__Vanielje. 207 
Venusmuiltje . 162 
Vespa EE 191 
| „ analis Fabr . 195 
| „ cincta Fabr . 195 
| „ tropica Linn. 195 


Brz, 

Viola calaminaria . . . 393 

Vlas, Nieuw-Zeelandsch . 627 
Voandzeia subterranea 

ORR et te eee 003 

Washingtonia filifera . . 293 

BENEN Se oe. ‚ 159 


Weinmannia fraxinea Sm. 90 


Woe-oi . 

Wortelziekte . 

X-boorder . 

Zea Mays L. . 

Zethus eyonopterus 
Haan . 

Zizania aquatica. 


. 


XV 


Brz. 
160 
651 


„ 640 


05 
De 


. 188 


47 


VOOR HEEREN PLANTERS! 
HET LEVEN DER DIEREN 


door A. E. BREHM, 
voor Nederland bewerkt door S. P. HUIZINGA. 
Met 1200 afbeeldingen. 


deel I. De zoogdieren; deel II. De vogels; 
deel III. De kruipende dieren, de visschen, 
insecten en lagere dieren. 
Gebonden in 3 half lederen banden, prijs f 28.50 
Dadelijk verkrijgbaar bij G. KOLFF &Co Batavia. 
BF Met franco toezending indien bij de bestelling 


remise is gevoed. 


CAOUTCHOUC-LEVERENDE PLANTEN. 


XII. Hancornia speciosa. 


Onder den naam van Mangabeira-caoutchouc of caoutchouc 
van Pernambuco wordt uit Amerika een product uitge- 
voerd, dat men wint uit een tot de familie der Apocynaceae 
behoorenden boom, die den naam draagt van Hancornia 
speciosa Mürr. Ara. In Nederlandsch-Indië is de cultuur 
van dezen boom nog niet beproefd, zoodat ik slechts over 
gegevens beschik, die de betrekkelijk arme litteratuur 
over het onderwerp oplevert. Prof. WarBura heeft in zijn 
werk „Die kautschukpflanzen und ihre kultur” een hoofd- 
stuk aan deze plant gewijd, waaraan hier ook een en 
ander ontleend is. 

De Hancornia speciosa is een bewoner van de droge 
streken van Brazilië, ten Zuiden van de Amazonerivier. 
Vooral in de provincies Bahia en Pernambuco, in de zooge- 
naamde Campos cerrados, wordt hij in groote hoeveelheden 
gevonden. Ook in de provincie S. Paulo treft men hem 
aan, terwijl in Paraguay een boom groeit, die er waar- 
schijnlijk identisch mede is. Het schijnt, dat hij zich vooral 
in streken, die een lang tijdperk van droogte hebben, 
en niet meer dan 500 voet boven zee liggen thuis voelt, 
hoewel hij volgens prof. WarBure in gecultiveerden toestand 
ook in vochtige streken gedijt. 

De hoogte, die de boom bereikt, is niet zeer groot, 5—7 M. 
hij heeft een zeer groote kroon. De talrijke takken zijn 
slechts aan hun uiteinde bebladerd, de elliptische blaren 
staan paarswijs tegenover elkaar en hebben talrijke nerven, 
die bijna loodrecht op de hoofdnerf staan. De kortgesteelde 


bloemen staan aan het eind der takken. De vrucht heeft 
Teysm. 1 


helse 


de grootte van een pruim en bevat een smakelijk vrucht- 
vleesch, dat door de inboorlingen gaarne gegeten wordt. 

Over de cultuur is nog niet veel bekend; wel schijnt 
het, dat de Hancornia speciosa hier en daar om zijne vruch- 
ten geplant wordt. Volgens den handelaar in tropische 
planten Goperroy LeBEUF kan men den boom, behalve door 
zaad, ook door marcottes en stekken vermenigvuldigen. 
Of deze bewering op feiten berust, blijkt niet voldoende. 
De plantwijdte zou 4 M.moeten bedragen, wat met het oog op 
den omvang van de kroon wel juist kan zijn. 

Ook over de opbrengst en de wijze van winning van het 
product schijnt nog niet veel met zekerheid bekend te 
zijn. In het 6° jaar zou de boom volwassen en geschikt 
zijn om afgetapt te worden. Men maakt dan spiraalvor- 
mige of wel eenvoudig schuine insnijdingen op eenigen 
afstand van elkaar, waaronder bakjes bevestigd worden om 
het uitvloeiende melksap op te vangen. Het sap vloeit een 
kwartier tot een half uur, de hoeveelheid heet gemiddeld 
één kilogram te bedragen; in S. Paulo beweert men zelfs, 
dat er 5 K.G. uit één boom verkregen wordt. Men zal m. i. 
voorzichtig doen deze getallen met eenig wantrouwen aan 
te nemen, want de ondervinding heeft reeds zoo dikwijls 
geleerd, dat inlanders en soms wel blanken maar al te zeer 
geneigd zijn opbrengsten van caoutchouc-boomen sterk te 
flatteeren. In Peru kappen de inzamelaars den boom om. 
Door bijmenging van een kleurstof uit den bast heeft het 
melksap eene rose kleur. Om het te doen stollen voegt men 
er aluin bij, een paar theelepels aluin-oplossing zijn voldoende 
voor eene hoeveelheid van twee à drie flesschen sap. De 
caoutchouc, die zich na eenige minuten afscheidt, wordt 
met de handen uitgeperst en dan op stokken in de zon te 
drogen gehangen gedurende 8 dagen. Het op deze wijze 
verkregen product bevat dan nog veel water en wordt in 
den vorm van groote koeken, zoogenaamde bisquits, in den 
handel gebracht. In den laatsten tijd maakt men dunne 
vellen, die beter uitdrogen en hooger getaxeerd zijn. 


EI 


De zooeven genoemde bisquits hebben van buiten een 
bruinroode, van binnen daarentegen een heldere rosa kleur 
en een eigenaardigen zoeten reuk. Snijdt men een stuk 
door, dan vindt men er talrijke met aluin houdende vloeistof 
gevulde holten in. Bij het verwerken in de fabrieken be- 
draagt het gewichtsverlies soms 40 — 60 °/,. De caoutchouc 
van deze koeken is niet zeer elastisch en wordt mettertijd 
hard en bros, hetgeen aan den invloed van de aluin toege- 
schreven wordt. De prijs bedraagt slechts ongeveer de 
helft van dien der Para-caoutchouc. De zoogenaamde 
„Sheets” vellen van 14 cM. dikte, ter lengte van 60 cM. 
en 25 cM. breed, worden daarentegen veel beter betaald. 

Door de groote vraag naar caoutchouc heeft men onder 
de mangabeira-boomen zeer ruw huisgehouden. Men begint 
zich nu echter op de cultuur toe te leggen. Door de Brazi- 
liaansche Regeering wordt deze sterk aangemoedigd en pre- 
miën worden uitgeloofd voor het aanplanten van de groot- 
ste hoeveelheid boomen. 

Een proef met de cultuur van dezen boom zou ook in 
onze koloniën wel aan te bevelen zijn, want indien hij 
werkelijk in droge streken zoo goed groeit en na betrek- 
kelijk korten tijd reeds een ruimen oogst geeft, zou hij 
voor sommige streken van Java, die voor de teelt van 
andere caoutchouc-leverende boomen, welke veel vocht 
noodig hebben minder geschikt zijn, een groote aanwinst 
kunnen blijken. Uit den bast van de mangabeira-boomen 
laat zich, evenals uit dien van vele andere caoutchouc- 
leverende planten langs mechanischen weg de caoutchouc 
bereiden. Bast van boomen, die reeds afgetapt waren, 
leverde den Heer Goprerroy LeBEur 5 °/, van het droog- 
gewicht aan caoutchouc. De bereidingskosten bedragen 
ongeveer f 0.50 per kilogram. 

De invoering van Hancornia speciosa schijnt echter niet 
zoo gemakkelijk te zijn, want van 10,000 zaden, die Goperrov 
LeBEur uit Brazilië liet komen, kwamen er slechts 6 op. 


lt, 225 
XIII. Payena stipularis Burck? 


Voor zooveel mij bekend is, wordt alleen uit Padang 
een caoutchouc-soort uitgevoerd, die bekend is onder den 
naam van dantoeng of getah-dantoeng. Zij wordt ver- 
handeld in groote stukken, die aan den buitenkant glad 
en bruin van kleur en van binnen van talrijke holten voorzien 
zijn, zoodat het inwendige eenigszins aan de cellen van 
een bijenkorf doet denken. Volgens inlichtingen, die de 
Heer HaAckKE te Padang tijdens mijn bezoek aan Sumatra's 
Westkust mij verschafte, dagteekent de uitvoer van deze 
caoutchouc-soort eerst van 1888. Tegenwoordig zijn de 
aanvoeren zeer klein, waarschijnlijk omdat de boomen, die 
dit product leveren, in de meer toegankelijke streken 
zeldzamer zijn geworden, wat wel te wijten zal zijn aan 
de vernielende methode van winning. De inlanders, die 
zich bezighouden met het inzamelen van boschproducten, 
kunnen op een gemakkelijker wijze hun bestaan vinden 
in het zoeken van lianen-caoutchouc of van de meer kost- 
bare getah-pertja. De jaarlijksche uitvoer is niet meer 
dan ongeveer 1800 K.G. 

De boom, die het product levert, was tot voor korten 
tijd niet bekend. Niet ver van Loeboeq Gedang in de 
Padangsche bovenlanden trof ik op een heuvel een paar 
exemplaren aan, waarvan er een juist in bloei stond. 
Vruchten kon ik, hoeveel moeite ik mij er sinds voor 
gegeven heb, niet machtig worden. 

Volgens de determinatie van wijlen Dr. BOERLAGE is 
deze boom de Payena stipularis Burek, waarmede de 
bladvorm overeenstemt en waarvan in het herbarium te 
Buitenzorg een exemplaar zonder bloemen, dat afkomstig 
heet van Celebes, aanwezig is. 

De dantoeng moet volgens de getah-zoekers, die mij 
vergezelden, zeer groote afmetingen kunnen verkrijgen. 
De exemplaren, die ik zag, hadden resp. een hoogte van 
15 en 10 M., bij een omtrek van 120 en 55 cM. 


ennen 


Ik kon slechts een paar jonge planten machtig worden, 
waarvan er een in het leven gebleven is. Eigenaardig 
is het, dat een boom uit de familie der Sapotaceae, waar- 
van men veeleer een product met duidelijk sprekende 
getah-pertja-achtige eigenschappen zou verwachten, een 
meer op caoutehouc gelijkend product geeft. Toch heeft 
het door zijne elasticiteit iets van getah-pertja, want dom- 
pelt men het in warm water, dan wordt ’t evenals deze 
plastisch. 

_ Door insnijdingen in den bast te maken stroomt het 
melksap overvloedig uit, het stolt vrij gemakkelijk en 
geeft dan een grijs gekleurd product. 

Noeh over opbrengst, noch over de cultuur is iets bekend. 
Voor het verkrijgen van eenige gegevens zou het dus zeer 
wenschelijk zijn, indien in den cultuurtuin te Buitenzorg 
een kleine aanplanting aangelegd kon worden, wat met 
de hulp van de ambtenaren van het Binnenlandsch Be- 
stuur in de Padangsche Bovenlanden waarschijnlijk wel zal 


gelukken. 
v. ROMBURGH. 


EEN SURROGAAT VOOR GAMBIR-EXTRACT IN 
REDJANG-LEBONG. 


DOOR 


Dr. A. G. VORDERMAN. 


Hoewel de residentie Palembang bekend staat als een 
der gewesten, waar gambir-extract bereid wordt, zoo is 
het gebruik van dit middel bij het betelkauwen nog 
niet doorgedrongen tot de bewoners van het landschap 
Lebong. 

Bij mijn komst in de doesoen Oedjong tandjong op 81 
October a. p., werd ik verzocht in de balei af te stappen, 
die ter eere van den Assistent-resident van Tebing-tinggi, 
met vlaggen versierd was, en waar ons de gewone ver- 
tooning van mênari door de ongehuwde dochters der voor- 
namen, wachtte. 

In het ruime locaal, dat aan de eene zijde door de 
vrouwelijke en aan de andere zijde door de mannelijke 
bevolking was bezet, stond achterin een tafel gereed, om- 
geven van de noodige stoelen en werden ons, behalve de 

1e inlandsche versnaperingen, ook inlandsche siga- 
an sirih-benoodigdheden aangeboden. 
rah, het margahoofd, hield de eer van het dorp 
t0p: 
ons mede wel bewust te zijn, dat wij geen 
waken van een betelpruimpje, doch dat 
gred a GER E0e desniettemin tot 


… ‘na overal in 
= \dat gam- 


\ 


\ 


Ne 


bir-extract ontbrak en in de plaats daarvan droge bladeren 
aanwezig waren, die een wit beslag hadden. 

Bij navrage bleek gambir niet gebruikt te worden, doch 
wèl de gambirbladeren, die daartoe op de volgende wijze 
bereid zijn. Na het gambirblad door indompeling in kokend 
water gedood te hebben, wordt het in de zon gedroogd 
en vervolgens met uitgeperst sap van versche gambirblade- 
ren gedrenkt, welk proces met opvolgende droging eenige 
malen herhaald wordt, totdat zich op de grijsbruine bla- 
deren een wit aanslag vertoont „sampej kloear getahmja’’ 
zooals de pasirah zich uitdrukte. 

Nu heeft het aanslag op de bladeren, zooals zij voor 
het sirihkauwen gereed liggen, niets van getah. 

Integendeel het is droog en laat zich door afkrabben 
gemakkelijk volkomen verwijderen. 

„Hoe witter het blad, hoe fraaier rood speeksel”. Ook 
dit werd mij door het hoofd toegelicht. Met diens toestem- 
ming werd de geheele voorraad gambirbladeren door mij 
medegenomen. 

Te Batavia onderzocht, bleek het beslag uit kristalletjes 
te bestaan, die met sirihkalk (kalk-hydraat) een roode 
verkleuring geven. De kristalletjes doen zich onder het 
microscoop voor als heij fijne kivurlooze naaldjes en 
soms in den vorm van sSvaafjes. 

Blijkens een door Dr. W. G. Boorsma van ’s Lands 
Plantentuin te Buitenzorg ingesteld onderzoek bestaan 
zij uit catechine. Vermoedelijk zijn de onzuiverheden van 
het uitgeperste sap, waarmede de bladeren bedeeld werden 
in het blad gedrongen en is de gehydratiseerde catechine 
uitgekristalliseerd en in de zon gebleekt. 


Gambirbladeren zijn gaafrandig, kort gesteeld, elliptisch 
en aan den top toegespitst. Zij hebben gewoonlijk (in de 
Lebong althans), een lengte van 15 cm. bij een breedte 
van 8 cm. De nervatuur is op de onderzijde van het blad 
sterk ontwikkeld. 


En 


Vermoedelijk om beter in de sirihdoos te passen was 
de top der grootste bladeren rechtstandig afgeknipt. 


Het is niet onwaarschijnlijk, dat de hierboven beschre- 
vene manier van gebruik der bladeren, de oorspronkelijke 
in Zuid-Sumatra is en dat het gebruik van gambir-extract 
bij het betelkauwen eerst van lateren datum is. 

Het landschap Lebong toch ligt vrijwel geïsoleerd en 
was, vóór zich de mijnindustrie daar ontwikkelde, een ver- 
geten hoek zonder veel communicatie. 

Nu de Lebongers zoo snel in beschaving vooruitgaan 1) 
door de welvaart en het vertier, dat Lebongdonok veroor- 
zaakt, is het niet onmogelijk, dat ook van lieverlede het 
gambir-extract de oude manier van geprepareerde gambir- 
bladeren zal verdringen. 

Batavia, 20 Januari 1901. 


2) 


sj 


A) Ik heb al Lebongers ontmoet in khaki-drill gekleed! terwijl er 
tot voor korten tijd nog kleederen, uit boombast vervaardigd, gedragen 
werden. 


IETS OVER DE HOOGERE INSECTEN. 


TL. DE VERSTANDELIJKE ONTWIK- 


KELING DER HOOGERE INSECTEN. WESPEN. 


Toen ARISTOPHANES, ruim vier eeuwen vóór het begin 
van onze jaartelling, een blijspel onder den titel van Wes- 
pen in de wereld zond, genoten de onder dezen naam be- 
kende insecten blijkbaar reeds dezelfde twijfelachtige ver- 
maardheid als in onze dagen, waarin menschen met een 
ietwat ongelukkig gesternte allicht met „de hand in een 
wespennest” verzeild geraken. 

Het ligt geenszins in de bedoeling der volgende blad- 
zijden, ten behoeve der wespen een apologie te houden; 
zelfs zijn de persoonlijke herinneringen van den schrijver 
niet van dien aard, dat zij daartoe aanleiding zouden geven, 
doch daar de beweegredenen voor eenig vijandig optreden, 
zelfs naar onzen menschelijken maatstaf gemeten, in de 
huishouding der wespen, de in onze maatschappij gebruike- 
lijke casus belli niet zelden in billijkheid overtreffen, kan 
het zijn nut hebben, hier een en ander over deze, in ver- 
schillende opzichten belangrijke insectengroep mede te 
deelen. 


Wie niet meer dierkundige kennis bezit, dan uit de ver- 
schillende deelen van dit tijdschrift is te vergaderen, weet 
van de groep der Wespen weinig meer, dan dat zich 
daarin een aantal vormen bevinden, die zich nuttig maken 
door het verdelgen van schadelijke insecten. Het is 
hem waarschijnlijk onbekend, dat zij een rijkdom van 


TD 


vormen en biologische merkwaardigheden vertoonen, welke 
voor dien der meer bekende insectengroepen in geenen- 
deele behoeft onder te doen, ja, dien in vele opzichten 
verre achter zich laat. Deze onbekendheid vindt hoofd- 
zakelijk hierin hare oorzaak, dat de opstellen van dier- 
kundigen aard, in de laatste jaren in dit tijdschrift ver- 
schenen, zich nagenoeg uitsluitend bezighielden met hetgeen 
de nieuwere tijd landbouwdierkunde noemt en deze tak 
van wetenschap, hoewel het onderzoek der Wespen niet 
veronachtzamend, aan de meeste dezer dieren slechts eene 
geringe of eene indirecte beteekenis moet toeschrijven. 


De Wespen vormen met de Bijen en de Mieren de insecten- 
orde der Hymenoptera of Vliesvleugeligen, die, wat intellec- 
tueele ontwikkeling betreft, aan de spits der insecten wereld 
moet worden geplaatst. Indien men de samenstelling der 
laatste en de onderlinge verwantschapsbetrekkingen, die 
tusschen hare samenstellende elementen bestaan, in een vol- 
ledigen stamboom kon weergeven, zouden de meeste Vlies- 
vleugelige insecten “zeer ver van den oorsprong van dien 
boom verwijderd blijken. Geheel daargelaten de vraag, of 
wij ze zouden moeten zoeken aan het einde van den hoofd- 
stam of aan het einde van takken, die zich misschien reeds 
spoedig van den hoofdstam verwijderen, mag men op 
grond van hun lichaamsbouw, hunne levensgeschiedenis 
en vooral hunne hooge, verstandelijke ontwikkeling aan- 
nemen, dat zij in hunne wereld eene meer geavanceerde 
richting vertegenwoordigen en een later opgekomen stand 
vormen. Deze stand overtreft thans in de meeste opzichten 
de oude, conservatieve aristocratie onder de insecten, die 
wij o.a. in de orde der Rechtvleugeligen (sprinkhanen, 
kakkerlakken) hebben te zoeken en die, haar stamboom 
opvoerend tot ver achter ons liggende, voorhistorische 
tijden, nagenoeg geene afwijkingen van het voorouderlijke 
afstammingstype vertoont. 


Men had in vroeger jaren de gewoonte, een essentieele 


ge 


onderscheiding te maken tusschen het verstand der dieren 
en dat van den mensch en voor het eerste de bekende 
uitdrukking „instinct” te gebruiken. Later, toen de mo- 
derne natuurbeschouwing meer en meer veld won en met 
haar de voorstelling van onafgebroken, onderling samen- 
hangende ontwikkelingsreeksen van organismen, waarin 
de voortgang van lager tot hooger duidelijk aan den dag 
treedt, om in ééne dier reeksen haar hoogtepunt te berei- 
ken in den mensch, heeft men ook het geestesleven binnen 
den kring dier beschouwingen getrokken en ten aanzien 
van het laatste slechts een gradueel verschil tusschen 
mensch en dier willen aannemen. 

Het komt hierbij voor een groot deel op persoonlijke 
appreciatie der feiten en opvatting der begrippen aan. 
De stamboom der insectenwereld is ten slotte slechts een 
deel van den stamboom van het geheele dierenrijk, waar- 
in wij, menschen, onze plaats ergens aan een uitersten 
tak innemen. In de ietwat wijsgeerige beschouwing, die 
ons hier onwillekeurig uit de pen is gevloeid, zijn in dien 
laatsten stamboom drie punten van belang, vooreerst dat, 
waar wij zijn geplaatst, ten tweede dat, waar de Hymenop- 
tera zich bevinden en ten derde het punt, waar de 
stamboom der insecten met dien van het geheele die- 
renrijk ineenloopt. Het is duidelijk, dat slechts via dit 
laatste punt ons intellect met dat der hoogste insecten- 
vormen in verband kan worden gebracht en dat eene ver- 
gelijking tusschen beide de (misschien reeds lang uitge- 
storven) diervormen tot uitgangspunt moet nemen, die op 
deze vertakkingsplaats te vinden zijn. Met het geestes- 
leven van die diervormen is zoowel het onze als dat der 
hoogste insecten onmiddellijk vergelijkbaar, maar hiermede 
is voor velen nog niet gezegd, dat nu ook de twee laatste 
direct met elkander kunnen worden vergeleken m. a. w., 
dat zij niet in sommige opzichten essentieel van elkander 
zouden verschillen. In de ééne richting toch kunnen eigen- 
schappen zijn ontstaan, die in de andere volkomen worden 


| 


gemist, terwijl de aanleg tot die eigenschappen bij den 
gemeenschappelijken stamvorm nog niet bestond. 

Trachten wij eerst door een paar, aan de materie ont- 
leende voorbeelden duidelijk te maken, hoe zaken, die 
onderling de grootste overeenkomst vertoonen, geheel onaf- 
hankelijk van elkander kunnen zijn ontstaan, zoodat het 
niet aangaat, ze als ontwikkelingsvormen van eenzelfde 
reeks te beschouwen. Het eerste voorbeeld moge aan het 
plantenrijk worden ontleend. 

Wij moeten aannemen, dat er een tijd is geweest, waar- 
in de aarde nog zóóveel. eigen warmte bezat, dat over 
hare geheele oppervlakte dezelfde planten konden groeien. 
In het einde van dien tijd was de verdeeling van vaste- 
landen en oceanen in hoofdzaak reeds dezelfde als thans 
en waren bijv. Zuid-Afrika en Zuid-Amerika reeds door 
eene uitgestrektheid water van elkander gescheiden, die eene 
directe verspreiding van planten van de eene streek naar 
de andere onmogelijk maakte. Toen nu de afkoeling der 
aarde voortging en het oorspronkelijke klimaat ook op 
plaatsen van de geographische breedte van genoemde 
streken voor een gematigd klimaat moest plaats maken, 
had ook de plantengroei van Zuid-Afrika, evenals die van 
Zuid-Amerika, zich naar de gewijzigde omstandigheden 
te schikken. Daar de ééne vegetatie echter volkomen van 
de andere geïsoleerd was, zou het een ondenkbaar samen- 
treffen van omstandigheden hebben vereischt, indien zich 
in het eene land dezelfde flora als in het andere had 
ontwikkeld. Dit heeft dan ook inderdaad niet plaats ge- 
had en de flora van Zuid-Afrika is eene geheel andere dan 
die van Zuid-Amerika. Maar al waren die omstandighe- 
den niet dezelfde, zij waren toch in vele opzichten analoog 
en zóó is het verklaarbaar, hoe men in beide streken 
planten vindt, die door den systematicus tot dezelfde 
systematische eenheid (geslacht, familie) worden gebracht, 
omdat zij overeenkomstige kenmerken vertoonen, die hem 
daartoe het recht geven. Men zal echter inzien, dat tus- 


SE 


schen een paar zoodanige plantenvormen van natuurlijke 
verwantschap of, zooals wij het in onze maatschappij 
noemen, van bloedverwantschap geen sprake kan zijn. 
Waar men in de rij der voorouders zóó ver terug moet 
gaan, als hier het geval zou moeten zijn, om het gemeen- 
schappelijk uitgangspunt te vinden, is voor dit begrip geen 
plaats meer. Nu zal natuurlijk de één van oordeel zijn, 
dat de verwantschap ophoudt, als men tot 20 generaties 
moet teruggaan, om dat punt te vinden, terwijl een ander, 
meer „familieziek” van aard, bij teruggaan tot 40 of tot 
meer generaties nog verwantschap pleegt te constateeren. 
Het hangt hier dus geheel van persoonlijke opvattingen af. 

Een ander voorbeeld kunnen ons twee menschen ople- 
veren, die, hoewel slechts via een voorvader uit den tijd 
der Batavieren met elkander verwant, toch zóó op elkan- 
der gelijken, dat zij gereedelijk voor broeders kunnen door- 
gaan. De planten-systematicus, voor dit geval geplaatst, 
zou beiden zonder aarzelen tot dezelfde familie brengen, 
maar de systematicus, de indeeler der menschheid, de amb- 
tenaar van den burgerlijken stand, die onbewust naar de 
opvattingen der nieuwere natuurbeschouwing te werk gaat, 
zou hiertegen ernstig bezwaar maken. 

Eindelijk leveren ons de Buideldieren bij vergelijking 
met andere zoogdiervormen een zeer goed voorbeeld van 
het tot stand komen van overeenkomstige eigenschappen, 
mdar langs verschillende wegen. De Buideldieren, geken- 
merkt door het bezit van twee buidelbeenderen, waartus- 
schen de voor het mêevoeren der jongen bestemde buidel 
wordt gedragen, vormen eene zeer natuurlijke, naar buiten 
scherp begrensde diergroep. Maar binnen die groep vindt 
men verschillende andere zoogdiertypen terug, zooals die 
van het knaagdier, het roofdier, het vruchten etende en 
het grazende dier. Niemand zal er echter over denken den 
Buidelwolf, een zeer brutaal, krachtig, uitsluitend van roof 
levend dier tot de orde der Roofdieren te brengen en daar- 
door in de nabijheid van den gewonen wolf te plaatsen. 


B (Aen 


Beide dieren zijn gekenmerkt door roofzucht en deze vindt 
bij beide haar uitdrukking o. a. in den vorm van het ge- 
bit, maar noch de roofzucht — een kenmerk van den 
geest —, noch het gebit —een kenmerk der materie — 
van den een zijn eigenlijk direct vergelijkbaar met die 
van den ander: zij hebben eene geheel verschillende wor- 
dingsgeschiedenis. Want indien men in den stamboom 
der dierenwereld zou willen teruggaan tot het gemeen- 
schappelijk uitgangspunt van beide diervormen, zou men 
terecht komen in een tijd, toen er nog geen sprake was 
van Roofdieren of van Buideldieren. 


Van de eigenschappen der stof zijn wij hier vanzelf op die 
van den geest gekomen en daar niets ons belet, aan te 
nemen, dat de laatste, evenals de eerste, langs den weg der 
langzaam voortgaande ontwikkeling tot stand zijn gekomen, 
gelden voor beide in dit opzicht dezelfde regelen. Houden 
wij ons een oogenblik bezig met eene uiting van het gees- 
tesleven, die bij alle, intellectueel tot zekere hoogte geko- 
men diervormen wordt aangetroffen, namelijk de zorg voor 
de nakomelingschap, voor eigen kroost, die zich onder 
meer openbaart in het vervaardigen van eene woonplaats, 
waarin de nakomelingen hun eerste levensperiode door- 
brengen, m. a. w. in den nestbouw. De vogel bouwt voor 
het uitbroeden en opkweeken der jongen een nesten vele 
wespen doen hetzelfde. Maar de drang tot deze daad is 
bij beide geheel onafhankelijk van elkander, op geheel ver- 
schillende tijden, onder geheel verschillende omstandig- 
heden ontstaan en, al doen vogel en wesp naar onze 
opvattingen psychologisch hetzelfde, wanneer zij een ver- 
blijfplaats bouwen voor hunne jongen, men gevoelt, dat 
er tusschen de hoogten van beider psychologische motieven 
toch iets meer dan een zuiver gradueel verschil kan worden 
gezocht. 

En om nu ten slotte den mensch weder in deze beschou- 
wingen op te nemen, zij gewezen op het leven in maat- 


eG 


schappijen, dat zelfs bij de laagste menschenrassen voorkomt, 
maar in de dierenwereld slechts in enkele, op zich zelf 
staande gevallen wordt aangetroffen, het talrijkst alweder 
in de insectenorde der Hymenoptera en het hoogst ont- 
wikkeld bij sommige soorten van mieren. Wij kunnen 
hier niet op de samenstelling van die hoog ontwikkelde 
mierenstaten ingaan en willen alleen eraan herinneren, 
hoe vele mieren zelfs geregelde gasten, tot andere insec- 
tenorden behoorend, binnen hunnen grenzen herbergen en 
eenige soorten zich door verwante soorten als slaven laten 
bedienen, na ze eerst behoorlijk krijgsgevangen te hebben 
gemaakt. In zulk een insectenstaat met zijn dikwijls in- 
gewikkelde samenstelling en zijn steeds streng volgehou- 
den arbeidsverdeeling openbaart zich eene hoogte van 
verstandelijke ontwikkeling, die wij niet anders dan met 
bewondering kunnen gadeslaan en waarin veel volgens de 
subjectieve logica der soort „mensch” niet geheel verklaar- 
baar is. Een deel van dit onverklaarbare moet noodza- 
kelijkerwijze onverklaard blijven, wanneer men aanneemt, 
dat ons menschelijk verstand een geheel anderen ontwikke- 
lingsgang heeft doorloopen dan dat der mieren en de afstand 
tusschen de twee doorloopende en uiteenloopende wegen 
zóó groot is geworden, dat men een meer dan gradueel 
verschil tusschen de verstandelijke ontwikkeling der eind- 
punten moet aannemen. En, het moet worden erkend, 
waar tusschen twee menschen, individuen van dezelfde 
soort, hetzelfde ras, denzelfden volkstam, ja, dezelfde familie, 
reeds een zoodanige „incompatibilité de moeurs” kan be- 
staan, dat de gedachtengang van den één een volslagen 
raadsel is voor den ander, daar bestaat wel eenige reden 
voor het aannemen van essentieele verschilpunten tusschen 
het intellect van het hoogste zoogdier en dat van het 
hoogste insect. 

Hiermede wordt dan volstrekt niet gezegd, dat er niet 
vele punten van volkomen overeenkomst zijn. Integendeel, 
juist om die punten van overeenkomst trekken de hoogere 


a lenen 


insecten in zoo bijzondere mate onze aandacht en juist 
daarom beschouwen wij, die ons zelven bescheidenlijk aan 
de spits der levende organismen hebben geplaatst, deze 
dieren als zoo hoog ontwikkeld. Ware die overeenkomst 
er niet, dan zouden wij ze niet kunnen beoordeelen, gelijk 
de verstandelijke ontwikkelingshoogte van vele lagere, zeer 
gespecialiseerde diervormen zich bij gebrek aan punten 
van vergelijking aan onze taxatie onttrekt. 


Dit laatste brengt mij op eene zaak, die met het voor- 
gaande wel niet onmiddellijk in verband staat, maar die 
ik hier toch even in herinnering wil brengen, omdat zij 
misschien ertoe kan bijdragen, het bovenstaande nader te 
illustreeren. Sommige, misschien zelfs vele dieren, zijn 
gevoelig voor electriciteit; wanneer de atmosfeer zeer 
electrisch is, schijnen zij dat te bemerken. Zoo meen ik 
onder de vogels aan sommige soorten van zwaluwen eene 
bijzondere gevoeligheid in dit opzicht te moeten toeschrij- 
ven. Wij menschen bezitten die niet. Wanneer, na druk- 
kende warmte, een donkere bui komt opzetten, dan ver- 
wachten wij wel is waar electrische ontladingen, maar 
dat doen wij eenvoudig op grond van de ondervinding, 
dat deze onder dergelijke omstandigheden gewoonlijk plaats 
hebben. De electriciteit zelve bespeuren wij niet. Maar 
indien sommige dieren de electriciteit onmiddellijk als 
zoodanig percipieeren, dan kan dat bijna niet anders 
plaats hebben dan door middel van een afzonderlijk zintuig, 
evenals andere natuurkrachten, licht en geluid, door 
afzonderlijke zintuigen worden waargenomen. 

Doch waar zulk een zintuig zetelt, hoe zijne werking is 
en welke gewaarwordingen het teweeg kan brengen, daar- 
van kunnen wij ons niet de geringste voorstelling maken 
om de eenvoudige reden, dat wij, zelf zulk een zintuig niet 
bezittend, alle punten van vergelijking missen. Men be- 
denke maar eens, hoe moeilijk het reeds is, de werking 
van overeenkomstige zintuigen na te gaan. Zoo hebben de 


ies 


meeste insecten een paar groote oogen, samengesteld uit 
een verbazend aantal kleine, zeshoekige, ongeveer als de 
mazen van volièregaas aan elkander sluitende facet-oogjes. 
Dat het gezichtsvermogen van vele insecten zeer goed is, 
vooral goed gebruikt wordt, wanneer zij in eenig gevaar 
meenen te verkeeren, kunnen wij aan de gewone kamer- 
vlieg waarnemen, die ‘zich zelfs van de achterzijde niet 
laat naderen. Nu is elk van die talrijke facet-oogjes zoo 
gebouwd, dat het naar onze opvatting als een afzonderlijk 
oog zou kunnen fungeeren. Toch nemen wij aan, dat al 
die honderden oogjes te zamen één totaalindruk geven. Ze- 
kerheid dienaangaande hebben wij echter niet en wij nemen 
het eenvoudig aan, omdat wij ons anders moeilijk kunnen 
voorstellen, welken indruk de hem omringende voorwerpen 
wel op een insect moeten maken. Bovendien wordt die 
onderstelling nog wel eenigszins verzwakt door de omstan- 
digheid, dat de meeste of althans zeer vele insecten, be- 
halve die twee groote. samengestelde oogen, nog een paar 
enkelvoudige, zoogenaamde puntoogen midden op den kop 
hebben. 

Over het algemeen matigt de mensch zich wel eens in 
te hooge mate een oordeel aan over de capaciteiten, zoo 
geestelijke als stoffelijke, van zijn medeschepselen en bo- 
vendien is dit oordeel in vele gevallen geheel ongemotiveerd. 
Zoo beschouwen wij gewoonlijk de visschen als wezens 
van zeer lage intellectueele ontwikkeling, maar van de 
meeste soorten kennen wij de levenswijze slechts zeer op- 
pervlakkig of in het geheel niet en als die van een enkele 
soort eens in bijzonderheden wordt nagegaan, zooals o. a. met 
den zalm heeft plaats gehad, dan blijkt de zaak toch nog niet 
zoo eenvoudig te zijn. Het aartsvaderlijke „zij leefden zeer 
gelukkig, kregen vele kinderen en hadden ruimschoots 
hun dagelijksch brood” is slechts op zeer weinig organis- 
men van toepassing. 

Elk levend wezen leeft in een aanhoudenden strijd, 


maar die strijd perfectionneert allengs zijn organen en 
Teysm. XII. 2 


Ee 


vermeerdert zijn verstandelijke ontwikkeling, waarop hij 
voortdurend een beroep doet en wie het nu in deze beide 
opzichten het verst brengt, overwint en overleeft. Zoo- 
doende zijn het slechts de uitnemendste, die zich staande 
weten te houden, maar een noodzakelijk gevolg van dit 
geheele proces is, dat de richtingen dier uitnemendheid 
bij verschillende vormen sterk uiteenloopen — een ver- 
schijnsel, wetenschappelijk met den naam van divergentie 
der kenmerken aangeduid — en dat de resulteerende eigen- 
schappen, stoffelijke en onstoffelijke, „im groszen und 
ganzen” nog wel onder -één gezichtspunt zijn te brengen, 
maar in bijzonderheden niet altijd meer direct met elkan- 
der vergelijkbaar worden geacht. 


Het zou ons veel te ver uit den koers van dit tijdschrift 
brengen, indien wij hier verder wilden ingaan op de hoogst 
belangrijke vraagstukken, die hierboven slechts kortelijk 
werden aangevoerd. Wij willen daarom het anker laten 
vallen bij de diergroep der Wespen en in de eerste plaats 
nagaan, welke in hoofdzaak de bestanddeelen zijn, waaruit 
deze bestaat. Zoo kunnen wij dadelijk eene scheiding 
maken tusschen eene overgroote meerderheid, waarin de 
bekende „wespentaille” min of meer duidelijk aan den 
dag treedt en eene minderheid, die zich meer in de rich- 
ting van moderne stroomingen, in onze maatschappij 
waarneembaar, heeft bewogen. Meer entomologisch ge- 
sproken, onderscheidt zich de eerste van de laatste door 
eene insnoering aan het voorste gedeelte van het achterlijf, 
die dikwijls zóó ver gaat, dat het achterlijf slechts door 
middel van een zeer dun steeltje met het middelste ge- 
deelte van het lichaam samenhangt. 

De Wespen, die deze insnoering missen, vormen, zooals 
wij reeds opmerkten, slechts eene kleine minderheid en 
vooral op Java behooren zij niet tot de dagelijks voor- 
komende insectenvormen. Tot hen behooren o.a. de Hout- 
wespen en de Bladwespen. 


Erg 


De Houtwespen (Siricidae) komen in levenswijze geheel 
overeen met andere insecten (vele Boktorren, sommige 
rupsen), die hun larvestadium doorbrengen als boorders in le- 
vend of in afstervend hout en eerst na hunne verpopping als 
volwassen insect daaruit te voorschijn komen. In de cul- 
tuurgewassen, die op Java worden verbouwd, heb ik ze 
nooit aangetroffen en over het algemeen schijnen zij hier 
zeldzaam te zijn. Trouwens, zij zijn ook elders niet zeer 
talrijk; Sirex, gigas L. en Sirex juvencus, L. de meest bekende 
Europeesche vormen, wier larven in dennen en sparren 
leven zijn O0. a. in ons vaderland evenmin alledaagsche 
verschijningen. Daar de larven bovendien gaarne in geveld 
hout leven en minstens twee jaar voor het bereiken van 
den volwassen toestand noodig hebben, heeft men niet 
den minsten waarborg, dat eventueel aangetroffen, rond- 
vliegende exemplaren niet met timmerhout uit ver ver- 
wijderde streken zijn aangevoerd. Zelfs komt het niet 
zelden voor, dat in eene woning het hout reeds lang zijne 
definitieve bestemming heeft bereikt en dat op zeker oogen- 
blik eene, door haar groote legboor gevaarlijk uitziende, 
maar inderdaad zeer onschuldige Houtwesp daaruit te 
voorschijn komt. Op Java heb ik dit nooit waargenomen ; 
de gaten, die wij hier in daklatten en ander hout zoo 
veelvuldig aantreffen, worden gemaakt door de Hylocopda's, 
de welbekende, op groote hommels gelijkende, houtborende 
bijen, die op deze wijze hunne nesten maken. 


Ook de Bladwespen zijn geen op den voorgrond tredend 
element onzer Javaansche insectenfauna en schijnen de 
bewoonde en bebouwde streken eenigszins te vermijden; 
men vindt daar nog het meest enkele fraaie, staalblauwe 
Hylotoma’s, die door leeken allicht voor vliegen zullen wor- 
den aangezien, maar zich door het bezit van twee paar 
vleugels onmiddellijk daarvan laten onderscheiden. In de 
bosschen van het gebergte zijn zij weliswaar talrijker, 
maar ieder, die ooit een tropisch bosch heeft bezocht, weet, 


On 


hoe moeilijk het is, zich eenig denkbeeld te vormen van 
de numerieke verdeeling der fauna aldaar. 

De larven der meeste Bladwespen hebben eene bedrie- 
gelijke gelijkenis met rupsen en zijn daarvan te onder- 
scheiden door het grooter aantal pooten aan het achterlijf, 
die niet, zooals bij de echte rupsen, aan het uiteinde van 
kleine chitinehaakjes voorzien zijn. Im Europa komen be- 
paalde soorten van deze zoogenaamde bastaardrupsen nog 
al eens op rozestruiken voor, maar, hoewel de insecten, 
die men hier op rozen vindt, in het algemeen groote 
analogie vertoonen met die, welke in Europa daarop leven, 
trof ik hier nooit bastaardrupsen erop aan. Wij zullen 
ons op grond van het hier medegedeelde niet langer bezig 
houden met deze wespengroep, maar sluiten de mogelijk- 
heid niet uit, dat verdere onderzoekingen aan den dag 
zullen brengen, dat zij hier toch een belangrijker rol spelen, 
dan tot heden bekend is. 


De overige Wespen, die, wier achterlijf aan het voor- 
einde is ingesnoerd, kunnen gereedelijk in vijf groepen 
worden verdeeld. Met uitzondering van de laatste, die in 
het algemeen kleine vormen omvat en hier nog zeer on- 
voldoende is onderzocht, spelen alle eene zeer groote rol 
in de huishouding der ons omringende, tropische natuur 
en komen hunne belangen soms direct met die van den 
mensch overeen, soms daarmede in min of meer hevige 
botsing. Deze vijf groepen zijn: de Echte Wespen, de Graaf- 
wespen, de Goudwespen, de Sluipwespen en de Galwespen. 
In de eerste groep wordt door de toevoeging van het ad- 
jectief „echt” niet meer aangegeven dan het feit, dat de 
daartoe behoorende vormen, die zijn, die iedere leek in het 
dagelijksch leven met den naam van „wespen” aanduidt. 
Terloops zij echter vermeld, dat deze insecten, opgesteld zoo- 
als in eene verzameling gewoonlijk plaats heeft, dikwijls 
niet worden herkend en meer in het bijzonder door belang- 
stellenden van het vrouwelijk geslacht worden aangeduid 


Ln pee 


met verschillende benamingen, waarvan die van „griezelige 
muskieten” niet de minst gebruikelijke is. 

Deze Wespen dan zijn onmiddellijk daaraan te herkennen, 
dat de voorvleugels in de rust overlangs zijn geplooid. 
Aan deze eigenschap is de wetenschappelijke naam Dip- 
loptera ontleend, terwijl men in Hollandsche werken over 
insecten den naam Plooivleugelige Wespen pleegt te ge- 
bruiken, die natuurlijk boven dien van Echte Wespen is 
te verkiezen. 

Biologisch zijn de Plooivleugelige Wespen in twee groe- 
pen te verdeelen, die der solitaire en die der sociale Wes- 
pen; zooals de naam aanduidt, leven de Wespen der laatste 
groep in grootere of kleinere maatschappijen. 

Onder de Solitaire, de eenzaam levende Wespen treedt 
zoowel elders als op Java het geslacht Mwmenes het meest 
op den voorgrond, zelfs in die mate, dat het niet zelden 
tot onze woonvertrekken doordringt. Voordat wij evenwel 
tot eene nadere bespreking daarvan overgaan, zij een 
enkel woord gewijd aan eene eigenaardigheid, die niet 
alleen bij deze Wespengroep, maar ook bij vele Graaf- 
wespen wordt gevonden en het moederdier in staat stelt, 
te voorzien in de materieele behoeften van haar kroost, 
tot tijd en wijle dit laatste oud genoeg is, om zelf zijn 
voedsel te gaan zoeken. 

Het voedsel van de jonge made-achtige, tamelijk hulp- 
behoevende dieren, is van dierlijken aard en daar de meeste 
der hier bedoelde Wespen de gewoonte hebben na het 
leggen van een ei, de ruimte, waarin dit laatste zich be- 
vindt, van de buitenwereld af te sluiten, zou de uit het 
ei gekomen larve op de jammerlijkste wijze den honger- 
dood sterven, indien zij niet op de eene of andere wijze 
van proviand werd voorzien. Daarvoor nu zorgt de moe- 
der; zij gaat vóór het leggen van een ei op de jacht en 
wie geduld genoeg heeft, om haar gade te slaan, zal haar 
gedurende eenige uren telkens met een ander, weggeroofd 
dier zien terugkomen. De eene Wespensoort komt met 


den 


ruspen, eene andere met spinnen, eene derde met vliegen 
of met andere insecten en deze buit wordt, nu in de ruimte, 
waarin het ei zal gelegd worden gedeponeerd. Echter niet 
dan na eene kunstbewerking te hebben ondergaan, die 
ten gevolge heeft, dat het buitgemaakte dier in een toe- 
stand van verdooving, van paralyse geraakt, waaruit het 
niet meer bijkomt dan misschien op het oogenblik, waarop 
het zijne beurt wordt, door de jonge wesplarve te worden 
opgegeten. De moederwesp veroorzaakt dezen toestand 
van volslagen verlamming door een steek met haren angel; 
soms acht zij één steek: niet voldoende en geeft er dan 
meerdere, die in verschillende segmenten worden aange- 
bracht. In nog andere gevallen geeft zij haar prooi met 
haar sterke kaken nog een stevige kneep in den nek, eene 
bewerking, die met den naam van malaxatie wordt aan- 
geduid. Slechts in enkele gevallen wordt de prooi gedood. 

Zooals wij reeds opmerkten, duurt deze paralytische toe- 
stand voort, totdat het dier wordt opgegeten, wat door 
den snellen groei der wesplarve vrij spoedig plaats heeft. 
Hij blijkt echter veel langer te kunnen duren; van sommige, 
met rupsen fourageerende Wespen, heb ik het nest dikwijls 
opengemaakt en de rupsen bewaard. Na twee, soms zelfs 
na drie maanden reageerden zij nog op sterke prikkels en 
bij sommige soorten met eene doorschijnende huid waren 
de contracties van het hart nog duidelijk te zien, al had- 
den zij zeer langzaam plaats. Het is mij echter nooit 
gelukt, een herleven der rupsen waar te nemen. 

Daar elk individu voor haar eigen nakomelingschap zorgt, 
maken de Solitaire Wespen uit den aard der zaak geen 
groote nesten. Toch zijn er soorten, die daartoe een vrij 
aanzienlijke hoeveelheid klei en aarde weten bijeen te 
brengen. Niet alle echter bouwen hun nest op dezelfde 
wijze. Zoo zijn er, die hun nest geheel vrij aanleggen en 
alleen van een tak, een muur, een steen of eenig ander 
voorwerp gebruik maken om het te bevestigen. Zulke 
nesten hebben dan dikwijls den vorm van een afgeronden 


klomp aarde, terwijl zij inwendig een, in den regel niet 
zeer groot aantal kamertjes bevatten, elk met ééne larve 
en haar voedsel. Andere soorten maken het zich gemak- 
kelijker en graven een gang in den grond, die zij in hokjes 
verdeelen; soms zelfs maken zij gebruik van reeds bestaan- 
de gangen en holten en dan niet alleen in den bodem, 
maar in allerlei voorwerpen en op allerlei plaatsen, die 
hun voor het beoogde doel geschikt voorkomen. 

Wederom andere zoeken doode takken op, verwijderen 
daaruit het merg en bouwen dan de dwarswanden der 
kamertjes van aangevoerde aarde. 

Deze verschillende typen van Wespennesten zijn ons, 
bewoners der tropen, bijna alle uit het dagelijksch leven 
bekend. Wij vinden ze tegen de muren onzer galerijen, 
tusschen plooien van gordijnen, op onze sierplanten, bin- 
nen de ruggen van ingebonden boeken, om niet te spreken 
van veel onwaarschijnlijker plaatsen als in een sigaren- 
pijpje of in den loop van een geweer, dat eenigen tijd on- 
gebruikt is gebleven. En gelijk in de oudheid een spin- 
neweb gediend heeft om te bewijzen, dat de spelonk, voor 
welks ingang het was uitgespannen, niet kon dienen als 
schuilplaats voor een vervolgden vluchteling, heeft een 
planter mij zijne ingetogenheid eens gedemonstreerd aan 
een wespennest, gebouwd in het tuitvormig uiteinde van 
een karafje, waarvan de inhoud niet vreemd was aan een 
van de bloeiendste industrieën van ons vaderland. 


(Wordt vervolgd.) A ORR 


DLL LLL LDPE LL ELLEELLE, 


DE LOTUSBLOEM DER HINDU’S. 


In een opstel over Waterplanten, voorkomende in afl. 
10 van Teysmannia, jaarg. 1900, deelt de Heer WiemaN mede, 
hoe er onzekerheid bestaat, omtrent de beantwoording der 
vraag of de oude Egyptische Lotusbloem tot de Nymphea’s, 
dan wel tot de Nelumbinum’s moet worden gerangschikt. 
Ofschoon het wel schijnt, dat Nymphea als de heilige Lo- 
tusbloem der Egyptenaren moet worden beschouwd, zoo 
bestaat er geene overeenstemming tusschen de berichten 
en de afbeeldingen terzake. Het is mij niet bekend, of 
dergelijke onzekerheid ook bestaat ten opzichte van de 
Lotusbloem der Indiërs, en deel daarom het volgende mede 
omtrent Nymphea en Nelumbium op Lombok en haar 
gebruik door Hindu-Baliërs. Beide plantengeslachten ko- 
men op Lombok voor, Nymphea onder den naam Toen- 
djoeng, Nelumbium onder dien van Taraté. In de vijvertjes, 
die op zeer vele Balische erven worden aangetroffen, komt 
de Toendjoeng voor, terwijl de Taraté o.a. wordt gevon- 
den in de lage moerassige terreingeul, die langs het strand 
van Lombok’s Westkust loopt. 

Van de Nymphed's kent men de volgende varièteiten: 
Toendjoeng barak (of roode lotus), Toendjoeng dadoe (of 
roze lotus), en de Toendjoeng poetik (of witte lotus). Vol- 
gens de inlanders komen ook gele en blauwe Toendjoeng- 
bloemen voor, doch deze heb ik niet gezien. De Taraté 
heeft roode bloemen, die zeer gezien zijn, en gaarne worden 
gebruikt als de Baliër zich na het bad of bij feestelijke gele- 
genheden met bloemen tooit. 

Maar, — en hierop vestig ik de aandacht —, bij godsdiens- 
tige ceremoniën der priesters wordt de Nymphea, en niet 


een 


de Nelumbiwm gebruikt. Vooral bij de plechtigheden, die 
met den lijkdienst verband houden, ontbreekt de Toen- 
djoeng nimmer. 

Waaruit ik besluit, dat hier de Nymphea de plaats van 
de heilige Lotusbloem der Indiërs inneemt. Dit schijnt 
in overeenstemming te zijn met eene afbeelding, die van 
de godin Sarasvatì voorkomt op bldz. 92 van WiLxKiN’s Hin- 
du Mythology, Calcutta 1882. Deze godin, de Indische 
Minerva, weergegeven volgens de reproductie „from a 
native picture”, zit in een prieel van Lotusbloemen, waar- 
in men duidelijk bladeren en bloemen van Nymphea her- 
kent. In het genoemde werk wordt op bldz. 400 eene 
afbeelding van de Lotus gegeven, waarmede ook Nymphea 
schijnt te worden bedoeld, naar den vorm der bloem te 
oordeelen. De teekenaar laat bloemen en bladeren echter 
boven het water uitsteken, waardoor verwarring met Ne- 
lumbium zoude kunnen ontstaan. Een dergelijke fout in 
de teekening schijnt verklaarbaar, als wordt aangenomen, 
dat den teekenaar bloemen en bladeren ter reproductie 
zijn gebracht, en hij de plant niet in het water groeiende 
heeft waargenomen. 

Overigens schijnt het Lotuskussen der Buddha-beelden, 
ook Nymphea en niet Nelumbium weer te geven. 

Mataram, December 1900. 

J. C. vAN EERDE. 
Controleur B. B. 


NANA AA 


KLEINE SCHETSEN VAN MERKWAARDIGE 
JAVAANSCHE PLANTEN. 


DOOR 


Dr. S. H. KooRrDERsS. 


Schets No. XV. Clerodendron Siphonanthus R. Br. 


Over deze, een naar het schijnt onschadelijk, opiumsurro- 
gaat leverende plant laat ik hieronder een en ander volgen, 
ten einde anderen tot nader onderzoek aan te sporen. 

Hiervoor vermeldt ScHAVER in DR CANDOLLE Prodro- 
mus XI p. 670. o.a. de volgende groeiplaatsen: (wild ín) 
Bengalen, Silhet en andere plaatsen in Voor en Achter-Indië; 
voorts „in tuinen van Indië” en ook „in de bergstreken 
van Java” door JUNGHUEHN verzameld. 

Ik vond deze soort ook wel in Java in de bergstreken, 
maar alleen in cultuur en volgens alle ondervraagde in: 
landers was de soort op de door mij gevonden plaatsen 
wèl in cultuur (als surrogaat van opium) maar niet in wilden 
staat bekend. Zij zoude vooral door Javanen en Arabieren 
(op Java) gecultiveerd worden en de gedroogde bladeren 
onvermengd gerookt worden. 

In Hooker (anno 1885) Flora Britsch-India, vermeldt 
CrLARCKE echter Voor- en Achter-Indië als oorspronkelijke 
groeiplaats, terwijl Java als oorspronkelijke groeiplaats 
(denkelijk als onjuist) niet vermeld wordt, terwijl er bijge- 
voegd is: „Sumatra” als vindplaats en „algemeen gecul- 
tiveerd in beide halfronden.” 

In Mrqver (anno 1856) worden echter ook Celebes en Java 
als groeiplaatsen genoemd. En op pag. 558 werd in mijn 


he 


Verslag over een botanische reis in N. O. Celebes (anno 
1898) deze soort voor Celebes als wild opgenomen en als 
Clerodendron spec. indet door mij vermeld. Thans is mij 
het door mij verzamelde steriele materiaal identiek geble- 
ken met deze Clerodendron Siphonanthus, terwijl de dáár 
door mij vermelde inlandsche Kembang-boegang ook reeds 
bij MrqveL Fl. 1. Bat. mr p. 884 voorkomt. 

Deze inlandsche naam werd mij echter ter plaatse niet 
opgegeven, wel de naam Gendjè (soend). Deze laatste naam 
zoude volgens een in de Bibliotheek van ’s Lands Planten- 
tein aanwezige copie van een manuscript van S. De CLERCQ 
in Filet ’'s Woordenboek synoniem zijn met Cannabis sativa, 
den hennep, dus met de moederplant van den als narcotisch 
middel gebezigde haschiz of hasjisj. 

Eene door mij tusschen Buitenzorg en Sindanglaja in een 
dorpje gecultiveerd gevonden en dáár Gendje (soend.) ge- 
noemde plant bleek mij echter niet Cannabis maar (geve- 
rifieërd naar het herbarium in het Museum) Clerodendron 
Siphonanthus RK. Br. 

Merkwaardig is nu hierbij dit. De bladeren van dezen 
Géndjè (soend. en javaansch) genoemden Clerodendron zou- 
den gedroogd naar opium ruiken 1) en als surrogaat hier- 
van op Java gerookt worden, terwijl de elders Géndjè 
genoemde Cannabis sativa ook om de bedwelmende eigen- 
schappen (o. a. Hasjisj) bekend is… 

Het eerst werd mijne aandacht op de bedwelmende 
eigenschappen van deze Clerodendron gevestigd in Juni 
j.l. door den Heer pr Worrr vaN WeSrTERODE. Van den 
heer W. kreeg ik namelijk te Poerwokerto (Res. Banjoemas) 
een takje (zonder bloemen en vruchten), dat volgens hem 
door sommige Arabieren en hadji’s min of meer clandestien 
gecultiveerd zoude worden als bedwelmend middel, als een 


1) De door mij onderzochte bladeren van Clerodendron Siphonanthus 
vertoonden echter in gedroogden staat (en ook niet gebrand) niet den 
reuk van opium en van narcotische eigenschappen merkte ik bij een 
proef met een kleine hoeveelheid niets. 


OR 


soort Hasjisj. De inlanders zouden zeer geheimzinnig 
zijn met deze plant en slechts met moeite kreeg hij de 
paar bladeren, die toen echter nog niet door mij herkend 
werden. De door hem (de W.) opgegeven locale inlandsche 
naam gaf toen geen licht. 

Eerst toen ik onlangs (26 Oct.) de plant in bloei zag 
staan in een dorpje langs den weg, slaagde ik er in de 
kwestie op te helderen en de plant voor Clerodendron 
Siphonanthus te determineeren. 

In de literatuur vond ik niets omtrent de z.g. bedwel- 
mende eigenschappen van deze Clerodendron-soort, wel 
vermeldt Warr in zijn Dictionary of Indian products het 
verschillend geneeskundig gebruik van dezen heester. 

Maar de èn in Poerwokerto (Banjoemas) èn bij Toegoe 
(Res. Batavia) èn onlangs van den Regent van Demak 
R. A. A, Adiningrat door mij ontvangene, onafhankelijk van 
elkander gegevene, inlichtingen wijzen er op, dat deze plant 
althans zij het ook slechts in reuk aan opium (madat) 
herinnert, als opium-surrogaat gerookt wordt en na het 
rooken van groote hoeveelheden iets narcotisch werkt. 

Voor Fraxinus Hedenii B.et K.en voor Ficus leucantotoma 
Porr, twee op Java wildgroeiende planten werd door den 
Heer Dr JAAGER reeds vroeger ter plaatse een gelijk- 
soortig gebruik der gedroogde bladeren als surrogaat voor 
opium opgegeven. En voor Fraxinus Kedenii zijn de chemi- 
sche en physiologische eigenschappen sedert door Dr. W.G. 
Boorsma nader onderzocht, doch is daarin geen narcotisch 
beginsel gevonden. 

Wellicht verdienen Wicus leucantotoma en Clerodendron 
Siphonanthus ook eenig nader physiologisch-chemisch on- 
derzoek, 

Hier zij nog aangeteekend, dat deze heester zeer gemak- 
kelijk te herkennen is aan de meestal 3 of 4 kransge- 
wijze bijeenstaande, smalle lancetvormige onbehaarde 
bladeren, die nagenoeg gaafrandig zijn of een ondiep 
ingesneden rand bezitten. 


Or 


Vermelding verdient nog, hetgeen in de Encyclopaedie 
van Nederlandsch-Indië vermeld wordt over de boven- 
genoemde namen Gêèndjè (javaansch) en over Kembang- 
boegang (maleisch). Bij laatstgenoemden naam is dáár als 
synoniem vermeld: Clerodendron inerme GAERTN. met de 
juiste opmerking, dat er ook andere Clerodendron-soorten 
met dezen inlandschen naam (Kembang-boegang) aangeduid 
worden. En bij Gendjè (maleisch) worden als synoniemen 
opgegeven Gandja (maleisch) == Géndjè. (javaansch) = Gén- 
djih (madoereesch) == Cannabis sativa Linn. (behoorende tot 
de familie der Urticaceae), de niet alleen als vezelstof 
maar ook als bedwelmend genotmiddel (hasjisj) wel- 
bekende hennep, onder vermelding, dat in Indië de jonge 
bladeren met tabak gerookt worden en dit narcoticum 
door minstens tweehonderd millioen menschen verbruikt 
wordt en in Engelsch-Indië onder anderen Ganja heet. 

De vragen, die zich naar aanleiding hiervan voordoen 
zijn o. a. deze: Heeft Clerodendron Siphonanthus wel inder- 
daad eenige, zij het ook zwakkere narcotische werking, 
herinnerende aan de wetenschappelijk vaststaande bed wel- 
mende werking van Cannabis sativa LiNN. (den Ganja uit 
Britsch-Indië) of bestaat die door de inlanders op Java 
beweerde werking niet ? 

Is het ook mogelijk, dat de in de Encyclopaedie van N. 
1. genoemde maleische, soendaneesche en madoereesche 
namen Géndjé, enz. (voor Java althans) bij vergissing aldaar 
als synoniemen opgegeven zijn van Cannabis sativa (de echte 
moederplant van den Hasjisj), terwijl die vergissing zich 
eenigzins verklaren laat door het gelijksoortig gebruik van 
de bladeren van Cannabis sativa en Clerodendron Siphonanthus? 

De eerste vraag zal natuurlijk alleen door physiologisch- 
ehemisch onderzoek (thans in handen van Dr. W.G. Boorsma) 
uitgemaakt kunnen worden; voor de definitieve beantwoor- 
ding der tweede vraag is van den javaanschen Gëndjè van 
meer plaatsen (van Java) herbarium noodig dan mij tot 
dusver ter beschikking stond om de bestaande tegen- 


ojee 


strijdigheden in de synonymie der latijnsche en inlandsche 
namen van de javaansche Gêndjè-plant op te helderen en 
om met zekerheid uit te maken, hetgeen ik door de thans 
verkregen resultaten meen te moeten vermoeden, namelijk 
dat ook in andere dan de bovengenoemde stre- 
ken van Java de wetenschappelijke naam van 
den Gendjè-plant, Clerodendron Siphonanthus (eene heester- 
achtige soort van de familie der Verbenaceae) zal blijken 
te zijn. 

Vermelding verdient nog, dat de hier behandelde Clero- 
dendron soort op bladz. ‘212 van Koorpers en VALETON, 
Bijdrage No. 7 tot de kennis der boomsoorten van Java 
(in Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin No. XLI) onder 
de niet-boomachtige soorten voor Java genoemd wordt en 
beschreven staat op blz. 883—884 in Miquel Flora Ned. 
Indië, Dl. II. 

Toezending van (desnoods gedroogde) twijgen met bla- 
deren van de Géndjè genoemde planten met opgave der groei- 
plaats zal op hoogen prijs gesteld worden. 


Buitenzorg, 19 Januari 1901. SER 


mette tete Bette Dr Dn een neen nnn nn 


HUIS EN ERF. 


Men ziet tegenwoordig in de voorgaanderijen weinig 
andere planten ter versiering aanbrengen, dan Palmen en 
Adianthums. Ik wil niet beweren, dat genoemde planten 
niet mooi zijn, integendeel zij kunnen bij goede kultuur 
en een juiste keuze der soorten uitnemend aan het doel 
beantwoorden en wat niet gering te achten is, vooral som- 
mige soorten palmen zijn bijzonder sterk en blijven zich 
op plaatsen in onze gaanderijen, die minder geschikt zijn 
voor plantengroei, vrij lang goed houden. Er zijn echter 
tal van andere gewassen, die, al was het maar om wat va- 
riatie in de versiering te brengen, niet veronachtzaamd 
behoeven te worden. Zoo b.v. komen er voor het doel be- 
halve Palmen en Adianthums, nog verscheiden andere varen- 
soorten, Begonia’s, Anthurium’s, Dieffenbachia’s, Maranta’s 
in aanmerking; ook van geschikte hangplanten maakt men 
te weinig gebruik. Over de meeste dezer gewassen is in 
vorige jaargangen van Teysmannia al uitvoerig geschreven. 
Ik kan daarom hier volstaan met het geven van een kort 
overzicht. 

Varens zijn bijzonder sierlijk en weinig landen zijn daar- 
aan zoo rijk als Java, vooral in de vochtige streken, en 
groot is het aantal der soorten, die wij in potten kunnen 
kweeken en tot verfraaiing onzer gaanderijen gebruiken. 
Onder de in het wild groeiende soorten zijn er genoeg, 
die in schoonheid voor de Chevelures niet onder behoeven 
te doen; zoo groeien hier aan de kanten van sloten en van 
waterputten een paar varepsoorten, waarvan men de 
mooiste hangplanten kan kweeken; de lange bladeren hangen 
in sierlijke gebogen lijnen omlaag en aan de uiteinden 


Een 


dier bladeren vormen zich jonge plantjes, die ook weer 
hangende bladeren maken, de kleur der blaadjes is mooi, 
glanzend zijdeachtig groen. Zoo zijn er meer, indien men 
maar zoekt. 

Er bestaat echter een vooroordeel tegen planten, die 
in onze onmiddellijke nabijheid in het wild groeien; het 
spreekwoord „Een profeet isin zijn vaderland niet geëerd” 
is hier zeker van toepassing. Gewoonlijk ziet men de 
heden, die nu en dan een uitstapje in het gebergte ma- 
ken, daarvan terugkeeren met groote pakken planten, waar- 
onder veel varens, met het doel deze in de benedenlanden 
bij of in hunne woningen te kweeken. Kom echter over 
een paar maanden eens kijken, wat er nog van is overge- 
bleven — soms niets, soms eenige ziekelijke plantjes. Zon- 
der nu te beweren, dat geen der planten uit de koele vochtige 
bergstreken in de meer droge en warme benedenlanden 
kunnen groeien, gaat zulks met verreweg de meeste toch 
slecht en de enkele soorten, die er wel te kweeken zijn, 
vereischen zooveel zorg, dat we uit een praktisch oogpunt 
gerust kunnen zeggen, het gaat niet en het is jammer 
van de planten, die men zoodoende doodmaakt en van de 
er aan bestede moeite, waarmede zooveel betere resultaten 
bereikt zouden zijn, als men die voor in de omgeving groe- 
iende gewassen aangewend had. Om in deze te slagen heeft 
men op de verschillende omstandigheden te letten, waaronder 
de planten in het wild groeien; zoo heerscht over het al- 
gemeen de meening, dat iedere varenplant het best in don- 
kere schaduw groeit en ofschoon zulks met eenige soorten 
wel het geval is, zijn er toch vele, die slechts van lichte 
schaduw houden en andere, die om tot goede ontwikkeling 
te komen veel licht, enkele zelfs eene standplaats in de 
volle zon verkiezen. Zoo groeien de mooie Gymnogramme- 
soorten waaronder de Goud-en Zilvervarens gerekend wor- 
den slechts goed op zeer lichte plaatsen en kwijnen ze, 
als wij ze niet het volle licht, zelfs wat zon geven. 

Voor het kweeken van dergelijke planten zijn onze voor- 


at je 


gaanderijen minder geschikt, over het algemeen staan de 
meeste planten er te donker, men ziet ze dan ook dikwijls 
langzamerhand wegkwijnen en daar alleen gezonde, goed 
groeiende planten ons kunnen bekooren en tot versiering 
kunnen strekken, moeten er naar middelen omgezien worden, 
om hierin te gemoet te komen. Een dier middelen, die 
trouwens al veel toegepast wordt, is, op het erf een ge- 
schikte plaats te zoeken, hetzij heel vooraan onder de 
gaanderijen, waar het licht is, hetzij onder boomen of hooge 
heesters, soms ook in bepaald daarvoor vervaardigde serres, 
en daar de planten den geheelen dag te laten staan, om 
ze ‘savonds alleen binnen te zetten; op deze wijze kan 
men altijd mooie planten in huis hebben. Een ander mid- 
del is om op de zooeven genoemde plaatsen een voorraad 
sierplanten te kweeken, die dan afwisselend voor versiering 
van de gaanderijen binnengebracht worden; de ondervin- 
ding moet leeren, hoe men onder verschillende omstandig- 
heden handelen moet. 

In Europa gaat men op vele plaatsen een abonnement 
met een bloemist aan, die nu en dan de planten, die 
binnenshuis minder mooi geworden zijn, verwisselt; hier 
zijn wij verplicht ze zelf te kweeken; zulks gaat hier 
trouwens ook gemakkelijker dan in Europa en vooral is 
het een genot. Een zelf gekweekte plant geeft meer vol- 
doening dan een gekochte. 

Onder de planten, die behalve het fraaie loof ook mooie 
bloemen geven, nemen de Begonia’s eene eereplaats in. 
Van dit plantengeslacht bestaan verschillende rassen, die 
wij hier niet allen kunnen kweeken. De z.g. knol Bego- 
nia’s, die in Europa zoo mooi zijn, en waarvan men daar, 
als zij op een vak in den tuin uitgeplant zijn, den ge- 
heelen zomer door, den milden en fraaien bloei kan genieten, 
zijn voor ons klimaat minder geschikt. Indien men zware 
bollen laat komen en plant die hier in potten onder dak 
uit, gelukt het meestal wel daarvan plantjes te kweeken 


die mooie bloemen geven, daarna gaan ze achteruit en 
Teysm. XII. 3 


EEG) boden 


kwijnen weg, zij hebben het hier blijkbaar te warm. De 
beste voor ons zijn de z.g. heesterachtige Begonia’s, deze 
groeien hier welig en bloeien mild, tal van soorten zag 
men hier vroeger voor de woningen, om het inkijken van 
buiten wat te beletten, eene functie, die tegenwoordig bijna 
geheel door palmen in kuipen of potten wordt vervuld. 
Al zijn ze niet zoo algemeen meer, toch ziet men ze hier 
en daar nog wel. Onder de mooiste soorten kunnen wij 
noemen : Begonia coccinea, met lange ietwat gebogen stengels 
aan wier uiteinde groote trossen bloedroode bloemen han- 
gen, er is eene variëteit, die geheel dezelfde groeiwijze 
heeft, ook in de bladvorm is geen verschil, alleen zijn de 
bloemen roze; Begonia platanifolia is een andere type, hier- 
van groeien de stengels rechtop tot 1 à 1!/, M., deze soort 
heeft ingesneden bladeren en vrij groote witte lichtroze 
getinte bloemen. Wijlen den heer TruscuHeR te Bandong 
verkreeg door kruising van beide genoemde soorten eene 
serie hybriden, waarvan de mooiste de door hem benoemde 
Begonia Bismarck is. 

Wij hebben hier te doen met een werkelijk prachtig 
bloeiende plant, die in groeiwijze veel overeenkomst heeft 
met B. platamifolia, echter veel mooier is; de plant maakt 
meer stengels, die 1 à 1!/, M. soms nog langer worden, 
de bladeren zijn ietwat ingesneden en hebben een glanzend 
zijdeachtige, donkergroene kleur, waarboven de flinke tros- 
sen met groote helderroode bloemen prachtig uitkomen. De 
plant kan gemakkelijk van stek gekweekt worden en is zeer 
dankbaar als zij eene goede standplaats heeft en er eenige 
zorg aan besteed wordt. Hier wordt zij het mooiste, ge- 
heel vooraan onder een hoog afdak, waar zij als het ware 
het volle licht geniet, maar midden op den dag voor de 
zonnestralen beschut en ook niet de volle laag van de zware 
regenbuien krijgt. Op plaatsen waar het niet zooveel 
regent kan zij waarschijnlijk ook wel buiten op licht be- 
schaduwde plekken groeien. B. Bismarck is een forsche 
plant, volwassen exemplaren moeten daarom in groote 


Rt 


potten gevuld met poreuze grond staan willen zij behoor- 
lijk tot hun recht komen. 

Het is jammer, dat deze en andere Begonia's hier te- 

genwoordig niet zoo algemeen meer gekweekt worden, 
omdat zij tusschen al ons groen, door hun rijken bloei 
zulk een fraaie afwisseling brengen. De meeste soorten 
groeien in de benedenlanden even goed als in de berg- 
streken. Er zijn er echter, die het hier te warm hebben, 
zoo de mooie B. fuchsioides, die hoog opgroeit en dan als 
bedekt is met de steenroode op kleine Fuchsia’s gelijkende 
bloemen, deze fraaie plant bloeit hier echter niet, wel in 
hooger gelegen streken, te Tjipannas en Tjibodas behoort 
zij onder de fraaist bloeiende gewassen. Hetzelfde kan 
gezegd worden van B. metallica, die hier ook niet bloeit, 
boven daarentegen zeer fraai, deze soort groeit hier echter 
goed en is ook zonder bloemen met hare bronsachtige als 
metaal glanzende bladeren een mooie sierplant. 
__ Bijzonder groote en mooie bladeren hebben B. ricinifolia 
en B. Verschaffeltii, die ook in groote potten gekweekt op 
de trappen van de veranda goed voldoen, de bloempjes 
zijn klein maar zeer talrijk; daar de bloeiwijze op een 
langen stengel flink uitsteekt is zij toch zeer mooi. 

Onder de kleinere Begonia’s, die mooi bloeien kan men 
de verschillende variëteiten van B. semperflorens rekenen, 
deze willen hier ook wel groeien en mild bloeien, maar 
op vakjes geheel in de open lucht gaat het niet zoo goed 
als in Europa. Een hybride tusschen B. semperflorens en 
B. Smithii is waarschijnlijk meer geschikt om buiten ge- 
plant te worden; met eenige exemplaren van genoemde 
hybride kregen we reeds gunstige resultaten, proeven op 
wat grooter schaal moeten nog genomen worden. Op lichte 
plaatsen onder dak kan men echter van al deze Begonia's 
veel genoegen hebben, en daar men er gemakkelijk zaad 
van uit Europa kan laten komen is het wel aan te be- 
velen er een proef mede te nemen. De meeste plantjes 
dezer soort worden niet meer dan een voet hoog, bloeien 


en 


mild en kunnen in kleine potten gekweekt worden, zoo- 
dat zij tot allerlei versieringen kunnen dienen. Het zaad 
van Begonia’s is echter zeer fijn, het moet met zorg in 
fijne aarde uitgezaaid worden en uiterst voorzichtig be- 
goten, daar er zonder deze zorgen weinig van terecht 
komt. De pas gekiemde plantjes zijn erg gevoelig voor 
overmaat van vocht, zij rotten gemakkelijk weg, daarom 
behooren zij op een lichte plaats te staan en voorzichtig 
en matig begoten te worden. Er zijn variëteiten met witte, 
met roze en met helder en donkerroode bloemen, sommige 
blijven zeer laag, andere groeien iets hooger op. 

Begonia’s, waar het meer op het sierlijk blad aankomt, 
waarvan de bloemen echter minder aanzienlijk zijn, bestaan 
er veel; tot de fraaiste op Java gekweekte soorten kan 
men rekenen B. diadema afkomstig van Borneo, met 
diep ingesneden bladeren, die eene donkergroene kleur 
hebben en onregelmatig bezaaid zijn met witte vlekken, 
het is een zeer fraaie bladplant. Een geheel ander genre is 
B. gogoënsis, afkomstig van het landschap Gogoe in de 
Padangsche bovenlanden. Dr. Burok voerde indertijd deze 
plant het eerst uit Sumatra hier in, wij meenden met eene 
nieuwe soort te doen te hebben, toen het uit eene mede- 
deeling in de „Gardener’s Chronicle” bleek, dat zij door 
een Engelschman een paar maanden vroeger te Londen was 
ingevoerd. 

B. gogoënsis heeft langwerpig ronde bladeren van een 
donker bronsachtig groen, soms bij zwart af, waartusschen 
de bleekgroene nervatuur een prachtig effect maakt. Het 
is eene plant, die hier goed groeit, en waarvan ik dikwijls 
prachtexemplaren zag. 

Het zoude ons te ver voeren nog meer Begonia’s te 
noemen, die men hier met succes kan kweeken; ten over- 
vloede kan men er in vroegere jaargangen van Teysmannia 
uitvoerige beschrijvingen van vinden. Alleen de talrijke 
variëteiten van Begonia Rex, die niet alleen de mooist 
gekleurde bladeren hebben van het geslacht, maar in het 


— Si 


algemeen onder de planten met bonte bladeren eene eere- 
plaats innemen, kunnen we hier niet goed meer kweeken. 
Vond men hier vroeger bij plantenliefhebbers mooie ver- 
zamelingen dezer gewassen, tegenwoordig ziet men ze 
haast niet. meer. De oorzaak hiervan is eene bladziekte, 
die de planten spoedig doet kwijnen en waartegen nog 
geen afdoend middel gevonden is. W 


| 


nn ne 


DE MANGGA GEDONG. 


De mangga gédong is een der fijnste manggasoorten van 
Java en komt hoofdzakelijk voor ter hoofdplaats Cheribon 
en omstreken. Gëdong boomen worden ook aangetroffen 
verder het binnenland in en zelfs in de bergstreken, 
doch de vruchten daarvan missen den fijnen smaak en 
geur, die de echte gëdong kenmerken. De mooiste gëdongs 
komen van den kraton kasépoehan. 

Goed rijpe gédongs hebben een goudgele kleur, terwijl 
kleurschakeeringen als die op de mooiste appels volstrekt 
niet zeldzaam zijn. 

De geur doet eenigszins denken aan de kwénie, wanneer 
men de sterke terpentijnlucht daarvan wegdenkt. Ook 
de bladeren toonen eenige overeenkomst met die van de 
kwénie, doch het blad van de gédong is veel smaller, dunner 
en lichter gekleurd. 

Er moet trouwens eenige verwantschap bestaan tusschen 
den gédong en de kwénie, zooals beneden zal blijken. Toen 
Panembahan IL (overleden in 1662), meer bekend onder 
den naam van Soenan Giri, als vorst in Cheribon zetelde, 
gebeurde het, dat een mangga-boom, die in den kraton 
vlak naast het vrouwenverblijf, Gedong Lärà Dénok ge- 
naamd, stond, voor het eerst vrucht droeg. Er was slechts 
één enkele vrucht aan en die rustte op het dak van de 
„gedong” — het vrouwenverblijf” — tengevolge waarvan de 
mangga tot volkomen ontwikkeling gekomen, aan het bene- 
deneinde een weinig ingedeukt was. 

Niemand kende die manggasoort: de vorst gaf ze om 
de plaats, waar de boom stond den naam van „gédong”. 


Alle mangga-gëdong boomen zijn daarvan afkomstig en 
het is nu ook verklaard, hoe het komt, dat de echte gëdong 
aan het ondereinde meestal afgeplat of ingedeukt is. 

De grootvader van het tegenwoordige hoofd van den 
kraton kasëpoehan, Pangeran Aria Denda diningrat herin- 
nert zich nog den tronk van dien eersten gëdong-boom 
gezien te hebben. 

Hoe deze boom daar gekomen is weet men niet met 
zekerheid; de zoo vruchtbare verbeelding van den javaan 
heeft het volgende verhaal gebaard. 

Reeds ten tijde van voornoemden Panembahan II ver- 
maakten javaansche knapen zich gaarne met het „èngklek’’ 
spel, dat bestaat in het gooien met de drooge pit van een 
mangga naar een andere manggapit, die op den grond 
rechtop gezet is. Gelukt het deze te raken, zoodat ze 
omvalt, dan moet haar eigenaar zijn tegenpartij heen en 
weer op den rug dragen, voor den afstand waarop gewor- 
pen werd. 

Die afstand is niet bepaald. Soms wordt hij zoo groot 
genomen, dat de gebezigde manggapitten gevuld moeten 
worden, gewoonlijk met aarde, opdat daarmee over dien 
grooteren afstand gegooid kan worden. 

Ten tijde van Soenan Giri heeft echter een der knapen 
die bij de gëdong Lârâ Denok èngklèk speelden, zijn kwënie- 
pit instede van met aarde, met de pit van de veel klei- 
nere mangga-kémiri gevuld. Aan een op die wijze gevulde 
kweniepit nu moet de manggasoort, door genoemden vorst 
„gédong” gedoopt, haar ontstaan te danken hebben. 

Eigenaardig schijnt het, dat in Jogjakarta, waar ook 
enkele mangga-gédong boomen o. a. op de Suikeronderne- 
ming Djeboegan of Bantoel voorkomen, deze manggasoort 
„kwèlém” heet, welk woord gevormd moet zijn door samen- 
trekking van kwènie en pélém. (Pélém is de javaansche 
naam van mangga in het algemeen). Het woordenboek 
van Roorpa geeft op voor kwêlëm— een soort van mangga, 
in smaak en reuk gelijkend op kwênie en pakèl. 


AAD 


Volgens een andere legende is de mangga-gédong af- 
komstig uit den hemel en werd het eerste exemplaar 
gevonden op het dak van den kraton van Soenan Giri 
tijdens zijne ziekte, blijkbaar hem door God gezonden. 

De grond, waar de beste gédongs groeien, is donker 
gekleurd en bevat veel zand. De boom wordt ongeveer 
20 meter hoog met een stam van vaak één meter middellijn. 

De Tjangkokan’'s dragen reeds op vijfjarigen leeftijd, de 
boom uit pit gewonnen eerst na 7 of 8 jaar, doch de 
vruchten der tjangkokan’s moeten beter zijn. 

Er zijn boomen, die 500 tot 600 vruchten geven, in 
doorslag mag echter op niet meer dan 300 per boom 
gerekend worden. 

In den regel kunnen de vruchten op de passar gemak- 
kelijk van de hand gezet worden tegen f 3.50 tot f 7.50 
de honderd, doch een belangrijk gedeelte wordt uitgevoerd 
naar Singapore, Batavia en Semarang. 

De gëdongs, die op de passar worden verkocht, zijn 
niet altijd even smakelijk, daar zij gewoonlijk onrijp ge- 
plukt zijn wegens de groote verwoestingen aangericht 
door „kalongs” in de eerste plaats en ook door „tjodots” 
een groot soort vleermuizen. 

Zij zijn dan nog hard en groen en ondergaan de volgen- 
de kunstbewerking: De vruchten worden laagsgewijs in 
een „géntong’”’, een aarden waterpot, geplaatst, met eenig 
„mêérang” (padi stroo) tusschen de lagen. De „géntong” 
wordt vervolgens met een „tjobèk’”’ —een hollen aarden 
schotel — en door middel van klei hermetisch dicht gemaakt, 
waarna 3 tot 5 dagen achtereen een zacht vuurtje wordt 
gestookt in de „tjobèk”. De vruchten zijn dan rij p, d. w. z. 
zij zijn zacht geworden, voldoende zoet en mooi geel en 
voor hen, die de gédong niet anders kennen een délice. 


M. 


NN 


DAMMAR EN HOUT-OLIE. 


Bij een nauwkeurig onderzoek van de z.g. boschproduc- 
ten, die uit de tot den Indischen Archipel behoorende 
eilanden uitgevoerd worden, blijkt het dikwijls hoe weinig 
wij nog weten van welke planten deze afkomstig zijn. 
Het is echter van groot belang te trachten hiervan beter 
op de hoogte te komen, omdat er onder die producten zijn, 
die een hooge waarde hebben en waarvan de bron soms 
door vernieling of door ruwheid der inlandsche verza- 
melaars op den duur verloren gaat en waarvan het zijn 
nut kan hebben, indien deze waardevolle producten van 
boomen afkomstig zijn, deze boomen bijtijds, d. í. voor zij 
uitgeroeid zijn, in het groot aan te planten. Of zulks de 
moeite loont moet de waarde van het product en de groei- 
kracht der boomen bepalen. 

In eene brochure van den heer Rrprey van Singapore 
worden bovengenoemde producten besproken, en ofschoon 
het onderwerp niet geheel nieuw is, komt er voor ons 
toch wetenswaardigs genoeg in voor, om er hier het voor- 
naamste uit over te nemen. 

Dammar is eene hars, die men uit verschillende boomen 
verkrijgt als zij verwond worden. Voornamelijk behooren 
de boomen, die genoemd product leveren tot de familie 
der Dipterocarpeeën en wel tot de geslachten Shorea, Hopea 
en Anisoptera. De inboorlingen rekenen ook tot dammar, 
de hars van eenige Canarium’s en Triomma's (Burseraceeën, 
en ook van Calophyllum's (Guttifereeën). 

De hars komt te voorschijn uit wonden in den stam 
of in de takken, somtijds vindt men het ook in holle 
boomen in aanzienlijke hoeveelheden in de holte verzameld. 


SADE 
De hars komt niet dadelijk nadat de wond gemaakt is te 
voorschijn, maar ontstaat langzamerhand, eerst als terpen- 
tijn, dat op den duur verandert in eene harde kristallijne 
massa. Zelfs zeer jonge boomen, zooals Shored’s produ- 
ceren dammar, als de stammetjes of takjes breken of door 
insekten aangeboord worden. Verscheidene van de inland- 
sche of de handelsbenamingen hebben meer betrekking 
op den vorm of de kleur van de dammar dan op de boomen 
waarvan het afkomstig is. Zoo is de Dammar mata koe- 
tjing, katoogen dammar, een doorschijnende, bleek geelach- 
tige hars, die gewoonlijk in kleine stukken in den handel 
voorkomt, van verschillende soorten Hoped's afkomstig. 
Dammar daging, een donkerbruine dikwijls fraai gemar- 
merde hars, komt meestal voor in de holte van boomen. 
Een prachtige van Johore afkomstige helder zeegroene 
hars, werd zooals meer het geval is in den grond gevonden, 
zoodat niet vastgesteld kan worden van welke boom het 
afkomstig was. Bij oxydatie wordt de hars ondoorschijnend, 
geelachtig wit, en zacht. De meeste in den grond ge- 
vonden dammar is slechts aan den buitenkant geoxydeerd, 
dit proces schijnt zeer langzaam te gaan en goede kwaliteit 
gronddammar wordt dikwijls gevonden in streken waar 
het bosch reeds lang verdwenen is. Het grootste gedeelte 
van de dammar wordt uit den grond gegraven op plekken 
waar Shored’s of andere dammar produceerende boomen 
gestaan hebben. Men doet geen moeite om het evenals 
de hout-olie, uit de boomen te tappen. De hars wordt 
plaatselijk gebruikt voor het vervaardigen van toortsen 
en voor vernis, de uitvoer is in de laatste jaren ‘sterk 
verminderd. Dammar mata koetjing en copal afkomstig van 
Celebes, zijn de eenige soorten waarvan in Singapore uitvoer 
bestaat, er is geen vraag naar de minde1 door-schijnende 
soorten. De copal, die voorkomt in groote mooi doorschijnen- 
de gele massa’s, is afkomstig van Shorea sela- nica Bl, niet te 
verwarren met de Afrikaansche en Amerikaansche copal, af= 
komstig van Hymenaea en Trachylobium, beide Leguminozen. 


7 


Hieronder volgt eene lijst van dammarsoorten met de 
namen der boomen, waarvan het product af komstig is, allen 
op het Maleische schiereiland voorkomende, de Engelsche 
spelling der maleische woorden is gevolgd: 

Damar Seraya Batoe; Damar Seraya. Een harde on- 
doorschijnende massa van eene doffe oranjekleur, waar- 
schijnlijk afkomstig van Shorea leprosula Mig. Van de- 
zelfde boom wordt ook Kapong Labo verkregen. 

Kapong Jalor. Een pijpvormige massa, aan den buiten- 
kant bruin, meer naar binnen geel, met een dof olijfbruin 
centrum. 

Kapong Hantoe. Deze hars heeft een donkerbruine kleur 
onregelmatig gemengd met geel. Beide laatstgenoemde 
dammar-soorten zijn af komstig van Shorea macroptera Dever, 
bij de inlanders in de Straits is deze boom als Kapong 
sabut, K. s'lawang en K. Segan bekend. 

Meranti Bunga, een amorphe ondoorschijnende massa 
van een licht gele olijf kleur met geel bruin vermengd, bij 
verweering geel. 

Meranti sarang punai, M. tembaga, M. sama, M. kelapa, 
zijn waarschijnlijk allen afkomstig van Shorea's. 

Meranti batu, van een donker bruine, bij verweering 
geel wordende kleur, gelijkt veel op de Damar daging van 
de Maleiers, die in aanzienlijke hoeveelheden in den grond 
voorkomt. 

Damar Mata Kuching, komt voor als bleekgele of bijna 
witte geheel doorschijnende glasachtige stukjes, het is de 
beste en heeft de hoogst waarde van al de te Singapore 
aangebrachte damar-soorten. Men zegt dat zij van ver- 
schillende soorten boomen afkomstig is, o.a. van Hopea 
globosa BrANnis, Hopea intermedia Kine en Hopea micrantha 
Hook f, en ook van Pachynocarpus Wallichii. 

Damar Rambei Daun. Een doorschijnende gele damar, 
bruiner in het midden, afkomstig van Shorea acuminata Dyer 

Damar Chingal, van Shorea bracteolata Dyer. 

Damar Mersawa hitam, van Anisoptera glabra Kurz. 


en Die 


Damar Mersawa putih, waarschijnlijk van 4. costata, KoRTH. 

Behalve de harsen van de Dipterocarpeeën af komstig, zijn 
er eenige soorten, die van geheel andere boomen verkregen 
worden, maar die door de Maleiers ook onder den naam 
van damar aangebracht worden. Hieronder komen er voor 
van Canariwm, Santiria, en Friomma (Burseraceeën), deze 
damars worden niet zoo spoedig hard, zij hebben meer de 
consistentie van terpentijn, het is een donker grijze of 
zwartachtige gele massa. Damar Kedongdong Krut en 
Kedongdong Mata hari van Prigonochlamys Grifithii Hook. f. 
Sayang van Santiria lava Kina. Een hars, waaraan de 
Maleiers nog al waarde hechten is Damar Kijai, af komstig 
van Canarium secundum BENN. 

Somtijds rekenen de Maleiers nog andere harsen tot de 
dammars als: Bintangar bunga en B. batu van Calophyllum 
pulcherrimum. 

Damar minjak is de naam van de hars van Damara 
orientalis, die in de hoogere streken van Penang en Perak 
voorkomt. 

Een eigenaardig product is de z.g. Kelulut damar, het 
is een zwarte, zelden grijsgekleurde hars, die men ver- 
krijgt uit de nesten van eenige kleine tot het geslacht 
Prichona behoorende bijen. De meest voorkomende is 7. 
laeviceps, een klein zwart bijtje, er is eene andere kleine 
bruine soort dat dikwijls hare nesten onder het dak van 
huizen maakt. 7. laeviceps bouwt nesten in holle boom- 
stammen aan den ingang maken zij een uitbouwsel in een 
trompetvorm, dat soms wel 6 meters uitsteekt. Uit zulk 
een nest verkreeg ik een stuk hars in den vorm van een 
cylindrische pijp van wel een voet lang, de massa was ZOO 
kleverig dat ieder ander insect er aan zoude blijven kleven, 
zoodat de kleine bijtjes, die daar geen last van schijnen 
te hebben op deze wijze hun nest voor vijanden beveiligen. 
Het nest zelf bestaat uit een onregelmatige massa damar, 
waarin zich de honigraten bevinden. De Maleiers zoeken 
de nesten, zoowel om de honig als om de damar. Het 


schijnt dat de nesten eerder goed dan kwaad aan den boom 
doen, de wonden waaruit de damar gekomen is, worden 
door de bijen dicht gemaakt als het ware dichtgezegeld, 
zoodat verder bederf onmogelijk is, ook verhinderen zij 
de witte mieren er bij te komen. Er is vroeger een on- 
derzoek ingesteld om te weten te komen van welke boom 
de Kelulut damar afkomstig is. Het is toen gebleken, 
dat het een mengsel is van verschillende harsen, in de 
eerste plaats vindt men de bijennesten in verschillende 
boomen en verder zoeken de nijvere beestjes naar hars 
van ieder soort boom, die het afscheidt, men kan ze bezig 
vinden op Shorea's, Garcinid's Calophyllum’s, Triomma’s, 
Pterocarpus enz. 

Het geslacht Dipterocarpus van dezelfde familie brengt 
geen damar maar houtolie voort, bij de Maleiers bekend 
als Minjak Keruing. Het zijn reusachtige boomen, met groote 
roode of witte welriekende bloemen en meest gevleugelde 
zaden. De olie wordt verkregen door diepe gaten in de 
stammen te kappen, deze gaten worden met een bijl of 
met een beitel gemaakt. In het gat wordt een vuurtje 
gestookt, waarna de olie soms in groote hoeveelheden be- 
gint te vloeien. Als er geen olie meer voor den dag komt, 
brandt men nog eens, waarna er meestal op nieuw olie 
komt. Indien de inlanders zich bepaalden tot het maken 
van één gat in een boom, zoude de operatie voor laatst- 
genoemde niet doodeliĳk zijn, zij maken echter meer gaten 
in een boom, waardoor deze het spoedig aflegt. Deze boomen 
komen gewoonlijk, in het bosch, slechts ver van elkander 
verwijderd voor, waardoor het verzamelen niet in de hand 
gewerkt wordt, ook hebben de verzamelaars de gemakke- 
lijkst te bereiken boomen vernield, zoodat de olie nagenoeg 
uit den handel verdwenen is. 

De olie wordt vermengd met andere stoffen, òf alleen 
gebruikt voor vernis, òf voor het kalafateren van prau- 
wen, zij wordt ook onder den naam van Gurjun bal- 
sem, in de geneeskunde gebruikt, de maleiers beweren 


Een 


dat het zoowel in- als uitwendig gebruikt een middel tegen 
lepra is. 

De voornaamste hout-olie produceerende boomen zijn: 

Dipterocarpus grandiflorus BrLANco, Minjak keruing dadeh, 
Minjak Gombong ketjil. De olie verandert spoedig in 
stijve hars, waarbij een klein gedeelte vloeibaar blijft, dit 
laatste noemen de Maleiers Chaier. 

D. Kerrii, Kina. Minjak keruing Chaier, de olie is dun 
en waterig en heeft een gele kleur, de hars is lichtgeel. 

D. Hasselti Bl. Minjak keruing sudi, de olie heeft een 
donkerbruine kleur, ook ‘de hars is bruin, een der beste 
olie-leverende boomen, niet zelden vindt men vruchten 
van dezen boom, waarvan het pericarpium slechts uit 
een heldere doorschijnende olie bestaat. 

D. erinitus Dyer. Minjak keruing bulu, de van deze 
boom afkomstige olie staat goed bekend en wordt gebruikt 
om met dikkere soorten te vermengen, de boom is ook 
onder den inheemschen naam van Gombong bekend. 

D. incanus Roxs. en D. alatus Roxs., leveren het grootste 
deel van de Siamesche hout-olie van den handel. Beide 
boomen komen zoowel in het noorden als in het zuiden 
van het schiereiland voor. Deze olie is donker, de hars 
witachtig, de grootste uitvoer heeft uit Rangoon plaats en is 
afkomstig uit de bosschen van Birmah. 

Nog vindt men in de Straits een paar andere oliesoorten 
bekend onder de namen van Minjak pekat, M. mehra en 
M. babi, het is echter nog niet uitgemaakt van welke 
boomen zij verkregen worden. 


WE 


ZIZANIA AQUATICA, CANADA-RIJST. 


Reeds een honderdtal jaren geleden werd dit moeras-gras uit 
Noord-Amerika in Europa ingevoerd, het is echter toen weer ver- 
dwenen. Het is in Amerika bekend als een uitnemend voedsel voor 
wilde vogels; tegen den tijd, dat het rijp zaad voortbrengt, wemelt 
het van vogels, die van heinde en ver er op at komen. Eenige 
jaren geleden werd het zaad in Kew ingevoerd, het was in modder 
verpakt, omdat men de ervaring opgedaan had, dat het, droog 
verzonden, de kiemkracht spoedig verliest. Het is nu reeds 
drie jaar, dat er ieder jaar van zelf gewonnen zaad weder in 
den vijver uitgezaaid wordt. Behalve de economische waarde is 
het een fraaie water- of liever moerasplant, het is een éénjarig 
gewas met stengels van 6 à 10 vt. hoog, de smalle bladeren zijn 
2 à 3 vt. lang. Tegen het einde van den zomer komt een groote 
flink uitgespreide pyramidevormige bloempluim te voorschijn, waar- 
aan mannelijke en vrouwelijke bloemen voorkomen, eerstgenoemde 
zijn aan het ondereinde van den bloemstengel gezeten. De zaden 
hebben de grootte en den vorm van een goed ontwikkelde haver- 
korrel en hebben een goeden smaak. De musschen zijn er spoedig 
achter gekomen, dat zij daar onthaald worden; bij hoopen kan men 
ze zich zien vergasten, als de zaden rijpen. Een plant, die het in 
het klimaat van Kew buiten uithoudt,is waarschijnlijk niet geschikt 
voor onze benedenlanden; in hoeverre de cultuur ervan in het 
hooggebergte zoude kunnen gelukken, moet door proeven uitge- 
maakt worden. 


w. 
(Gardeners Chronicle 27 Oct. 1900.) 


OVER ALKOHOLISCHE GISTING ZONDER GIST. 


Voor ruim drie jaren kwam prof. Bucarer de wereld verrassen 
met de mededeeling, dat het hem gelukt was uit suiker, zonder 
de medewerking van levende gistcellen, alkohol en koolzuurgas 
te bereiden. Groot opzien verwekte deze mededeeling allerwege. 


elen 


Over de alkoholische gisting toch bestonden twee theorieën, die 
beide in de geleerde wereld hunne aanhangers hadden. 

De eene door Pasreur voorgestaan, beschouwt deze gisting als 
een physiologische functie van de levende gistcel, terwijl de an- 
dere, die reeds in Lrerie een verdediger vond, de werking der 
gistcel wil verklaren door aan te nemen, dat deze een zoogenaamd 
enzym bevat in staat om alkohol en koolzuur te vormen. Indien 
het gelukken kon, om uit gist deze hypothetische stof af te schei- 
den zou natuurlijk aan de theorie van Pasreur een doodelijke slag 
toegebracht zijn. Wel was mer er vroeger reeds in geslaagd, om 
uit gist een ander enzym te bereiden —de invertine —dat het 
vermogen bezit rietsuiker te splitsen in twee andere suikersoorten, 
druivensuiker en levulose, maar een lichaam af te scheiden dat er 
koolzuur en alkohol uit kon vormen had men te vergeefs beproeft. 

Bvcrxer nu sloeg den volgenden weg in om tot dit doel te 
geraken. Door gistcellen eerst onder eene sterke drukking van 
het aanhangende vocht te bevrijden, dan met zand en kiezelaarde 
fijn te wijven en vervolgens aan een drukking van 5C0 atmosfeeren 
bloot te stellen, verkrijgt men een vrij groote hoeveelheid perssap. 
De achterblijvende perskoek werd opnieuw na met eenig water 
vermengd te zijn, gewreven en op dezelfde wijze geperst. Uit 
1 kilogram gist kon aldus ongeveer 0.5 Liter vloeistof ver- 
kregen worden, waarvan 140 kubieke centimeters uit toege- 
voegd water bestaan. Deze vloeistof werd in een afgekoeld 
vat gefiltreerd. 

Ze bevat natuurlijk tal van opgeloste stoffen, waaronder er een 
is, door BvcnsNeER „zymase”’ genoemd, die suiker op de verlangde 
wijze kan ontleden. Voegt men nl. bij deze vloeistof rietsuiker 
en tegelijkertijd om de werking van bacteriën of gisteellen uit te 
sluiten de een of andere antiseptische stof, dan heeft er een rijkelijke 
ontwikkeling van koolzuurgas plaats. 

Deze proeven van BvcuNeu worden door verschillende onderzoe- 
kers herhaald, maar voerden velen tot andere conclusies. 

De onbestendigheid van het uitgeperste celsap, zijne niet stand- 
vastige werking, het spoedige verlies van die eigenaardige gist- 
kracht, het verdwijnen ervan door verdunning met water, laten 
zich beter verklaren wanneer men aanneemt, dat de vloeistof geen 
enzijm, maar nog levend protoplasma bevat en hoewel BucuNer 
daartegen aanvoert, dat de werking niet opgeheven wordt wanneer 


== 


men het sap door een Berkererp-filter filtreert of er chloroform 
bijvoegt, toch vindt de andere theorie nog zeer veel aanhangers. 

Door eenige Engelsche onderzoekers is nu weer onlangs een reeks 
van proeven genomen, welke de opvatting alsof de gistende werking 
van het uitgeperste gistcelsap aan een protoplasma-bestanddeel 
toegeschreven moet worden, versterken. 

Men zou dan kunnen aannemen, dat in het uitgeperste sap even- 
als in de levende cel eerst suiker door dit bestanddeel opgenomen 
en verwerkt wordt en dat dan die gevormde samengestelde stof, 
zoolang ze „leeft’ weer uiteenvalt in eenvoudiger bestanddeelen, 
hier alkohol en koolzuurgas. Dat het uitgeperste sap eene zelf- 
gisting ondergaat, laat zich dan daardoor verklaren, dat er nog 
van die saamgestelde verbinding, uit de cellen afkomstig, in aan- 
wezig is. Het kan nu voorkomen, dat men bij gistsap suiker 
voegende deze ziet verdwijnen, zonder dat er eene hoeveelheid 
alkohol en koolzuur, welke met de quantiteit suiker correspondeert 
ontstaat; dit verschijnsel vindt nu een ongedwongen verklaring, 
indien men aanneemt, dat wel de opneming en verwerking van de 
suiker heeft plaats gehad, maar dat door het sterven van het 
protoplasma-bestanddeel de afsplitsing van koolzuur en alkohol 
niet meer kon plaats hebben. 


UIT HET OCTOBERBERICHT VAN SCHIMMEL & Co. 


Citronella-olie. De prijs van dit belangrijke artikel is sedert April 
nog meer naar beneden gegaan en het schijnt alsof de productie het 
verbruik overtreft. De statistiek wijst weer op een aanmerkelijke toe- 
neming in de fabricatie. Van Ceylon werd in de eerste 7 maanden van 


dit jaar verscheept: naar Engeland 401.687 E. pond. 
5 de Vereenigde Staten 361.865 „ 5 
D Duitschland 41.854 „ 7 
5 China 18-1075 = 
5 Indië 101201, 5 
Australië 3,067, 5 
2 Frankrijk 1:80 5 


Totaal f_ 838.609 „ , 
De prijs daalde tot iets beneden 10 pence en bereikte daarmede 


den laagsten stand. 
Teysm. XII. 4 


EN 0E 


De olie wordt tegenwoordig veel gebruikt voor het parfumeeren 
van benzine ep minerale oliën en kan ook voor olie- en lakkleuren 
in aanmerking komen. 

De JavaÉ-citronella-olie valt zeer in den smaak. Ze kan met 
het volste recht als Elite-qualiteit worden aangemerkt, de uitwer- 
king in betere soorten van zeepen is treffend; deze vindt hare 
verklaring in het hooge gehalte aan geraniol en eetronellal. 

Lemongrass-olie. Dit produet van de Z. W. kust van Voor-Indië 
heeft in de laatste jaren een grootere beteekenis verkregen door zijn 
gebruik bij de bereiding van ionon (violengeur). De prijs is tegen- 
woordig bijna het dubbele van vroeger, de productie echter nam 
niet toe. ° 

Notemuskaat-olie mag volgens de nieuwe Duitsche Pharmacopee 
in plaats van foelie-olie gebruikt worden. 

Ceylonsche kaneel-olie. De vraag naar dit artikel is buitengewoon 
groot. De prijzen der fijnste chipssoorten bewogen zich tusschen 
3t/, —3!/, pence per Hng. pond. De verschepingen bedroegen 
in de eerste zeven maanden van dit jaar niet minder dan 900672 


E,‚ ponden. 
ie 


HET PROCÉDE BACHELERIE VOOR HET SCHILLEN 
VAN DE RAMEH. 


In den zomer van dit jaar is er te Parijs een congres gehou- 
den, waar men de rameh-cultuur uitvoerig behandeld heeft. Het 
tweede gedeelte van de zitting van dit congres, dat in October 
plaats vond, was gewijd aan het bespreken van de industrieele 
kant van het vraagstuk en tevens was er een wedstrijd van ma- 
chines aan verbonden. De uitslag van dezen wedstrijd zal later 
bekend gemaakt worden. Uit eene mededeeling van den Heer 
Borken in den „Tropenpflanzer” van November blijkt, dat van de 
vier beproefde machines slechts eene, de „Gaulois”-machine van 
Esriexxp, tamelijk goede resultaten gaf. Zoowel op het verhan- 
delde op die beide congressen als op het resultaat van den wed- 
strijd zal nog in Teysmannia worden teruggekomen. Na hef, con- 
gres schijnt nog een toestel beproefd te zijn, om rameh gemakkelijk 
van den bast te ontdoen, dat naar ik vernam goede resultaten 


gegeven heeft, 


De Heer Bacteverie dan is er in geslaagd het middel te vinden 
om zonder eenige beweegkracht op eenvoudige wijze de rameh- 
vezels van de houtige deelen en de gom te bevrijden en dit met 
zeer geringe kosten. 

Het toestel, dat hij gebruikt, bestaat uit een cylinder, op wielen 
geplaatst, die men hermetisch kan sluiten en die 400 K.G. groene 
ramehstengels kan bevatten. De eylinder kan door middel van 
een buis in verbinding gebracht worden met een kleineren, waarin 
koolzuurgas ontwikkeld wordt. Nadat een manometer, die aan 
den grooten eylinder bevestigd is, 1 atmosfeer overdruk aanwijst, 
wacht men 5 minuten en de bewerking is afgeloopen. 

Men kan aldus 4 bewerkingen in het uur doen en dus in een 
werkdag van 10 uur 16000 K.G. ramehstengels behandelen. 

De stengels, die uit het toestel komen hebben schijnbaar geen 
verandering ondergaan, maar nadat men ze gedroogd heeft *) 
behoeft men ze slechts te stampen in een eenvoudig apparaat **#) 
om de vezels te zien loslaten, die dan tevens vrij van gom ver- 
kregen worden, Door eene even onbegrijpelijke als onverwachte 
werking van het koolzuurgas laat de gom los. 

De schrijver van de brochure **) waaraan het bovenstaande 
ontleend is, de Heer ALEXANDRE ProMro, verwacht voor Algiers veel 
van de methode Bacuruerie. Hij geeft verder eenige beschouwin- 
gen over de cultuur en over den oogst — dien hij op niet minder 
dan 90,000 K.G. stengels per H. A. taxeert! 

(5 


RAMI. 


(Boelumeria nivea) 


Hen belangrijke kwestie wordt in eene correspondentie besproken 
tusschen het „Imperial Institute, Indian section” te Calcutta en de 
firma Messrs TmmrkerL & Co. 155, Fenchurchstreet Londen. Het 
is over de beste wijze van bereiding en verzending van rami voor 
de Enropeesche markt. 


*) Ref. komt het voor, dat juist het drogen, niet in streken als Al- 
giers maar in onze vochtige koloniën een bezwaar zal opleveren. 

**) Dus toch handen- of machine arbeid. Ref, 

115) Notice sur la Ramie Paris, Imprimerie Maisonneuve Frèr, 


En ien 


In het kort komt het hierop neer, dat genoemde firma groote 
hoeveelheden rami, er wordt zelfs in gezegd alles wat Britsch Indië 
kan leveren, gebruiken kan, tegen een prijs van 15 pounds per 
ton, franco Londen. 

De rami, zooals genoemde firma die wenscht, moet zijn het ruwe 
product, z.g. „rubbans” linten; de bedoeling is, dat de schors er op 
het veld afgestroopt wordt, verder zonder eenige verdere bereiding 
goed gedroogd en in balen geperst verzonden. 

Het eenigste, waarop gewezen wordt, is, dat slechts rijpe stengels 
gesneden behooren te worden, liefst heeft men de linten zoo lang 
mogelijk. Indien er aanzienlijk verschil in lengte bestaat is het 
gewenscht met het oog op den prijs, de korte en de lange vezel 
afzonderlijk te verpakken. 

Verder wordt er nog gehandeld over eenvoudige „deeortieators”, 
men meende in Londen, dat de machines, die daarvoor thans aan- 
bevolen worden nog niet geheel voldeden, dat er echter spoedig 
een betere aangeboden zoude worden, die ongeveer 40 pound zoude 
kosten. Van vele kanten uit Indië kwamen echter berichten, dat men 
in streken, waar de werkloonen laag waren, het schillen van de 
ramì op het veld zeer goed door vrouwen en kinderen kon ge- 
schieden. Waarschijnlijk is zulks in de meeste streken op Java 
wel het geval. 

Eindelijk komt de machine van Faure nog ter sprake, er wordt 
van gezegd, dat het zeker een der beste is, die echter geen linten 
maar fijnere vezel levert. Bij het gebruiken van buffels als be- 
weegkracht werd genoemde machine door het onregelmatig trekken 
dikwijls onklaar. 


(Agriculture Ledger, 1900 — No. 18.) W. 


VARENS, 


In onderstaand tijdschrift komt een opstel voor over de beroemde 
varenkweekerij van W. &. J. Brrkerneap te Sale bij Manchester 
in Engeland. Dit schijnt wel de grootste kweekerij van dien aard 
te zijn, er worden daar 1500 verschillende soorten en variötoiten 
varens gekweekt. 

Soorten, die men op andere plaatsen hoogst zelden ziet, kan men 
hier vinden, zoo is er o.a. een fraaie collectie van de z.g. herten- 


hoorn-varen, Platycerium, hier onder den maleischen naam van 
Pakoe oentjal bekend. 

De meest gewone soort in de Europeesche serres is Pl. alcicorne, 
die daar in koude kassen gekweekt wordt, een andere soort onder 
den naam van Pl. Willinckii bekend, die mooier is, langer hangend 
loof heeft maar wat op eerstgenoemde gelijkt, is zeldzamer, kan 
echter op dezelfde wijze gekweekt worden. De andere soorten als: 
Pl. stemmaria of aethiopicum van West-Afrika, P/. Hilli van Aus- 
tralie, Pl grande, die in onze Javaansche bosschen groeit en over 
het algemeen voor de mooiste gehouden wordt, Pl. angolense en 
Pl, Wallichii, hebben meer warmte noodig, Al deze fraaie ge- 
wassen vindt men in de kassen van Birkenhead in keurige exem- 
plaren vertegenwoordigd. 

Een buitengewoon mooie verzameling Adiantum’s, waaraan de 
liefhebsters van Chevelures haar hart kunnen ophalen, treft men 
daar ook aan. Er zijn zeldzame en fraaie voor ons nog onbekende 
nieuwigheden onder, zooals de nieuwe A. Birkenheadii, met bladeren 
van wel 2 vt. lang, terwijl de blaadjes daarentegen klein zijn; 
A. Hodgkinsonii wel gelijkende op A. gracillimum; ofschoon de 
blaadjes dezer verscheidenheid even klein en elegant zijn als die 
der laatstgenoemde, groeit de plant krachtiger en is daardoor dik- 
wijls fraaier; A. rubellum met rood loof als het nog jong ie; A. 
aethiopicum, aureum, de mooiste der goudgele Chevelures, gevonden 
bij Harrismith in den Oranje Vrijstaat; iets geheel nieuws is een 
pas gevonden vorm van 4. capillus-veneris, naar de diepe insnijdingen 
in de blaadjes, imbricata genoemd; dit zal een mededinger van de 
tot nu toe onovertroffen A. Farleyenze worden. 

Onder de boomvarens valt in het oog Alsophila pruinata, waar- 
van de bladeren aan den onderkant een blauwachtige tint hebben. 

Ken uitgebreide colleetie Davallia’s en Gymogramme’s, waaronder 
D. fijensis, D. pedata en G. schizophylla superba in mooie exem- 
plaren uitmuntten, ziet men er ook. 

Ook Lygodium’s, de zoo elegante klimmende varens waren in 
drie soorten vertegenwoordigd, nl. L. japonicum, L. scandens en 
L. mierophyllum. 

Van Selaginella’s kan men er ruim 100 soorten vinden. 

(Gardeners Chronicle, 15 December 1900). 


en 


GROENE BEMESTING. 


De groene bemestingsgewassen behooren sterke en diepgaande 
wortels te bezitten. Dit is van groot belang, omdat zij daardoor 
uit den ondergrond minerale stoffen aanvoeren, welke bij het onder- 
ploegen in den bouwgrond komen en aan de geteelde gewassen een 
hoogst gewichtig voedsel verschaften. Hetis een proefondervindelijk 
uitgemaakte zaak, dat de planten, om wel te slagen, de asch- 
bestanddeelen evenzeer behoeven als het koolzuur, het water en 
den ammoniak, Even zeker is het, dat de hoeveelheid minerale 
bestanddeelen der planten, die zij eenig en alleen aan den grond 
ontleenen kunnen, in den bouwgrond van lieverlede verminderen 
moeten, voor zooverre zij niet door bijvoeging van elders, bijv. 
door het uitstrooien van asch, beendermeel enz. vergoed worden: 

De ondergrond daarentegen, die zelden bearbeid en losgemaakt 
wordt, is altijd betrekkelijk rijk aan minerale bestanddeelen, deels 
omdat hij door de meeste gewassen daarvan niet beroofd wordt, 
deels omdat de oplosbare minerale stoffen, met het doorsijpelende 
water daarheen gevoerd worden. Is het uit dien hoofde in het 
algemeen van belang, om bij afwisseling gewassen met sterke, diep 
indringende wortels te telen, zoo is dit vooral met een groenbe- 
mestingsgewas het geval. 

Ken goed bemestingsgewas behoort vooral ook bladrijk te zijn. 
Het is immers bekend, dat iedere plantensoort een groot, ja het 
grootste gedeelte van hare brandbare bestanddeelen, vooral de 
koolstof, door de bladeren aan den dampkring ontleenen. Hoe 
grooter en menigvuldiger het blad eener plant is, des te grooter 
is ook haar vermogen om luchtvormige stoffen, vooral koolzuur, 
op te nemen. Daar nu onder de geteelde gewassen de bladrijkste 
in het algemeen ook van de sterkste wortels voorzien zijn, zoo 
spreekt het van zelf, dat zij dubbel geschikt zijn om den rijkdom 
van den grond zoowel aan bewerktuigde als onbewerktuigde stoffen; 
te vergrooten. 

Dit is niet het eenige voordeel der bladrijke gewassen, daar zij 
ook bij een dichten en weelderigen stand den grond beschaduwen, 
en beletten alzoo het vervluchtigen van den in den grond aanwe- 
zigen of gevormden ammoniak. Zij houden den grond steeds in 
een matigen staat van vochtigheid en geven er een toestand van 
mulheid aan, die op geen andere wijze kan verkregen worden en 
waardoor de scheikundige omzettingen in den grond onafgebroken 


Ee 


voortduren, zij verstikken het daaronder opkomende onkruid en 
laten den akker in een voldoenden staat van zuiverheid achter. 


(De Veldpost No. 99, 1901). w. 


MANGGA'S IN ENGELAND. 


De Londensche correspondent van de „Bombay Gazette” schreef 
den 12en October, dat er pogingen aangewend warden om flinke 
aanvoeren Mangga’s in Londen te krijgen. Op eene over dit on- 
derwerp gehouden bijeenkomst waren o.a. ook tegenwoordig de 
Directeuren de P.&.0. Company. Hen handelaar uit Bombay ga- 
randeert, dat hij al dadelijk in het eerste seizoen 500 ton Mangga’s 
kan leveren, de groote handelaars in vruchten beweren, dat zij aan- 
zienlijke hoeveelheden tegen een shilling f 0.60 per stuk kunnen 
verkoopen. Het vorige jaar werd een partijtje goede Mangga’s in 
Bondstreet te koop aangeboden en onmiddellijk na de ontpakking 
verkocht voor f 3.— het stuk; inferieure naar terpentijn smakende 
Mangga's worden in verschillende winkels in Londen voor f 0.60 
à f 1.20 per stuk verkocht. 

(The Tropical Agriculturist) 1 Dee. 1900. we 


DJEROEK-CULTUUR IN CALIFORNIË. 


De cultuur van oranjes heeft in Riverside een hoogen trap bereikt, 
daar zijn 19200 acres met djeroeks beplant, de boomen staan 20 
vt. van elkaar en de oogst was het vorige jaar 518.024.000 vruchten, 
de waarde hiervan is ongeveer 6.000.000 dollars of f 15.000.000, 
dit bedrag is ruw berekend 4/2 van hetgeen in geheel Californië 
aan vruchten verkocht wordt. 

Een specialiteit in deze cultuur de heer Derrrw zegt, dat iemand, 
die in het bezit is van 30 acres grond in de vruchtenstreek in 
Calitornië een „country-gentleman is’. Hij doet niet meer werk 
dan noodig is om gezond te blijven en maakt van 3000 tot 4000 
dollars per jaar. Er zijn zelfs personen, die van 10 acres, 3000 
dollars ’s jaars maken. Ofschoon het geheele jaar door vruchten 
van Riverside verzonden worden, is de verzending het grootst 
van December tot Mei. De beste en meest aangeplante verschei- 
denheid is de z.g. Riverside Navel oranje. 

(Gardeners’ Chronicle, 1 Dee. 1900), we, 


GROENTETEELT IN DE OMSTREKEN VAN PARIJS. 


Menig bezoeker van de tentoonstelling te Parijs was opgetogen 
over de buitengewoon, mooie malsche groente, die daar te zien was. 

De groenteteelt in de omstreken van Parijs heeft een onge- 
kende hoogte bereikt; eene oppervlakte van duizenden acres is 
daar op de meest intensieve wijze aan de warmoezenierderij ge- 
wijd. De grond, voor het grootste gedeelte bestaande uit humus, 
ontstaan uit compost en vergane mest, wordt aangevoerd. Er zijn 
voorbeelden te over, dat de groenteteler, per jaar per acre voor 
eene waarde van f 1200.— teelt; de grond is dientengevolge ook 
buitengewoon duur, prijzen’ van f 380,— huur per acre jaarlijks 
komen er voor 

Ook elders in Frankrijk wordt deze tak van tuinbouw op mees- 
terlijke wijze in het groot gedreven, zoo vindt men in de aan de 
zee ontwoekerde polders bij Cherbourg eene uitgestrektheid tuin- 
grond van uitstekende kwaliteit, van waar jaarlijks 15000 ton 
groenten naar de Engelsche markten gezonden worden. 

(The Agrieultural Gazette of New South Wales. Nov 1900), 


WW. 


DJEROEK-CULTUUR IN AUSTRALIË. 


Australië met zijn verschillende klimaten, in het Noorden 
het tropische en het daaraan grenzende subtropische land, 
leent zich goed voor het telen van tropische en subtro- 
pische vruchten. Zeer gunstige resultaten zijn hier reeds 
mede verkregen. Voert men al sedert jaren uit de meer 
gematigde streken Europeesche vruchten, vooral appels, in 
aanzienlijke hoeveelheden met voordeel naar de Europeesche 
_ markten, men begint nu ook met tropische en subtropische 
vruchten proeven te nemen. 

Zoo vind ik in het „Journal of the Department of 
Agriculture of Western Australië” van November 1900, 
de resultaten vermeld van eenige zendingen oranje-appels 
naar Londen. De kisten, waarin de vruchten zorgvuldig 
verpakt waren, werden verzonden per s. s. Oruba, en niet 
in een koelkamer geplaatst. Alles kwam op eenige kleine 
uitzonderingen na in goeden toestand aan. Ik zal hier niet 
in details treden over de aanmerkingen, die de handelaars 
in Engeland maakten, omdat er van de wijze van ver- 
pakking niets in het verslag wordt medegedeeld. Ofschoon 
wij korter bij Europa liggen dan Australië en wij dus 
minstens even goed djeroeks in goeden toestand naar de 
groote verbruikplaatsen zouden kunnen zenden, geloof ik 
niet, dat de onze in kwaliteit met de Australische kunnen 
concurreeren. Zooals men weet, kan men in subtropische lan- 
den lekkerder en vooral mooier djeroeks kweeken, dan in een 
echt tropisch land, zooals die waarin wij leven. Op de laats- 
te te Buitenzorg gehouden tentoonstelling waren de beste 


djeroeks afkomstig van Passar Minggo, van Garoet en van 
Teysm. XII. 5 


en 


Poenten in het Malangsche, toch twijfel ik of ook deze 
met die in subtropische streken gekweekte op de wereld- 
markt kunnen concurreeren. 

De djeroeks van Passar Minggo bestonden uit twee 
partijtjes, waarvan er één ingezonden door Hadji Maho- 
med. Zij hadden een fraaie oranje roode kleur en de 
platronde vorm der Mandarijntjes, zij noemden ze dje- 
roek passé kondé, naar de ietwat op een haarwrong 
gelijkende uitwas, waarmede zij aan den steel bevestigd 
waren. De kleur en de vorm lieten niets te wenschen 
over, de schil liet gemakkelijk los van de vrucht, 
maar was te dik en de smaak was goed. Indien aan 
deze djeroeks nog door teeltkeuze eenige verbetering 
aangebracht kon worden, door wat dunnere schil en door 
de vrucht wat saprijker te maken, daar zij eenige neiging 
toonden om voos, droog te worden, geloof ik, dat deze 
het dichtst bij de eischen zouden komen, die men in Europa 
aan dergelijke vruchten stelt. Nu schijnt Passar Minggo 
—het 2° station aan de spoorlijn Weltevreden-Buitenzorg 
gelegen — een zeer rijk vruchtenland te zijn, waar veel 
aan ooftteelt gedaan wordt en waar een deel der mooiste 
vruchten op de markten van Buitenzorg en Batavia van- 
daan komen; Passar Minggo is echter nog geheel in de 
benedenlanden gelegen en heeft natuurlijk een echt vochtig 
tropisch klimaat, wat minder regen dan Buitenzorg, waar- 
schijnlijk wat meer dan Batavia. De beide andere ge- 
noemde djeroeks komen uit de bovenlanden. Garoet is 
gelegen in het vochtige West-Java op ongeveer 2000 vt. 
hoogte en Poenten ligt nog wat hooger in het Malangsche. 
Beide soorten waren zeer goed, maar hadden niet de mooie 
oranje kleur, en ik meen, dat groenachtige China’s appelen 
in Europa minder gewild zijn. Vóór wij aan export van 
djeroeks kunnen denken, zullen we dus onze variëteiten 
in dier voege moeten verbeteren, dat zij met die van sub- 
tropische landen kunnen wedijveren Of ons zulks mogelijk 
is, is ook nog niet geheel zeker. Waar wij hier de mooiste 


djeroeks kunnen telen is ook nog maar zoo niet uit te 
maken; zooals ik boven reeds zeide, waren de mooiste 
vruchten der tentoonstelling van Passar Minggo af komstig, 
dat is dus uit de benedenlanden van een echt tropenland 
terwijl Garoet en nog meer Poenten eenige overeenkomst 
hebben met een subtropische landstreek. Proeven met de 
cultuur van Japansche Citrus-variëteiten in de Berg- 
tuinen te Tjibodas op 4500 vt. slaagden niet naar wensch, 
de planten ontwikkelden zich tamelijk, maar de vruchten 
waren niet zoet genoeg; eerst na ze geruimen tijd bewaard 
te hebben, werden zij eetbaar. 

Het zoude in het belang der „Ooftteelt” wenschelijk zijn, 
indien de leden in de streek, waar zij wonen, inlichtingen 
inwonnen naar de teelt van vruchten en ons dan mede- 
deeling deden van de supérieure vruchten uit die streken, 
liefst zoo uitvoerig mogelijk, onder toezending van eenige 
dier vruchten. Wij zouden alles moeten weten van die 
beste variëteiten, zooveel mogelijk de geschiedenis, d. i. 
van waar afkomstig, hoe lang in cultuur, grootte van den 
boom, hoeveel vruchten die gewoonlijk draagt, waarde der 
vruchten, klimaat en regenval van de streek, waar die boomen 
groeien, soort van grond enz. Eerst als wij over een aanzienlijk 
aantal dier opgaven beschikken, zijn we een eind verder. Wij 
zouden dan o. a. beter kunnen oordeelen, waar en in welke 
richting wij naar veredeling der vruchten kunnen streven. 

In het „Queensland Agricultural Journal” van November 
1900 komt eene beschrijving met fraaie afbeeldingen voor 
van eenige der beste aldaar geteelde Citrus-soorten. 

Washington _Navel-oranje, waarschijnlijk is er geen 
djeroeksoort bekend, die in zulk een korten tijd zooveel 
succes gehad heeft. De variëteit is afkomstig van Bahia 
en omstreeks 1870 in het bezit gekomen van het Depar- 
tement van Landbouw in de Vereenigde Staten, die de 
plant spoedig deed voorttelen en verspreiden. Het is 
thans de meest gekweekte oranje-appel in Californië en 
is van daaruit in Australië ingevoerd en spoedig verspreid. 


Het is een krachtige groeier met groote donkergroene 
bladeren, en eenige weinige kleine dorens; de planten 
groeien echter niet zoo recht en niet zoo hoog op als 
zaailingen. In geschikten grond, b. v. in niet te zwaren goed 
gedraineerden kleigrond, is het een goede vruchtdrager, in 
armen, zuren of slecht gedraineerden grond komt er weinig 
van terecht. De vrucht is groot, soms te groot, met een 
fijne, dunne, zachte schil, die licht oranje gekleurd is. Het 
vruchtvleesch is sappig, zoet en heeft een fijne geur, bevat 
weinig vezel en is gewoonlijk zaadloos; de vrucht blijft 
lang goed en is daarom zeer geschikt voor uitvoer. 

Aan jonge, krachtig groeiende exemplaren krijgt men 
soms vruchten met wat ruwere, dikke schil en een groot 
vezelig hart; deze gebreken verdwijnen echter van zelf als 
de boomen ouder worden. 

Gewone Navel-Oranje wordt veel in Australië aangeplant, 
doch moet voor een groot deel thans plaats maken voor 
eerstgenoemde. Gelijkt veel op de Washington Navel, met 
uitzondering, dat de boom een krachtiger groeier is; hij 
bloeit zeer mild, maar geeft zelden een zwaren oogst. Ofschoon 
de vruchten van zeer goede kwaliteit zijn, zijn ze ongelijk 
in vorm. Ongetwijfeld heeft deze variëteit dezelfde oorsprong 
als de eerste, namelijk van Bahia; de Amerikanen hebben ech- 
ter het geluk gehad een plant in te voeren van meer dwerg- 
achtigen groei en een milder vruchtdrager. Er zijn echter en- 
kele exemplaren in Australië, die bekend staan om den krach- 
tigen groei en het groot aantal vruchten, dat zij voortbrengen. 

Malthezer Bloed-Oranje, Ofschoon niet groot van vrucht, 
is dit een der beste in Australië geteelde oranjes. De 
boom heeft geen dorens, is van dwergachtigen groei, en 
draagt veel vruchten, de vrucht is klein en ietwat ovaal, 
met een dunne, zachte schil; deze is bij het rijp worden 
eerst bleek geel, wordt later, als de vrucht geheel rijp is, 
donkerder en bruinrood gevlekt. Het vruchtvleesch is zeer 
saprijk, bevat weinig zaden en is zeer lekker. Het is eene 
goede verscheidenheid voor export. 


Valentia-Oranje is een krachtige plant, weinig dorens 
met donker loof, de bladeren zijn somtijds kleiner, 
smaller en scherper gepunt, dan van andere variëteiten; 
de boom draagt buitengewoon veel vruchten. De vruchten 
zijn rond of rond-ovaal, soms iets spits toeloopend naar 
den steel, de schil is zacht en dun, vruchtvleesch van 
goede kwaliteit, blijft echter zuur tot de volle rijpheid, 
weinig zaden, zij kan lang aan den boom blijven hangen 
zonder te bederven; behalve in Queensland wordt deze 
variëteit ook in Californië en Florida zeer gewaardeerd. 

Sabina heeft een ronde, lekker smakende vrucht; deze 
verscheidenheid wordt reeds sedert jaren in New South 
Wales geteeld, de afstaming ervan is onbekend. Het is 
een krachtig groeiende, rijkdragende boom, bijna zonder 
dorens, de vrucht is lekker maar wat vezelig en bevat 
ook wat veel zaden; zulks kan wel gedeeltelijk aan den 
bodem liggen. 

Mediterraneum sweet. Geeft superieure vruchten en 
wordt veel aangeplant in Californië, vanwaar de plant 
uit Zuid-Europa geïmporteerd werd. Hetis geen krachtige 
groeier, die neiging heeft te veel vruchten te dragen, 
de vruchten zijn in trossen dicht bij elkaar geplaatst, 
zij zijn zeer geschikt voor export. 

Jaffa, een groote ovale vrucht van de beste kwaliteit; 
deze vruchten behalen regelmatig de hoogste prijzen op 
de Londensche markt. Planten van deze verscheidenheid 
werden eenige jaren geleden ingevoerd en beginnen thans 
vrucht te dragen, die, ofschoon iets ruw van uiterlijk, goed 
op de type gelijken. Het is een groote ovale vrucht, met 
ruwe schil, het vruchtvleesch is zeer saprijk en lekker, 
bevat weinig vezel en weinig zaden, de plant is nagenoeg 
ongedoornd. 

Al de boven besproken verscheidenheden worden door 
middel van enten vermenigvuldigd. Zulks is noodig 
om het ras zuiver te houden. Anders is het met de 
Sevilla Oranje, waarvan de marmelade in den handel 


Go 


gemaakt wordt; deze is echter in Australië zoo dikwijls 
van zaad vermeerderd, dat de ware type niet meer te 
vinden is. Nu heeft men uit Zuid-Europa een aantal 
vruchten laten komen, uit de zaden waarvan men hoopt 
enkele planten van de werkelijke Sevilla Oranje te krijgen. 
De echte heeft een vrucht van middelmatige grootte, 
ongeveer drie inches in diameter, aan beide kanten af- 
geplat. De schil is ruw, tamelijk dik en heeft een donker 
oranje kleur en een sterken, bitteren smaak. Het sap is 
zuur, niet bitter zoet, zooals dat van veel der in Australië 
uit zaad gekweekte planten. Het iseen krachtige groeier, 
sterk gedoornd, met heldergroen loof, de bladeren zijn 
lang en gepunt, met goed ontwikkelde vleugels aan beide 
kanten van den bladsteel. De cultuur van deze djeroek 
wordt in Australië zeer uitgebreid, men verwacht veel 
daarvan voor den uitvoer van gelei en marmelade. 

Mandarijntjes. Dit ras doet het zeer goed in Australië, 
men heeft er tal van mooie boomen van, zoowel uit zaad 
als uit enten gekweekt. Er zijn aanmerkelijke verschillen 
in de uit zaad gekweekte planten, zij kunnen echter tot de 
volgende typen teruggebracht worden. De scharlaken type, 
de Canton of Keizer-type, de doornachtige of Tangerine-type 
en de Beauty of Glen Retreat type. Geënte boomen heb- 
ben het voordeel boven de uit zaad gekweekte, dat zij ge- 
woonlijk minder dorens hebben en dat de vruchten min- 
der zaden bevatten; terwijl bij het enten alleen de beste 
typen vermeerderd worden, krijgt men uit zaad allerlei 
minderwaardige soorten. 

The Beauty of Glen Retreat. De oorsprong van deze 
uitstekende mandarijn is onzeker; zoover Queensland be- 
treft is de oorspronkelijke boom, waarvan de duizenden 
exemplaren nu in de kolonie bestaande, afkomstig zijn, nog 
in leven en wel in den boomgaard op „Glen Retreat.” Deze 
boom is nu 30 of 40 jaar oud, de kroon had in zijn besten 
tijd 24 vt. diameter en 20 à 22 voet hoogte, het is dus 
geen dwerg-variëteit. Het is een krachtige groeier, waar- 


BG 


van het nuttig is de kroon uit te dunnen, daar hij anders 
te dicht wordt; geënte boomen hebben weinig of geen dorens, 
ofschoon de zaailingen hiervan meestal ruim voorzien zijn. 
De vrucht is groot, tot 31/, inches in diameter, zeer zwaar 
en donker, soms rood-oranje, de schil is zacht en dun, en 
zit vast aan het vruchtvleesch. Door de dunne schil, de 
vastheid van de vrucht, de lekkere smaak en de saprijk- 
heid kan deze verscheidenheid onder de beste voor export 
gerekend worden, mits van geënte boomen, daar zich bij de 
zaailingen dikwijls minder gewenschte afwijkingen voor- 
doen. 

De scharlaken Mandarijntjes. Deze type wordt veel in 
de kolonie geteeld, de vruchten vinden gretig afnemers, 
zij zijn tamelijk groot, hebben een mooie kleur en een goeden 
smaak. De plant is ongetwijfeld van Chineesche origine 
en behoort onder de eerst ingevoerde in Queensland. Of- 
schoon er genoeg gelijkvormigheid bestaat onder de talrijke 
boomen. is het verschil in de kwaliteit der vruchten toch 
vrij groot, zooals altijd het geval is bij de vermeerdering 
door zaad. Geënte boomen hebben weinig dorens; evenals 
de voorgaande is het een krachtige groeier, die ook te 
dicht groeit en wat uitgedund moet worden. Goed ont- 
wikkelde vruchten hebben dikwijls een diameter van 
4 inches, soms zijn ze grooter. Zij zijn zoowel aan den voet 
als aan den top afgeplat, aan den voet hebben zij dikwijls 
een uitgroeisel — evenals onze djeroek passé kondé? — 
Als de vrucht begint te kleuren, zit de schil vast om de 
vrucht, bij volkomen rijping krijgt de schil een mooie rood 
oranje kleur en laat zich nagenoeg geheel los van het 
vruchtvleesch. Tusschen beide laatstgenoemde deelen vindt 
men dan een dun netwerk van zachte vezels, maar niet 
of weinig in het midden der vrucht, zooals in sommige 
oranjes het geval is. Het vruchtvleesch heeft ook een 
donker oranje kleur, is lekker en saprijk en bevat tame- 
lijk veel zaden. Omdat bij volkomen rijpe vruchten de 
schil zoo los om de vrucht zit en vrij broos is, kan, hoe 


es 


mooi en lekker zij ook is, vervoer op groote afstanden 
slechts met verlies geschieden. 

De Canton of Keizer-Mandarijn. Evenals van de vorige 
zijn er van deze type verscheidene variëteiten, waarvan 
sommige beter zijn dan de andere. De boom is een krach- 
tige groeier, zeer verschillend van de andere mandarijn- 
tjes; de groei is niet dicht zooals van de beide voorgaande, 
“eerder rechtop, het wordt een vrij groote, mooie symme- 
trische boom. Hij is buitengewoon vruchtbaar, een enkele 
boom te Buderim Mountain, droeg in één seizoen de bijna 
ongeloofelijke hoeveelheid vruchten van 18 Centenaars. 
De vrucht is van middelbare grootte, iets onregelmatig, 
rond en afgeplat aan voet en top, schil geel, bros, tamelijk 
dik, gemakkelijk loslatende, wordt bij volkomen rijping 
wat al te los. Er is in de variëteiten heel wat verschil 
in de losse schil en de vastheid en saprijkheid van het 
vruchtvleesch, het is daarom noodzakelijk de plant niet 
meer door zaad, maar alleen door enten te vermeerderen 
en dan de enten te kiezen van de boomen met de beste 
vruchten. Ofschoon deze type lekkere vruchten voortbrengt 
en in deze volstrekt niet onder behoeft te doen voor de 
scharlaken mandarijntjes, is deze laatste door de fraaie 
kleur der vruchten veel beter verkoopbaar. 

De doornachtige Mandarijn of Tangerine. Deze type 
geeft, onder goede cultuur, vruchten waaraan door kenners 
de voorkeur wordt gegeven boven de andere mandarijntjes. 
Ofschoon de geurige schil en het lekkere vruchtvleesch 
aan alle boomen dezer type eigen zijn, bestaat er toch, 
door de vermenigvuldiging uit zaad, een vrij aanzienlijk 
verschil onder. Het is eerder een struik dan een boom; 
zeer dicht groeiende en met veel dorens bezet, heeft hij, 
om goede, groote vruchten voort te brengen, een regel- 
matige snoeiing noodig. Aan vele ziekten onderhevig, groeit 
hij slechts goed in enkele streken. De vrucht is niet 
bijzonder groot, rond, afgeplat aan de einden, de schil is 
dun, bleek geel en zit vast aan de vrucht, waarvan zij 


EG 


echter gemakkelijk is te verwijderen, vruchtvleesch Sap- 
rijk, zoet, zeer aromatisch, met veel zaden; de vrucht is 
op zijn best voor zij geheel rijp is, daar zij in den laat- 
sten toestand ietwat droog wordt. 

Van Citroenen, daar Lemon genoemd, zegt schrijver, dat 
in de kustlanden in Queensland er nog geen schitterende re- 
sultaten mede bereikt zijn, in het binnenland in wat hoogere 
streken schijnt het beter te gaan. Over Lemmetjes is hij 
wat beter te spreken, vooral eene variëteit, die hij Tahiti 
lime noemt, moet zeer goed zijn, de vrucht heeft 24 inch mid- 
dellijn, (voor een lemmetje vrij groot), de schil is dun, bleek- 
geel, vruchtvleesch vast, zeer saprijk en bevat geen zaden, 
de smaak van het sap is frisch zuur. Hiervan is de lekkerste 
limonade (squasch) te maken. Verder worden nog genoemd 
de z.g. West-Indian Lime, waarvan het lemmetjes-sap in 
den handel wordt verkregen, de overige soorten van infé- 
rieure kwaliteit boezemen ons minder belang in. 


Ag 


EINAR ENNE NING 


OVER VOEDINGSMIDDELEN VOOR DEN INLANDER. 


Met groote hardnekkigheid blijven verschillende schrijvers 
doorhameren op het aanbeeld van „gebrek aan voedings- 
middelen”, door Java voort te brengen voor de toenemende 
bevolking. 

Het is te hopen, dat slechts zuivere bedoelingen, dat is 
in casu, het werkelijk belang der bevolking, die schrijvers 
bezielen, want de voorgestelde middelen zijn van zeer in- 
grijpenden aard en eischen zeer groote uitgaven. 

Het zij verre van mij op eenigerlei wijze te willen re- 
ageeren tegen de nuttige werken, die men soms voorstelt, 
maar den aard kennende van hen, die over de uitvoering 
moeten beslissen, vrees ik, dat nog wel een of meer gene- 
raties onzer bruine broeders zullen zijn begraven alvorens 
die illusiën verwezenlijkt zullen zijn. 

Ik neem daarom de vrijheid om andere, meer voor de 
hand liggende middelen, om de productie van voedings- 
middelen voor den inlander grooter te maken, aan te wijzen. 

Groot was mijne ingenomenheid met het plan der Re- 
geering om, onder toezicht en leiding van den Directeur 
van ’sLands Plantentuin, demonstratie-velden voor in- 
landsche gewassen te doen aanleggen. Vergis ik mij niet, 
dan is het bijna een jaar geleden, dat met den aanleg 
dier demonstratie-velden begonnen is, en zeer verlangend 
ben ik daarvan het eerste verslag te zien. 

De volgende vragen, die natuurlijk alle niet dadelijk 
beantwoord kunnen worden, dringen zich daarbij op: 

Hebben de demonstratie-velden werkelijk aanzienlijk 
grooter productie geleverd? 

Is het meerdere werk er aan besteed ruim vergoed, door 
die grootere productie ? 


de 


En vooral, hebben er reeds inlanders geheel vrijwillig 
gebruik gemaakt van de wenken en voorbeelden ? 

Dit laatste nu is het, waarop alles aankomt. Zoo de 
beide eerste vragen in gunstigen zin kunnen beantwoord 
worden, dan is zulks met de laatste zeker nog niet het geval, 
want den mensch kennende, hetzij dan met bruine of 
blanke huid, heb ik daarin slechts een gering ver- 
trouwen. 

Zachte, aanhoudende dwang, vooral eerlijk toegepast en 
nooit overslaande tot willekeur of minder edele drijfveeren, 
zullen noodig zijn, wil men eenig resultaat zien. 

Het zou mij zelfs zeer verwonderen, zoo de heeren, belast 
met de uitvoering der werkzaamheden op de demonstratie- 
velden, niet hier en daar van de Europeesche ambtenaren 
openlijke of bedekte tegenwerking hebben ondervonden, 
ontstaande uit een gevoel van gekwetste ijdelheid, alsof 
laatstgenoemden zulks niet evengoed zouden kunnen. 

Volgt men met aandacht de couranten-berichten en brengt 
men die in verband met de ware toestanden, zooals wij die 
in de binnenlanden dagelijks voor oogen hebben, dan blijkt 
reeds daaruit voldoende, dat men oneindig veel meer uit 
de gronden kan halen, dan nu het geval is. 

In streken, waar de rijstvelden afhankelijk zijn van regen- 
water, blijven de gronden meestal een geheele droge moe- 
son onaangeroerd liggen. 

Bij de eerste regens, die dikwijls slechts met groote 
tusschenruimten vallen, wordt op de meest primitieve wijze 
een hoekje een weinig bewerkt om er de zaadpadie op uit 
te leggen; meestal worden daarvoor niet eens de best gele- 
gen stukjes genomen. Als het maar met de minst mo- 
gelijke moeite bevloeit kan worden, is de zaak in orde. 
Van keuze der beste en meest, voordeelige padiesoorten is 
evenmin sprake als van het verwijderen van minderwaar- 
dige korrels. Dat die stukken blootstaan aan beschadiging, 
zoodra een plotseling opkomende bui te veel water aan- 
voert, ligt voor de hand. 


EN ee 


Indien het nu na deze kortstondige, lichte inspanning 
geregeld blijft doorregenen, zoodat er water genoeg voor de 
sawahs is, dan laten de bruine broeders geruimen tijd alle 
velden vol loopen, hetzij geheel door de natuur, hetzij met 
een weinig hulp hunnerzijdsch. 

Blijft het daarentegen droog, dat zit hij in zijn rustige 
rust, al is het ook weken lang, te wachten zonder een hand 
uit te steken, tot het eindelijk regent en tot dat alles een 
onbeschrijfelijke modderpoel geworden is. 

Eerst als de grond in dien toestand is, wordt alweer op 
de meest primitieve wijze de grondbewerking verricht. 

Als men het tenminste zoo mag noemen, want meestal 
bestaat die grondbewerking uit, met een hoogst gebrekkige 
ploeg, het bovenste aardlaagje, onder water, een weinig 
om te kantelen; de gronden laten uitdrogen of liever uit- 
zuren, daaraan denkt hij niet. Nog denzelfden, soms ook 
den volgenden dag reeds, wordt met de Javaansche egge 
de modder met zeer veel water eenigszins gelijk gemaakt, 
hoofdzakelijk met het doel om het onkruid, de oude stop- 
pels en dergelijke onder den modder te werken of bij el- 
kaar te halen. 

Voor het overgrootste gedeelte der gronden is dat alles, 
wat er aan gedaan wordt. 

Is dit afgeloopen, dan haalt de man de zaadpadi uit den 
grond en brengt die naar de als voren beschreven be- 
werkte sawahs. 

De vrouwen ontvangen de bibit en planten die uit, ter- 
wijl de man nu van alle soesa af is. 

Is het weer gunstig geweest, zoodat alles geleidelijk 
heeft kunnen plaats hebben en heeft de man in dien tus- 
schentijd geen feesten moeten bijwonen of zich minder gedis- 
poneerd gevoelt tot werken, dan wordt de bibit wel eens op 
den juisten tijd overgeplant, maar al te dikwijls is er een 
aanleiding om wiet te profiteeren van gunstige omstandig- 
heden, in welk geval de bibit dikwijls veel te oud wordt 
overgeplant of ook wel kunstmatig achterlijk gehouden. 


KE 


Ten einde nu verder gedurende den groeitijd der padi 
zoo min mogelijk te doen te hebben, wordt veel te dicht 
geplant, om zoodoende den groei van het onkruid tegen 
te gaan, waardoor er minder gewied behoeft te worden. 

Zijn de gronden van nature zeer vruchtbaar, is het be- 
vloeiingswater rijk aan slib en andere bemestende stoffen 
en is daarbij het weer gunstig, dan slagen de velden on- 
danks, niet door de bewerking, zeer mooi. 

De man trekt zich gewoonlijk na de bovenbeschrevene 
bewerking weinig meer van zijne velden aan, slechts zeer 
weinig doet hij aan irrigatie en afsluiting van water. 

Het onderhoud en het oogsten laat hij Bree aan 
zijne wederhelft of helften over. 

Telt men nu de enkele uren bijeen, die hem de veld- 
arbeid heeft gekost, dan heeft men moeite om enkele werk- 
dagen van 10 uur daags bij elkaar te krijgen, en dit 
betreft nog wel zijn hoofdvoedingsmiddel, de hoofdader, 
waardoor het volk moet bestaan, waarvan het afhangt of 
Java zijn inheemsche sterk toenemende bevolking zal kunnen 
blijven voeden! 

Waar ter wereld kan bij zulk werken de bodem eene 
dichte bevolking voeden ? 

Waar ter wereld heeft de landbouwer zulk een gemak- 
kelijk bestaan ? 

Vergelijk daarbij eens den Hollandschen boer of boeren- 
arbeider. 

Ziet eens, hoe deze op elke kleinigheid moet letten, hoe 
hij vooral in den zomer soms werkdagen heeft van 16 uur 
bij zeer zwaar werk. 

Het zij verre van mij, om te willen tegenwerken, dat 
er van Regeeringswege veel, zeer veel worde gedaan aan 
irrigatie en andere nuttige werken ten algemeenen bate, 
maar indien er gebrek is, indien er nood heerscht, dwing 
dan den inlandschen landbouwer behoorlijk te werken. 

Laat ieder sawah-bezitter of bebouwer zijn gronden, al 
is het maar twee uur per dag, omwerken gedurende den 


re 


tijd, die hij nu in stille afwachting op regen door- 
brengt. 

Laat hem daarmede aanvangen onmiddellijk, nadat de 
padi-oogst is afgeloopen, hetzij hij een droog gewas plant 
of niet; die grond-bewerking kan plaats hebben, is het niet 
met den ploeg dan met den patjol. 

Laat hem zorgen voor het wegwerken van schadelijke 
onkruiden. 

Laat hij een heel klein beetje doen aan bemesting zijner 
gronden. . 

Laat hem niet wachten met bewerking zijner gronden, 
tot het Indische zonnetje er een harde korst op maakt, 
en als dit reeds geschied is, laat hem dan toch met den 
patjol de bodem omwerken, al bewerkt hij dan een kleiner 
stuk, gedurende de twee uur daags. 

Laat hem meer zorg dragen voor zaadkeuze en behan- 
deling daarvan, voor tijdige overplanting en ijlere uitplan- 
ting, voor betere verzorging van het gewas, en ik ben 
overtuigd, dat hij een wellicht verdubbelde opbrengst krijgt, 
die hem geen twee uur daags werken zal kosten, en twee 
uur daags is toch waarlijk geen te groote inspanning. 

Indien nu behalve die twee uur daags, de man nog een 
half uur besteedde aan tuin, huis en erf, verzorging en 
voeding van zijn vee, dan zouden deze ook oneindig meer 
kunnen opbrengen. 

Door de aanstaande afschaffing van heerendiensten 
krijgt de dessaman opnieuw de beschikking over meer 
tijd; laat men hem dwingen dien tijd voor zijn eigen wel- 
zijn te besteden en niet om nog meer te lanterfanten, 
passer te loopen, feesten te gaan bijwonen enz. 

„Arbeid adelt” is de leuze, die men zoo gaarne aan- 
haalt. Maakt dan op genoemde wijze edellieden van onze 
bruine broeders. 

Dwing ze om in te gaan, laat de dwang zeer zacht 
zijn, met fluweelen hand, goed, maar breng het zoover, 
dat de man niet 340 dagen van het jaar niets doet, om 


er 


zoodra de omstandigheden niet uiterst gunstig zijn, met 
veel aandoening te gewagen van nood, Gouvernements 
hulp, enz. 

Zoodra de nood werkelijk heerscht en van bestuurswege 
„Reliefworks” uitgevoerd worden, hoeveel uur per dag 
moet dan die door voedselgebrek verzwakte man werken ? 
Indien men hem nu geregeld eenige uren per dag gedu- 
rende het geheele jaar had laten werken, zoude zulks niet 
oneindig veel beter en voordeeliger geweest zijn? 

Ik wensch goed begrepen te worden. Ik wil den In- 
lander vooral geen onrecht aangedaan, ik wensch aan te 
toonen, zoo de nood hem nog niet vrijwillig heeft doen 
begrijpen het hooge nut, om door betere bearbeiding zijner 
gronden de productie belangrijk te doen stijgen, men hem 
er zacht toe moet dwingen in zijn eigen belang; hetzelfde 
kan gezegd worden voor vee, huis, tuin en erf. 

Ware Javanenliefde gaf mij het bovenstaande in de pen. 

M. E. B. 


BEENDERMEEL ALS MESTSTOF. 


Reeds verscheidene jaren geleden zijn door prof. WAGNER 
uitvoerige bemestingsproeven genomen met beendermeel, 
welke zeer ongunstige resultaten gaven. In vergelijking 
met in water oplosbaar phosphorzuur, welks werking op 
100 gesteld werd, berekende hij voor beendermeel-phosphor- 
zuur niet meer dan 10. Deze uitkomsten worden door 
andere onderzoekers bevestigd. Prof MAErRCKER te Halle 
sprak zelfs op grond van zijne proeven als zijne meening 
uit, dat het phosphorzuur van beendermeel, onverschillig 
of het ontlijmd is of niet, dan wel gestoomd, niet werk- 
zaam is en dat het hoog tijd is, het ruwe beendermeel 
uit de rij der phosphorzuur houdende meststoffen te 
schrappen. 

Tot geheel tegenovergestelde conclusies kwam een andere 
geleerde te Halle, Juurus Küan, die een reeks van proeven 
genomen had, bij welke de phosphaten in den herfst ge- 
bruikt werden. Volgens deze proeven zou onder bepaalde 
omstandigheden het beendermeel, phosphorzuur op zand- 
grond, niet alleen evenveel waard zijn als het superphos- 
phaat-phosphorzuur, maar dit zelfs aanzienlijk overtreffen. 
De omstandigheden waaronder deze proeven genomen zijn 
hebben echter een scherpe kritiek van prof. KELLNER uit- 
gelokt, die aantoonde, dat het oplosbare phosphorzuur door 
onoordeelkundig begieten weggespoeld is kunnen worden 
en dat bovendien de ventilatie in de bakken, die voor de 
proeven dienden, onvoldoende geweest is. Hoezeer eene 
goede ventilatie bij zulk soort van proeven van belang 
is, bleek prof. KerLLNERin gevallen, waarbij door toevallige 
omstandigheden een van de beide ventileerbuizen, welke 


Nn 


hij in zijne proefbakken aanbrengt, verstopt geraakt was. 
De oogst-opbrengst verminderde dan onmiddellijk met 
30 —40 pCt. 

Zelf heeft KeLLNER in Japan echter uitkomsten verkregen, 
die zeer ten gunste van beendermeel spraken. De grond, 
waarop deze meststof toegepast werd, was rijk aan humus 
en had eene zure reactie. Wel had deze grond eene be- 
mesting met 1000 Kg. koolzure kalk per Hectare gekregen, 
maar deze hoeveelheid was te gering om de oplossende 
werking, die zure humus op gemakkelijker aantastbare 
phosphaten uitoefent, op te heffen, zoodat de mogelijkheid 
bestaat, dat de gunstige werking van het beendermeel daar- 
mede samenhangt. KeELLNER wijst er in de verhandeling 
in de „Deutsche landwirthschaftliche Presse’ waaraan hier 
zijne mededeelingen ontleend zijn, verder nog op, dat de 
wijze van proefneming, waarmede men de uitwerking van 
een meststof wil onderzoeken, beheerscht wordt door de 
zoogenoemde wet van het minimum van LieriG, welke 
zegt, dat het bedrag van de opbrengst van die groeifactor 
afhankelijk is, welke in de geringste hoeveelheid aan de 
planten ter beschikking staat. Is dus eene voedingsstof, 
bijv. stikstof, in te beperkte hoeveelheid aanwezig, dan 
zal het voor de ontwikkeling eener plant niet baten of de 
andere voor haren groei noodige bestanddeelen ook al in 
overvloed voorhanden zijn. Deze zullen eerst tot hun 
recht komen, indien men ook de stikstofvoorraad vergroot. 
In verband met deze wet, aan welker juistheid wel niet 
te twijfelen valt, zorgt men er voor, zoowel bij potproe- 
ven als bij veldproeven, dat bij het onderzoek naar de 
werking van een meststof in een bepaalden vorm, de 
overige voedingstoffen in overmaat aanwezig zijn en slechts 
van de te onderzoeken stof gebruikt men zulk een ge- 
ringe hoeveelheid, dat ze onder alle omstandigheden hare 
specifieke werking ten volle uiten kan. Daarom heeft 
men ook bij proeven met beendermeel steeds gezorgd voor 


een overmaat van stikstof, kali en kalk WAGNER ge- 
Teysm. XII. 6 


ne 


bruikte bij zijne proeven gronden, die reeds aanzienlijke 
hoeveelheden koolzure kalk bevatten en MAERCKER voegde 
bij elke 6 Kg. droge aarde, die hij voor zijne proeven 
gebruikte, 10 gram koolzure kalk. 

Daar nu, zegt KeELLNER, de kalk zich in dezen vorm 
gemakkelijk met de humusstoffen en andere oplossende 
agentieën vereenigt, was te vermoeden, dat bij deze proe- 
ven het vermogen van den grond om op het beendermeel 
te werken, òf reeds van zelf gering, òf door de toevoe- 
ging der kalk opgeheven was. Om zijne opvatting proef- 
ondervindelijk te bewijzen hebben KeLLNER en BOTTCHER 
gedurende 3 jaren onderzoekingen gedaan, zoodanig, dat 
beendermeel deels met, deels zonder bijbemesting met 
koolzure kalk werd aangewend. De bij deze proeven ge- 
bruikte grondsoorten waren echter niet bepaald humusrijk 
te noemen, want ze bevatten niet meer dan 2.12, 2.38 en 
1.91 pCt. humus; koolzure kalk was echter slechts in 
sporen er in aanwezig. 

De eerst genomen proeven, op kleine schaal uitgevoerd, 
toonden zonder uitzondering aan, dat toevoeging van kool- 
zure kalk de werking van het beendermeel aanzienlijk 
verminderde. Daarop werden meer uitvoerige onder- 
zoekingen gedaan met een grondsoort, die 1.91 pCt. humus 
en 0.45 pCt. in sterk zoutzuur oplosbare kalk (waarvan 
echter slechts 0,03 pCt. koolzure kalk) bevatte, terwijl 
ze voorts zeer arm aan phosphorzuur was. De hoeveelheid 
daarvan bedroeg slechts 0.05 pCt. 

Deze grond werd nu bemest met salpeterzure ammoniak; 
aan de aarde der bakken, welke geen beendermeel kregen, 
werd een hoeveelheid hoorhnmeel toegevoegd, overeen- 
komende met het gemiddelde gehalte aan organische stik- 
stof in het beendermeel. De salpeterzure ammoniak werd 
in drie porties, elk 4} gram stikstof bevattende, gegeven. 
Verder werd per bak 1 gram kali, half als sulfaat, half als 
chlorid gebruikt, omdat de grond zelf reeds rijk aan kali was. 
De kalk werd als neergeslagen koolzure kalk gegeven 


En 


en bevatte 50.4 pCt. kalk en 6.7 pCt. magnesia. Op 6 Kg. 
aarde werd 10 gram toegevoegd. 

Voor de proeven gebruikte men geëmailleerde vierhoekige 
ijzeren bakken, 25 cM. diep, 20 cM. lang en 15 cM. breed; 
ze bevatten 6 Kg. luchtdroge aarde, welke op een laag 
kiezel lag. Voor de ventilatie en den watertoevoer waren 
in het midden der smalle zijden twee glazen buizen gezet, 
die in een als zeef doorboorden in de kiezellaag reikenden 
halven cylinder uitmondden en 1 ecM. boven den grond 
uitstaken. Bij een bezoek aan het proefstation te Möckern 
bij Leipzig had Prof. KeLLNER de welwillendheid, mij deze 
bakken, die mij zeer praktisch toeschenen, en de wijze 
van experimenteeren, te toonen. 

Het beendermeel werd in meer of minder ontlijmden 
toestand gebruikt en was zoo fijn gemalen, dat het op 
een zeef met openingen van 1 mM. geen rest achterliet. 
In elken bak werd een hoeveelheid gedaan die met 0.4 
en 0.8 gram phosphorzuur overeenkwam. 

Ter vergelijking werd dubbelsuperphosphaat en Thomas- 
meel in denzelfden grond en onder overigens geheel de- 
zelfde omstandigheden toegepast. 

In de bakken plantte men zomerrogge. 

Bij alle proeven, waar bij het beendermeel kalk in 
den grond gebracht was, bleven de planten in ver- 
gelijking tot de niet gekalkten aanzienlijk in ontwikke- 
ling achter. 

Op de met superphosphaat en Thomasmeel gemeste 
planten had de toevoeging van kalk slechts een nauwelijks 
waarneembaren invloed, hoewel deze ook daar in dat geval 
ongunstig was. Eigenaardig bij deze proeven was ook de 
minder goede werking, die bemesting met kalk alleen 
(zonder phosphorzuur dus) op de opbrengst had, welke 
volgens KurLLNER daardoor verklaard moet worden, dat het 
phosphorzuur in den grond door de kalk minder oplosbaar, 
althans minder assimileerbaar was geworden. Daardoor 
laat zich waarschijnlijk ook de bovengenoemde onguntige 


Gen 


werking van toevoeging van kalk tot superphosphaat en 
Thomasmeel verklaren. 

Het resultaat van de proeven, in getallen uitgedrukt, 
was als volgt. Neemt men voor de opbrengstvermeer- 
dering door den invloed van de beendermeelbemesting 
zonder toevoeging van kalk 100, dan bedraagt deze met 
kalk erbij slechts 33. Zij is dus met 67 pCt. naar beneden 
gegaan. 

KeLLNER meent dus, dat door zijne proeven bewezen is, 
dat in de gevallen, waar met beendermeel ongunstige 
resultaten verkregen zijn, deze toegeschreven moeten wor- 
den aan de tegenwoordigheid van koolzure kalk in den 
grond. 

Of nu de kalk op de oplossende werking van verschillende 
bodernbestanddeelen invloed heeft, dan wel of zij de werk- 
zaamheid van bacteriën, die bij het oplosbaar maken van 
het phosphorzuur uit beendermeel wellicht een rol spelen, 
belemmert, is nog niet uit te maken. 

Niet alleen op beendermeel, maar hoogst waarschijnlijk 
ook bij ruwe Peru-guano, waarvan volgens WAGNER de 
mestwaarde op kalkhoudenden grond zeer gering is, zal 
de kalk denzelfden ongunstigen invloed uitoefenen. 

Op Java is het aantal kalkarme gronden en die waarin 
een zwak zure reactie aangetoond kan worden zeer groot, 
zoodat te verwachten is, dat waar bemesting met phos- 
phorzuur houdende meststoffen noodig mocht blijken, het 
beendermeel op zulke gronden wel goede resultaten zal 
geven. Bemestingsproeven met deze stof genomen gaven 
trouwens in theetuinen ook reeds aanwijzingen in dien zin, 

vel 


EEN MERKWAARDIGE CANNA-BLOEM. 


De nieuwere grootbloemige Canna-variëteiten, met op 
Gladiolus of zelfs op Orchideeën gelijkende bloemen, 
hier meer bekend onder den naam van Italiaansche 
Canna’s, hebben langzamerhand de groen- of bruinbladige 
Crozy-variëteiten verdrongen en geen wonder, want 
zoowel voor beplanting van perken, als van randen om 
heestervakken maken ze een prachtig effect met hare 
bijzonder groote bloemen. 

Onder de laatst door mij geïmporteerde soorten bevindt 
zich o. a. Parthenope, een groenbladerige variëteit met 
bruinachtige bladscheeden en donkerbruinen bloemstengel 
waaraan de reusachtige donker oranjeroode bloemen in 
trossen prijken. 

Ik plantte een aantal dezer verscheidenheid op een 
perk, waarop zij geregeld bloeiden, toen ik eenige dagen 
geleden een stengel met bloemen waarnam, welke geheel 
afweken van hetgeen ik tot nu toe gezien had. 

De eerste bloem aan genoemden stengel was gekleurd 
evenals alle andere bloemen van C. Parthenope, doch on- 
der de later uitkomende waren er twee, die hiervan ge- 
heel afweken. De eene bloem was gelijk aan die van 
C. Roma, van binnen flets oranje met een breeden gelen 
rand, waarop eenige oranjestippels voorkwamen, de daarop 
volgende vertoonde aan eenige bloembladeren weer de 
kleur der Parthenope, terwijl de andere de kleur der Roma 
hadden. 

Daar deze abnormaliteit onder de Cannabloernen nog 
nimmer door mij waargenomen was, zond ik als een merk- 
waardigheid den geheelen stengel met bloemen aan onzen 


EL 


welwillenden voorlichter, den heer WIiaMAN, met verzoek om 
inlichtingen, hoe deze eigenaardigheid is kunnen ontstaan, of 
ze behouden zou kunnen worden en zoo ja op welke wijze? 

Zooals bekend is, geven genoemde Canna-soorten geen 
zaad, en kan dus als zeker aangenomen worden, dat de 
stengel niet ontstaan is uit een zaadje, dat toevallig 
daartusschen terecht gekomen en ontkiemd was. Ook 
de zaadlooze vruchtjes hadden een eigenaardige kleur, 
die, afkomstig van de normale bloemen, waren donkerbruin, 
de daarop volgende waren lichtgroen met lichtbruine strepen 
en aan de derde domineerde het bruin over het groen. 

Teneinde te trachten deze verscheidenheid te fixeeren, 
werd de wortelstok voorzichtig uit het vak genomen en 
na er alle stengels afgesneden te hebben weer geplant. 
Mocht het gelukken haar constant te maken, dan is het 
zeker een merkwaardigheid te meer bij deze zoo belang- 
rijke plantengroep, want voorzoover mij bekend, bestaan 
er nog geen, die drie verschillend gekleurde bloemen aan 
eenen stengel voortbrengen. 


Hieronder volgt een lijst met korte beschrijving van de 
mooiste der Italiaansche Canna’s, die hier ingevoerd zijn; voor- 
zoover het er niet bij opgegeven is, zijn de bladeren groen. 

Het kweeken is gemakkelijk genoeg, de grond moet 
vooraf diep omgewerkt en bemest worden. Na de ontvangst 
der wortelstokken doet men het best deze eerst in een 
pot te planten en zoodra de nieuwe stengels zich goed 
beginnen te ontwikkelen ze buiten op het vak te planten, 
op een onderlingen afstand van 2 M. 


1. Ch. Naudin, groote, roodgekleurde bloem. 

2. Pandora, bruinbladerig met groote donkerroode bloem. 
3. Borussia, geel met bruine stippen en strepen. 

4, Asia, geel met roode stippen. 

5. Campania, geel met eenige weinige bruine stippen. 
6. Italia, geel met eenige zwakgekleurde roode stippen. 


25. 


EE ee 


Allemania, rood, met breeden geel gestippelden rand. 
Brittannia, zwak oranje met gelen rand. 
Kronos, geel met bruine vlakken. 


Africa, bruinbladerig met donkerroode bloem, van 


binnen geel gestreept. 

Parthenope, oranjekleurig met donkerder rand. 
Phoebe, geel met roode stippen. 

America, bruinbladerig, met prachtig rood en oranje 
gemarmerde bloemen. 

Plato, bruinbladerig, bloemen rood met oranje ge- 
nuanceerd. 

Roma, flets oranje met breeden gelen rand en oranje 
stippels. 

Austria, geel met lichte stippen. 

Suevia, de bloembladeren zijn zuiver geel met rood- 
bruinen kelk. 

Australia, rood met geel gevlekt. 

Hellas, geel met rood gemarmerd. 

H. Wendland, karmijnrood, met breeden gelen rand. 
Bwrgondia, geel met roode stippen. 

Atlante, oranje met rooden rand. 

E. André, met donkerroode zich gelijk openende 
bloemen, die iets minder groot zijn dan de overige. 
Bavaria, geel met karmijnroode vlakken. 


Kweekerij Bodja, Februari, 1901. 


C. VAN VUURDEN. 


Naschrift. 


Hetgeen de heer vaN VuuRrDeEN zegt van de pracht der 
Italiaansche Canna’s, kan ik ten volle beamen, ik kan 
echter niet met hem instemmen, als zouden zij de Crozy- 
variëteiten geheel verdringen. Ieder der beide groepen 
heeft zijne verdiensten, zoo zijn de bloemen der laatst- 
genoemde sterker en meer bestand tegen zwaren regen en 
wind, en al zijn de bloemen kleiner, er zitten er meer aan 
één tros, er zijn er meer gelijk open. Ik erken gaarne, 


dat indien de bloemen afzonderlijk genomen worden, de 
Italiaansche het verre winnen en voor snijbloemen een 
ware schat zijn, waarvan men er maar een paar noodig 
heeft om een mooi bouquet te vormen. Op vakken echter, 
houde men de nieuwere Crozy-Canna’s hoog. 

Het belangrijke geval, dat de heer vaN VuuRrDEN mede- 
deelt over drie verschillende soorten bloemen aan één 
Canna-stengel is hier nog niet waargenomen, het zal wel 
tot de zeldzaamheden behooren. 

Bij planten, waarvan vele variëteiten bestaan, ziet men 
soms verschijnselen, door de Engelschen „budsport” ge- 
noemd, wij zouden zeggen knop-variatie, als voorbeeld 
hiervan kunnen de rozen dienen. Vele nieuwe verscheiden- 
heden zijn door knopvariatie ontstaan, geheel onverwacht 
ziet men b. v. aan een rozenplant, die altijd witte bloemen 
voortbrengt, op eens een roode bloem aan een takje, en 
indien men dit takje op een of andere wijze vermenig- 
vuldigt, kweekt men planten, die alle roode bloemen 
dragen. Bij eenig nadenken komt men er toe de zaak 
niet zoo geheel vreemd te vinden, daar genoemde witte 
roos het product is van verschillende oudere variëteiten, 
dat hare ouders en voorouders tal van zeer verschillend 
gekleurde en gevormde bloemen hadden, die alle eenigen 
invloed op den nakomeling uitoefenen. Waarom nu op een 
gegeven oogenblik, de invloed van de eene voorouder 
zooveel sterker is dan die van de andere, is niet zoo gemak- 
kelijk te verklaren. 

Bij genoemde Canna is het natuurlijk ook den invloed 
der ouders en voorouders, die zoo verschillend gekleurde 
bloemen aan één stengel deden ontstaan. In hoeverre het 
mogelijk is, deze eigenaardigheid in de nakomelingschap 
te fixeeren, waag ik niet te voorspellen. 

Wij houden ons ten zeerste aanbevolen voor latere mede- 
deelingen over dit eigenaardige geval van variatie. 

W. 


AMBON. 


In de tweede helft van het vorige jaar werd ik in de 
gelegenheid gesteld een dienstreis naar Ambon te maken, 
welke ruim 2l/, maand duurde en waarvan ruim één maand 
op Ambon zelf werd doorgebracht. 

Mag van de vroegere grootheid van dit voornaamste der 
specerijeilanden, evenals van de overige dezer groep, ten- 
gevolge van den teruggang der prijzen van kruidnagelen 
en noten weinig meer overgebleven zijn, om de schatten, 
die het op wetenschappelijk gebied bevat en waaronder 
ik slechts de prachtige vlinders en schelpen behoef te 
noemen, is het nog steeds beroemd en tal van reizigers 
werden er daardoor heengelokt. Zelfs is meermalen 
de hulp der regeering door buitenlandsche geleerden in- 
geroepen voor het verkrijgen van zeldzame voorwerpen, 
waarvoor dikwijls hooge prijzen betaald werden. Wat de 
plantengroei betreft, deze is beter bekend dan die van één 
der andere Molukken, waarvan voor het grootste deel de 
eer toekomt aan Rumrnrus, die, in het laatst der 17de eeuw 
gouverneur van Ambon zijnde, zich zijn verblijf aldaar 
ten nutte maakte om zijn „Amboinsch Kruidboek” samen 
te stellen, een werk bestaande uit zeven foliodeelen, waarin 
een groot aantal plantsoorten zijn beschreven en afgebeeld. 
In ’s Lands Plantentuin is de Ambonsche flora vrij goed 
vertegenwoordigd, waartoe vooral de reizen van TEYSMAN, 
KARSTEN en TreuB veel hebben bijgedragen. Ook door 
Europeesche handelskweekers uitgezonden reizigers kwa- 
men er meermalen, vooral om naar Orchideeën te zoeken. 

Een kleine week nadat men Soerabaja met een der booten 
der Paketvaartmaatschappij verlaten heeft, stoomt men 


ne 


de mooie baai van Ambon binnen, die meer doet denken 
aan een zeer wijde riviermonding dan aan een zeearm. 
Beide oevers vormen een aaneenschakeling van betrek- 
kelijk lage bergen, die bijna overal tot dicht bij zee door- 
loopen en slechts een smal strand vrijlaten; op het 
noordelijke en grootste gedeelte, Hitoe, zijn zij met dichte 
bosschen bedekt, terwijl Leytimor, het zuidelijke deel, 
waarop ook de hoofdplaats Ambon gelegen is, veel minder 
dicht begroeid is. Langs de kust zijn overal negorijen 
verspreid. Bij de nadering der stad wacht den reiziger 
een groote teleurstelling. In tegenstelling met de schoone 
omgeving wordt men, behalve het fort, van de plaats 
weinig meer gewaar dan een paar steigers, waarvan die 
der Paketvaartmaatschappij door een langen, leelijken dam 
met den wal verbonden is en aan weerszijden, tenminste 
als het niet geheel hoogwater is, wordt begrensd door 
zwarte modderbanken, welke omzoomd zijn met krotten 
van huisjes, smerige loodsen, enz, een echt achterbuurt- 
gezicht. Bij nadere kennismaking blijkt de plaats grooter 
te zijn, dan men aanvankelijk zou denken, doch over het 
algemeen krijgt men geen gunstigen indruk. De wegen 
zijn smal, de huizen staan dicht bij elkaar en aan den weg; 
overal staan nog de ruïnes van ingestorte woningen, nu 
met varens en gras begroeid, als een herinnering aan de 
groote aardbeving van Januari 1898. De kazerne, het 
hospitaal, kantoren, al deze gebouwen worden nog ver- 
tegenwoordigd door de na de aardbeving opgerichte, ver- 
vallen barakken; in het hospitaal liggen de lijders der 
Bte klasse in open loodsen, alleen door het atappen dak tegen 
zon en regen beschut. De tegenwoordige Europeesche 
woningen zijn voor het meerendeel met het oog op de 
aardbevingen, gewoonlijk op een laag, steenen muurtje, 
van hout opgetrokken en met atap gedekt. De inlandsche 
huizen bestaan uit naast elkaar geplaatste bladstelen van 
den sagopalm, gaba-gaba genoemd, en hebben eveneens atap 
als dakbedekking. De Chineesche kamp, waar men eenige 


ug 


flinke winkels aantreft, strekt zich uit langs het strand. 
Na de aardbeving verlieten echter verscheiden grootere 
firma's de plaats. Het mooiste gedeelte van Ambon is wel 
de omgeving der residentswoning, Batoe Gadja, door een 
grooten, hoewel niet zeer goed onderhouden tuin omgeven, 
en aan den voet der heuvels gelegen; de straat is hier 
breed en door mooie boomen overschaduwd. 

De bevolking der hoofdplaats is zeer gemengd, maar be- 
staat voor een goed deel uit inlandsche christenen, welke, 
zoowel mannen als vrouwen, in hun beste, gewoonlijk 
zwarte pak gestoken Zondags trouw hun godsdienstplichten 
vervullen, waarbij echter van de befaamde hooge hoeden 
geen spoor meer te ontdekken viel. Eigenaardig zijn de 
met spitse, opgebogen punten voorziene muilen, die de wat 
meer gegoede vrouwen bij deze gelegenheid dragen, waarbij 
soms nog opengewerkte, witte kousen gevoegd worden. 
Het bruidstoilet is meer eigenaardig dan wel sierlijk; de 
heeren kleeden zich bij het trouwen in rok. Wenscht een 
paar te trouwen, dan moet het zich eerst voor den z. g. 
ondertrouw naar den controleur begeven; eerst minstens 
drie tot vier weken daarna heeft de inzegening van het 
huwelijk door den hulpprediker of een inlandschen gods- 
dienstleeraar plaats. 

Men kan met deze menschen zeer goede vrienden blijven, 
mits men niet een te sterk beroep doet op hun ijver en 
werklust; de „burgers” achten werken beneden zich, de 
„negorijlieden” zijn er te lui voor! Op Zondag kan men 
in het geheel niets gedaan krijgen. Hun behoeften zijn 
dan ook zeer gering en met weinig moeite en kosten te 
voldoen; het hoofdvoedsel bestaat uit sago. Sagueer is de 
geliefkoosde drank, hoewel zij van iets pittigers, zooals 
„koolwater”, lang niet afkeerig zijn, terwijl van tijd tot 
tijd een dansje tot de genietingen behoort, die niet graag 
gemist zouden worden. 

In het kort lasch ik hier de bereidingswijze der genoemde 
levensmiddelen in. 


En RUNE 


De sagopalm (Metrorylon) behoeft, na eenmaal geplant 
te zijn, geen verder onderhoud en vermeerdert zich snel 
door talrijke uitspruitsels. Het eenige wat hij verlangt, is 
een natte bodem en deze wordt aan de talrijke kleine 
riviertjes genoeg aangetroffen. Zooals men weet bloeit 
de sagopalm, in de Soendalanden kiraj genoemd, aan den 
top van den stam en deze sterft na het rijpen der vruchten 
af. Wanneer nu de bloemstengel zich zal gaan ontwik- 
kelen, is het geschikte tijdstip voor het sagowinnen aan- 
gebroken. De stam wordt omgehouwen, in tweeën ge- 
spleten en het merg er door middel van een uit bamboe 
vervaardigd, op een riembas gelijkend werktuig als grof 
meel uitgeklopt. Dit laatste wordt nu in een sagoblad- 
scheede gedaan, welker eene einde door een zeef, vervaar- 
digd van de vezels van een klapperboom, afgesloten is, en 
met water goed gewreven en omgeroerd. De vezels worden 
door de zeef teruggehouden, terwijl het fijne meel door het 
water meegevoerd wordt in een reeds uitgeholden sagostam, 
waar het meel bezinkt en het water over de randen weg- 
vloeit. Daarna wordt het meel gedroogd en op verschillende 
wijzen toebereid. Het bewerken van een stam neemt 
ongeveer vier dagen in beslag en levert voedsel voor een 
gezin voor eenige maanden op. Ambon brengt niet genoeg 
sago op om in de behoeften te voorzien; het ontbrekende 
wordt van Ceram aangevoerd. Men onderscheidt in hoofd- 
zaak vier soorten of variëteiten van sago nl. sagoe toeni, 
welke de beste is, s. molat, zonder dorens, s. bedoeri en 
s. makanaroe. 

De sagueer of segiroe wordt opgeleverd door den areng 
(Arenga saccharifera Labb.), op Ambon pohon segiroe of ge- 
moetoe genoemd. Het tappen der jonge bloemstengels, 
tifar of tijferen, geschiedt op dezelfde wijze als op Java 
voor de suikerbereiding. Het sap wordt opgevangen in 
voorwerpen waarin, om te spoedig gisten tegen te gaan, 
stukjes wortel van pohon obat segiroe gelegd worden. De 
beste is obat segiroe lemon (Garcinia picrorhiza Miq.), welke 


boom echter niet zeer algemeen voorkomt. Bij gebrek daar- 
van behelpt men zich met andere Garcinia's (obat segiroe 
toeni). Men heeft zoete en bittere sagueer; de eerste is 
niet onaangenaam van smaak, doch de laatste is voor hen, 
die er niet aan gewend zijn, niet te drinken. Door distil- 
latie verkrijgt men „koolwater”, dat eenige overeenkomst 
heeft met jenever en ook wel met bitter gedronken wordt. 
Evenals op Java de opiumpacht, heeft men op Ambon de 
sagueerpacht, welke aan het gouvernement maandelijks 
ongeveer f 1000.— opbrengt. Een vierkante flesch sagueer 
kost ongeveer f 0.04, een dergelijke hoeveelheid koolwater 
f 0,50. De sagueer wordt vervoerd in tot een soort zakken 
gebogen bladscheeden van den sagopalm. 

Wat de andere kulturen betreft, deze zijn kruidnagelen, 
welke echter niet meer worden bijgeplant, verder note- 
muskaat, terwijl klapperaanplantingen meer en meer wor- 
den uitgebreid en copra een artikel van uitvoer vormt. 
Tijdens ons bezoek werd er, evenals op andere eilanden, 
druk gesproken over caoutchouc en getah pertja. Van 
eaoutehoue zijn wel reeds vroeger eenige soorten ingevoerd, 
doeh werden niet vermeerderd. 

Er wordt te Ambon elken dag pasar gehouden, welke 
met die op Java overeenkomt. Als bizonderheid vermeld 
ik, dat hier steeds in bosjes gebonden bladeren van La- 
portea decumana wepv., daoen gatel, een soort brandnetel, te 
krijgen zijn, welke gebruikt worden om zich na vermoeie- 
nissen of bij buikpijn het lichaam mee te wrijven. In de 
warongs trekken vooral de aandacht het groote aantal stop- 
flesschen met gebak. 

Vruchten zijn op Ambon goed en veel te krijgen. In 
den tijd verschijnt steeds kanari ambon op tafel. Een eigen- 
aardige pisang is p. tongkat langit, Musa wranoscopa RuPr., 
met rechtopstaanden vruchttros en dikke, helderroode 
vruchten. Voor groenten moet men in den regel zijn 
toevlucht nemen tot blikken en aardappelen worden van 
elders aangevoerd, 


Vindt men op Java beo’s, kalengs enz. in gevangenschap, 
hier is haast geen woning of men heeft er een of meer 
loeri’s of kakatoe’s, vroolijke, kleurige huisgenooten, die 
echter wel eens wat al te luidruchtig kunnen zijn. Maar 
als het luidruchtigste dier mag zeker wel een groote kik- 
vorsch aangemerkt worden, die met regenachtig weer 
's nachts zijn vervaarlijk gebrul doet hooren, zoodat slapen 
onmogelijk is. Zeer sierlijk is een soort hagedis met zwart- 
achtig lichaam, waarover drie bleekgele strepen loopen 
en prachtig zuiver blauwen staart. 

Al spoedig na aankomst wordt de vreemdeling bezocht 
door verschillende personen, die merkwaardigheden van 
Ambon te koop aanbieden. Hiertoe behooren mandjes 
met van veeren gemaakte bloemen, waarin sommigen het 
tot een aardige hoogte gebracht hebben, zoodat het gemak- 
kelijk uit te maken is, welke soorten bedoeld zijn; van 
het merg van papatjeda (Scaevola Koenigú Bl), die evenals 
op Java veel langs de kusten aangetroffen wordt, dik wijls 
zeer verdienstelijk vervaardigde vruchten; verschillende 
voorwerpen, zooals scheepjes, doozen, huisjes enz. van 
kruidnagelen samengesteld ; verder schelpen, die door middel 
van zoutzuur van aangroeisel gezuiverd en wier ruwe ran- 
den door slijpen netjes bijgewerkt zijn; prachtige vlinders 
in doozen van het merg der sagopalmstelen; soms 
brengt men vreemde visschen of zelfs wel eens een jonge 
casuaris. Een der inwonens van Ambon, de heer pe LA Rev, 
een Franschman, verschaft zich reeds gedurende meer dan 
twintig jaar een onderhoud met het verzamelen en ver- 
koopen van naturaliën. 

Bezienswaardigheden zijn er, behalve het door de Por- 
tugeezen gebouwde fort Nieuw.-Victoria, eigenlijk niet. 
Een botanist zal echter niet verzuimen een pelgrimstocht 
te doen naar het z. g. graf van RumPHius, dat evenwel 
het graf niet is, doch een gedenkteekentje, bestaande uit een 
gemetselde en gewitte pilaar, zooals ze overal aan den 
ingang van erven gevonden worden. Volgens het opschrift is 


Ne 


dit opgericht (omstreeks 1820) door den gouverneur vAN 
DE CAPELLE, omdat een vroeger te veel gehavend was. 

Wij hadden het voorrecht den intocht van den nieuw- 
benoemden resident van Ambon te kunnen bijwonen, 
iets wat, zooals van zelf spreekt, een groote gebeurtenis 
is. De weg van de baai naar de residentswoning was 
afgezet door de militairen, schutterij en piekeniers; alle 
huizen langs den weg vlagden; op vele plaatsen waren 
eerepoorten van Croton-, Casuarina- en Lycopodiwm-groen, 
versierd met vlaggen en opschriften, opgericht. Op bepaalde 
punten werd de stoet opgewacht door groepen burgers 
van verschillende negorijen op allerlei wijzen uitgedost en 
met hoofddeksels van dikwijls zeer vreemdsoortigen vorm, 
veelal met paradijsvogelveeren versierd. Door deze perso- 
nen werden eigenaardige dansen uitgevoerd, o.a. „menari’’ 
door burgers van Hoetoemoeri en Kilang, „parisi”’ door die 
van Ema, „tjakalele” van Hatalai en Soja, terwijl bewoners 
van Wai een Alfoerschen krijgsdans dansten. Met een 
paar toespraken en het voorstellen van een aantal personen 
was de plechtigheid geëindigd. 

Tegen den avond wordt door de Europeesche bevolking 
gewoonlijk een straatje omgewandeld. De schreden worden 
dan nogal eens gericht naar de baai, die steeds, maar vooral 
met zonsondergang, een zeer schoon uitzicht te genieten 
geeft. Aan het einde van den steiger heeft men geen hinder 
van de minder fraaie omgeving. Het diep blauwe water, 
wemelend van groote scholen zilverkleurige visschen, en 
nauwelijks gerimpeld, weerkaatst de donkergroene bergreek- 
sen, die naar het westen meer en meer uiteenwijken, 
om elkaar naar het oosten in de landengte van Bagoeala 
bij Paso te ontmoeten, terwijl de ondergaande zon de 
lucht met goud en rood kleurt. Talrijke huiswaarts keeren- 
de, snel door het water voortschietende prauwtjes, door 
één of enkele personen voortbewogen en dikwijls vroolijk 
geschilderde orembaais, met grootere gezelschappen aan 
boord, zetten het tooneel leven bij. 


ne 


Er zijn in de naaste omgeving van Ambon een paar 
aardige tochtjes te maken, nl. naar Halong en Batoe 
Gantong. 

De tocht naar Halong is een aardige wandeling, doch het 
is te verkiezen dezen per vlerkpraauw, waarvan meerdere 
ingezeten er een bij wijze van pleizierjacht in eigendom 
hebben, te maken. Men bereikt dan in een of anderhalf uur 
genoemde negorij, waar een kleine waterval het eindpunt 
van den tocht vormt. Maar vooral is dit uitstapje de 
moeite waard om de z. g. zeetuinen, waarvoor Ambon 
bekend is, en die ook op andere plaatsen, b.v. bij Paso 
voorkomen. Gewoonlijk begeeft men er zich ’s morgens 
vroeg heen, omdat men dan de meeste kans heeft, dat de 
wateroppervlakte glad is: Ik zag ze in den namiddag. 
Bij de Duizendeilanden ten noorden van Batavia vormen 
de koralen uitgestrekte velden zonder veel afwisseling; in 
de baai van Ambon is dat geheel anders. Hier heerscht 
de grootste verscheidenheid, de kleinste en fijnst vertakte 
soorten vindt men naast die, welke op groote rotsblokken 
gelijken; veelal zijn zij licht bruin, doch ook witte, lila, 
rose, groene en oranjekleurige ontbreken niet. Schitterend 
blauwe en groene vischjes, blauwe en andere zeesterren, 
kwallen, zeëegels en andere zeedieren bevolken deze zee- 
tuinen, waarvoor geen andere benaming beter zou passen 
en waarvan het inderdaad moeite kost te scheiden. 
Algemeen groeit hier Enhalus Koenig Rich, een zeeplant 
met lijnvormige, groene bladeren, wier vruchten gegeten 
worden. 

Een wandelingetje van een half uur is voldoende om 
Batoe Gantong te bereiken. Hier stort zich een riviertje 
over groote, onregelmatig terrasvormig geplaatste rots- 
blokken en vormt zoo drie dicht boven elkaar gelegen 
watervallen, waarover hier en daar rotsen horizontaal uit- 
steken, die evenals de oevers geheel begroeid zijn. Het is 
een zeer mooi plekje, dat de Amboneezen veel te weinig 


op prijs stellen. Onderweg vond ik een kleine Adiantum 


OR 


op steenen nagenoeg in de volle zon groeiend. Op zeer 
dicht bebladerde boomen bij de hoofdplaats, in de vlakte 
dus, groeit een kleine Hymenoplyllwm-soort met in omtrek 
ronde bladschijven. 


GOENOENG SIRIMAU, G. HORIEL EN G. NONA. 


De eerste botaniseertocht, en tevens de voornaamste op 
Leytimor, die ondernomen werd, was die naar de bergen 
Sirimau en Horiel. 

De keus van vervoermiddelen op Ambon is niet zeer 
groot. Te land heeft men slechts te kiezen tusschen zijn 
voeten en den draagstoel, „kadera.”’ Het spreekt van zelf, 
dat daarvan alleen gebruik gemaakt kan worden op de wegen. 
Indien men een niet al te verwaarloosd exemplaar treft, is 
zoo’n draagstoel nog zoo slecht niet; de voordeelen zijn, dat 
men de streek, die doorgetrokken wordt, nagenoeg even 
goed ziet, als wanneer men te voet gaat, terwijl op elke 
gewenschte plaats halt gehouden en uitgestapt kan worden. 
Hij bestaat uit een vloertje, waarop aan het eene einde 
een stoel bevestigd is, het overige is dooreen klein hekje 
omgeven, waardoor men in de gelegenheid gesteld wordt 
eenige lichte voorwerpen bij zich te houden; het geheel 
is overdekt door een op vier stijlen rustend dakje, waar- 
aan gordijntjes bevestigd zijn, die dienst kunnen doen tegen 
te felle zonnestralen. Op zeer heuvelachtig terrein heeft 
men 12 dragers noodig, op vlakke wegen kan men met 
8 volstaan. Doch dan wordt men verzocht bij mogelijk 
voorkomende, steile gedeelten uit te stappen. 

De grootste moeilijkheid is gewoonlijk gedaan te krijgen, 
dat de bestelde dragers op het vastgestelde uur verschijnen. 
Door de goede zorgen van den regent van Kilang, De QUELJOE 
genaamd, een ontwikkeld en goed Hollandsch sprekend man, 
ging alles goed en konden wij slechts weinig over het 
bepaalde uur vertrekken. Genoemde regent maakte den 


geheelen tocht, evenals dien naar G. Nona, mee en aan 
Teysm. XII, 7 


one 


hem danken wij menige inlichting over het gebruik van 
verschillende planten. 

Onmiddellijk buiten het stadje gaat de weg, een binpenpad 
naar Soja di atas, steil naar boven en voert door een 
heuvelachtig terrein, dat met hoog gras begroeid is en waar- 
tusschen, evenals op dergelijke grasvelden elders op 
Ambon, buitengewoon veel Cyperaceade voorkomen. Niet 
ten onrechte worden vele dezer planten met den naam 
roempoet piso aangeduid en het is vooral Scteria flabellum 
Sw. voor wier zeer scherpe, breed drievleugelige stengels 
men al spoedig een zekeren eerbied krijgt. Hier groeien ook 
verscheiden op Java algemeene planten, o.a. Melastoma, Pteris 
aquwilina L., Pteris incisa Thb., Gleichenia dichotoma Hook., 
Spathoglothis plicata Bu. enz., doch bovendien is Nepenthes 
phyllamphora Werp, hier tempajan setan geheeten, met 
vrij kleine, niet in het oog vallend gekleurde bekers niet 
zeldzaam en was mij ook een kleine, éénjarige Melastomacee 
met 4-tallige, paarse bloemen onbekend. Langzamerhand 
vertoonen zich meer struiken tusschen het gras, 0. a. 
Melaleuca leucadendron L., onechte kajoe poeti, gemakkelijk 
van de echte te onderscheiden door de grootere bladeren; 
Timonius; Weinmannia fraxinea Sm. met sierlijke, witte 
bloemtrosjes; Cerbera lactaria Ham. mangga braboe, met groo- 
te, witte bloemen. Verder, waar de streek meer boschachtig 
is, bemerkt men mooie exemplaren van Pterocarpus, lin- 
goea, Canariwm molvecanum Bu, kanari ambon, Trevesia, 
pohon pajoeng, enz. 

Ongeveer 14 uur na ons vertrek van Ambon werd Soja 
di atas bereikt, eene kleine negorij op 350 M. boven de 
zee gelegen, en °%/, uur later de top van den Sirimau, die 
462 M. hoog is. In de bosschen, die zich van hier langs 
den weg naar G. Horiel uitstrekken, zagen wij een groot 
aantal belangwekkende planten, waarvan vele bloeiden of 
vrucht droegen; in dit opzicht was geen der later on- 
dernomen tochten zóó loonend als deze. Een der eerste 
planten, die voorbij Soja de aandacht vroegen, was Jwora 


Ee LO 


(Pavetta) amboinica D. C., een heester met groote, 
prachtig roode bloemtuilen, welke wij later nog her- 
haaldelijk zouden ontmoeten. De boomachtige Elaeocar- 
pus edulis T. er B, hier blimbing oetan of kariala, op 
Hitoe tagoerela genoemd, heeft groote, driekantige, hel- 
derroode, zure vruchten, die rauw of gekookt als groente 
gegeten worden en ook dienen om zuur te maken. Cor- 
dyline Rumphii Hookr., pendoesta oetan, met oranje vruchten 
en smal blad, komt evenalsandere soorten van dit geslacht 
veel voor. Flagellaria indica L., algemeen in geheel Indië, 
met smalle bladeren, die aan den top in een eigenaardige, 
als een horlogeveer gewonden rank eindigen, wordt aiwara 
genoemd; de stengels leveren een soort touw. Ditzelfde 
is het geval met Melocanna humilis Rurr., boeloe leba, een 
kleine bamboesoort. Carumbium amboinicum Mra., mamina, 
is een boom met wit, aan de lucht spoedig geel wordend 
melksap, dat als lijm dienst doet. Zjoklat oetan is een 
Sterculia met schitterend roode vruchten en zwarte zaden. 
Van daoen kalihkir of daoen kikir is het mij niet gelukt 
den Latijnschen naam te vinden; het is een boom. wiens 
bladeren, die aan de onderzijde wit zijn, gebruikt worden 
voor het maken van sigaretten en steeds op den passer 
en in de warongs te Ambon te krijgen zijn. Zeer sierlijk is 
Alpinia gigantea Br. (2), galoba laki-laki, met zeer hooge, 
bebladerde stengels en lange, hangende, eindelingsche bloei- 
wijzen; de bracteeën zijn groot en donkerrood, de vruchten 
bijna rond en helderrood. Laplacea amboinensis Mrq. is een 
boom met groote, welriekende, witte bloemen, veel gelijkend 
op die der thee. Sierlijk zijn de gevinde bladeren van 
Jagera Roxburghii Br, maar onder de bloeiende boomen 
neemt zeker Schuwrmansia elegans Bu, een Violacee, de eerste 
plaats in; de bladeren zijn groot, lancetvormig, naar den top 
wat verbreed en vrij licht groen ; de kleine, paarsroode bloe- 
men vormen groote, eindelingsche pluimen. Een Casuarina 
vertoont hier en daar zijn fijn loof. Hier vonden we ook de 
reeds vroeger vermelde Garcinia picrorhiza Mrq., pohon obat 


Ee ee 


segiroe lemon. Onder de klimplanten verdienen vermelding: 
Freycinetia strobilacea Br, opeen klimmende Pandanus gelij- 
kend met door dikke, rose schutbladeren omgeven bloeiwijzen, 
die voor de bezoekers van ’s Lands Plantentuin, waar zich 
in de Kanarilaan prachtexemplaren bevinden, zeker geen 
onbekende is. Tecoma amboinensis BL. welke bloeit met korte 
trosjes van lange, afgeplat klokvormige, karmijnroode bloe- 
men, en Entada scandens Bru, boewah parang geheeten, 
met eigenaardige, groote vruchten. Van Homalomena alba 
HasskK., waarvan pelahoelang als inlandsche benaming opge- 
geven werd, wordt de wortel (wortelstok) bij de vischvangst 
gebruikt; daartoe wordt hij in een pan op het vuur geroos- 
terd, in korven gedaan en deze in zee gezet; er komen dan 
vooral kreeften en garnalen op af. 

Orchideeën werden op dezen tocht niet veel gevonden; 
de mooiste zijn de volgende. Calanthe veratrifolia R. Br, 
die in den geheelen archipel algemeen is, doch waarvan voor- 
al op Borneo mooie verscheidenheden voorkomen. Phaius 
amboinensis Br. met kantige stengels en lange trossen vrij 
groote, witte bioemen, met lichtgele lip ; P. Zollingeri MrQq. 
van Oost-Java bleek mij geheel dezelfde te zijn, zoodat deze 
laatste als soort moet vervallen. Spathoglottis plicata Bu. 
is algemeen en komt voor met witte en paarse bloemen in 
verschillende tinten. Coelogyne Rumphii LNpr., die eveneens 
nergens ontbreekt, kan gezegd worden C. speciosa LINDL. 
van Java op Ambon te vervangen; de bloemen hebben vrij 
veel overeenkomst met die van C. speciosa doch de knollen 
en bladeren zijn veel grooter en de bloemstengel is veel 
langer. Zeer forsche exemplaren vond ik van Dendrobium 
Veitcianum LNpL., ook op Java inheemsch, die gemakkelijk 
te herkennen is aan de bleek geelgroene, achter op de wij- 
ze van een ramboetan behaarde bloemen met donker violet 
geaderde lip. 

Deze geheele tocht was rijk aan de meest verrassende 
vergezichten. Een der mooiste was wel dat, kort voor 
de top van den Horiël bereikt werd; naar het Noorden 


ziet raen hier over Leytimor, de baai van Ambon, Hitoe 
en over Ceram tot in de Ceramsche zee; naar het Zuiden 
ontdekt men juist even in de diepte de in het groen ver- 
scholen negorijen Ema, Kilang, Nakoe en Hatalai. 

Te Soja di atas teruggekeerd, werd ons een historische 
boom gewezen, nl. een Kanari ambon dicht bij de kerk 
staande, waarvan reeds VALENTIJN melding maakt, en die 
ongeveer 400 jaar oud moet zijn, even oud als de negorij. 
Evenals in alle Christennegorijen, gaan alle kinderen van 
hun 5de tot hun 16de jaar naar school. Het onderwijs, dat 
in het Maleisch door inlandsche onderwijzers gegeven wordt 
en kosteloos is, omvat lezen, schrijven, rekenen, meetkunde, 
natuurlijke historie, zandkunde, terwijl ook zingen geleerd 
wordt; het Hollandsch is sedert eenigen tijd afgeschaft. Ik 
zag verschillende reken-en leesboeken, o. a. de geschiedenis 
van ROBINSON CRUSOE in het Maleisch, een boekje over plant- 
kunde met afbeeldingen, o. a, van een uiteen genomen 
bloem, platen, teekenvoorbeelden, een mooien atlas, enz. 
Op het bord stond een lied van Heye in het Maleisch met 
muziek keurig in steilschrift, dat tegen woordig alleen onder- 
wezen wordt, geschreven. Jammer, dat na het verlaten der 
school de lust om iets van het geleerde bij te houden meestal 
niet zeer groot is, zoodat velen later zelf nauwelijks hun 
naam meer kunnen schrijven. Soja di atas telt + 300 inwo- 
ners, waarvan 44 schoolgaande kinderen; er zijn 2 inlandsche 
onderwijzers en één godsdienstonderwijzer. De kerk en 
school, vooral de eerste, waren zeer armoedig en vuil. 

De tocht naar G. Nona leverde voor de verzamelingen 
weinig op. De weg gaat eerst geruimen tijd evenwijdig 
aan het strand door kampongboschjes, die Ambon omgeven, 
en wijkt vervolgens naar binnen uit. Was de bodem 
op den weg naar Soja di atas steenachtig en dikwijls met 
steenrood lateriet bedekt, langs den geheelen weg naar G. 
Nona maakt hij een zonderlingen indruk, doordat de overal 
aan de oppervlakte komende en dikwijls, vooral naarmate 
men hooger komt, wanden vormende gesteenten sterk 


No en 


verweerd zijn en volkomen op slakken gelijken. De plan- 
tengroei is armoedig; voornamelijk gaat men door gras- 
velden met weinige heesters erin verspreid, Daartusschen 
ziet men hier en daar de prachtige, witte bloemen van 
Platanthera Suzannae LNDL., zeker wel de mooiste der 
Indische aardorchideeën, die ook op Java veel voorkomt. 
Talrijk zijn de exemplaren van Dendrocolla amplezicaulis 
Br, welke met haar lange, stijve stengels tusschen de 
halmen voortkruipt en bloeit met witte, meer of minder 
sterk met lila getinte bloemen. Verder vindt men nog 
Spathoglottis plicata Bu., Asclepias curassavica L., Hibiscus 
Abelmoschus Ls. met groote, zwavelgele bloemen, Bryophyllum 
calycinum SALISB., toembo pohon, die bekend is om de ge- 
makkelijkheid, waarmeê de vleezige bladeren jonge plantjes 
voortbrengen en welke hier als middel tegen hoofdpijn 
aangewend worden, Momordica Charantia L.,enz. Onder de 
heesters komen o.a. voor een soort Clerodendron met hart- 
vormige bladeren en mooie, groote, roode, eindelingsche bloei- 
wijzen, Acalypha, Hibiscus tiliaceus L., waroe, Melocanna. 
Aangeplant waren hier en daar Manihot utilissima Pour. 
(cassave), djagoeng, Maranta indica L., hier sagoe blanda 
geheeten, ananas. Zeer opvallend is het, dat alle wegen op 


Ambon, ook waar ze door bosch gaan, dicht omzoomd 
zijn met groote massa’s ananas. Op meer beschaduwde 


plaatsen, o.a. in een bamboebosch, groeien meer varens, 
Selaginella, Curculigo, Freycinetia, Psuchotria, Medinella 
enz. De top van den berg, die 539 M. hoog moet zijn, is kaal 
en met Manihot beplant; het uitzicht van hier op de 
Zuidkust is zeer mooi. 


(Wordt vervolgd). 


J. J. SMITH. 


IS HET SNOEIEN DER WORTELS IN DE TROPI- 
SCHE CULTUREN AAN TE BEVELEN? 1. 


Hoewel men in alle landen van Europa, waar de boom- 
teelt en in ’t bijzonder de vruchtboomteelt meer of min- 
der uitgebreid wordt uitgeoefend, sinds vele jaren ten 
volle overtuigd is van het groote nut, dat een doelmatige 
wortelsnoeiing heeft, schijnt men in de tropen, zoowel in 
Oost- als in West- Indië over het algemeen bang te zijn de 
wortels en inzonderheid de penwortel te snoeien en de 
meening te zijn toegedaan, dat men vooral de penwortel 
in zijn volle lengte moet behouden. 

Dat beredeneerde wortelsnoeiing, (ik zeg beredeneerd. om- 
dat niet elke inkorting of wegneming van wortels snoeiing 
mag genoemd worden, evenmin als elk afsnijden of hak- 
ken van kleine of grootere takken den naam van snoeien 
verdient) zijn nut heeft, is in Europa door de praktijk 
reeds lang en voldoende gebleken. Is de angst om in de 
tropen hetzelfde toe te passen ook door de praktijk gerecht- 
vaardigd? Ik kan mij moeilijk voorstellen, dat zulks het 
geval is. 

Ik wil met het bovenstaande niet zeggen, dat men geheel 
op dezelfde wijze als in Europa de wortelsnoeiing bij de 
tropische culturen zou moeten toepassen, verre van dat, 
daar men rekening heeft te houden met geheel verschil- 
lende toestanden, tengevolge van het verschil in tempe- 
ratuur, geaardheid en ligging van den grond, regenval, rust- 


1) Men leest in den laatsten tijd in vreemde tijdschriften dikwijls 
mededeelingen over wortelsnoeiing; teneinde de lezers van Teysmannia 
daarover de denkbeelden van een Hollandsch boomkweeker te doen ken- 
nen, verzocht ik den heer Kwast, die hier mede te deelen. W. 


EE 


tijd der boomen enz, maar de grondbeginselen, waarop 
een beredeneerde wortelsnoeiing berust, blijven toch in 
hoofdzaak voor de tropen dezelfde als voor Europa. 

Wat nu beoogt men in Europa met de wortelsnoeiing ? 
Laten wij voor ’t oogenblik het eerst denken aan dat groote 
aantal boomen en heesters, die gekweekt worden om de op- 
brengst van hun vruchten, en dan is het antwoord op de 
vraag, om daardoor aan den boom of heester een wortel- 
gestel te bezorgen, dat in de eerste plaats meê moet wer- 
ken tot een spoediger vruchtvoortbrenging en tot voort- 
brenging van vruchten van beter kwaliteit. De ondervin- 
ding heeft geleerd, dat boomen, welke zijn opgegroeid uit 
zaden, die ter plaatse gezaaid zijn, dus nimmer verplant, 
en waarvan de penwortel zoo min als de andere wortels 
ooit gesnoeid zijn geworden, wel is waar, vooral in de 
eerste jaren harder groeien dan verplante boomen, waarvan 
de penwortel is ingekort en ook de zijwortels zoo noodig 
gesnoeid zijn geworden, doch veel langer wachten met het 
voortbrengen van vruchten en die vruchten in kwaliteit 


en smaak moeten onderdoen voor die van de laatst be- 
doelde boomen. 


Het is niet mijn bedoeling, om hier te beschrijven 
alle oorzaken, die tot die feiten aanleiding geven; 
dat zou ons te ver voeren, doch laat ik er alleen op 
wijzen, dat boomen, die hun penwortel van af de kieming 
behouden en waarbij door geen bijzondere oorzaken de 
groei van den penwortel belemmerd wordt, uit den aard 
der zaak een diepgaande penwortel verkrijgen, die zich 
weinig vertakken zal en dientengevolge het voedsel hoofd- 
zakelijk moet halen uit aardlagen, die nimmer aan de zon en 
het licht zijn blootgesteld. Stuit de penwortel op een 
ondoordringbare laag in den grond, hetgeen niet zelden ge- 
beurt, dan is zulks oorzaak, dat de boom dikwijls zeer langen 
tijd kwijnt, soms dood gaat. 

Wanneer echter de penwortel is ingekort, wordt de 
plant genoodzaakt bijwortels te maken, en bij doelma- 


Teln 


tige inkorting van bijwortels weder meer bijwortels, die 
maken, dat de boom wordt voorzien van een veel grooter 
aantal vezelwortels of wortelharen, die in den regel hun 
weg zoeken in de bovenste aardlagen, waarin de zon en het 
lieht hun heilzame inwerking voor den plantengroei kunnen 
uitoefenen. 

Hoe eerder men de eerste wortelsnoeiing bij uit zaad 
gekweekte jonge vruchtboomen toepast, hoe beter. In 
Europa, waar de zaden gewoonlijk in ’t voorjaar uitgezaaid 
worden en men de eerste zomer de planten vrij laat op- 
groeien, wacht men tot den rusttijd (de herfst of begin van 
den winter) is ingetreden, wanneer de planten hun bladeren 
verliezen. Dan worden de zaailingen, die niet veel meer 
dan een penwortel met eenige weinige haarwortels be- 
zitten, uitgerooid en de penwortel in de meeste gevallen 
zeer sterk ingesneden, soms bijna geheel weggesneden; 
daarna worden de jonge planten weder uitgeplant. Bij die 
eene wortelsnoeiing blijft het echter in Europa niet. In 
de jaren, welke de jonge vruchtboomen in de kweekerijen 
verblijven, alvorens in boomgaard of tuin voor goed geplant 
te worden, is het noodig, dat zij nog enkele malen opge- 
rooid en verplant worden en telkens worden bij die ver- 
planting zorgvuldig alle wortels, die geneigd zijn penwortels 
te worden, geheel of gedeeltelijk weggenomen, en zoo er 
niet genoeg bijwortels gevormd zijn, ook de bestaande 
bij- of zijwortels ingesneden, om deze te doen vertakken. 
Beschadigde, ontvelde, gebroken, gewonde of ziekelijke wor- 
tels worden steeds tot op het gezonde gedeelte of zoo 
noodig geheel weggesneden. 

In de Tropen waar geen rusttijd voor den boom is, zooals 
in Europa en de groei in enkele weken soms veel weel- 
deriger is dan in even zooveel maanden in Europa, zal het 
niet raadzaam zijn zoolang te wachten met de eerste 
wortelsnoeiing, maar zal het de voorkeur verdienen, de 
jonge plantjes zoo vroeg mogelijk op te nemen, de pen- 
wortel in te korten en daarna, natuurlijk met de noodige 


— 98 — 


voorzorgen, de plantjes weêr uit te planten. Meerdere 
wortelsnoeiingen zullen in de Tropen evenals in Europa 
goede resultaten voor de toekomst ten gevolge hebben 
en planten aldus behandeld, zullen met beter succes over- 
geplant kunnen worden, daar zij in ’t bezit zijn van een 
grooter aantal fijne wortels, die direct in staat zijn voedsel 
op te nemen, beter dan de planten, die alleen een penwortel 
met zeer weinig fijne wortels bezitten. En het zijn juist de 
herhaalde verplantingen, die zoo’n gunstigen invloed uit- 
oefenen op de vroegere vruchtvoortbrenging en ’t pro- 
duceeren van vruchten van beter kwaliteit. 

Dat men in Europa gemakkelijker jonge boomen kan 
verplanten, alleen omdat zij door ’t verliezen van hun bla- 
deren in een meer volmaakte rust komen is niet zoo. Doch 
wel mag men de goede resultaten, die met het verplanten 
op groote schaal verkregen worden, in de eerste plaats 
toeschrijven aan het uitstekende wortelgestel, dat door 
doelmatige wortelsnoeiing en herhaalde verplantingen ver- 
kregen wordt. 

Trouwens bij planten, die ’s winters in Europa ook 
niet hun bladeren laten vallen, zooals Rhododendrum, 
Aucuba, Hulst, Laurier-kers, Taxus, Podocarpus, Araucaria, 
Cupressus, enz. enz., en die dus een niet zoo volmaakte rust 
genieten als de boomen en planten met afvallend blad, ver- 
krijgt men met wortelsnoeiing en herhaalde overplan tingen 
dezelfde uitstekende resultaten. De ondervinding heeft 
alweder bij deze planten geleerd, dat het beste tijdstip 
voor wortelsnoeiing en verplanten is 6 à 8 weken vóór 
de rusttijd intreedt of zoodra de groei weder begonnen 
is, doch nimmer in den rusttijd. 

In Suriname (Ned. Guyana) dus tropisch Amerika, waar 
de teelt van Suikerriet bijna geheel heeft plaats gemaakt 
voor de Cacaoteelt, is men de meening toegedaan, dat bij 
het planten van de jonge Cacaoboompjes niets van den 
penwortel mag worden afgenomen, en wordt dan ook de 
uiterste zorg besteed om die ongeschonden te behouden. 


OR 


Toch verkrijgt men in den regel met het verplanten 
slechte resultaten. 

Als het niet bijzonder meêloopt met het weêr na het 
verplanten, dan mislukt meer dan de helft, en die in ’t 
leven blijven, staan meestal een tijd te kwijnen vooraleer 
zij doorgroeien. In de meeste gevallen worden dan ook 
de zaden ter plaatse uitgezaaid om het planten mis te 
loopen. De Cacao wordt in Suriname geteeld hoofdzakelijk 
op laaggelegen vette kleigronden langs de groote rivie- 
ren, de groei is er weelderig, de boomen zien er, althans 
als er voor goede waterloozing gezorgd wordt, gezond uit, 
van krulloten heeft men weinig last. Toch is er bij 
al die gunstige omstandigheden een geringe opbrengst 
van vruchten, welke gewoonlijk pas van eenige beteeke- 
nis begint te worden 7—8 jaren na de planting of zaaiing 
ter plaatse. De gemiddelde opbrengst per boom en per 
jaar kan gesteld worden op 1,5 kilogram droge zaden 
(3 balen à 100 kilogram dus 300 KG. van de akker, waar- 
op 200 boomen staan). Wel zijn er bijzonder gunstige 
jaren waarin sommige plantages een product maken van 
5, à 6,7 balen, maar dat zijn uitzonderingen. 

Met de resultaten in Europa verkregen met doelmatige 
wortelsnoeiing, is het waarlijk niet te gewaagd om te zeg- 
gen, dat de opbrengst van Cacao in Suriname bij doel- 
matige behandeling zeker verdubbeld zou kunnen worden. 

Ook is het opmerkelijk, hoe vele cacaoboomen in de 
plantages overhellen, dikwijls bijna tegen den grond 
liggen, blijkbaar door gebrek aan een voldoend wortel- 
gestel. 

De meening, die bij velen voorzit, dat het bepaald noodig 
is, dat een boom een penwortel heeft om hard te groeien 
en overeind te blijven (vast te staan) wordt ook weder 
door de ondervinding weêrlegd. Ziet eens die krachtige, 
rechte, kerngezonde en breed vertakte Ypenboomen in 
Holland, vooral in de provinciën Zuid-Holland en Zeeland, 
die het bekende waardevolle werkhout leveren. Al deze 


— 100 — 


Ypenboomen zijn gekweekt van zoogenaamde afleggers 
en hebben dus nooit een penwortel gehad, en in de laag- 
gelegen polderlanden kunnen zij met hun wortels dikwijls 
niet dieper in den grond komen dan + 0,75 Meter. Evenzoo 
de bekende Lindeboomen, die ook bijna alle van afleggers 
gekweekt worden. Dan de opgaande Wilgenboomen, de 
Canadasche, Italiaansche en andere Populieren, enz, die 
alle van stekken worden gekweekt en dus ook geen 
penwortel bezitten, zelfs de mooie grootbladige zwarte 
Beukeboomen, welke ook dikwijls van afleggers gekweekt 
worden en gaarne diep wortelen, worden zonder penwortel 
toch groote en breedgekroonde boomen. 

Sommige vruchtboomen maken in Europa door bijzondere 
omstandigheden, niettegenstaande zij vóór zij ter plaatse 
geplant werden een goede wortelsnoeiing hebben ondergaan, 
toch nog dikke en diepgaande met pen wortels gelijkstaande 
wortels als zij eenige jaren op hun vaste plaats zijn 
gegroeid. Dat heeft dan gewoonlijk ten gevolge, dat de 
boom weelderig groeit, doch weinig of geen vrucht voort- 
brengt, òf vruchten van minder goede kwaliteit levert. Ver- 
rassende resultaten worden meestal verkregen wanneer 
bij deze boomen, zonder dat zij verplant worden, de 
volgende wortelsnoeiing wordt toegepast. Men ontgraaft 
(blootmaken) het wortelgestel en vindt dan gemakkelijk 
de diepgaande dikke wortels. Van deze worden één of 
meer met een scherpe spade of bijl afgestoken of afge- 
hakt en vervolgens het gat weder met grond aangevuld. 
Met deze behandeling zal men in de Tropen in vele ge- 
vallen ook wel gunstige resultaten kunnen verkrijgen. 

Vermelding verdient nog, dat men in Europa door 
wortelsnoeiing bij reeds groote boomen dikwijls prachtige 
resultaten verkregen heeft, wanneer men om de een of 
andere reden groote, reeds betrekkelijk oude boomen 
(bijv. van 25 —30 centimeters doorsnede van den stam) 
soms zelfs in den groei staande boomen nog wenschte te 
verplanten. 


— 10 — 


Daartoe. worden reeds één soms twee jaren te voren de 
boomen geheel rondgegraven, natuurlijk op een behoor- 
lijken afstand van den stam, die afstand te bepalen naar den 
omvang van de kroon. Men graaft op den bepaalden afstand 
van den stam en in de rondte een greppel van 0.50-à 0.75 
Meter breed en steekt of hakt alle zijwortels, die men 
tegenkomt glad af. Zooveel mogelijk worden ook de 
dieper gaande wortels afgehakt. Daarna wordt de greppel 
weder gevuld, liefst met goede vruchtbare aarde. De 
boom maakt nu een aantal nieuwe fijne wortels aan de 
uiteinden der afgehakte wortels en één of twee jaren 
daarna heeft de boom een gewijzigd wortelgestel, waar- 
door verplanting met succes mogelijk is. 

Aan belangstellenden en belanghebbenden vooral in de 
ooftteelt in de Tropen, wordt ten zeerste aanbevolen ver- 
schillende proeven met wortelsnoeiing en verplanting bij 
uit zaad gekweekte boomen, in ’t bijzonder, te nemer; 
met de resultaten in Europa verkregen mag men ver- 
wachten, dat ook in de Tropen bij een doelmatige be- 
handeling de uitkomsten bevredigend zullen zijn. 


C. Kwast. 


CACAO-CULTUUR EN BEREIDING. 


In den vorigen jaargang pag. 606, komt een hoofdstuk 
voor over bovengenoemd onderwerp, dat meer speciaal de 
cultuur van Cacao in Trinidad behandelde naar aanleiding 
van de toen genoemde brochure van den heer J.H. HART, 
die daar te lande als een specialiteit in deze geldt. Door 
omstandigheden kan het vervolg, handelende over oogsten 
en bereiden, eerst nu geplaatst worden. 

Het oogsten der cacao geschiedt gewoonlijk met een 
instrument, dat hier ook wel bekend is, een soort aan beide 
kanten scherpe haak, speciaal voor het doel vervaardigd 
en waarmede men door een stoot of een snede de vrucht 
van den boom doet vallen. Indien het instrument be- 
hoorlijk scherp gehóuden wordt en aan een lange, dunne 
bamboe bevestigd is, kan het goede diensten doen. De 
vruchten, die met de hand te bereiken zijn, kunnen beter 
met een scherp mes afgesneden worden. Bij het oogsten 
komt het er vooral op aan niet te kort aan den boom, op het 
punt, waar de vrucht er aan bevestigd is, te snijden; daar 
is het zoogenoemde kussentje of beursje, waaruit jaren 
achtereen de bloemen en dus later ook de vruchten te 
voorschijn komen; indien dit punt beschadigd wordt, 
loopt men kans het volgende jaar minder vruchten te 
krijgen. 

Het is een algemeen erkende waarheid, dat de vruchten 
niet geoogst mogen worden vóór zij geheel rijp zijn; het 
vereischt echter voor den werkman eene langdurige erva- 
ring en veel praktische oefening om den graad van rijpte 
reeds terstond goed te kunnen beoordeelen, want het is 
een feit, dat zoowel onrijpe als overrijpe vruchten een 


— 108 — 


minderwaardig product leveren. Voor het oogsten mogen 
slechts goed geoefende en betrouwbare werklieden gebezigd 
worden. Door goed op het oogsten te letten wordt veel 
tijd uitgespaard, die later noodig is bij het sorteeren en 
het verwijderen van boonen van mindere kwaliteit. Het 
is veel beter, als de plukkers dikwijls door den aanplant 
gaan en iederen keer weinig plukken om daardoor zeker- 
heid te hebben alleen juist rijpe vruchten te krijgen, dan 
te veel op eens te willen oogsten, waardoor er onwille- 
keurig onrijpe en overrijpe vruchten bijkomen, waarvan 
de zaden later bij het uitzoeken veel moeite geven. 

Indien er verschillende variëteiten of soorten van cacao 
door elkaar geplant zijn, is het wenschelijk ook daarvan 
de vruchten bij het plukken reeds uit elkaar te houden, 
omdat het bekend is, dat verschillende variëteiten ook 
verschillende bereidingswijzen noodig hebben. Zoo moet 
de Calabacillo anders behandeld worden dan de Criollo en 
deze weer anders dan de Forastero. 

De dus verzamelde vruchten worden op afzonderlijke 
hoopen gelegd. Sommige planters laten ze één à twee 
dagen liggen voor ze te openen, anderen openen voor het 
gemak van het transport de vruchten reeds in de tuinen 
en brengen alleen de zaden met het er aan klevende vrucht- 
moes in de loodsen. Ofschoon de laatste wijze van doen, 
vooral bij kleine planters nog al gebruikelijk is, verdient 
zij ten zeerste afkeuring, omdat de schillen, die in den 
aanplant blijven liggen, in veel gevallen, een bron van 
infectie kunnen worden voor de latere vruchten. 

Bij het schillen der vruchten gebruikt men een groot 
mes, men maakt eene snede rondom het midden der 
vrucht, zonder de schil geheel door te snijden, waar- 
door de pitten beschadigd zouden kunnen worden. De 
vrucht wordt dan middendoor gebroken, de zaden er 
uitgenomen en afgescheiden van de vezelige placenta. 

In Nicaragua brengt men de vruchten onder dak in 
loodsen dicht bij de drooghuizen, zij worden daar niet 


— 104 — 


opengesneden maar eenvoudig op een hard stuk hout open- 
geslagen, de zaden gaan dan naar de fermenteerschuur 
en de schillen naar kralen, om door het vee en de varkens 
stukgetrapt en met de mest vermengd te worden, hierdoor 
vermijdt men alle gevaar van infectie. 

Indien men superieure cacao wenscht te bereiden, is er 
bij het openen der vruchten nog gelegenheid om de rijpe 
van de onrijpe pitten te scheiden, en ook de verschillende 
soorten uit elkaar te houden, want aan den inhoud der 
vrucht is de graad van rijpheid even gemakkelijk te eon- 
stateeren als het onderscheid der soorten. 

De meeste planters in Trinidad zijn ervan overtuigd, 
dat er in de bereidingswijze der cacao verbetering gebracht 
moet worden; om verschillende redenen wordt echter de oude 
sleur nog altijd gevolgd, Voor de kleine landbouwers is 
het nog niet zoo zeker of het nauwkeurig sorteeren wel 
die groote voordeelen afwerpt, omdat de bereidingswijze 
ook veel te wenschen overlaat, in zoover zij nog altijd hun 
eigen oogst voor de markt gereed maken. Waar echter 
centrale factorijen gevestigd zijn, kan door betere sortee- 
ringen en zorgvuldiger bereiding, het product veel verbe- 
terd worden. Eigenaars van uitgebreide aanplantingen 
verkondigen soms nog wel de meening, dat nauwkeurig 
sorteeren enz. niet betaald wordt, omdat er meer uitgaven 
aan verbonden zijn, en zoo wordt de sleur gevolgd. Of dit 
inzicht juist is, valt sterk te betwijfelen, het is toch een 
feit om op de wereldmarkt een goeden naam te krijgen, het 
noodig is superieure waar te leveren, en dit beteekent 
hoogere prijzen te maken dan onze concurrenten uit an- 
dere cacao-produceerende landen. Die goede naam is ech- 
ter slechts te krijgen, door er met alle ons ten dienste 
staande middelen naar te trachten, een mooi en goed 
product te leveren. Superieure waar betaalt in iede- 
ren handel en industrie op den langen duur altijd het 
best. Het is onget wijfeld, dat er veel verbetering in 
de kwaliteit onzer cacao gebracht kan worden, door de 


— 105 — 


bereiding, als de bekwaamste en energiekste onzer planters 
de zaak met ernst aanpakken; wij weten, dat alleen 
reeds door het sorteeren bij het plukken en bij het schil- 
len der vruchten, geen geringe verbetering te verkrijgen is. 

Men vergete echter niet, dat de kwaliteit der cacao in 
hoofdzaak afhankelijk is van de soort en wel in hoogere 
mate dan van den grond of van de bereiding te verwach- 
ten is. Ongetwijfeld heeft de bereiding grooten invloed 
op de kwaliteit, maar een slechte variëteit zal ook door 
de beste bereiding geen superieure waar kunnen leveren; 
zoo zal b.v. niettegenstaande alle mogelijke moeite en zorg, 
een monster Trinidad-cacao nooit vergeleken kunnen 
worden met Java-of Ceylon-cacao, omdat de soort boom 
waarvan de vruchten afkomstig zijn verschilt; omgekeerd 
zal het den Java- of Ceylon-planter niet mogelijk zijn de- 
zelfde kwaliteit cacao te leveren als de beste van Trinidad ; 
omdat in eerstgenoemde landen de Criollo en in het tweede 
de Worastero geteeld wordt. 


In het laatst van 1889 werden in Trinidad, op aanraden 
van den heer Harr, door den Gouverneur Sir WiLLIAM 
RoBiNsoN prijzen uitgeloofd, voor de beste wijze van fer- 
mentatie van cacao. De eerste prijs werd behaald door 
dr. CHALLENDAM, de tweede en de derde door de heeren 
CricHLOW en EUGÈNE LANGE. 

De resultaten werden bekend gemaakt in de „Agricul- 
tural Record” en gaven tot heel wat geschrijf aanleiding. 
Het bleek echter, dat hoezeer de wijze van fermenteeren 
der drie bekroonden ook verschilden, zij alle drie zeer 
goede cacao leverden. 

De volgende vragen zal men zich in deze te stellen 
hebben: de noodzakelijkheid van het fermenteeren; de 
veranderingen er door te weeg gebracht; de oorzaken dier 
veranderingen en de algemeene resultaten. 

Er zijn streken, waar het fermenteeren op een geheel 


andere wijze geschiedt dan in Trinidad of waar niet ge- 
Teysm. XII. 8 


— 106 — 


fermenteerd wordt; het daar bereide product heeft dan ook 
eene geringer waarde. Gefermenteerde cacao heeft sinds 
jaren op de wereldmarkten betere prijzen behaald dan on- 
gefermenteerde. Het kan echter niet ontkend worden, dat 
er in den laatsten tijd meer navraag naar niet of zwak 
gefermenteerde cacao is. 

Het is een vaststaand feit, dat een goed geleide fermen- 
tatie de waarde der cacao verhoogt, hetzij men te doen 
heeft met Criollo, Forastero of Calabacillo. 

In het algemeen kunnen wij zeggen, is fermenteeren nood- 
zakelijk om het vruchtmoes snel van de pit te krijgen, waar- 
door de laatste spoedig en goed gedroogd kan worden, verder 
wordt de kwaliteit er door verbeterd en oefent het een gunsti- 
gen invloed op de kleur uit. De kleur is een voorname factor; 
deze moet veranderd worden van hard rood in een choco- 
lade- of licht kaneelbruine tint. De kleur, die de pas ge- 
oogste, onbereide boon op de breuk oorspronkelijk heeft, 
is van zeer grooten invloed op de kleur van het bereide 
product; zoo heeft de witzadige Niecaragua-Cacao slechts 
4_—8 uur noodig, om in de gewenschte kaneelbruine tint 
over te gaan, al de cacao-zaden, die licht op de breuk zijn, 
zullen na de bereiding ook lichter blijven. De echte Criollo 
van Trinidad, zooals die daar nog in de bosschen gevonden 
wordt, heeft zaden, die op de breuk wit zijn, evenals die 
van Java en Ceylon. De Forastero is bruinachtig op de 
breuk; hierin is door fermentatie geen verbetering te bren- 
gen; wel kan die kleur door slechte bereiding nog minder 
fraai worden, zoodat er evenveel reden bestaat om zorg- 
vuldig te fermenteeren. 

Een andere factor, die door het fermenteeren bevorderd 
wordt is het sterker, buigzamer worden der zaadschil; 
als de schil te bros is en zij bij het transport breekt, zijn 
de binnenste deelen minder goed beschermd en gaan spoe- 
dig in waarde achteruit. 

Waardoor al deze veranderingen eigenlijk ontstaan, is 
niet zoo gemakkelijk te beantwoorden. 


es 


Indien men de verschillende methodes, die bij het fer- 
menteeren of bij het doen zweeten der cacao in gebruik 
zijn, nagaat, dan valt het op, dat hoe verschillend de details 
van de bewerkingen ook zijn, er bepaald gelijkvormigheid 
heerscht in de resultaten. 

De praktijk moet den planter leeren, zijne boonen door 
fermenteeren in een toestand te brengen, waarin hij ze 
gerust drogen kan. 

Dr. CHILLENDAM zegt: als de fermentatie goed is uitge- 
voerd, liggen de zaadlobben niet zoo vast meer op elkaar 
en het gistende, wijnachtige vocht van de pulp is door 
de vliezige zaadschil in het inwendige van het zaad ge- 
drongen en vult daarin alle holten; hij zegt, dat de boon 
als het ware in zijn eigen vet gestoofd is en zulks schijnt 
een goeden invloed op de kwaliteit uit te oefenen. 

De kleinere grondbezitters volgen eene bereidingswijze, die 
wel eens droge fermentatie genoemd wordt en nogal verschilt 
van de gewone bereiding; nadat de zaden uit de vrucht 
genomen zijn, laat men ze even liggen om wat uit te 
lekken, dan spreidt men ze gedurende 5 à 6 uur in de 
zon uit, trekt ze daarna op hoopen en laat ze het overige 
deel van den dag en den nacht liggen z. g. uitzweeten, den 
volgenden dag worden ze weer in dunne lagen uitgespreid 
en in de zon gedroogd, dan weer op hoopen gebracht en 
zoo gaat men door tot zij gereed zijn. 

Men heeft wel eens beweerd, dat het fermenteeren ook 
ten doel heeft de kiem te dooden; deze bewering moet 
echter op eene dwaling berusten, daar alleen door drogen, 
de kiem het spoedig genoeg aflegt en daarvoor geen fer- 
mentatie behoeft. 

Het is merkwaardig, dat er in AusLetT's boek „Plantes 
de La Guyane”, een werk dat in 1775 verscheen, dus 126 
jaren geleden, ongeveer hetzelfde van de bereiding der 
Cacao gezegd wordt als in onzen tijd; er is blijkbaar wei- 
nig vooruitgang in dit procédé gekomen. De tekst luidt 
woordelijk: „Pour conserver l'amande du Cacao, lorsque 


— 108 — 


„le fruit est dans sa parfaite maturité, l'on rassemble 
„auprès d'une cuve la récolte qu'on a faite; on coupe 
„par le travers la capsule en deux portions pour en tirer 
„toute la substance et les amandes qu'elle contient, qu'on 
„verse ensemble dans la cuve. Cette substance sous vingt 
„quatre heures entre en fermentation, se liquifie et de- 
„vient vineuse. On laisse les amandes dans cette liquer 
„jusqu’ à ce que leur membrane ait bruni et qu'on re- 
„connaisse que leur germe soit mort, car la bonté du 
„chocolat dépend en partie de la maturité du fruit et du 
„degré de fermentation ‘que l'amande a éprouvé par ce 
„procédé. Les amandes se séparent avec facilité de la 
„substance qui les enveloppait et sèchent bientôt”. 

Volgens verschillende schrijvers is de temperatuur, die 
zich bij de fermentatie ontwikkelt zeer verschillend, van 
ongeveer 100° Fahr. kan ze tot 118° à 120° klimmen. 
In groote fermentatiehoopen is de temperatuur soms hoo- 
ger, het is echter gevaarlijk haar boven de 190° te laten 
komen, daar zulks.een zeer nadeeligen invloed op de Ca- 
cao uitoefent. Hoewel de praktijk van het fermenteeren 
door ervaren planters met goede resultaten uitgevoerd 
wordt, bestaat de wenschelijkheid, dat het geheele fer- 
mentatie-procédé door wetenschappelijke proeven beter ge- 
regeld werd. 

Na afloop der fermentatie moet de Cacao terstond of in het 
geheel niet gewasschen worden. Zonder wassching kan de 
pulp niet geheel verwijderd worden; in verschillende landen 
vooral op Java en Ceylon wordt zorgvuldig gewasschen, in 
Trinidad minder, de planters beweren, dat wat zij er door 
in waarde winnen zij weer verliezen in gewicht, ook de 
kooplui in Engeland raden speciaal voor Trinidad-cacao 
geen wassching aan. Hoe het ook zij, de mooie lichte 
kleur der Java-en Ceylon- cacao kan men nooit door was- 
sching in Trinidad krijgen, de oorzaakis, dat men in eerst- 
genoemde landen uitsluitend Criollo-cacao teelt. 

In Trinidad wordt gewoonlijk slechts in de zon gedroogd, 


— 109 — 


in platte houten bakken, die bij regen spoedig binnen- 
gebracht kunnen worden of op houten vloeren met be- 
weegbare dakbedekking. Ofschoon beide methodes in ge- 
bruik zijn, wordt de laatste het meest toegepast. 

De drooghuizen zijn van hout, de vloer is gewoonlijk 
40 à 50 vt. lang en 18 à 20 vt. breed. Het verschuif- 
bare dak is van lichte constructie op wielen geplaatst en 
met gegalvaniseerd ijzer bedekt, zoodat het gemakkelijk 
te verplaatsen is. Bij zeer warm helder weer wordt het 
dak er niet den geheelen dag afgenomen, midden op den dag 
wordt het er een paar uur opgelegd, de cacao-boomen 
liggen daar in lagen van een paar duim dik en worden 
dikwijls omgewerkt. 

De tijd voor het drogen noodig, is voor een groot ge- 
deelte afhankelijk van de wijze, waarop gefermenteerd is. 
Goed gefermenteerde cacao droogt veel sneller dan andere. 
In den regentijd, als de lucht verzadigd is met vocht, is 
het moeilijk goed te drogen en loopt men daardoor veel 
kans inférieure kwaliteit te krijgen. In Trinidad worden 
er op die wijze jaarlijks vrij aanzienlijke verliezen geleden 
en het is werkelijk te betreuren, dat er nog geen alge- 
meen voor goed aangenomen wijze van kunstmatige dro- 
ging bestaat. De Algemeene Landbouwvereeniging van 
Trinidad loofde in 1890 een prijs uit van 400 dollar voor het 
beste droogapparaat voor cacao; de prijs kon niet toe- 
gekend worden omdat het ingezondene niet in alle opzich- 
ten voldeed, slechts werden eenige aanmoedigingsprijzen 
gegeven. 

Het kunstmatig drogen moet niet te snel geschieden, 
als de boonen maar niet beschimmelen. 

In Ceylon bestaan drooghuizen, die vrij goed voldoen, 
zij zijn van steen gemetseld en ongeveer dubbel zoo lang 
als breed, zij hebben aan de openingen dubbele deuren, 
met uitzondering der plekken, waar de heete lucht inkomt 
en uitgaat. Zij zijn goed gesloten, het binnenste is voorzien 
van een geraamte van latten, waarop bamboebakken ge- 


— 110 — 


vuld met cacao kunnen staan. De oven is aan den buitenkant 
en komt door een kleinen tunnel in het drooghuis uit, ter- 
wijl van de tegenovergestelde kant eene opening, waardoor 
met een groote waaier de warme lucht uitgedreven wordt, 
deze waaier wordt door twee à drie koelis in beweging 
gebracht. De lucht, die er in komt, is heet en droog en 
die er uitgedreven wordt, is warm en vochtig. 

Bij vochtig weer, als men niet goed drogen kan, vertoont 
zich spoedig schimmel op de boonen, gewoonlijk na 12 
uur inwendig en na 24 uur is het reeds aan den buitenkant 
waar te nemen. Door de boonen slechts een korten tijd 
in het bovenvermelde drooghuis te plaatsen, zoodat zij 
warm geworden zijn, kan men ze den nacht .laten liggen 
zonder vrees voor beschimmelen. In het noordoostelijke 
droge deel van Ceylon telt men gemiddeld 80 regendagen 
en in het vochtige zuidwestelijk deel 328 regendagen per 
jaar, en juist in dat vochtige gedeelte zijn de cacao-on- 
dernemingen gelegen; wel vier vijfde van de Ceylon-cacao 
wordt op kunstmatige wijze gedroogd. 

De meening in Ceylon, dat het snel drogen van cacao 
niet gunstig op de kwaliteit werkt, werd vroeger in 
Trinidad gedeeld, het tegendeel is hier echter gebleken en 
het zoude nuttig zijn ook deze kwestie door vergelijkende 
proeven uit te maken. 

Ten einde spoedig en gemakkelijk de aanklevende gom 
van de zaden te verwijderen en de boonen tevens een 
mooie kleur te geven, wordt gebruik gemaakt van roode 
aarde of klei; ook in Venezuela gaat men op dezelfde 
wijze te werk. Het procédé wordt op de volgende wijze 
beschreven: De pas geplukte vruchten worden op een 
met pisangbladeren bedekt terrein gebracht, daar ope- 
nen vrouwen de vruchten en halen het inwendige er 
uit, de overrijpe of beschadigde vruchten worden afzon- 
derlijk behandeld, daarna spreidt men de zaden in droog- 
loodsen dun uit, met het doel het vochtige omhulsel 
der zaden snel te doen drogen; met een houten hark 


Nn 


worden ze voortdurend omgewerkt en voor het bij el- 
kaar halen maakt men gebruik van een houten schoftel, 
zorgdragende de boonen niet te beschadigen. Het is 
absoluut noodzakelijk, dat de boonen den eersten dag aan 
de volle zon blootgesteld worden, in den namiddag werkt 
men ze op hoopen in de droogloodsen en bedekt ze ge- 
durende den nacht met grof linnen zakken; den volgenden 
dag wordt weer op dezelfde wijze gedroogd; men zeeft 
er dan eene geringe hoeveelheid fijn gemaakte roode aarde 
over, die vooruit zorgvuldig gedroogd is en gewreven, 
want zij moet zeer fijn verdeeld zijn. De bedoeling 
Van deze bewerking is de cacao kleur en glans te geven. 
Na deze bewerking gaat het drogen en het ’s nachts 
laten uitzweeten door, gewoonlijk zijn zij den 4en of 
den Sen dag droog genoeg om in platte bakken dun uitge- 
spreid in overdekte droogloodsen in den wind nog wat 
na te drogen. 

In Venezuela gebruikt men de roode aarde, voor absorbtie 
van het gomachtige omhulsel der boon, voor de kleur 
en de glans, en om den groei van schimmels tegen te gaan. 

In Trinidad gebruikt men ook wel andere mengsels om 
te kleuren en te polijsten, o. a. roode oker, anatto (Biza 
orellana, galingum) of roode klei. De laatste aarde af komstig 
van San Antonio Estate, is door Bowrey beschreven als 
een zeer fijne ijzerhoudende klei, vrij van organische stoffen; 
deze voldoet zeer goed. 

De grootere planters maken zelden gebruik van genoemde 
kleurmiddelen, het zijn de kooplieden, die de kleine grond- 
bezitters er toe dwingen, om de dikwijls uiteenloopende 
partijtjes eenzelfde kleur te geven, 

De beste cacao is echter altijd, die een lichte kaneel- 
bruine kleur heeft en licht op de breuk is; zulks neemt 
niet weg, dat er ook voor de donkerder gekleurde wel 
navraag bestaat. 


— 112 — 


Verschillende soorten en varieteiten van cacao. 


LiNNAEus had geen geringen dunk van de cacao, toen 
hij haar den naam gaf van Theobroma, af komstig van Theos 
(God) en Broma (voedsel), Godenvoedsel dus. 

Al de soorten van het geslacht Zheobroma behooren in 
het noordelijke deel van Zuid-Amerika tehuis; onder de 
meest bekende noemen we: Zheobroma bicolor, Th. gui- 
anense, Th. sylvestris, Th. ovalifolia en Th. pentagona ; al 
deze soorten, beweert men, verschillen van de overal ge- 
kweekte Th. cacao en hare talrijke variëteiten, waarvan 
de cacao van den handel uitsluitend af komstig is. 

In Mexico heet de boom Cacaoguathuil; van het eerste 
gedeelte van dit lange woord is de overal bekende naam 
afkomstig. Daar heeft schrijver boomen gezien, die 40 vt. 
hoog waren; in Trinidad bereiken zij eene hoogte van 
15 à 20 vt, de diameter van de kroon heeft ongeveer 
dezelfde afmetingen. In Granada, St. Vincent en Tabago 
zijn de boomen gewoonlijk kleiner. 

De talrijke variëteiten, waarvan de cacao van den handel 
afkomstig is, behooren alle tot Zheobroma cacao en hebben 
waarschijnlijk hun ontstaan aan verschillende oorzaken te 
danken, als, variatie uit zaad, kruisbevruchting, invloeden 
van klimaat, bodem enz. 

Dr. Morris classificeerde de verschillende variëteiten 
volgens de nomenclatuur op eenige der beste ondernemingen 
op Trinidad; hij onderscheidde twee verschillende rassen 
of groepen, de Criollo en Forastero, terwijl hij de Calaba- 
cillo onder de laatstgenoemde groep bracht; de ervaring 
heeft echter geleerd, dat men beter doet de Calabacillo als 
een afzonderlijke groep te beschouwen, zooals wij later 
zullen zien. 

Een goede en vrij duidelijke verdeeling van de in Zuid- 
Amerika geteeld wordende cacao is als volgt: 


— 118 — 


Klasse Il. Criollo met dunne schil. 
1 var a. Amarillo. 
A ebs elorado; 
Klasse IL. Forastero, met dikke vruchtschil. 
3 var a. Cundeamor, verugosa amarillo. 


hb) 


n Hm ze N colorado. 
5 Ben @. Gewone amarillo. 

A Ohm 0: 5 colorado. 

n 7 _„ €. Amelonodo amarillo. 

5 oe 5 colorado. 


Klasse III. Calabacillo, kleine vrucht met dikke schil, 
9 var a. Amarillo. 
teer ebr Colorado: 

N°. 1 en 2 gele en roode Criollo leveren de fijnste en 
lichtgekleurdste boonen. Van 3 en 4, Cundeamar is de 
naam afkomstig van de Spaansche benaming voor Momor- 
dica charanti, onze Papareh, een soort bittersmakend kom- 
kommerachtig gewas, met een groot aantal wrattige uit- 
wassen op de schil, zoodat met Cundeamar bedoeld wordt, 
momordica-vormig van 7 en 8 beteekent Amelonodo me- 
loenvormig, terwijl N°. 9 en 10 Calabacillo, kalebasachtig 
wil zeggen. 

Calabacillo staat zeker even ver van Forastero als deze 
weer van Criollo; thans treft men in de tuinen in Trinidad 
allerlei tusschenvormen aan, waardoor het dikwijls moei- 
lijk wordt de typen der drie genoemde klassen te vinden. 
Zooals boven gezegd is, staat Criollo bovenaan, van deze 
heeft men eene variëteit met gele en een met roode schil, 
dit verschil in kleur schijnt weinig invloed te hebben op 
de bereide boon, deze heeft altijd, als hij van den echten 
moederboom afkomstig is, eene witte kleur op de breuk. 
Deze eigenschap hebben de Java-en Ceylon-cacao evenals 
de Criollo van Midden-Amerika, ook de boonen van 7neo- 
broma pentagona hebben inwendig deze witte kleur. 

De beste variëteiten van Forastero hebben zaden, die 
op de breuk zeer licht gekleurd zijn; altijd is er echter iets 


u 


— 114 — 


purper in, deze kleur wordt bij de mindere verscheiden- 
heden van Forastero donkerder en het donkerste bij de 
Calabacillo. 

Venezuela-eacao kan gemakkelijk herkend worden aan 
de lichte kleur van het binnenste der boon, de vruchten 
echter wijzen er duidelijk genoeg op, dat zij tot het Fo- 
rastero-type gebracht moeten worden. 

De pogingen in Trinidad aangewend om de rassen van 
Cacao te verbeteren, hebben niet altijd het gewenschte 
gevolg gehad, zij bestonden in het invoeren van nieuwe 
soorten en het uitzoeken der mooiste vruchten, die binnen- 
gebracht werden. De resultaten van deze methode zijn, 
dat, ofschoon de overblijfsels der oude typen hier en daar 
nog wel te herkennen zijn, de meeste tuinen bestaan uit 
allerlei van elkander afwijkende variëteiten, door de kruis- 
bevruchting der ingevoerde soorten ontstaan. Het is daar 
moeilijk uit te maken, waar Criollo eindigt en Forastero 
begint of waar Forastero eindigt en Calabacillo begint. 
Zoo is het op de meeste plaatsen in West-Indië ; men heeft 
daar geen zuiver ras, zooals op Java en Ceylon, tot men ook 
daar door het invoeren van andere soorten en variëteiten 
het ras bederft. Sommige der bovengenoemde verscheiden- 
heden leveren cacao van hooge waarde, terwijl andere 
een inferieur product geven. Het aanzien der bladeren, 
de groeiwijze, de vorm van den boom, de kleur en de 
gedaante der vrucht, de vorm en de kleur van het in- 
wendige der zaden, leveren talrijke verschillen op in een 
aanplant van Trinidad-eacao, en het is niet gemakkelijk 
tuinexemplaren te vinden, die in alle genoemde onderdeelen 
geheel op elkaar gelijken 

Nu het in 1898 in Trinidad proefondervindelijk gebleken 
is, dat cacao gemakkelijk geënt kan worden, de z.g. „graf- 
ting by approach”, het zuigen, heeft de planter het in zijne 
macht om een geheel gelijkvormige aanplant te krijgen, 
zoodat zijn product van de beste kwaliteit van geheel gelijk- 
vormige boomen kan zijn. Hij kan zijne enten nemen van 


— 115 — 


de beste variëteiten van de minder krachtig groeiende 
Criollo en die enten op minder mooie maar flink groeiende 
Forastero cacao. 

Wil men cacao uit zaad telen, dan mag geen keus ge- 
daan worden zonder eerst het inwendige van den boon 
onderzocht te hebben, daar het bekend genoeg is, dat de 
kwaliteit der bereide cacao, voor het grootste deel daarvan 
afhankelijk is. De boomen, die als zaaddragers zullen 
dienen, moeten zooveel mogelijk krachtige groeiers en ge- 
zond zijn, een goede vorm hebben en rijk dragen. De 
bloemen van die boomen zullen beschermd moeten worden 
voor kruisbevruchting met minderwaardige soorten. Eerst 
dan heeft men eenige zekerheid, dat het ras zuiver blijft, 
en men een product van hooger waarde kan telen. 

Veel eenvoudiger is dit resultaat door enting te ver- 
krijgen, al moet men zich wat meer moeite geven; het 
is de cultuur der toekomst. Er zijn in Trinidad op enkele 
ondernemingen eenige variëteiten, die verdienen door 
enting vermeerderd te worden, zij dragen namen, die zui- 
ver plaatselijk zijn als: „Gordon's excelsior cacao”, „Leo- 
taud’s promise-cacao”’, „Agostini's surprise cacao”, „De 
Ganne's best of all cacao”. 

Het is eigenaardig welk een krachtige invloed de 
invoer van andere variëteiten op de reeds lang in cultuur 
zijnde heeft. Zoo teelde men vroeger in Nicaragua uit- 
sluitend Criollo, die mooi wit op de breuk is; nadat ook 
daar Forastero ingevoerd werd, vindt men in de nabijheid 
van laatstgenoemde, boomen, waarvan de zaden niet meer 
de zuivere witte kleur op de breuk hebben. 

Het schijnt, dat lang geleden, in de oude cacao produ- 
ceerende landen, overal Criollo geteeld werd; van dien tijd 
dateert de invoer der cacao naar Azië en meer speciaal 
door de Hollanders naar Java en Ceylon. Door ziekte in 
de aanplantingen was men genoodzaakt naar een sterkere 
al was het dan ook minderwaardige Cacao om te zien en 
van dien tijd plantte men de Forastero. In Trinidad heerschte 


— 116 — 


in de cacao-aanplantingen in 1727 eene ziekte, die de 
planters noodzaakte de cultuur te verlaten, indien er geen 
middel tegen gevonden werd. Het eenige verhaal, dat over 
genoemde kwaal medegedeeld wordt is, dat de boomen er 
gezond uitzagen, goed bloeiden en rijkelijk vrucht droegen; 
de vruchten vielen er echter alle onrijp af; van dien tijd 
dateert de aanplant der Forastero in Trinidad, laatstge- 
noemde variëteit schijnt van de ziekte minder te lijden te 
hebben; de oorzaak zal wel gezocht moeten worden in een 
ziekte door schimmelplanten ontstaan, waarvan men in 
onze dagen nog last genoeg heeft. 

De vaste kenteekenen van Criollo zijn zooals boven gezegd 
is, de dunne schil der vrucht, de meerdere ronding der boonen 
en de lichte kleur van het inwendige dezer laatste. De 
bladeren zijn kleiner dan die van de Forastero, de boom 
is lang niet zoo krachtig en draagt niet zulke groote en 
regelmatige oogsten. De schil van den boon is ook dunner 
en de zaden bevatten slechts weinig van de uiterst bit- 
ter smakende stof, die aan de zaden van ongefermenteerde 
Forastero en Calabacillo eigen is. 

De platste boonen leveren de Calabacillo variëteiten, tus- 
schen deze en de rondachtige zaden van Criollo staan de Fo- 
rastero’s, ook zijn de boonen van Criollo dikwijls iets gepunt. 
Th. bicolor schijnt voor den handel ongeschikt te zijn, de 
Nicaragua-Criollo geeft de grootste boon en is van de beste 
kwaliteit, die alleen geëvenaard wordt door Caracas-Criollo. 

In de beste vormen van Venezuela-en Trinidad-cacao 
zijn de boonen gekenmerkt door eene eigenaardige ver- 
hevenheid aan den kant. 

De Forastero type is een gemakkelijke groeier en kan daar- 
om aangeplant worden op iederen grond, die slechts eenigszins 
voor cacao geschikt is; hij nadert in de Amelondo- varië- 
teit, de Calabacillo-type en in de Cundeamar verugosa de 
Criollo. In werkelijkheid staat Forastero dus tusschen 
Criollo en Calabacillo, 

Als de grond zeer arm is, plantte men Calabacillo, op 


— 117 — 


middelmatige gronden Forastero, en slechts op zeer 
vruchtbare gronden heeft men kans de Criollo te doen 
slagen. Indien men laatstgenoemde echter ent op krachtig 
groeiende Calabacillo of Forastero-typen, zal men ook op 
middelmatige gronden superieure cacao kunnen telen. 

Na nog eenige soorten van weinig waarde genoemd te 
hebben, eindigt schrijver zijn belangrijk opstel over de 
cacao-rassen met de mededeeling, dat Zheobroma pentagona, 
dus een andere soort, een prachtige cacao voor den handel 
oplevert, de boonen hebben bijna de dubbele grootte van die 
der Trinidad-cacao. 

NW 


ANANAS-KULTUUR IN FLORIDA. 


In eenige achtereenvolgende opstellen werd bovenge- 
noemd onderwerp in de „Gartenflora” behandeld. De op- 
stellen bevatten voor ons weinig nieuws, daar alles wat 
op genoemde kultuur betrekking heeft hier reeds vroeger 
uitvoerig behandeld is. In de laatste Nommers echter van 
genoemd tijdschrift wordt er gesproken over „Die kultuur 
unter Schattenhallen”. Dat is onder schaduw in z. g. 
lattenserres van zeer eenvoudige constructie. Men zegt 
ervan, dat de invoer dezer methode eene groote verbetering 
is, waardoor het mogelijk is vruchten van de beste kwaliteit 
te telen. 

De inrichting is als volgt: ronde païien van dennenhout 
van 2%/, M. lang en 12 c.M. dik, worden op rijen op 2%/4 
M. van elkaar in den grond geplaatst, de afstand der van 
het Noorden naar het Zuiden loopende rijen is 4!/, M., 
op deze palen liggen balken in de richting van Oost naar 
West, die de verbinding tusschen de rijen palen vormen, 
verder is alles van boven bedekt met dunne latten, die 
eene breedte van 78 m.M. hebben, terwijl dezelfde afstand 
tusschen deze latten open wordt gehouden. Op de breedte 
der latten en op den afstand onderling wordt nauwkeurig 
acht gegeven, omdat men daar door de ervaring geleerd 
heeft, dat zoodoende de gewenschte hoeveelheid licht, noodza- 
kelijk om mooie vruchten voort te brengen, verkregen wordt. 

Niettegenstaande de behandeling hetzelfde was, bleek 
uit eene vergelijking der planten, die in het open veld 
en die in het getemperde zonlicht onder de latten 
gekweekt waren, de volgende verschillen in het voordeel 
der laatste: 


— 119 — 


1. de groei der planten is veel krachtiger, zij zien er 
gezonder uit, 

2. dientengevolge worden er in deze halfschaduw meer 
vruchten verkregen en zij zijn grooter, mooier en van 
betere kwaliteit. 

Bij het lezen van de mooie resultaten met deze nieuwe 
methode van ananas-kultuur verkregen, mogen wij ons 
niet laten verleiden deze hier voetstoots te volgen. Florida 
is een subtropisch land, waar wellicht invloeden heerschen, 
die wij hier niet kennen. Zoo meldt men als een voordeel, 
dat onder de latten het vocht in den grond niet zoo spoe- 
dig verdampt en dat de beschutting ook eenige bescher- 
ming geeft voor de vorst, waarvan, zooals men weet, de 
tropische planten in Florida enkele jaren te lijden hebben. 
Wij weten verder, dat hier de cultuur van ananas onder 
de schaduw van boomen minder goede resultaten geeft. 
Onder latten op bovengenoemde wijze bevestigd, is het 
echter een ander geval, daar worden de zonnestralen 
niet geheel verhinderd tot de planten door te dringen, 
zij worden gebroken; eene proef in het klein zoude kun- 
nen genomen worden. 

Professor WeBBer, wellicht de beste ananas-kenner van 
onzen tijd, heeft er uitvoerige studiën over gemaakt, hij 
komt tot het resultaat, dat er in Florida omstreeks 25 
soorten en variëteiten bestaan. Slechts een gering aantal 
is gebleken voor den aanplant in het groot geschikt te 
zijn; zij zijn alle ingevoerd en gedurende geruimen tijd 
in de kultuur beproefd. Eerst in den laatsten tijd is men 
begonnen de beste variëteiten te kruisen en de Heer WEBBER 
hoopt binnenkort variëteiten te krijgen, die de andere 
overtreffen. 8 

In den handel maakt men streng onderscheid tusschen 
de gewone en de fancy-vruchten. De eerstgenoemde 
vruchten zijn gewoonlijk klein tot middelgroot en komen 
uit de teelt in het vrije veld, de laatste daarentegen komen 
uit de boven beschreven serres en overtreffen de eerste 


— 120 — 


zoowel in grootte als in kwaliteit, dientengevolge is ook het 
verschil in prijs zeer groot. De kweeker der fancy-variëteiten 
verlangt de volgende eigenschappen van zijne vruchten: 

1. De vrucht moet groot, sappig en vrij van vezels 
zijn en een gewicht van 10 @ of hooger hebben. 

2. Zij moet zich na derijpte 2 tot 4 weken goed houden, 
ten einde ze over grootere afstanden te kunnen verzenden. 

5. Zij moet geschikt zijn om geconserveerd te worden. 

4. De moederplanten moeten regelmatig dragen en 
voldoende uitloopers vormen voor de voortplanting. 

Hieronder volgt eene kerte beschrijving van eenige der 
in Florida gekweekte ananas-variëteiten. 

1. Red Spanish, heeft eene vrucht van middelmatige 
grootte, vruchtvleesch wit nogal vezelig, weegt tusschen 
2 en 5 «. Smaak tamelijk, zeer geschikt voor de verzending, 
zij houdt zich 2 à 3 weken goed, brengt veel uitloopers voort ; 
daar deze soort weinig van weersinvloeden te lijden heeft, 
wordt zij veel voor den aanplant in het groot gebruikt. 

IL. Sugar loaf, de vrucht is smal en lang, weegt van 
I/s tot 2 pond, vruchtvleesch zoet en geurig, is minder 
geschikt voor verzending, daar zij spoedig bederft. Geeft 
tamelijk veel worteluitloopers. 

III Black Jamaica, vruchtvleesch wit zacht en sappig, 
goed smakend, weegt van 2 tot 6 pond, heeft een zuil- 
vormige gedaante, geschikt voor verzending, de vrucht 
blijft wel 4 weken goed. 

IV. Smooth Cayenne, vruchtvleesch geel, zacht, zeer 
sappig en van lekkeren smaak, weegt 8 à 10 pond, levert 
tamelijk veel worteluitloopers, geschikt voor de verzending, 
daar zij zich 3 weken goed houdt, zij behoort tot een der 
beste variëteiten voor de cultuur onder latten; daar de 
bladeren ongedoornd zijn is grondbewerking en oogst 
gemakkelijker. (*) 

NG Van deze variëteit bezit de vereeniging Ooftteelt een paar krachtig 
groeiende exemplaren onder den naam van Cayenne lisse. Als ook hier de 


vrucht even goed is als in Florida (dat weldra zal blijken) zal zij 
spoedig verspreid worden. 


V. Enville, vruchtvleesch wit, zacht en sappig, smaak 
goed, kegelvormig van boven iets afgeplat, weegt van 3 
tot 8 pond en meer, de dikwijls misvormde vrucht is niet 
geschikt voor verzending, in Orlando wordt zij nogal aan- 
geplant. 

VI. Abbaka, vleesch geel, zacht, sappig en goed van 
smaak, vruchten wegen van 5 tot 10 pond, blijven ongeveer 
14 dagen goeden worden veel naar de noordelijke staten 
van Amerika verzonden. 

VIT. Golden Queen, vleesch geel, zeer zacht en saprijĳk, 
blijft 14 dagen goed. 

VIII. Porto-Rico, vleesch heldergeel en sappig, weegt 
van 10 tot 15 pound, is geschikt voor verzending. 


Korten tijd voordat de vruchten geheel rijp zijn worden 
zij geoogst; in de maanden Mei en Juni komen de meesten 
binnen, ofschoon men ook in de andere maanden wel rijpe 
vruchten krijgt. Als zij over groote afstanden verzonden 
moeten worden, neemt men de vrucht in halfrijpen toe- 
stand van de plant, dat is, vóór zich de gele of roode kleur 
over de geheele vrucht verspreid heeft. Bij de cultuur 
in het groot, worden de vruchten eenvoudig afgebroken 
en dadelijk in vaten of kisten verpakt en verzonden. Bij 
de z. 9. fancy-soorten gaat men iets voorzichtiger te werk, 
hier snijdt de werkman de vruchten met een scherp mes 
af en brengt ze in het pakhuis, waar zij eenige uren blijven 
liggen, men noemt zulks afkoelen. Slechts vruchten waaraan 
een stukje van den steel is gelaten, blijven eenigen tijd 
goed, bij zeer enkele kweekers wordt de afgesneden steel 
der vrucht door een laagje was van de lucht afgesloten. 
De zoo behandelde vruchten worden verpakt in kisten, 
als pakmateriaal gebruikt men zijdepapier en houtwol. 

Voor goede gewone ananasvruchten wordt op de markt 
te New-York 5 à 10 dollarcenten betaald, voor fancy- 


vruchten rekent men 30 à 40 centen een behoorlijken prijs, 
Teysm. XII, 9 


— 122 — 

ofschoon er nu en dan wel eens meer voor betaald wordt. 
Ook in Europa met name in Engeland neemt de vraag naar 
mooie groote vruchten toe, zoodat deze zeker een groote 
toekomst hebben. 

Volgens de opgaven van verscheidene kweekers komen de 
uitgaven en de inkomsten bij deze kultuur op het onder- 
staande neer: 


Aankoop van een acre land, . . . . . Doll. 30.— 
Schoonmaken: B a ae 100.— 
Bewerking en eerste bemesting. . . .… 60.— 

Aankoop van 8000 stuks jonge plantjes van 
Red. Spanish de 1000 à 8 Doll. . . . 60.-— 
Totaal der aanlegkosten. . . Doll. 250.— 


Kosten van onderhoud tijdens de eerste 
twee jaren. 


Rente van kapitaal à 5 pCt. . . . . . Doll.- 12:50 
Bewerking en bemesting. . . .... 150.— 


Totaal der onderhoud-kosten. . Doll. 162.50 
Ontvangsten, door den verkoop van 6000 


vruchten à 10 et. . . . . … Doll. 600.— 
verkoop van 2000 stekken à 10 En ._… Doll. 200.—- 
Totaal ontvangsten. . . . . Doll. 800.— 
Lotaale MIGSAVEN. vore en 412,50 
Rest winst. …. . . … … «”/ Doll, 9850 
Kultmur onder dak. 

Aankoop van eene acre grond. . …. . . Doll. 30.— 
Schoonmaken: Ar sei @ on vom 100,— 
Bewerking en bemesting. . .… 150. — 

Aankoop van 8000 uitloopers à 150 Doll. 
per 1000 et 2 mise Da 1200. — 
Het aanleggen van de bedekking. . . . 500. — 
Totaal aanlegkosten. . …. . . Doll. 1980.— 


sedrijfsonkosten der eerste 2 jaar, 


— 123 — 


Rente van aanlegkapitaal à 3 pCt. Doll. 


Bewerking en bemesting. 
Totaal bedrijfskapitaal. 


Verkoop van 8000 vruchten à 50 ct. . 
» „ 2000 uitloopers . 


Totaal opbrengst. 
Aanleg en bedrijfskosten. 


Rest winst. 


Doll. 99.— 
200.— 


299. — 


4000. — 
300.— 


Á 4300. — 


2279.— 


„ Doll. 2021.— 


Het komt mij voor, dat deze inkomsten wat hoog geschat 
zijn, ook komen er geen onkosten voor transport naar 
de Noord-Amerikaansche markten op voor; ik geef de re- 
kening van uitgaven en inkomsten eenvoudig op, zooals 


die in de „Gartenflora” medegedeeld worden. 


Het schijnt 


in ieder geval, al wordt er ook wat minder verdiend dan 
is opgegeven, een mooie en voordeelige cultuur te zijn, 
jammer, dat hier de prijzen zooveel lager zijn en dat er 
voorloopig weinig kans bestaat voor export in het groot. 


W. 


OVER DE VERGELIJKENDE BETEEKENIS ALS 
MESTSTOF VAN NATRIUMNITRAAT EN AMMO- 
NIUMSULFAAT, DOOR M. R. WARINGTON. 


Het natriumnitraat ondergaat in den bodem geene verandering 
en kan direet door de planten worden opgenomen. In een vochti- 
gen, kalkhoudenden bodem ondergaat het ammoniumsulfaat de vol- 
gende verandering: het zwavelzuur wordt door de kalk opgeno- 
men en de vrij komende ammoniak blijft in den bodem geabsor- 
beerd. Dit vrije ammoniak wordt onder gunstige omstandigheden 
geoxydeerd en er ontstaat salpeterzuur, d.i. de vorm, waarin de 
planten de stikstof kunnen opnemen. De gunstige omstandigheden 
voor deze nitrificatie (vorming van salpeterzuur) zijn: een vochtige 
bodem, een hooge bodemtemperatuur en eene voldoende hoeveel- 
heid koolzure kalk. De nitrificatie wordt bovendien nog tegenge- 
houden door de aanwezigheid van superphosphaten, zwavelzure kali 
enz, want elk van deze meststoffen zal zich van de kalk meester 
maken en er blijft dus minder kalk over om ’t ammoniak te nitri- 
ficeeren. 

Niet alleen de toegevoegde meststoffen leveren de voor de plant 
noodige voedingsmiddelen, ook de bodem zelve speelt hierin een 
rol. De organische bestanddeelen worden in ammoniak omgezet en 
dit op zijn beurt weder in salpeterzuur. zooals we zagen. 

Door verschillende onderzoekers nu is aangetoond (SCHLOESING, 
Deuúrarx. WariNeror, Húégerr), dat de vorming van ammoniak uit 
de organische bestanddeelen van den bodem verminderd wordt 
door de aanwezigheid van ammoniak, iets wat ook uit theoretische 
overwegingen moet volgen. 

De absorbeerende kracht van den bodem voor natriumnitraat is 
kleiner dan die voor calciumnitraat en zelfs, wanneer zich uit het am- 
moniumsulfaat onder invloed van de koolzuurhoudende kalk ealeium- 
nitraat gevormd heeft, zal toch nog ’t natriumnitraat spoediger kun- 


sroei veroorzaken. 


nen inwerken en dus een spoediger g 


— 125 — 


Op zware gronden bewerkt de toediening van natriumnitraat een 
losser worden van den grond; hierdoor wordt de watercapaciteit van 
‘den bodem verhoogd en kan deze beter tegen een tijdperk van 
droogte. 

En natriumnitraat èn ammoniumsulfaat zorgen beide ten slotte, 
dat de plant stikstof ontvangt, maar het natriumnitraat bevat bo- 
vendien nog natrium. Natrium behoort niet tot de voedende be- 
standdeelen van de plant en indien een grond absoluut geen kali 
bevat, zal de bemesting met een natriumzout weinig uitwerking 
hebben. Maar onder de gewone omstandigheden, dat een bodem 
genoeg kali bevat, bevordert het natrium de opname van kali 
door de planten. O. m. wordt dit ten duidelijkste aangetoond, 
door de volgende te Rothamsted genomen serie van proef- 
nemingen : 

Twee stukken van het voortdurend voor de gerstcultuur be- 
stemde land, hebben van af het begin der proefnemingen in 1852 
geen kali ontvangen. Gedurende de laatste 30 jaren, van 1868 — 1897 
ontving telkenjare het ééne stnk superphosphaat en ammoniumsul- 
faat, het andere superphosphaat en natriumnitraat. Gedurende de 
eerste 15 jaren leverden beide stukken ongeveer dezelfde oogsten 
op (iets ten gunste van het natriumnitraat). Maar gedurende de 
2de helft dezer periode brachten superphosphaat en ammoniumsul- 
faat een gemiddelde oogst op van 29 H.L, en superphosphaat en 
natriumnitraat 37 H.L. Toen de bodem arm aan kali geworden 
was, is de superioriteit van het natriumnitraat gebleken. Dat het 
wel degelijk het gebrek aan potasch is geweest, ’t welk dit verschil 
in oogst heeft veroorzaakt, blijkt doordat op 2 andere stukken, die 
evenzoo behandeld waren, maar bovendien nog telkenjare kali 
ontvingen, gedurende 30 jaren ongeveer gelijke oogsten verkregen 
zijn. 

We zagen reeds, dat de bodem het natriumnitraat slechts wei- 
nig vasthoudt. Een gevolg hiervan is, dat bij een flinke regenbui 
een betrekkelijk groot gedeelte van dit zout wordt weggespoeld. 
Voor ’t ammoniumsulfaat daarentegen is juist regen van veel belang; 
de grond wordt vochtig en bevordert de omzetting tot salpeterzuur. 
Te Rothamsted zijn hierover weder tal van proeven genomen, 
loopende over jaren. In een betrekkelijk droog jaargetijde vallen 
de proefnemingen uit ten gunste van het natriumnitraat; in een 
zeer regenachtige periode biedt het gebruik van ammoniumsulfaat 


— 126 — 


weder voordeel. Is daarentegen gedurende den tijd, dat ‘t gewas 
op ‘t veld is, het weder gunstig, dan wordt een overvloedige oogst 
verkregen, welk van beide meststoffen ook gebruikt is. 

Het is niet alleen de vraag of een zekere meststof een quanti- 
tatief grootere oogst oplevert, ook de qualiteit van het verkregen 
gewas komt in aanmerking. In ons geval wint gewoonlijk het 
natriumnitraat het, maar soms wordt de kleinere oogst, door be- 
mesting met ammoniumsulfaat verkregen, gecompenseerd door de 
betere qualiteit. Ten gevolge van de meer langzame inwerking van 
het ammoniak is de groei van het gewas minder vlug, en verkrijgt 
daardoor eene grootere rijpheid, Zoo bijv. bevatten de beetwortels 
met ammoniumsulfaat bemest meer suiker dan bemest met na- 
triumnitraat, waar evenwel tegenover staat, dat de totale hoeveel- 
heid verkregen suiker zich verhoudt als 79: 100. 

We zien dus uit het voorgaande, dat op een bodem arm aan kalk 
niet met ammoniumsulfaat dient gemest te worden ; dat ammoniak- 
zouten alleen in vochtigen bodem nuttig voor de planten zullen 
zijn; dat het ammoniumsulfaat langzamer werkt en dus geschikt 
is voor een gewas, dat lang op ’t veld blijft staan; dat in een 
droog jaargetijde het nitraat steeds de voorkeur verdient, maar in 
een vochtigen zomer het ammoniumsulfaat vaak in ’t voordeel is. 


h. 


(Journ. Royal agric. Soc. of England. 
3e S., t. XT, Ze partie, p. 300) 
Juin 1900). 


INVLOED VAN STIKSTOF OP DEN WORTELGROEI. 


Indien men met jonge plantjes van verschillende gewassen de 
volgende proef neemt, dan blijkt het duidelijk, welk een gunstigen 
invloed de stikstof op de wortelontwikkeling heeft. 

Ken gedeelte der wortels worden geplaatst in een vloeistof, waarin 
alle voor planten benoodigde voedingsstoffen zijn opgelost, de an- 
dere wortels worden geplaatst in eenzelfde oplossing, waarin de 
stikstof in den vorm van salpeterzure zouten was weggelaten. In de 
stikstof houdende vloeistof, vormt zich een rijker wortelstelsel van 
grootere gezamentlijke lengte dan in de andere. Kerstgenoemde 
wortels zijn veel sterker vertakt, de zij wortels vertoonen zich vroeger 


en staan dichter bij elkaar. Plaatst men de wortels in gewoon 
water over, dan blijven die uit de stikstofoplossing de ande- 
re verre vooruit; zij hebben een krachtiger bouw en grooter 
dikte. Voor dit alles is echter noodig, dat de bladeren der planten 
gezond zijn en voldoende lieht ontvangen. 

Genoemde proef is in de Europeesche Laboratoria dikwijls geno- 
men met jonge plantjes van tarwe, aardappelen, aardbeien, augur- 
ken enz, en altijd met dezelfde resultaten. 


(De Veldpost No. 99, 1900.) w. 


EEN ANDER GEZICHTSPUNT IN ZAKE RAMI. 


In onderstaand tijdschrift komt een mededeeling voor over Rami, 
overgenomen uit „Commercial Intellingeneer”, die wel verdient meer 
bekend te worden. Al kunnen wij niet voldoende oordeelen, of het ge- 
heel juist is, toeh dient er rekening mede gehouden te worden. De 
correspondent zegt of de planters met de cultuur van Rami veel zaken 
gemaakt hebben, weet ik niet, maar betwijfel het; wat ik wel weet is, 
dat het voor de fabrikanten in Engeland een ruïne geweest is. Nog 
geen Engelsche firma is geslaagd met rami; wel is er ongeveer 3 mil- 
loen gulden mede verloren en hebben zeven firma ’s er bankroet mede 
gemaakt. Im Duitschland is behalve degenen, die niet geslaagd zijn, 
er één te noemen, die door alle mogelijke besparingen in arbeid, 
staande is gebleven. 

Van ruw katoen kan garen gemaakt worden, tegen 12!/, ct. per 
pond, terwijl hetzelfde procédé bij rami 60 ct. kost. Het vergelijken 
van rami met wol en zijde kan alleen aan onwetendheid toegeschre- 
ven worden, rami is hard en draderig, en heeft niet de zachtheid 
van wol noeh de schoonheid en de buigzaamheid van zijde, rami is 
veel duurder dan hennep en krimpt als het nat is. 


(The Tropical agriculturist, Dee. 1. 1900) w. 


HET NUT VAN HET VERSPENEN OF VERPLANTEN. 


Het overplanten van een boom of van een ander gewas, staat 
gelijk met hem op nieuw te planten. Het is lang geleden sinds 
men het groote nut dezer bewerking bestreed. 


Indien wij de oudere werken over tuinbouw raadplegen, vinden 
wij tal van vooroordeelen tegen het overplanten, die ons thans 
onbegrijpelijk toeschijnen. 

Eerst onder de Regeering van Lodewijk XIV begonnen zich 
meer gezonde denkbeelden te ontwikkelen, en het is vooral aan den 
beroemden La QurxriNve te danken, dat veel dier vooroordeelen 
verdwenen. 

Men ziet in zijn werk „Le Jardin” nog wel enkele dier denk- 
beelden blijven bestaan, indien men echter de tijd, waarin het ge- 
schreven werd in aanmerking neemt, is het een merkwaardig boek. 

La Quintinye spreekt reeds.over het nut van het overplanten; 
in zijn werk vindt men daarover behartigingswaardige wenken. 

De meeste tuinlieden van zijn tijd hadden eene groote vereering 
voor den penwortel, door daaraan te snijden of te nijpen benadeelde 
men de plant en verkortte haar leven. 

Men meende toen, dat hoe dikker en grooter de wortels waren 
en hoe dieper zij in den grond drongen, des te krachtiger een boom 
kon groeien en hoe meer vruchten hij voort kon brengen. 

De bekwame tuinman van Lodewijk XIV was een der eersten, 
die deze vastgeroeste meeningen bestreed; een boom met krachtigen 
penwortel, zeide hij, kan zeer krachtig groeien, maar is zeer achterlijk 
in het vruchtdragen, zoodra de penwortel op eene harde grondlaag 
stuit wordt hij in zijn groei belemmerd, begint de penwortel te 
kwijnen en de boom dientengevolge ook. 

Kerst in den tegenwoordigen tijd is men door ervaringen bij 
intensieve kultuur algemeen tot de overtuiging gekomen, dat La 
OQursrixye, het bij het rechte eind had. 

Onder de personen, die in onzen tijd bewezen hebben, welke 
weldaden men aan de vruchtboomen door het overplanten bewijst 
en die deze rationeele werkwijze populair gemaakt hebben, mag 
de Fransche boomkweeker Harpy genoemd worden. In zijn „Cours 
de culture potagère et fruitière” kan men de bewijzen daarvan vinden. 

Tegenwoordig geschiedt het in den tuinbouw zelden, dat de planten 
blijven staan op de plek, waar zij uitgezaaid zijn. In de groente- 
teelt verplant men ook de meeste soorten, hiervan zijn uitgezonderd 
de wortelgroenten, men beweert, dat deze op de plaats, waar zij 
uitgezaaid worden, moeten blijven staan. Ook hier heeft de erva- 
ring het tegendeel bewezen. 

Volgens de natuur der planten spreekt men van verspenen of 


van overplanten, het eerste meer speciaal bij kruidachtige gewassen 
en het laatste bij houtachtige gewassen als heesters en boomen. 

Bij groenten moet het verspenen plaats hebben als zij nog zeer 
klein zijn, als zij pas eenige blaadjes hebben, vooral in de cultuur 
onder glas van vervroegde groente, heeft men bij wortelgroenten 
ook hiermede de gunstigste resultaten verkregen. Voor sommige 
gewassen is het verspenen gewenscht, voor andere noodzakelijk. 

Men kent de resultaten van het meer dan eens verspenen bij de 
meeste onzer éénjarige fraaibloeiende gewassen als: Asters, Balsa- 
minen, Zinnia’s enz. Zij worden krachtiger, bloeien milder en 
geven beter ontwikkelde bloemen. En zoo zouden wij nog tal 
van voorbeelden kunnen aantoonen van het nut van het verspenen 
en verplanten onzer cultuurgewassen. Het behoeft geen betoog, 
dat deze werkzaamheden door geoefende en bevoegde handen moeten 
geschieden, omdat er anders meer schade dan voordeel mede ver- 
kregen wordt. 


(Revue Horticole, 1 Janvier 1901.) 


VRUCHTBOOMEN LANGS WEGEN. 


Zoo nu en dan vindt men in de tuinbouwbladen opgaven van de 
mooie opbrengst en de niet onbelangrijke baten, die verschillende 
gemeenten in Duitschland en Oostenrijk trekken van vruchtboo- 
men langs wegen en straten, en heel dikwijls raadt men in Neder- 
land, ja zelfs in Indië aan, deze plantwijze na te volgen. 

In onderstaand tijdschrift wijst een bekend kweeker uit Loosdui- 
nen het onpraktische aan van het planten van vruchtboomen op 
publieke plaatsen in Nederland. Hij zegt: „in Duitschland zag ik 
bijna overal waar ik kwam vruchtboomen langs de wegen, doch 
ik zag er ook eene jeugd, die verbazend veel respect had voor 
den sterken arm des Hermandad’s, m. a. w. voor den Polizeibeamte. 
Het ingeboren ontzag, de van kindsbeen af heilige vrees inboeze- 
mende menschen met uniformen, draagt er in Duitschland toe bij, 
dat de jeugd zich wacht, van die vruchtboomen te plukken. In 
Engeland zag ik de jeugd, en ook ouderen, in publieke parken op 
grasvelden rustig uitgestrekt zich koesteren in de zon, vlak naast 


— 130 — 


een bed van de schoonste bloemen, de welriekendste Heliotropen of 
Reseda's. zonder dat er zelfs aan gedacht werd de bloemen te 
betasten, nog veel minder te plukken. Im ons land is de toestand 
geheel anders, „zelfs een morelleboom ” zegt schrijver, op mijn erf, 
waarvan eenige takken over den weg hingen, kan men niet met 
vrede laten, de kinderen eten zich een indigestie aan de zure 
vruchten en zoo zoude ik honderden voorbeelden kunnen noemen. 

Het beste remedie is: leert de kinderen eerst het schoone en het 
nut van bloemen en vruchten, niet oppervlakkig, doch zorgt er 
voor, om bij de scholen of in groote gemeenten, een schooltuin te 
hebben, waar de kinderen verplicht zijn, aan de hand der onder- 
wijzers, een zekere hoeveelheid uren wekelijks door te brengen 
en dat daar vakmannen aanwezig zijn, die de onderwijzers kunnen 
voorlichten en zelfs de kinderen in de gelegenheid stellen, zich te 
kunnen oefenen. Dit zoude de grondslag kunnen zijn van de toe- 
komst, waarin er aan gedacht kan worden vruchtboomen langs 
publieke wegen te planten.” 

Hier in Indië is de toestand veel erger, het verschil tusschen 
het „mein en dein” is hier nog veel minder duidelijk; niet slechts 
kan men geen vruchtboomen planten langs publieke wegen, in 
eigen behoorlijk omheinde tuinen worden de vruchten dikwijls door 


= 


anderen dan den eigenaar van de boomen gehaald. En het zijn 
niet slechts inlanders en kinderen, die zich met het stelen en ver- 
nielen van vruchten en bloemen onledig houden, neen overigens 
respectabele menschen, laten hier door hunne bedienden dikwijls 
bloemen plukken, die op publieke plaatsen ter versiering aangeplant 
zijn. Hier zullen leeraars en onderwijzers nog heel wat te doen heb 
ben, voor zij het zoover gebracht hebben, dat het publiek-eigendom 
geëerbiedigd wordt. 
(Floralia, 1 Febr. 1901). w. 


GRONDONDERZOEK. 


Uit het „Report of the Chief of the Divisions of Soils for 1900, 
by Milton Whitney” zij het volgende aangestipt: 

Onze onderzoekingen van de gronden der „Connecticut Valley,” 
te zamen met de studie van het daar heerschend klimaat, en van 
de condities, waaronder op Florida, Cuba en Sumatra de tabak 


groeit, overtuigde mij van de mogelijkheid hier een fijner dekblad 


te produceeren. Reeds de fermentatie der tabak op eene wijze 
afkomstig van de op Cuba en Sumatra gevolgde methoden, leidt 
tot een meer gelijkmatig gekleurd blad. Verder werd een plan 
ontworpen om den invloed van eene nauwere plantwijdte en eene 
beschaduwing der plantjes te onderzoeken. Bij deze proefnemingen 
is gebruikt in Florida verkregen Sumatrazaad. De resultaten zijn 
reeds de volgende: de planten zijn prachtig gegroeid en de blaren 
zijn volkomen van vorm en structuur (the leaves appear perfect 
in form and texture). De fermentatie is nog niet afgeloopen, maar 
de resultaten hiervan worden met levendige belangstelling tege- 
moet gezien. N. 


TABAKSAFTREKSEL TEGEN PLANTENPARASIETEN. 


In Frankrijk gebruiken tuiniers en warmoeziers sinds langen tijd 
met goed gevolg, tabakswater, door de Staatsfabrieken geleverd, 
om verschillende plantenparasieten te dooden. Tot dit doel wordt 
dit tabakswater met meer of minder water verdund. 

Gedurende eenige jaren verkoopt de Régie in de tabaksdépots 
bussen met een nieuw sap, aangeduid met den naam „jus riche” 
dat rijker is aan nicotine en vooral het voordeel heeft daarvan 
een constante hoeveelheid te bevatten en wel 100 gram per Liter 1). 
Deze vloeistof was vooral bestemd om er schapen mede te behan- 
delen maar ook voor planten is zij zeer doelmatig gebleken. 

Een voorschrift voor de bereiding eener oplossing, die de grootste 
uitwerking heeft zonder aan de planten te schaden is het volgende: 
OMELET Ge Nee AE, in tre le dlhiber” 
milassaiehein 20/0 onderd Sedan Ore MISE 
Groene zeep 10 Gram. 
Podamkeistallen wett sn, e 
Elout seeste ns voeren eden dOr jeMs: 

Een dusdanige vloeistof doodt verschillende dierlijke vijanden 
van de planten. De zeep maakt, dat zij beter aan de planten blijft 
kleven. De houtgeest is niet noodzakelijk, maar schijnt de uit wer- 
king op sommige parasieten te verhoogen. 


. 
. 


1) Ook in Engeland bereidt men uit tabaksafval, geconfisceerde tabak 
enz. een zeer hoog titreerende nicotineoplossing. Ref. 


— 182 — 
PIJLVERGIFTEN IN CENTRAAL BORNEO. 


In het onlangs verschenen zeer interessante werk „In Centraal 
Borneo” van Dr. A. W. Nieuwergurs, onzen bekenden ontdek- 
kingsreiziger, vindt men eenige mededeelingen over pijlvergiften. 
Dr. Nievwermurs zegt „Het vergif, dat in Centraal Borneo wordt 
gebruikt om de door de pijltjes” Ll) veroorzaakte wonden doodelijk te 
maken, wint men daar van drie soorten planten; men onderscheidt 
scherp van elkaar twee verschillende vergiften: het Tasem en het 
ipoe. Het eerste werkt minder snel en sterk dan het ipoe en is 
daarom veel minder gewild. Om het te verkrijgen kookt men de 
schors van Antiaris toricaria’ uit met water, na haar fijn geraspt 
te hebben: het uitgewrongen vocht wordt daarop tot stroopdikte 
ingedampt en verhardt bij bekoeling. Voor men het tasem kan 
aanwenden, moet het fijn gewreven en vermengd worden met de 
bladeren van gambier oetan (Euphorbiacea spec), waarvoor bijzon- 
dere plankjes met wrijfstokken bestaan. Het tasemgift dragen de 
Kajans op verre jachttochten in vierkante mandjes aan den gordel 
mede, en hangen het in den warmen rook van het vuur, om de 
harde massa voor het gebruik wat zacht te maken. 

poe is het sap uit de schors van twee verschillende planten, 
die naar bladeren en vruchten te oordeelen, dicht bij elkaar staan 
en alleen voorkomen in het brongebied van den Kapoeas en den 
Barito. Aan den Boven-Mahakam verkrijgen de stammen hun ipoe 
uit deze streken, zelf bezitten zij slechts het tasem. De wijze 
van bereiding van ipoe is dezelfde als die van het tasem, maar 
voor het gebruik behoeft het niet vermengd te worden; veelal 
draagt men het met zich in een stukje pisangblad gerold en maakt 
men de oppervlakte zacht door er een stroom waterdamp tegen 
aan te laten komen. De pijltjes strijkt men er dan langs en 
droogt de donkerbruine laag op een afstand van het vuur. 

Ook de werkende bestanddeelen van het ipoe schijnen vooral 
te bestaan uit strychineachtige lichamen, ten minste naar ik eens 
zag aan een hand, die door een pijltje vergiftigd was, maar niet 
doodelijk. 

De kennis van het verzamelen van ipoe is onder de Kajans zeer 
weinig verbreid en ook de andere gezeten stammen zijn daarvan 


1) Deze worden met blaaspijpen afgeschoten ief. 


— 188 — 


weinig op de hoogte. Slechts de afstammelingen der zwervende 
Poenans en Bochats onder hen zijn in staat planten en vruchten 
te verzamelen van de giftleverende boomen. Gedurende mijn eerste 
verblijf gelukte het mij dit gedaan te krijgen van twee zonen van 
Poenans, die onder de Kajans leefden, maar de collectie viel on- 
gelukkig in handen, die er geen verder werk van maakten. Bij 
mijn tweede verblijf vond ik de Poenans niet terug en zoo kon 
niemand mij een tweede verzameling bezorgen. Aan den Menda- 
lam onderscheidt men de twee soorten als ipoe tanah en ipoe âka, 
welke laatste naam duidt op den oorsprong van een liaan (âkâ). 


y. 


HET SCHAARSCH WORDEN VAN CAOUTCHOUC EN GETAH- 
PERTJA IN CENTRAAL-BORNEO. 


In het bovenaangehaalde werk van Dr. Nieuwernuis komt 
over dit onderwerp bij het bespreken van den handel van Têpoe 
een en ander voor, dat een gewichtig argument te meer geeft voor 
het met kracht aanvatten van den aanplant van getahpertja- en 
caoutechoue leverende boomen, zoowel door het gouvernement als 
door particulieren. Getah pertja en caoutchouc, het tweede pro- 
duet van belang bij den uitvoer, lijdt vooral door de moeite, die 
men heeft, om het te bereiken; alleen op dagreizen afstand van de 
hoofdwegen zijn nog getah-leverende boomen te vinden, en te oor- 
deelen naar de plaatsen, waar men reeds verplicht is te zoeken, 
kan de voorraad binnen weinige jaren als uitgeput beschouwd worden. 

Voor dat de stoffen uitgevoerd worden, ondergaan zij velerlei 
vermenging, veelal met minderwaardige soorten en afval van 
boombast. Reeds bij het verzamelen in het bosch geschiedt dit 
en wil men aan den Boven-Mahakan onvervalschte getah pertja 
hebben, dan dient men opzettelijk betrouwbare menschen uit te 
zenden, om ze te halen. je 


VOORUITZICHTEN VOOR DE CAOUTCHOUC-CULTUUR. 


In het hieronder aangehaalde tijdschrift geeft de Heer Koscuxy 
van San Carlos (Costarica), naar aanleiding van berichten in Z. 
Amerikaansche couranten over de ontdekking van nieuwe caout- 


chouc gebieden aan de Boven-Amazone, eenige beschouwingen over 
de toekomst der eaoutehouc-cultuur. 

Na in het licht gesteld te hebben, dat een stroom van caoutchouc- 
zoekers, die zich naar zulk een gebied begeven de vernietiging der 
caoutchouec-bosschen ten gevolge heeft, omdat er gewoonlijk wel 95 
pCt. personen bij zijn, die van de winning geen verstand hebben en de 
boomen zoodanig mishandelen, dat de meeste te gronde gaan. Ken 
caoutchouec-inzamelaar van beroep heeft hart voor deze boomen 
en vermijdt alles, wat hun schade kan doen. 

Gewoonlijk hecht men aan de berichten van zulke vondsen meer 
beteekenis dan zij verdienen, omdat het Amazonegebied bezaaid 
is met inzamelaars, die voor geen afstanden of wildernissen terug- 
deinzen als zij meenen caoutchouc te zullen vinden, zoodat de kans 
van maagdelijke wouden te vinden niet zeer groot is. 

Dat door het vinden van zulke caoutchouec-bosschen de prijzen 
zullen dalen is onwaarschijnlijk, omdat door de groote afstanden 
van de kust de productiekosten ook zooveel grooter worden. 

De productie aan de Amazone is slechts mogelijk, zoolang de 
prijzen hoog zijn. 

Ook voor Afrika gelden soortgelijke overwegingen. De streken 
dichter bij de kust gelegen zijn met weinige uitzonderingen geheel 
uitgeroeid en dit is ook het geval met oorden waarheen betrek- 
kelijk goede wegen voerden. Over weinige jaren zullen nog slechts 
de minder toegankelijke streken overblijven, van waar de transport- 
kosten zeer zwaar op het product drukken zullen. 

Kunstmatige caoutchoue ligt vermoedelijk nog in een ver verschiet, 
althans de vervaardiging van een product, dat in eigenschappen 
goede caoutchoue nabijkomt is niet zoo spoedig te verwachten. 

Voor de caoutchouc-cultuur staan de kansen dus zeer gunstig 
en zelfs de grootste en talrijkste ondernemingen zullen niet in de 
behoefte kunnen voorzien. 

Voor droogliggende gronden met een warm en vochtig klimaat 
met een over het geheele jaar verdeelden regen is Castilloa elastica 
aan te bevelen: dezelfde voorwaarden verlangt ook de Hevea van 
de Boven-Amazone, terwijl voor land, dat overstroomd wordt, de 
Heveu van de Beneden-Amazone is aan te bevelen. Manihot Gla- 
ziorii is meer geschikt voor streken met een droog klimaat. 

(Tropenpflanzer V.S. 32.) r. 


reeet tte Nn en ne ne nn nnn nee nn 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN. 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


ONDERZOEKINGEN OMTRENT DE THEEFABRIKATIE. 
DOOR 


Dr. A. W. NANNINGA. 


1. Het verflenzen. 


Nadat de chemische onderzoekingen betreffende de samenstellende 
bestanddeelen van het theeblad ons eenig inzicht hadden gegeven 
in de qualitatieve en quantitatieve samenstelling van het blad, 
werd een begin gemaakt met de onderzoekingen, betreffende de 
practijk der fabrikatie, met het doel de verschillende bewerkingen, 
die het theeblad in de fabriek ondergaat, nader te bestudeeren en 
na te gaan, welke factoren van invloed zijn op het verloop der 
chemische en mechanische processen, welke bij die bewerkingen 
plaats vinden. Gesteund door de daarbij opgedane ervaring zou 
dan eventueel de richting zijn aan te geven waarin zoo noodig 
verbetering zou zijn aan te brengen. 

Van deze practische onderzoekingen, die zich tot dusverre uit- 
strekken over het verflenzen en de fermentatie, hopen wij te dezer 
plaatse in een aantal kleinere mededeelingen de resultaten te 
publieeeren. 

Vele dezer onderzoekingen geschieden het best op de fabrieken 
zelve en is het mij eene groote voldoening hier te kunnen consta- 
teeren de groote en ten zeerste gewaardeerde medewerking, daar- 
bij steeds van de zijde der HH. administrateurs ondervonden. 
Speciaal den Heeren Bosscra — Malabar, Muxpr — Tjiboengoer — De 


— 186 — 


Dieu SrrerLiNG — Djatinangor en Meertexs-Kedoeng Halang, op wier 
ondernemingen de hier mee te deelen onderzoekingen in hoofdzaak 
geschiedden en die mij daarbij menige technische moeilijkheid 
hielpen overwinnen, zij hier daarvoor dank gebracht. 

Een groot gedeelte dezer onderzoekingen evenwel is in de fabriek 
bezwaarlijk te doen, zooals wij reeds in het Te Theeverslag op- 
merkten (1) en zijn daarvoor zoowel eenige toestellen, in ’t klein 
nabootsende de machines eener theefabriek, als ook een apart 
laboratorium, speciaal ingericht voor de onderzoekingen betreffende 
de theefabrikatie noodzakelijk. 


Voor de theefabrikatie, evengoed als voor elken anderen tak van 
industrie, is van overwegend belang de qualiteit van het witgangsma- 
teriaal, di. het natuurproduct, hetwelk door de verschillende be- 
werkingen der fabrikatie wordt overgevoerd in het kunstproduct, 
dat de handel verlangt. 

Kerst wanneer de eigenschappen van het uitgangsmateriaal — in ons 
geval het theeblad, zooals het voor de fabrikatie wordt geplukt — 
genoegzaam bekend zijn, kan worden uitgemaakt welke eischen 
wij aan het fabrikaat kunnen stellen. 

Zoo moesten de practische onderzoekingen omtrent de thee- 
fabrikatie worden voorafgegaan door de studie der chemische be- 
standdeelen van het blad en zoo werden ook de onderzoekingen 
omtrent het verflenzen nog voorafgegaan door een vooronderzoek 
naar het watergehalte der theeblaren zooals deze voor de fabrikatie 
worden geplukt. 


VOORONDERZOEK. 


Omtrent dit onderzoek schreven wij in het 7e Theeverslag. 

„Wanneer men de versch gefermenteerde thee — zooals, zij in 
de fermenteerbakken liet nader beschouwt, dan ziet men, dat 
de kleur der blaadjes bijna altijd onegaal is; terwijl een gedeelte 
reeds bruin is, zijn andere nog min of meer groen gekleurd, vooral 
de grootere bladeren hebben dikwijls hun groene kleur nog vrij 
wel behouden, alleen de steel en de hoofdnerf zijn bruin. Doch 
ook de middelmatige groote blaren vertoonen zeer verschillende 
nuance, De fermentatie is ongelijkmatig: een gedeelte der blaren 


(1) Zie daar pag. 31. 


is overgefermenteerd, terwijl een ander deel nog te weinig is ge- 
fermenteerd, wat, zooals licht te begrijpen is, een nadeeligen invloed 
uitoefent, zoowel op den geur der thee als op het afgetrokken blad 
en den schenk.” 

„Daar ik vermoedde, dat deze ongelijkmatigheid in de kleur 
der gefermenteerde blaren haren oorzaak had in een ver- 
schillend watergehalte, werd een groot aantal juist gefermenteerde 
blaadjes van ongeveer dezelfde grootte op hun watergehalte 
onderzocht.” 

„Een 50-tal reageerbuisjes werden na weging elk met één gefer- 
menteerd blaadje beschikt, en weer gewogen. Nu werd bij plus 
minus 110%. gedroogd tot constant gewicht en weer gewogen.” 

„Het watergehalte bleek zeer sterk uiteen te loopen en te va- 
riëeren van plus minus 40 pCt. tot boven de 70 pCt.; de groen 
getinte hadden minder, de bruine meer water.” 

„Om te onderzoeken of dit groote verschil in watergehalte mis- 
schien te wijten was aan het uitpersen van sap bij ’t rollen, werd 
op dezelfde onderneming ook een groot aantal juist verflenste blaren 
op hun watergehalte onderzocht.” 

„Ook hier werd nagenoeg evengroot verschil geconstateerd, nl. 
van plus minus 45 pCt. tot plus minus 75 pCt. water.” 

„De fout lag dus niet aan het rollen maar òf aan gebrekkige 
verflensing òf aan groot verschil in watergehalte van de blaren, 
zooals ze aan den boom groeien.” 

„Om dit uit te maken werd een groot aantal (meer dan 200) 
blaadjes, zooals ze aan den heester groeien op hun watergehalte 
onderzocht.” 

„Zoowel bij zonneschijn als bij bedekten hemel werden blaadjes 
geplukt, en zoowel de pecco, als het 2e, 3e en 4e blad werden 
apart onderzocht, zoowel van Assam-als van Java-heesters.” 

„Ook werden vele steeltjes apart en blaadjes apart zonder steel 
onderzocht.” 

Dit onderzoek gaf de volgende uitkomsten. 

Proef 1. Een aantal blaadjes werden elk voor zich zonder steel 
op het watergehalte onderzocht, zoowel pecco (het onontloken jongste 
blad) als 2e, 3e en 4e blad. 


Teysm. XII. 10 


— 1388 — 


De volgende uitkomsten werden verkregen: 


A. Pecco. B. 2e blad. | C. 3e blad. | D. 4e blad. 


Een a & SE ES 

ENA EAR ENA En. 

oo e los H8| e oe ° oe ° 

D re e | ® Pad te) En 
| 0,0624 G.} 87,2} 0,1028 |84,1/ 0,1564 [80,3/ 0,1876 | 80,4 
2 0,0553 „[86,8/ 0,1136 [84,0 0,1642 |80,2/ 0,2284 | 79,4 
3 _|0,0586 „|86,2| 0,1246 [83,4 0,1698 | 80,1) 0,2167 | 78,9 
4 0,0615 „|85,6/ 0,1168 83,2) 0,1362 |79,2/ 0,1782 | 78,2 
5 0,0626 „/85,1/ 0,1371 182,5) -0,1579 |78,6/ 0,1907 | 78,2 
6 _[0,0704 „[85,1) 0,1362 |81,8) 0,1847 |78,3| 0,2446 | 78,1 
7 _[0,0638 „|85,0[ 0,1389 |81,8/ 0,1886 | 78,3/ 0,2489 | 78,0 
8 0,0667 „184,6 0,1502 |81,6/ 0,2032 |78,2| 0,2682 | 77, 
9 _|0,0682 „|84,5| 0,1484 |81,4| 0,2081 |7T8,1| 0,2734 | 77, 
10 _[0,0842 „[84,1/ 0,1467 [81,3/ 0,1900 | 78,0 0,2590 | 77, 
11 [0,0765 „ [83,8 0,1488 |[81,3/ 0,1994 |78,0| 0,2528 | 77, 
12 |0,0681 „|83,8| 0,1368 [81,2 0,2067 |[77,7| 0,2688 | 77, 
3 0,0679 „|83,4| 0,1373 |81,0/ 0,2248 |77,6/ 0,2822 | 77, 
14 0,0782 „|83,0| 0,1398 | 80,8} 0,2080 |77,6/ 0,2796 | 77, 
15 0,0847 „|82,9/- 0,1506 | 80,8 0,2162 |77,5/ 0,2861 | 76, 
16 _|0,0814 „|82,7| 0,1469 [80,7 0,2129 |77,5| 0,2920 | 76, 
17 __|0,0768 „|82,7/ 0,1486 | 80,6/ 0,2056 | 77,3/ 0,3004 | 76, 
18 0,0725 „|82,7/ 0,1524 | 80,5) 0,2204 | 77,0) 0,2992 | 76, 
19 |0,0792 „|82,5| 0,1608-| 80,5 0,2520 | 76,8| 0,2976 [76,3 
20 _10,0684 „|82,4| 0,1612 [80,3 0,2292 |76,8\ 0,2980 | 76,2 
1 _[0,0926 „|82,4f 0,1684 |80,0/ 0,2188 | 76,6} 0,3082 | 76,0 
2 n‚0837 „ | 82,3 


0,0852 „|82,1| 0,1586 | 80,0, 0,2359 | 76,5/ 0,3425 


De 


0,0962 „|82,1| 0,1626 | 79,8| 0,2623 [76,5| 0,3274 
0,0938 „|81,8| 0,1816 | 79,8 0,2277 [76,3] 0,3368 


ed 
— 


DS DS DN DN DO IN IN 
Um OP 
Do DO NS Ge OT Ol OO 


15 

15 

75 

) 0,1104 „181,5| 0,1687 [79,8| 0,2385 | 76,2f 0,3207 [PT5; 
7 0,1025 „1\81,5/ 0,1702 179,7) 0,2267 |76,2/ 0,3364 | 75, 
28 0,1441 „181,2 0,1568 | 79,6) 0,2820 | 75,9! 0,3220 | 75, 
29 0,0864 „|81,2f 0,1607 |79,6} 0,2564 | 75,6/ 0,3616 | 75, 
30 0,0984 „|81,1) 0,1762 | 79,4} 0,2729 |75:6| 0,3512 175,0 
31 0,1065 „[81,0/ 0,1709 |[79,3| 0,2648 [75,5| 0,3498 | 74,6 
82 _|0,1347 „|80,9| 0,1794 |79,2| 0,2185 |75,4| 0,3582 | 74,6 
33 _|0,0976 „|80,9/ 0,1824 [79,0 0,2883 |75,2| 0,3625 | 74,9 
Jd 0,1048 „| 80,9f 0,1801 |79,0| 0,2980 | 75,1} 0,3606 | 74,4 
35 0,1482 „\80,8\ 0,1694 | 78,9 0,2846 [75,1 0,3698 | 74,3 
36 |0,1262 „|80,7| 0,1783 |78,9| 0,2495 | 75,0 0,3764 | 74, 
0,1820 |78,8| 0,2628 | 75,0/ 0,3723 | 74,2 


— 159 — 


A. Pecco. B: 2e blad: €: 3e- blad: ID: #e-blad: 


El Sa Aelen Sel E 

CD LS) km O5 © (so de) =d (so lS] © 

de) Sn de) en (de) Si c5 Sr 
Bi 0,0948 |80,7/ 0,1936 | 78,7/ 0,2765 |75,0| 0,3849 | 74,2 
38 0,0977 |80,6/ 0,1867 |78,7| 0,2798 | 74,8| 0,4022 | 74,0 
39 0,1384 |80,4/ 0,1950 | 78,6) 0,2885 [74,7/ 0,3896 | 74,0 
40 0,1397 180,3/ 0,2060 |78,6| 0,2984 | 74,7 0,4046 | 74,0 
41 0,1404 | 80,3/ 0,1834 | 78,5| 0,3248 | 74,6/ 0,4472 [73,5 
42 0,1467 |80,1/ 0,2076 |78,3| 0,3631 | 74,2} 0,4868 | 72,0 
43 0,1556 | 80,0 
44 0,1586 | 79,9 


Om de resultaten van dit onderzoek duidelijker te doen uitkomen 
werd elke categorie van cijfers in twee gelijke helften verdeeld, t. w. 
a. de waterrijkste helft, 


b. de waterarmste helft. 
Van beide helften werden telkens de gemiddelde waarden bere- 


kend, welke nu een gemakkelijk overzicht geven van de verschillen 
in watergehalte, welke bij elke categorie voorkomen: 


0 B BE D. 


Gemiddelde der 
waterrijkste helft. 85,0 °/, wat. 81,6 o/o wat. 78,1 9/, wat. 77,0 °/, wat. 


Gemiddelde der 
waterarmste helft. 81,0 „ „ Eli 


Proef 2. Het watergehalte werd bepaald in 

A. Steeltjes, waaraan de jonge blaren verbonden zijn en die 
met de blaren worden geplukt; 

B. poetjoek boeroeng [het jonge blad, waaraan zich geen 
nieuwe uitloopers hebben ontwikkeld|; natuurlijk werden hiervoor 
genomen die blaren, die nog niet te oud zijn voor de fabrikatie; 

C. jonge takjes [steeltjes als bij A.] met de 3 à 4 blaren 


er aan, zooals zij worden geplukt 


— 140 — 


Van elke categorie werd hier weer een 42tal onderzocht. Om 
niet al te groot cijfermateriaal te verkrijgen, deelen wij hier mede 
van elke categorie slechts; 

a. de waterrijkste en de waterarmste exemplaren; 

b. de gemiddelden der waterrijkste en waterarmste helften [zoo- 
als sub proef 1 geschiedde]. 


A, Steeltjes. | B. Poetjoek | C. Steeltjes 


boeroeng. met blaren. 
De DRS EE EE 
EREN 
Do _© oo = De 5 
Ze) oe 5 OR de lom 
| | 
Waterrijkste exem- | 
plaar . . . . . …[0,0842 G.f 90,1,0,0724 G.| 84,9/0,2469 G.| 82,0 
Waterarmste exem- | | 
plaar …. . … . … …I0,2848 „| 79,8,0,3407. | 75,2/1,2294 SN LDI 
Gemidd. waterrijkste 
helft . . . … . .|[0,1276 „\84,80,1420 „| 80,5/0,4416 „| 80,1 
Gemidd. waterarm-| | 
ste helft . . . …. .|0,1885 „|81,410,2472 „| 78,2/0.8528 „| 48, 1e 


Wij kunnen hieraan toevoegen, dat vele dezer onderzoekingen 
dikwijls zijn herhaald; speciaal die van proef 1 en die omtrent de 
steeltjes + daaraan verbonden blaadjes; de uitkomsten dier latere 
onderzoekingen kwamen steeds vrij wel overeen met de hier mee- 
gedeelde cijfers, zoodat de hier meegedeelde gemiddelden daardoor 
geen noemenswaardige verandering ondergaan en wij naar aanleiding 
van dit onderzoek tot de volgende conclusies komen: 


le. Blaadjes van ongeveer denzelfden ouderdom verschillen 
doorgaans slechts weinig in watergehalte. Gewoonlijk zijn de ver- 
schillen bij blaadjes, die eenigszins onder overeenkomende omstan- 
digheden gegroeid zijn, niet grooter dan eenige percenten. 

Als opmerking kunnen wij hieraan toevoegen, dat de verschillen 
des te kleiner worden, naarmate type, groeikracht en andere om- 
standigheden van groei meer met elkaar overeenkomen. 


2e. De jongste blaadjes hebben ’t grootste watergchalte. 
Terwijl volgens bovenstaande onderzoekingen de (onderzochte) 
peceo-blaadjes gemiddeld 85,0 pCt. water bevatten, werd 


— 141 — 


voor het 2e blad gevonden gemiddeld 80,4 pCt. 
RU EN 
5,1 


a) 
„ nemer ” ” 
in „ 4e 5 


de. De steeltjes hebben grooter watergehalte dan de blaren, 
uitgezonderd enkele zeer jonge blaadjes, die nog waterrijker zijn 
dan sommige steeltjes. 

Ook de steeltjes hebben kleiner watergehalte naarmate zij ouder 
en zwaarder zijn. 


4e. Het watergehalte van de jonge stengeldeelen (steeltje + de 
daaraan verbonden 5 à 4 blaadjes) zooals die voor de fabrikatie 
worden geplukt, loopt onder verschillende omstandigheden betrek- 
kelijk zeer weinig uiteen. 

Gemiddeld bedroeg het voor de onderzochte exemplaren 79,1 pCt. 
welk cijfer ook volgens vele verdere onderzoekingen ongeveer 
het juiste bleek te zijn. 

Het spreekt wel van zelf (en dit blijkt ook uit het bovenstaande 
duidelijk genoeg) dat men bij fijn plukken hooger, en bij zeer grof 
plukken lager watergehalte dan 79,1 pCt. zal verkrijgen. 


de. Verder kunnen wij als algemeen resultaat der hier be- 
schreven onderzoekingen beweren, dat het groote verschil in wa- 
tergehalte gevonden bij de gefermenteerde blaren (zie pag 136) niet 
bestaat, zoolang de blaren zich aan den heester bevinden, waaruit 
volgt, dat dit verschijnsel zijn oorzaak moet vinden òf in eene ge- 
brekkige methode van verflensen òf vooreen deel ook in de omstan- 
digheid, dat reeds tijdens den pluk en het brengen naar de fabriek 
een gedeelte der blaren veel meer water verliest dan de andere. 
In hoeverre deze laatste factoren van invloed zijn, moge blijken uit 
het volgende onderzoek. 


In welken toestand komt het blad in de fabriek ? 


Terwijl de te voren beschreven onderzoekingen konden geschie- 
den in het laboratorium alhier, moesten de volgende, behoudens 
enkele uitzonderingen, plaats vinden in de fabriek. 

Aangezien daarbij slechts gebruik behoefde te worden gemaakt 


En en 


van een droogstoof verwarmd door spiritus, benevens een eenvou- 
dig chemisch balansje, wegende nauwkeurig tot op 2 mG. en ver- 
der de noodige schaaltjes en reageerglazen voor ’t afwegen en 
drogen der blaren, had genoemde omstandigheid voor ’t onderzoek 
geen bezwaar. 

Proef 1. Een 20-tal keeren werd onder verschillende omstan- 
digheden van pluk, weersgesteldheid ete. het watergehalte bepaald 
n de theeblaren, zooals die de fabriek binnenkwamen. 


zo | Water- | Fijn of grof | Blad -droog of | Hoogte waarop werd 
\ gehalte. | geplukt. nat binnen. geplukt. 
| 
1 f 80,2 o/, [fijn geplukt. droog. Ondern. A. 5000 voet. 
21 81,1 n vochtig. eN an » 
3 | 81,6 n Ne zeer nat. 5 5 Dn » 
4 | 80,4 vrij fijn | vochtig (dauw). s Ln » 
5 | 79,6 „___„ _|nagenoegdroog. 5 B. 2500 ……„ 
6 | 78,4 a droog. jn Bm 5 
11 78,2 end 5  TOOOR RE 
% GA grof „ ln 5 A 
’ ” ” oo ”„ ” 
10 | 78,0 8 droog. ie ï 
11 | 79,8 pe nat. 5 B: 
12 | 77,6 5 droog. 5 C. 
13 | 78,5 5 vochtig. ik 
14 | 79,2 Dn zeer vochtig. 6 
15 | 76,5 e droog. 5 D. 1000: + 
16 | 79,1 5 vochtig. Ee n n 
17 | 78,8 ú E ä hd 
18 | 78,2 zeer grof. vochtig. n À. 
19 | 77,1 5 pd droog. » 
20 | 75,2 ” 5 5 » 
enke Me a NEN Et CE NP AEDES De 


Uit deze cijfers blijkt, dat niettegenstaande zeer uiteenloopende om- 
standigheden van pluk, weersgesteldheid, hoogte der onderneming, 
het watergehalte der verschillende onderzochte bladmonsters toch 
betrekkelijk weinig variëerde. 

Dit feit hier geconstateerd bij een gering aantal proeven blijkt 
nog veel duidelijker, wanneer men de boeken nagaat van eene thee- 


— 143 — 


onderneming, waar de pluk wordt betaald naar het gewicht, zonder 
dat er voor vochtigheid der blaren wordt gekort. 

Waar het kortings-systeem wordt toegepast, kunnen wij natuurlijk 
niet zoo nauwkeurige cijfers verwachten, aangezien de korting 
slechts kan worden getaxeerd. 

Het onderzoek naar het gemiddelde watergehalte der theeblaren 
op het moment, dat zij de fabriek binnenkomen werd gevolgd door 
een vrij uitvoerig onderzoek der blaadjes elk voor zich, hierbij ook 
weer evenals voorheen verschillende omstandigheden uitkiezende. 
Het resultaat van dit onderzoek was, dat gewoonlijk de verschillen 
niet veel grooter zijn dan op het oogenblik, dat de blaadjes worden 
geplukt. Alleen enkele te oude harde blaren en sommige bruin 
geworden blaren bleken belangrijk minder water te bevatten. 

Vroeger zagen wij reeds, dat de te oude blaren reeds aan den 
heester veel minder water bevatten dan de jongere. 

Hoe de bruine blaren ontstaan, waarom zij soms zeer waterarm zijn 
en om welke redenen het bruin worden nadeelig is, daarover voorloopig 
het volgende. 


Onderzoek der bruine blaren. 


Wanneer men versch geplukte theeblaren in een bekerglas over- 
giet met eenige druppels chloroform, dan worden zij na korten tijd 
bruin gekleurd 1). Vervolgt men eenigszins nauwkeuriger deze 
kleursverandering, dan ziet men, dat zij begint bij de nerven, eerst 
wanneer deze geheel bruin zijn begint het bladvlak zich te 
kleuren. 

De chloroformdamp is met de zuurstof der lucht in de plant binnen- 
gedrongen en heeft door zijne vergiftige werking op het protoplas- 
ma de cellen gedood. 

Zoodra het protoplasma afgestorven is, houdt hare endosmotische 
werking op, m. a. w. het wordt doorlaatbaar voor het celsap, dat 
nu vrij kan circuleeren. 

Tusschen de sappen, die verschillende bestanddeelen bevatten, 
heeft chemische werking plaats en wel in hoofdzaak dezelfde, 
die wij constateeren bij het begin der fermentatie, nadat door het 


1) Zie hieromtrent o. a. het 2e Theeverslag pag. 44. .... 


— 144 — 


rollen de cellen zijn geopend. Dat deze werking in hoofdzaak 
overeenkomt met de fermentatie is waarschijnlijk niet alleen, doordat 
daarbij de geur van fermenteerende thee optreedt, maar werd ook 
nader bevestigd door het chemisch onderzoek der bestanddeelen, 
die èn bĳ de gewone fermentatie, èn bij de behandeling met 
chloroform ontstaan, welke producten in hoofdzaak dezelfde bleken 
te zijn 1). 


Geheel analoog aan het bruin worden der blaren door behande- 
ling met chloroform, is deze kleursverandering, wanneer men ze 
waarneemt bij het blad, dat de fabriek binnenkomt. Vooral bij 
vochtig weer en wanneer daarenboven de pluk laat binnenkomt 
is dit verschijnsel waar te nemen. De bruine blaadjes bevinden zich 
in ’t midden van de hoeveelheid door de plukvrouw gebracht; ge- 
woonlijk zijn het de kleine blaadjes, die beginnen en treft men 
er dan ook meest de jongere, zachte blaren onder. 

Evenals in de atmosfeer van chloroform was ook in de sterk 
opeengepakte bladmassa, waaruit de lucht werd afgesloten door het 
vocht om de blaren eene ademhaling voor het blad onmogelijk, 
waardoor het afsterft. 

De jongste blaadjes zijn het zwakst en sterven daarom ’t eerst. 

Ook het op deze wijze bruin geworden blad werd aan een che- 
misch onderzoek onderworpen en bleek met het door chloroform 
gebruinde blad nagenoeg in samenstelling overeen te komen. 


De nadeelige gevolgen van het bruin worden der blaren zijn vooral: 

le. Het bruin geworden (doode) blad verliest veel spoediger 
zijn water dan de groene (levende) zoodat, wanneer de hoofdmassa 
der groene blaren lajoe is, de bruine blaren reeds veel te veel water 
hebben verloren en ongeschikt zijn om zich te laten oprollen. 

2e. Zoodra het blad bruin wordt, begint de fermentatie, dus 
zullen de bruine blaren veel te lang moeten fermenteeren, waar- 
door de geur der thee verminderd en het afgetrokken blad onegaal 
wordt. 

Sub 1 vermelden wij hier de volgende proef. 

Een partijtje versch geplukte blaren werd in 2 gelijke helften 

1) In eene volgende mededeeling hopen wij uitvoerig hierop terug 
te komen. 


— 145 — 


verdeeld. Beide helften werden in bekerglazen gedaan en dezo 
daarop gesloten. In ’t eene bekerglas A werden de blaren gedood 
door chloroform als boven bedoeld; het andere B bleef zoo- 
lang gesloten. 

Nadat de blaren in A bruin waren geworden, werden beide 
helften (A en B) elk op een vlakke schaal uitgespreid en boven 
kalk geplaatst in een trommel, dus onder gelijke omstandigheden 
gedroogd. 

Nu werd van tijd tot tijd gewogen: 


Gewicht blad A Be 

bij ’t begin: 10,25 G. 10,55 G 
nas ò uur ORO De AO) 
NEG: m0 854 
— 9 „ DA IGS 
— 12 SOD 1520 
dd O0 GEZ 
Zeo) 4 4,26 
SEO 2,68, 284 
Ee OS 2,80, 


Terwijl de bruine blaren reeds na 12 uur bijna watervrij waren, 
duurde het tot 30 uren, voor dat de groene blaren hun water hadden 
verloren. 

Bij vele gelegenheden werd dit verschijnsel eveneens duidelijk 
opgemerkt en is trouwens in de practijk reeds te goed bekend om 
er hier langer bij stil te staan. 

Ook het sub 2 genoemde is een bekend verschijnsel, dat men elken 
dag kan waarnemen en door een eenvoudig proefje kan aantoonen. 

De conclusie uit het voorgaande is, dat zoowel te oud blad 
als het bruin worden der blaren tijdens of vóór het verflensen 
zooveel mogelijk dient vermeden te worden, welk laatste o. i. het 
best geschiedt door de pluk zoo spoedig als mogelijk is naar de 
fabriek te doen brengen en ze daar niet te dik uit te spreiden. 
Het groote verschil in watergehalte, gevonden bij de verwelkte 
blaren is echter niet te wijten aan verschillend waterverlies vóór 
t verflensen maar moet zijn toe te schrijven aan eene gebrekkige 
methode van verflensen. 

Hoe egaler het blad, wat aangaat het watergehalte bij ’t binnen- 
brengen in de fabriek, des te betere thee kan men daarvan bereiden 
omdat — zooals wij in eene volgende mededeeling door proeven 


— 146 — 


hopen aan te toonen — het watergehalte van het blad van grooten 
invloed is op het verloop der fermentatie. 

Dikwijls komt het voor, dat van de binnengebrachte blaren 
enkele bruine strepen of vlakken vertoonen, die ontstaan zijn 
door kneuzingen tijdens het plukken of het brengen naar de fabriek. 
Het ligt wel voor de hand, dat deze bruine strepen of vlakken, die 
ook hun ontstaan te danken hebben aan doode cellen, voor de fa- 
brikatie even nadeelig zijn als de te voren behandelde bruine blaren. 
Door voorzichtig behandelen van het blad dient men deze kneu- 
zingen zoo veel mogelijk te vermijden. 


DE VERFLENSMETHODEN TOT DUSVERRE 
HIER TE LANDE IN GEBRUIK. 


Het practisch doel van het verflensen is het blad geschikt te 
maken voor de volgende bewerking, het rollen. 

Daartoe moet zooveel mogelijk elk blad zooveel water hebben 
verloren, dat het bij het kneuzen door de rolmachine niet te zeer 
breekt en de sappen nog voldoende vloeibaar zijn, dat zij door de 
kneuzing voor een deel aan de oppervlakte treden. 

Hoofdzaak is dus, dat de verdamping zoo regelmatig mogelijk 
geschiedt en steeds tot hetzelfde watergehalte van het blad wordt 
voortgezet. 


De oorspronkelijke, meest primitieve methode is het dun uitspreiden 
der blaren op den vloer der fabriek. 

Om meer plaatsruimte te verkrijgen, spreidt men het blad dun 
uit op tampirs, die op elkaar worden gestapeld op zoodanige wijze 
in een lange rij, dat de buitenlucht eenige toetreding heeft; of ook 
wel plaatst men de tampirs op groote rekken, die een aantal vakken 
boven elkaar vertoonen, waarin de tampirs worden geschoven ; deze 
zijn daarbij boven open, wat de lucht beter doet toetreden. 

Ook treft men op vele fabrieken, vooral op de hooger gelegene, een 
aparten verflenszolder aan, waarheen dan gewoonlijk de verwarmde 
lucht uit de siroeco’s wordt gevoerd, welke soms door ventilatoren 
wordt gedwongen over den geheelen zolder te strijken. 

Op slechts een enkele fabriek geschiedt het verflensen, voor een 
deel althans, door middel van verflenstrommels. 

Deze trommels draaien om een horizontale as en zijn gesloten 
door gaas. Langs de geheele as loopt de toevoerbuis voor warme 


ereen 


lucht uit den siroeco, die door vele openingen binnentreedt, terwijl 
het blad steeds in vallende beweging is door draaiing der trommel. 
De warme lucht is dus genoodzaakt steeds door de vallende blaren 
te strijken en neemt een gedeelte van het water daaruit mee. 

Voor zoover mij bekend, zijn er met het verflensen in een aparte 
kamer door een stroom voorgewarmde lucht slechts enkele proeven 
genomen, waarvan het resultaat naar ik meen tot dusverre niet 
geheel bevredigend is geweest. 

Eindelijk gebruikt men soms de sirocco voor het verflensen, na- 
tuurlijk bij niet te hooge temperatuur. 

Deze methode staat echter in eenigszins kwaden reuk, en gaat 
men er niet graag toe over, dan wanneer er geen ander middel van 
verflensing overblijft. Men vreest hierdoor te verkrijgen onegaal 
afgetrokken blad en slappe thee; in hoeverre deze meening met de 
theorie en met eenige proeven daaromtrent overeenkomt, zal uit 
het volgende blijken. 

Bij alle genoemde methoden geschiedt het verflensen binnen de fa- 
briek. In tegenstelling hiermee blijft ons nog eene methode te 
releveeren over nl. het verflensen in de zon op tampirs welke me- 
thode wij mogen zeggen helaas zeer algemeen en veel wordt toe- 
gepast. 


De beoordeeling der verschillende methoden, die wij weliswaar 
baseeren op vele waarnemingen en proeven op een aantal fabrieken 
en onder zeer verschillende omstandigheden, is te beschouwen 
als eene voorloopige, aangezien vele proeven bij verschillende ge- 
legenheden, die zich daartoe voordoen, zullen worden herhaald. 

1. Het verflensen op den vloer der fabriek, schoon in eenige opzichten 
te verkiezen boven de andere methoden, speciaal wat aangaat het 
gelijkmatig verflensen, heeft het groote nadeel, dat het veel plaats- 
ruimte verlangt, zoodat onder gewone omstandigheden slechts 
een klein gedeelte van den oogst op deze wijze kan worden 
behandeld. 

De snelheid van vertlensing is hierbij in de eerste plaats af han- 
kelijk van de dikte der laag en van de vochtigheidstoestand der 
lucht. Hoe dunner het laagje, des te sneller de verflensing maar 
ook des te meer plaatsruimte noodig is. Hoe droger de lucht, des 
te sneller gaat natuurlijk het vertlensen. Is de lucht nagenoeg 
met waterdamp verzadigd, dan duurt het soms een dag en nog 


— 148 — 


langer voordat het blad voldoende lajoe is. Alte lang liggen is voor 
het blad zeer nadeelig; vooreerst toch zijn er steeds een aantal blaren, 
die bij 't plukken of brengen naar de fabriek geleden hebben en die bij 
lang liggen dikwijls afsterven onder bruinkleuring; verder krijg t het 
blad bij lang verflensen dikwijls een onaangenamen reuk, hoogst waar- 
schijnlijk door bacteriologische werking. Omtrent proeven zie verder. 

2. Het verflensen op tampirs heeft boven de voorgaande methode het 
voordeel van sneller werken [aangenomen, dat het blad op de tampir 
zeer dun ligt, wat gewoonlijk ’t geval is} en minder plaatsruimte. 

De luchteireulatie speelt hierbij een veel grootere rol. 

Weliswaar zou dit, indien het regelmatig plaats vond, een groot voor- 
deel zijn, maar waar geenerlei inrichting bestaat om de circulatie 
te regelen, ligt het voor de hand, dat men vrij wel afhankelijk is 
van uiterlijke omstandigheden, waardoor dikwerf onregelmatig ver- 
flenst blad wordt verkregen. 

Vooral op de hoogere ondernemingen, die veel mist bij betrekkelijk 
weinig zon hebben, is ook deze methode gewoonlijk ten eenenmale on- 
voldoende, om op tijd het blad lajoe te krijgen; hier maakt men 
dan op vele fabrieken zich de verwarmde lucht uit den sirocco ten nut- 
te om daarmee op den verflenszolder het blad te verwelken. Het blad 
ligt daar gewoonlijk gedeeltelijk op den vloer en voor ’t grootste gedeel- 
te op tampirs, die weer òf opgestapeld zijn òf in rekken zijn geplaatst. 

Hierbij volgt men twee verschillende principes nl. òf de zolder 
wordt zooveel mogelijk gesloten gehouden, om de warme lucht te 
doen inwerken òf men zoekt veel trek te krijgen door ventilatoren. 

Is alles dicht, dan zal zich de warme lucht uit den sirocco, die 
gewoonlijk reeds voor een groot gedeelte met waterdamp is verza- 
digd, spoedig geheel verzadigen, doch aangezien de blaren nu 
steeds met bijna of geheel verzadigde lucht in aanraking zijn, zal 
de verdamping slechts langzaam vorderen, niettegenstaande de be- 
trekkelijk hooge temperatuur. 

Kkationneeler schijnt ons de tweede methode, waarbij men zooveel mo- 
gelijk trek tracht te verkrijgen, evenwel alleen dan wanneer de trek re- 
gelmatig over den geheelen zolder is verdeeld, anders loopt men hier al- 
licht gevaar onregelmatig verflenst blad te verkrijgen. Dit gevaar is des 
te grooter naarmate de temperatuur der doorstrijkende lucht hooger is. 

Door doelmatige plaatsing der ventilatoren als ook der rekken, 
waarop de tampirs geplaatst zijn, kan hier onzes inziens veel ten 


goede worden gedaan. 


— 149 — 


In ‘t algemeen meenen wij hier de opmerking te mogen maken, 
dat veelal de capaciteit der verflenszolders niet onbelangrijk zou 
kunnen worden opgevoerd èn door het boven aangeduide èn door 
het plaatsen van meer ventilatoren. Hindelijk zal hier ook de 
vervanging van tampirs door gaas gespannen over de rekken een 
groot voordeel geven, zoowel in het snelle als het regelmatige ver- 
lensen. De tampirs toch beschutten het blad zoowel beneden als 
aan de zijden tegen den luchtstroom, die gedwongen wordt er over- 
heen te strijken en daarbij de bovenzij der blaadjes sterker verflenst 
dan de onderliggende. 

Ligt evenwel het blad op gaas, dan kan de lucht om elk blaadje 
heenstrijken en wordt de luchtstroom in hoofdzaak alleen opgehou- 
den door de blaadjes zelve, die steeds in een atmosfeer verkeeren 
van onverzadigde lucht, wat de verdamping zeer in de hand werkt. 

Slechts op enkele fabrieken is tot dusverre dergelijke methode 
in toepassing gebracht en wel met goed succes |). 

3. Het verflensen in de zon geschiedt gewoonlijk ongeveer als volgt: 

De blaren, die ’s nachts op tampirs of op den grond niet lajoe 
zijn geworden, brengt men ’s morgens of des voormiddags bij 
zonneschijn naar buiten en wel in een niet al te dun laagje uitgespreid 
op tampirs. Het verflensen gaat nu zeer snel en is naargelang van 
de mate van verflensing bij ’t naar buiten brengen en van de weers- 
gesteldheid (helderheid der lucht en wind) in t/4à 1 uur afgeloopen. 
Onderwijl worden de blaren eens of meerdere malen met de hand 
omgewerkt om de verdamping regelmatiger te doen geschieden. 

Al mag nu dit omwerken nog zoo serieus geschieden, het ligt 
voor de hand, dat hierbij een gedeelte der blaadjes, die eerst boven 
lagen, en die daarvoor bij de eerste omwerking misschien reeds 
bijna lajoe zijn, weer aan de oppervlakte komen terwijl andere, die 
eerst onder lagen en nog slechts weinig water verdampten, weer 
beneden komen te liggen. Het is duidelijk, dat op deze wijze on- 
mogelijk regelmatig vertlenst blad kan verkregen worden, wat 
natuurlijk op de qualiteit der bereide thee zijn invloed moet hebben. 

Een aantal onderzoekingen werden hieromtrent verricht, waarbij 
deze methode ook werd vergeleken met de sub 1 en 2 genoemde. 


Proef 1. Eene hoeveelheid versch geplukt blad werd op haar 


1) Zie 7e Theeverslag p. 29. 


watergehalte onderzocht; dit bedroeg 79,2 pCt. volgens 2 parallel- 
analyses. Nu werd in een 50-tal niet uitgezochte blaren (hiermee 
wordt bedoeld telkens het steeltje met de daaraan verbonden 
blaadjes zooals ze geplukt worden) elk voor zich het water bepaald. 

Het gehalte liep uiteen van 73 pCt. tot 81 pCt. 

Nu werd het blad op een tampir in de zon gebracht en zooveel 
mogelijk volgens de gewone manier behandeld; na + 1 uur was 
het blad 6 keeren terdege omgewerkt; het was nu op ’t gevoel 
lajoe. 

Eene vochtbepaling gaf 64,3 pCt. water, de parallel-analyse 
64,0 pCt. In een 50-tal blaren werd nu weer elk voor zich het 
water bepaald. Dit liep uiteen van 54 tot 78,1 pCt. 

Deze proef werd op verschillende ondernemingen herhaald en 
waren daarbij de verschillen in watergehalte der blaadjes onderling : 

a. vóór ‘t verflensen niet grooter dan circa 10 pCt. 

b. na ‘t verflensen steeds belangrijk grooter nl. 20 à 30 pCt. 

De onregelmatigheid, dus het gebrekkige dezer methode van ver- 
flensen, springt hier duidelijk in ’t oog. 

Proef 2. Im een partijtje versch geplukt blad werd het water- 
gehalte bepaald. Daarop werd het in tweeën verdeeld; de eene 
helft werd in de zon verflenst, de andere op een tochtvrije plaats 
op den vloer der fabriek uitgespreid. 

Watergehalte voor het verflensen 80,2 pCt. 

8 nan 5 in de zon 65,4 pCt. 
„ » fabriek bftel oe 
Verschil in watergehalte blaadjes onderling. 
a voor ’t verflensen hoogstens _ 5,2 pCt. 


b na verfl. in de zon „ RON 
a sd one Sp dab riekes 15:30 


Bij deze en vele andere proeven bleek, dat het blad bij 64à 65 
pCt. water onder gewone omstandigheden sterk lajoe aanvoelt. Op 
de onderneming, waar deze proef geschiedde, bleek volgens een 20- 
tal onderzoekingen op verschillende dagen steeds tot 64 à 65 pCt. 
water te worden verflenst. 

Van de circa 80 pCt. water verliest dus het blad bij ’t verflen- 
sen er circa 15 pCt. zou men oppervlakkig zeggen, doch dit is niet 
geheel juist, zooals uit het volgende zal blijken. 

Onderstellen wij, dat het blad vóór ’t verflensen 80 pCt. en daar- 


na 65 pCt. water bevat. 


— 151 — 


100 G blad. vóór ’t verflensen hebben 80 G. water en 20 G vaste stof 
HOO. > mie, 5 65 Cires OTN Ne 
Bij ’t verflensen is natuurlijk de vaste stof gebleven, dus dienen 
wij ter vergelijking voor en na verflensing hoeveelheden blad 
te nemen, die evenveel waste stof bevatten; wij hebben dus 
20 G. vaste stof bevinden zich vóór ’t verflensen in 100 G. blad; 


na ’t verflensen bevinden zich 35 G. vaste stof in 100 G. blad, dus 


Ì 100 EE 
20 G. vaste stof in 20 X — =— 57,1 G. blad; 


100 G. blad verloren dus 100 — 57,1 == 42,9 pCt. aan water. 


Proef 3. Deze proef geschiedde op eene onderneming, waar min- 
der sterk werd verflenst. 
Het blad bevatte volgens 2 analyses 78,2 pCt. water. 
a. le. helft; gehalte na verflensing in de zon 69,6 pCt. water. 
b. 2e. 5 5 E Ea „ »„ fabriek 68,8 pCt. „ 
grootste verschil watergehalte vóór ’t verflensen 10,4 pCt. 
sub a nà ’t verflensen in de zon 241 4 
Ds. 5 : op tampirs. 142e 5 
Berekend als bij proef 2 vinden wij hier een waterverlies bij de 
verflensing sub a van circa 30 pCt. 


Proef 4. Genomen op eene andere onderneming, waar vrij zwak 
wordt verflenst. 
Watergehalte van ’t blad vóór ’t verflensen 81,0 pCt. 
5 5 Ana „ in de zon Dld 15 
5 5 5 5 „ oprekken in de fabr. 70,8 „ 
Grootste verschil der enkele blaadjes na ’t verfl. in de zon 25,1 „ 
” ” ” ” ” bil ” ” fabr. Ep ” 


) » 
8 5 ö 5 „ voor ’t verflensen OND 


Bij ’t verflensen in de zon is ook hier het verschil in waterge- 
halte der enkele blaadjes weer frappant. 
Het waterverlies is hierbij volgens berekening 24 pCt. 


Deze proeven werden op de hier bedoelde ondernemingen steeds 
eenige keeren herhaald, doch aangezien de daarbij verkregen resul- 
taten vrij wel met de hier medegedeelde overeenkomen, meenen 
wij hiermee te kunnen volstaan. 


Voldoende blijkt daaruit onzes inziens, dat de algemeen toege- 
paste methode van verflensen in de zon op tampirs vrij gebrekkig is. 

Kon men daarbij het blad steeds in beweging houden, dan zou 
dit gebrek verholpen zijn, maar in de practijk is zoo iets, ten minste 
zonder machine, ondoenlijk. 

Een tweede nadeel aan deze methode verbonden is, dat zij dik- 
wijls onegaal afgetrokken blad levert en minder sterke thee. 

De oorzaak hiervan ligt in het te warm worden der blaadjes. 

Daardoor wordt het ferment, dat de oorzaak is der bruinkleu- 
ring, voor een deel onwerkzaam gemaakt; het blad behoudt eenigs- 
zins zijn groene kleur die niet in licht koperkleurig, doch bij lang 
fermenteeren in donkerbruin overgaat. 

Uitvoerige onderzoekingen in deze richting zullen bij de behan- 
deling der fermentatie (volgende mededeeling) worden gepubliceerd. 


Omtrent de mate van verflensing blijkt reeds uit het bovenstaande, 
dat deze op verschillende fabrieken zeer uiteenloopt. 

Wij vonden waarden (niet bij kleine proefjes, maar genomen van 
de groote partij op het oogenblik, dat zij zal worden of juist is 
gerold) varieerend van 45 tot 45 pCt. waterverlies. _Welken invloed 
dit op de thee heeft, zullen wij bij de fermentatie noemen. 

Omtrent het wverflensen in een draaiende trommel onder toevoer 
van verwarmde lucht werden een aantal proeven genomen. 

Hier zij vooropgesteld, dat het doel dezer trommel niet alleen is 
het verdampen van water maar ook het verwekken van eene ka- 
rakteristieke geur, welke herinnert aan die van versche appelen, 
welke geur dan ook duidelijk daarbij is waar te nemen. Deze be- 
werking is in dit opzicht eene machinale nabootsing van die, welke 
de Chineezen hun theeblad doen ondergaan ter verkrijging van 
geurige thee. Zooals bekend is, bewerken de Chineezen de blaren 
langdurig met de handen, waardoor lichte kneuzingen aan de randen 
der blaren ontstaan, zooals men aan het afgetrokken blad van Chi- 
neesche thee steeds kan waarnemen. 

Kerst wanneer op die wijze de verlangde geur is verkregen 
wordt de thee gebraden. 


De temperatuur der instroomende lucht bedroeg volgens eenige 
waarnemingen 40 à 50° C., maar niettegenstaande deze vrij hooge 
temperatuur werd het blad niet warm, maar een weinig kouder door 
deze bewerking, wat natuurlijk zijn oorzaak vindt in de snelle 


— 158 — 


verdamping van water. Volgens eenige waarnemingen hieromtrent 
was de temperatuur van het blad bij intrede 25° à 26°C terwijl na 4 à 
1 uur draaien zij gedaald was tot 23 à 20°C. 

Ook dit is een niet te onderschatten voordeel dezer bewerking, 
aangezien daardoor ook de fermentatie bij wat lagere temperatuur 
kan plaats hebben. 

Omtrent de regelmatigheid der verflensing volgens deze methode 
werden eenige onderzoekingen gedaan, waaruit bleek, dat het ver- 
schil in watergehalte der blaadjes onderling door deze bewerking 
niet grooter werd. 

Dit was te verwachten, aangezien hierbij alle blaadjes evenzeer 
aan de verdampende werking der warme lucht zijn blootgesteld. 

Omtrent de capaciteit der trommels werden eenige onderzoekingen 
gedaan; aangezien wij echter niet in staat waren de sterkte van 
den luchtstroom noch de vochtigheidstoestand van de instroomende 
lucht te bepalen, hopen wij gelegenheid te hebben hierop later te- 
rug te komen. 

Van grooten invloed is hierbij ongetwijfeld het laatste, vooral 
omdat de instroomende lucht in aanraking met de koude blaren 
sterk wordt afgekoeld en daardoor minder water in dampvorm 
kan bevatten. 


Hen aantal proeven werden gedaan met verflensen in den „dawn- 
draft sirocco” en in den „paragon”’. 

Voor beide machines bleek eene temperatuur der lucht van 50°C. 
[== 122eF] reeds nadeeligen invloed te hebben op het blad. 

Zelfs bij eene temperatuur van 40 à 450C [105 — 1130F] was dit 
soms reeds het geval. Een frappant verschil trof ons hier met het 
verflensen in de verflenstrommel, waar zonder schade eene tempe- 
ratuur van 50°C voor de instroomende lucht kon worden genomen. 
Dit feit is daardoor te verklaren, dat de theeblaren in de roteerende 
trommel steeds in beweging zijn, terwijl zij in de theedrogers op 
warme ijzerdeelen liggen en dan ook vrij warm uit de machine komen. 

Gebruikt men nog hoogere temperaturen dan 50eC, dan is die 
schadelijke invloed natuurlijk nog grooter. 

Bovendien bleek het in de „dawndraft” moeilijk, zoo niet onmo- 
gelijk te zijn, om den luchtstroom zoo te regelen, dat de geheel stil- 
liggende blaren eenigszins regelmatig werden verflenst, wat in den 


„paragon” heel wat beter, hoewel ook niet altijd goed was. 
Teysm. XII, 11 


— 154 — 


Het doel dezer proeven met de verflensing in de theedrogers 
was dan ook niet te onderzoeken, of deze machines geschikt zijn 
om daarvoor dienst te doen, maar om door eigen waarneming nauw- 
keurig na te gaan in welke opzichten zij daarvoor ongeschikt zou- 
den blijken te zijn. De groote moeilijkheden bij de machinale ver- 
flensing bleken volgens deze proeven te zijn 

le. den luchtstroom zoo te regelen, dat hij op het blad geliĳk- 
matig inwerkt ; 

2e. Zooveel lucht door te voeren, dat bij niet te hooge tempe- 
ratuur het blad toch spoedig lajoe is. 

Verder bleek eene doelmatige verflensmachine o.a. aan de vol- 
gende eischen te moeten voldoen: 

a. Het blad moet daarin niet op ijzer of andere sterk geleidende 
stoffen liggen, bijv. beter op doek, wat wegens de betrekkelijk lage 
temperatuur, die de doorstroomende lucht moet hebben, geen be- 
zwaar heeft. 

hb. Over ’t algemeen moet zij bij weinig warmte groote trek- 
capaciteit ontwikkelen. 


Zoo er al, volgens de bovenstaande onderzoekingen en beschou- 
wingen, op de in de. practijk gevolgde methoden van verflensing 
een en ander valt af te dingen, zoo meen ik toch eenige gegronde 
hoop te mogen koesteren, dat deze grootendeels mechanische kwestie 
met medewerking der bekwame technici, op Java in de thee-indus- 
trie werkzaam, wel tot eene practische oplossing te brengen zal zijn. 

Moge deze eerste mededeeling daartoe bijdragen op dit belangrijk 
onderdeel der fabrikatie het oog te doen vestigen en haar zoo mo- 
gelijk eene schrede voorwaarts te brengen. 

Omtrent een 2-tal opzettelijk daartoe geconstrueerde, op kleine 
schaal uitgevoerde machines, berustende op de hiervoren genoemde 
principes, hoop ik te gelegener tijd een onderzoek te kunnen publiceeren. 


— 155 — 


Beschikbare Zaden van Nuttige Gewassen. 


Adenanthera microsperma T. et B. Segaweh. 

N Pavonina L. Saga Kajoe. 
Aegle marmelos Corr. fr. oblongis Madja. 
Albizzia moluceana Mig. Djeundjing laut. 
saponaria Bl. Fau-fau. 

5 stipulata Bth. Sengon. 

Andropogon muricatus Retz. Akkar wangie. 
Antiaris toxicaria Lesch. Pohon oepas. 

Bixa orellana L. Kasoemba Kling (Galunggem). 
Boehmeria nivea Gaud. Rameh. 

Brownea grandiceps Jacq. 

Caesalpinia coriaria Willd. Divi divi. 

Canarium commune L. Kanari. 

Cassia florida Vahl. Djoear. 

„ _javanica L. Boenboeng dehlan. 
Casuarina equisetifolia Forst. Tjamara laut. 
nodiflora Forst. 

5 sumatrana Jungh. Maraboet. 
Cedrela serrulata Miq. Soerian. 

Cola acuminata R. Br. Kola. 

Corchorus capsularis L, Goeni, Jute. 

Dammara alba Rmph. Kibima, Damar mata koetjing poetie. 
Elaeis guineënsis L. Oliepalm. 

Elaeocarpus angustifolius Bl. Djanitri. 

S grandiflorus Sm. Anjang anjang. 
Elettaria Cardamomum White, Cardamom. 
Eriodendron anfraetuosum DC. Kapok. 
Eucalyptus sp. Flores. 

Erythroxylon Coca Lam. Coca. 

Euchlaena luxurians Dur. Teosinthe. 
Firmiana colorata R. Br. 

Flacourtia inermis Rxb. Roekum manis. 
Gonoearyum pyrospermum Scheff. Boea loba. 
Helianthus annuus L. Zonnebloem. 
Indigofera galegoides DC. Taroem oetan. 
Intsia amboinensis Thouars. Maraboh. 
Lagerstroemia Reginae Rxb. Boengoer 


” 


n 


— 156 — 


Maecrotropis sumatrana Mig. 
Melaleuca cajeputi Rxb. Kaijoe poetie betoel. 
Melia Azedarach L. mindi. 

„ Bogoriensis K. et V. 
Mesua ferrea L. Nagasarie. 
Myristica fragrans Houtt. Pala. 
Mvyroxylon perniferum L. Perubalsem. 
Nieotiana tabacum L. Tabak. 
Parkia africana R. Br. Peundeuj. 
Payena Leerii Rxb. Getah pertja. 
Peltophorum arboreum Brek. Bima Soga. 


" dasyrachys Brek. Peta peta. 
5 ferrugineum Bth. Bima Soga. 


Pithecolobium Saman Bth. Regenboom. 
Poinciana regia Bojer. Flamboyant. 

Polygala oleifera Heckel Boterplant. 

Saraca deeclinata Mig. Kembang dedesh. 
Sarcolobus Spanoghei Miq. Walie Kambing. 
Schizolobium excelsum Vog. 

Sesamum indicum DC. Widjen. 

Sorghum vulgare L. Gandroeng. 

Spathodea campanulata Beauv. 

Tamarindus indica L. assem. 

Tectona grandis L. fil Djatie. 

Terminalia laurinoides T. et B. Djoho. 

Thea assamica. Thee. 

Theobroma Cacao L. (in kleine hoeveelheden). 
Voedergrassen. 

Zea mays L, djagong (in groote hoeveelheden.) 


Bovendien zijn nog beschikbaar eenige plantjes van: 


Agave rigida var. sisalana, sisalhennep. 
Musa mindanensis Rumph, Manilla-hennep. 
Ficus elastica Mig. Karet, caoutchouc. 


NEN EEE Eeen 


AMBON (Vervolg). 


WAI EN GOENOENG HoEeTOE MORTETOE. 


De hoofdweg op Ambon is een breed, nagenoeg overal 
goed begaanbaar, hoewel op verscheidene plaatsen zeer steil 
pad, dat over het geheele eiland de kust volgt, slechts hier 
en daar daarvan afwijkend om een bocht af te snijden of 
om terreinmoeilijkheden te vermijden. Op Leytimor be- 
staan daarenboven meerdere binnenwegen, die de hier ook 
meer binnenwaarts gelegen negorijen onderling en met Am- 
bon verbinden, doch op Hitoe, waar de negorijen zonder 
uitzondering aan de kust gelegen zijn, heeft men behalve 
den kustweg slechts één pad dwars door het schiereiland en 
wel daar, waar dit het smalst en minst bergachtig is, nl. 
van Roemah tiga, schuin tegenover de hoofdplaats gelegen, 
naar Hitoelama aan de noordkust. Deze wegen worden 
in heerendienst onderhouden. 

Het plan was van Ambon naar Paso, op de landengte 
van Bagoeala aan de golf van dien naam gelegen, te voet 
den kustweg te volgen en de reis tot Wai per orembaai te 
vervolgen. Voorbij de kleine hoogte bij Batoe Mera is deze 
weg geheel vlak en voert door verscheidene negorijen, nl. 
Gelala, Hatiwi ketjil, Halong, Lata, Lateri en Noentetoe, 
en is in die plaatsjes door heggen van Codiaeum, kedihoe, 
en Rhinacanthus communis Nees, daoen boeroeng, begrensd. 
De kerkjes zijn dikwijls zeer net en met houtsnijwerk 
versierd. De kerkhoven liggen gewoonlijk aan den weg; 
meestal is aan eenige graven meer zorg besteed, o. a. door 
het beleggen met witte steentjes van gelijke grootte of met 
stukjes koraal; hier en daar ziet men zelfs een monumentje. 

Teysm. XII. 12 


— 158 — 


De negorijen worden afgewisseld door kampongboschjes, o.a. 
met notemuskaat, Artocarpus polyphema Pers. tjoebadak — 
areng, pinang, klappers, enz. Op plaatsen, waar de weg vlak 
langs de baai gaat, vindt men eenige strandplanten, zooals 
Ficus, Calophyllum Inophyllum L., njamploeng, Hernandia, 
Terminalia catappa, L., Flacourtia cataphracta RxB., lobi-lobi 
hier tomi-tomi genoemd, Clerodendron inerme R. BR, Cycas 
circinalis L. De merkwaardige Cassytha filiformis L., boenga 
nasi, een hoogklimmende, bladlooze woekerplant met dunne, 
groene stengels, ontbreekt hier evenmin. Opvallend is het, 
dat, terwijl de boomen- aan de kust bij Tandjong-Priok 
en de Duizendeilanden geheel vrij zijn van epiphyten, deze 
op Ambon langs de geheele kust, zij het ook al niet in 
buitengewoon veel soorten, dan toch in zeer groot aantal 
voorkomen. Het zijn meest varens en kleinbloemige Or- 
chideeën, waaronder echter een Dendrobium, zeer veel op D. 
crumenatum LiNDL. gelijkend, Vanda furva LNpr. met bruine 
kelk-en bloembladen en gele lip en Wria littoralis T.er B. 
niet onaardig zijn, de eerstgenoemde, in vollen bloei, zelfs 
mooi is. Van de Cryptogamen groeit hier ook Psilotum 
triquetrum Sw. Het laatste deel van den weg, over de 
door een kanaal doorsneden landengte van Bagoeala, is 
zonnig en zonder boomen; tusschen het gras vertoont 
zich weer de sierlijke Platanthera Susannae LNDL. 

Te Paso aangekomen bleek het, dat de zee te onstuimig 
was om per orembaai naar Wai te gaan, zoodat er niets 
anders overbleef dan van draagstoelen gebruik te maken. 
Te Paso toonde de regent ons de ruïne van een kleine 
versterking, waarvan volgens een opschrift de eerste steen 
gelegd was door Johannes van Vliet. 

De weg van Paso naar Soeli is zeer mooi; men volgt 
voortdurend de kust der baai van Bagoeala, welke met 
welig begroeide bergen omringd is, die met het diep 
blauwe, soms groenachtig getinte water en het witte 
schuim der branding een kleurenrijk geheel vormen. Een 
smalle strook langs de kust is door de strandflora in 


— 159 — 


beslag genomen. Hier ziet men prachtige reuzenexemplaren 
van Barringtonia speciosa L., boetoeng, met groote, donker- 
groene bladeren en mooie bloemen, Caswarina, HEvodia, 
Calophyllum Inoplyllum L., njamploeng, hier en daar afge- 
wisseld door minder schaduwrijke gedeelten, begroeid met 
Scaevola Koenigii VAHL., papatjeda, Ipomoea pes caprae Sw. 
met helder roodpaarse klokken en Canavallia obtusifolia Dc, 
wier bloemen ongeveer dezelfde kleur hebben, Wedelia 
met gele hoofdjes, Cassytha filiformis L., Stemona, een klim- 
plant tot de kleine familie der Stemonaceae behoorend, 
Crinum asiaticum L. met witte, welriekende bloemen, Pan- 
danus, enz. Binnen dezen zoom van strandplanten vindt 
men aanplantingen van klappers, sago, areng, pisang, cassave, 
enz., dikwijls in een halve wildernis overgaand, o.a. met 
rotan, Pavetta, Morinda, Pothos, Melocanna, enz. Afwisselend 
werd een pad gevolgd aan de binnenzijde van den strand- 
vegetatiezoom en over het strand zelf, in welk laatste 
geval steeds de mooiste uitzichten te genieten vielen. 
Hier en daar, waar de weg door breedte en gelijkheid het 
toeliet, zetten onze dragers het onder een woest geschreeuw 
van „langsa, ja ja”! op een draven, waardoor wij wel vlug 
vooruit kwamen, doch welke beweging op den duur min- 
der aangenaam zou worden. 

Te Soeli buigt de weg zich, sterk stijgend, van de kust 
af en loopt binnenslands door naar Toelehoe, zoodoende een 
groot schiereiland afsnijdend. Aanvankelijk gaat men weer 
door velden met hoog gras en Cyperaceae, waarin verspreid 
staande exemplaren van Melaleuca en Timonius voorkomen. 
Deze vlakte gaat weldra over in een uitgestrekt bosch van 
Melaleuca leucadendron L., waartusschen geen andere boom 
te ontdekken is. Dit bosch maakt een zeer eigenaardigen 
indruk; het is zeer ijl, zoodat men er ver doorheen kan 
zien; de boomen zijn niet zeer hoog en meestal krom en 
geven door hun ijle kroon van smalle bladeren uiterst 
weinig schaduw, waardoor het gras er welig onder groeit. 
De zeer licht grijze, zachte schors, die doet denken aan 


— 160 — 


een dikke laag vloeipapier, biedt een zeer slechte onder- 
laag aan voor epiphyten, welke dan ook met uitzondering 
van Myrmecodia Rumphit Berco. en Dischidia nummularia. 
R. Br, die met het weinige, dat hun geboden wordt, te- 
vreden zijn, geheel ontbreken. In het gras brengt evenmin 
een bloem eenige vroolijkheid aan. Voordat bij Toelehoe 
de kust bereikt wordt, gaat het Melaleuca bosch weer over 
in de grasvlakte met hier en daar verspreide boompjes, 
waarop zich eenige fraaie Orchideeën genesteld hebben. 
Reeds op grooten afstand laten zich de zuiver witte bloemen 
van Phalaenopsis amabilis BL. onderscheiden, welke, evenals 
die van exemplaren afkomstig van Borneo en Celebes, van 
den Javaanschen vorm verschillen, doordat de beide draden, 
waarin de top der lip eindigt, wit zijn in plaats van geel. Een 
vorm van Dendrobium superbum RcuB. Fr. met groote rood- 
paarse, sterk en eenigszins naar rhabarber riekende bloemen, 
staat in kleur achter bij die, welke ik in groote hoeveelheid 
op djatiboomen bij Kajeli op Boeroe vond. Minder mooi, 
doch eigenaardig is Dendrobium Antilope Reus. r. (?) met 
lange, rechtopstaande trossen van middelmatige bloemen 
met groenachtige, meer of minder sterk met violetbruin ge- 
tinte kelk-en bloembladen en witte, donker violetbruin ge- 
aderde lip. Ook Myrmecodia Rwumphii Broc, hier woe-oi, door 
de Soendaneezen Kitangkoerak genoemd, is hier algemeen. 

Te Toelehoe, een groote Mohamedaansche negorij, werden 
wij door den regent, een kort, door de pokken geschonden, 
vreemd mannetje, verwelkomd en waren al spoedig door 
de geheele bevolking omringd, die onder groot gejoel door. 
eenige mannen werd uiteengejaagd, om echter kort daarop 
de regentswoning te belegeren. De regent trachtte ons 
over te halen ook bij hem eenigen tijd door te brengen ; 
hij zou ons dan bij een warme bron brengen, welke in 
den omtrek van Toelehoe gevonden wordt, doch daartoe 
ontbrak de tijd. 

Verder werd de kust gevolgd tot aan het doel der reis, 
waar we onzen intrek namen in de regentswoning. 


— 161 — 


Den volgenden dag werd de bestijging van den Hoetoe 
Mortetoe, een voorberg van den Salahoetoe en naar gissing 
hoogstens 700 M. hoog, ondernomen. Aanvankelijk komt 
men door een wildernis, waarin men o.a. onderscheidt, 
behalve eenige groote boomen, Pandanus, Cordyline, Melo- 
canna, boomvarens, Freycinetia, Gleichenia, een klimmende 
Bauhinia, Flagellaria, Lomaria scandens R. Br, enz, in 
wier schaduw tal van Nephrolepis, Selaginella, Hemigraplus, 
Eranthemum, Schismatoglottis, enz. groeien. Doch tevens 
vindt men hier veel sago, areng, pinang, ananas enz. Wat 
hooger komt men in oorspronkelijk bosch met verscheidene 
zware boomen, dat echter volstrekt geen beeld geeft van 
weelderigen, tropischen plantengroei. De bodem bestaat 
uit wit zand, slechts onvolkomen door een dun laagje 
afgevallen blad bedekt. Geen heesters of groote, kruid- 
achtige planten belemmeren het uitzicht tusschen de stam- 
men; alleen eenige laagblijvende gewassen, vooral varens 
in weinig soorten, waaronder een Aspleniwm, de eigenaar- 
dige Schizaea dichotoma SM. in forsche exemplaren, veel 
Taenitis blechnoides Sw. verder de bronskleurige Mapania 
lucida en zeer algemeen een andere Cyperacea met smalle, 
lijnvormige, dichte rozetten vormende bladeren, groeien 
verspreid tusschen de boomen. Epiphyten zijn hier zeld- 
zaam; sommige stammen zijn echter geheel bedekt met 
een hoog klimmende Dendrobium (2), die niet in bloei was, 
en met Lomaria scandens R. Br, een sierlijke varen met 
enkelgevinde bladeren. Rotan komt veel voor en ook 
ontdekten we overal Gronophyllum microcarpum SCHEFF (2), 
welks veervormige bladeren gekenmerkt zijn door een 
breede, ivoorwitte streep langs de middennerf. Indien 
het inderdaad dezelfde soort is als die, welke onder ge- 
noemden naam te Buitenzorg gekweekt wordt, dan ontwik- 
kelt zij zieh in het bosch vrij wat krachtiger. Onder de 
boomen trekken vooral de aandacht reusachtige exem- 
plaren van Agathis loranthifolia SarisB. (Dammara alba 
RMrH.) verder Garcinid’s, vele Lauraceae, o. a. halaoer, 


— 162 — 


welke voor huizen en prauwen gebruikt wordt; men 
verkiest, tenminste voor huizen, echter asojer, Podocarpus 
Rumphii Br. De bodem is hier en daar bedekt met een 
dicht netwerk van wortels, voornamelijk behoorend aan 
groote Ficus-soorten. 

Na een paar uren al botaniseerende geklommen te heb- 
ben, verandert de flora plotseling en spoedig daarna wordt 
de top bereikt. Hier is de bodem met een dikke bladlaag 
bedekt, waarin men zonder moeite den geheelen wandel- 
stok steken kan. Zeer merkwaardig was het hier reeds de 
karakteristieke Polypodium Dipteris BL. aan te treffen, een 
varen, welke op Java eerst ongeveer op tweemaal deze hoogte 
voorkomt. Tot de vermeldenswaardige planten behooren 
verder nog de volgende: Plocoglottis Lowii RcuB. r., een aard- 
orchidee met langwerpige, achter donkerpaars gekleurde 
bladeren en vreemd gevormde, doch onaanzienlijke, gele, rood 
gestippelde bloemen; tot nog toe was deze plant alleen van 
Borneo bekend. Paphiopedilum (Cypripedium) Mastersianum 
Prirz., is eveneens, een aardorchidee met riemvormige, licht 
en donkerder grijsgroen gevlekte bladeren, uit wier midden 
de bloemstengel met één groote, mooi gekleurde bloem prijkt, 
gemakkelijk te herkennen aan de eigenaardige, zakvormige 
lip, waaraan dit geslacht zijn naam van Venusmuiltje ont- 
leent. Het is om deze soort te zoeken, dat eenige jaren 
geleden door de Engelsche firma SANDER & Co. een reiziger 
naar Ambon werd gezonden, die erin slaagde, zooals de 
regent van Kaitetoe verzekerde, op den G. Toena ongeveer 
3000 exemplaren te verzamelen, waarvoor echter f 2000. — 
uitgegeven moest worden. Of deze cijfers geheel betrouwbaar 
zijn, daarvoor zou ik niet durven instaan. Prachtig is 
Nepenthes maxima Rrinw., wier zeer groote bekers mooi 
groen gekleurd waren; later vond ik dezelfde soort met 
rood gevlekte kannen. 

Een voor botanici belangwekkend plantje is Bwrmannia 
longifolia Brco. met opgerichte stengeltjes, lijn vormige bla- 
deren en kleine, witte bloemen. Gedeeltelijk op den grond, 


— 163 — 


gedeeltelijk in de boomen klimmend vindt men Freycinctia 
graminea Br. met smalle, scherp gezaagde bladeren, die hier 
en daar als het ware een gazon vormen en een kleinbla- 
derige Fieus- soort. Evenals lager op den berg zijn rotan 
en Gronophyllum hier overal aanwezig. Onder de epipby- 
ten, die niet door talrijkheid uitmunten, is de mooiste wel 
Dendrobium amboinense Hook. met groote, 16 cM. in door- 
snee metende bloemen, wier smalle kelk- en bloembladen wit 
zijn, terwijl de veel kleinere, fijn toegespitste lip lichtgeel 
met donkerbruin geteekend is. Zeer talrijk is een Dipodium, 
die niet bloeide, en Hydnophytum amboinense Broc, die hier 
de welbekende H. montanum Br. van Java vervangt. 
Eigenaardig is het, dat ik hier boven geen vertegenwoor- 
digers vond van de families der Begoniaceae, Acanthaceae, 
Rubiaceae, (behalve genoemde epiphytische Hydnophytum), 
Arareae, Zingiberaceae en van die der Orchidaceae uit de 
groep der Physureae, welke gewoonlijk in geen wildernis 
op Java in dergelijke omstandigheden ontbreken. 

Wai is een vrij groote Christennegorij, ruim gebouwd, 
met ongeveer 1000 inwoners. Het is onbegrijpelijk, dat er, 
om niet eens van een pasar te spreken, in geen der plaatsen 
op Ambon, behalve in de hoofdstad, warongs werden aan- 
getroffen; alleen te Paso is een Chineesch winkeltje en 
bij Hitoe zag ik iets, wat aan een warong deed denken 
doeh dien weidschen naam nog lang niet verdiende. Rond- 
trekkende Chineezen komen er zelden toe de negorijen 
te bezoeken, daar het volk, wanneer het niet met gou- 
vernementsreizigers te doen heeft, in welk geval de regen- 
ten worden aangeschreven, doch met partikulieren, onge- 
hoorde prijzen vraagt. Zoo werd door den regent verze- 
kerd, dat men in dat geval f 2.50 per drager eischt. Ieder 
moet dus het benoodigde van Ambon halen. 

Behalve de ook bij Ambon in de boomen aangetroffen Orchi- 
deeën vond ik te Wai nog Grammatophyllum scriptum Bu, zeer 
verwant aan de Javaansche G. speciosum Br, anggrek tiwoe; 
de knollen zijn echter veel kleiner en dragen slechts onge- 


— 164 — 


veer vier bladeren; de bloeiwijze en bloemen, hoewel kleiner, 
hebben veel overeenkomst met die der Javaansche soort, 
zoowel in vorm als in kleur. 


HILA EN GOENOENG TOENA. 


De Toena is het gemakkelijkst vanuit Hila, dat aan de 
noordkust van Hitoe ligt, te beklimmen. 

Van Ambon werd de baai overgestoken naar het schuin 
daartegenover liggende Roemah tiga, waar draagstoelen 
gereed stonden om ons naar Hitoe lama over te brengen. 
Zooals ik vroeger reeds meedeelde, is deze weg, behalve 
de kustweg, de eenige door Hitoe, dat hier het smalst en 
tevens het minst bergachtig is. Men trekt slechts één 
top over, nl. de slechts 188 M. hooge, doch zeer steile Mas 
pait, en gaat gedeeltelijk door bosch, in het begin vooral 
uit veel notemuskaat bestaand, met groote kanaris, Ar- 
tocarpus, areng enz. gedeeltelijk door minder begroeid 
terrein. In 24 uur werd Hitoe lama bereikt, een Moha- 
medaansche negorij, waar everals te Toelehoe, een groote 
troep kinderen ons weldra vergezelde en zich tijdens ons 
bezoek om de regentswoning verzamelde. Het verschil 
in gedrag tusschen de Christelijke en Mohamedaansche 
bevolking is opvallend. In de christelijke negorijen kwamen 
de bewoners bij onze aankomst ook wel te voorschijn, doch 
zij hielden zich op een afstand en van rumoer was geen 
sprake. 

De afstand van Hitoelama naar Hila werd per orembaai 
afgelegd. Dit is een vrij groot soort vaartuig, op Ambon 
algemeen in gebruik, met hoog opgebogen, spits toeloo- 
penden voor- en achtersteven. In het midden bevindt 
zich een kajuit, die de geheele breedte der boot inneemt 
en plaats aanbiedt voor een paar personen. Het voort- 
bewegen geschiedt door roeien of door het scheppen 
met korte roeispanen, terwijl een of twee masten bij 


gunstigen wind gelegenheid geven tot het hijschen van 


— 165 — 


zeilen; naargelang der grootte heeft men 12 of meer 
roeiers noodig. Sommige regenten bezitten keurig afge- 
werkte en geschilderde orembaais, soms van aanzienlijke 
afmetingen. 

Onze verblijfplaats te Hila was de voormalige assistent- 
residentswoning, welke tegenwoordig als pasanggrahan 
dienst doet. Eenige geiten, die de voorgalerij in gebruik 
genomen hadden, namen bij onze nadering overhaast de 
vlucht, doch bleven voortdurend in de nabijheid rondzwer- 
ven. Minder aangenaam nog was de ontdekking, dat de 
vertrekken bewoond werden door honderden zwaluwen, die 
de laag stof, welke vloer, vensterkozijnen, enz. bedekte, 
nog met een laagje guano vermeerderd hadden. Men had 
het onnoodig geoordeeld een en ander op te ruimen. 

De regent van Hila, dat een gedeeltelijk Mohamedaansche, 
gedeeltelijk Christelijke bevolking heeft, was een nog jonge 
man, die eerst kort geleden aangesteld was. Hij had 
weinig invloed op zijn volk, misschien niet geheel buiten 
de schuld van den regent van het aangrenzende Kaitetoe, 
welke hem zeer uit de hoogte behandelde en trachtte 
zwart te maken. Deze regent had reeds 22 dienstjaren, 
aan welk feit hij het recht van een zeer vrij optreden scheen 
te ontleenen. Dat beider geweten niet geheel zuiver was, 
bleek bij het afscheidnemen, toen de regent van Kaitetoe 
verzocht toch geen kwaad van hem te vertellen, terwijl 
die van Hila zijn verontschuldigingen aanbood, als er soms 
iets niet in orde was geweest. 

Aan het strand bevindt zich een ruïne van een kleine 
versterking, een stevig, vierkant, steenen gebouwtje met 
één ingang en door een muur omgeven. 

Zooals bekend is, heerscht op Ambon de lepra vrij hevig, 
doch nergens zag ik deze ongelukkigen zich zoo in het 
openbaar vertoonen als te Hila. Een der regenten deelde 
mee, dat het overbrengen der lepra door muskieten mo- 
gelijk wordt geacht. 

Den dag na aankomst te Hila had de bestijging van den 


— 166 — 


Toena plaats. Een vlerkprauwtje bracht ons in 20 minuten 
aan den voet van een tot aan de kust doorloopenden rug 
van dezen berg, die volgens de kaart 875 M. hoog is. 
De weg gaat terstond vrij steil, doch gelijkmatig naar boven 
en dit blijft zoo tot aan den top toe. Spoedig komt men 
in het bosch, dat langzamerhand zwaarder wordt; de bodem 
is hier eenigszins glad, zooals in een dennenbosch in 
Holland. Het bosch maakt een anderen indruk dan dat 
op den Hoetoe Mortetoe; de bodem is met blad bedekt en 
bestaat niet uit wit zand. Onder de boomen herkent men 
de overal aanwezige Agathis loranthifolia Saris. in zware 
exemplaren met hooge stammen en breed vertakte kronen, 
kanari, Garcinia cornea L., hoesoer of manggistan oetan, My- 
ristica, pala oetan, de zeer mooie Mesua ferrea L., waarvoor 
hataulewang of bintangor oetan als namen opgegeven werden, 
met kleine, in jongen staat helder rose gekleurde bladeren 
en groote, welriekende, witte bloemen, Gronophyllum en 
Drymophlaeus olivaeformis Marr. (2), niboeng, welke benaming 
echter op meerdere palmsoorten van toepassing is. Op den 
grond groeien verscheidene varens en Cyperaceae, die ook 
op G. Hoetoe Mortetoe voorkomen, doch niet in zoo groote 
hoeveelheid ; bovendien vond ik hier veel een Tainia, die 
niet bloeide, doch in groeiwijze zeer veel overeenkomst ver- 
toont met 7. penangiana Ripon. 

Daar er zich langzamerhand mos op den grond begint 
te vertoonen, wordt het klimmen gemakkelijker; ook 
komt er wat meer afwisseling in den plantengroei 

Onder de opvallend weinige planten met gekleurde blade- 
ren, die ik op Ambon vond, is Anaectochilus Reinwardt 
Br, die ook op Java niet zeldzaam is, wel de fraaiste. 
Het is een klein aardorchideetje met fluweelachtig zwarte, 
glinsterend rood geaderde bladeren. Verder groeit hier 
Oleandra neriiformis Cav. een varen met lancetvormige, 
oningesneden bladeren en Sonerila moluccana RxB., (2) met 
groene of donker gekleurde, behaarde, eivormige bladeren en 
paarsrose, drietallige bloemen. Doorzichtige Hymenophylla- 


— 167 — 


ceae verschijnen ook, terwijl de epiphytische Orchideeën in 
deze hoogere streken zeer talrijk worden; weinige daarvan 
waren echter in bloei. Tot deze laatste behoort Bulbo- 
phyllum virescens J. J. S., een nieuwe soort, die in groeiwijze 
overeenkomt met de Javaansche B. (Cirrhopetalum) Pahudii. 
De bloemstengel draagt aan den top ongeveer 8 ineen 
gesloten, ongeveer 17 c.M. breeden kring staande bloemen, 
wier langgerekte kelk-en kroonbladeren bleekgroen zijn 
met rood geteekend, terwijl de zeer beweegbare lip paars- 
rood is. Een andere mooi bloeiende, ook op Java inheemsche 
soort is Glomera erythrosma Br, die in groeiwijze bedriege- 
lijk op een Agrostophyllum gelijkt, doch zich daarvan guns- 
tig onderscheidt, doordat de talrijke, in een eindelingsch 
hoofdje vereenigde bloemen wit zijn met helderroode lip. 
Onder de aardorchideeën komt een nieuwe Calanthe-soort, 
nl. C. tunensis J. J. S., in talrijke exemplaren voor, die 
in vollen bloei waren. Wel zijn de oranje bloemtrossen op 
zichzelf niet zoo mooi, doch dit wordt vergoed door het 
groote aantal. De soort is zeer na verwant aan C. cur- 
culigoides LNDL. 

Zeer mooi was een bloeiende, heesterachtige Vacciniacee 
met leerachtige, langwerpige, meer of minder eivormige, 
kort toegespitste bladeren en overal aan de knoopen der 
jongere en oudere takken zittende, zeer korte, armbloemige 
bloeiwijzen van mooi roode, klokvormige, 5 lobbige bloemen. 
Algemeen was een Rubiacee, een klein heestertje met witte 
bloempjes. 

Na ongeveer drie uren geklommen te hebben bewees 
het verschijnen van Polypodium Dipteris, dat we ons voor 
Ambon op een vrij aanzienlijke hoogte bevonden en kort 
daarna werd de top bereikt. Weldra zaten we in het 
voor ons tot nachtverblijf gebouwde hutje om ons wat te 
versterken. 

Dit gebouwtje viel niet erg mee. Het was klein en, wat 
op een open, door boomen slechts weinig beschutte plaats ; 
minder aangenaam scheen, dat behalve het dak slechts aan 


— 168 — 


twee zijden door atap gesloten was, welke omstandigheid 
evenwel later op prijs gesteld zou worden Rondom be- 
vond zich struikgewas, dat door groote massa’s Polypodium 
Dipteris Br, Gleichenia dichotoma Hook. en een andere meer 
sierlijke soort van dat geslacht, enz, zonder kapmes, on- 
doordringbaar gemaakt werd. 

Er werd besloten den namiddag te besteden met het 
doorzoeken van den omtrek, hetgeen niet zeer gemakkelijk 
beloofde te worden. In een richting, tegenovergesteld aan 
die, waarvan wij gekomen waren, werd dus een pad gekapt; 
groot was echter de verrässing, toen de wildernis plotseling 
eindigde en zich een bosch, als uit een sprookjeswereld, 
voor ons opende. De boomen, die hier slechts 10—15 M. 
hoog zijn, staan zoo ver van elkander, dat het doorkruisen van 
het bosch in alle richtingen mogelijk is. Hun betrekkelijk 
dunne stammen zijn door een buitengewoon dikke laag mos, 
verscheidene malen dikker dan zijzelf, in zuilen van zacht 
groen van verschillende tinten herschapen; dicht bijeen- 
staande boomen zijn er door tot één geheel vereenigd. De 
aaneensluitende, maar niet zeer dichte kronen laten genoeg 
licht door, om alle somberheid buiten te sluiten en de 
buitengewone frischheid van alles geheel te doen uitkomen. 
Een dikke laag blad en mos, waar men hier en daar tot de 
knieën of dieper inzakt, bedekt den bodem en kon de 
beide hier het meest kenmerkende kruidachtige gewassen 
niet beter tot hun recht doen komen. Dit zijn de reeds 
genoemde Calanthe tunensis, wier helder gekleurde bloem- 
„trossen soms zelfs hoog in de moslaag tegen de boomen 
aangetroffen worden en een Liliacee met opgaanden stengel, 
tweerijige, lange, zwaardvormige, glimmend groene bladeren 
en een eindelingsche bloempluim, samengesteld uit kleine, 
witte bloemen, die gevolgd worden door eveneens witte, 
dicht behaarde, besachtige vruchtjes. j 

Het geheel kan eenigszins vergeleken worden met de: aan- 
zienlijk hooger gelegen wouden op Java, b.v. op den Pange- 
rango en den Gedé voorbij Kandang Badak, waar de vrij 


— 169 — 


dunne en lage stammen ook wel met mos bedekt zijn, 
maar niet met die overweldigende massa’s als hier op 
den Toena. Iets dergelijks komt ook op Borneo en Ceylon 
en waarschijnlijk op meer plaatsen voor. 

De flora op den top is niet zeer rijk aan soorten. Van 
het aantal boomsoorten krijgt men in den regel bij een 
vluchtig bezoek slechts een zeer onvolkomen beeld. Veelal 
vindt men maar weinig soorten tegelijk in bloei en dan 
nog kost het omkappen of beklimmen, gesteld al, dat men 
een flinken klimmer tot zijn beschikking heeft, van een 
eenigszins groot aantal boomen te veel tijd, zoodat men 
er in den regel slechts als uitzondering zijn toevlucht toe 
kan nemen. Hier trekken vooral de aandacht een Vaccinium 
en een Myrtacee, van welke laatste de lancetvormige, zeer 
welriekende bladeren in jongen staat paarsrood gekleurd 
zijn. Varens zijn niet zeldzaam. Een kleine boomvaren 
heeft denzelfden geur als de bekende Lindsaea cultrata Sw. 
Polypodium laciniatum Br. reukgras, enz, welke veroor- 
zaakt wordt door de aanwezigheid van cumarine; Oleandra 
neriiformis Cav. vormt op den bodem goed vertakte heester- 
tjes. Onder de sierlijke en teere varens, die de groep der Hy- 
menophyllaceae vormen, merkt men op de door een waslaagje 
blauwwit gekleurde blaadjes van Frichomanes pallidum Br. 
en 7. ericoides Hepw. met zeer fijn verdeelde, op mos ge- 
lijkende, frisch groene bladeren; beide zijn ook op Java en 
elders niet zeldzaam. De ook lager op den berg groeiende 
Sonerila vormt hier kussens tusschen het mos, waarin men 
ook op verschillende plaatsen de witte bloempjes van 
Bwrmannia longifolia Beee. ontdekt. De ook reeds van den 
Hoetoe Mortetoe bekende Freycinetia graminea Bru. en 
Nepenthes maxima Reinw. met groote, rood gevlekte bekers 
ontbreken hier.evenmin; van de laatste vond ik jonge 
planten epiphytisch tusschen het mos op de boomen. On- 
der de echte epiphyten zijn eenige Orchideeen o. a. Bul- 
bophyllum virescens J.J. S. in talrijke exemplaren, doch 
slechts bij uitzondering in bloei, varens, eenige Melastoma- 


— 170 — 


ceae en twee Rhododendrons, waarvan er één bloeide. Deze, 
waarschijnlijk een nieuwe soort, vormt een klein heester- 
tje van + !/, M. hoogte, met dunne takken en aan de 
einden daarvan dichtbijeenstaande, glimmende, lancetvor- 
mige, naar hun top wat verbreede, zeer kleine, groene 
blaadjes en kleine, smal klokvormige, helderroode bloemen. 
De soort schijnt zeer zeldzaam te zijn, want het gelukte 
mij niet een tweede exemplaar te vinden. 

Daalt men verder naar beneden, dan worden de boomen 
weer hooger en verdwijnt de merkwaardige mosbekleeding. 

Tegen donker werd de woning betrokken en toebereid- 
selen voor het eten en den nacht gemaakt. We zaten 
geheel in den mist, doch genoten nog een oogenblik van een 
prachtig uitzicht op Leytimor en de hoofdplaats Ambon, 
toen de wind de nevels voor korten tijd vaneen scheurde. 
Spoedig daarna begon het te regenen met dat gevolg, dat 
alle koeli’s, die meegenomen waren voor het dragen van 
verschillende benoodigdheden, proviand en planten, en die 
niet bepaald een toonbeeld van frischheid genoemd konden 
worden, een toevlucht zochten in het hutje, waar geen 
plekje onbezet bleef. Nu werd gewaardeerd, dat het ge- 
bouwtje niet geheel gesloten was. 

Gedurende den nacht was het wel koel, maar veel min- 
der koud dan in de veel hooger gelegen streken op Java, 
waar planten als Vacciniums en Rhododendrons groeien. 


(Wordt vervolgd). 
J. J. Smriru. 


nn NE RN Rn nne enn ea nnn ne 


IETS OVER DE FABRIEKMATIGE BEWERKING VAN 
CAOUTCHOUC EN GETAH PERTJAH. 


De wijze van winning en bereiding van caoutchouc en 
getah pertja is in dit tijdschrift voor de verschillende soor- 
ten reeds meer of minder uitvoerig besproken. Op de 
eigenschappen van het ruwe product hebben de bereidings- 
methoden ongetwijfeld een zeer grooten invloed. De Para- 
caoutchouc (van Hevea brasiliensis) bijv. heeft zeer 
zeker haar goeden naam voor een groot deel aan de uit- 
stekende bereiding te danken, waardoor een fraai, homogeen, 
zeer houdbaar product verkregen wordt, terwijl bij andere 
soorten slordige en ondoelmatige bereiding een product le- 
vert, dat o. a. door omzettingen van eiwitstoffen, die het 
verontreinigen, minder gewenschte eigenschappen verkrijgt, 
in veerkrachtigheid achteruitgaat en dikwijls kleverig wordt. 

Toevoeging van anorganische zuren of aluin aan het 
melksap van caoutchouc-l|everende planten om de caout- 
chouc af te scheiden, wordt door de fabrikanten als min- 
der gewenscht beschouwd, omdat er gewoonlijk kleine hoe- 
veelheden van die stoffen in achterblijven, welke later moei- 
lijk te verwijderen zijn of wel de machineriën aantasten. 

De aanwezigheid van zout in getah pertja, dat er ingeko- 
men kan zijn òf door toevoeging ervan aan het melksap òf 
door de wijze van bewaring, die door vele Chineesche op- 
koopers gevolgd wordt 1), acht men vooral voor de kabel- 
fabrikatie zeer nadeelig, daar het, bij de verschillende 
bewerkingen, die het product ondergaat, niet volkomen 

1) Vele Chineezen in Bandjermasin en Pontianak bewaren hunne 


voorraden van getah pertja in een soort bakken die, vóór hunne 
pakhuizen, in het brakke water van de rivier gedompeld zijn. 


— 172 — 


gelukt het geheel weg te nemen, hetgeen op het isolatie- 
vermogen op den duur van invloed schijnt te zijn. 

Het bewaren van caoutchouc is eene zaak, waaraan in 
Europa door de fabrikanten en handelaren, die dikwijls 
zeer aanzienlijke voorraden van verschillende soorten in 
hunne magazijnen hebben, groote zorg besteed wordt. Don- 
kere, koele ruimten, waarin de temperatuur niet aan groote 
schommelingen onderhevig is, worden bij voorkeur daar- 
voor uitgekozen. De caoutchouc wordt daarin zoodanig, 
meest in de oorspronkelijke verpakking, neergelegd, dat 
men niet te groote opeenhooping krijgt. 

In tropische landen, waar de caoutchouc spoediger schijnt 
te bederven dan in gematigde streken, zal men aan het 
bewaren nog meer zorg moeten besteden. Sommige soorten 
bewaart men onder water, hetgeen vooral bij de latere 
verzending van minder goed bereide niet zonder nadeel is. 
Het meest aan te bevelen is wel de caoutchouc zoo spoe- 
dig mogelijk te verschepen. Op de reis heeft het product 
ook dikwijls nog te lijden, waaraan de hooge temperatuur, 
die in sommige jaargetijden aan boord heerschen kan, voor- 
namelijk wel schuld zal hebben. 


1. De bewerkingen, die de caoutchouc ondergaat. 


De eerste bewerking, die de ruwe caoutchouc in de fa- 
brieken ondergaat is het weeken in water, dat door mid- 
del van stoom verwarmd wordt. Afhankelijk van de grootte 
der stukken en van de soort zal dit weeken langer of korter 
moeten duren; soms zijn de stukken, die men ontving, nog 
zoo vochtig en week, dat men ze zonder verdere voorberei- 
ding kan verwerken. 

Nadat nu de caoutchouc voldoende week is, worden de 
grootere stukken met een groot scherp mes of wel met 
een scherpe draaiende schijf, die steeds natgehouden wor- 
den, doorgesneden en door den arbeider, die daarmede 
belast is, nagezien. De stukken, die inwendig — door gisting 
wellicht — veranderingen hebben ondergaan, waardoor de 


ie 


qualiteit verminderd is, of wel met slechte soorten ver- 
mengd zijn, worden afzonderlijk gehouden, waarna men 
de goedgekeurde verder in kleine stukjes snijdt. 

Ter zuivering wordt vervolgens de caoutchouc met be- 
hulp van zware walsen, waarvan de oppervlakte soms ruw 
is en die met ongelijke snelheid zich bewegen, uitgeplet, 
terwijl door straaltjes water de onzuiverheden, zand, bast- 
deeltjes enz, weggespoeld worden. 

Op de nauwkeurige beschrijving dier walsen en der in- 
richtingen, die men er aan heeft om de drukking te ver- 
grooten, het gevaar voor de arbeiders zoo gering mogelijk 
te maken enz, is het hier de plaats niet dieper in te gaan. 

Het is een zeer interessant gezicht de eaoutchouc, die 
in kleine stukken tusschen de cylinders wordt gebracht, 
door deze te zien grijpen en met geweld gekneusd, gescheurd 
en geplet worden. 

De bewerking wordt eenige malen herhaald en men krijgt 
dan dunne vellen met zeer ruwe oppervlakte. De kleur 
is bij caoutchouc-soorten van verschillende afkomst zeer 
verschillend en wisselt af van lichtgrijs tot donkerbruin. 
Ook de reuk, zelfs nadat de eaoutchouc gewasschen is, 
blijft voor de verschillende soorten karakteristiek. 

Sommige caoutchouc-soorten schijnen zich zeer moeilijk 
te laten zuiveren, omdat de verontreinigende bestanddeelen 
er in blijven kleven, andere daarentegen hebben zoo weinig 
samenhang, dat men in plaats van vellen slechts kleine 
stukjes uit de machine ziet komen. Zelf heb ik dit echter 
in de fabrieken, die ik bezocht, niet gezien. 

De vellen gezuiverde caoutchouc moeten nu gedroogd 
worden, hetgeen in vrij donkere ruimten, die goed geven- 
tileerd worden, bij niet te hooge temperatuur geschiedt. 
In deze droogkamers worden zij op rekken opgehangen 

Nadat ze nu behoorlijk droog zijn, vouwt of rolt men 
ze op en bewaart ze in dien toestand in koele, donkere, 
droge kamers. 


Door de ondergane zuivering heeft de ruwe caoutchouc 
Teysm. XII 13 


— 174 — 


natuurlijk aan gewicht verloren en ’t gewichts-verschil 
tusschen de ruwe en de gezuiverde en gedroogde noemt 
men het „waschverlies.” 

Dit waschverlies is bij caoutchouc van verschillende 
afkomst zeer verschillend, maar zelfs bij eenzelfde soort 
komen dikwijls groote verschillen voor, hetgeen wel niet 
behoeft te bevreemden, omdat het grootste deel der onzui- 
verheden en ook het water, dat de caoutchouc in ruwen 
toestand bevat, er toevallig ingekomen of gebleven, dan 
wel opzettelijk aan toegevoegd zijn. 


De beschreven bewerkingen hebben in de verschillende 
fabrieken op ongeveer dezelfde wijze plaats en worden 
den bezoeker in velen gaarne getoond en verklaard. 

Maar nu komen er, waarmede men geheimzinniger is en 
indien men u al in die gedeelten der fabriek toelaat, waar 
ze uitgevoerd worden, zoo kunt ge er toch zeker van zijn 
over verschillende details geen inlichtingen te zullen krij- 
gen, omdat men hier is op het gebied der fabrieksge- 
heimen. 

Aan de verschillende voorwerpen toch, die uit craoutehoue 
vervaardigd worden, stelt men de meest uiteenloopende 
eischen en neemt men daarbij in aanmerking, dat de ei- 
genschappen van de ruwe grondstof verre van standvastig 
zijn, dan kan men zich wel voorstellen, dat er een groote 
ervaring noodig is om door menging van verschillende 
caoutchouc-soorten onderling en met allerlei bijmengselen, 
zooals zwavel voor het vulcaniseeren, factis, hars, kleur- 
stoffen en lichamen om het gewicht te vergrooten, een 
mengsel te verkrijgen, dat aan bepaalde, gestelde eischen 
voldoet. Soms komt het voor, dat de hoeveelheid der 
vreemde stoffen het karakter eener vervalsching verkrijgt. 
Over het product dat den naam draagt van factis en dat 
naar ’t schijnt bereid wordt uit lijnolie met chloorzwavel, 
heeft langen tijd een groote geheimzinnigheid geheerscht. 
Caoutchouc kan met vrij groote hoeveelheden daarvan ver- 


— 175 — 


mengd worden, zonder dat sommige harer eigenschappen 
al te zeer worden veranderd. 

Zuivere Para-caoutchouc (het product van Hevea brasi- 
liensis) wordt echter wel zonder bijmengselen verwerkt 
tot zoogenoemde patentplaten. Daartoe worden de gewas- 
schene en gedroogde caoutchouc-vellen tusschen verwarm- 
de walsen gekneed, totdat de massa geheel homogeen is 
geworden, zonder luchtblaasjes er in, die in den vorm van 
rollen uit de machine komt. Men stelt deze daarna in een 
hydraulische pers aan eene zeer groote drukking bloot en 
laat de dus verkregen grootere blokken nog eenige maan- 
den bij afwisselende temperatuur liggen, alles om de ho- 
mogeniteit en de goede hoedanigheid van het product te 
verbeteren. 

Van deze blokken worden nu met behulp van een zeer 
scherp mes, dat zich met groote snelheid heen en weer 
beweegt en waartegen zij, in een slede geplaatst, geschoven 
worden, terwijl het met een straal koud water nat gehouden 
wordt, dunne bladen van verschillende dikte gesneden, 

Soms vervaardigt men ook wel platen met behulp van 
walsen alleen, de qualiteit is dan echter veel minder. 
Om te beletten dat deze platen van Para-caoutchouc aan 
elkaar kleven bij het bewaren, worden ze met een oplossing 
van zeep in warm water bestreken. 

Ter vervaardiging eener homogeene massa uit de verschil- 
lende mengsels, die hierboven genoemd werden, brengt men 
deze bij kleine hoeveelheden te gelijk in de verwarmde 
kneed-en walsmachine. Al heel spoedig ontstaat er een 
plastische massa, die om een der cylinders blijft kleven. 
De werkman neemt ze er dan af en brengt ze met stuk- 
ken, die er afgevallen mochten zijn, op nieuw in de machi- 
ne en herhaalt die bewerkingen totdat het mengsel zoo 
gelijkmatig mogelijk is geworden. Vervolgens plet men 
de massa tusschen verwarmde rollen tot dunne platen uit 
welke op een gespannen doek opgevangen en met dit op 
een houten rol gewonden worden. 


— 116 — 


Uit de opde beschreven wijze verkregen platen en bla- 
den worden nu tal van kleine voorwerpen uit de hand 
vervaardigd, Vooral uit de patent-platen gaat dit zeer 
gemakkelijk, omdat de versche snijvlakten dezer platen bij. 
het tegen elkaar drukken onmiddellijk aan elkaar kleven. 
Men snijdt dus òf met de hand òf met eene machine de 
samenstellende stukken van het voorwerp uit de plaat en 
plakt ze òf uit de vrije hand, òf op vormen aan elkaar. 
Bij de uit mengsels vervaardigde platen bevochtigt men de 
snijvlakte gewoonlijk met eene oplossing van caoutchouc. 
in benzol. 

Het maken van grootere voorwerpen is uit den aard der 
zaak veel ingewikkelder en ijzeren vormen spelen daarbij 
een belangrijke rol. 


Nadat men aan de verschillende te vervaardigen voor- 
werpen den gewenschten vorm gegeven heeft, komt het 
belangrijkste punt van de fabrikatie nl. het vulcaniseeren. 

Zooals men weet, wordt caoutchouc bij lage tempera- 
tuur hard en stijf, terwijl het bij verhooging van tempe- 
ratuur soms gaat kleven. Bovendien oefenen licht en 
lucht er spoedig een verderfelijken invloed op uit. 

Caoutchouc heeft nu echter de eigenschap, vooral bij ver- 
hoogde temperatuur, verschillende hoeveelheden zwavel op 
te nemen en dan een product te leveren, „gevulcaniseerde 
caoutchouc”, dat zich van de oorspronkelijke in velerlei op- 
zicht onderscheidt. Heeft men ongeveer 7—10 pCt. zwavel 
gebruikt, —de te gebruiken hoeveelheid is voor de ver- 
schillende caoutchouc-soorten verschillend en moet door den 
fabrikant empirisch bepaald worden — dan verkrijgt men 
een product, dat zich ongevoelig toontvoor temperatuurs- 
wisselingen en veerkrachtig is. 

Behandelt men de caoutchouc met meer zwavel, — tot 
50 pCt. schijnt men te kunnen gaan bij sommige soorten, — 
dan ontstaat er een harde, hoornachtige, zwarte massa, 
die den naam draagt van eboniet. 


— 117 — 


Het vulcaniseeren van de kleine, uit patent-caoutchouc 
vervaardigde voorwerpen gaat zeer eenvoudig door ze een 
paar minuten in eene oplossing van chloorzwavel en zwa- 
velkoolstof te dompelen, daarna even in water te wasschen. 
en te drogen. Men kan ze ook direct na de behandeling 
met chloorzwavel bij een matige temperatuur drogen. 

De voorwerpen, zooals wielbanden, biljartbanden, buizen 
e. d, die uit gemengde caoutchouc gemaakt zijn —in het 
mengsel wordt reeds dadelijk de benoodigde hoeveelheid 
zwavel gebracht — verhit men in zoogenaamde vulcaniseer- 
ketels en persen met behulp van stoom op 130° — 150° C. 
Soms gebruikt men ook wel gemetselde vulcaniseer kamers 
o.a. voor de vervaardiging van overschoenen. 

De duur van het vulcaniseeren hangt zoowel van de 
afmetingen der voorwerpen als van de soort der gebruikte 
caoutchouc af. Naar een zeer ervaren fabriekant mij 
mededeelde, schijnen caoutchouc-soorten, die harsrijker zijn, 
meer zwavel op te nemen en ook sneller te vulcapiseeren 

Voor de vervaardiging van eboniet verhit men het zwa- 
velhoudende mengsel op eene hoogere temperatuur, die tot 
ongeveer 160° C. stijgen kan. 

Over de rol, die de zwavel speelt bij het vulcaniseeren, 
verkeert men nog vrijwelin ’t duister. Tot nu toe is men 
er niet in geslaagd de zwavel aan gevulcaniseerde 
caoutchouc te onttrekken. Wel zijn er tal van patenten 
genomen op verschillende methoden, die de ontzwaveling 
beoogen, maar in de praktijk schijnt geen enkele voldaan 
te hebben. Afval en onbruikbaar geworden voorwerpen 
van gevulcaniseerde caoutchouc mengt men soms wel na 
voorafgegane gedeeltelijke ontzwaveling met ruwe caout- 
chouc voor de vervaardiging van voorwerpen van min- 
dere qualiteit. 

va: 
(Wordt vervolgd.) 


GRONDBEWERKING, 


nd 


Kundige beoordeelaars meenen, dat LA FoNTAINE met 
zijn fabel „Le laboureur et ses enfants” alleen bedoelde deze 
les te geven: dat de arbeid de grootste schat voor den 
mensch is. 

De inhoud der fabel mag verondersteld worden bekend 
te zijn: een landbouwer laat op zijn sterfbed aan zijn 
zonen een schat na, in den akker verborgen; de zonen 
gaan zoeken; spitten, graven overal; 

Si bien qu’au bout de lan, 
Le champ en rapporta d’avantage, 
D' argent point de caché, 

Hoewel schrijver dezes zich niet wil opwerpen als een 
uitlegger van LA Fontaine ’sfabelen, zoo komt het hem 
toch voor, dat in dit geval eene andere opvatting dan de 
bovengenoemde meer recht van bestaan heeft: Niet de 
arbeid op zich zelf, maar wat het land opleverde tenge- 
volge van dien arbeid, dat is de bedoelde schat. 

Dus reeds in overoude tijden, want La FoNrAINE ont- 
leende immers zijne fabelen aan Arsorus, zag men in, dat 
eene goede bewerking van den grond van zeer veel invloed 
kan zijn op den oogst. 

De redenen hiervan — het losser worden van den bodem, 
en vooral het vermogen van een bewerkten grond om meer 
water te kunnen absorbeeren en vast te houden — zijn 
misschien minder bekend. 

Ik meende dus, dat ’t voor de lezers van dit tijdschrift 
zijn nut hebben kon beknopt mee te deelen, wat H.G. PA- 
TUREL hierover schrijft in de „Annales Agronomiques” 
van Januari 1901. (Tome XXVII Nol, Pag. 45). De heer 


— 179 — 


ParureL is „Directeur de l'Ecole coloniale d’Agriculture 
en Tunisie”, met de beschikking over een „Ferme d’'Ex- 
perience”’, en heeft in de laatste jaren een reeks proefne- 
mingen genomen over grondbewerking, waarvan de resul- 
taten ons worden meegedeeld in bovengenoemd tijdschrift. 
Hoewel zonder meer deze resultaten in hun geheelen om- 
vang niet van toepassing zijn op streken met een ander 
klimaat, de algemeene conclusiën, die men er uit trekken 
kan, zullen wel overal gelden. 

Onder de zeer gecompliceerde factoren, die de vrucht: 
baarheid eener streek bepalen, dient in de eerste plaats 
genoemd te worden de hoeveelheid regen, die er jaarlijks 
valt. In de omstreken van Tunis valt jaarlijks gemid- 
deld 495,8 m.M. regen, verdeeld over 84 dagen. Uit een 
overzicht van den regenval in Tunis blijkt, dat alleen 
in de maanden November, December, Januari, Februari en 
Maart eene voldoende hoeveelheid regen valt, bijna 70°/, 
van de totale jaarlijksche hoeveelheid. In April is gewoon- 
lijk de regenval nog voldoende, maar van Mei tot Novem- 
ber heerscht er om zoo te zeggen eene absolute droogte. 
Het is de meerdere of mindere vochtigheid in de maanden 
Maart, April en Mei, die de grootte der oogsten regelt. 
Na dien tijd is de droogte zóó groot, dat bijna alle planten- 
groei ophoudt; de weinige regens vallen op een harden 
uitgedroogden grond, dringen er niet in door en zijn dus 
totaal nutteloos. 

Reeds uit de werken van den Franschen agronoom 
DEHÉRAIN, blijkt ten duidelijkste, dat eene grondbewerking 
in staat is den bodem vochtig te houden. Zelfs door eene 
oppervlakkige omspitting wordt dit doel bereikt, hetgeen 
moge blijken uit de volgende cijfers, die de hoeveelheid 
water aangeven, aanwezig in een bewerkten en onbewerk- 
ten bodem. 


— 180 — 


Gemiddelde van 17 Gemiddelde van 5 


maanden. zomermaanden. 

Onbewerkt Bewerkt Onbewerkt Bewerk 
Oppervlakte... 8.50 10.67 4,8 6.6 
Op50eM. diepte. 10.45 13.67 8.2 12.2 


Indien reeds door eene oppervlakkige grondbewerking 
een dergelijke gunstige invloed wordt uitgeoefend op den 
vochtigheidstoestand van den bodem, dan mogen we à priori 
nog gunstiger resultaten verwachten van eene diepere en 
meer intensieve grondbewerking. 

De inboorlingen bebouwen ’t eene jaar hun grond met 
koren en laten hem ’t volgende jaar braak liggen; of wel ze 
oogsten twee jaar achtereen koren, en laten ’t derde jaar 
braak liggen. Het ploegen geschiedt met den Arabischen 
ploeg, een zeer primitief werktuig De grond wordt één- 
maal omgeploegd tot eene diepte van 10 à 12 cM,‚ over 
strooken, die 20 cM. uit elkander liggen. Van een verder 
fijnmaken van den bodem is geen sprake. 

Dit is de eenige bewerking gedurende 2 of 3 jaren. 

Oogsten van 5 centenaar per H.A. beschouwen de Arabie- 
ren als zeer voldoende; gewoonlijk is dit aantal per H. A. 
slechts 3. De kolonisten bewerken den bodem beter, met 
den Franschen ploeg. Na één oogst laat men den grond 
braak liggen; in den winter en de lente groeit er gras op, 
wat tot voedsel strekt vcor ’t vee en eerst na 1 jaar braak 
liggen wordt er geploegd. De groote klompen aarde wor- 
den fijn geslagen, voor zoover mogelijk. Hoewel dus ook 
nog zeer primitief en onvoldoende, toch is deze grondbe- 
werking al in staat een oogst van 8 à 10 centenaren per H. 
A. te leveren, dat is dus bijna ’t dubbele van de oogsten 
der inboorlingen. 

Bij vierjarige akkerverdeeling: boonen, koren, hooi en 
wikke, zijn de resultaten nog verrassender. Nu wordt 
telkenjare het land bewerkt en heeft geen gelegenheid 
in den zomer uit te drogen. 

Het zal nu interessant zijn gedurende eene lange periode 


— 181 — 


den invloed nategaan, die de verschillende grondbewer- 
kingen uitoefenen op het opnemen en het bewaren van 
het regenwater door den bodem. Hiervoor is een stuk land 
uitgekozen van 15 M. breedte en 100 M. lengte; de eene 
helft bleef gedurende de proef geheel en al onbewerkt, de 
andere helft werd eerst op de gebruikelijke wijze bewerkt, 
en vervolgens op verschillende andere manieren, welke 
alle ten doel hadden den grond zooveel mogelijk regen te 
doen opnemen. In den grond van beide helften werd nu 
op verschillende tijdstippen bepaald, hoeveel water op ver- 
schillende diepte voorkwam op 100 gram drogen grond. 1) 
De proefnemingen loopen over een tijdvak van 10 maanden, 
van September 1899 tot Juli 1900; gedurende deze periode 
zijn er dertien bepalingen van den vochtigheidstoestand 
der gronden gedaan. De eene helft van ’t proefterrein 
ontving de volgende bewerkingen: 


14 Juni 1899 Geploegd 22 cM. diep; daarna geëögd. 
2 Juli 1899 oppervlakkig omgewerkt of losgemaakt. 
3 Juli 1899 gerold met de kroskill-machine. 


26 October 1899 oppervlakkig omgewerkt of losgemaakt. 

15 December 1899 

18 Februari 1900 

20 Maart 

12 April 

9 Mei , 

15 Juni " e 

Tot en met 26 October onderging de grond de gewone 
bewerking; nà dit tijdstip zijn verschillende andere bewer- 
kingen toegepast, alle ten doel hebbende den grond los te 
houden en aldus te voorkomen, dat hij compact werd door 
de achtereenvolgende werking van regen en zon. 

Hier volgt eene opgave van de tijdstippen, waarop de 
vochtigheidstoestand bepaald is, en van de hoeveelheid 
regen van het een tot het andere tijdstip gevallen. 


» 1 


1) Voor de monsterneming en ’t bepalen van den vochtigheidstoe- 
stand verwijs ik naar het oorspronkelijke werk. Zie ook ScHLOESING. 
Contribution à l'étude de la chimie agricole. 


EE 


Datum Hoeveelheid regen in mM. 
I 12 September 1889 


23.10 
II 21 October 
0.00 
III 9 November 
eld 
IV 5 December 
16.70 
V 16 December 
or 91.70 
VI 20 Februari 1900 
é 10.50 
VII 13 Maart 
42.05 
VIII 3 April 
38.21 
IX 14 April 
12:25 
X 3 Mei 
6.80 
XI 22 Mei 
64.90 
XII 14 Juni 
8.30 


XIII 6 Juli 


Bij elk der nummers 1, II enz. behoort nu eene reeks van 
cijfers, 1) aangevende het percentage aan water van den 
bewerkten en onbewerkten grond in 5 lagen elk 20 c.M. 
diep, totaal dus 1 Meter. 

Uit die cijfers zijn de volgende conclusies te trekken. 

Tot 9 November viel er weinig regen; de bewerkte 
grond vertoont in alle lagen een grooter percentage aan 
water, hoewel nog zeer gering. Duidelijk is evenwel reeds 
waar te nemen de meerdere losheid van den bewerkten 
grond (A); men kan haar gemakkelijk uit de hand laten 


1) Zie het oorspronkelijke stuk. 


— 183 — 


vloeien. De onbewerkte grond (B) daarentegen is zeer 
compact. 

Van af 9 November tot 5 Dec. is er 145.35 m.M. regen 
gevallen, dus zeer veel. A neemt hiervan iets meer op 
dan B, maar toch zijn de verschillen niet zeer groot. 

Van den regen gevallen van 5 Dec. tot 16 Dec. neemt A 
zoo goed als niets meer op; is dus blijkbaar met water 
verzadigd; B neemt nog iets op, en de verschillen tusschen 
A en B worden dus weer minder, hoewel de vochtigheids- 
toestand van A toch steeds grooter blijft dan die van B- 

Tusschen de 5ie en 6d° monsterneming zijn 2 maanden 
verloopen, gedurende welken tijd 91.70 m.M regen viel- 
In ’t begin van Februari hadden de regens opgehouden; 
daarna woei er een hevige wind, die den bodem indroogde: 
De invloed op B is sterker merkbaar dan op A; maar 
toch vertoonen beide gronden nog geen groote verschillen. 

Tot nu toe is de weersgesteldheid zeer gunstig geweest; de 
bewerkte grond en de onbewerkte verschillen nog weinig, 
hoewel A steeds vochtiger is dan B. Na 20 Februari komt 
het warme droge jaargetijde en nu treden de voordeelen een er 
intensieve grondbewerking duidelijk te voorschijn. Zoo is 
het overal: onder gunstige omstandigheden zal men weinig 
verschil waarnemen bij verschillende bemesting; daarente- 
gen treden de voordeelen eener doelmatige bemesting direct 
op bij ongunstige gesteldheid van bodem, ongunstig weer, enz. 

De verschillen in vochtigheidstoestand van A en B 
worden steeds grooter; de grond B droogt meer en meer 
uit, terwijl A zijne vochtigheid behoudt. Van 13 Maart — 
14 April, en van 22 Mei — 14 Juni valt nog eenige regen 
van beteekenis. A4 profiteert hiervan, maar B is te hard 
geworden door de inwerking der zon en neemt bijna geen regen- 
water meer op. Alleen de bovenste laag van B toont eene 
vermeerdering van watergehalte. 

Ten slotte, niettegenstaande een ontzettend warme pe- 
riode van 16 Juni —6 Juli, waarin de thermometer dage- 
lijks 40° C aanwees, niettegenstaande de uiterst kleine hoe- 


— 184 — 


veelheid regen, die er viel, heeft de bewerkte grond A zijn 
water kunnen vasthouden: B daarentegen droogde geheel en al in. 


In verband met deze proefnemingen rijst de vraag, 
wat de laagste grens van den vochtigheidstoestand is, 
waar beneden alle vegetatie ophoudt. Sachs heeft hier- 
omtrent onderzoekingen gedaan 1) en aangetoond, dat 
deze grens zeer veranderlijk is, naargelang van de verschil- 
lende grondsoorten. In een kleigrond bijv. begint een 
tabaksplant reeds te verwelken bij een watergehalte van 
8 °, terwijl in een zandgrond dit eerst plaats vindt bij 
1,5°/,; een humusachtige bodem daarentegen staat geen 
water meer aan de wortels af bij een gehalte van 13 °/, water. 

ParureL heeft deze proefnemingen herhaald voor den 
gronden het klimaat in Tunis 2). En het bleek nu, dat reeds 
bij een vochtgehalte van ongeveer 10°/, de bodem niet meer 
in staat is aan de wortels de noodige hoeveelheid water te 
leveren. De bewerkte grond bevat in den planttijd 15 à 138 °/, 
water; de onbewerkte bevat eerst 12 à 13°/,, daalt reeds 
heel spoedig tot 10°/,, en eindigt ten slotte met 6°/.. De 
bewerkte grond blijft dus steeds boven de 10°/,; de onbewerkte 
daarentegen kan al heel spoedig niet meer de noodige hoeveel- 
heid water leveren, die noodzakelijk is voor het leven der 
plant. 

Deze conclusies konden direct geverifieerd worden. Naast 
den proeftuin bevindt zich een uitgebreid stuk grond, toe- 
behoorende aan een Arabier, die er in 1900 gerst verbouwde. 
In 1899 was ’t land flink bemest. 

In ’t begin van Maart reeds begun de gerst van de droogte 
te lijden; de vochtigheidstoestand tot een diepte van 60 cM. 
bleek gemiddeld te zijn 11,20. Vlak er naast was een stuk 
grond van den proeftuin, eveneens met gerst beplant, die 
geen oogenblik last van droogte gehad heeft en een flinke 


1) Sacns, Physiologie végétale, p. 191. 
2) Zie over de wijze van proefnemingen het oorspronkelijke werk. 


— 185 — 


oogst leverde, hoewel er niet bemest was geworden. Bij 
het oogsten stond de gerst in den proeftuin zeker wel een 
derde hooger dan die van den buurman. Deze feiten laten 
geen twijfel over omtrent de voordeelen der grondbewerking. 
De grond van den proeftuin was twee keer geploegd op 
22,25 cM.; de Arabier had zijn land slechts één enkele 
keer zeer oppervlakkig geploegd met zijn slecht werktuig. 


Uit het bovenmeegedeelde volgt ten duidelijkst, dat 
eene grondbewerking eene eerste noodzakelijkheid is voor 
den landbouw in Tunis. De hieraan bestede kosten zullen 
met hoogen intrest worden teruggevonden in de grootere 


opbrengst der oogsten. 
Dr. DJ. HiSsinm. 


MNN AAE 


IETS OVER DE HOOGERE INSECTEN. 


(Vervolg). 


Het hierboven reeds genoemde geslacht Eumenes maakt 
zijn nesten volgens de eerste der beschreven methoden. 
Men herkent de meest algemeene soorten van dit geslacht, 
behalve aan de opgevouwen vleugels, gemakkelijk aan hare 
aanzienlijke grootte en haar fraai, elegant voorkomen, in 
hoofdzaak teweeggebracht door den vorm van het achterlijf. 
Het eerste segment van het achterlijf namelijk heeft den 
vorm van een langen, aan het uiteinde eenigszins verdik- 
ten, maar ten slotte weder smaller wordenden steel, die 
door het insect tijdens zijn arbeid een weinig naar boven 
wordt gedragen en waaraan het overige, peervormige ge- 
deelte van het achterlijf in benedenwaartsche richting is 
bevestigd. De lengte van den steel overtreft die van de 
andere segmenten tezamen. 

De in onze omgeving meest gewone soort is Eumenes 
blanchardi, Sauss., waarvan de grootste exemplaren ruim 
2,5 cM. lang worden. Zij is donker van kleur, maar heeft 
op het achterlijf heldergele vlekken en ringen, terwijl de 
vleugels doorschijnend en bruin zijn. 

Het is intéressant, dit insect aan zijn nestbouw bezig 
te zien. Als plaats van aanhechting kiest het een dun 
takje of een stevigen rietstengel en brengt dan on vermoeid 
klei, aarde, allerlei gronddeeltjes aan, die tot een stevige 
massa worden aaneengevoegd. Is eene voldoende hoeveel- 
heid bijeengebracht, dan gaat zij over tot het maken van 
de eerste cel, waarvan de wanden aan de binnenzijde ge- 
heel glad zijn en bovendien nog met eene eigenaardige, 
glinsterende stof worden bestreken. Is deze cel voldoende 


— 187 — 


geproviandeerd, waartoe allerlei soorten van onbehaarde 
rupsen worden gebruikt, dan wordt er een ei in gelegd en 
daarop wordt de cel eerst door een aarden wand en daarbui- 
ten nog door eene dunne, witte, vliezige membraan van de 
buitenwereld afgesloten. Vervolgens gaat het insect met 
den nestbouw voort, totdat een complex van 6 tot 10 
cellen is verkregen Het geheele nest doet zich dan uit- 
wendig voor als een aarden klomp van den vorm van een 
zeer grooten, langwerpigen aardappel. 

Het takje, dat dit vrij zware gewicht heeft te dragen, 
loopt er in de geheele lengte doorheen, maar niet in het 
midden, zoodat de inwendige ruimte der cellen er niet 
van te lijden heeft. 

Merkwaardig is de onverschilligheid voor stoornis, door 
deze en eenige andere soorten van wespen bij hunne be- 
zigheden aan den dag gelegd. Het dier stoort er zich in 
het minst niet aan, al staat men hem op een afstand van 
eenige centimeters waar te nemen en laat zich nauwelijks 
verjagen, als men de vorderingen van zijn werk eens nauw: 
keurig wil opnemen; hij wordt zelfs niet kwaadaardig en 
wacht eenvoudig tot het oogenblik, waarop hij de men- 
schelijke weetgierigheid bevredigd acht. 

Bijna even algemeen als de beschreven soort is Wumenes 
esuriens, Farm. Deze soort is iets kleiner, heeft minder, 
donkere vleugels, meer geel op het achterlijf en bovendien 
gelo teekeningen op aangezicht en kop, twee groote, gele 
schoudervlekken en vier plekken van dezelfde kleur op de 
achterzijde van den thorax, terwijl ook bij de inplanting 
der voorvleugels een geel plekje is waar te nemen. 

De grootste onzer Eumenes-soorten is Eumenes circinalis, 
FaBr., geheel donkerbruin van kleur met roodbruine vlekken 
op den thorax. Zij is, althans bij Buitenzorg, minder alge- 
meen dan de beide vorige soorten, maar behoort toch niet 
tot de moeilijk te verkrijgen insecten. 

In nestbouw vertoonen alle soorten onderling groote 
overeenkomst. 


— 188 — 

Het nauw verwante geslacht Zethus wordt hier op Java 
vertegenwoordigd door de soort cyanopterus, DE HAAN, 
waarvan ik onlangs eenige nesten aantrof langs een 
boschrand op de zuidelijke helling van den Gedeh. 

De wesp zelve herinnert sterk aan de Ewmenes-soorten, 
maar is daarvan gemakkelijk te onderscheiden, doordat 
de steel van het achterlijf op de bovenzijde is afgeplat 
en fijne, overlangsche ribben vertoont. Het geheele lichaam 
is donker blauwzwart, de vleugels zijn bijzonder fraai, 
glinsterend staalblauw. 

De nestbouw van deze, in de lagere streken nooit door 
mij waargenomen soort is reeds beschreven door den be- 
kenden Engelschen reiziger Forges, die in zijn werk „A 
Naturalist’s Wanderings in the Eastern Archipelago” 
mededeelt, dat Zethus eyanopterus een groot, gemeenschap- 
pelijk nest maakt, zooals de sociaal levende wespen. Deze 
mededeeling moet niet verkeerd worden begrepen, want 
hoewel er weliswaar een tiental nesten in elkanders na- 
bijheid waren, beantwoordde elk nest op zich zelf geheel 
aan het Ewmenes-type, wat inwendige inrichting betreft. 

Elk nest bevatte 4tot 7 cellen, maar uitwendig deed 
het zich voor als een onregelmatig gevormde pijnappel 
of dergelijke Conifeerenvrucht. Het was namelijk niet 
uitsluitend van aarde vervaardigd, maar voor een groot 
deel ook van harde bladstukjes, die aan den rand eenigs- 
zins afgekauwd waren. Deze bladstukjes waren niet alleen 
vrij regelmatig, schubvormig gerangschikt, maar vormden 
bovendien aan het ondereinde een soort van rozet. Voorts 
hadden de meeste nesten nog eene andere merkwaardigheid, 
hierin bestaande, dat op de bovenzijde de bladstukjes weer 
tot een bladvormig, over het geheele nest uitstekend en 
tuitvormig uitloopend geheel waren vereenigd, dat waar- 
schijnlijk ten doel had, het langs de aanhechtingsplaats 
afstroomende water af te leiden. De nesten toch hingen 
aan varenwortels, die vrij gekomen waren door afspoeling 


langs eene loodrechte helling en tot planten behoorden, 


— 189 — 


die op een daarboven vooruitstekend stuk grond groeiden 
en het laat zich hooren, dat bij zware regens het water 
langs die wortels afsijpelt. De onderstelling aangaande 
de beteekenis van dit afdak en zijn verlengstuk werd nog 
bevestigd door de omstandigheid, dat het ontbrak bij een 
nest, dat aan een van de bladeren van de varen was vast- 
gemaakt. Men zou hieruit de gevolgtrekking kunnen ma: 
ken, dat het verstand van deze dieren zóóver gaat, dat 
zij naargelang van omstandigheden kleine wijzigingen in 
hun nestbouw kunnen aanbrengen. 

Sommige soorten van het geslacht Rlhynchium, veelal 
donker en weinig in ’t oog vallend gekleurde wespen, wier 
achterlijf zeer kort is gesteld en daardoor schijnbaar on- 
middellijk aan den thorax aansluit, bouwen hun nest op 
eene geheel andere wijze. Zij zoeken een dood takje, dik- 
wijls ook een bamboestengel, waarin zich toevalligerwijze 
eene opening bevindt en die eenigzins naar beneden is 
gericht, zoodat het regenwater zich niet er in kan ver- 
zamelen. De inwendige ruimte van dit aanstaande nest 
wordt eerst behoorlijk van merg en van alle daarin niet 
behoorende zelfstandigheden gezuiverd. Daarna gaat het 
diertje op de jacht en deponeert een aantal geparalyseerde 
insecten, meestal rupsen, in het boveneinde van de nest- 
ruimte; vervolgens legt het een ei, dat gewoonlijk aan een 
draadje wordt opgehangen en maakt ten slotte van ge- 
kauwde aarde een dwarswand. Daarmede is de eerste cel 
gereed en op dezelfde wijze worden er nog eenige cellen 
gemaakt. 

Deze wijze van nestbouw komt in hoofdzaak overeen met 
die van andere wespen, o.a. Odinerus-soorten, die gangen 
in den grond maken of van bestaande gangen op allerlei 
plaatsen (in muren, houtwerk enz.) gebruik maken. 

Bij vele wespen schijnt het leggen van het ei aan de 
proviandeering vooraf te gaan; het komt mij voor, dat 
zij ook hierin wel eens naargelang van omstandigheden 


handelen. 
Teysm. XII. 14 


— 190 — 


Het ophangen van het ei aan een draadje heeft waar- 
schijnlijk een zeer practisch doel. De geparalyseerde rup- 
sen toch maken, vooral als de bedwelming niet volkomen 
is, allerlei bewegingen en daardoor zou het ei, indien het 
zonder verdere formaliteiten in de cel werd neergelegd, 
eens in de verdrukking kunnen geraken. Nu echter be- 
hoeft daarvoor geen vrees te bestaan, evenmin ten aanzien 
van de pas uitgekomen larve, die zich aan de leege ei- 
huid kan vasthouden, terwijl zij het meest nabijzijnde 
harer slachtoffers begint op te vreten. Eerst later laat zij 
zich los, wanneer zij zich krachtig genoeg gevoelt, om 
onder de oproerige rupsen voldoende de orde te kunnen 
handhaven. 


Wij komen thans tot de sociaal levende wespen, maar 
evenmin als ergens elders, kan ook hier een scherpe grens 
in de natuur worden getrokken. Zoo komt hier, zelfs 
niet zelden in onze woningen, eene vrij kleine, uiterst 
slank gebouwde, eenigszins bruin metaalachtig glanzende 
wesp voor, wetenschappelijk onder den naam van Zsch- 
nogaster _mellyi Sauss. bekend, die ik meermalen bij 
haren nestbouw waarnam. Soms waren een paar dezer 
dieren tegelijk aan hetzelfde nest bezig, soms was er maar 
één. Gelukte het deze ééne wesp te vangen en een paar 
dagen in gevangenschap te houden, dan gebeurde het wel 
eens, dat in die dagen geen vorderingen aan het nest 
bemerkbaar waren, maar werd dan de gevangene in de 
onmiddellijke nabijheid van haar nest in vrijheid gesteld, 
dan hervatte zij haren arbeid, alsof er geen wolkje voor 
haar aan den hemel was geweest. Wellicht mogen wij 
dus in deze — en waarschijnlijk andere, minder algemeene 
— soorten een overgang zien van de solitaire tot de sociale 
wespen, welke overgang ons voert tot het geslacht Zcaria, 
een bent van niet zeer groote, maar nijdige, hevig stekende 
wespen, die er in het geheel niet op gesteld zijn, in hun 
doen en laten te worden bespied. 


— 191 — 


De Zcaria’s, waarvan de meest algemeene soorten (bioculata, 
FaBr. en pendula, SM.) ongeveer één centimeter lang zijn, 
terwijl de eveneens niet zeldzame soort ferruginea, FABR. 
iets grooter is (14 cM.), zijn over het algemeen licht tot 
donkerbruin van kleur met gele teekeningen, waarvan een 
paar stel evenwijdige streepjes op de achterzijde van den 
thorax en een paar ringen op het vrij lang gesteelde 
achterlijf de dieren vrij gemakkelijk herkenbaar maken. 
Zij leven in vrij kleine maatschappijen en bouwen nesten, 
die uit een beperkt aantal cellen (raten) bestaan en in hun 
voorkomen reeds aan de nesten der Vespa-soorten herinneren. 

Het aantal der cellen varieert zeer, bedraagt soms maar 
6 of 8, soms 30 en meer: gewoonlijk hangen zij met de 
opening naar beneden en vormen zij samen een kelkvor- 
mig geheel, dat door middel van een stevigen steel aan de 
onderzijde van een blad, een tak, een vooruitstekenden 
steen of eenig ander voorwerp is bevestigd. Het mate- 
riaal, waaruit het nest is vervaardigd, komt ook al eenigs- 
zins met dat der Vespa's overeen. 

Ik heb eens een vijftal exemplaren eener Zearia-soort 
waargenomen, terwijl zij een aanvang maakten met het 
bouwen van een nest en als aanhechtingsplaats hadden 
gekozen den stengel van een Dendrobium, eene epiphytische 
Orchidee, die in Buitenzorg algemeen voorkomt. De 
wespen ondervonden bij hun werk blijkbaar last van , 
de vele, zwarte mieren, die op de plant rondliepen 
en telkens op het nest verdwaalden en daar het hun 
waarschijnlijk ook wel bekend was, dat, als men ééne mier 
doodt, er honderd op de begrafenis komen, bedachten zij 
een ander, zeer eenvoudig middel, om deze ongenoode gas- 
ten weg te houden. Nabij de aanhechtingsplaats van het 
nest maakten zij namelijk, ter dikte van een paar Milli- 
meter, een ring van eene kleverige, speekselachtige stof 
die de, tegen den stengel oploopende mieren tegenhield. 
Voorzeker eene handelwijze, die van groote scherpzinnig- 
hied getuigt. 


— 192 — 


Het geslacht Vespa omvat de sociaal levende wespen 
bij uitnemendheid. Vindt men bij de Zearia’s en bij andere 
hier niet genoemde geslachten reeds het verschijnsel van 
het optreden van ongeslachtelijke individuen, zoogenaamde 
werksters, bij het geslacht Vespa treedt ook dit verschijn- 
sel duidelijker op den voorgrond en daarom hebben wij 
er eerst hier melding van gemaakt. De benaming onge- 
slachtelijk is eigenlijk onjuist, daar de bedoelde individuen 
niet anders zijn dan vrouwelijke dieren, wier geslachts-orga- 
nen niet ten volle zijn ontwikkeld. Zooals wij straks zullen 
zien, kan de ontwikkeling ervan op lateren leeftijd, zij 
het ook onder bepaalde omstandigheden, nog plaats heb- 
ben en worden deze, oorspronkelijk onvruchtbare dieren 
tot het leggen van eieren in staat gesteld. 

Het optreden van individuen, die in normale omstandig- 
heden voor de voortplanting van geen beteekenis zijn en. 
geen ander levensdoel hebben, dan hard te werken in het 
belang harer contemporaire samenleving, heeft uit den 
aard der zaak eene arbeidsverdeeling in deze primitieve 
maatschappij ten gevolge. Duidelijker dan in de tropen 
en vooral in die landen, waar de moessons niet scherp als. 
droog en nat jaargetijde tegenover elkander staan (bijv. 
West-Java), treedt deze arbeidsverdeeling aan den dag in 
de gematigde luchtstreken, waar: de afwisseling van zomer: 
en winter eene rhythmische stijging en daling der levens- 
intensiteit veroorzaakt. Zoo begint in Europa de jaarlijks 
terugkeerende geschiedenis eener wespenmaatschappij met 
het uit den winterslaap ontwaken van een, in het vorige 
najaar bevrucht wijfje, dat door de eerste, warme lentedagen. 
uit hare schuilplaats te voorschijn wordt gelokt. De manne- 
tjes, die de bevruchting tot stand hebben gebracht zijn alle- 
reeds vóór den winter gestorven. Dit wijfje, deze 
koningin, zooals zij ook wel wordt genoemd, begint on- 
middellijk met de stichting van de nieuwe maatschap- 
pij. „Eerst bouwt zij een breed aangehechten steel en 
daaromheen eene overkapping, vervolgens aan den onder 


— 198 — 


de overkapping verlengden steel eenige cellen, waarin 
zoodra mogelijk eieren gelegd worden; zij gaat voort met 
bouwen en eieren leggen en begint weldra ook met 
voedsel te zoeken voor de onderwijl uitgekomen, eerste 
larven; deze groeien snel, spinnen zich in, verpoppen en 
komen uit, een maand ongeveer nadat ze als ei gelegd 
werden. Het zijn de eerste werksters. Die nemen dan 
langzamerhand het werk van de koningin over, die weldra 
het nest niet meer verlaat en zich verder uitsluitend bezig 
houdt met eieren leggen; later is de koningin zelfs niet 
meer tot vliegen in staat. De nestbouw gaat nu steeds 
vlugger van stapel, omdat alle insecten, die zich geduren- 
de een paar maanden ontwikkelen, werksters zijn. Op een 
zekeren tijd echter worden eieren gelegd, waaruit larven 
komen, die tot mannetjes en wijfjes opgroeien. Als deze 
langzamerhand het nest verlaten hebben, sterft de kolonie, 
waarin dan geen nieuwe werksters meer ontstaan, na 
korter of langer tijd uit.’ (Ouprmans, De Nederlandsche 
Insecten, pag. 787). 

Deze beschrijving — ik achtte het niet mogelijk eene te 
geven, die korter of duidelijker is — geeft in hoofdzaken 
den jaarliĳjkschen levenscyclus der Vespa's weer, zooals 
deze zich in de gematigde luchtstreken voordoet. In de tro- 
pen, waar geen winterkoude het insectenleven tot tijdelijken 
stilstand brengt, bestaat eene continuiteit in de opeen vol- 
ging der generaties en der maatschappijen, maar hebben, 
voor zooverre bekend is, de laatste dezelfde geschiedenis 
van worden en verdwijnen. 

Toch acht ik het — zij het voorloopig op vage gegevens — 
niet onwaarschijnlijk, dat zich hier ook bij wespen het 
verschijnsel van zwermen voordoet en een aantal werksters 
onder de leiding van een of meer koninginnen de wijde 
wereld intrekt, om eene nieuwe verblijfplaats te zoeken. 

Wij maakten hierboven melding van het feit, dat de 
geslachtelijk onvolkomen ontwikkelde werksters soms eieren 
gaan leggen en kunnen thans daaraan toevoegen, dat dit, 


— 194 — 


physiologisch nog niet geheel verklaarde verschijnsel op- 
treedt, wanneer de koningin eener maatschappij ontijdig 
sterft of om de eene of andere reden ophoudt met het 
leggen van eieren. De meest gangbare verklaring hiervan 
is deze, dat de werksters, meer voedsel aandragend dan noo- 
dig is, nu het aantal te voeden larven beneden het normale 
cijfer blijft, het ‘overblijvende voedsel zelve nuttigen en 
onder den invloed daarvan hunne geslachtsorganen tot 
verdere ontwikkeling brengen. Hoe het zij, eene bevruch- 
ting der werksters heeft niet plaats en uit deze parthe- 
nogenetisch voortgebrachte, soms zeer talrijke eieren ont- 
wikkelen zich slechts mannelijke individuen. 

De nesten der Vespa's zijn in den regel opgebouwd uit eene 
taaie, papierachtige zelfstandigheid, die uit verschillende 
soorten van vezels, maar vooral bastvezels, wordt vervaar- 
digd. Soms echter gebruiken zij afgeknaagde deeltjes van oud 
en half vergaan hout en dan zijn de nesten veel breekbaarder. 

Alle wespennesten worden opgehangen aan een steel 
en bestaan uit een aantal verdiepingen. In sommige ge- 
vallen bestaat het onderling verband tusschen de verschil- 
lende verdiepingen uit een aantal steeltjes en dan com- 
municeeren zij door de ruimte, die tusschen haar en den 
buitenwand van het nest open blijft. 

In andere gevallen worden de verdiepingen elk afzonder- 
lijk aan den buitenwand van het nest bevestigd en dan 
komt men van de ééne verdieping in de andere door eene 
in het midden open gelaten doorgang. Elke verdieping 
is niet anders dan eene combinatie van onmiddellijk naast. 
elkander gelegen celletjes of raten, in elk waarvan zich 
eene larve bevindt. 

Het voedsel, waarmede de larven worden grootgebracht, 
wordt hier niet vooraf verzameld, maar dagelijks door de 
werksters aangebracht. Het bestaat uit andere insecten 
en wel grootendeels uit vliegen en wordt door de voedsters 
eerst fijngekauwd en met eenig, uit de krop afkomstig 
vocht vermengd. 


— 195 — 


Het geslacht Vespa bevat een groot aantal soorten; op 
Java zijn zeer algemeen Vespa analis, FaBr., Vespa tropica, 
LINN., Vespa cincta FABR., e.a, voor het meerendeel rood- 
bruine, groote insecten met lichter gekleurde banden om 
het achterlijf en een gevaarlijk voorkomen, waaraan hun 
temperament geheel beantwoordt. Zij dulden namelijk 
niet gaarne indringers in hunne nabijheid en zijn al zeer 
spoedig in de weer met hun angel, waarmede zij hoogst 
pijnlijke steken toebrengen. 

De nesten zijn op allerlei plaatsen te vinden. Zij hangen 
niet zelden aan boomtakken, terwijl ook de ruimte tusschen 
het dak en de plafonds der Europeesche woningen gaarne 
door de wespen voor het stichten eener kolonie worden 
gebruikt. 


Wij verlaten thans de groep der Plooivleugelige wespen 
en komen tot die der Graafwespen, van wier levenswij- 
ze, voor zooverre de op Java voorkomende vormen betreft, 
betrekkelijk nog zeer weinig bekend is. Toch is zij hier 
door een zóó groot aantal soorten vertegenwoordigd, dat 
wij haar niet met stilzwijgen mogen voorbijgaan. 

De familie, die door de algemeenheid en talrijkheid harer 
vormen het meest op den voorgrond treedt, is die der 
Crabronidae, ook wel die der Sphegidae genoemd. Voor 
eene bespreking der Javaansche vormen verdient de laatste 
naam de voorkeur, omdat het geslacht Sphex, waarvan 
hij is afgeleid, hier in veel ruimere mate vertegenwoordigd 
is dan het geslacht Crabro, dat op Java niet tot de dagelijks 
voorkomende vormen behoort. Sphex argentatus, DAHLB. 
en Sphex aurulentus, FABr. zijn een paar groote (2 tot 2,5 cM.), 
krachtige graafwespen, op wier verschijning men soms 
niet lang behoeft te wachten, wanneer men zich nabij 
een zandig en bij voorkeur zonnig plekje neerzet. Zij 
hebben, zooals ook met vele hunner verwanten het geval 
is, de gewoonte veel meer te loopen dan te vliegen en 
leggen bij hunne bewegingen over den grond eene groote, 


— 196 — 


zenuwachtige vlugheid aan den dag. De vleugels, bij het 
loopen plat over het achterlijf gedragen, maken telkens 
trillende bewegingen en elk voorwerp, dat zij in hun 
snellen loop tegenkomen, wordt met de sprieten even 
betast. Plotseling ziet men dan soms het insect in den 
grond verdwijnen; het heeft dan eene opening gevonden, 
aan welks uiteinde het een krekel of dergelijk insect hoopt 
te vinden. Blijkt deze hoop ijdel, dan komt de wesp 
dadelijk weder boven en vervolgt haar weg; heeft zij zich 
echter niet bedrogen, dan zijn de dagen van den krekel 
geteld en wordt hem door een steek met den angel het 
bewustzijn ontnomen, terwijl in zijne nabijheid een ei wordt 
gelegd, In dergelijke gevallen schijnt de Sphex geen eigen 
nest te graven, wat trouwens ook geheel overbodig zou 
zijn, maar wanneer het haar gelukt een boven den grond 
levend insect, bij voorkeur een krekel of een sprinkhaan 
met goed gevolg te overvallen en den bedwelmenden steek 
toe te brengen, dan zet zij zich, wanneer zij dit althans 
vooraf nog niet heeft gedaan, met groote verwoedheid aan 
het graven van een gang en sleept haar buit naar het 
onderste gedeelte daarvan mede. Dit laatste gaat dikwijls 
met groote bezwaren gepaard en het is merkwaardig om 
gade te slaan, tot welke groote krachtsinspanning het 
vlugge, sierlijke dier in staat is. Na afloop van dezen 
arbeid wordt dan het ei gelegd. 

Ongeveer hetzelfde geven ons vele verwante graafwespen 
te zien. Soorten van de geslachten Larra, Tachytes e.a, 
kleiner van afmetingen en daardoor minder in het oog 
vallend, behooren tot de meest algemeene verschijningen, 
ook in de tuinen onzer woningen. 

Nog een paar geslachten den Sphegidae mogen hier af- 
zonderlijk worden vermeld. De van een langgesteeld ab- 
domen voorziene Ammophild’s nestelen in zandigen grond 
en fourageeren met rupsen en spinnen. De op de Amr 
mophild’s gelijkende Pryporylon’s maken hun nestjes in al- 
lerleií reten en kieren, ook in onze huizen, waar men ze 


— 197 — 


dikwijls kan aantreffen, geheel met kleine, bedwelmde 
spinnen gevuld. De Ampulezv-soorten, herkenbaar aan de 
halsvormige verlenging van den thorax, maken jacht op 
kakkerlakken en zoeken die eveneens niet zelden binnens- 
huis. Het geslacht Bembex eindelijk, dat zich door zeer 
fraaie, gele teekeningen en een ietwat gedrongen gestalte 
onderscheidt, nestelt in troepen bij elkaar en jaagt ten 
behoeve zijner larven vooral op vliegen. 

Ten slotte zij nog vermeld, dat sommige soorten van 
deze wespenfamilie hun nest na het leggen van het ei 
niet sluiten, maar den opgroeienden larven voortdurend 
nieuw voedsel aanbrengen. JG EG 

(Wordt vervolgd). 


EELDE RAE SA 


HET TOENEMEND VERBRUIK VAN SUIKER EN 
HET DAARAAN VERBONDEN GEVAAR. 


Onder dezen titel schrijft Prof. von BuNee (te Basel) een 
stukje in de „Internat. Monatschr. z. Bekämpfung d. Trink- 
sitten”. Zijne redeneering is in ’t volgende ongeveer weer- 
gegeven: 

Wanneer de behoefte der menschen, en vooral der kin- 
deren, aan suiker bevredigd wordt door het gebruik 
van natuurlijke voedingsmiddelen, in de eerste plaats 
suikerrijke vruchten, dan werkt als altijd het natuurlijk 
instinkt mede tot behoud der gezondheid. Wanneer men 
daarentegen zijn toevlucht neemt tot onnatuurlijke voe- 
dingsmiddelen, bijv. -tot een technisch bereide, scheikundig 
zuivere stof, zooals de suiker is, dan kunnen wij reeds a 
priori verwachten, dat deze afwijking van het normale 
niet zonder nadeelige gevolgen voor de gezondheid kan 
blijven. 

In dien geest spreken ook de bezwaren, welke uit het 
physiologisch-chemisch onderzoek aan den dag komen. Al 
onze natuurlijke voedingsdeelen zijn geen scheikundig en- 
kelvoudige stoffen, doch zij bestaan uiteen overgroot aan- 
tal dier stoffen. Gelijk bekend, zijn van deze de voor- 
naamste, en die in geen enkel voedingsmiddel geheel ont- 
breken: eiwit, vet, koolhydraten (waartoe ook de suiker 
behoort), en eenige minerale zouten. Wanneer men nu uit 
al deze ommisbare stoffen een enkele, een koolhydraat, d. 
i. den suiker uit pikt en hem zonder meer, of met uiterst 
geringe bijmengselen nuttigt, dan ontvangt het organis- 
me te kleine hoeveelheden der andere onmisbare voedings- 
middelen. Nu zijn in de suikerrijke vruchten de kwan- 


— 199 — 


titeiten eiwit en vet van weinig beteekenis, dat is zoo, doch 
kunnen gemakkelijk aangevuld worden door wat dierlijke 
voeding, die rijk is aan genoemde stoffen. Daarentegen 
ontstaat er een aanzienlijke leemte in den toevoer van 
anorganische zouten, wanneer men in de plaats van suiker- 
rijke vruchten, suiker alléén gebruikt; het allerbedenkelijk- 
ste is dan het gebrek aan kalk, aan welk bestanddeel ons 
voedsel tòch gewoonlijk reeds veel te arm is. Verder 
moet in ’t oog gehouden worden, dat de vruchten orga- 
nische újeer-verbindingen bevatten, waaraan het lichaam 
eveneens spoedig gebrek lijdt, zoodat bloedarmoede ge- 
woonlijk het gevolg daarvan is. 

De volgende tabel, 1) gerangschikt naar het toenemend 
kalkgehalte, is zeer leerzaam ter demonstratie van het 
bovenvermelde: 

100 gr. drogen stof van: bevatten m. gr. kalk, en m. gr. ijzer. 


Suiker 0 0 

Honing ij 1,2 
Rund vleesch 29 17,0 
Tarwebrood 46 175 
(Malaga) druiven 60 5,6 
Grahambrood 77 5,6 
Peeren 95 2,0 
Aardappelen 100 6,4 
Dadels 108 2,1 
Kippeneiwit 130 0 

Erwten 137 6,4 
Pruimen 166 2,8 
Vrouwenmelk 245 2,8—5, 
Kippen-eidooier 389 1,0—2,4 
Vijgen 400 4,0 
Aardbeien 485 8,6—9,5 
Koemelk 1510 2,8 


1) Deze tabel kan niet worden aangevuld met cijfers van specifiek 
Indische vruchten en voedingsmiddelen, aangezien deze voorloopig nog 
geheel ontbreken, 


— 200 — 


Nu is het gevaar voor een onvoldoenden toevoer van 
kalk en iĳzer bijzonder groot voor het lichaam in zijn 
groei, voor het kind, hetwelk deze stoffen hoog noodig 
heeft voor den opbouw der organen en weefsels. An- 
derzijds hebben de kinderen een geprononceerden trek in 
suiker, dat komt omdat kinderen in den regel meer lichaams- 
beweging hebben dan volwassenen; als een man, die geen 
alcohol gebruikt, evenveel beweging neemt als een kind, 
zal zijn eetlust ook meer op dien van het kind gelijken. 

Deze beide dingen overwegende, is het niet moeilijk om 
tot de volgende conclusie te komen: Wanneer kinderen 
naar suiker, of algemeener, iets zoets verlangen, hetgeen 
dus wil zeggen, dat hun organisme er behoefte aan heeft, 
dan geve men hun in de eerste plaats suikerrijke vruchten; 
vooral rijpe druiven, vijgen, dadels, peeren, pruimen, abri- 
kozen; zijn deze niet versch te krijgen, dan toch zeker 
gedroogd. Daarentegen onthoude men hun zooveel mo- 
gelijk alle suikerwerk, klontjes, bonbons, fondant, enz. Het 
gebruik van gewone suiker bij verschillende gerechten en 
dranken beperke men tot het minst mogelijke. 

Iets verder echter zegt v. Bunce: Niet omdat suiker 
schadelijk is, maar omdät zuivere suiker verzadigt, en 
kinderen en volwassenen daardoor ervan afhoudt, om 
ander voedsel, ’t welk de noodzakelijke zouten van kalk 
en ijzer bevat, in voldoende hoeveelheid te gebruiken. 
Zoo verklaart hij de algemeene opinie, dat men van veel 
suiker slechte tanden krijgt aldus: Wie zich verzadigt 
met suiker, eet te weinig plantenprodukten, welke ons 
de kalkzouten leveren, noodig voor de voeding der tanden. 
Dáárdoor worden zij zwak en vatbaar voor gebreken; 
gezonde tanden lijden noch door het mechanische stuk- 
bijten van suiker, noch door zuren, welke door gisting 
zouden kunnen ontstaan, want suiker is dàt koolhydraat, 
hetwelk van alle den kortsten tijd in den mond erop 
zou kunnen inwerken. Aldus verklaart hij ook bloedar- 
moede: kinderen, die veel suiker eten, eten te weinig ijzer- 


— 201 — 


houdend voedsel, dus kunnen zij niet genoeg roode 
bloedlichaampjes vormen; m.a. w. zij zijn „bloedarm.” 

M. ji. moet men toch voorzichtig zijn, met deze rede- 
neering van onzen Baseler physioloog. Hij gaat n. l. uit 
van de stelling: De mensch en wel voornamelijk het 
kind, die suiker eet, eet onmiddellijk een evenredige 
hoeveelheid ander voedsel minder. Dit is, geloof ik, onjuist 
en des te meer, naarmate het kleinere hoeveelheden suiker 
betreft. Ik zou daartegenover willen beweren: Een 
mensch en vooral een kind, kan onder de hand een vrij 
groote hoeveelheid suiker gebruiken, zonder een merkbare 
hoeveelheid van zijn andere spijzen te laten staan. Men 
trekke dus een grens, voor ieder individu verschillend, 
maar voor degenen, die veel lichaamsbeweging nemen, 
is deze grens tamelijk wijd, bijv. voor jongens en meisjes 
die buiten hollen en spelen. Zou het daarom niet beter 
zijn, de ietwat krasse waarschuwing van v. BUNGE aldus 
te formuleeren: Laat kinderen gerust suiker eten; maar 
let goed op, of zij daardoor ook van andere noodzakelijke 
spijzen (groenten, vruchten;)— het gebruik van vleesch 
zal er niet spoedig door verminderen — minder gaan ge- 
bruiken. Is dit zoo, dan is degrens overschreden, en moet 
het suikergebruik worden beperkt tot een kleinere maat. 
Is men echter in staat om kinderen in plaats van suiker 
vruchten te geven, dan is dit onder alle omstandigheden 
beter. Mutatis mutandis, geldt voor volwassenen hetzelfde. 

Aan het slot van zijn opstel zegt voN BuNce nog het 
volgende: 

„Wat van suiker gezegd werd, geldt in nog veel sterkere 
mate van den alkohol. Alkohol is reeds half (door de 
gisting) verbrande suiker, en is dus als bron van stoffe- 
lijke levenskracht heel wat minder waard. Zelfs wanneer 
zou kunnen worden toegegeven, dat deze weinig voedende 
kracht benut werd, dan zou het toch verkeerd zijn, dat 
men haar in zóódanigen vorm tot zich nam, dat het ge- 
bruik van andere voedingsstoffen daardoor zou lijden. 


— 202 — 


Men zou al zeer onvoordeelig uitkomen, met een kleinen 
winst en een aanzienlijk verlies daartegenover. Bij de be- 
reiding der alcoholische dranken gaan toch de allerbelang- 
rijkste voedingsstoffen van de druiven, het graan, enz. 
verloren. 

Bovendien spreken de zorgvuldigste en meest betrouw- 
bare onderzoekingen eerder tegen, dan voor de bewering, 
dat alcohol als voedingsmiddel eenige waarde heeft. 

En dan wijst prof. von Burner nog met een enkel 
woord op al die z.g. voedingspraeparaten, welke tegen- 
woordig door de apothekers en drogisten worden ver- 
kocht; eiwitpraeparaten, peptonpraeparaten, tropon, plasmon, 
soson, hoematogeen, voedigszouten, enz. enz. „Men late 
zich”, zegt Z. H. G., „door de brutale reklame niet in de 
war brengen! Zoolang onze kennis van de voedingspro- 
cessen nog zoo gebrekkig en vol van leemten is, kunnen 


wij er volkomen zeker van zijn, flaters te begaan, wan- 
neer wij de natuur de wet willen stellen, en inplaats 
van de door de natuur geleverde voedingsmiddelen, che- 
mische praeparaten en geïsoleerd scheikundige ‘stoffen 
gebruiken.” — De kritiek in deze medisch physiologische 
kwesties laat ik liever over aan hen, die daarmede meer 
vertrouwd zijn, en vooral er meer deugdelijke ervaring 
van hebben. 

Toch geloof ik, dat — wanneer wij abnormale gevallen, 
d. w. z. van spijsverterings- en andere zaken buiten 
beschouwing laten — alle gezonde menschen goed doen om 
met v. BuNrae op hun etenstafel te schrijven: 

Haal uw voedsel bij den landbouwer, den tuinman en 
den boomkweeker, maar niet in de apotheek of de chemische 
fabriek. 

Den staat wil von Buree met het oog op het vooraf- 
gaande ook eenige verplichtingen onder het oog brengen, 
„hij bevordere met alle beschikbare middelen tuinbouw en 
ooftteelt, hij schaffe alle invoerrechten op buitenlandsche 
vruchten af; hij legge een hooge accijns op suiker”. De 


— 208 — 


lezer zal het, evenals ik, zonder twijfel met deze eischen, 
aan de regeering gesteld, eens zijn, behalve dan den laatsten. 
Voor Indië zou ik er dan nog den eisch aan toe willen 
voegen, dat de regeering den stoot er aangeve, dat de 
Indische vruchten eens aan een grondig onderzoek worden 
onderworpen. 


MAART 1901. M. 


BOEKBESCHOUWING. 


De koffiecultuur in Brazilië. Eeni- 
ge aanteekeningen en beschouwingen 
door Gerrarp A. ErLINK SCHUURMAN 
(G. Duurine & Zoon) Amsterdam, 
J. H. pr Bussy. 

(Niet in den handel). 


Als bijvoegsel van de Indische Mercuur verscheen onlangs 
van de hand des Heeren ScHUURMAN een keurig, met goede 
illustraties verlucht werkje, waarin de schrijver, die eenigen 
tijd in Brazilië doorbracht, met het doel om den handel 
in Rio de Janeiro en Santos van nabij te leeren kennen 
als ook om tijdens den oogst te vertoeven op enkele kof- 
fieplantages, zijne opmerkingen en waarnemingen neerlegde. 

Duidelijk wordt in het licht gesteld, hoe de uiterst vrucht- 
bare humusrijke grond van zacht glooiende heuvelen en 
een uitgebreid spoorwegnet het land zoo bij uitstek ge- 
schikt maken voor de koffiecultuur. Over die cultuur, 
zelve vindt men verschillende wetenswaardige zaken me- 
degedeeld. De gemiddelde onderlinge afstanden waarop 
men plant zijn 16 X 16, 17 X 17 of 18 X 18 palmos (1 
palmo=22 cM.…) op één alqueira de terra (= 24,400 M2) 
worden dan 1700 à 1800 plantkuilen gemaakt. Men maakt 
bij het planten van twee methoden gebruik. Of men 
neemt 8—9 boonen, die men op een diepte van 20 cM. (hier 
zal wel aan een druk- of schrijffout gedacht moeten worden 
en zal eerder 2 bedoeld zijn) in den grond legt. Wanneer 
het zaad ontkiemd is, laat men 4—5 van de sterkste plantjes 
staan. Of men maakt gebruik van opslag uit de tuinen 
waarvan men 4 stuks in één plantkuil uitplant, zorgdragende 


— 205 — 


ze in hun jeugd goed te beschutten. Men topt de boomen 
in Brazilië niet. 

Tusschen de koffieboomen worden boonen en maïs, soms 
ook rieinus geplant. Evenals hier te lande heeft men een 
zwaren strijd te voeren tegen alang-alang (sapé). 

Aan den pluk en de bereiding schijnt men al heel weinig 
zorg te besteden. Voor meer bijzonderheden zij de lezer 
naar het boekske zelve verwezen, waarin bovendien nog tal 
van belangrijke gegevens over arbeiders, commissarios, 
makelaars, exporteurs, bankwezen, enz. voorkomen. De Heer 
SCHUURMAN heeft met de publicatie van zijn reisaantee- 
keningen in dezen vorm zeker een nuttig werk verricht, 
dat ook door den koffieplanter op Java met belangstelling 
gelezen zal worden. ved St 


L'arbre à Thé par M. F. Cov- 
LOMBIER, Paris, Challamel, 1900, 

Als eerste deeltje van een „Cathöchisme du Planteur, 
publié sous la Direction de A. GOperROIJ-LEBEUF” is onlangs 
een werkje over de theecultuur en hare bereiding op Ceylon 
verschenen, bewerkt door den Heer CouLOMBIER, die door 
een subsidie van het „Comité Dupleix” daartoe in staat 
gesteld eenigen tijd op Ceylon doorbracht, voornamelijk op 
de onderneming Cranley. 

De schrijver heeft in ’t algemeen goed uit zijn oogen 
gezien en geeft dan ook voornamelijk, hetgeen hij zelf waar- 
nam. De literatuur van het onderwerp is echter voor hem 
blijkbaar een gesloten boek gebleven. Het werkje zou echter 
oneindig veel gewonnen hebben, indien het niet in den on- 
mogelijken vorm van een catechismus met tal van dwaze 
vragen en even eigenaardige antwoorden geschreven ware. 
Tal van goed geslaagde afbeeldingen versieren den tekst. 

Een hoofdstuk in het boek is gewijd aan de vooruit- 
zichten van Tonkin voor de theecultuur. 

Voor Fransche lezers is het werk van CouLomBrer zeker 
een aanwinst. Valk 


Teysm. XII, 15 


NANA 


DE BEREIDING VAN HESPERIDEEËN-OLIËN. 


De „London Essence Company’ zond een paar heeren naar Si- 
eilië om zich op de hoogte te stellen van de productie en de be- 
reiding van Siciliaansche vluchtige oliën. Aan een rapport dien- 
aangaande is het volgende ontleend. 

De Citroenplantages zijn voornamelijk aan de noordelijke kusten 
van het eiland gelegen, andere soorten worden daar minder geplant. 
Men vindt er ook kleinere aanplantingen van Citrus bergamia, 
C. aurantium, C. medica, (lemoen) en C. nobilis (mandarijn). 

De ecitroenboom draagt tweemaal ’s jaars vruchten, de oogst van 
den zomer wordt veelal direet uitgevoerd, terwijl die van den 
winter voornamelijk dient voor de bereiding van oliën. De boe- 
ren zijn zelf oliefabrikanten, hunne geheele familie benevens een 
gedeelte gehuurd personeel neemt aan de bereiding deel. De 
citroen levert verder het sap, dat niet als een bijproduct maar 
als een tweede praeparaat beschouwd moet worden, hoewel het 
winnen van olie hoofdzaak blijft. Dit laatste geschiedt meestal 
door handenarbeid, de fabriekmatige bereiding levert slechts een 
klein deel der totale productie. De schillen worden volgens twee 
methodes met de hand uitgeperst. Ten eerste de Scorette-methode, 
waarbij de citroenen door midden gesneden worden en ten 2e de spugna- 
(of spons) methode, waarbij de schil van de vrucht verwijderd 
wordt door drie longitudinale sneden, zoodat het grootste gedeelte 
van het vruchtmoes als een driehoekig stuk achterblijft. Bij het 
snijden wordt gebruik gemaakt van een speciaal mes, dat geheel 
vlak is. De halve citroenen volgens de eerste methode worden 
met een lepel van bepaald model van het moes bevrijd; de meisjes, 
die dit werk verrichten, kunnen ongeveer 24 halve vruchten per 
minuut verwerken. Vervolgens worden de schillen gedurende 2 
tot 4 uren in water geweekt, waardoor zij geschikter worden voor 
de uitpersing. Daarna komen de schillen in handen der persers; 
deze nemen de schillen stuk voor stuk in de rechterhand en persen 
er de olie uit door ze tegen een spons te drukken, die zij in de 


— 207 — 


linkerhand houden. Op deze wijze wordt slechts de helft van de 
olie verwijderd en de schillen behouden voldoende aroma, om ge- 
ëxporteerd en later geconfijt te worden. 

Bij de Scorette-methode wordt reeds bij het doorsnijden 9/10 van 
het moes verwijderd; dit dient ter bereiding van citroensap. De 
schillen worden niet ontdaan van het beetje moes, dat er nog in 
blijft, maar dadelijk in het water gelegd. Bij de nu volgende 
bewerking hebben de persers een bak voor zich staan; over de 
opening van dien bak ligt een stok en op dien stok een spons. 
De buitenzijde van de schil wordt op de spons gelegd en drie tot 
vier knepen zijn voldoende om de olie uit te persen; na elke 
kneep wordt de schil een weinig verlegd, zoodat de vingers telkens 
op een versche plaats komen. De schil wordt daarna nog eens 
geperst om het laatste sap er uit te krijgen en dient vervolgens tot 
veevoeder. De olie moet nu door den arbeider, die het persen 
verricht, zoo goed en zoo kwaad dit zonder speciale hulpmiddelen 
mogelijk is, van het sap gescheiden en in vaten overgebracht 
worden. Alleen voor de hoeveelheid, die in ’t vat terecht komt, 
krijgt hij betaling. 

Slechts bij uitzondering heeft machinale persing plaats. Men 
maakt daar gebruik van een riem met pennen, waarop de schillen 
van halve citroenen geplaatst worden, door voortdurende beweging 
van den riem en wrijving van de schillen langs twee wielen, welke 
van uitsteeksels voorzien zijn, wordt de olie uitgeperst en opgenomen 
in sponzen, evenals bij de vroeger genoemde methodes. 

Aangaande den handel in citroenolie zijn de mededeelingen be- 
langrijk. Een Malthesisch spreekwoord zegt: „Indien gij een eer- 
lijk Siciliaan kunt vinden, verbrandt hem dan”. Het is bekend, 
dat er zeer groote hoeveelheden terpentijn op Sicilië ingevoerd 
worden. De vermenging hiermede geschiedt door de groothande- 
laars, echter niet door allen, want het moet gezegd worden, er zijn 
enkele eerlijke onder. 

(Pharmaceutisch Weekblad No. 7. 1901). w. 


DE CULTUUR EN DE BEWERKING DER 
VANIELJE IN MEXICO. 


Aan een lezing van Dr. Preuss, die zelf de vanielje produceeren- 
de streken bezocht, wordt het volgende ontleend. 


— 208 — 


Het grootste gedeelte van de vanielje uit Mexico is af komstig 
van de z. g. „vainillales”, dat zijn kleine groepjes planten, die door 
de inlanders worden gekweekt; het overige wordt van in ’t wild 
groeiende planten verzameld. De planter is slechts bij uitzonde- 
ring tevens de bereider van zijn product; meestal worden de rijpe 
vruchten nog versch aan de „Vanilleros” verkocht en door deze 
worden zij in den voor export geschikten vorm gebracht. Behalve 
Vanilla planifolia, schijnen ook kleine hoeveelheden V. cinnarona 
of sylvestres uitgevoerd te worden. 

De aanplanting geschiedt bij voorkeur op boschgrond, dien men 
vooraf geschikt maakt door kappen van het hout, verbranden en 
doelmatige rooiing van de jonge stammen, die later weer uitloopen. 
Deze uitstoelingen laat men ongeveer op een Meter van elkaar 
staan en gebruikt deze, zoodra zij ongeveer een Meter hoog zijn, 
tot leiboomen voor de jonge vanieljestekken. Twee tot vier stekken 
worden bij zulk een steunboom in den grond gebracht. 

In het 3° jaar beginnen gewoonlijk de eerste bloemen zich te 
vertoonen. De bevruchting geschiedt òf langs natuurlijken weg 
door insecten (Melipana soorten), soms door Colibri’s, òf kunstmatig. 

De insecten bevruchten in den regel slechts weinig bloemen en 
de producten van deze bevruchting zijn beter dan die van de kunst 
matige, 

De bereiding der vruchten geschiedt op de volgende wijze: zij 
worden op platvormen van cement of steen, welke eerst met 
matten en daarna met donkere wollen dekens belegd zijn, in de 
zon gedroogd. Daarna komen zij in de z. g. zweetkasten, groote 
goedsluitende houten kisten, waarin warme doeken zijn gelegd. 
Daarin ondergaan de vruchten een z. g. fermentatie-proces, waarbij 
zij hunne bruine kleur aannemen. De beide bewerkingen, drogen 
en zweeten, moeten gedurende eenige dagen herhaald worden tot- 
dat de vanielje de gewenschte kleur en glans aangenomen heeft. 

Daar de vanillero bij al deze bewerkingen afhankelijk is van 
de weersgesteldheid, wordt tegenwoordig wel gebruik gemaakt van 
een speciaal daarvoor vervaardigde oven, waarin de genoemde 
processen vlugger en regelmatiger verloopen. Hebben de vruchten 
den juisten graad van droogte bereikt (20 à 30 pCt water), dan 
worden zij in blikken bussen verzameld en gedurende eenigen tijd 
in observatie gehouden. De vanielje heeft namelijk vele vijanden, 


’ 


een aantal schimmels, een luissoort, en de z.g. „garro.”’ De zwarte 


— 209 — 


schimmel wordt meestal eerst bij het transport naar Europa ont- 
dekt, de witte kan ontstaan gedurende de bereiding en wordt gedood 
door wrijving en droging. De luis wordt vernietigd door blootstel- 
ling aan de lucht of indien zulks niet helpt door het indompelen 
der vrucht, gedurende een zeer kort oogenblik, in kokend water en 
snelle droging. Onder „garro” verstaat men de vorming van kris- 
tallyne afscheidingen van geelachtige of bruine kleur. Preuss houdt 
deze voor vormingen van organische zuren uit den inhoud der 
epidermiscellen. 

Nadat de vruchten het observatietijdperk hebben doorgemaakt, 
worden zij gesorteerd, de beste kwaliteiten worden in bosjes ver- 
pakt en veertig bosjes gaan in een bus. De inferieure vruchten 
worden in stukjes van 1 à 3 eM. lengte gesneden en komen als 
pieodura in den handel. Na het verpakken in bussen, soms wel 
eerder, doch meestal tijdens het transport, heeft de afscheiding van 
kristallen van vanilline op de vruchten plaats. 

In Mexico wordt de afscheiding van deze kristallen niet als een 
criterium van bijzondere deugdelijkheid beschouwd. Men let daar 
in de eerste plaats op het aroma, verder op het olieachtige, volle 
en weeke voorkomen der peulen en eindelijk op de kleur. In den 
handel onderscheidt men behalve de picodura, 8 of eigenlijk slechts 
4 klassen van vanielje: 1® superior, 2 buena a superior, 3 buena, 
4 mediana a buena, 5 mediana, 6 ordinaria a mediana, 7 ordi- 
naria, 8 zacate, 1, 3,5 en 7 zijn hoofdklassen, de andere onderklassen. 

(Pharmaceutisch Weekblad, 7, 1901). 


W. 


DE STRIJD OM DE JAMFABRICATIE. 


Geen Jams, maar gesteriliseerd ooft. 


De heer D. pe CrrrcQ schrijft het volgende in onderstaand periodiek 
over bovengenoemd onderwerp. 

Sedert jaren zonden de Nederlandsche fruittelers allerhande 
soort van fruit naar Engeland, tot daar op eens, verleden jaar, 
door talrijke, zoo gemotiveerde als ongemotiveerde af keuringen, een 
einde aan kwam. De catastrophe kwam zoo plotseling, dat men 
eenigen tijd noodig had om van den schrik te bekomen. Natuurlijk 
werd eerst beproefd weer met Engeland aan te binden op veel 
minder voordeelige voorwaarden dan vroeger; enkele gingen hiertoe 


— 210 — 


over, maar de groote meerderheid begreep wel, dat het voor goed 
gedaan was. ° 

De groote aanvoer van pulp uit Frankrijk, Amerika, Spanje 
enz, dan de steeds ruimere aanplant van vruchtleverende boomen 
in Engeland zelf, maakten den Engelschen jamfabrikant onafhankelijk 
van de Nederlandsche oofttelers. 

Men begon toen te zeggen: Engeland gebruikte onze vruchten 
om er jams van te maken, laten wij het zelf doen en allerwege 
hooren we nu van pogingen, om tot de oprichting en uitbreiding 
van Jam-en Pulpfabrieken te komen. 

Naar het mij voorkomt, is er iets beters te doen en meen ik, 
dat het nog tijd is daarop te wijzen. 

Wat zijn de nadeelen der Jams? 

1. De hooge prijs. 

2. De sterk zoete smaak, waardoor het onmogelijk wordt deze. 
stof als voedingsmiddel te gebruiken en slechts genotmiddel blijft. 

3. De kleine afzet binnenslands. 

„ De moeilijkheid om vervalschingen te voorkomen. 

Het groot aroma-verlies door het koken. 

De moeilijke verteerbaarheid bij overvloedig gebruik door 
de groote hoeveelheid suiker (pl. m. 600/,). 

1. Het groote kapitaal, dat er in steekt door de groote uitgaven 
voor suiker. 

Deze nadeelen zijn niet gering, vooral nu er een bewerking 
bestaat, welke die nadeelen niet bezit. 

Wanneer wij onze vruchten zonder veel vervoer, op weinig kost- 
bare wijze, met verlies van weinig aroma, kunnen conserveeren, 
ze dus omzetten in een werkelijk volksvoedsel, zoodat er, voorloopig 
ten minste, van uitvoer geen sprake behoeft te zijn, en dit alles 
op eenvoudige manier zonder in aanraking te komen met den 
fiskus, dan meen ik, dat wij dit product op groote schaal moeten 
gaan maken en niet in hoofdzaak Jam. 

Ik heb het oog op het steriliseeren van vruchten, ook vruchten- 
sappen zonder suiker in eigen sap of met wat water bij tempe- 
raturen onder de 100°/, C. in glazen. 

Wil de ooftteelt in het groot met voordeel gedreven worden, 
dan is het absoluut noodzakelijk, dat er gelegenheid bestaat, dat 
gene, wat hij niet versch van de hand kan zetten, te bewaren; 
zonder dat, gaan er groote hoeveelheden kapitaal verloren. 


4 
5 
6 


— 211 — 


Het steriliseeren van vruchten bij lage temperaturen is zoo 
eenvoudig, dat de prijs van de vruchten er niet zeer. door behoeft 
te stijgen: dergelijke fabriekjes kunnen overal worden opgericht, 
waar een centrum van ooftbouw is. 

De vruchten worden uitgezocht, gewasschen, in de glazen gedaan 
en gesteriliseerd. 

Van deze vruchten kan men zonder bezwaar groote hoeveelhe- 
den eten; zijn ze te zuur, dan kan er naar smaak suiker bijgevoegd 
worden. Vooral voor kinderen en zwakken is dit het voedings- 
middel bij uitnemendheid, niet alleen omdat het vruchten zijn, 
maar ook omdat ze gesteriliseerd zijn. 

(Tijdschrift der Nederlandsche Maatschappij 

van Nijverheid,Januari 1901). w. 


EEN CAFFEÏNE-VRIJE KOFFIE VAN DE COMOREN. 


Op het eiland la Grande Comore groeit in ’t wild een koffie, 
die indertijd door Humrror gevonden en door Barron als Coffea 
Humblotiana gedetermineerd werd. De verschillen met de 
arabische koffie waren echter zoo gering, dat een ander systematicus, 
FROEHNER, ze eenvoudig beschouwde als eene variëteit dier soort. 

Een chemisch onderzoek der zaden van deze wilde koffie gaf 
GarrieL BeRTRAND het merkwaardige resultaat, dat zij geen Caf- 
feïne bevatten, waaruit hij dan de conclusie trekt, dat de naam 
Coffea Humblotiana behouden moet blijven. 

(Compt. rend. de Vacad. des sciences 

N05 3. 1901). ie 


PARA-RUBBER IN DE STRAITS-SETTLEMENTS. 


Uit den botanischen tuin te Singapore konden in het vorige jaar 
145.600 zaden en 6400 planten verstrekt worden, waaruit blijkt, dat 
men in de Straits die cultuur met kracht aanvat. De voornaamste 
vijand van de jonge boompjes was de termiet Termes Gestroi, 
die vooral in het dichte houtgewas voorkomt en waarschijnlijk 
verdwijnen zal als de grond eenigen tijd in cultuur is. 

De proeven met het tappen en bereiden van de Caoutchouc 
werden voortgezet. Toevoeging van een weinig kreosoot aan het 
melksap gaf goede resultaten, hoewel een geringe overmaat licht 


— 212 — 


aanleiding geeft tot kleverig worden van het product. Een boom 
van 60 voet hoogte met een omtrek aan den voet van 5/5” en 
een stam van 10’ ruim, ongeveer 12 jaar oud, werd gedurende 
een periode van St dagen getapt. Een hoeveelheid van 3 Eng. 
ponden Caoutchouc werd in dien tijd verkregen zonder dat de 
boom er onder leed. 

Nog fraaier resultaten werden in den Botanischen Tuin te 
Penang verkregen, waar een 15-jarige boom in twee jaar 121/2 
E. pond Caoutchouc heeft gegeven. Men rekent 108 boomen op 
een acre te kunnen planten, welke dan een opbrengst van 575 
E. pond per jaar zouden kunnen geven. Voorwaar een schitterend 
resultaat. Bij het aftappen maakt men V vormige insnijdingen, die 
om den anderen dag met een scherpen beitel bewerkt worden, 
zooals in dit Tijdschrift reeds vroeger beschreven is. 

In streken met een klimaat als dat van de Straits schijnt de 
cultuur van Hevea brasiliensis dus wel aan te bevelen. 


(Straits Settlements Annual Report on the 


Bot. Gardens for 1900). 
Ok 


ENKELBLOEMIGE DAHLIA „FELIA MANGINI”. 


Over deze nieuwe Dahlia schrijft men in onderstaand tijdschrift, 
dat het een bijzonder mooie plant voor perken is, omdat zij on- 
geveer hetzelfde effect teweegbrengt als eene knol-Begonia. Het 
plantje groeit niet hooger dan 30 eM.…, heeft sierlijk ingesneden, 
schoon groen loof, groote ronde, levendig oranje-roode bloemen 
van een fraaien vorm, die, wat haar zoo verdienstelijk maakt, 
alle flink rechtop en op dezelfde hoogte boven het loof uitsteken. 

Zooals bekend is, kunnen wij in de benedenlanden de Dahlia’s 
voor het maken van vakken in het geheel niet gebruiken, omdat 
de planten het hier te warm hebben en niet regelmatig opgroeien ; 
iets anders is het evenwel, als wij de planten met zorg kweeken, 
dan kunnen zij wel mooie bloemen voor bouquetten geven, al 
zijn de planten minder goed. Ik heb het boven medegedeelde 
meer overgenomen voor de bovenlanden, daar kan men met eenige 
moeite zeker mooie vakken van Dahlia’s hebben. 


(Sempervirens 15 Maart 1901) w. 


— 218 — 
HYDRANGEA HORTENSIA JEANNE D'ARC. 


Onder de nieuwe planten, die in onderstaand tijdschrift in den 
laatsten tijd besproken worden, verdient bovengenoemde Hortensia 
hier een speciale vermelding. In de eerste plaats omdat Hortensia's 
hier in de bovenlanden goed groeien en fraai bloeien (het gelukt 
soms ook wel, om ze in de benedenlanden zoover te brengen) maar 
vooral omdat ze hare andere zusters in schoonheid van bloem over- 
treft. Zij werd den 13e Juni voor het eerst vertoond op de Intern. 
Tentoonstelling te Parijs. De stengels zijn bijna zwart glanzend, 
en de groote bloemen zuiver wit. Het is een knopvariatie van 
Thomas Hogg, verkregen door den heer E. Jacuer van Orleans. 

(Revue Horticole, No. 3, 1901) w. 


HET ENTEN DER OOFTSOORTEN. 


Volgens pu Breur zijn de voordeelen van het enten van vrucht- 
boomen de volgende: 

De kwaliteit der vruchten wordt er door verbeterd en zij worden 
eerder rijp; de oorzaak van dit verschijnsel is het feit, dat op de 
plek, waar de ent met den onderstam samengroeit eene onregel- 
matigheid in de cellagen ontstaat. Hierdoor heeft op deze plek 
het opstijgende sap meer moeilijkheden te overwinnen en kan 
daarom niet zoo snel in het geënte deel van den boom komen. 
Eene betere omzetting dezer sappen heeft dientengevolge in de 
vrucht plaats, deze wordt daardoor lekkerder en rijpt vroeger. 

De geënte boomen dragen verscheidene jaren eerder vruch- 
ten. Dit verschijnsel ontstaat door dezelfde oorzaak, die boven 
genoemd is, door de langzamer opstijgende sappen kunnen deze 
door de bladeren beter verwerkt worden, de plant groeit daardoor 
niet zoo snel, maar draagt eerder vruchten. 

Eindelijk is het mogelijk, door middel van enten eene plant in 
eene soort grond te telen, waarin zij onder gewone omstandigheden 
niet zoude groeien; om dit doel te bereiken, heeft men haar te 
enten op eene soort, waarvoor genoemde bodem wel geschikt is. 

Als een voorbeeld van bovenstaande regels haalt schrijver van 
deze mededeeling — de heer A. DrawieL uit Lichtenberg — een 
voorbeeld uit zijn eigen ervaring aan. In 1895 entte hij vijf takjes 


— 214 — 


van de Bismarck-appel op de winter Calvill en in 1899 verkreeg 
hij daarvan reeds 20 kilo vruchten. 


(Gartenflora, Heft 5, 1901). w. 


MAIS. 


Ofschoon het buitengewoon goed geredigeerde tijdschrift „Scien- 
tific American’ meer schrijft over de nieuwste toepassingen op het 
gebied van Mechanica en Electriciteit, komen er nu en dan opstellen 
over Landbouw in voor, die verdienen gelezen te worden. Zoo komt 
in een der laatste nommers‘een opstel voor, getiteld „Corn Gro- 
wing”. De Amerikanen noemen „corn bij uitsluiting van andere 
korensoorten speciaal mais, omdat het een der voornaamste voe- 
dingsmiddelen en stapelproducten in de Vereenigde Staten uitmaakt. 

Er zijn in de Landbouw-proefstations met mais meer proeven 
genomen dan met eenig andere cultuurplant. In het opstel worden 
de resultaten der proeven besproken, genomen uit 189 „bulletins” en 
107 jaarberichten van de proefstations. Wij zullen van dit rijke 
materiaal een en ander onder de oogen onzer lezers brengen. 

De mais heeft een opmerkenswaardig sterk wortelstelsel. Zestig 
dagen na de planting heeft men er wortels aan gevonden, die 8 vt. 
diep in den grond gedrongen waren, evenals wortels, die dezelfde 
lengte zijdelings hadden. De meeste wortels gaan echter niet 
dieper dan 8 inches in den grond. Bij een goede cultuur vindt 
men tot op die diepte al de teelaarde met wortels doorgroeid. In 
het proefstation in Utah is geconstateerd, dat op vier inches diep 
de meeste wortels gevonden worden, veel meer dan daar boven 
of daar onder. 

In dieper omgewerkten grond dringen de wortels natuurlijk ook 
dieper door, dan in oppervlakkig bewerkte, het dieper pooten der 
korrels schijnt daarop weinig invloed uit te oefenen. 

Aan het proefstation in Illinois werd de groei der plant bestu- 
deerd. Het gemiddelde van driejarige waarnemingen was dat de 
snelste groei in de lengte plaats had bij planten van 3 à 6 vt. 
hoog. Bij eene proef namen de planten gedurende twee weken, 
wekelijks twee vt. in lengte toe, dit had plaats in de tweede helft 
van Juni. In drie van de vier jaren bereikten de planten hun 
grootste lengte acht weken nadat zij 1 vt. hoog waren. Warmte 
is gebleken krachtiger op den groei te werken dan vocht. 


— 215 — 


Op de breedte van Illinois is 100 dagen de minimumtijd, waarin 
de gewone veldmais rijpt, er zijn echter ook variëteiten, die daar- 
voor 150 dagen noodig hebben. Enkele snelgroeiende vroegrijpe 
kleine verscheidenheden rijpen in het noorden in 70 dagen. Ge- 
woonlijk rekent men in het zuiden 150 dagen. 

Vele proeven hebben bewezen, dat de jonge planten weinig droge 
stof bevatten. Als de planten hun normale lengte bereikt hebben, 
bevatten zij slechts de helft van het gewicht der droge stoffen van 
de geheel rijpe planten. De verhouding van de stikstofhoudende 
tot de koolstofhoudende deelen is bij jonge planten 1 tot 3 en bij 
rijpe 1 tot 13. 

Men teelt in Amerika een aanzienlijk aantal verscheidenheden 
die in hoofdzaak in drie groepen gebracht worden, namelijk to, 
de „dent” ‚flint” en „Sugar’ groep. De beide eerstgenoemdet 
zijn de grootste en meest geschikte voor uitvoer en veevoeder) 
terwijl de suiker of zoete variëteiten op geen Amerikaansche tafel 
ontbreken als groente of dessert. 

Wat de keuze der te planten variëteiten betreft, kwam men over 
het algemeen tot de conclusie, dat daarmede met plaatselijke toe- 
standen rekening gehouden moet worden, dat een variëteit, die 
goede resultaten geeft, zulks nog volstrekt niet in een andere streek 
zal doen; men handelt daarom het verstandigste in het groot slechts 
die variëteit te planten, waarvan men weet, dat zij in de streek, 
waar geplant wordt, goede resultaten geeft en met andere verschei- 
denheden slechts proeven in het klein te nemen. 

Kruising en verbetering werd op verschillende stations beproefd, 
de verscheidenheden door kruising verkregen toonden hier en daar 
neiging tot achteruitgang; de kleur der korrels varieert gemakke- 
lijk. Constante verscheidenheden verkreeg men slechts van nauw 
verwante variëteiten, kruisingen echter van verschillende rassen 
hadden minder gunstige resultaten; zoo vertoonden de zaailingen 
uit een kruising van de „dent en sweetcorn’’ geen gemengde ei 
genschappen, zij geleken òf op den vader òf op de moeder òf hadden 
geheel afwijkende eigenschappen. 

Gelukkiger waren de proeven aan het proefstation in Illinois, 
om door teeltkeuze de voedende eigenschappen van de Maiste ver- 
anderen. Door het planten van zaad van hoog of laag proteïnge- 
halte en door dezelfde teeltkeuze in eenige achtereenvolgende ge- 
neraties voort te zetten, vermeerderde men het proteïngehalte van 


— 216 — 


0.5 tot 1.25 pCt, en het vetgehalte van 0.67 tot 1.45 pCt. Het 
groote gewicht van deze laatste ervaringen wordt in Amerika 
algemeen erkend. 

Verder werd bewezen, dat diepe omwerking van den grond bij 
mais geen groote voordeelen geeft, in vochtige jaren in het geheel 
niet, alleen in droge jaren was er soms iets voor te zeggen Het 
werken met den ondergrondsploeg gaf geen resultaten. 

In de noordelijke staten werd verder uiteen geplant dan in de 
zuidelijke. Im de proefstations in Alabama, Georgia, Louisana en 
Zuid-Carolina werden de rijen 5 vt. van elkaar genomen, en in 
de rij werden de korrels op. 3 à 4 vt. afstand gelegd, terwijl 
elders de rijen slechts op 3 à 31/2 vt. werden genomen. Bij dichter 
planten kreeg men een grootere oogst van maiskorrels, kleinere en 
meer leege aren. 

Men meende vroeger, dat zaad, uit noordelijke streken af komstig, 
was aan te bevelen. De proeven in Maryland, Arkansas, Indiana, 
Oklahoma en Alabama genomen, gaven tegenovergestelde resultaten 
en toonden de wenschelijkheid aan, om zaaizaad te gebruiken 
afkomstig uit de nabuurschap van planten, die onder dezelfde 
omstandigheden gegroeid waren. 

Korrels van verschillende gedeelten der kolf afkomstig werden 
op verschillende proefstations gezaaid, omdat men in den waan 
verkeerde, dat die van het midden de beste waren; ook deze meening 
bleek niet juist, de talrijke proeven bewezen zulks niet. 

Het toppen van de planten gaf in de meeste gevallen nadeelige 
resultaten. 

In het Arkansas-proefstation berekende men, dat de productie- 
kosten van mais 221/4 dollareenten per bushel bedroeg. In Illinois 
bedroegen de kosten 1913 ct. 

De korrels verliezen door het bewaren van 7 tot 24 pCt. van 
hun gewicht. 

(Scientific American, 

Supplement Februari 9). w. 


TEELTKEUZE BĲ CACAO. 


De heer J. B. Carruruers, die zich op Ceylon sedert eenige 
jaren bezighoudt met onderzoekingen betreffende de ecacao-cultuur 
daar te lande [in Teysmannia is vroeger reeds een en ander hierover 


— 217 — 


medegedeeld] heeft met het oog op de teeltkeuze van cacao be- 
langrijke proeven genomen. 

Hij onderzocht ruim driehonderd cacao-vruchten van verschillende 
grootte en kwam tot het resultaat, dat het uitzoeken der grootste 
en mooiste vruchten voor zaad volkomen nutteloos is, daar de 
grootte der vruchten heel dikwijls veroorzaakt wordt door zware 
en dikke schillen, en dat deze grootte volstrekt niet in verband 
staat tot de grootte, het aantal en het gewicht der zaden, waar 
het toeh op aankomt. Een betere methode om het ras te verbeteren, 
is de boomen uit te zoeken, waarvan men zaad voor de voortteling 
wenscht te nemen. Boomen, die zeer rijk dragen, wier vruchten 
vele en zware zaden bevatten en die niet veel aan ziekten onder- 
hevig zijn, komen daarvoor natuurlijk in aanmerking. 


(The tropical agriculturist 
No. 10 — 1901.) w. 


EUCHARIS AMAZONICA LIND. 


Bovengenoemde plant, die herdoopt is in Ewcharis grandiflora 
Prarcm., is voor ons een der mooiste en gemakkelijkst te kweeken 
planten voor bouguetten en andere bloemwerken. De groote zuiver- 
witte bloemen, die in trossen op een krachtigen stengel boven de 
plant uitsteken, maken een prachtig effect. Hier in West-Java ziet 
men haar bijna in iederen tuin, zij wordt zoowel in den vrijen 
grond als in potten gekweekt. Vooral op wat beschaduwde plekken 
in den vrijen grond komt zij goed tot haar recht. Zij houdt even- 
min van eene standplaats in de volle zon als in te don kere schaduw ; 
bij mij staan de planten, bijna het geheele jaar door, vol in bloei 
onder een hoogen Tamarinde-boom. 

Het is jammer, dat de meeste plantenlief hebbers de juiste namen 
niet kennen; zoo hoorde ik Eucharis grandiflora hier dikwijls noemen 
witte Lelie met bloemen, die veel op die van Narcissen gelijken. 
Wel hebben de bloemen iets van den vorm van genoemde plant, 
maar het is in het geheel geen Lelie; Lelies treft men hier in de 
benedenlanden uiterst zelden aan, zij gedijen hier niet goed. 

Zooals ik boven zeide, leveren ons de bloemen van Eucharis een 
ware schat voor bouquetten, groote zuiverwitte bloemen zijn altijd 
gezocht, zij zijn sterk en blijven lang frisch. Het is waar, dat de 


— 218 — 


bloemen iets hangen, zij voldoen daarom het best in groote bloem- 
werken, in kleinere is men verplicht door kunstmiddelen de bloemen 
in een anderen stand te brengen. 

Hoe men in Europa deze bloemen waardeert, blijkt uit eene 
prijsopgaaf uit Parijs in onderstaand tijdschrift. Zij worden daar 
betaald met 5 tot 7 francs de 12 bloemen. De cultuur vereischt 
in Europa meer zorg. 


(Revue Horticole, No. 6, 1901). w. 


HET GEBRUIK VAN CACAO. 


Het gebruik van cacao neemt jaarlijks in geen geringe mate toe. 
Aan het hoofd van de lijst staat Duitschland met 393/4 millioen pond, 
daarop volgen de Vereenigde Staten met 39, Engeland met 38, 
Frankrijk met 34!/2 en Nederland 24 millioen pond. Rusland met 
zijn groote bevolking en voor het meerendeel koud klimaat, komt 
niet voor op de lijst, het verbruik schijnt daar nog van weinig 
beteekenis, evenals in de overige niet genoemde Europeesche landen. 
Hoe het gebruik toeneemt, blijkt, dat in het vorige jaar in Europa 
194 millioen pond cacao verbruikt werd, tegen 107 millioen pond 
in 1894, 


(Home and Colonial Mail Febr. 22). 


DE INWERKING VAN KLAVER EN GRASBEDEKKING VAN 
DEN GROND OP DEN GROEI VAN JONGE BOOMEN, 


Dr. J. Rrrzema Bos schrijft in onderstaand tijdschrift het vol- 
gende: 

Het is een bekend feit, dat jonge boomen, die in een bodem 
staan, welks oppervlakte met een samenhangende gras-, klaver- of 
lucernezode bedekt is, niet best vooruit willen. En geen wonder, 
de nog jonge boomen hebben wortels, welke nog zeer weinig diep 
gaan; zij moeten dus hun water putten uit de dicht bij de opper- 
vlakte gelegen lagen van den grond. Is nu de bodemoppervlakte 
met een dichte zode van planten bedekt, dan vangt deze het neer- 
vallende hemelwater op, hetwelk den grond dus voor het meerendeel 
onthouden wordt. Ook neemt de bodembedekking met kruidachtige 


— 219 — 


planten groote hoeveelheden water uit den grond op, waardoor 
de ondiep wortelende jonge boompjes gebrek lijden. De dieper 
wortelende oudere boompjes kunnen weliswaar beter tegen zoo’n 
bodembedekking van zodevormende kruidachtige gewassen, maar 
toch lijden zij ook er onder. 

Watergebrek is voor jonge boomen wel het grootste bezwaar, 
aan de bedekking van den bodem door klaver, lucerne of gras 
verbonden. Ook de voedselonttrekking door de bedoelde kruidachtige 
planten is niet geheel zonder beteekenis, maar zeker is nog meer 
van belang het feit, dat de met eene zode overdekte bodemopper- 
vlakte minder geschikt is om de lucht in den grond te doen toe- 
treden dan eene niet bedekte bodemoppervlakte. 

In de „Mitteilungen über Obst- und Gartenbau” uitgegeven onder 
redactie van R. Gorrue (jaargang XIV, bl. 145), worden een paar 
voorbeelden aangehaald, waaruit overtuigend de schade blijkt, door 
eene zodeachtige bodembedekking aan ooftboomen teweeggebracht. 
De hoofdredacteur Gorernr maakt daar melding van drie even oude 
appelboompjes, van welke er twee in een lucerneveld staan, terwijl 
het derde staat op een akker, waar tot dusver hakvruchten en 
graan groeiden. Deze drie boomen waren in 1894 geplant ge- 
worden. In Januari 1899 (dus vier jaar na de planting) waren 
de twee boomen, welke in het lucerneveld hadden gestaan, onge- 
veer niets gegroeid; de derde boom echter, die op geregeld be- 
werkten bodem stond, was flink gegroeid. De omvang van zijnen 
stam bedroeg, op 1 Meter hoogte boven den grond, 17 cM., terwijl 
die van de beide andere stammen respectievelijk slechts 11,2 en 8,4 
e.M. bedroeg. 

De schrijver van het opstel in de „Mitteilungen” haalt een 
opstel aan uit een Engelsch blad („Gazette”), waarin ’t volgende 
gezegd wordt: „Als een grove fout moet worden beschouwd, 
dat men jonge ooftboomen op akkers of andere terreinen plant, die 
sedert verscheidene tientallen jaren, ja misschien sedert eene eeuw door 
ooftbouw werden uitgeput. Onder zulke omstandigheden geplant, 
vertoonen de jonge ooftboomen niet alleen een zeer spaarzamen 
groei, maar zij zijn ook in sterke mate aan het gevaar blootgesteld, 
door ziekten en vijanden van allerlei soort te worden aangetast, 
Maar evenzeer moet het worden afgekeurd, ooftboomen te planten 
op graslanden of weiden. Kan ook de graszode onder de kroon van 
een volwassen boom geen aanmerkelijke schade meer teweeg- 
brengen, voor jonge boomen is zij in ieder geval hoogst nadeelig. Er 


— 220. — 


bijgevoegde afbeeldingen stellen twee boomen voor, waarvan men bij 
den eenen (a) de ontwikkeling heeft in de hand gewerkt door den 
omtrek van den stam geregeld schoon te houden van gras, terwijl 
bij den ander (b) de groei gering is gebleven door de vorming 
van een graszode rondom den voet van den stam. De beide boomen 
werden in November 1894 gepoot en waren toen ongeveer even 
goed ontwikkeld, zoo wat de bovenaardsche deelen als wat de 
onderaardsche betreft. De beide boomen werden op dezelfde wijze 
behandeld en verpleegd, met dit verschil slechts, dat in het vol- 
gende jaar 1895 het terrein onder den eenen boom met een gras- 
mengsel werd bezaaid, het terrein onder den anderen boom niet. 
De tegenwoordig waar te nemen verschillen zijn in het leven geroe- 
pen gedurende de drie jaren na het planten. Terwijl de boom, die 
in open grond groeide, een zeer weelderigen groei had en er gezond 
en krachtig uitzag, bleef de andere, wiens voet door eene graszode 
was omgeven, niet slechts ver in ontwikkeling en wasdom bij 
den eersten boom achter, maar hij maakte zelfs een’ ziekelijken, 
hopeloozen indruk. 

Dergelijke proeven zijn bij verschillende ooftboomsoorten en ver- 
scheidenheden, zoowel aan hoogstammen als aan laagstammen, in 
grooten getale uitgevoerd geworden, en van de resultaten werd in 
ieder geval nauwkeurig boek gehouden. 

Om de resultaten dezer proeven in getallen duidelijk te maken, 
wil ik slechts zeggen, dat de groei der in de zode staande ooft- 
boomen 70—80 pCt. minder bedroeg dan die in open grond staande 
boomen. 

Ook werd waargenomen, dat de graszode den boomen stellig nog 
meer nadeel doet dan onkruid en geen wonder. Dit sterft toch 
meestal vòòr den winter af; de graszode blijft ook den geheelen 
winter op hare plaats. Waar men dus jonge ooftboomen in het 
grasland wil poten, zorge men, dat de omgeving van den stam 
steeds vrij van gras en onkruid worde gehouden. 


(Tijds. Plantenziekten Jg. VI blz. 9). 


EEN MIDDEL TEGEN MUSKIETEN. 


In verscheidene plaatsen in Zuid-Amerika plant men in de nabij- 
heid van huizen Ricinus communis tegen muskieten. Volgens de 


— 221 — 

mededeelingen van den heer Prumacrer, consul der Vereenigde 
Staten te Maracaïbo, zouden de muskieten niet van deze plant houden 
en dat overal, waar Ricinus in eenige hoeveelheden aangeplant is, 
weinig muskieten worden gevonden. Genoemde consul deelt mede, 
dat zijn huis omringd was door een aanplant van pisang, en dat 
het toen krioelde van muskieten; nadat hij echter het voorbeeld 
van oudere inwoners der plaats gevolgd had en Ricinus aanplantte, 
verdwenen de muskieten niettegenstaande de bodem nu en dan geîïrri- 
geerd wordt. Verder vermeldt schrijver nog, dat door het aanbrengen 
van takken van Ricinus in slaapkamers de muskieten ook daaruit 
gemakkelijk zijn te verdrijven. Het komt ons wat al te mooi voor, 
de proef is er gemakkelijk genoeg mede te nemen. 

De inlandsche naam van Ricinus communis is hier djarak, er 
bestaan verschillende variëteiten van, sommige worden in Europa 
als sierplanten gekweekt. Welke variëteit men in Amerika speciaal 
tegen muskieten gebruikt, wordt niet vermeld. 

(Scientific American, Supplement, 1312). 


Teysm. XII. 16 


NEA PTT 


KORTE BERICHTEN UIT ’s LANDS PLANTENTUIN. 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


ONDERZOEKINGEN OMTRENT DE THEEFABRIKATIE 
DOOR 
Dr. A. W. NANNINGA. 


2. Fermentatie. 


Tot goed begrip van de in ’t navolgende te beschrijven proeven, 
dient daaraan vooraf te gaan eene korte beschouwing omtrent het 
wezen der fermentatie, m. a. w. omtrent den aard der chemische en 
mechanische veranderingen, welke de bestanddeelen van het thee- 
blad bij de fermentatie ondergaan. 

In het 7e Theeverslag kwamen wij tot de conclusie, dat onder de 
groote verscheidenheid van stoffen, welke zich in het theeblad bevin- 
den, het voornamelijk een tweetal stoffen zijn, nl. het theelooizwur en 
het theeglycosied, die bij de fermentatie verandering ondergaan. 

Verder schreven wij aldaar omtrent het wezen der fermentatie 
het volgende: 

De fermentatie, waaronder men heeft te verstaan de chemische 
werking der verschillende in de cel aanwezige stoffen op elkaar 
onder toetreding van de zuurstof der lucht, begint, zoodra sapver- 
menging plaats heeft, dus direct, wanneer het rollen begonnen is. 

Vóór het rollen waren de in de eel aanwezige stoffen in tweeën 
gescheiden, nl. de eene helft opgelost in het celsap, en de andere 
helft zich bevindende in het levende protoplasma, dat voor het 
celsap ondoordringbaar is. Zoodra de eelwand door het rollen ge- 
kneusd en geopend is, begint het protoplasma af te sterven en 
wordt nu voor het celsap doordringbaar. 

Na het rollen zien wij langzamerhand eerst de gekneusde blad- 
steeltjes en nerven en daarna soms ook het bladvlak bruin 


— 223 — 


worden onder ontwikkeling van den charakteristieken geur van versch 
gefermenteerde thee. 

De chemische en mechanische werkingen, welke bij de fermentatie 

plaats vinden, kunnen wij ons in hoofdzaak als volgt voorstellen: 

De werking van het looizuur is grootendeels eene mechanische 
en wel analoog aan de rol, die het speelt als bijtmiddel in de ver- 
verijen. 

Aldaar wordt de te verven stof — hetzij doek of garen — gedu- 
rende eenigen tijd bewerkt met eene looizuuroplossing (tannine). 

Het looizuur verbindt zich mechanisch met het weefsel en ver- 
leent dit daardoor de eigenschap, om kleurstoffen uit oplossingen 
op te nemen. 

Gedurende het rollen en het fermenteeren nu, wordt het thee- 
looizuur door het bladeiwit voor een deel vastgelegd, waardoor het 
blad de geschiktheid verkrijgt, om het bruingekleurde ontledings- 
product van het inmiddels ontlede glycosied in zich op te nemen. 

De ontleding van het glycosied geschiedt waarschijnlijk òf door 
een ferment (oxydase) òf door zoogenaamde katabolistische wer- 
king, d. i. ferment werking van het levende protoplasma zelf. 


Wij kunnen nu hieraan toevoegen, dat volgens verdere onder- 
zoekingen de fermentatie ook zonder de aanwezigheid van levend 
protoplasma plaats kan vinden (1). 

Uit vroegere onderzoekingen was reeds gebleken: 

1e. dat de fermentatie afhankelijk is van de aanwezigheid van 
zuurstof, 

2e. dat bij de fermentatie levende organismen geen rol spelen, 

3e, dat de fermentatie niet plaats kan hebben, wanneer eenmaal 
het blad tot zekere temperatuur (bijv. 90° C) is verwarmd geweest; 
waaruit volgt, dat de fermentatie niet simpel als eene oxydatie van 
het looizuur (dat bij die temperatuur niet noemenswaard veranderd 
is) is op te vatten, maar dat daarbij een zoogenaamd ferment werk- 
zaam is, hetwelk bij die hooge temperatuur ontleed wordt (onwerk- 
zaam wordt gemaakt). 


Omtrent de resultaten van fermentatie-proeven door andere 
onderzoekers genomen het volgende: 


Kozai, een Japansch scheikundige, vermeldt in zijne zeer lezens- 


1) Omtrent dit onderzoek hopen wij spoedig nader te berichten. 


ee GE VE KE reerd h, ds. 
referer ENEN 
her en 


— 224 — 


waardige brochure „Researches on the Manufacture of various Kinds 
of Tea” o.a. de volgende proef: 

„Eene groote hoeveelheid jonge theeblaren werd zorgvuldig ver- 
zameld van een theetuin eener groote onderneming, waar de uit- 
loop bizonder gelijkmatig was. De blaren werden zorgvuldig ge- 
mengd en op de volgende wijze behandeld: 

1500 G. blad werd direct gedroogd op 85° C. 

150D > „ verwerkt tot groene thee 1). 

BODE A jÂ „ zwarte thee. 

„Aan de bereiding an de meeste zorg besteed, zoodat er geen 
verlies van materiaal kon plaats vinden, behoudens eene kleine 
hoeveelheid sap aan de handen van den werkman en aan het 
toestel.” 

De volgende procentische samenstelling van het droge mate- 
riaal werd voor de 2 categorien gevonden: 


Direct ge- 

dro est Zwarte thee. 
Ruw eiwit. en 31,33 | 38,90 
Ruwvezel . | 1044 | 10,07 
ätherextract . Ei 6, 49 5,82 
Overig stikstof- vrij extract. Hef AET 86 35,39 
Asch. eem. eed 4,97 4,95 
Theïne (caffeïne). 3,304 3,300 
Tannine (looizuur). 12,91 4,89 
Bestanddeelen oplosbaar in “water 50,97 47,23 
Totaal stikstof 5,97 6,22 
Albumine . 4,11 4,11 
Theïne . 0,96 0,96 
Amido . Ek 0, 91 0,12 


Uit deze cijfers volgt: 
1e, het gehalte aan tannine is met 8 pCt. achteruitgegaan nl. 
van 13 tot 5 pCt. 


1) Aangezien ons hier de groene thee niet interesseert, zal dit mon 
ster hier niet verder besproken worden. 


— 225 — 


2e, gehalte aan in water oplosbare bestanddeelen is bijna 4 pCt. 
achteruitgegaan, hetgeen uit het vorige (sub 1) te verklaren is; 

3e, het ätherextract is een weinig achteruitgegaan; 

4e, het „overig stikstofvrij extract’ is belangrijk grooter geworden 
hetgeen slechts voor een deel te verklaren is uit den achteruitgang 
van het ätherextract. 

Verder zien wij eenige vermeerdering in het gehalte aan totaal 

stikstof, hetgeen ons onverklaarbaar voorkomt en eveneens eene 
toename van de amidostikstof. 

Door var Romsuren en LonmanN werden eenige onderzoekin- 
gen gedaan omtrent het Looizuur-en water-extractgehalte van het 
blad voòr en nà fermentatie; naar aanleiding daarvan nemen zij 
aan, dat het looizuur-gehalte bij de fabrikatie 6—8 pCt. en het 
water-extractgehalte 10—14 pCt. achteruitgaat. Verder bepaalden 
zij het aceton- en alkohol-extract voor en na de kunstmatige fer- 
mentatie door behandeling met chloroform in tegenwoordigheid van 
ducht. Zij vonden: 


versch na bruinkleuring 
Aceton-extract. 39,7 pCt. 35,2 pCt. (3 uur inwerking). 
40,8 „ 334 „ 6 „ ” 


36,4 „ 26,9 
35,3 … 249 
Alkohol-extract 486 „ 39,1 
ALES IIa 
Ook hier dus een achteruitgang van 3,5 tot 10 pCt. voor het 
saceton- en 13—14 pCt. voor het alkohol-extract. 


DE 


Omtrent den invloed van den duur der fermentatie op het extract- 
«en looizuur-gehalte, vermelden genoemde onderzoekers de volgende 
proef: 


Extract looizuur 

Thee 3/4 uur geferm: (te kort) 41,6 pCt, 16,7 pCt. 
2» ” goed), 40,6 16,5 „ 
} 51e }) (te lang) 39,5 E)) 15,1 „ 


zoowel extract- als looizuurgehalte nemen dus een weinig af volgens 
deze proef. 

Omtrent den invloed van de temperatuur op den gang der fer- 
mentatie werd door v. R. en L. in een proef geconstateerd, dat de 
‘fermentatie bij lagere temperatuur (10° C) een thee gaf van betere 
qualiteit dan die bij hoogere (gewone) temperatuur. 


— 26 — 
A. Vooronderzoek. 


Een systematisch onderzoek omtrent de chemische veranderingen 
in het blad tijdens de fermentatie, en omtrent den invloed, die 


verschillende factoren, zooals deze in de practijk voorkomen, daar 


op uitoefenen, was ons (behoudens de bovenstaande enkele onder 
zoekingen) niet bekend. 

De moeilijkheid was eene geschikte methode te vinden, die niet 
alleen het verschil in samenstelling tusschen direct gedroogd blad 
en daaruit gefabriceerde thee aanwees, maar die ook van de kleinere 
verschillen, die ontstaan door verschillende omstandigheden dez 
fabrikatie een duidelijk beeld gaf. 


Bij het onderzoek naar de chemische bestanddeelen van het thee- 
blad (1) werd met goed gevolg toegepast de methode der extractie met 
verschillende oplosmiddelen in tegenwoordigheid van een zekere 
hoeveelheid water. 

Deze methode bleek met eenige wijziging en uitbreiding ook voor 
ons doel, nl. het onderzoek der langs verschillenden weg bereide 
theeën, geschikt te zijn. 


Na vermenging met zooveel water, dat het fijne poeder circa 
20 pCt. water bevat, werd in een Soxleth’s extractor achtereen 
volgens geëxtraheerd met chloroform, ther, azijnäther, alkohol en 
water. 

Aan eenige voorbeelden zij deze methode van onderzoek hier 
getoetst. 


Proef 1. Vergelijkend onderzoek naar de samenstelling van 

a. direet gedroogd theeblad, 

hb. zwarte thee bereid uit dezelfde hoeveelheid blad. 

De temperatuur bij het drogen was bij a en b dezelfde, nl. 
circa 100 °C, 

b. werd verflenst tot een watergehalte van 68 pCt. (waterverlies. 
circa 55°), daarop met de hand gerold en gedurende 3 uren 
gefermenteerd, waarbij de temperatuur constant bleef tusschen 27 
en 28 oC. 


1) Zie 7e Verslag omtrent Onderzoekingen betreffende op Java gecul— 
tiveerde Theeën, 


— 227 — 


a. Gedr. blad. | 5. Zwarte thee. 

1 Chloroform extract. 9,0 pCt. 8,6 pCt. 
2 äther 5 DBE SRO 
3 Azijnäther 4 re daens 
4 Alkohol 6 5 ie 
5 Water 5 1E 188 
6 Totaalextract . 62,4 pCt 49,5 pCt 
Rest (bepaald) SO AN 
Ee (berekend). ERD 50,5. 
Caffeïne (in chloroform extract). Beo AO, 
Asch in alkoholextract LAU O2 


Een nader onderzoek der verschillende extracten gaf het vol- 
gende: 

Sub a 1. Het choroformextract van het gedroogde blad (1) be- 
vat al de caffeïne benevens hars, was, chlorophyl, ete. 

Sub b 1. Het chloroformextract van de bereide thee bevat 
eveneens al de caffeïne, benevens de sub a. 1 genoemde substanties. 
Het chlorophyl wordt bij de fermentatie gedeeltelijk ontleed (zooals 
ons uit proeven bleek) wat waarschijnlijk de oorzaak is van het 
geringe verschil tusschen beide genoemde extracten. 


Sub a 2. Het ätherextract van het gedroogde blad bevat na- 
genoeg al het vrije looizuur (hier 19,6 pCt. bepaald volgens de 
methode der polarisatie) benevens een weinig chlorophyl en hars. 

Sub b 2. Het ätherextract bevat een kleine rest vrij looizuur 
plus een weinig verontreinigingen als boven (sub a, 2). 

Blijkbaar is het vrije looizuur, dat in het gedroogde blad in 
aanzienlijke hoeveelheid voorkomt, tijdens de fabrikatie bijna geheel 
verdwenen. 


Sub a 5. Het azijnätherextract van het gedroogde blad bevat 
eene kleine rest vrij looizuur (door uitschudden met äther kon 
daaruit nog 1/s pCt. gewonnen worden); verder bevat het eene 
quercitrine-achtige verbinding, welke eene hoeveelheid looizuur ge- 
bonden houdt. 

Bepaling der quercitrine-achtige verbinding gaf 0,9 pCt; deze 


1) Zie 7e Theeverslag. 


— 228 — 


verbinding is op zichzelf onoplosbaar in water, doch gebonden aan 
het looizuur lost zij op (1). 

Verder bevatte het azijnätherextraect eene hoeveelheid looizuur- 
anhydriet ontstaan bij het drogen van ’t blad bij hoogere temperatuur. 

Hoe langer het blad verwarmd wordt op hoogere temperatuur 
(boven 1009) des te meer vrij looizuur gaat over in anhydriet, 
des te kleiner wordt het ätherextraet, en des te grooter het azijn- 
ätherextract. Verwarmt men zeer voorzichtig of droogt men boven 
kalk of zwavelzuur, dan is het azijnätherextract zeer gering (tot 2 
à 3 pCt) en bevat nagenoeg geen vrij looizuuranhydriet. 

Sub b 5. Het azijnätherextract der bereide thee verschilde in 
samenstelling niet noemenswaard van het sub. a, 5 besprokene, 
alleen was het bruin gekleurd door eene geringe hoeveelheid fer- 
mentatie-producten. 


Sub a 4. Het alkoholextract van het gedroogde blad bevat het 
door ons genoemde „theeglycosied”’ benevens geringe hoeveelheden 
andere substanties als looizuur-anhydriet (gevonden 0,4 pCt. door 
uitschudden met azijnäther, een spoor van de quercitrine-achtige 
verbinding, etc. 

Sub b 4, Dit extract bevat behalve waarschijnlijk een kleine 
rest „glveosied” te oordeelen naar een gering kaligehalte (gevon- 
den 0,2 pCt. kali) eene aanzienlijke hoeveelheid ontledingsproducten 
van looizuur en glycosied (fermentatieprodueten) die slechts voor 
een deel in water oplosbaar zijn. 

De smaak der waterige oplossing is vrij onaangenaam, sterk wrang. 


Sub a 5. Het waterig extract van het gedroogde blad bevat in 
hoofdzaak (1) pectinezure-, oxaalzure phosphorzure kali en pentosa- 
nen, stoffen, die alle bij de fabrikatie waarschijnlijk geen noemens- 
waardige rol spelen en die in de bereide thee (waterig extract) wor- 
den teruggevonden. 

Sub b 5. Dit extract bevat behalve de sub a 5 genoemde stof- 
fen eene ‘aanzienlijke hoeveelheid fermentatieproducten, in de warmte 
vrij gemakkelijk, in de kou voor een deel moeilijk oplosbaar, zoo- 
dat bij afkoeling dikwijls een gedeelte neerslaat. 


1) Zie hieromtrent »Mededeeling No. 46 uit ’s Lands Plantentuin” 
over »Onderzoekingen betr. chem. Bestanddeelen van het Theeblad,’” 
p. 50—52, 

2) Zie Te Theeverslag. 


Lt ee 


De kleur van dit extract is donkerbruin, de smaak sterk bitter 
en „pungent.” 

Verder bevat dit extract evenals het vorige (sub a, 5) eene vrij 
groote hoeveelheid stikstofhoudende substanties (oplosbaar eiwit, 
amiden ete.) benevens de hoeveelheid kali, afkomstig van het ont- 
lede glycosied. 


Sub a 6. De onoplosbare rest van het gedroogde blad bevat 
in hoofdzaak het in water onoplosbare eiwit, de celstof, het zetmeel 
en de pectinestoffen. 

Sub b 6. De rest van de bereide thee, die steeds aanzienlijk 
grooter is dan die van het gedroogde blad (in ons voorbeeld 11,7 
pCt.) bevat behalve de sub a 6 genoemde stoffen eene hoeveelheid 
fermentatieproducten, afkomstig van het looizuur en het glycosied 

Hoe grooter de onoplosbare rest, des te minder stoffen bevinden 
zich in de oplossing. 

Voor de theefabrikatie is het in ’talgemeen van belang zooveel 
mogelijk water- extract te verkrijgen, speciaal waar het te doen 
is om sterke thee te fabriceeren. 


Vergelijkt men de door weging bepaalde extractie-resten met 
de uit de extracten berekende, dan ziet men, dat het verschil 
betrekkelijk gering is, uit welke analyse-contrôle wij meenen te 
mogen opmaken, dat de voor de extracten gevonden cijfers vrij 
wel met de waarheid overeenkomen. 


Proef 2. Vergelijkend onderzoek naar de extractgehalten van 

a. direet gedroogd blad, 

b. gefermenteerde thee, 

c. kunstmatig gefermenteerde thee (behandeling van het versche 
blad met chloroform in tegenwoordigheid van lucht.) 

Alle 3 monsters werden zorgvuldig bereid uit dezelfde partij 
Assam-blad uit den cultuurtuin. 

Het drogen geschiedde zooveel mogelijk op dezelfde temperatuur 
(100—105 °C). 

Monster b werd na verflensing uit de hand gerold en 3 uur gefer- 
menteerd bij 26—27° CQ, in vrij dunne laag op een tampir. Het 
watergehalte in het verflenste blad bedroeg 67,5 pCt. 

Monster e werd 2 uur lang blootgesteld aan de inwerking van 


— 250 — 


chloroform, daarop werd gedroogd als bij a. Het blad was bij deze 
zoogenaamde kunstmatige fermentatie geheel bruin geworden. 


d. b. c. 
Ren 5 Ee Gedroogd Geferm. | Met chloro- 
EN blad. thee. form behan- 


deld blad. 


Chloroformextract. … . . | 11,4 pCt. | 10,3 pCt, | 9,4 pOt. 
äther a reen ensen re Bru. Lans 
Azijnather.s os hen Mee TA SA Oe 89 
Alkohol Eet Ll Seed 13,80 151 
Water LN eet ore Se TOG Loa 


” b, 
Totaalextract „ sets oorf 66,4 pPOt. 154,2 PCE pO 
Restu(berekend):s „Su ones leS Ost 45:85 4 48,6 „ 
DE (ZONOEODNN EE en ek OL, 460 rat 48,0 „ 
Dotaalstikstofp ss mn 49 en 4,85 60 
Stikstof in chloroform ex- 


LACH eN Ne Ee Laan, VELE LA 
Stikstof in waterextract. OTO ORS 0,855 
5 KS EE 2,1 s 2D ns 2 
Asch in alkoholextract . .… jADE Oee 0,2 


Uit deze cijfers zien we: 

1e. de samenstelling der monsters h en c loopt betrekkelijk niet 
sterk uiteen, 
alleen is het alkoholextract in b. wat kleiner, het waterextract 
wat grooter dan in ec, terwijl het totaalextract evenals ook het 
äther-extract in c sterker zijn achteruitgegaan dan in b, hetgeen 
duidt op vollediger fermentatie van c. 

2e, Het ätherextract is zoowel in b als in c zeer sterk achteruit- 
gegaan bij de fermentatie, het vrije looizuur is uit c zoo goed als 
verdwenen en uit b bijna. 

3e. Het azijnätherextract van a is iets kleiner dan van b en c 
hetgeen zijn oorzaak heeft in langere verwarming van de laatste op 
hooge temperatuur, doordat deze veel spoediger droog waren dan a. 

4e, De alkoholextracten van beide gefermenteerde monsters zijn 
grooter dan die van a, hetgeen zijn oorzaak heeft in de aanwezig- 
heid van ontledings (fermentatie) producten. Dit blijkt nog meer door 


1) Caffeïne, 


id hd 


— 231 — 


vergelijking van de aschgehalten der alkoholextraeten, die in ben 


ec zijn gereduceerd tot 0,2 pCt, hetgeen is toe te schrijven aan 


ontleding van het kalirijke glycosied. 

5e. ook de waterige extracten zijn door de fermentatie sterk ver- 
meerderd hetgeen eveneens is toe te schrijven aan de aanwezigheid 
van fermentatieproducten. 

6e. Het gehalte aan totaalextract is bij de fermentatie zoowel in 
b als c sterk gedaald, hetgeen op rekening te stellen is van fer- 
mentatieproducten, die zich op het blad hebben afgezet of wel zich 
daarmee hebben verbonden. 

18. Een onderzoek naar de stikstof in verschillende extracten 
bracht aan ’tlicht, dat zoowel het caffeïnegehalte als ook de gehalten 
aan oplosbaar en onoplosbaar eiwit tijdens de fermentatie niet noe- 
menswaard veranderen. Voor het laatste (oplosb. en onoplosb. 
eiwit) was vroeger reeds door v. RomBurau ’t zelfde resultaat verkregen. 

Proef 3. Herhaling, van proef 2 met Java-blad. 


e b. C. 
Met CHCB. 


beh. blad. 


EXTRACTEN ETC. Gedr. blad. (Geferm. thee 


Ohlbrabm 9,5 pCt. 8,9 pCt. 8,9 pCt. 
BEE eee el 186, DE LAS 
A Dd 40 48 
Een en fd 5 1436 Loden 
Water . en 1307, 18E, 17580 
Totaal extract . . . … . | 58,4 pCt, | 49,0 pCt 48,3 pCt. 
UE EER WE DR 910 ls 
Dnepaald)e.. rl 4298 5 DIS, 52,2 
Asch totaal … ed 3D Oee, Dr 
„in alkoholextract . . 10, VS Oder 
Caffeïne (in chloroformextr). 28 RDE ETR 


Wij zien uit de verkregen cijfers: 

1e. Over ’t geheel dezelfde veranderingen als geconstateerd bij proef 2. 

2e, Het gehalte aan vrij looizuur is grooter bij het Assamblad 
dan bij het Javablad, dit verschijnsel werd ook bij vele andere 
proeven geconstateerd. 

3°, De azijnätherextracten van b en c zijn bij proef 3 lager dan bij 
proef 1 en 2, hetgeen wijst op geringer gehalte aan looizuuranhydriet. 


de, De achteruitgang in totaalextract was bij het Assamblad veel 
grooter dan bij het Javablad, blijkbaar door intensievere omzettin- 
gen bij de fermentatie veroorzaakt o. a. door grooter gehalte aan 
OGS en glycosied. 

°, Frappant was het belangrijke verschil in catteineeenal bij 
Re en Javablad, daar beide toch zoo goed mogelijk op dezelfde 
wijze geplukt waren. 

Ook dit verschil, dat wij steeds in meerdere of mindere mate 
opmerkten bij verschillende bladmonsters, heeft zeker invloed op 
de qualiteit (marktwaarde) van de bereide thee, die dikwijls grooter 
is naarmate het blad meer caffeïne bevat. 


Proef 4. Vergelijkend onderzoek van theeblad en thee gedroogd 
bij verschillende temperatuur in den droogstoof. 

Uit eene partij Assamblad (cultuurtuin) werden de volgende 4 
monsters bereid: 

a. Blad direet gedroogd bij circa 80°C., 

hee 3 e „ „1200. Hierbij zij opgemerkt, 
dat het blad zoolang het nog vocht inhoudt niet deze hooge tem- 
peratuur aanneemt; het werd echter 10 minuten lang op de tem- 
peratuur van 1200. gehouden, nadat het blad reeds droog aan- 
voelde, 

ce. en d. werden eerst samen verflenst, gerold en gefermenteerd 
(11/2 uur bij circa 28°C); daarna werd 

e. gedroogd bij lagere temperatuur (80—90 oC). 

d. 5 ‚„ hoogere 4 (105—115 oC of 220—240 oF) 


d. b. C: d. 
EXTRACTEN. | Blad gedr.| Blad gedr.| Thee gedr.| Thee gedr, 
bij 80°C. | bij 1209C. | bij 80°C. | bij 1200C. 


Chloroform . …. | 9,5 pCt. 9,8 pCt. 9,2 pCt. 9,4 pCt. 


kbher Nat 00208 TOER Bd San 
Azijnäther . .… 64 „ 13,4 „ Or AAN 8, Ene 
AlkOboL, tn allin 15e TON en 11, lp 
AVALEr, oasen Del Worte ER 17 DR 
Totaal extract. | 59,9 pCt. 59,7 pCt. 49,6 pCt. 49,5 pOt. 
Onopl. rest. | 401 „ 408 Ars 50,4 „ 50,5 „ 


en 


— 233 — 


Uit deze proef meenen wij de volgende conclusies te mogen trekken : 

1e. Het ätherextract (vrij looizuur) van het theeblad gaat door 
verwarming op hooge temperatuur sterk achteruit. 

2e, Het azijnätherextract vermeerdert sterk bij die manipulatie, 
door vorming van looizuuranhydriet. 

3e. Ook het alkohol-extract vermeerdert daarbij, hetgeen even- 
eens te wijten zal zijn aan waterverlies van het looizuur, waardoor 
het voor een deel overgaat in eene verbinding, die niet in äther 
en azijnäther, doch wel in alkohol oplosbaar is. 


Verder bleek uit deze proef ten duidelijkste, dat bij onderzoe- 
kingen omtrent de fermentatie, waarbij het gefermenteerde blad voor 
het onderzoek wordt gedroogd, deze droging moet geschieden zoo- 
veel mogelijk steeds bij dezelfde niet te hooge temperatuur. 

Met deze omstandigheid werd bij de nu volgende fermentatie- 
proeven op verschillende thee-ondernemingen steeds zooveel doen- 
lijk rekening gehouden. 


B. Onderzoek van op de Fabrieken bereide Theeën. 


Nadat de boven beschreven oriënteerende onderzoekingen een 
algemeen overzicht hadden gegeven van de quantitatieve verande- 
ringen, welke bij de fermentatie plaats vinden, werd overgegaan 
tot het meer practische onderzoek, hetwelk vooreerst ten doel had 
den invloed op te sporen, welke verschillende in de practijk voor- 
komende factoren op de samenstelling en de qualiteit van de be- 
reide zwarte thee uitoefenen. 


Wij meenen hier de opmerking niet achterwege te moeten laten, 
dat de onder dit hoofd te beschrijven onderzoekingen niet anders 
zijn op te vatten dan als eene eerste bijdrage tot de oplossing van het 
voor de thee-industrie zoo gewichtige vraagstuk: Hoe moet onder 
gegeven omstandigheden van aanplant, hoogte der onderneming, 
vraag op de wereldmarkt, etc. ete. worden gefermenteerd ? 


Slechts omtrent een 3-tal daarbij op den voorgrond tredende 
kwesties werden een aantal proeven genomen. 

Niettegenstaande alle denkbare hulp en medewerking daarbij 
van de zijde der H. H. administrateurs ondervonden, gelukte het 
toch enkele keeren niet, voldoende betrouwbare monsters te ver- 


— 284 — 


krijgen (in ’t vervolg vindt men een paar gevallen genoteerd), deze 
enkele monsters werden in ’t laboratorium niet nader onderzocht, 
Hoewel hierdoor alle moeite en last in de fabrikatie vergeefsch 
was geweest, meende ik voor het verdere (chemisch) onderzoek, 
dat nog vrij veel tijd kost, dergelijke monsters uit te moeten 
sluiten. 


De methode van onderzoek was in hoofdzaak die der gefraction- 
neerde extractie met verschillende oplosmiddelen — zooals in ’t voor- 
gaande beschreven — behoudens enkele uitbreidingen, welke bij de 
behandeling der verschillende proeven wel zullen blijken. 

Behalve het chemisch onderzoek werden in vele gevallen de 
verkregen theemonsters nog practisch onderzocht door daarvan; 
op de wijze, zooals dagelijks in de fabrieken geschiedt, thee te zetten 
en die te beoordeelen naar smaak, geur, kleur zoowel van het af- 
treksel als van het afgetrokken blad ete. Ook dit voorloopig, prac- 
tisch onderzoek vindt men bij de proeven vermeld. 


Vraag 1. Welken invloed oefent de duur der fermentatie op 
samenstelling en hoedanigheid der Thee? 


Proef 1. Op eene onderneming werd uit eene grootere hoeveel- 
heid pas gerold blad (l rolling) nadat dit goed dooreen was ge- 
mengd, een 4-tal monsters genomen, die als volgt werden behan- 
deld: 

a. werd direct gedroogd boven een vuurtje, zooals vroeger in 
de practijk algemeen geschiedde. Het drogen werd verricht door 
een geroutineerd droger. k 

b. werd op een tampir in niet te dikke laag uitgespreid en een 
uur lang gefermenteerd bij eirca 26-279 C. Daarna gedroogd als a. 

ce. werd 2 uur gefermenteerd als boven, daarop gedroogd als a. 

d. werd 4 uur gefermenteerd en daarop gedroogd als a. 

De tijd van drogen werd voor alle 4 monsters nagegaan en was 
voor alle nagenoeg dezelfde. Het blad was grof Assamblad. Na 
het rollen bedroeg het watergehalte 65,4 pCt. 

Gerold was vrij sterk, hoewel geen sappen te voorschijn waren 
gekomen. 

Bij het fermenteeren lagen de tampirs op een tochtvrije plaats 
en waren zij bedekt door een omgekeerden tampir. 


ied 


— 255 — 


a b c d 
Niet geferm.| Ll uur gef. | 2 uur gef. | 4 uur gef. 


EXTRACTEN. | 


Chloroform . . | 8,3 pCt. 8,0 pCt. 8,2 pCt. 8,6 pCt. 
ROME ee 92 5 1 
Azijnäther . | 14,2 „ 5 
ENahobe. . 11,2 , 2 

BN 12 14 O0 16,6 
Totaal extract. | 55,0 pCt. | 54,3 pC 


MNEU en 49,0 >, Oe 46,4 „ 48,5 „ 
Asch in alkohol- | 

extract... 0,4 O2 Oe ee 
WRMeine | 3,0 , DU Dane 2,85 „ 


Deze resultaten geven aanleiding tot de volgende opmerkingen. 

1. Het ätherextract (vrij looizuur) is bij de fermentatie gestadig 
achteruitgegaan, bijna evenredig aan den duur der fermentatie. 

2e, De azijnätherextracten zijn zeer hoog in vergelijking met 
vroegere (en ook latere) onderzoekingen. 

De oorzaak hiervan ligt in de vrij sterke verwarming (stralende 
warmte. van het vuur) waardoor eene hoeveelheid vrij looizuur 
tijdens het drogen is overgegaan in anhydriet. 

Ook de azijnätherextracten gaan een weinig achteruit bij langere 
fermentatie, hetgeen te wijten is aan de aanwezigheid eener geringere 
hoeveelheid looizuur bij de langer gefermenteerde monsters. 

3e, Het alkoholextract is evenals ook het chloroformextract 
nagenoeg gelijk gebleven. 

4e, Het waterextract en de onoplosbare rest zijn beide gestadig 
vermeerderd bij de fermentatie, hetgeen toe te schrijven is aan 
vermeerdering der oplosbare en onoplosbare fermentatieproducten 
door langere fermentatie. 

Het waterextract wijst door zijne gestadige toename tot ’t laatst 
toe op de waarschijnlijkheid, dat na 4 uren fermentatie het blad 
nog niet was overgefermenteerd. 


Proef 2. Herhaling van proef 1 op eene andere onderneming, 
behoudens enkele wijzigingen, die de omstandigheden gewenscht 
of noodzakelijk maakten. 

Ook werd hierbij het gedroogde blad (niet gerold) onderzocht ter 
vergelijk (monster 4). 


K ee +: B ee En 
- kas Wh ik 


2936 


Het blad was vrij grof geplukt Assamblad. Het verflensen 
geschiedde op tampirs in de fabriek. Watergehalte na verflensen 
=—= 65,8 pCt, overeenkomende met een waterverlies bij ’t verflensen 
van eirea 40 pCt. 

Het blad werd 1/2 uur lang ten laatste vrij sterk gerold, waarbij 
het zich verwarmde tot 28°C. 

Daarop werd het met de handen fijn gemaakt en goed vermengd, 
waarna er 3 monsters uit werden genomen, die op de volgende 
wijze werden behandeld: 

b. werd direct gedroogd in den „Dawndraft” bij eene temperatuur 
van 190 à 2000F (88—95°C). 

(Ook a was op deze temperatuur gedroogd op dezelfde wijze). 

e. werd 2 uur gefermenteerd in dun laagje op een tampir; 
temperatuur 25 à 26° en daarna gedroogd als a en 5. 

d. werd gefermenteerd als c maar 4 uur lang, daarop gedroogd 
als de overigen. 


a  : a b c d 
DE |Gedr. blad. [Niet geferm.| 2 uur gef. | 4 uur gef. 
Chloroform . . | 8,8 pCt. 8,4 pCt 8,2 pCt 8,4 pCt. 
ther … bel 1d ee LEE Diar 1465 
Azijnäther . . 90 ke Ve GO neen 
Alkohol ses ortie, 16 Ons Giens Tors 
Water. voorsein Tea tAi8 tn, TOA 19516 
Totaalextract . || 60,0 pCt. | 54,3 pCt. | 52,1 pCt. | 51,0 pCt. 
Rest (onoplos- 

haaren U Ore BDT ATO Ees 490 ren 
Rest gewogen. || 40,6 ,„ 46,0 „ CME Me 49 OLE 
Caffeinens: art Bs 3,99 „ OO 3,45 „ 
Asch in alkohol- | 

extract earl eelt en OTO OSD 0,25 „ 


Deze resultaten zijn vrijwel analoog aan de in ’t voorgaande 
verkregene. 

Uit de zeer sterke afname van het ätherextract reeds bij de nog 
niet gefermenteerde thee, die direet na het rollen gedroogd werd, 
waardoor subiet de fermentatie werd gestuit, blijkt ten duidelijkste, 
dat de fermentatie reeds gedurende het rollen voor een groot deel 
afloopt. Verder ging het ätherextract evenals ook het azijnäther- 
extract — het laatste in geringere mate — gedurende de fermentatie 
geleidelijk achteruit. 


— 237 — 


Het waterextraet en de onoplosbare rest werden ook hier, evenals 
voorheen, gedurende de fermentatie langzamerhand grooter. 


De practische beoordeeling der 3 monsters b, e en d door 5 
minuten laten inwerken van kokend water (methode bedoeld op pag.) 
239 gaf de volgende resultaten: 


Ee 


b c d 
Niet gef. 2 uur gef. 4 uur gef. 
Schenk | Zeer licht. Iets licht. Goed (donker). 
Sterkte Sterk, wrang ‚Nog vrij sterk, | Niet minder sterk 
Len zeepig. niet zeepig. dan c. 
Afgetrokken blad Groen. Vrij onegaal | Vrij goed, licht 
; | met groene | koperkleurig met 
| deelen. enkele donkere 
blaadjes. 
Geur Onzuiver. Goed. Minder sterk dan c. 


Omtrent den gevr der thee schijnt eenige mededeeling bij elke 
proef wel gewenscht; zoolang wij echter voor de bepaling daarvan 
geen ander, beter middel bezitten dan onzen veelal onbetrouwbaren 
reukzin, zijn de opmerkingen daaromtrent slechts onder eenige reserve 
aan te nemen. 

Wel kan door destillatie met water en titreeren van het destillaat 
met chameleon de reduceerende kracht van de vluchtige bestand- 
deelen bepaald worden, maar of deze bepaling ons eene maatstaf 
geeft omtrent de hoeveelheid welriekende olie in de thee aanwezig, 
schijnt nog uit niets gebleken te zijn. 

Binnenkort hopen wij op deze kwestie uitvoeriger terug te 
komen. 

Proef 5. Op eene andere onderneming werden een 4-tal monsters 
thee bereid uit dezelfde hoeveelheid gerold blad. De monsters 
werden genomen nadat het blad den balbreker gepasseerd, en 
vervolgens goed gemengd was. 

Het blad was vrij fijn geplukt Assamblad. 

Het was op den vloer der verflensruimte lajoe geworden tot een 
watergehalte van 68,5 pCt. 

Het rollen duurde 25 minuten; er werd vrij sterk gerold, zonder 
dat er evenwel sap uitliep. 

Teysm. XII, 17 


— 238 — 
— meerv en 
| a b C d 
| fi " e- ’ » 
EXTRACLEN. || Niet 5 dn se 9 uur 6 uur 
|_geferm Ere 5 76 Es geferm. geferm. 
|| ke n ë 
Chloroform 8,6 pCt. 8,5 pCt. 8,6 pCt. 8,4 pCt. 
athene 8,0, LDR B 20 DAT 
Azmnatheris.#. (tn SOA 64E, (ND 
Alkohol oee OLD le (Or (KEE veren 155 leens 
Water. … … . 19,8 , 16,3%, USS mes NE 
Totaal extract.|| 57,0 pCt. 155,6 pCt. | 53,0 pCt. | 49,4 pCt. 
Rest (berekend). | 43,0 _„ 444 47,0 SO GER 
Caffeïne: nf tillen SO te Bleak 3,65 „ 3,On 
Asch in alkohol! 
extract. 0,30 0:31 0,24 0:26 


Het vrije looizuur (ätherextract) was evenals vroeger gestadig 
uren der fermentatie nog slechts 


> 


achteruitgegaan; in de laatste 5 
weinig. 
Het 
De totaalextracten zien wij vrij sterk verminderen bij langere 


fermentatie, hetgeen verklaard wordt door intensieve omzettingen 


waterextract was na 3 uur fermentatie verminderd. 


in het vrij jonge saprijke blad. 

Volgens de practische beoordeeling was: 

de schenk het donkerste bij c, 

de sterkte bij c het meest pungent, terwijl, 

het afgetrokken blad bij ce het mooist was, 

d_ was blijkbaar overgefermenteerd, hetgeen ook overeenkomt met 
de afname van het waterextract. 

De geur was bij b iets sterker dan bij c,‚ bij d zwakker. 

Proef 4. Uit eene hoeveelheid gerold blad werden een 4-tal 
monsters genomen als te voren. 

Het blad was vrij grof geplukt (4 blaadjes) Assamblad, 

Het verwelken geschiedde op den verflenszolder op rekken en 
daarna nog 5 kwartier in een verflenstrommel. Temperatuur van 
het blad uit de trommel komende — 24 00. 

Watergehalte = 65,0 pCt. (waterverlies totaal circa 40 pCt.) 

Ken half uur gerold bij ten laatste vrij sterken druk, echter 
zonder, dat sap uitdroop. 


hie REN 


je ie er ee, _ 4 


— 259 — 


Temperatuur gedurende het rollen toegenomen tot 27° C, 

Het blad daarop met de handen uit elkaar gehaald en gemengd 
en monsters genomen, die alle op tampirs, gesloten met omgekeerden 
tampir, op eene koele, tochtvrije plaats der fabriek werden neergezet. 

Temperatuur begin fermentatie 25°; daar de thee in dunne laag 
ligt daalt de temperatuur aanvankelijk tot 23 à 240 en blijft 
tijdens de geheele fermentatie der 4 monsters beneden de 25 oC. 

a. 2 uur gefermenteerd. 


b. 4 ” ” 
WG 
7e ES k 


Na de fermentatie werden de monsters in den „Dawndraft” ge- 
droogd bij eene temperatuur van 190—200e F (88—930 C). 


a b c d 

2 uur gef. | 4 uur gef. | 6 uur gef. | 8 uur gef. 

Chloroform . . || 8,3 pCt. | 8,3 pCt. | 8,0 pCt. | 8,2 pCt. 
achers 64 er DO Aa 
Azijnäther . 800. 6, onee Drastie 
elkkohol …-10,8 RGA LOM Torn 
NLBB 014,0: Gn AOR 18625 

Totaal extract. || 53,1 pCt. | 51,4 pCt. | 50,2 pCt 49,9 pCt. 
5 Onoplosb. rest. || 46,9 „ 48,6 49,8 BO, le, 
(Bepaald) „ AUD 48,6} AO 50,6 „ 
CAE Drs 1 Ae 


Volgens de practische beoordeeling der van de 4 monsters gezette 
theeën was: 

de schenk bij a ’t lichtste en werd zij geleidelijk donkerder 
om bij d het maximum te bereiken, 

de smaak was bij c iets sterker dan bij d; 

bij b en vooral bij a was zij meer wrang samentrekkend, 

Het afgetrokken blad van d had de meest volkomen gewensch- 
te kleur. 

De geur was bij b ’t sterkste. 

Volgens de chemische analyse van de 4 monsters zoowel als 
volgens de practische beoordeeling was het blad ook na 8 uren 
fermenteeren nog niet overgefermenteerd, 


Di 


De oorzaak hiervan moet gezocht worden in de lage temperatuur 
bij de fermentatie, en in het betrekkelijk gering watergehalte der 
monsters, welke beide oorzaken — zooals wij later zullen zien — de 
fermentatie verlangzamen. 


Een 2-tal verdere proeven op verschillende ondernemingen, elk 
met 2 bladmonsters, kunnen wij hier samen behandelen. 

Proef 5. Vrij fijn geplukt Assamblad 3 blaadjes) werd verflenst 
op den zolder op rekken tot een watergehalte van 69,2 pCt. 
(waterverlies circa 25 pCt.). 

Het blad werd gerold eerst: 20 minuten in een open roller, dus 
zonder druk en daarna nog circa 25 minuten in een gesloten roller, 
waarbij niet zeer sterk werd geperst. 

Temperatuur van het gerolde blad 29° C.; 
na passeering van een balbreker, waaraan een zeef verbonden 
was, bleek de temperatuur gedaald tot 27 °C. 

Nu werden een 2-tal monsters apart gehouden en op rekken in 
een laag van 2—3 eM. dik gefermenteerd. De temperatuur werd 
tijdens de fermentatie niet hooger. 

a. 3 uur gefermenteerd, 

Oee en El ; beide monsters werden gedroogd in 
den „Dawndraft”; temperatuur 200—2100 PF (93—990 C). 

Proef 6. Assamblad, geplukt 3 blaadjes. 

Verflenst op den vloer der verflensloods tot een watergehalte 
van 66,0 pCt. (waterverlies circa 35- pCt). 

Gerold 25 minuten lang, waarna het blad goed gesloten was; 
sap was daarbij niet uitgedrukt door niet zeer zware persing. 

Temperatuur van het blad nadat het den balbreker gepasseerd 
had was 25° C. 

Gefermenteerd werd op een rek in een laagje van 3 eM. dik. 
De temperatuur steeg daarbij niet verder dan tot 269 C. 

Na 4 uur werd een monster van het rek genomen en gedroogd; 
na S uur werd het 29 monster van dezelfde partij genomen en 
gedroogd. Het drogen geschiedde in den „Paragon”, die een 
temperatuur aanwees van 200—220o F' (93—105e C). 

(Een „Dawndraft” was op deze fabriek niet voorhanden, hoewel 
deze machine voor het drogen der proeven geschikter is en minder 


tijdverlies veroorzaakt; een vroegere proef die wij getracht hadden 
boven vuur te drogen, mislukte door onregelmatigheid van het vuur). 


— 241 — 


Proer 5. Proer 6. 


EXTRACTEN. : 5 REN ET 


2 , 4 7 ” / » @) » ” id 
3 uur gef. | 7 uur gef. | 4 uur gef. | 8 uur gef. 


L oe ee 


Chloroform … 8,0 pCt. 8,4 pCt. 8,3 pCt. 8,1 pCt. 
äther . 9 Pe hee jr es 2,0, Tone, 
Azijnäther . . || 3,2 „ A3 in 88e, heden 
lkohaber =| -19,0 …, 171,95 ape 14,6 
NE 19,07 Masks 20e 
Totaal extract. || 52,3 pCt. | 49,1 pCt. | 55,5 pCt. « 52,6 pCt 
47,7 DOO AAD een AT drs 


… 


” 


…… 


DE 


Te oordeelen naar deze cijfers was bij proef 5 bijna al het looi- 
zuur reeds na 3 uren fermenteeren vastgelegd. Het waterextract 
was na 7 uren fermenteeren belangrijk achteruitgegaan hetgeen 
wijst op te lange fermentatie. 

Bij proef 6 zien wij daarentegen bij de fermentatie van 4 tot 
8 uren nog belangrijke vermeerdering van 't waterextract. 

Het practisch onderzoek van proef 5 gaf: 

schenk donkerder bij b dan bij a, 

smaak bij b iets minder sterk; verschil echter zeer gering; 

afgetrokken blad van b mooier dan van a; 

geur van a beter (sterker dan die van b). 


Verdere proeven omtrent den invloed van den duur der fermen- 
tatie werden nog genomen in combinatie met proeven omtrent 
fermentatie bij verschillende temperatuur, welke wij in de volgende 
mededeeling hopen te behandelen. 


Als antwoord op vraag 1 (zie p. 239) en als resultaat der hier 
beschreven onderzoekingen kan voorloopig het volgende worden 
gezegd: 

1e, Hoe langer de fermentatie duurt, des te meer verdwijnt bet 


vrije looizuur (ätherextract). 
2e, hoe langer de fermentatie, des te grooter wordt het onoplos- 


baar gedeelte van het blad. 
3°. Het waterig extract neemt bij de fermentatie gestadig toe 


tot op zekeren grens, waarna het weer achteruitgaat. 


„ 


Met eenige waarschijnlijkheid kan uit het laatste worden afgeleid 
dat door een eenvoudig chemisch onderzoek zal uit te maken 
zijn, tot welk stadium een gegeven partij blad, bij gegeven omstan- 
digheden van verflensing, temperatuur in de fabriek ete, dient te 
worden gefermenteerd, wanneer beoogd wordt de thee sterk en 
krachtig te maken. 


NE EEE LETA EE 


VOORLOOPIG RAPPORT OVER EEN NIEUWE 
KOFFIE-ZIEKTE. 


DOOR 


Pror. Dr. A. ZIMMERMANN. 


Naar aanleiding van een verzoek van de Commissie tot winning 
van zaadkoffie aan den Directeur van ’s Lands Plantentuin om een 
plaatselijk onderzoek naar de oorzaken van abnormale verschijnselen 
in koffietakken in het Banjoewangische waargenomen, te doen instel- 
len, begaf ik mij — nadat een onderzoek van toegezonden materiaal 
geen bevredigende resultaten had opgeleverd — naar Banjoewangi, ten 
einde gegevens omtrent deze abnormale verschijnselen te verzamelen. 

Soortgelijke verschijnselen waren reeds vroeger door den Heer 
H. H. T. var Lexrerp in Kediri waargenomen en op de Algemeene 
Vergadering der Kedirische Landbouw-Vereeniging op 17 Februari 
van dit jaar beschreven. 

Deze ziekte is daardoor gekenmerkt, dat in het merg, hout, 
cambium, en schors der aangetaste takken bruine plekken worden 
gevonden. Gewoonlijk vindt men op deze plekken eene verdikking 
van het schorsweefsel, die men gemakkelijk kan waarnemen door 
met den vinger zacht over een nog groenen tak heen te strijken. 
In het midden van zulk een zwelling vindt men een rond, donker 
puntje. Verder valt het nog op, dat de aangetaste takken bij de 
geringste poging om ze te buigen, als glas afbreken. 

De Heer van LeNreP geeft nog de volgende ziekteverschijnselen 
op, die uitwendig zijn waar te nemen: 

1. klein gegolfd blad, met veel marmerkleur. 

IL. donker-roodachtig jong ontsproten topblad. 

HL. voortdurende knopvorming, die zich tot sterretjes ontwikkelt. 

IV. overvloedige vorming van uitloopers van primaire en secun- 
daire takken, die echter weinig krachtig zijn en dikwijls met 
gemarmerd blad. 


ned 


Hoewel het onderzoek in Banjoewangie begonnen en in het labora- 
torium voortgezet, nog niet is afgesloten, schijnt het mij toch 
eenigszins gerechtvaardigd de tot nog toe verkregen resultaten 
hier kort mede te deelen, en dit te eerder, daar ik hoop door deze 
mededeeling ook de heeren koffheplanters tot het doen van eigen 
waarnemingen aan te sporen en daardoor in mijn verder onderzoek 
gesteund te worden. 

In de eerste plaats zij medegedeeld, dat reeds in het Banjoewangi- 
sche aan alle takken, die in merg, hout, cambium of schors bruine. 
plekken vertoonden, door mikroskopisch onderzoek kon aangetoond 
worden, dat deze plekken door eene zeer fijne streep met de 
oppervlakte van het bedoelde plantendeel in verbinding stonden, 
zoodat aan eene van buiten inwerkend agens te denken viel. Daar 
verder van verdachte schimmels of bacteriën geen spoor kon waar- 
genomen worden, lag het voor de hand vooral naar dierlijke orga- 
nismen te zoeken. Maar ook naar kleinere boorders of ‘andere 
binnen het aangetaste plantendeel levende dieren werd tevergeefs 
gezocht en het werd hierdoor nog waarschijnlijker, dat de plekken 
door dieren veroorzaakt worden, die met een orgaan voorzien zijn, 
dat zij diep in den stengel kunnen inboren, om op deze wijze de 
noodige voedingsstoffen: te verkrijgen. 

Met eene zoodanige zuigsnuit zijn nu vooral de blad- en schildluizen, 
de wantsen en eieaden voorzien. Terwijl echter de verschillende 
soorten van luizen ten gevolge van hun langzaam bewegingsvermogen 
en hun groot getal nauwelijks de waarneming op de door hen 
aangetaste plantendeelen kunnen ontgaan, is het vooral bij de 
wantsen dikwijls moeilijk, hen op de planten, waaraan zij schade 
toebrengen, te vinden. Ik behoef slechts aan Helopeltis te herin- 
neren, die men ook in daardoor zwaar aangetaste Cacaotuinen 
dikwijls langen tijd te vergeefs gezocht heeft. Op alle in het Banjoe- 
wangische bezochte ondernemingen, waar de hierboven beschrevene 
ziekteverschijnselen werden gevonden, zocht ik bij voorkeur naar 
wantsen en ciceaden, om deze dan levend op gezonde koffietakken 
te brengen, ten einde te zien of zij dan dezelfde ziekteverschijnselen 
zouden te weeg brengen. 

Op het eerst bezochte land, waar de ziekteverschijnselen slechts 
zeer sporadisch voorkwamen, kon ik echter geen dieren vinden, 
waarvan het zuigen aan koffietakken in de tuinen zelve of in 
de gevangenschap kon aangetoond worden. Daarentegen vond ik 


— 245 — 


op de eerste onderneming, die de ziekte in eenigszins hevige mate 
vertoonde, twee soorten van wantsen vrij verspreid in de aangetaste 
tuinen en werd mij ook medegedeeld, dat de Heer O. Brrr reeds 
dezelfde wantsen in aangetaste tuinen had waargenomen en met 
de ziekteverschijnselen in verband gebracht had. 

De eerste van deze wantsen werd reeds vroeger door Dr. 
KoninGsBerGER 1) afgebeeld en kort beschreven. Volgens deze 
beschrijving is zij „in koffietuinen niet zeldzaam” en „voedt zich, 
door haar zuigsnuit in de schil der halfrijpe koffiebessen te boren 
en het sap daaruit te zuigen”. Volgens eene latere mededeeling 2) 
van denzelfden schrijver is deze wants als Pentatoma plebeja Vouu. 
te determineeren. Eene met gekleurde afbeeldingen voorziene, 
uitvoerige beschrijving van hetzelfde insect zal binnenkort in de 


„Annales du Jard. bot. de Buitenzorg” 


verschijnen, waar ik ook 
de eigenaardige wonden zal beschrijven, die door dit insect aan de 
bladeren van verschillende Fraxinus en Morinda-soorten worden 
veroorzaakt. Deze wants is zeer bont van kleur, vooral lichtgroen, 
geelbruin en zwart. Zij is in volwassen toestand 8—10 mM. lang 
en iets meer dan half zoo breed. 

De andere wantsensoort is vrij donkerbrain van kleur en in 
volwassen toestand 7—8 mM. lang en slechts tot 3 mM. breed. 
Volgens welwillende mededeeling van Dr. KoninesBerGeR behoort 
zij tot het geslacht Hypselonotus en is waarschijnlijk identiek met 
Hypselonotus trigonus Tuuxs. 

Daar nu beide soorten van wantsen met lange zuigsnuiten 
voorzien zijn en tot families behooren, die als planteneters bekend 
zijn, scheen het natuurlijk geboden, te onderzoeken, in hoever deze 
bij het ontstaan der bruine plekken eene rol spelen. 

Reeds bij het onderzoek in de tuinen was het opgevallen, 
dat de Pentatomus-soort bijna zonder uitzondering aan de takken 
zittende werd waargenomen, terwijl de bruine wants meest op de 
koffiebladeren werd aangetroffen. Op dat land, waar ik mijne 
onderzoekingen. voornamelijk deed, waren verder van de laatstge- 
noemde wantsen slechts in gering aantal exemplaren aanwezig en 
de weinige proeven, die ik met deze wants kon nemen, hadden 
geheel negatieve resultaten. Ik kan dus niet met zekerheid opgeven, 
of, en eventueel op welke wijze, deze wantsen de koffieboomen 


1) Meded uit ’s Lands Plantentuin No. 20 p. 25. 
2) Ibid. No. 44 p. 46. 


ed - A zE At nr 
BEE - ef Pli ze 
an | Ve N 


aantasten. In ieder geval schijnt het mij echter wenschelijk, verdere 
proeven met deze wants te nemen. 

Voor Pentatomus plebejus kon ik daarentegen met volkomen 
zekerheid aantoonen, dat door dit inseet in merg, hout, cambium 
en schors van gezonde koffietakken bruine plekken worden ver- 
oorzaakt, die met de in de koffietuinen waargenomene in ieder 
opzicht overeenkomen. Van de genomen proeven wil ik hier slechts 
deze mededeelen. Toen ik ’savonds eenige van deze wantsen 
samen met gezonde koffietakken in eene groote stopflesch gedaan 
had, was reeds den volgenden ochtend waar te nemen, dat ver- 
scheidene wantsen vp de koffietakken zaten, met hun zuigsnuit 
daarin borende. Men kon ook met eene loup duidelijk zien, dat 
zij met de zuigsnuit voortdurend in beweging waren, deze nu 
meer of minder ver uit den koffietak uittrekkende, dan weer diep 
naar binnen borende. Den avond daaropvolgend werd deze tak stuk 
gesneden en kon men constateeren, dat het merg reeds voor het 
grootste gedeelte bruin van kleur was en dat ook in cambium en 
schors talrijke bruine plekken zichtbaar waren. Door mikroskopisch 
onderzoek kon verder aangetoond worden, dat de bruine plek- 
ken op dezelfde wijze als bij het uit de tuinen gehaalde materiaal 
door middel van fijne’ gangen naar buiten uitliepen. 

Dat echter bij de kunstmatig geïnfecteerde takken in het hout 
nog geene bruine plekken aanwezig waren, heeft zeker daarin zijnen 
grond, dat de wantsen niet in staat zijn, het harde hout direet 
aan te tasten. Ook in de tuinen ontstaan de plekken in het hout 
blijkbaar op die wijze, dat oorspronkelijk het cambium aangetast 
wordt, dat zich dan tengevolge daarvan op deze plekken gedeel- 
telijk bruin gekleurd hout vormt, dat dan langzamerhand door 
normaal hout overgroeid wordt,! Dit proces zal ik later in eene 
mededeeling uitvoeriger beschrijven en door teekeningen illus- 
treeren. 

Dat verder ook de boven beschreven verdikkingen aan de in de 
stoptlesch gehouden takken nog niet waren waar te nemen, laat 
zich eveneens wel begrijpen; want deze verdikkingen zijn zeker 
als een seeundair verschijnsel te beschouwen en hebben minstens 
eenige dagen voor haar ontstaan noodig. Om dit met zekerheid te 
kunnen constateeren, zal het waarschijnlijk noodig zijn planten 
onder een uit metaalgaas of uit een soortgelijk materiaal ver- 


vaardigd huisje te brengen, zoodat de proef gedurende langeren 


ne 


tijd kan voortgezet worden. Daar deze proeven ook voor andere 
vragen van belang kunnen, worden, heb ik reeds daarvoor geschikte 
huisjes doen econstrueeren en hoop binnenkort uitvoeriger daar- 
omtrent te kunnen berichten. 

In ieder geval kunnen wij echter reeds nu als vaststaand be- 
schouwen, dat al die in de tuinen waargenomene verschijnselen, 
voor wier optreden slechts korten tijd noodig is, ook aan de met de 
wantsen samengebrachte, te voren gezonde takken zijn waargenomen. 

Er bleef nog te onderzoeken, of op de bedoelde onderneming de 
beschrevene wantsen wel werkelijk in zoo groote hoeveelheden 
aanwezig waren, dat daardoor de enorme verspreiding der bruine 


plekken te verklaren was. Deze was namelijk in sommige tuinen 


zoo groot, dat het moeite kostte eene geheel gezonde tak te vinden. 
In overeenstemming hiermee waren echter ook in de zwaar aan- 
getaste tuinen zeer aanzienlijke hoeveelheden van Pentatomus 
plebejus te vinden. Als bewijs hiervan wilik slechts mededeelen, 
dat drie jongens, die te voren nooit deze dieren gezocht hadden, reeds 
op den eersten dag meer dan 300 van de bedoelde wantsen binnen- 
brachten, en den volgenden dag heeft een dezer jongens nog 184 
gevonden. 

In jonge of getopte tuinen zal het verzamelen der wantsen zeker 
geen al te groote moeilijkheden opleveren, daar zij van hun vleu- 
gels slechts zeer weinig gebruik maken. Wanneer men hen of do 
tak, waarop zij zitten, aanraakt, laten zij zieh gewoonlijk naar bene- 
den vallen en kunnen dus in eenen daaronder gehouden bamboe- 
koker of iets dergelijks worden opgevangen. Of het buitendien 
mogelijk zijn zal vangplanten voor onze wants te gebruiken, valt 
nog te onderzoeken. In ieder geval is het voor het onderzoek van 
belang, dat zij hier in Buitenzorg op Morinda citrifolia (jav.: „tjang- 
koedoe”) in betrekkelijk groote hoeveelheden zijn aan te treffen. 


Mag men nu echter volgens het bovenstaande het voor zeer waar- 
schijnlijk houden, dat de in het Banjoewangische in de koffietak- 
ken waargenomen bruine plekken geheel of ten minste voor het 
grootste gedeelte door Pentatomus plebejus veroorzaakt zijn, zoo 
volgt daaruit natuurlijk nog niet, dat ook de andere door den Heer 
VAN Lexxep beschreven verschijnselen aan dezelfde oorzaak te wij- 
ten zijn. In hoever b. v. het kleiner worden van het blad, dat 
volgens opgaven van de met deze tuinen sedert langeren tijd be- 


kende Directeurs en- Administrateurs heeft plaats gehad, als een 
gevolg van de Pentatomus-steken is te beschouwen, is natuurlijk bij 
gelegenheid van een bezoek van weinige dagen niet met zekerheid 
uit te maken. Overigens hoop ik door mijne over langere tijd- 
ruimten voortgezette proeven met planten ook in dit opzicht tot 
meer betrouwbare resultaten te komen. Dat de talrijke steken, die 
bijna aan iederen tak te vinden waren en een gedeeltelijk afsterven 
van alle celweefsels ten gevolge hadden, voor de aangetaste plan- 
ten niet geheel onschadelijk blijven, is zeker zeer waarschijnlijk. 

Aan den anderen kant is het mij echter reeds nu vrij waar- 
schijnlijk, dat naast P-ntatomus plebejus ook nog andere dieren 
bruine plekken in de koffietakken kunnen veroorzaken; vooral heb 
ik op eene in het Kedirische gelegen onderneming verschijnselen 
waargenomen, die met de in het Banjoewangische geconstateerde 
niet volkomen overeenstemden. Het mikroskopisch onderzoek maakte 
het mij echter waarschijnlijk, dat ook in dit geval de bruine plekken 
door dieren worden veroorzaakt, die met eene lange zuigsnuit voor- 
zien, van buiten af de takken aanboren. Ik ben reeds bezig met 
verschillende verdachte wantsen proeven te nemen. Zeer gaarne 
zoude ik echter ook van Heeren Koffieplanters mededeelingen dien- 
aangaande ontvangen” Zeer aangenaam zoude het mij ook zijn, 
wanneer ik verdachte dieren, zoo mogelijk in levenden toestand, kon 
ontvangen, om daarmee verdere proeven te nemen. Ik hoop, dat het 
mij daardoor mogelijk zal zijn in niet al te langen tijd eene uit- 
voeriger mededeeling omtrent de door wantsen aan de koffietakken 
toegevoegde schade te publiceeren. 

Hier ter plaatse wil ik slechts nog opmerken, dat de bruine vlek- 
ken behalve op Javakoffie, ook op Coffea liberiea konden aangetoond 
worden en dat vooral tuinen, die geen of weinig schaduw bezaten, 
daardoor aangetast werden, in enkele gevallen echter ook die on- 
der vrij zware schaduw staande. 

In de wortels van de aangetaste planten heb ik, zooals dit door den 
Heer var Laxxee wordt aangegeven, eveneens bruine plekken waar- 
genomen. Maar blijkens het mikroskopisch onderzoek hebben deze 
plekken aan andere oorzaken, vooral aan gomvorming in de vaten, 
hun ontstaan te danken. Het is mij dan ook zeer onwaarschijnlijk, 
dat deze plekken met de boven beschrevene iets zouden te doen hebben. 


= 


EEN ENSILAGEPROEF. 


Naar aanleiding van eene in de „Revue des Cultures Coloniales 
(deel VIT No. 59)” vermelde proef met het ensilenen van Suikerriet- 
bladeren, genomen op Mauritius en welke gunstig uitviel, werd in den 
Cultuurtuin van ’s Lands Plantentuin een soortgelijke proef op touw 
gezet met een grassoort, bekend onder den naam van braziliaansch 
voedergras, welke hier bijzonder welig tiert, vooral in de West- 
moeson, wanneer het wel om de 4 à 6 weken gesneden kan worden. 
Het braziliaansch voedergras, Melinus minutiflora, werd den Cultuur- 
tuin in 1886 uit Brazilië toegezonden en slaagde hier uitmuntend. 

Het gras groeit in pollen met neiging tot kruipen, verspreidt een 
eigenaardigen aromatischen geur, bloeit geregeld, laat zich gemak- 
kelijk eultiveeren zoowel uit zaad als stekken en wordt gaarne door 
buffels en paarden gegeten. Aan den grond stelt het geen hooge 
eischen, doch voor bemesting is het uiterst dankbaar. 

Een in den Cultuurtuin aangelegd veldje, met een plantwijdte 
van 2/—2', liet zich reeds na 3 maanden snijden. De halmen 
hadden toen een gemiddelde hoogte van 60 e.m. bereikt. 

Voor de ensilageproef diende dit gras, gegroeid op een ander 
veldje, dat reeds van 1891 dateerde. 

In het hoogst en meest drooggelegen tuingedeelte werd een kuil 
gegraven van 2 M. lengte, 1 M. breedte en 1 M. diepte en deze 
onder herhaald vasttreden gelijkmatig opgevuld met + 380 ke. 
gras. En dikke aardlaag van + 60 em. dekte de hoop, welke ook 
nog voorzien werd van een atapdak en afvoergoten voor het regen- 
water. Zij werd nu van primo November tot primo Februari van 
het volgend jaar aan zich zelve overgelaten. 

Op den laatsten datum werd de kuil geopend. Het bleek toen, 
dat het grootste gedeelte beschimmeld was. Slechts de allerbinnenste 
lagen hadden zieh goed gehouden. Dit was uitmuntend geconserveerd 
en de overeenstemming, wat kleur en geur aanging, volkomen gelijk 
aan soortgelijk voer in Europa bereid. 


— 250 — 


Merkwaardig mag het heeten, dat het aldus behandelde gras, 
aan de karbouwen voorgezet, dadelijk door deze gegeten werd. 
In Europa moeten den beesten er eerst aan wennen. Hebben 
zij er den smaak van beet, dan verkiezen zij het boven hooi. 

Vóór en na de inkuiling is het gras geanalyseerd geworden, 
waarvan de uitkomsten hieronder vermeld staan. 


Eel …_… jVerteer- __| Stikstof 
Totaal | Ruw ‚ Zuiver baar | Ruw vrije ext Ruw- 
|stikstof |_ eiwit eiwit eiwit vet Sto fen vezel 
sl pCt. g pCt. BOE |_pCt. pCt. pCt. pCt. k 
Ì 


Vóór deinkuiling. .j| 1.3 | 8.1-j 6.9 | 77.1 2.5 [41.9 | 38.8 


Na de inkuiling. .|| 0.9 5.4 4, 44.8 4, 31.6 Jdtel 


N.B. alles is berekend op watervrije stof. 


Het gras blijkt dus na de inkuiling sterk in voedingswaarde te 
zijn achteruitgegaan, vooral is zulks het geval geweest met de 
eiwitstoffen, die niet alleen in kwantiteit maar ook in kwaliteit 
zijn verminderd, zooals de verteringsproef leerde. Slechts het ruw 
vetgehalte is vooruitgegaan, doch is het waarschijnlijker, dat de 
toename moet worden toegeschreven aan niet vetachtige lichamen, 
welke eveneens in het extractiemiddel, aether, oplosbaar zijn. 

Betere resultaten zullen verkregen worden, zoo met een grooter 
hoeveelheid gras en betere hulpmiddelen wordt geëxperimenteerd, 
welke meer berekend zijn op de voorwaarden tot het verkrijgen 
van goed geënsileerd voer en die hieronder nader uiteengezet 
zullen worden. De aangehaalde proef moet als een voorloopige, 
een oriënteeringsproef worden beschouwd. 

In Cochin-China heeft de heer p'AnNprú 1) een ensilageproef 
met maïsbladeren genomen, waarvan schrijver dezer eerst kennis 
kreeg na afloop van de hierboven geciteerde proef, zoodat niet gepro- 
fiteerd kon worden van de elders verkregen ervaring. 

Voor de silo koos de heer p'Axpré zich een terrein op een hoogte 
uit om ’t voordeel van gemakkelijk droog houden en waarbij voor 
den aanleg van den loopgraaf naar de deur niet veel grondverzet 


noodig is. 


1) Une expérience d'ensilage, Bull, econ. de I’Indo-Chine No. 33 
Maart 1901. 


he. Mi 4 8 


Ee 


De silo had de vorm van een ellips — scherpe hoeken moeten ver- 
meden worden, deze bemoeilijken het gelijkmatig opvullen — waar- 
van de lengte 6 de breedte 5.5 en de diepte 3 meters bedroeg. 
Deze silo kon 99 M*. groen voer bevatten. Zestig arbeiders kon- 
den haar in een dag vullen met groene maïsbladeren. Voor het 
welslagen is het van het grootste belang, dat de silo spoedig op 
compacte wijze is gevuld. Volgens den heer d'AxprÉ mag men er 
hoogstens 3 dagen over doen, op de graad van vochtigheid komt 
het er minder op aan. 

De belasting 


eg, die geleidelijk, al naar gelang van de temperatuur 


in de bladmassa, vermeerderd wordt, totdat het maximum gewicht, 
600 kilos op de vierkante meter verkregen is, bestond uit aan elkaar 
sluitende planken, waarop steenen werden gestapeld. 

Na + vijf maanden werd de silo geopend en toen bevonden, 
dat de allerbuitenste laag van het ingekuilde voer tot op een 
diepte van 20 eM. bedorven was. Dit verlies is normaal en 
wordt ook in Europa geleden, het overige was uitmuntend geconser- 
veerd gebleven en werd met graagte door koeien, paarden en schapen 
gegeten. Tot zoover de heer d'Anpré. Over het principe van het 
opbewaren van groen voer moge hier met een enkel woord mel- 
ding worden gemaakt. 

Men onderscheidt twee wijzen van ensileeren n. Ll. de zoete 
en zure ensilage, welke van elkander verschillen door den aard 
van het gistingsproces, waaraan het op te bewaren voer onder- 
worpen wordt. 

Bij de zoete ensilage moet de temperatuur in het inwendige 
van de hoop minstens 50° C. bereiken. De uitwerking der hooge 
temperatuur is volgens Märcker deze, dat enkel de melkzure gisting 
optreedt en gistingen door andere bakteriën teweeg gebracht uit- 
gesloten blijven. Na afkoeling van de hoop belet tevens het ge- 
vormde melkzuur ontwikkeling der schadelijke lagere organismen, 
welke aan het voer een onaangenamen reuk en smaak mededeelen 
en welke gewoonlijk ontstaan bij de zure ensilage, waar de tem- 
peratuur beneden de 50° C. blijft. 

Om de hooge temperatuur tusschen 50 en 60° te bereiken mag 
het op te bewaren voer hoogstens een watergehalte van 75 pCt. 
bezitten; volgens Wagner verdient het meer aanbeveling om de 
bladmassa alvorens het in de silo wordt gestampt tot op een ge- 
halte van 30 pCt. droge stof te laten verwelken. Het moet dan 


WI 


onmiddellijk in de lucht-en waterdichte silo, welke minstens 4.8 
meter diep moet zijn, worden gepakt. De hoop wordt ten slotte 
afgedekt met aarde of plaggen, waarop planken worden geplaatst 
welke de belasting dragen. Deze moet minstens 5 Ke. per 1 deci- 
meter bedragen. 

In plaats van silo's, waarvan de aanlegkosten niet zoo gering 
zijn, kan met nog beter succes van groote voederpersen gebruik 
gemaakt worden. De voederpersen komen geheel boven den 
grond te liggen en het persen geschiedt met behulp van kettingen 
en hefboomen 

Bij de zure ensilage doen zich behalve de melkzure gisting ook 
nog andere gistingen voor als bijv. de azijnzure. Is de bladmassa- 
met bast in elkaar gepakt geweest, zoo treedt naderhand de boter- 
zure gisting in, die aan het voer een onaangenamen reuk geeft. 

Het voer wordt bij deze methode in langwerpige kuilen be- 
waard, welke gewoonlijk 1.25—2 m. diep zijn, een breedte aan 
den bovenkant van 3 M. en bij den bodem van 2.5 M. hebben. 
Ook metselt men de wanden wel. De kuil wordt opgevuld, totdat 
de bladmassa 1 M. boven den rand uitsteekt, waarna zij bedekt 
wordt met een vast, aaneengestampte aardlaag ter dikte van 
50 eM. Op deze wijze zorgvuldig toebereid, houdt zich het voer 
wel twee jaren en langer goed. 

In streken, waar. het voer hier in den drogen tijd schaarsch 
wordt, zou het aanbeveling verdienen met de ensilage eens een 
proef te nemen. 


Buitenzorg April 1901. 
W. R. Trouep pe HAAS: 


ELTA LANA 


DE CAOUTCHOUC-GUDS. 


De wijzen, waarop tegenwoordig de caoutchouc gewon- 
nen wordt zijn velerlei. Bij de Urostigma elasticum en de 
Hevea brasiliensis en de Castilloa elastica maakt men met 
een kapmes groote insnijdingen in den stam en de wortels, 
waarbij men tot diep in het hout gaat. Bij de Manihot 
Glaziovii neemt men over eene lengte van twee Meter 
van af den grond, reepen bast weg van + 3 c.M. breedte 
en laat dan telkens een reep bast staan. Het uitstroomende 
melksap wordt dan zoo goed mogelijk opgevangen, of wel 
men laat het op den stam drogen en trekt het droog ge- 
worden product van den stam en de wonde. 

De ecaoutchouc-houdende lianen worden zoo dicht mo- 
gelijk onder de plaats, waar zij zich vertakken, dus hoog 
in den steunboom, afgekapt. Men trekt den afgekapten 
stam naar beneden en ringt hem vervolgens op afstanden 
van 1—l} voet. Het uitvloeiende melksap wordt in uit 
boombladeren gevouwen bakjes opgevangen, of ook wordt 
de stam in stukken van ongeveer 1 voet lengte gekapt, 
welke verticaal opgehangen worden. Het uitstroomende 
melksap wordt dan opgevangen. 1) 

Al deze methoden zijn omslachtig, onpractisch en boven- 
dien komen zij den boom miet ten goede. De nadeelen, aan 
bovenstaande exploitatiewijzen verbonden, zijn: 

1e, De levensduur van het exemplaar wordt er door 
verkort. Men kan tegenwoordig geen karetboom (Urostig- 
ma elasticum) van eenigszins groote afmetingen tegenko- 
men, of hij zit van onder tot boven vol diepe inkervingen. 

1) Zie: vAN RoMBURGH, Caoutchouc en Getah-pertja in Nederlandsch- 


Indië. Mededeelingen XXXIX uit ’s Lands Plantentuin, blz. 34 en 35- 
Teysm. XII. 18 


— 254 — 


Deze worden meestal horizontaal en zóó groot gemaakt, 
dat er gemakkelijk een weinig water in kan blijven staan. 
De wondoppervlakte is gewoonlijk ruw en het afsluitings- 
middel van de wond, de caoutchouec, is er zooveel moge- 
lijk, zoo niet geheel afgetrokken, zoodat bacteriën en schim- 
mels daar een goede gelegenheid vinden zich te nestelen, 
te ontwikkelen en den boom ten slotte te ondermijnen. 

2o, Het caoutchoucproduceerende vermogen van den 
boom gaat er door achteruit. Het is een feit, dat het 
melksap zich uitsluitend in den bast bevindt. Bij de bo- 
venstaande exploitatie-methode wordt te veel bast wegge- 
nomen. Wel is waar groeien de wonden weer dicht, maar 
juist omdat er zulke groote en diepe inkervingen gemaakt 
worden, duurt het zeer lang, voordat de wonde plekken 
weer geheel met bast overgroeid zijn. 

3e. De op deze wijze verkregen caoutchouc is altijd min 
of meer onzuiver. Het haksel van de inkervingen en bast- 
deeltjes vermengen zich altijd met de te winnen caout- 
chouc, ’t zij dat ze door het uitstroomende melksap mee- 
gevoerd worden, ’t zij dat ze meegaan bij het aftrekken 
van de gedroogde caoutchouc van de wond. 

40, De exploitatie-methoden vereischen veel toezicht. 
Wanneer ’t melksap eenigszins krachtig uitvloeit, moet 
men er steeds op bedacht wezen, dat geen caoutchouc 
verloren gaat. 

5°, De exploitatie-methoden zijn omslachtig, daar één 
persoon niet meer dan één boom tegelijk kan behandelen, 
omdat zijn tegenwoordigheid vereischt wordt om de reden 
in no. 4 genoemd. 

Bij het winnen van de caoutchouc uit de lianen wordt het 
exemplaar gekapt, en gaat de boom dood, waardoor dus de 
opgesomde nadeelen bij het exploiteeren van deze caoutchouc- 
houdende planten ook bestaan, sommige, nl. die, welke onder 
l en 2 genoemd zijn, zelfs in nog grooter mate. 

Al deze nadeelen aan de tegenwoordige exploitatie-metho- 
den verbonden, vervallen door het gebruik van den caout- 


Np te 5 


— 255 — 


chouc-guds. Een guds is een holle beitel. Voor het doel 
is ’t wenschelijk, dat men geen al te groote, maar ook geen 
al te smalle guds gebruikt. De meest praktische is die, 
welke een breedte heeft van + 21/, cM. De caoutchouc- 
guds heeft in ’t midden ongeveer van het ijzer eene ovale 
opening en in éénzelfde lijn als de bovenkant van de ovale 
opening, bevinden zich aan weerskanten van het ijzer 
twee buitenwaarts gebogen spijkers, (zie fig. 1). Verder 
behoort nog bij -het instrument een aarden schoteltje, dat 
aan vier touwtjes is opgehangen. (zie fig. 2 en 3). De 
behandeling is zeer eenvoudig. Wenschelijk is het, dat 
de guds scherp en schoon zij. Met een houten hamer 
wordt zij in den boom geslagen onder een beneden- 
waartsche helling. De in de guds gevallen schorsdeeltjes 
‘worden even weggeblazen en het aarden schoteltje er 
onder gehangen aan de buitenwaarts gekeerde spijkers. 
De guds wordt een weinig naar beneden gedrukt, waar- 
door de wonde aan de benedenkant toegedrukt, aan 
den bovenkant van het ijzer van de guds wijder wordt, 
zoodat het melksap daaruit kan vloeien. Het stroomt 
vervolgens in de guds naar beneden en valt door de 
ovale opening op den aarden schotel, (zie fig. 2 en 3). 
Wanneer er aan den bedenkant van de guds melksap 
mocht uitvloeien, strijkt men dit even met den vinger 
langs den benedenkant van het iĳzer;de caoutchouc 
stroomt zoodovende verder en komt eveneens in den schotel 
terecht. Meestal stroomt het melksap, dat aan den bene- 
denkant, uittreedt, van zelf langs de guds in den schotel. 
’t Is verkieselijker den benedenkant van het iĳzer even 
met caoutchouc aan te strijken. Tot ongeveer 5 à 8 cM. 
boven de plaats, waar het instrument in den boom steekt, 
prikt men met een scherp, puntig mes in den bast, over 
een breedte gelijk aan die van het instrument. 

Het uit die kleine wonden stroomende melksap neemt 
zijn weg langs den stam in de guds, waarlangs het dan 
ook op den aarden schotel valt. Zoo kan men alles rustig 


— 256 — 


laten staan en op andere plaatsen den boom op dezeifde- 


manier behandelen. De boom kan dus zeer vlug afgetapt 
worden door het gebruik van meerdere gudsen en ook 
kunnen meerdere boomen op die manier behandeld worden 
door één persoon. Vloeit er geen melksap meer uit de 


wonden, dan trekt men het instrument uit den boom, ’t- 


geen zonder moeite geschiedt. Op deze wijze gaat hoege- 
naamd niets verloren en krijgt men zeer zuivere caoutchouc. 


De caoutchouc stolt na eenige dagen en men kan haar 


gemakkelijk van den aarden schotel aftrekken. Laat men 
den schotel vol loopen, zoo verkrijgt men de caoutchouc 
in den vorm van platte koeken. Door in den bodem van 
den aarden schotel een merk te maken zal dit op de 
gedroogde caoutchouc afgedrukt worden en kan iedere 
exploitant zijn product op die wijze van een bepaald 
handelsmerk voorzien. 

De wonden, door het gebruik van de guds gemaakt, zijn 
zeer klein; bovendien kan er geen water in blijven staan. 
Zij sluiten zich na ongeveer 2 weken, dus zeer spoedig. 
De prikjes, door het pennemes gemaakt, zijn al na één dag 
gesloten en te onbeteekenend, dan dat zij den boom 
de minste schade kunnen toebrengen. Het caoutchouc 
produceerend vermogen wordt dus weer spoedig hersteld, 


terwijl ook de levensduur van het exemplaar er niet door: - 


verkort wordt. Vooral bij de toenemende neiging om 
caoutchouc produceerende boomen aan te planten, zullen 
deze voordeelen, die men door het gebruik van den caout- 
chouc-guds bereikt, niet gering geacht mogen worden. 


Toeder, Februari 1901. 
H. C. PRAASTERINK, 


Naschrift van de Redactie. 


Bij boomen, die, zooals Castilloa elastica, een vrij gemak- 
kelijk vloeiend melksap hebben en waarvan de wonden 
(ook zonder dat men diep in het hout gaat) moeielijk ge- 


eek rg, 
4 Ep y 


— 257 — 


nezen, zou het door den Heer PRAASTERINK uitgedachte 
toestel wel van nut kunnen zijn, 

Het bewijs moet dan echter geleverd worden, dat men 
bij de voorgestelde tappingsmethode evenveel krijgt als 
volgens de nu gebruikelijke. 

De Heer P., vermeldt niet met welke boomsoort de 
proef genomen is, bij welke de gemaakte wonden in twee 
weken gesloten waren. 

De wonden van Hevea brasiliensis, door gewone insnij- 
dingen gemaakt genezen zeer gemakkelijk. Het melksap 
van dien boom is echter bij een eerste aftapping weinig 
overvloedig en zeer dikvloeibaar. Om er meer en beter 
vloeiend product uit te verkrijgen moet men de gemaakte 
insnijdingen een reeks van dagen met een scherpen beitel 
bewerken en breeder maken. Of dit met behulp van de 
guts zal gaan, moet nog aangetoond worden. 

Het aftappen van Ficus elastica-boomen, door het ma- 
ken van insnijdingen, gaat zeer vlug in zijn werk en ver- 
eischt zóó weinig toezicht en is bovendien zóó goedkoop, 
dat de voorgeslagen methode (waarbij toch bezwaarlijk 
één persoon meerdere boomen tegelijk kan behandelen) 
er zeer waarschijnlijk niet mede in mededinging zal kun- 
nen treden. 

De prijs der gutsen, waarvan men voor een eenigszins 
goed ontwikkeld exemplaar van Ficus elastica toch zeker 
wel een honderdtal noodig zal hebben, zal in de praktijk 
misschien bovendien een bezwaar blijken te zijn. 

De Redactie houdt zich voor een opgaaf van vergelijken- 
„de tappingsresultaten van verschillende proefnemers ten 
zeerste. aanbevolen. 

vo. 


DD ee ee nnn nne eee ne nt ne eee rie eee eee Beieren 


STUDIËN OVER THEE OP CEYLON. 


Tijdens een kort bezoek aan Ceylon was ik niet alleen 
in de gelegenheid eenige thee-ondernemingen en fabrieken. 
te zien, maar bovendien bezocht ik in Colombo de werk- 
plaatsen van de bekende. theemachines-firma DAVIDSON & 
Co. Ltd. en had ik eindelijk nog het genoegen daar ter: 
plaatse den heer Keuway BAMBER, den theechemicus, te- 
ontmoeten, wiens naam voor hen, die de in de laatste jaren 
over thee gedane onderzoekingen eenigszins gevolgd heb- 
ben, geen onbekende is. 

In den vorigen jaargang van dit Tijdschrift heeft de heer 
Breis in een zeer lezenswaard artikel een en ander over 
de cultuur en bereiding van de thee op Ceylon medege- 
deeld, zoodat ’t onnoodig geacht mag worden daarop nog: 
eens terug te komen. 

Eenige jaren geleden was het streven bij de thee-cul- 
tuur, de opbrengst der tuinen door bewerking en be- 
mesting te vergrooten. Nu de prijzen der thee door de- 
geweldige opvoering der productie eene aanzienlijke daling 
ondergaan hebben, is men er op uit meer en meer de aan-- 
dacht te schenken aan verbeteringen in de bereiding, ten 
einde een product te verkrijgen, dat in eigenschappen de- 
theeën, die op de markt hoogere prijzen behalen, nabij komt. 

Een van de bewerkingen, en wel de eerste, die de versch 
geplukte theeblaren ondergaan, is het zoogenaamde verwel- 
ken of verflensen der blaren. Het doel daarvan is o. m. het. 
blad — door waterverlies — in een zoodanigen toestand te- 
brengen, dat het bij de volgende bewerking — het rollen — 
niet te veel breekt. In een in 1895 gepubliceerd verslag 1} 


1). Dr. P, v. Romsuren en C. E‚ J. LoHMANN. Tweede Verslag over 
de onderzoekingen betreffende op Java gecultiveerde theeën. 


ed 


— 359 — 


werd er hier reeds opgewezen hoe belangrijk een goede 
verflensing voor de bereiding van goede thee is en den 
theeplanters onder het oog gebracht van hoeveel belang 
het is het verflensen onder goede contrôle te brengen. 
Het groote voordeel daarmede te bereiken, werd gezegd, 
zal zijn dat men, wanneer een reeks van proeven op elke 
onderneming eenmaal de grens heeft leeren kennen welke 
onder de gegeven omstandigheden gewenscht of nood- 
zakelijk is, tot een grootere uniformiteit van het product 
zal geraken. Op Ceylon heeft men aan dit onderwerp 
eveneens in de laatste jaren veel aandacht gewijd. Er zijn 
verschillende toestellen geconstrueerd geworden om het 
verflensen, onafhankelijk van de weersgesteldheid, tot een 
goed eind te voeren. 

Maar vooral heeft men er naar gestreefd om, met behoud 
van de verflensingruimten, welke zich in de thee-fabrieken 
op Ceylon meest op de boven verdiepingen bevinden, door het 
aanbrengen van ventilators de verdamping te regelen. Uit- 
stekende fans” worden thans geconstrueerd door de 
firma DAvipsoN & Co. Ik zag er in hunne fabriek te Colombo 
een in werking tegen een van een ander systeem, dat tot 
nu toe als een der beste gegolden had. De uitwerking was 
eenvoudig verrassend, toen in den wand van een klein 
daartoe ingericht, zorgvuldig gesloten, vertrek beide 
toestellen in gang gezet werden. Daar beiden zoo ge- 
steld waren, dat de lucht uit het vertrek naar buiten 
geblazen werd, is het wel duidelijk, dat het sterker wer- 
kende de lucht, die het uitwerpt, tusschen de bladen van 
de zwakker blazende door, naar binnen moet zuigen. 
Het bleek nu, dat door de zoogenoemde „Sirocco centri- 
fugal Wall Fan” een sterke luchtstroom werd uitgeblazen 
hoewel het andere in den wand aangebrachte toestel met 
groote snelheid ronddraaide. In plaats echter lucht naar 
buiten te stooten, ging er tegen de draaiende bladen van 
dat toestel in, een krachtige luchtstroom naar binnen. 

Toch moet men, zooals uit mededeelingen van KeELwWAY 


— 260 — 


BAMBER blijkt, voorzichtig zijn met de toepassing van „fans”, 
daar bij een voortdurende trekking, de blaren, in plaats van 
te verwelken, meer een neiging vertoonen om uit te drogen. 
Soms echter werd dit verschijnsel ook waargenomen op 
niet zeer hoog gelegen ondernemingen, waar men zonder 
kunstmatige ventilatie werkte en waar de atmosfeer 
vochtig was. BAMBER schrijft dit toe aan verschillende 
omstandigheden die op den groei van het blad gewerkt 
hebben, alsmede aan de hoogere temperatuur. Onlangs 
genomen proeven hebben. verder aangetoond dat, indien 
bij het drogen van organische stoffen bij tuschenpoozen 
de lucht in beweging gebracht wordt, meer vocht in de 
atmosfeer ontwijkt gedurende de periode dat de lucht in 
rust is. Daarom zijn nu op verschillende ondernemingen, 
die ventilatoren hebben, proeven in die richting genomen. 
Men laat dan eerst, nadat het blad uitgespreid is, de waaiers 
werken om het aan de blaren hangende vocht te verwijderen 
en ze door de sterke verdamping af te koelen. Dan laat men 
de ventilatoren gedurende een half uur stil staan en vervol- 
gens weer enkele minuten werken om de lucht te vernieu- 
wen, waarna men, met rustperiodes van een kwartier tel- 
kens, gedurende vijf minuten ventileert. 

BAMBER wijst er verder op, dat men bij het plukken en 
het vervoer der blaren naar de fabriek vooral er voor moet 
waken het theeblad niet te kneuzen en ook de zakken en 
manden niet te sterk mag laden, omdat dit op de qualiteit 
der thee een slechten invloed heeft, een feit dat ook hier te 
lande aan de theeplanters reeds lang uit ervaring bekend is. 

Het gebruik van warme lucht bij het verflensen is op 
vele ondernemingen op Ceylon, waar men met deze bewer- 
king bezwaren ontmoette, van groot nut gebleken. 

Waar men zonder kunstmiddelen tot zijn doel komt, is 
het aan te raden zorg te dragen, dat de lucht behoorlijk 
ververscht wordt en frisch blijft, vooral waar men gebruik 
maakt van rekken bespannen met „jute hessian”’, een soort 
van uit jute vervaardigd weefsel, Veel beter schijnt het 


— 261 — 


echter te zijn, althans volgens ervaringen opgedaan in 
Britsch-Indië en op Ceylon, het verflensen niet op weefsels, 
maar op hout te doen plaats hebben. Een van de voordee- 
len van hout is dat het men doörzakken, waardoor een op- 
eenhoopen van blad ontstaat, beter vermijden kan. In 
streken waar het klimaat erg vochtig is en het blad in den 
regel beregend binnea gebracht wordt, heeft het verflensen 
op hout niet zooveel voor, tenzij men, door voorzichtig 
schudden van het blad op een droog laken, dat aanhangende 
regenwater eerst verwijdert. Direct zonlicht moet men 
bij het verwelken uitsluiten, omdat de blaren dan licht te 
veel vocht verliezen. 

Bij het rollen zorgt men, op als goed bekende ondernemin- 
gen, er vooral voor, dat de verwarming der blaren gedurende 
het proces zoo gering mogelijk zij en volgens BAMBER is 
het ’t best de roltafel geleidelijk te vullen terwijl zij in 
beweging is. Zoodoende kan men ook wat meer blad er 
in brengen, wat echter voor hooger gelegen streken weer 
minder gewenscht is, omdat het op het blad een ongun- 
stigen invloed heeft. Gewoonlijk rolt men op Ceylon drie- 
maal een half uur in de Jackson's roltafels of in Brown’s 
nieuwe „triple action,” maar met roltafels, die minder druk- 
king geven is ’t dikwijls wenschelijk de derde rolling 45 
minuten te laten duren, dan wel een extra rolling te geven 
van een kwartier als de fermentatie bijna afgeloopen is. 
Voor het eerste rollen geeft Davidson New Auto Sirocco 
zeer goede resultaten wijl het blad daarin koel blijft. 

Deze lange duur van het rollen verkort natuurlijk het 
fermentatie-proces, dat eigenlijk reeds in de roltafels een 
aanvang neemt. Volgens BAMBER ondergaat 6.23°/, van 
het totale tannine een verandering gedurende het rollen, 
onder vorming van een niet adstringeerend donker gekleurd 
product — phlobapheen genoemd. In de zeer jonge blaadjes 
is de verandering nog veel sterker; ongeveer 20 °/, van het 
tannine wordt dan omgezet. Om dit verlies aan sterkte 
te verminderen, beveelt BAMBER aan om het topblad sterker 


— 262 — 


te doen verwelken, slechts tweemaal onder grootere druk- 
king te rollen en zoo snel mogelijk te fermenteeren, zoo- 
noodig na bevochtiging met zuiver water. 

Bij het fermenteeren — door B. oxydatie genoemd, wat 
wel minder juist is omdat oxydatie slechts een deel van 
het proces vormt — schijnt een lage temperatuur ook weer 
een gunstige omstandigheid te zijn, zoodat men op vele 
hooggelegen ondernemingen afzonderlijke fermenteerkamers 
heeft, waarin men door middel van natgehouden doeken, voor 
de open ramen opgehangen, de temperatuur laag houdt. Deze 
is op de beste ondernemingen ongeveer 76° F. of minder. 

Bij de fermentatie speelt een oxydeerend enzym, dat in 
kleine hoeveelheid door BAmreRr is afgescheiden, een belang:- 
rijke rol 1), waaraan de kleine hoeveelheden mangaanverbin- 
dingen, in het theeblad aanwezig, tevens deel zouden nemen. 

Uit op een kleine schaal genomen proeven zou blijken, 
dat blaren van theestruiken met oplosbare mangaanzouten 
bemest, bij fermentatie dadelijk een fraaie kleur aannamen. 

De te Buitenzorg vroeger verrichte analyses van op 
Java gecultiveerde theeën toonden aan, dat mangaan bijna 
steeds in vrij aanzienlijke hoeveelheid daarin voorkomt. 

Zooals reeds jaren geleden in het laboratoruim van den 
Cultuurtuin ondernomen onderzoekingen, waarvan de re- 
sultaten aan de meeste theeplanters hier te lande wel niet 
onbekend zullen zijn, geleerd hebben, is voor het verkrijgeìr 
van een goede fermentatie de aanwezigheid van lagere 
organismen niet noodig. Duurt dat proces echter langer 
dan 4 of 5 uren dan treden volgens BAMBER talrijke bacteriën 
op en de eigenaardige zure reuk, die overgefermenteerde 
thee verspreidt, zou het gevolg zijn van de vorming van 
vluchtige vetzuren. Men moet daarom het optreden dier 
bacteriën vermijden en een der middelen, die hij zag ge- 
bruiken om dat doel te bereiken was, dat men de fermen- 
teerende blaren niet, zooals gewoonlijk gebruikelijk, onmid- 


1) Een oplossing van galnoten looizuur met het ferment behandeld 
geeft volgens B. vorming van een aanzienlijke hoeveelheid glucose, 


Kn 


dellijk met een dikwijls niet behoorlijk gewasschen doek 
bedekte, doch dit op een raam gespannen, dat op pootjes van 
een tot anderhalven voet hoogte rustte, er over plaatste. 

Bij het drogen van de thee vond BAMBER, dat er meestal 
een groot verschil was in de temperatuur van de warme 
lucht die over de blaren stroomt en die welke door den 
thermometer van den droger werd aangewezen. Hij raadt. 
aan bij het begin van ’t drogen een hoogere temperatuur 
aan te wenden, bijv. 230° F‚ 1) om de fermentatie zoo spoedig, 
mogelijk te stuiten en als de blaren half droog zijn het drogen 
te beëindigen bij 200° F. of iets daar beneden. Hier is niet 
bedoeld de warmtegraad door den thermometer van den 
droger aangegeven, maar de werkelijke temperatuur van 
de warme lucht. Eenige weinige proeven met een goeden 
thermometer onder verschillende omstandigheden van trek- 
king, vochtigheid van het blad enz. zouden spoedig den 
theefabriekant in staat stellen om de hoogte te regelen 
die de thermometer van den droger dan moet aanwijzen 
om de beste resultaten te verkrijgen. 

Men moet verder vooral zorg dragen om de thee in de 
drogers behoorlijk dun uit te spreiden. Ook moet men de 
thee volgens BAMBER niet totaal watervrij maken, omdat 
dan een gedeelte van de bestanddeelen onoplosbaar wordt. 
Zeer opmerkenswaardige resultaten beweert BAMBER ver- 
kregen te hebben met proeven, waarbij over de thee- 
blaren gedurende het drogingsproces een indifferent gas 
(koolzuurgas) geleid werd. Er was dan geen reuk van 
ontwijkende aetherische olie waar te nemen, terwijl bij een 
zelfde toestel onder de gewone omstandigheden werkende, 
zelfs bij een temperatuur van 180—200° F., die geur in 
sterke mate optreedt. 2). 


1) Zooals men weet rekenen de Engelschen met graden Fahrenheit 
en daar hier slechts Engelsche theedrogers gebruikt worden, heb ik de 
temperatuur opgaven niet in Celsius-graden omgerekend. 

2) Deze waarneming lijkt mij niet heel juist, want er is geen reden 
waarom de aetherische olie, van de versch gefermenteerde thee die voor- 


ET ee 


Proeft men aldus bereide thee op den zelfden dag, waarop 
ze gemaakt werd dan is het resultaat zeer ontmoedigend : ze 
is dan veel minder geurig dan op de gewone wijze gedroogde. 
Bewaart men ze echter gedurende een vijftal dagen onder 
afsluiting van de lucht, dan blijkt ze een heerlijk aroma ont- 
wikkeld te hebben, veel beter dan gewone thee. Tot het 
nemen van deze proef is BAMBER gekomen door de bewering, 
dat thee, die men op de ouderwetsche wijze boven kolenvuur 
droogt, zich beter houdt dan thee zooals die tegenwoordig 
bereid wordt. Hij schrijft dit daaraan toe, dat het koolzuurgas, 
dat bij die vroegere wijze van droging over het blad strijkt, 
de oxydatie van sommige vluchtige bestanddeelen van het 
blad belet. Dat thee in een luchtstroom gedroogd, dadelijk 
na de bereiding aangenamer riekt, beschouwt BAMBER als 
een gevolg van oxydatie. 

In hoeverre die beschouwingen juist zijn, is zonder een 
reeks van niet gemakkelijke proeven, niet uit te maken. 
Het schijnt niet onmogelijk, dat de geur, die zich langzamer- 
hand in afgewerkte thee ontwikkelt daaraan toegeschreven 
moet worden dat geringe hoeveelheden van sommige 
bestanddeelen der aetherische olie in het inwendige van de 
gedroogde theeblaren zijn achter gebleven en later lang- 
zamerhand naar buiten diffundeeren. Waarom die geur 
echter sterker is als men in een koolzuurgas atmosfeer 
gedroogd heeft, is, zooals ik reeds opmerkte, niet gemak- 
kelijk in te zien, tenzij werkelijk oxydatie bij die geur- 
ontwikkeling een rol speelt. 

Bij gebruik van Davidson’s Updraft Sirocco was het gemak- 

kelijk het benoodigde koolzuur te verkrijgen, door eenvoudig 
gloeiende houtshool in troggen te plaatsen hij de onderste 
lucht inlater. 
Talrijke vraagstukken over cultuur en bereiding van thee 
zijn op Ceylon nog in onderzoek. Men ziet dat onze 
een groot deel uit een bij 1530 C. kokende vloeistof bestaat en met 
waterdamp gemakkelijk vluchtig is, niet evengoed in een indifferent gas 
als in een luchtstroom zou ontwijken. 


— 265 — 


naburen op dit gebied niet stilzitten en even als de thee- 
planters op Java, die reeds vele jaren chemische onderzoe- 
kingen in het belang hunner cultuur ondernomen steunden, 
er voordeel in zien de hulp der chemie in te roepen. 

Over den invloed van de samenstelling van den grond 
en van bemesting op de qualiteit van de thee zijn op 
Ceylon eveneens proeven genomen, waarop ik een ander- 
maal hoop terug te komen. 

Vv. ROMBURGH. 


EN Nen nee en neen ee ne nn nnn nel 


GORT EBT, 


Er bestaat een groot verschil of men zich bezig houdt 
met de teelt van vruchtboomen voor zijn genoegen, of om 
er voordeel van te trekken. Kan de liefhebber zich de 
weelde veroorloven een aantal verschillende soorten en 
variëteiten aan te planten, de kweeker van beroep zal zich 
in de meeste gevallen bij eenige weinige moeten bepalen 
en van die enkele soorten een aanplant op grootere schaal 
maken. Hij heeft rekening te houden met allerlei facto- 
ren, die bij den liefhebber niet in aanmerking komen. Hij 
moet behalve kweeker ook handelaar zijn, want het gaat 
bij de vruchtenteelt evenals bij vele andere industriën dat 
de handelaar meer geld verdient dan de producent 

Hij moet weten welke vruchtensoort, in de streek waar 
hij planten wil, goede resultaten geeft en of hij zijn pro- 
duct op voordeelige wijze van de hand kan zetten. 

Reeds dikwijls wees ik er op, dat sommige streken als 
vruchtenland een goeden naam hebben, dat het bekend is 
hoe daar sommige vruchten tot een hoogeren graad van 
volmaking komen dan elders; wil nu de kweeker in een 
dergelijke streek zijn bedrijf uitoefenen, dan is zijn taak in 
zoover gemakkelijker, dat hij al dadelijk weet wat hij 
planten moet. 

Indien men nu daar, door alle middelen, die de praktijk 
ons aan de hand doet, zooals zorgvuldige teeltkeuze, ra- 
tioneele grondbewerking en bemesting, snoeiing enz. er 
naar tracht de boomen nog productiever en vooral de 
vruchten nog beter te maken, dan is men zeker op den goe- 
den weg. Heeft men deze resultaten bereikt en wordt 
het bekend waar vruchten van buitengewoon goede kwa- 


tent 


Nd . 


— 267 — 


liteit te krijgen zijn, dan behoeft de kweeker er niet meer me- 
de bij den handelaar te komen, dan geschiedt het omgekeer- 
de: de handelaar komt bij hem. Goede waar is altijd zijn 
geld waard, zulks is hier evenals overal elders het geval. 

Nemen wij de reeds dikwijls als voorbeeld gekozen pom- 
pelmoes van de Ommelanden van Batavia. Oude inwoners 
van Indië's hoofdstad beweren wel eens, dat deze vruch- 
ten niet zoo lekker meer zijn als vroeger, dat zij werke- 
lijk in kwaliteit achteruitgaan. Wat is hier van aan? 

Minstens genomen is deze bewering overdreven. Het 
is echter waar dat er, door de grootere behoefte aan vruch- 
ten, dikwijls niet de beste variëteiten geplant zijn en dat 
er dus heel veel kaf onder het koren loopt, mogelijk meer 
dan vroeger. Indien men er echter moeite voor doet en 
niet op een paar centen ziet, kan men nog volop heerlijke 
djeroek dalima krijgen. 

En het is juist de pompelmoes, waarvan de cultuur voor 
den vruchtenkweeker geschikt is. De vrucht heeft voor 
den handel vele goede eigenschappen, in de eerste plaats 
heeft de Bataviasche pompelmoes een goeden naam, er be- 
staat reeds geen onaanzienlijke uitvoer van, die vooral 
naar de Straits nog wel vermeerderd kan worden. De 
vrucht is zeer goed bestand tegen verzending, ook kan zij van 
het oogenblik, dat zij voldoende rijp is om geplukt te wor- 
den, zonder nadeel nog wel drie maanden aan den boom 
blijven; met deze eigenaardigheid van djeroek dalima zijn 
de inlandsche oofttelers te Batavia zeer goed bekend. Be- 
halve naar de verschillende havens van onzen Archipel, 
is er altijd vraag naar pompelmoes in Singapore en Pe- 
nang en naar Colombo zoude ook met succes uitgevoerd 
kunnen worden. Juist die groote havens als Singapore 
en Colombo kunnen heel wat vruchten gebruiken. Wij 
weten welk een groot aantal groote passagiersbooten 
Singapore aandoen, die gaarne flinke hoeveelheden goede 
tropische vruchten medenemen, vooral als zij weten, dat 
die vruchten niet spoedig bederven. 


AE 


EN 


Dit alles maakt dat de cultuur van de pompelmoes wel 
ter hand genomen kan worden; een eerste vereischte zal 
het echter zijn de kwaliteit te verbeteren en dat kan, 
door namelijk tjangkokans te nemen van de allerbeste 
variëteiten van de djeroek dalima. Hiermede kan men niet 
te conscientieus te werk gaan. Met den invloed van het 
enten zijn, voorzoover ik weet, nog geen proeven genomen ; 
het is volstrekt niet onmogelijk dat ook daardoor de kwa- 
liteit nog verbeterd kan worden. Wij weten hoe in Eu- 
ropa door het enten van sommige perensoorten op kwee- 
peer onderstam, niet slechts eene verandering in groei 
maar ook in den smaak der vruchten ontstaat; in hetzelfde 
geval verkeeren de appels, die op den Paradijs-appel geënt 
worden. Door het enten van djeroek dalima op een andere 
pompelmoessoort of op een andere djeroek, als het gaat, 
zoude de proef te nemen zijn. Deze proef zoude niet met 
een enkele plant, maar met een flink aantal planten ge- 
nomen moeten worden, men zoude dan djeroek dalima 
op onderstammen van andere djeroeks moeten enten en 
de uitkomsten van den groei, van de vruchtbaarheid en 
den smaak der vruchten goed na moeten gaan. 

Het is natuurlijk gewenscht den aanplant te maken in de 
streek waar de plant het beste groeit. De bedoelde pom- 
pelmoes stelt eischen aan bodem en klimaat, die wij nog 
niet goed kennen; wij weten dat zij in de Ommelanden 
van Batavia de lekkerste vruchten geeft. Ik stel mij de 
zaak aldus voor: in de Ommelanden van Batavia leveren 
de bewuste boomen de beste vruchten, er zal hier of daar 
een centrum zijn, hoe verder men daar af komt en hoe 
meer de omstandigheden waaronder de planten groeien, 
hier grond, klimaat, regenval enz. met dat centrum ver- 
schillen, hoe minder de kwaliteit der vruchten is. Men 
zal dus de aanplanting niet te ver van dit centrum moeten 
aanleggen, voorloopig is’t het veiligst daartoe niet door rede- 
neering te komen, maar eenvoudig de reeds bestaande 
boomen na te gaan. Geven die vruchten van de gewenschte 


GE 


kwaliteit, dan is men zeker. In hoeverre daar bemesting 
wenschelijk is of hoe de grond bewerkt moet worden, leert 
men spoedig en wat het snoeien betreft, voorloopig zal 
men zich moeten bepalen met de boomen zoo symmetrisch 
mogelijk te maken, de waterloten weg te snijden, evenals 
de takken, die in eene verkeerde richting naar den binnen- 
kant van den boom groeien. Dit alles is gemakkelijker 
gezegd dan gedaan, en in het begin zal men nog wel fou- 
ten maken; toch kan het niet anders of als er meer zorg 
aan de boomen besteed wordt, deze vruchtbaarder zullen 
worden en lekkerder vruchten geven. Onder de zaken, 
waardoor de kweeker op de kwaliteit zijner vruchten kan 
influenceeren, die door den inlander dikwijls verzuimd wor- 
den, behoort ook het bijtijds wegnemen van een gedeelte 
der vruchten. Bij te groote vruchtzetting is zulks bij groote 
boomen niet altijd gemakkelijk toe te passen, bij de pom- 
pelmoes is het niet zoo moeielijk. 

Indien in bovengenoemde richting gewerkt wordt, kan 
het niet anders of de productiviteit van den boom, zoowel 
als de kwaliteit der vruchten moet vooruitgaan en de 
goede reputatie onzer Bataviasche pompelmoes zoude zich 
verder verspreiden, ten bate der vruchtentelers, die door 
een gemakkelijker en voordeeliger afzet voor hun product 
beloond zouden worden. 

Behalve de pompelmoes zijn er nog veel andere vruch- 
ten, die voor den kweeker van beroep in aanmerking ko- 
men. In de verschillende jaargangen van Teysmannia vin- 
den we de voorbeelden daarvan in voldoende mate. 

Zoo komt in den jaargang 1893, pag. 193, een opstel 
voor van den toenmaligen controleur J. L. vAN GENNEP 
over djeroek-cultuur in de Afd. Malang. Schrijver zegt 
daarin, het ware land der djeroeks is het district Penang- 
goengan (Batoe) en wel voornamelijk Poenten met omlig- 
gende dessa’s. Bij duizenden komen daar de djeroekboo- 
men voor op de erven, de cultuur dezer vruchtensoort is 


daar algemeen om het voordeel dat zij afwerpt; veel zorg 
Teysm. XII. 19 


— 270 — 


wordt aan de boomen niet besteed. De planten worden 
vermenigvuldigd door tjangkokans, die heel spoedig vrucht 
beginnen te dragen. De levensduur van den boom kan 
men niet opgeven, twintig- ju zelfs vijftigjarige boomen 
dragen ’sjaars nog 500 en meer vruchten, die ter plaatse 
voor f 1.50 à f 2.— de 100 verkocht worden. 

Er komen daar twee soorten djeroeks voor, dj. manis en 
dj. keprok, eerstgenoemde vrucht heeft een diameter van 
7 tot 11 eM.… is rond en heeft doorgaans een dikke schil, 
de kleinere exemplaren,- volgens de inlanders van oude 
boomen afkomstig, hebben een dunnere schil; dj. keprok is 
meestal iets kleiner en eenigszins afgeplat van vorm. 

Verder deelt schrijver mede dat een gepensioneerde in- 
landsche koffiepakhuismeester, een uitzondering maakt op 
den algemeenen regel en zijne boomen goed verzorgt. De 
resultaten daarvan zijn, dat hij mooie, lekkere en sappige 
vruchten krijgt en die gemakkelijk nog van den boom 
verkoopt tegen 5 ct per stuk. Behalve een aanplant van 
jonge planten, bezit hij eenige oude boomen, die van 600 
tot 1000 vruchten per jaar voortbrengen. 

In den 10 en jaargang blz. 342 vindt men een opstel van 
den Controleur M. J. vAN DEN PAuwerr over de vruchtenteelt 
en den handel ter hoofdplaats Probolinggo en omstreken. Er 
is daar onder meer sprake van de Mangga aro-manis, die wel 
de lekkerste en de best betaald wordende vrucht daar ter 
plaatse is. Voor de opbrengst van een kleinen boom krijgt 
men al spoedig f 20, terwijl grootere van f 80.— tot 
f 45.— ’sjaars opbrengen. De mangga-boomen dragen 
daar drie oogsten, een kleinen vóór- en naoogst en een 
groote middenoogst, zij geven 2 à 300 vruchten, waarvoor 
van af 5 tot 25 ct. per stuk betaald wordt. Ook Mangga- 
madoe en golek worden goed betaald. Schrijver maakt 
de opmerking, dat de inlanders zoo bijzonder weinig zorg 
aan hunne vruchtboomen besteden en dat dientengevolge 
de boomen in de kampongs er zeer verwaarloosd uitzien. 

In Probolinggo werden al sinds jaren met goed gevolg 


— 211 — 


druiven geteeld, ook deze cultuur schijnt achteruit te gaan, 
volgens schrijver is er nog maar één persoon, die er zich 
mede bezig houdt. 

In dezen jaargang nog gaf M. een lezenswaardig op- 
stel over de heerlijke Mangga Gedong van Cheribon, 
schrijver zegt er van, de Gedong- boomen vindt men hoofd- 
zakelijk ter hoofdplaats Cheribon, verder in het binnenland 
tot zelfs in de bergstreken treft men ze nog wel aan, doch 
de vruchten daarvan missen den fijnen smaak en geur, 
die de echte Gedong kenmerken. De mooiste en lekkerste 
komen van den Kraton Kasepoehan. 

Goede rijpe Gedongs hebben een goudgele kleur, terwijl 
kleurschakeeringen als die op de mooiste appels volstrekt 
niet zeldzaam zijn. 

De grond, waarop de beste mangga’s groeien, is donker 
gekleurd en bevat veel zand. De boom wordt ongeveer 
20 M. hoog, dikwijls heeft de stam één Meter middellijn. 
Tjangkokan’s dragen reeds op vijfjarigen leeftijd, uit zaad- 
gekweekte boomen eerst na 7 of 8 jaar. 

Er zijn boomen, die 500 à 600 vruchten geven, in doorslag 
mag men echter op niet meer dan 300 per boom rekenen. 

In den regel kunnen de vruchten op de pasar gemak- 
kelijk van de hand gezet worden tegen f 3.50 tot 7.50 
per 100 stuks; een belangrijk gedeelte wordt uitgevoerd 
naar Singapore, Batavia en Semarang. 

De vruchten, die vp de pasars aangebracht en zoo uit- 
gevoerd worden, zijn gewoonlijk van inferieure kwaliteit. 
De oorzaak hiervan is, dat zij onrijp geplukt worden, 
wegens de groote verwoestingen aangericht door kalongs 
en tjodots. 


Uit het bovenmedegedeelde blijkt duidelijk genoeg, dat 
er vruchten zijn, die nu reeds een zeer goede reputatie 
hebben, die nu reeds geexporteerd worden, ofschoon over 
het algemeen bitter weinig zorg aan de cultuur besteed 
„wordt. Ik zal hier wel niet meer op behoeven te wijzen, 


Ee 


hoe door met kennis van zaken gedreven teelt deze- 
nu reeds uitstekende vruchten nog verbeterd kunnen 
worden. 


Het is echter, zooals ik boven zeide, voor den ooftteler- 


niet alleen noodig om mooie vruchten te kweeken, hij 
moet ze ook met voordeel kunnen verkoopen en hoewel 
een groot gedeelte van zijn product plaatselijk aftrek zal vin- 
den, indien hij in de nabijheid van groote steden woont, 
is zulks bij eenige uitbreiding der cultuur waarschijnlijk 
niet het geval. Hij moet daarom naar grooter afzet omzien 
en zulks is zeer goed mogelijk; heb ik er boven toch 


op gewezen, dat er naar de Straits reeds uitvoer van sommige 


vruchten bestaat, deze kan zeker zeer uitgebreid worden. 
Als de kwaliteit van onze vruchten verbetert, zullen er onge- 
twijfeld te Singapore en te Penang nog veel geplaatst kun- 
nen worden, ook kan die uitvoer voor de meeste vruchten 


weer goed tot Colombo uitgebreid worden, deze plaats is met. 


de groote Fransche en Engelsche mailbooten in 5 à 6 dagen 
van Singapore te bereiken, wij zijn hier met onze vruchten 
Ceylon ver vooruit, de meeste vruchten zijn daar van geen 
superieure kwaliteit en buitengewoon duur. Op een diner 
in het Oriental Hôtel in Colombo werden ons 6 stuks 
mangistans voor dessert aangeboden, onder voorwaarde. 
dat wij daarvoor een roepie (f 0.80) meer zouden betalen 
Het is waar, de hotelhouder zal aan dat bedrag wel wat. 
verdiend hebben, maar welke hotelhouder zoude ons hier, 
een dergelijk bedrag voor zes stuks mangistans in rekening 
durven brengen; ik moet hier nog bijvoegen, dat de hôtels 
in Colombo zeer goed en niet al te duur zijn. 

Men behoeft het echter in het begin niet niet dadelijk 
zoover te zoeken, in onzen Archipel en op Java zelf kun- 
nen nog heel wat vruchten van goede soorten verkocht. 
worden. Het is echter het vervoer, dat ons hier parten 
speelt, ik zoude wel eens willen weten hoeveel inwoners 
van West-Java, ik noem maar Batavia, Buitenzorg, Soe- 
kaboemi, Bandoeng enz. wel eens Mangga aro-manis van 


en 


Probolinggo of djeroeks van Poenten geproefd hebben, dat 
‘zullen er bitter weinig zijn. Nooit worden die vruchten hier 
aangeboden. De voornaamste oorzaak hiervan is, dat de 
hooge spoorvrachten het vervoer van vruchten over eenigs- 
zins aanzienlijken afstand onmogelijk maken. Het zijn 
vreemde toestanden, dat op het eene gedeelte van ons 
schoone eiland heerlijke vruchten groeien, die op een an- 
der deel, dat nog wel door een spoorweg verbonden is, niet 
te krijgen zijn; onze spoorwegdirecties doen hier juist het 
omgekeerde van hetgeen overal elders geschiedt; hier wordt 
de handel in vruchten met het meeste succes tegengegaan. 
Zien wij hoe in Amerika alles meewerkt om dien handel 
vooruit te brengen hoe de spoorwegmaatschappijen bijna 
het onmogelijke doen om snel en goedkoop vervoer voor 
vruchten te verschaffen, zien wij hoe ook in Europa op 
dien weg groote vorderingen gemaakt worden, hoe op ie- 
dere verlaging der vrachtprijzen voor kleine hoeveelheden 
vruchten, het publiek antwoordt, met een groote toene- 
ming van verzendingen, dat alles heb ik in Teysmannia 
meermalen aangetoond, dan mogen wij met grond ver- 
wachten, dat ook hier weldra verbetering zal komen, dat 
de spoorwegdirecties het groote belang der zaak, dat ook 
hun eigen belang en voordeel is, zullen inzien en het 
mogelijk maken, dat wij ook genieten van de lekkere 
wruchten van Midden-en Oost-Java, evenals omgekeerd. 


(Wordt vervolgd) 
W. 


ETR ME 
Ei 


nnn Nt Nen en nn nn 


DE ORANJE ONTJOMSCHIMMEL (MONILIA SITO- 
PHILA MONT.) EN HARE VERSCHIJNING 
ALS EERSTE VEGETATIE OP DE ASCH- 
VELDEN VAN DEN KLOET. 


“_ DOOR 


Dr. A. G. VORDERMAN. 


Zooals bekend is heeft de jongste eruptie van den Kloet. 
in de afdeeling Blitar der residentie Kediri in de Zuid 
Westelijk van den top gelegen streken verwoestingen aan- 
gericht door modderbandjirs (lahar’s) terwijl de streek 
nabij den krater en Zuid Oostelijk daarvan gelegen, ver- 
woest werd door uitgeworpen asch. 


Was de asch door de hoogte tot welke zij in het, 


luchtruim opgevoerd werd bijna overal bij het nedervallen 
reeds geheel of gedeeltelijk afgekoeld vóór zij den bodem. 
bereikte, anders was dit het geval met de grovere zware 
asch, die nabij den krater terecht kwam en die bij de. 
explosie niet zoo hoog opgevoerd werd. 

Een deel der koffietuinen van het perceel Wonoredjo, 0 
a. dat ten Westen gelegen is van het kegelbergje hetgeen 
op de topografische kaart als Bromasan (992 meter hoogte) 
is aangegeven, toch ligt bedolven onder vrij hoog opge- 
stapelde grove vulkanische asch, terwijl een ander daaraan 
grenzend deel nagenoeg geen schade leed en enkel met een 
vrij dunne fijne aschlaag bedekt is. Daar die gedeelten. 
scherp begrensd zijn, komt men uit de koffietuinen waar 
de bladeren der boomen enkel door een aschlaagje grijs 
zijn in eens in een gedeelte, dat geheel verwoest ig. 


MERE 


— 275 — 


Het was op 30 Mei jl, dus juist een week na de eruptie, 
dat ik die plek bezocht. 

Langs de naar den Kloet-top gekeerde zijde van den 
Bromasan vertoonde zich de bladeren der woudboomen 
waarmede het bergje dichtbegroeid is, voor zooverre zij nog 
niet afgevallen waren, bruin geblakerd; aan de van de 
Kloet afgekeerde zijde was het bosch op dit bergje op een 
aschlaag na ongedeerd. 

In het ravijn waarin de oorsprong der kali Leso loopt 
lagen de woudboomen als een chaos over elkander in de rich- 
ting van den Kloet-top gekeerd, allen kaal. Aan de 
overzijde van het ravijn vertoonde zich eveneens een 
woestenij van omgevallen boomen, en alle bergwanden 
en kloven nabij de plaats waar de krater moet liggen wa- 
ren grijs van de asch, hier en daar bedekt met kale boom- 
stammen. 

Een treffend gezicht van woest natuurschoon. 

Hier toch was de streek waar gloeiende asch gevallen is, 
die de bladeren en dunne twijgen der boomen verbrand 
heeft, terwijl daarnaast heete asch gevallen is, die de bla- 
derentooi verschroeid heeft. 

Verderop waar de asch reeds meer afgekoeld was, zijn 
geen noemenswaardige veranderingen aan de planten te 
bemerken. 


Ook op de bewoners der geteisterde streek heeft de asch 
naar gelang van de warmtegraad waarin zij bij het vallen 
verkeerde, verschillende uitwerking gehad. 

De opzichter Persijn en zijn gevolg zijn door heete asch 
overvailen, die even als de gloeiende in een vrij scherp 
begrensde zone viel (*). 

PersijN en de zijnen kregen daardoor brandwonden in 
den 2 graad, dus met blaarvorming, waarbij de blaren 


C°) Een scherpe grens van heete en van reeds afgekoelde asch is bij 
de finaaleruptie van den Krakatau ingelijks te Kalianda in de Lampongs 
waargenomen. 


— 216 — 


bij de beweging onder het loopen openbraken en de op- 
perhuid langs den rand der blaren neerhing, terwijl zij, 
zoo zij een anderen weg ingeslagen hadden, in een regen 
van afgekoelde asch zouden terecht zijn gekomen en ver- 
moedelijk er het leven niet bij zouden hebben ingeschoten. 

Daar waar de asch in gloeienden staat viel koelde zij 
wel is waar spoedig af, doch was zij in staat bij men- 
schen brandworden in den Sder, dus ergsten graad te doen 
ontstaan. 

Het lijk van een Javaan naast de ampean Bromasan 
op het perceel Wonoredjo van den heer MOORMANN ver- 
toonde het gelaat en romp in verbranding van den 2den 
en de extremiteiten in den 342 graad, waarbij zij tot op 
de beenderen verkoold waren. 

Vermoedelijk is de man op de vlucht over heete asch 
in een laag gloeiende asch gezakt, en voorover gevallen 
bij welke gelegenheid ook zijn armen verbrand zijn. 

Na den aschregen moet een stormwind over een deel 
van het perceel zijn gestreken, ten minste alle dadap- en 
koffieboomen lagen, in een richting van den Kloet-top ge- 
keerd, afgeknakt op het aschveld tegen den grond. 

De hitte der asch schijnt echter onder den bodem niet 
diep doorgedrongen te zijn. 

Een verschroeide tepoes-struik immers was weer uitge- 
loopen en dus niet dood. 

Het hout van de stammen der omgevallen dadapboomen 
dat hier en daar afgekapt was om een weg te maken 
bleek nog saprijk te zijn en, wat bijzonder trof, is, dat 
bijne alle dapap- en koffie-stammetjes oranje-rood gekleurd 
waren door tallooze koloniën van dezelfde schimmel die 
in de Preanger voor de ontjombeureum-bereiding ge- 
teeld wordt, maar die ook elders in het wild voorkomt. 

Zoowel de takken als de stammen der boomen en de 
doorgekapte gedeelten waren met oranje schimmelkolo- 
niën als bezaaid. 

Aangezien zelfs de rottingsbacterien door de verhitte 


ne 


asch gedood waren, gelijk bij het gevonden lijk van den 


Javaan gebleken was, moeten in de streek waar de on- 


tjomschimmels werden aangetroffen bij de catastrophe ook 
alle kiemen van planten, die in de lucht aanwezig waren, 
gedood zijn. 

„De sporen van Monilia sitophila zijn dus uit de naastbij 
gelegen gespaarde gedeelten aangevoerd, nadat de natuur 
in rust was gekomen en hebben daar op de omgevallen 
boomen, waarvan de opperhuid van den bast door de vooraf- 
gegane verhitting hier en daar gebarsten is, een voedings- 
bodem gevonden. 


Deze oranje ontjomschimmel is een der meest interes- 
sante van zijn geslacht. 

ledereen die in de Preanger en te Buitenzorg bekend is, 
zal het opgevallen zijn hoe witte of oranjerood beschimmel- 
de koeken, uit boengkil katjang tanah bereid, op de pasars 
en langs de wegen als voedingsmiddel verkocht worden. 

De bereiding van ontjom geschiedt door toekangs die 
katjangkoeken fijn maken, in water weeken en de brei 
met rijpe ontjom of wel met oranjeroode sporen van den 
schimmel bedeelen, waarna hare ontwikkeling plaats heeft 
die in de massa eigenaardige veranderingen doet ont- 
staan, welke de vrijwe. onverteerbare boengkilbrei in een 
sponsachtige massa omzetten, waarvan de bestanddeelen 
gemakkelijk assimileerbaar zijn. 

Nadat de schimmel door Prof. OUDEMANS gedetermineerd 
was heeft Prof. WeNrT-hoogst belangrijke studiën gemaakt 
over de biologie van deze Monilia, en deze onlangs ge- 
publiceerd in het verslag der Gewone Vergadering der 
Wis- en Natuurkundige afdeeling van de Koninklijke 
Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, gehouden 
op 26 Januari 1901. 


Prof. Werr leidt zijn stuk in als volgt: 
„Monilia sitophila wordt in het Westen van Java gebruikt 


be 


„om koekjes van Arachis-zaden te laten beschimmelen; deze 
„worden daarna door de Soendaneezen gegeten onder den 
„naam ontjom. 

„In het wild komt deze schimmel voor op rottend brood 
„en tarwemeel en iso.a in Frankrijk aangetroffen; ook op 
„Java vond ik de Monilia wild groeiende op doode blad- 
„scheeden van het suikerriet in de residentie Pekalongan 
„(waar de ontjomkoekjes onbekend zijn). 1) 

„Materiaal voor onderzoek ontving ik verschillende malen 
„van den heer A. G. VoRDERMAN, terwijl de determinatie 
„geschied is met vriendelijke hulp ven den heer C. A.J. A. 
„OUDEMANS. 

„Evenals andere Monilia-soorten is de schimmel in het 
„bezit van een vertakt mycelium, waaruit zich in de lucht 
„conidiëndragers verheffen; deze zijn sterk vertakt en zijn 
„dikwijls over het grootste gedeelte van hun lengte opge- 
„bouwd uit snoeren van conidiën, die elliptisch van vorm en 
„zeer afwisselend van grootte zijn (van 5 tot 14 w diam), 
„daarbij gemakkelijk loslaten, nadat zij een tijdlang door 
„een tusschenstuk verbonden zijn geweest. In krachtige 
„kulturen zijn de conidiëndragers dikwijls met elkaar ver- 
„eenigd tot boomvormige massa’s, terwijl de wanden van 
„de kultuurkolfjes meestal bekleed zijn met franje-achtig 
„naar beneden hangende losse conidiëndragers. 

„Het bleek mij, dat de aanwezigheid van een vochtige 
„atmosfeer een voorwaarde is voor het ontstaan van coni- 
„diën, men kan dan ook de conidiënvorming bijna totaal 
„onderdrukken door de lucltt boven de kultuur zoo droog 


„mogelijk te houden, vooral wanneer de voedingsvloeistof 


„zeer geconcentreerd is,” 


1) Op den pasar te Soebah (Pekalongan) worden koekjes verkocht 


onder den naam gédébél bëngoek uit de zaden van Mucunu capitata op 
overeenkomstige wijze als ontjom bereid die met Monilia sitophila bedekt 
zijn. De schimmel wordt daar echter niet gekweekt, doch komt er bij 
de bereiding van zelve op voor. 


dr ee 


— 279 — 


In het kort zij vermeld dat, blijkens het onderzoek van 
den Utrechtschen hoogleeraar, niet alleen de schimmel bij 
haren groei enzymen doet ontstaan, die in de bestanddeelen 
der katjangkoeken belangrijke veranderingen brengen, maar 
ook dat de hyphen bij cultuurproeven de vrij dikke cel- 
wanden doorboren. 

Zetmeel wordt door een enzym versuikerd, daarbij ont- 
staat ten slotte dextrose (of volgens de nieuwere benaming 
d — Glucose), cellulose wordt eveneens opgelost en versui- 
kerd, waarbij ook dextrose gevormd wordt. 

Vetten worden gesplitst in vetzuur en glycerine. Eiwit 
wordt door een proteolytisch enzym gepeptoniseerd. 

Er wordt verder een enzym afgescheiden, dat saccharose 
inverteert en onder sommige omstandigheden, een enzym 
dat maltose in glucose omzet. 

De werking op de katjang berust wel in hoofdzaak op 
het versuikeren van het zetmeel en het losmaken van de 
cellen door het oplossen van de celstof der celwanden ; in 
geringe mate misschien ook op het ontleden van het vet. 
Bovendien op de vorming van geringe hoeveelheden alcohol 
en zeer aangenaam riekende esters uit de gevormde suikers. 

De oranje kleur van de schimmel ontstaat in het donker 
niet, wel wanneer ook slechts gedurende korten tijd licht 
inwerkt. 

Bij de ontjom hbodas of witte ontjom speelt een andere 
schimmel een Rhizopus-soort hoogstwaarschijnlijk een over- 
eenkomstige rol. 

Ik heb gemeend de lezers van dit tijdschrift geen ondienst 
te doen door het bovenstaande over de werking van Monilia 
sitophila mede te deelen, juist omdat vele Europeanen de 
beschimmelde ontjomkoekjes als bedorven waar beschouwen 
terwijl het tegendeel blijkt en de Soendaneezen, zij het dan 
ook langs empirischen weg, door middel van die schimmel 
zich eene uiterst voedzame bereiding weten te verschaffen. 

SOEKABOEMI, 22 Juni 1901. 


Den ete eee nnen ee Me tetten et 


GOUVERNEMENTS OOFTTUINEN IN DE BRIT- 
SCHE KOLONIËN. 


Het is niet alleen in onze koloniën waar men begint 
te begrijpen, dat er aan de teelt van vruchtboomen meer 
gedaan moet worden, dat er hier een veld braak ligt, 
waarvan we nog niet weten wat het op den duur wel kan 
opbrengen, doch in iedere slechts eenigszins goed beheerde 
kolonie, begint dit gezonde denkbeeld door te dringen, 

Van hetgeen in Amerika en Australië gedaan wordt heb 
ik hier al het een en ander medegedeeld, nu vind ik in 
het „Journal of the Royal Horticultural Society” van April 
jl. een opstel van dr. Bonravra, onder het opschrift „Im- 
perial Gardens for Fruit-tree dissemenation throughout 
the Empire”. 

Dr. BonNavra heeft zich verdienstelijk gemaakt door het 
schrijven van een uitvoerig boek over de verschillende 
soorten en variëteiten van het geslacht Citrus voorzien 
van een groot aantal ongekleunde afbeeldingen. Hij heeft 
zich verder veel bemoeid met ooftteelt in Britsch-Indië, en 
is iemand wel bevoegd om te beoordeelen wat in deze 
noodig is. 

Hij raadt aan het aanleggen van verschillende vrucht- 
tentuinen in de verschillende koloniën, op de daarvoor 
het meest geschikte plaatsen; zooals wij hier ook uit er- 
varing zeer goed weten zijn er streken waar zekere soor- 
ten van ooft bijzonder goed groeien en zeer lekkere vruch- 
ten voortbrengen, zoo is het natuurlijk overal en juist in 
die streken wenschte dr. BoNAvra de tuinen aan te leggen. 

In de eerste plaats noemt hij twee of meer tuinen voor 
de verschillende Citrus-soorten en variëteiten (djeroeks)- 


RR 


Re 


— 281 — 


Al zoude men wenschen al die tot één geslacht behoorende 
planten bij elkaar te hebben, zoowel om ze goed te kunnen 
vergelijken en door inlensieve kultuur beter te maken, als om 
door kruisbevruchting en teeltkeuze nieuwe variëteiten te 
kweeken; het zoude waarschijnlijk niet gelukken, omdat 
zij verschillende eischen aan klimaat en bodem stellen. 
Waarschijnlijk zoude het Middellandsche Zee- klimaat voor 
de meeste soorten het geschikste zijn en met name 
Egypte of Cyprus het meest in aanmerking komen er 
zouden echter, indien men in eene droge streek terecht 
kwam, voldoende geïrrigeerd moeten worden. 

Dr. BonNAvra noemt verder een paar der voornaamste 
groepen op van het geslacht Citrus. De variëteiten van 
de z.g. Portugeesche Oranjeappel zijn in Europa bekend 
genoeg, daartoe behooren de zaadlooze oranje van Malta. 
en Jaffa en de z.g. Bloed- oranjeappel, zij verschijnen regel- 
matig op de Europeesche markten. Vruchtenkenners, die 
eenigen tijd op Malta vertoeven, beweren, dat daar nog 
een zeer lekkere variëteit bekend is onder den naam van Loom 
Larèng. In Indië bestaan een paar variëteiten van deze groep, 
die verdienen meer bekend te worden, de een de z.g. Bandar 
van Taryore; met groote vruchten van circa 12 inches 
omtrek, met geel oranje schil. De andere is de Massimbi 
van Poona, de naam is blijkbaar eene verbastering van 
Mozambique, de kleur is oranje geel, zij wordt te Bombay 
dikwijls aangebracht. 

De Suntara-groep uit Indië, met vruchten waar de schil 
zeer los omheen zit, zoodat zij gemakkelijk gepeld kunnen 
worden, zijn in Europa weinig bekend, slechts eens is er 
een partijtje van te Londen aangebracht. Er bestaan twee 
zeer bekende variëteiten van, de eene is de Nagporo oranje 
die men nu en dan te Bombay niet, terwijl de andere de 
z. g. Sylhet-oranje in hoofdzaak naar Calcutta gaat. Er 
zijn nog eenige andere minder bekende variëteiten waarvan 
als zeer goed genoemd mogen worden de peervormige oranje 
van Lahore en de Jàwa- nàrum van Ceylon. Van laatst. 


— 282 — 


genoemd eiland is ook afkomstig de Konda-nàrum, met 
groene schil (waarschijnlijk onzer djeroek pasè of mosè). 
In Indië vindt men nog een aantal variëteiten, die slechts 
plaatselijk bekend zijn, er zijn daar enkele zeer goede onder. 

Van een tuin voor mangga’s, zegt dr, Bonavia: Er zijn 
minstens vijftig uitmuntende variëteiten van deze lek- 
kere vrucht, sommige van de beste zijn niet gemakkelijk 
te krijgen, men vindt ze uitsluitend in de tuinen van aan- 
zienlijke inlanders, die er veel werk van maken en er niet 
gaarne jonge planten van afstaan; voor de inboorlingen 
zijn Mangga'’s de vruchten bij uitnemendheid. Europeanen, 
die pas in Indië aankomen en veel van mangga’s gehoord 
hebben, begeven zich spoedig naar de pasars en koopen 
daar mangga’s, zij vinden dan gewoonlijk de smaak af- 
schuwelijk, zoo iets van mengsel van draad en terpenlijn 
Het is waar de inférieure soorten, die overal te koop aan- 
geboden worden zijn zeer vezelachtig en niet lekker, deze 
zijn echter niet te vergelijken met de betere variëteiten. 
Niemand kan over den smaak dezer edele vruchten oor- 
deelen, die geen rijpe mangga zoo van den boom geplukt 
gegeten heeft. De fijnere verscheidenheden zijn waarschijn- 
lijk ontstaan uit zaad, nu worden ze in Britsch-Indië ver- 
meerderd door enting op zaailingen. De vruchten worden 
daar geoogst voor zij geheel rijp zijn, en dan tusschen 
stroo in aarden potten gelegd om na te rijpen, men be- 
weert dat zij dan beter, regelmatiger rijpen, wij kunnen 
hierover niet oordeelen, maar hadden ze voor plaatselijk 
gebruik toch liever rijp van den boom; voor de verzending 
is er echter wel wat voor te zeggen. 

Uit West-Indië worden wel mangga’s naar Londen geëx- 
porteerd, ze zijn echter inferieur en het eten niet waard, 

Een tuin geheel met de beste verscheidenheden van mang- 
ga's beplant zoude ons in staat stellen, ze te bestudeeren, na 
te gaan wat door goede cultuur er nog van aan te ver- 
beteren is, ze te verspreiden en vooral door kruisbevruch- 
ting en teeltkeuze te trachten het ras nog te verbeteren. 


EE: 


EN 


at Tae de 
Eelen Ei k 


— 283 — 


Verder hebben we nog andere vruchten, geschikt voor 
volksvoeding, voor verzending, of voor het maken van 
conserven, als bananen (pisang), Litchi’s, guajava’s enz, 
van laatstgenoemde bestaat een variëteit met peervormige 
en met appelvormige vruchten, waarvan in West-Indië 
een der lekkerste geleien gemaakt wordt. 

En zoo zijn er nog tal van vruchten, die verdienen ge- 
kweekt te worden, ten einde hier werkelijk iets tot stand 
te kunnen brengen, zouden, zooals in het begin van dit 
opstel gezegd is, verschillende tuinen aangelegd moeten 
worden en wel op plaatsen, die voor de cultuur dier vruchten 
het gunstigste zijn, eerst dan bestaat de mogelijkheid wer- 
kelijk wat goeds te verkrijgen. 

Al wat dr Bonavia voor Britsch-Indië gezegd heeft, 
is voor Ned.-Indië evengoed toepasselijk, ook hier is nog 
weinig aan ooftteelt gedaan, ook hier vindt men hier en 
daar van genoemde ooftsoorten uitnemende variëteiten, en 
zoude het gewenscht zijn daarvan in die streken tuinen 
aan te leggen waarin al de beste verscheidenheden aan- 


geplant en met zorg geteeld werden. 
W. 


NN NIGELLA 


BOEKBESCHOU WING. 


De Landbouw der Inlandsche 
Bevolking op Java door H. C, A. de 


Bie. — Eerste gedeelte. Batavia, G. 
Korrr & Co. 1901. 


Als N°, XLV van de Mededeelingen uit ’s Lands Plan- 
tentuin is onder bovenstaanden titel van de hand des Heeren 
De Bie, die zich reeds door verschillende opstellen als een 
goed kenner van Inlandsche Cultures had leeren kennen, 
onlangs een zeer lezenswaard werk verschenen. Hebben 
wij als stelregel aangenomen die Mededeelingen, welke im- 
mers bijna allen door aan ’s Lands Plantentuin verbonden 
ambtenaren geschreven zijn in dit Tijdschrift niet te bespre- 
ken, voor dit boek, uit de pen van een ambtenaar bij het 
Binnenlandsch Bestuur, ligt het voor de hand eene uitzonde- 
ring te maken. 

In het „Voorwoord” doet Prof. TreuB uitkomen hoe- 
zeer het van belang is, vooral nu er begonnen wordt door 
middel van demonstratievelden zeer geleidelijk en op om- 
zichtige wijze verbeteringen in den landbouw der in- 
landsche bevolking ingang te doen vinden, een juist 
overzicht van den staat van zaken bij den aanvang te 
hebben. 

Maar in een land, waar landbouw de hoofdbron van wel- 
waart voor de bevolking is en waar tal van Europeanen in 
hunne omgeving bijna dagelijks ermede in aanraking komen, 
kan het niet anders of een gids, die met zekere hand 
en toegerust met degelijke kennis ons rondleidt, moet ten 
zeerste welkom zijn. Een zoodanige gids hebben wij in den 
Heer pe Bre, 


EK We 


end 


— 285 — 


Natuurlijk neemt de belangrijkste der inlandsche cultures: 
de rijstbouw, de eerste en voornaamste plaats in het boek 
in. Uitvoerig worden besproken de verschillende soorten 
van sawahs en gronden waarop de droge rijstbouw ge- 
dreven wordt, met vermelding van hunne benamingen. 
Natuurlijk kon bij de rijsteultuur de godin Nji Sri niet 
onbesproken blijven en verscheidene bladzijden zijn ge- 
wijd aan het verhaal van de legende, aan de cultuur van 
padi en andere gewassen en vruchtboomen verbonden. 
Ook de offeranden, die bij de vier periodes van de padi- 
cultuur op sawahs gebracht worden, de feesten die men 
er bij geeft, de keuze van goede dagen e. d. worden eerst 
nog behandeld voor dat schrijver overgaat tot beschrijving 
van de verschillende bewerkingen. Deze worden met groote 
uitvoerigheid achtereenvolgens besproken, Wat mij op- 
viel is, bij de beschrijving der korrelsgewijze uitzaaing 
en het uitplanten, den naam van wijlen K. F. Horre, 
die zich door zijne bemoeiingen in zake de rijst-cultuur 
een onvergankelijke eerezuil gesticht heeft, miet vermeld 
te vinden. 

Over ziekten en plagen waaraan de padi onderhevig 
is en de verschillende soorten en variëteiten, die ver- 
bouwd worden, treft men belangrijke gegevens in het 
werk aan. 

Enkele opmerkingen van den schrijver o. a. waar hij er 
op wijst hoe weinig zorg er besteed wordt aan de keuze 
van het zaad, hoe hardnekkig de landbouwer vasthoudt 
aan het uitleggen van aren, hoe bij de korrelsgewijze uit- 
zaaiing deze meestal te dicht geschiedt, hoe gewoonlijk te 
oud plantmateriaal wordt uitgeplant, doen duidelijk in ’t 
oog springen van hoeveel nut demonstratievelden, goed 
geleid door personen geheel op de hoogte van een ratio- 
neelen rijstbouw, voor de rijstbouwende bevolking van Java 
kunnen zijn. 

Na de padi komt de zoogenoemde palawidjacultuur ter 
sprake. Over de daartoe gerekende gewassen vindt men 

Teysm. XII. 20 


— 256 — 


weder tal van belangrijke mededeelingen. In de eerste 
plaats over de maïs, waarvan tegenwoordig tal van varië- 
teiten worden verbouwd. Vooral in de laatste jaren zijn 
er door ’s Lands Plantentuin vele nieuwe ingevoerd en 
van uit den Cultuurtuin verspreid, zoodat het aantal aanzien- 
lijk grooter zal zijn dan door schrijver vermeld. Hetzelfde 
geldt voor de ketela (Batatas edulis), waarvan de cultuur 
evenzeer uitvoerig besproken wordt. Over eenige Dios- 
corea’s, Pachyrrhizus angulatus (bangkoewang), Coleus tu- 
berosus en Colocasia’s, Manihot, arrowroot, Cureuma’s, Sesamun 
indieum, terong, tjabe, ketimoen enz. vindt de belang- 
stellende lezer mededeelingen, die over de nauwkeurigheid 
en zorg waarmede de Heer pe Bir de gegevens verzamelde 
een gunstig getuigenis afleggen. 

Het boek wordt besloten met de bespreking van ver- 
schillende katjang soorten. Van de katjang bogor (Voand- 
zeia subterranea) zegt de Heer Der Bie: „de smaak is zoet 
en olie-achtig wegens het gehalte aan vette olie. Toch 
wordt hieruit door de bevolking geen olie geslagen”. Hierin 
heeft de bevolking gelijk, want in te Buitenzorg geoogste 
zaden vond ik slechts ongeveer 7 pCt, eene hoeveelheid 
die voor oliewinning ten eenemale onvoldoende is. De 
katjang-tanah (Arachis hypogaea) daarentegen, die er wel 
voor gebruikt wordt, bevat ongeveer 50 pCt. 

Eene beschrijving van de verschillende gerechten, die de 
Inlander uit de verschillende behandelde planten weet te 
bereiden, zal voor velen aan het boek een grootere aantrekke- 
lijkheid geven 

De behandeling van dit eerste deel, dat wij in veler han- 
den wenschen, doet verlangend uitzien naar het vervolg. 

vos 


OVER DEN INVLOED, DIEN VERSCHILLENDE PLANTEN- 
SOORTEN EN VARIËTEITEN OP ELKANDER 
BĲ DE BEVRUCHTING UITOEFENEN. 


„In de praktijk schijnt men er te weinig rekening mede te houden, 
dat zich goede zaden en hieruit krachtige planten slechts kunnen ont- 
wikkelen, als stuifmeel en stamper van twee verschillende, mogelij k 
weinig met elkaar verwante planten derzelfde soort, af komstig zijn”, 
zoo schrijft Karr Sajso in Prometheus XI, No. 53ten volgende. 

Hij zegt verder: een ooftteler geldt in de laatste tijden slechts 
dan goed op de hoogte te zijn, als hij uitgebreide, onvermengde, 
zoogenoemde „sortenreine’” aanplantingen aangelegd heeft. Zoo 
vindt men in Amerika zeer groote aanplantingen van ooft, uit 


slechts ééne variëteit bestaande; ook in Europa neemt bij de cultuur 


van de wijndruif genoemde methode toe. Eerst sedert kort begint 
men de nadeelen van deze werkwijze hier en daarin te zien. Men 
wilde er, niettegenstaande vele bewijzen, niets van weten, dat niet 


alleen de zaden van met vreemd stuifmeel bevruchte bloemen beter 


werden, maar dat zulks ook geen geringen invloed op de vruchten 
kon uitoefenen. Nieuwe proeven hebben echter dien invloed weder 
duidelijk aangetoond. 

De oudere aanplantingen van wijndruiven bestonden in Hongarije 
uit verschillende variëteiten van de beste in die streek groeiende, 


door elkaar geplant. Na de vernietiging der oude aanplantingen, 


werden nieuwe aangelegd bestaande uit groote tuinen, allen van 


dezelfde variëteit. Als er door vergissingen andere tusschen geplant 


waren, werden deze spoedig verwijderd. Als voordeelen van deze 
plantwijze werd opgegeven, dat de verschillende variëteiten niet 


dezelfde behandeling verlangen, niet gelijktijdig rijpten en dat de 


wijnhandelaren altijd wijn van eene bepaalde gelijke soort verlangden. 
De schrijver wederlegt deze redeneeringen; hij zegt, dat de ver- 


schillende soorten gerust op dezelfde wijze behandeld kunnen worden 
«en wat het zwaarste weegt, hij toont aan, dat de beste wijn vroeger 


uit die streken kwam, waar plaatselijke bepalingen bestonden, dat 


eene algemeene gelijktijdige oogst gehouden moest worden, waar 


IE 


door ook nog niet geheel rijpe vruchten geoogst werden. Juist de 
vermenging van totaal rijpe en nog niet geheel rijpe vruchten gaf 
aan dien wijn de gewaardeerde eigenschappen. Overigens rijpen ook 
druiven van dezelfde variëteit op dezelfde plaats niet altijd gelijk. 
En wilde men toch dezelfde variëteiten bij elkaar hebben, dan 
zoude er nog niets tegen zijn, indien men deze op rijen planttes- 
afgewisseld met rijen van een andere goede variëteit, dan kon 
zonder moeite ieder afzonderlijk geoogst worden. 

Nu blijken er echter aanzienlijke bezwaren bij die uitgebreide 
aanplantingen te ontstaan bij de bevruchting; zoo hield de z. g. 
Kadarka, die den fijnsten rooden wijn van Hongarije voortbrengt, 
plotseling op goed te produceeren; in ditzelfde geval verkeeren 
andere soorten, zooals de rozakleurige Dinkar. Prof. Em. RArHay 
bewees, dat bij deze variëteiten zelfbevruchting onmogelijk was. 
Slechts aan de kanten zag hij bij dergelijke aanplantingen mooie. 
vruchten, terwijl in het midden slechts kleine onvolmaakte vruchten 
voor den dag kwamen. 

Gelijksoortige berichten komen uit de Vereenigde Staten over de 
ooftteelt. Zoo vond Warre bij een uitgebreiden aanplant van peren 
eener zelfde variëteit, die weinig vruchten droeg, dat de oorzaak 
niet toegeschreven kon worden aan schimmels of insekten, maar 
uitsluitend aan gebrekkige bevruchting. Hij bewees, dat hij door 
kunstmatige bevruchting met het stuifmeel derzelfde variëteit geen 
resultaat kreeg, hetgeen wel het geval was, als hij stuifmeel nam 
van eene andere variëteit. 

Warre zette zijne proeven voort met andere peren-en ook met 
appelsoorten en hij kwam tot de resultaten, dat de wind bij de 
bevruchting der Pomaceeën in het geheel geen invloed uitoefent, 
dat zulks slechts door insekten kan geschieden, en dat in ieder 
geval de boomen slechts bij kruisbevruchting ruim dragen. Uit. 
erbij gegeven afbeeldingen toont schrijver aan, hoe klein en ver- 
schrompeld de vruchten er uit zien, die uit eene bevruchting 
ontstaan zijn, wel met stuifmeel van eene anderen boom af komstig, 
die echter tot dezelfde variëteit behoorde. 

De kruisbevruchting van verschillende variëteiten onder elkaar 
levert niet slechts grootere, maar ook mooie en betere vruchten, 
op de grootte en de kwaliteit van het zaad is de invloed natuurlijk 
nog sterker. 

Er bleek echter nog iets anders, nl. dat er variëteiten bestaan, die- 


REEN el 


— 289 — 


bij gebrekkige cultuur, slechte klimatologische invloeden enz. 
slechts door kruisbevruchting behoorlijke oogsten kunnen leveren, 
onder gunstige cultuuromstandigheden ook door zelfbevruchting 
tot het doel kunnen geraken. Bij twee variëteiten werd gecon- 
stateerd, dat zij in meer noordelijk gelegen streken, waar de om- 
standigheden ongunstiger waren, slechts door kruisbevruchting een 
voldoenden oogst konden geven, terwijl in het zuiden onder gunstige 
omstandigheden zelfbevruchting voldoende bleek. 

Wat de bevruchting van vruchtboomen door insekten betreft, 
die in hoofdzaak door hommels, bijen en vliegensoorten plaats heeft, 
wijst schrijver er op, dat ook hier de kruisbevruchting lang niet 
algemeen is, daar de insekten bijna altijd een groot aantal bloemen 
van denzelfden boom bezoeken voor zij naar eene andere overgaan. 
Zelfs bij mogelijke zelfbevruchting is er een groot aantal insekten 
noodig om aan de kruisbevruchting te helpen ; behalve het aanleggen 
van aanplantingen van verschillende variëteiten door elkaar, maar 
ook door te zorgen voor bijenteelt, helpt de fruitteler zich. Erzijn 
voorbeelden genoeg, hoe gunstig de nabijheid van bijenkorven op 
de productiviteit van de vruchtboomen werkt. 

Een eeuwenoude wet zegt, dat gedurende den bloeitijd niet in 
de wijnbergen gewerkt mag worden: eenvoudig door empirie schijnt 
men er in overoude tijden al toe gekomen te zijn, het nadeelige 
van het verjagen van insecten, door de nabijheid van de werk- 
lieden veroorzaakt, in te zien. 


(Botanisches Centralblatt No. 7 — 1901.) w. 


PISANGMEEL. 


Het „Bureau regional d'information de la Société de géographie 
„commerciale de Bordeaux”, ontving de volgende mededeelingen van 
den Directeur „du Musée commercial de Philadelphia”. 

Men heeft in verschillende landen reeds meel van pisangs ge- 
maakt, o.a. in de Vereenigde Staten, op Cuba, Jamaica, Queensland 
«en in Indië. 

Ofschoon het meel reeds op Engelsche en Amerikaansche markten 
niet onbekend is, heeft het nog geen groot succes in den handel. 

Op de tentoonstelling te Chicago trok het pisangmeel de aandacht 
van industrieelen en kapitalisten en men beproefde eene Maatschappij 
te stichten om het in het groot te fabriceeren; het benoodigde 


— 290 — 


kapitaal groot 75.000 dollars kon toen echter niet bij elkaar gebracht 
worden. 

Het pisangmeel wordt nu gemaakt door Crarres A. Tran, 1361 
Rudge Avenue Philadelphia, den uitvinder van eenvoudige machi 
neriën voor de bereiding van dit meel. 

Het oordeel van bevoegde personen luidt, dat pisangmeel een zeer 
voedzame spijs is, bijzonder geschikt voor zieken, reconvalescenten, 
oude menschen en jeugdige kinderen. 

Door aanhoudende pogingen om het smakelijk en goedkoop te- 
bereiden en vooral door het maken van propaganda, zal men er 
zeker in slagen, het meel een plaats onder de beste voedingsmiddelen 
te doen innemen. 

De volgende analyse is van het meel gemaakt: 

Vachti menten a Pe ree EGON 
Zeimpel Bet el a ede ee 
Olie ten nde egt A0 
Stikstof houdende stoffen... . . . . … "210, 
Vezels-encelluloge.;‚ns, Seiten Pe ee AD 
ABCh A an nt Wc ee een ee 

De samenstelling komt vrijwel overeen met het meel van onze- 
korensoorten; ofschoon deze laatste meer stikstof bevatten, is het 
zetmeel van pisangmeel veel beter. 

De ondervolgende resultaten zijn in 1899 te Jamaica verkregen; 
met 87 trossen pisang werd de proef genomen: 

52 trossen wegende gemiddeld 65 @ gaven 7 @® meel 

30 3 - rf Eh Ee Eh 

5 ” ” ” 25 ” ” 2 ” ” 
waaruit volgt, dat zij ongeveer 10 pCt. meel leverden. 
Hierbij worden de kosten van bereiding niet opgegeven. 

Indien men het meel tegen acht dollarcenten per Eng. @®, d. i 
f_ 0.20, te Londen of te New-York verkoopt, zou de cultuur op 
Jamaica met voordeel gedreven kunnen worden. 

Volgens een rapport, voor de juistheid waarvan wij niet kun- 
nen instaan, zouden de proeven in Suriname genomen bewezen 
hebben, dat pisangmeel uit deze haven naar de Europeesche mark 
ten geleverd kan worden voor een prijs beneden de 25 dollars per ton. 

Men berekent, dat een acre pisang 2.350 (@ meel kan leveren. 

Een fabrikant van Jamaica zegt, dat de bereiding bij hem op- 
de volgende wijze geschiedt: 


me Me ve A hé Ve Te ET Me rr 


— 291 — 


1e. de vruchten moeten even voor zij geheel rijp zijn geoogst worden. 

20. zij moeten met een zilveren, ivoren of nikkelen mes (staal doet 
ze verkleuren) geschild en in een bak met zuiver regenwater 
geworpen worden. 

39, vervolgens snijdt men iedere vrucht in kleine schijfjes, die 
op horden gedroogd worden. 

4o, zoodra zij goed droog zijn, worden zij in een gewonen molen 
tot meel vermalen. Hoe sneller die verschillende bewerkingen 
achter elkander geschieden, hoe beter het product zal zijn. 

Door van de nieuwere machinereën gebruik te maken, kan het 
meel verpakt worden 6 uur na het oogsten der vruchten. 

Hieronder adressen van huizen, die Pisangmeel verkoopen: Tro- 
MAS RopsiNs & Co. Frontstreet Philadelphia, Mrrcneru Frer- 
CHER & Co. 12 Chestnutstreet Philadelphia, E. C. Hazarp & Co. 
117, Hudson Str. New-York City, Austin Nrcnorrs & Co. 55 Hud- 
son str. New-York City. 

Er is nog een ander middel om pisang te verduurzamen, dat is 
door ze te drogen, een product hier op Java bekend als saleh. Op 
Jamaica legt men de vruchten, zoodra ze geplukt zijn, op ijzeren 
horden en stelt ze zoolang aan de zon bloot tot de schil begint te 
rimpelen. Deze wordt dan weggenomen, de geschilde vruchten 
worden zoolang in de zon gedroogd tot een witte meelachtige sub- 
stantie aan de oppervlakte komt. Daarna worden de vruchten in 
kleine doozen geperst. Men noemt dit product banaan-vijgen: 


(Revue des Cultures coloniales, No. 68, 1901). 
w. 


KOLA. 


In den vorigen jaargang van Teysmannia (blz. 435), vindt men 
in t kort medegedeeld wat door Prof. ScmrumanN over de moeder- 
plant van de kolanoot gezegd was. Prof. Tscrrrer is het met de 
conclusies van ScHuMANN, dat de groote kolanoten, die uit twee 
groote cotyledonen bestaan, afkomstig zijn van een door ScHumaNN 
als Cola vera gedoopte plant. Tscmrceu grondt zijne meening op 
het feit, dat hij uit Buitenzorg onder den naam Cola acuminata (d.i. 
dien waaronder de boom in den Cultuurtuin gecultiveerd wordt) 
bloemen en vruchten gekregen heeft, die in geen enkel opzicht van 


en 


belang afweken van de echte Cola acuminata, maar welks zaden 
toch slechts twee cotyledonen bezaten. In den Parijschen hortus 
staan verder Cola acuminata P. Br. en Cola Ballayi Cornu, die, tegen 
het gevoelen van ScrHuMmaNN, volgens Tscrircu twee bepaald van 
elkaar onderscheiden soorten zijn. De vraag naar de stamplant 
van de kolanoot is dus nog niet opgelost, omdat, zegt T., zoowel 
Cola acuminata als Cola vera zaden met twee cotyledonen hebben. 
SCHUMANN komt echter tegen die conclusie op en beweert, nadat hij 
hem door T. toegezonden bloemen gezien heeft, dat de boom uit 
den Cultuurtuin werkelijk Colu vera Scrum. is, eene meening, 
echter volgens T. niet vol te houden omdat de vorm van den stam- 
per der bloemen van Buitenzorg af komstig, verschilt van dien welken 
SCHUMANN karakteristiek houdt voor den stamper van Cola vera: 

Bij dit meeningsverschil onder de systematici houdt Ref. het 
voor geraden het etiket van den aanplant alsnog niet te veranderen: 


(Flora, Algem. bot zeit. 1901 S. 242.) JEE 


DE PALMEN AAN DE RIVIERA. 


Het is nog zoo heel lang niet geleden, dat men hier palmen niet 
mooi vond, thans nu overal palmen in potten, tobben en in den 
vrijen grond gekweekt worden, schijnt het onbegrijpelijk hoe men 
een dertigtal jaren geleden, zoo weinig waarde aan deze planten 
hechtte, die toch als versieringsmiddel door weinig andere gewas- 
sen geëvenaard worden. Zij paren het forsche aan het bevallige 
men heeft ze met stevige hoog opgerichte slanke zuilenstammen, 
waarboven het fijne veervormige loof sierlijk uitsteekt, terwijl an- 
deren zeer laag bij den grond hun elegante bladeren reeds ont- 
plooien, weer anderen prijken met glanzende min of meer diep 
ingesneden waaiervormige bladeren, kortom eene verscheidenheid, 
die men bij andere planten te vergeefs zoekt. 

Wij zijn hier, wat palmen betreft, in bijzonder gunstige condities, 
zij vereischen weinig zorg, groeien zoowel in de zon als in 
de schaduw, en weinig planten houden het binnenshuis, in onze 
voorgaanderijen, als het er niet al te donker is, zoolang uit. In 
Kuropa ziet men ze uitsluitend in serres en enkele soorten in huis; 
alleen als men in het zuiden komt, kan men er eenige buiten zien. 
De reizigers uit Nederland en andere noordelijk gelegen landen, 


\D 


ES 22 AR 


bewonderen altijd de bijna tropische vegetaties van die streken, 
vooral de Riviera heeft men langzamerhand een tropisch aanzien 
weten te geven. Men moet echter niet denken, dat de vegetatie 
oorspronkelijk zoo was, er is maar eene palmensoort, die in 
Zuid-Europa inheemsch is, d. i. Chamaerops humilis, een dwerg- 
plant met kleine waaiervormige bladeren. Reeds in de nabijheid 
der prachtige blauwe Noord-Italiaansche meren kan kan men ge- 
poemde plant in gezelschap van de Chineesche Chamaerops excelsa 
waarnemen, aan het Como-meer staan ook reeds enkele dadelpalmen, 
die er echter niet mooi uitzien. Op het schilderachtige Isala madre, 
staat een Jubaea spectabilis van ruim 6 M. hoogte, ook de elegante 
Brahea Raezli of Erythraea nrmata, houdt het daar goed uit. 
Eerst als men meer zuidelijk komt aan de kusten der Middelland- 
sche Zee, neemt het tropisch karakter van het landsehap toe; in de 
Riviera treft men Palmen, Agave's Aloë’s, Cacteeën, oranje- en 
eitroenboomen, olijf boomen, Eucalyptus enz. in menigte aan. 
Overal ziet men als allee-boom, Phoenix dactylifera aangeplant, 
zoowel in Mentona, Monte Carlo, Nizza, Cannes enz, staan fraaie 
exemplaren met 10 M. hooge stammen, jammer genoeg ziet de 
fraaie bladerkruin er soms erg verwaaid uit, daar de meeste wan- 
delwegen aan den zeeoever gelegen zijn, waar zij door niets be- 
schut zijn tegen den zeewind. Op eenige beschutte plekken staan 
mooiere exemplaren. De bladeren van genoemde palm worden bij de 
feesten in de katholieke kerken in Italië veel gebruikt. Van de oudere 
Phoenix- soorten, ziet men er Ph. Leonensis, Ph. pwmila met de 
karakteristieke zwarte bladstelen, Ph. reclinata, Ph. rupicola, Ph. 
sylvestris. Een mooie ook aldaar niet zeldzame palm is Pritchardia 
filifera, synoniem met Washingtonia filifera en Brahea filamentosa. 
Ook Braheu dulcis en Br. nitida uit Mexico, en Br. edulis van de 
Antillen zijn er niet zeldzaam; zelfs Lutania barbonica is er met 
succes geplant zooals blijkt uit een exemplaar van 9 M. hoog, dat 
jaarlijks bloeit en vruchten draagt. Carypha australisen C. Gebonga 
van Java is er, hoewel zeldzaam, op warme plekken ook vertegen- 
woordigd. Van de Cocos-soorten, ziet men er C. campestris, C 
flecuosa, C. Romanzoffiana, C. Blumenavia die wel de mooiste is. 
In een aan een particulier toebehoorenden tuin in Mentona, groeien 
de volgende soorten, staande in den vrijen grond, Livistona olivaefor- 
mis en rofundifolin, Phoenix paludosa, Brahea nobilis, Trithrinar 
brasiliensis, Areca sapida, Erythraea armata, Chamaedorea elegans, 


Cocos Yatai, Jubaea spectabilis, Kentia Belmoreana, K. Canterbu- 
ryana, K. Forsteriana, Caryota urens, Copernicia cerifera, Sabal 
havanensis, S. Adansonii, Rhapis flabelliformis en Sea forthia elegans: 
Er worden aan de Riviera duizenden jonge palmen uit zaad ge- 
kweekt en naar het noorden verzonden, het is voornamelijk Phoe- 
nix canariensis, die in enorme hoeveelheden verhandeld wordt, 
meestal zijn het twee- à driejarige mooie gedrongen plantjes. 
(Gartenflora Heft 7, 1901) w. 


HOE HYPHAENA VENTRICOSA ZICH TEGEN BRANDGE- 
VAAR BESCHUT. 


Een belangrijk plantengeslacht is dat der Afrikaansche Hyphaena’s. 


Vroeger bezat ’s Lands Plantentuin een krachtig exemplaar van Hy- 
phaena thebaica, dat zich op ongeveer een meter stamhoogte in 
drie takken verdeelde; zooals men weet zijn vertakte palmen een 
groote zeldzaamheid, deze doet het echter geregeld. 

Behalve genoemde H. ventricosa komen er in Afrika nog eenige 
andere soorten voor; van H. ventrmvcosa wordt in onderstaand tijd- 
schrift medegedeeld hoe hij zich tegen de savannabranden beschermt. 

In Zuidwest Afrika komt genoemde palm voor, hier en daar 
tusschen uitgestrekte grasvelden, soms alleen, soms vergezeld van 
eenige Acacia-soorten. 

Uit de zaden van Hyphaena ontstaan zelden één, maar meestal 
> tot 10 stengels. Als de voornaamste of centrale stam zich tot 
zekere hoogte ontwikkeld heeft, sterven de zijstammen van zelf af. 
Jaarlijks, in het einde van Mei, beginnen meestal de savanna- 
branden, die gewoonlijk duren tot den regenmoesson, November of 
December. Het is alleen het gras, met een enkelen boomstam of 
heester, dat verbrandt, de planten zijn dus niet lang aan de groote 
hitte blootgesteld, de brand gaat snel over de uitgebreide halfdoode 
grasvelden. Onder zulke omstandigheden zijn de buitenste jonge 
stengels voldoende om den middenstengel voor het verbranden te 
beschermen. Heeft de plant eens een zekere hoogte bereikt en een 
stevigen stam, dan hindert haar het vuur niet meer. Het is juist 
in den eersten tijd van haar leven, dat de brand voor Hyphaena 
gevaarlijk is, en juist dan is de bescherming der omliggende 


stengels voldoende. 


De Boschjesmannen, eten gaarne het vleeschachtig omhulsel der 
zaden; zij verzamelen daarom de vruchten en werpen de harde 
pitten weg, die dan in den regentijd overal ontkiemen. Het aantal 
planten neemt gestadig toe. 

(Gartenflora, Heft 7, 1901.) w. 


EEN GOED SMAKENDE AUSTRALISCHE NOOT. 
(MACADAMIA TERNIFOLIA.) 


Ofschoon men in Queensland den bovengenoemden boom overal 
aangeplant vindt, is hij in West-Australië nog zeldzaam. De heer 
WickeN, Secretaris van het Departement van Landbouw, bepleit de 
invoer van de Macadamia in alle overige deelen van Australië. 
Hij zegt er van: het is een bijzonder mooie boom, die overal ge- 
makkelijk groeit, goed hout levert, maar vooral, en daar is het 
om te doen, vruchten produceert, die lekkere noten bevatten. De 
noten doen het meest denken aan hazelnoten, sommigen vinden 
ze lekkerder; ze kunnen zeer lang bewaard blijven en zijn waar- 
schijnlijk wel voor uitvoer geschikt. Een minder goede eigenschap 
is dat de schaal waarin ze besloten zijn zeer hard is en met een 
hamer of een steen stukgeslagen moet worden, zij zullen wel gepeld 
op tafel moeten komen. 

Al sinds jaren wordt Macadamia ternifolia in de Bergtuinen van 
’s Lands Plantentuin gekweekt, en draagt daar ook regelmatig 
vruchten. Uit zaad kan de boom gemakkelijk voortgeteeld worden, 
en hij is ook hier en daar reeds verspreid. Men vergete echter 
niet, dat het geen plant voor de benedenlanden is, wel hebben wij 
te Buitenzorg een exemplaar gehad, dat vruchten begon te dragen; 
het ging echter spoedig te kwijnen. Op 3000 à 4000 vt. en hooger 


kan men er mooie boomen van kweeken, die veel noten opleveren. 
w. 
(Journal of agriculture of West-Australia, April 1901.) 


ANANAS (CAYENNE LISSE). 


Er bestaat nu een directe handel in ananas tusschen Jamaica em 
en Londen, Eene bezending van 500 kisten is in uitstekenden 


— 296 — 


toestand aangekomen, de prijzen die er in Londen voor betaald 
werden, was tusschen 1 sh. 6 d, en 2 sh. 6 d. (f 0.90 tot f 1.50) 
per stuk. 

De meest gezochte variëteit op de Londensche markt is de z. g. 
smooth Cayenne ook wel Newpine genoemd, de naam smooth, in 
het Fransch lisse, duidt op de bladeren welks randen niet gedoornd 
zijn, zooals die van de meeste andere ananassen. 

Het is niet slechts de goede smaak, de lekkere geur en de sap- 
rijkheid, die aan deze variëteit de voorkeur doet geven, maar het 
fraaie uiterlijk draagt hiertoe niet weinig bij, ook bederven de 
vruchten op reis, mits goed verpakt, niet zoo spoedig als vele 
andere variëteiten. De vruchten wegen van 3 tot 8 Eng. ponden 
per stuk, door intensieve cultuur heeft men er wel eens bijzonder 
zware vruchten, wegende tot 20 pond, van gehad, zulke zijn echter 
uitzonderingen op den regel. 

De vereeniging Ooftteelt heeft drie planten van de Cayenne 
lisse, waarvan er twee vrucht beginnen te dragen, het is de eerste 
maal dat op Java deze variëteit gekweekt wordt. 


(The Tropical Agriculturist, May 1901). w. 


CPAN 


RR 
ge me 


NIETEN LILLE EL 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


Vraag 1. Denkt w dat de asch van den Kloet schralen kleigrond 
ten goede kan komen, zou het loonen die over het land 
te spreiden en in ieder geval zou zij er geen kwaad aan doen? 


N. te S, 

Antwoord op vraag 1. 

Naar aanleiding der gestelde vraag werd om een monster van 
de in de nabijheid van Solo gevallen asch verzocht. Eene analyse daar- 
van — uitgevoerd door Dr. Troxr pe Haas — gaf het volgende resultaat. 

In verdund zoutzuur oplosbaar: 
Kalk 16506 
Kali DANTES 
Zwavelzuur 05 „ 

Het salpeterzure extract van de asch bevatte slechts sporen 
phosphorzuur. Van de asch gaat met water 0.66 °/, in oplossing, 
in deze oplossing kon zoowel kalk als zwavelzuur aangetoond worden. 

Ter beantwoording der gestelde vraag kan ik herhalen, wat ik 
in 1894, na eene analyse van de asch van den Galoenggoeng 
schreef (Teysm. V. blz. 712). 

Voor den plantengroei schadelijk kan men deze asch niet noe- 
men, maar evenmin kan zij op den naam van meststof aanspraak 
maken. De hoeveelheden phosphorzuur en kali zijn gering, terwijl 
het gehalte aan kalk weinig verschilt van dat hetwelk gevonden 
wordt in vele gronden van Java. Waar door de regens de asch 
niet weggespoeld, maar tot een meer of min dichte laag geworden 
is, zal eene flinke grondbewerking de nadeelen die van den asch- 
regen voor den grond gevreesd werden, zeker opheffen. 

Voor meer uitvoerige berichten over de door den Kloet uitge- 
worpen asch zij verder verwezen naar een in deze aflevering voor- 
komende mededeeling van den Wd. Wetenschappelijken Adviseur 


voor de Gouvernements koffie-cultuur, Dr. J. G. KRrAMERs. 
vR. 


TAA Ae 


KORTE BERICHTEN UIT ’s LANDS PLANTENTUIN, 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


DE VOEDINGSWAARDE VAN IN DEN CULTUURTUIN 
TE TJIKEUMEUH GECULTIVEERDE EN VAN EN- 
KELE WILD GROEIENDE GRASSEN. 


DOOR 


Dr. W. R. Tromep pre Haas. 


Met uitzondering van de weinige analysen van ouderen datum 
over enkele hier meest voorkomende grassen, vindt men overigens 
in de nieuwere literatuur. zeer weinig vermeld over onderzoekingen 
bovengenoemd onderwerp betreffend. Wel worden enkele meer of 
minder uitvoerige beschrijvingen gegeven van hier aangetroffen 
grassoorten o. m. een zeer gedetailleerd opstel van de hand des 
Heeren Mars, met uitvoerige determinaties en afbeeldingen, verder 
van den heer Wr1aMaN, en een van meer reeenten datum van den 
heer Navra, beide voorkomende in dit tijdschrift, doch een me- 
thodisch onderzoek naar hunne voedingswaarde ontbreekt vooralsnog. 

De studie van den heer Navra, in samenwerking verricht met 
wijlen Dr. Borrvaece, die de moeilijke taak van de determinatie 
op zich nam, beperkt zich tot eene opgave van de door genoemden 
heer verzamelde grassen met vermelding van de voedingswaarde, 
door hem aan elk der grassen toegekend op grond naar het schijnt 
van empirische waarnemingen. De heer Navra heeft hiermede 
zeer stellig een verdienstelijk werk verricht, dat verder door onder- 
zoekingen in het laboratorium dient aangevuld te worden. 

Hier moet worden opgemerkt, dat de determinatie van tropische 
grassen lang geen gemakkelijke is en komt het nogal eens voor 
dat dezelfde grassen verschillende wetenschappelijke namen voeren 
of omgekeerd, al naar gelang van hen, die ze determineerden. 


An ti 
ie Ae 


ï 


Ë — 299 — 


Wenschelijk kwam het schrijver dezer voor om de kennis aan- 
gaande onze voedergrassen, vooral met het oog op de voeding van 
paard en rund, met analytische onderzoekingen te vermeerderen. 

Het is bekend, dat de voedingsleer in het laatste twintigtal jaren 
een groote schrede voorwaarts is gebracht, wat aanleiding is ge- 
worden, dat wij thans een beter inzicht hebben gekregen in het 
gebruik en de waarde der ons ten dienste staande voederstoffen. 

Vooral aan de onderzoekingen van Duitsche geleerden als RAxke, 
RüBrer, PETTENKOFER, STOHMANN, zijn wij die betere kennis ver- 
schuldigd. In ’t bijzonder heeft daarbij de aandacht getrokken 
de klassieke methode van onderzoek door PerrerNKorer, later door 
Vorr voortgezet en verbeterd. 

Het door PerrexkKorer voor dit bijzondere doel uitgedachte toestel, 
dat om zijn kostbaarheid in slechts weinige instituten 1), waar 
dit soort wetenschappelijk werk wordt verricht, wordt aangetroffen, 
is bij de beantwoording van vraagstukken aangaande stof-en 
warmteverbruik in het dierlijk lichaam onmisbaar gebleken. 

Door nauwkeurige metingen, waarbij de chemische methoden 
van onderzoek der verbruikte en afgegeven stoffen een belangrijke 
rol spelen, van de hoeveelheden stof, welke het betreffende proef- 
dier vóór en na de proef heeft opgenomen en afgegeven, is het 
mogelijk geworden vast te stellen, hoeveel van de verstrekte voe- 
derstoffen in respect. vleesch, dierlijke warmte of arbeid is omgezet 
geworden. 

Voor de juistheid van de gevolgde methode van onderzoek pleitte 
wel de uitkomst, dat de door het proefdier aan den dag gelegde 
hoeveelheid energie overeenstemde met die, vastgelegd in het 
daarbij verbruikte voedsel. De meting van het laatste geschiedde 
langs direeten weg, d. i. door verbranding in den calorimeter. 

In hoofdzaak is het dierlijk lichaam samengesteld uit water, 
koolhydraten, eiwitstoffen, vet en asch-bestanddeelen. Elk dezer 
bestanddeelen komt een bepaalde functie toe. 

De eiwitstoffen dienen hoofdzakelijk voor de instandhouding van 
de weefsels en sappen, de vetten en koolhydraten meer voor de 
verbranding ter opwekking van de dierlijke warmte; in ‘t bijzonder 


1) Geen van de Nederlandsche universiteiten is in het bezit hiervan; 
ook schijnt bij ons geen liefhebberij te bestaan voor dezen tak van we- 
tenschap, die voor den landbouw en de veeteelt zeer zeker niet zonder be- 
teekenis is. 


— 300 — 


kan dit van de eerste stof gezegd worden, daar de latente energie 
daarin opgehoopt het tweevoudige bedraagt van de in een koolhy- 
draat aanwezige, waarom zij als reserve-brandstof uitmuntend 
geëigend is. Bij de berekening van voederrantsoenen wordt dan ook 
één deel vet gelijk gesteld aan twee deelen koolhydraat. 

Bovendien kent men aan het vet een eiwitbesparenden invloed toe. 

Hoewel buiten het dierlijk lichaam het niet mogelijk is uit eiwit- 
stoffen vetten op te bouwen, schijnt deze omzetting in de levende 
dierlijke cel wel uitvoerbaar te zijn. Het zelfde neemt men aan 
voor de omzetting van koolhydraten in vetten en omgekeerd. 

De duurste van de drie bij de voeding in aanmerking komende 
stoffen zijn de eiwitlichamen. De waarde van een voederstof wordt 
dan ook meestal, behalve door nog enkele andere factoren, 
bepaald door het gehalte aan verteerbaar eiwit. Nu onderscheidt 
men hierop grondend de voederstoffen in intensieve en extensieve. 
Onder de eersten verstaat men dezulken, waarbij de verhouding 
van eiwit tot vet en koolhydraten (deze worden tezamen genomen, 
waarbij í deel vet gelijk gesteld wordt aan twee deelen koolhydraat) 
een enge bijv. als 1: 2; bij de laatsten is deze een meer wijde 
als bijv. 1: 5. 

Al naar het doel, dat met de voeding wordt beoogd, kiest men 
daartoe de passende verhouding. Bij zwaren arbeid zal men voe- 
derstoffen kiezen, waarbij die verhouding een enge is. 

Bij het vetmesten van dieren komt nog in aanmerking of men 
vleesch dan wel vetvermeerdering op het oog heeft. In het eerste 
geval zal ook de intensieve voeding meer de aangewezene zijn. 

Wil men de waarde eener willekeurige voederstof in een gegeven 
geval kennen, zoo kan de volgende weg worden ingeslagen. Men 
gaat uit van twee locale voederstoffen, waarvan de eene intensieve 
en de andere een meer extensieve en waarvan de algemeene markt- 
prijs bekend is, zoo ook hunne chemische samenstelling. 

Met behulp van deze gegevens, waaruit zich twee vergelijkingen 
met twee onbekenden laten afleiden, kan nu de waarde van de 
stikstof en de koolhydraten berekend worden en hiermede ook de prijs 
van elke andere voederstof, mits hare chemische samenstelling be- 
kend is. Dikwijls heeft men aan de chemische samenstelling alleen, 
niet genoeg om de waarde vast te stellen. 

De waarde van een voederstof wordt ook nog bepaald door de 
mate van verteerbaarheid der afzonderlijke bestanddeelen. 


Deze verteerbaarheidsbepaling vordert nu een omslachtige me- 
thode van onderzoek. Daarvoor is noodig, dat het onderzoek aan 
het betreffende dier zelve moet worden uitgevoerd d. w. z. men 
geeft het proefdier de te onderzoeken voederstof te eten, na vooraf 
bepaalde voorzorgen genomen en dezelve geanalyseerd te hebben. 
De vaste excrementen worden tijdens de verteringsproef zorgvuldig 
opgevangen, gemeten en geanalyseerd. 

Het verschil tusschen opneming en afgifte is de hoeveelheid, 
welke door het lichaam is opgenomen m. a. w. verteerd. 

Aan Srurzer en Künr komt de verdienste toe in de plaats van 
deze omslachtige methode een veel eenvoudiger te hebben gesteld. 
Deze berust op eene kunstmatige vertering, d. w. z. de proef ge- 
schiedt geheel buiten het dier om. 

Men heeft eenvoudig de digestiesappen uit de spijsverteringsor- 
ganen afgescheiden en laat deze nu op de te onderzoeken stof ge- 
durende zekeren tijd inwerken, onder inachtneming van bepaalde 
voorschriften. Uit talrijke proefnemingen is gebleken, dat de uit- 
komsten van de laatste wijze van onderzoek in de meeste gevallen 
goed overeenstemden met die van de werkelijke vertering. 

Bij de analyse der hieronder volgende grassen is de methode 
van Srurzer en Künr gevolgd voor de verteerbaarheidsbepaling 
van het eiwit. 

Moge het bovenstaande als korte inleiding dienen voor de hier- 
achter volgende tabel, de uitkomsten bevattende der onderzochte 
grassen. 

De analyse-getallen geven aanleiding tot de volgende opmerking. 

In de meeste gevallen blijkt het zuiver eiwitgehalte niet veel 
te verschillen met dat aan ruw eiwit; amidstikstof schijnen zij 
weinig te bevatten. Uit de verteerbaarheidsbepaling blijkt, dat niet 
al het zuiver eiwit verteerbaar is. Of de inwerkingsduur der ver- 
teringssappen niet lang genoeg, dan wel de fijnheidsgraad van het 
monster onvoldoende was òf het aan den aard van het zuivere 
eiwit moet worden toegeschreven, is voorshands niet uit te maken, 

In elk geval zijn de verschillen tusschen zuiver eiwit en 
verteerbaar ruw eiwit niet van dien aard, dat zij onze algemeene 
conclusies, aangaande hunne voedingswaarde, zouden wijzigen. 


Teysm. XII. 21 


— 302 — 
nn 
=S L = ae Bol ZE RES 
Lid z 8 oe JE B 
an e EE z > 8 ES > S 
Etre RENEE 
= A BEER ARA 
5 ones el 5 En = 
Z eee | B IBE IE 
1 ard PN PS 6,24 2,5 | 41,0. 10888 
2 | 8,7-| 0,9 | 56. |: 44 | 4,19). OS | 43,00 A2 
3 [A41 | -2,12 1 13,25 | 12,2 (8:56 18 A0 on 
4“|10,3 | 081 | 51 | 47 208) 2 47e mend 
5 | 108 | 186 11,6 [0,917 TL 27 ADO 
Bef <81 1007 GOE RS TEA TS | 50,7 | 30.5 
7 | 1465| 2,36 | 1475 | 14,1 | 1,23| 4,3 ! 36,25 | 30,3 
8 144 | 1,84| 11,5 | 9,9 | 8,24) 44 |. 40,9 530 
9 9,8 121,20 775 7,1 4e 613125 20 GOTEN 
10 *| "8201-100801 406:75:100 5185 IEN NOTA en LD 41,3 
11 | 10,9 |. 2,69 | 16,8 °|-13:3 »|- 14,43 | 3,9 |” 4i,ds arn SO 
12-.| 9,9% 1,58-|- 9,9" 7,5| 7,58|-3,05 |, 43,00 1 SEH 
18:11 87 2085) 13, 1 10,6 | 9;98 4 44, 32,3 
Wda Det Ere 9,3 | 9,06/ 3,5 | 40,8 | 35,6 
15. | 16,9 |-2,84'| 146. | 12,3. | 19:28 | 1ä,4 WOB EEE 
16 6:71 085058 Ie A Br BBT BAE 27,7 
17 [116 | 1,49 | 9,3 | 8,6 | 6,86| 2,8 | 40,35 | 364 
18 96 | 119 | 74 | 6,15| -HA46/ 3,9 | 39m MEDE 
lo 0,99 | 6,2. 5,8}. 3,01}2,3 AS Leene 
20 | 20 8,14 1°19:6 110,5: 116,10} 27 | SSN 
21 8, eerd EC Ne 48, 32,2 
22 5, 1,18} 7, «1 6,1: 6,83 1-43 =le 638 2SIMDE8 


N.B. Alles berekend op watervrije stof. 


1. Melinus mimitiflora, Braziliaansch voedergras, in den Cultuur- 

tuin gecultiveerd. 

Panieum maximum Jacq. Bengaalsch voedergras id. 

‚ Paspalum vaginatum div. [Paspalum distichum, L., volgens 
Hook. f], djoekoet pait id. 

„ Andropogon intermedium, id. 


vo Do 


on 


‚ Panicum amphibium, id. 
6. Paspalum maritimus, id. 
7. Eragrostis rubens, Hocusr, djoekoet wawaderan, niet gecultiveerd. 


A) Voor de namen der onderzochte gewassen raadplege men de vol- 
gende tabel, 


Bi 


— 808 — 


8. Coix Laeryma L., djali nasi, als groenvoer in den cultuurtuin 

gecultiveerd. 

9. Panieum ecolonum L. djoekoet djadjagoan, niet gecultiveerd. 
10. Imperata arundinaecea, Crr., alang-alang, zeer jong gesneden. 
11. Hymenachne interrupta, Buse [Panicum interrupta, Wip, 

volgens Hook f.] djoedjoeloek, niet gecultiveerd. 
12. Panieum amphibium, Sreup [Panieum muticun, Forster vol- 
gens Hook f.} roempoet ingris [Kakasoeran] id. 

18. Cynodon daetylon, L. Kakawatan id. 

14. Eleusine indica, GRrN. roempoet djampang id. 

15. Lameta inl. naam, ongedetermineerd id. 

16. Andropogon aciculatus Retz, roempoet dongdoman id. 

17. Anthistiria ciliata, L. f. roempoet memerakan, id. 

18. Panieum ischaemoides, RBrz., [volgens Hooker f, Panicum 
repens, L.] roempoet lalampoejangan, id. 

19. Panieum sanguinale Lam, roempoet tatambangan, id. 

20. Commelyna communis, L., Tali oto, id, geen gras, wordt door 
de Inlanders als groente genuttigd. Het hooge eiwitgehalte 
is opvallend. 


21, Saecharum offieinarum, swikerriet, in den Cultuurtuin geculti- 
veerd als groenvoer. 
22. Zea Mays L., djagoeng, in den Cultuurtuin gecultiveerd. Bla- 


deren en stengels gesneden en geanalyseerd na rijping der 
vruchten. 

Betrachten we het verteerbaar eiwit als het meest waardevolle 
bestanddeel, zoo zijn naar dezen maatstaf tot de beste grassen te 
rekenen: 

Hymenachne interrupta, Eragrostis rubens, Cynodon dactylon, 
Eleusine indica, Lameta. 

Dat het Bengaalsche gras, dat bekend staat als een goed voe- 
„dergras: te zijn, een zoo laag verteerbaar eiwitgehalte aanwijst, 
moet vermoedelijk aan den ouderdom der scheuten worden toege- 
schreven. De pollen in den Cultuurtuin staan reeds geruimen 
tijd op een en dezelfde plaats, niet juist uitmuntend door vrucht- 
baarheid. 

Slechte grassoorten blijken te zijn: 

Panicum sanguinale, Andropogon aciculatusen Paspalum maritim us. 

Paspalum vaginatum, bekend onder den naam van sroempoet 
_pait, blijkt niet een zoo slechte grassoort te zijn, als waarvoor 


— 304 — 


men haar wel in ’t algemeen houdt. De paarden eten het ongaarne„ 
wellicht om den bitteren smaak, welke het gras eigen is. 

Zijn de paarden eenmaal daaraan gewend, dan eten zij het gaarne 
De paarden van den Cultuurtuin bekomt het zeer goed, zij krijgen 
bijna uitsluitend dit gras te eten. 

Onder de onderzochte grassen komen ook nog voor suikerriet 
en maïsbladeren. 

Het suikerriet werd nog jong zijnde — de hoogte bedroeg + 
1 M, — gesneden. 

De maïsbladeren werden geoogst, nadat de plant nagenoeg was. 
afgestorven. De bladeren hiervan blijken volgens de analyse een 
hoogere voedingswaarde te bezitten dan jong suikerriet. Het zal 
evenwel door het vee niet zoo gaarne worden gegeten, aangezien 
jong suikerriet saprijker en smakelijker is. 


NN Nn nee 


OVER EENE WORTELSCHIMMEL VAN COFFEA ARABICA. 
DOOR 


Pror. Dr. A. ZIMMERMANN. 


Door den Administrateur van eene in de Preanger gelegen on- 
derneming werd aan het Koffie-Proefstation een koftiewortel gezonden, 
die door eene tot nog toe niet beschreven schimmelziekte aangetast 
was. Bij de zending werd vermeld, dat door deze ziekte in eenige 
maanden ongeveer 30 boomen gedood werden en wel onder de 
volgende uitwendige verschijnselen: 

„D'abord ee sont les feuilles qui deviennent jaunes et après 
quelques jours elles tombent et alors la grande racine se trouve 
tout à fait pourrie”, 

Bij onderzoek van den toegezonden wortel bleek nu dadelijk, dat 
wij hier niet met de gewone wortelschimmel te doen hebben, die 
in Oost-Java vooral in twee- tot vierjarige tuinen van Java-koffie 
vrij verspreid is. Ofschoon ik van de nieuwe schimmel geene 
fructificatieorganen heb kunnen vinden en haar ten gevolg daarvan 
ook niet kon determineeren, is de groeiwijze daarvan toch zóó 
karakteristiek, dat zij reeds daaraan gemakkelijk te herkennen is. 
Het schijnt mij daarom ook gerechtvaardigd, van de nieuwe schim- 
mel, die men misschien voorloopig onder den naam van de „ewarte 
wortelschimmel van de Java-koffie’ kan aanduiden, te dezer plaat- 
ste eene korte beschrijving te geven. Mochten op grond daarvan 
ook andere Heeren deze schimmel in hun tuinen ontdekken, dan 
zoude ik gaarne mededeeling dienaangaande, eventueel ook mate- 
riaal voor verder onderzoek, ontvangen. 

Dat wij deze schimmel werkelijk als de oorzaak van het afster- 
ven der bedoelde boomen moeten beschouwen, wordt reeds daar- 
door zeer waarschijnlijk, dat bij deze het geheele wortelstelsel door 
dezelfde schimmel was aangetast, en wel was dit reeds te consta- 
teeren aan eenen boom, die onmiddellijk nadat hij was begonnen te 


— 306 — 


kwijnen, uitgegraven werd. Van andere verdachte organismen, voor- 
al van koffieaaltjes, was daarentegen aan deze wortels geen spoor te- 
ontdekken. Dat de bedoelde wortels niet door aaltjes gedood waren, 
werd ook bovendien daardoor reeds zeer waarschijnlijk, dat zelfs. 
boomen, die reeds alle bladeren hadden verloren, nog betrekkelijk 
vele haarwortels bezaten. Overigens heb ik ook alle eenigszins ver- 
dachte wortelstukken op aaltjes onderzocht, deze echter daarin niet- 
gevonden, of althans slechts zoodanige soorten, die in alle verrot- 
tende plantendeelen voorkomen. 

Wanneer men nu een door de zwarte wortelschimmel aange- 
tast wortelstelsel uitgegraven en van alle vasthechtende aarde 
ontdaan heeft, zal men daaraan geene zeer in het oog val- 
lende uitwendige verschijnselen kunnen waarnemen. Vooral heeft 
in dit geval geene abnormale verdikking van den penwortel dicht 
aan den wortelhals plaats gehad, zooals dit bij den door de gewone. 
wortelschimmel aangetasten wortel altijd het geval is. Men zal 
bij de, door de hier te bespreken schimmel aangetaste, wortels alleen 
tusschen de in de bruine kurklagen aanwezige spleten, meer of 
minder breede, gedeeltelijk wit, gedeeltelijk zwart gekleurde strepen 
kunnen waarnemen. ‘Een zeer karakteristiek beeld verkrijgt men 
daarentegen, wanneer men de schors gedeeltelijk of geheel weg- 
snijdt. Men ziet dan, dat zij geheel van zwarte strepen doorsneden 
is, die vooral aan de grens tusschen schors en hout eene zeer 
karakteristieke rangschikking en gedaante bezitten, 
zooals dit uit de nevenstaande figuur 1 te herken- 
nen is. Door dieper in het hout te snijden kan 
men verder aantoonen, dat deze strepen ook het 
hout binnen gaan en hierbij meestal eene radiaire- 
richting volgen. 


Deze verschijnselen waren zoowel aan den pen- 

Fig. 1. Van wortel als ook aan de dikkere zijwortels waar te- 
de schors ont- nemen. Bij den penwortel schijnen zij zich van 
daan _ wortel- beneden naar boven uit te breiden. Althans vond 
stuk van Coffea ;k pij een wortelstelsel, dat ik onderzoeken kon, het 
bovenste gedeelte van den penwortel nog geheel 
gezond, terwijl het onderste gedeelte daarvan en 
ook de hooger staande zijwortels op de boven be— 


arabien, dat 
door de zwarte 
wortelschim- 

mel aangetast 
is, 9/3 nat.gr. Schreven wijze aangetast waren. 


— 307 — 


Be Ei 


| 
| 


«| HIN 


en tied 


Fig. 2. Door de zwarte wortelschimmel aangetast wortelhout van 
Coffea arabica. 1. Dwarssnede; II, Langssnede. Sterk vergroot. 


Door mikroskopisch onderzoek kon verder gemakkelijk aange- 
toond worden, dat de beschreven zwarte plekken allen aan schim- 
meldraden hun ontstaan te danken hebben, die dicht door elkaar 
gevouwen zijn en eene meer of minder donker bruine kleur bezit- 
ten. Zooals de bovenstaande figuur 2,L doet zien, bevinden zich 
deze draden in het hout vooral in de mergstralen en hieraan is het 
ook te wijten, dat de reeds met het ongewapende oog in het hout 
zichtbare zwarte strepen dezelfde richting volgen als de mergstra- 
len. Overigens zijn buitendien ook in de meeste aan de donkere 
mergstralen grenzende cellen, en vooral ook in de vaten, donkere 
schimmeldraden te zien, die over het algemeen des te helderder 
zijn, hoe meer zij van de mergstralen verwijderd zijn. Op eenigen 
afstand daarvan zijn de schimmeldraden geheel kleurloos en ten 
gevolge daarvan zelfs aan doorsneden, die met chloraalhydraat of iets 
soortgelijks opgehelderd zijn niet zoo gemakkelijk te zien. Men 
kan echter de aanwezigheid van de fijnste schimmeldraden vrij 


— 308 — 


gemakkelijk aantoonen, wanneer men sneden van houtstukken, die 
eenigen tijd in alkohol gelegen hebben, eerst met haematoxyline 
kleurt en dan op de gewone wijze in canadabalsem overbrengt. 
Naar een zoodanig praeparaat is ook onze figuur 2, Il geteekend, 
die een stukje van eene langssnede van zwaar aangetast wortel- 
hout voorstelt. Een zoodanig systeem van fijne schimmeldraadjes 
is bij de zoo behandelde wortelsneden overal in de buitenste lagen 
van het hout gemakkelijk waar te nemen. 

Hoezeer het hout door deze schimmeldraden uitgeput wordt, kan 
men aan wortelstukken, die slechts gedeeltelijk aangetast zijn, ge- 
makkelijk door toevoegen van jodiumoplossing aantoonen. Terwijl 
namelijk in de gezonde gedeelten van den wortel groote hoeveel- 
heden van zetmeelkorreltjes aanwezig zijn, die in jodiumoplossing 
eene donkerblauwe tot zwarte kleur verkrijgen, ontbreken deze in 
de door de schimmeldraden aangetaste gedeelten geheel en al. 
Deze verkrijgen ten gevolge daarvan alleen eene geelbruine kleur, 
die door de celmembranen veroorzaakt wordt. 

Laat men nu zoodanige wortelstukken eenigen tijd in vochtige 
lucht liggen, b. v. in eene bedekt gehouden glazen schaal, dan ziet 
men daaruit reeds na twee dagen witte schimmeldraden voortgroeien. 
Dat deze werkelijk tot onze wortelschimmel behooren, kan men 
vooral duidelijk zien, wanneer men van de schors ontdane wortel- 
stukken op de beschrevene wijze behandelt. Men kan dan zien, 
dat de witte schimmeldraden zich in den eersten tijd alleen op de 
boven beschrevene zwarte plekken vormen. Kerst later wordt het 
geheele houtstuk door witte schimmeldraden overgroeid, die dan 
langzamerhand eene donkerder, eerst grijsachtige, later bijna 
zwarte kleur verkrijgen. 

Tot nog toe heb ik ook door middel van het mikroskoop aan 
deze schimmeldraden geene fructificatieorganen kunnen ontdekken. 
Daarentegen wil ik aangaande het mikroskopisch onderzoek ervan 
nog aanhalen, dat zij gedeeltelijk met fijne korreltjes bedekt 
zijn, die in zoutzuur spoedig oplossen en zeer waarschijnlijk uit 
eene calciumverbinding be- 
staan (fig. 3). Soortgelijke 
korreltjes heb ik overigens 

Fig.3. Vrij in de lucht gegroeid draadje ook aan de in of op het 
van de zwarte wortelschimmel, sterk vergr. hout gegroeide schimmel- 

draden van versch uitge- 


De". 
AGE Vee 


gegraven wortels kunnen waarnemen. 


— 309 — 


Ik hoop, dat deze gegevens voldoende zullen zijn, om de nieuwe 
schimmel te karakteriseeren. Maar om eene rationeele bestrijdings- 
wijze te kunnen aangeven, zoude men vooral ook de verschillende 
verspreidingswijzen van de bedoelde schimmel moeten kennen. In 
ieder geval schijnt het mij echter het doelmatigst, voorloopig alle 
op de boven beschrevene wijze aangetaste wortels te doen uitgraven 
en op de plaats zelve te verbranden en den grond, waarin zij 
stonden, door kalk of iets soortgelijks te desinfecteeren. 


OVER BOKTORREN UIT FICUS ELASTICA. 
DOOR 


Pror. Dr. A. ZIMMERMANN. 


Door den Heer F. G, Ixsiyeer 1) werden in het Zuidergebergte 
in jonge Ficus-boomen de larven van eene boktor waargenomen 
en later maakte de Heer P. G. A. Lanzive 2), ook op den Kawi, 
dezelfde waarneming. Volgens persoonlijke mededeeling van ver- 
schillende Heeren Administrateurs is-ook in Oost-Java door bok- 
torlarven reeds eene vrij sterke schade in de Ficus-aanplantingen 
aangericht. Verder werd mij ook medegedeeld, dat deze torren 
met de bekende groote Dadapboktor (Batocera Hector), die Dr. 
KoxINGsBERGER uitvoerig beschreven heeft 3), identisch waren. 

Door Dr. KoNiNGsBeRGER werd daarentegen kort geleden mede- 
gedeeld 4), dat een andere boktor, Batocera albofasciata, die even- 
eens in de dadap voorkomt, in Ficus-boomen was waargenomen. 
Volgens welwillende mededeeling van Dr. KoNiNGSBERGER was deze 
waarneming overigens in West-Java gemaakt. 

Het scheen mij nu wel niet zonder belang met zekerheid vast 
te stellen, welke soort van boktorren in het Zuidergebergte in de 
Ficus voorkomt. Want hebben wij daar met de gewone dadap- 
boktor te doen, die op de meeste koffielanden in zeer groote hoe- 
veelheden voorkomt, zoodat zeker weinig kans bestaat, deze torren 
zonder enorme onkosten te verwijderen, dan moest het zoeken en 
vernielen der torren in de Fieus-aanplantingen alleen, weinig gun- 
stige uitkomsten beloven, daar dan altijd nog het gevaar bestaan 
bleef, dat de Ficus-boomen, van de dadap uit, weer op nieuw gein- 
fecteerd zouden worden. Hebben wij daarentegen met verschillende 
boorders te doen, dan is natuurlijk van het vernielen der torren 

|) Notulen der alg. Vergadering van de Malangsche Vereeniging 
van Koffieplanters, Nov. 1900, p. 14. ; 

2) Ibid. Febr. 1901. p. 32. 


3) Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin No, 20, p. 75. 
4) Ibid. No. 44. Pp. 89, 


— Sll — 


in den Ficus-aanplant veeleer eene gunstige uitkomst te verwachten 
en wanneer men daarmee begint, voordat de boorders zich daarin 
al te zeer hebben verspreid, zoude dit zeker ook wel zonder al 
te groote onkosten mogelijk zijn. 

Om deze fedenen scheen het mij nu wel de moeite waard, de 
bedoelde boorders nader te onderzoeken en door tusschenkomst 
van den heer G. C. RexarpeL pe Lavarerre, aan wien ik ook te 
dezer plaatse voor de genomen moeite gaarne mijnen oprechten 
dank betuig, ontving ik op den 20 en Mei 7 larven, die, in gespleten 
Ficus-takken verpakt, allen levend hier aankwanen. Op den 31 
Mei hadden zich dan reeds 2 larven in poppen veranderd en ook 
de andere deden hetzelfde in de volgende dagen. Na 10—12 dagen 
hadden zich verder uit de poppen de torretjes ontwikkeld. 

Aan deze torren kon nu dadelijk geconstateerd worden, dat zij 
nòch met Batocera Hector, nòch met Batocera albofasciata identisch 
zijn, ofschoon de larven en poppen — afgezien van de geringere 
grootte — met deze vrij wel overeenkwamen. Overigens is het 
voor de meeste boktorren zeer moeilijk of onmogelijk, hen in het 
larven- of popstadium met zekerheid te determineeren. 

De uit onze larven tot ontwikkeling gekomen torren vertoonen 
nu wel is waar in hun gedaante met de hoogergenoemde boktorren 
eveneens eene zekere overeenkomst: zij bezitten een vrij langwerpig 
lichaam met lange pooten, lange en forsche sprieten en sterk ge- 
bouwde mondwerktuigen. Verder draagt de vrij groote prothorax 
aan iederen kant een puntigen stekel. Onze tor is daarentegen 
van de twee zooeven genoemde daardoor gemakkelijk te onder- 
scheiden, dat zij op de dekvleugels in de naar voren gelegen helft 
eene groote, zwarte, fluweelachtige plek bezit, die eene ongeveer 
driehoekige gedaante heeft en met den eenen kant langs den bui- 
tenkant der vleugels verloopt. Eene geliĳksoortige, maar kleinere, 
plek bevindt zich op geringen afstand van het achtereinde der 
vleugels. Overigens is de kleur der dekvleugels grijsbruin met 
zilverachtigen glans en zeer kleine donkere stippeltjes, terwijl kop 
en prothorax eene meer lichtbruine kleur bezitten. De door mij 
geteelde torretjes bezitten eene lengte van 16—18 mM. Dezelfde 
lengte bezitten ook de poppen. 

In de entomologische verzameling van de 10de afdeeling van 
’s Lands Plantentuin was deze tor nog niet aanwezig en het was 
ook niet mogelijk haar nauwkeurig te determineeren. Volgens wel 


ainsi pe 


willende mededeeling van Dr. KoNINGSBERGER is het echter zeer 
waarschijnlijk, dat zij tot het geslacht Kpicedia behoort. 

Volgens het bovenstaande kan er geen twijfel meer daaromtrent 
bestaan, dat de aan mij gezonden larven niet tot eene van de 
twee in de dadap aangetoonde Batocera-soorten behooren. De 
mogelijkheid blijft echter evenwel bestaan, dat ook in Oost-Java 
in de Ficus verschillende boktorlarven voorkomen. Om nu echter 
in dit opzicht zekerheid te verkrijgen is het natuurlijk niet vol- 
doende, er op te letten, welke torren in de bedoelde boomen voor- 
komen, daar deze natuurlijk bij hun groot bewegingsvermogen ge- 
makkelijk van den eenen op den anderen boom kunnen overgaan, 
zonder dat deze juist een voor hen geschikt voedsel aanbiedt. 
Om in dit opzicht zekerheid te verkrijgen is het dus noodzakelijk 
alleen de binnen in den stam of tak gevonden larven of poppen in 
aanmerking te nemen. Daar deze verder zoo weinig karakteristiek 
zijn, zal men daaruit het volmaakte insect, de boktor, moeten 
telen, hetgeen overigens gemakkelijk kan geschieden, wanneer men 
de larven, volgens de op blz. 91 in No. 44 der Mededeelingen uit ’s 
Lands Plantentuin uitvoeriger beschrevene methode, in gespleten 
en met een gaatje voorziene stamstukken brengt en deze, naar 
mate het noodig is, vernieuwt. Op dezelfde wijze kunnen ook zeer 
goed levende larven op vrij groote afstanden verzonden worden en 
ik zoude ook gaarne van hen, die de larven niet zelve willen 
telen op deze wijze verpakte larven of poppen ontvangen. Evenzoo 
zoude mij iedere mededeeling van verdere waarnemingen over de 
boktorren van Ficus elastica zeer welkom zijn. Ook waarnemingen 
over het voorkomen van deze torren in andere kultuurplanten of 
boschboomen schijnen mij niet zonder belang, daar het bij bestrij- 
ding der bedoelde torren zeker van waarde is te weten, in welke 
boomen deze te vinden zijn. 


MD NW re 


ENE TEELEN 


DE ASCH DOOR DEN KLOET UITGEWORPEN OP 23 MEI 1901. 
DOOR 


Dr. J. G. KRAMERS. 


Ik ontving verschillende monsters asch van de uitbarsting van 
den Kloet op 23 Mei jl. Drie daarvan zijn afkomstig van landen 
boven Blitar, te weten Ngoesri, Kroewoek en Gabroe, twee uit de 
Vorstenlanden, van Gawok en van Tambak en een uit Temang- 
goeng in de Kedoe. 

Dr. VerBreK was zoo vriendelijk de asch nog even voor zijn 
vertrek naar Europa mikroskopisch te onderzoeken. Hij ontdekte 
daarin pyroxeen, trikline veldspaat en magneetijzer, doch geen vul- 
kanisch glas, dat in de asch van Krakatau in zulke groote hoe- 
veelheden te vinden is. 

Nu is andesiet uit pyroxeen, veldspaat en magneetijzer het ge- 
steente, dat aan den Kloet in groote massas voorkomt (zie de Ge- 
ologische Beschrijving van Java door VerBrrK en FENNEMA). 

De bouwkruin op de koffielanden aan de hellingen rondom den 
Kloet is gevormd door aschregens waarvan wij niet weten wanneer 
die gevallen zijn, doch niet zeer lang geleden, want die gronden 
zijn zeer zandig en bevatten nog slechts weinig chemisch gebonden 
water, waaruit blijkt dat zij weinig verweerd zijn. 

De nu gevallen asch bestaat uit fijn zand en steentjes voor zoover 
de landen boven Blitar aangaat; die van de Vorstenlanden en van 
Temanggoeng alleen uit zand. Alle monsters bevatten magneetijzer, 
dat men er met een magneet uit afscheiden kan. 

Het zand en de steentjes komen op het oog geheel overeen met 
de zand en krikillagen van de koffietuinen op den Kloet. Het is 
trouwens al lang aangenomen dat de geheele Kloet met een mantel 
van asch bedekt is, behalve daar waar overstroomingen (lahars) de. 
aschlagen verstoord hebben. 


EG het Wat 2 rf 


— 34 — 


Overal waar de asch droog nedergevallen is heeft men. daarbij 
tevens een duidelijken zwavelreuk waargenomen (zwaveligzuur). Bij 


het schudden der ontvangen monsters met water bleef dit echter _ 


neutraal en kleurde het blauw lakmoespapier niet rood. Maar het 
water gaf, na filtratie, met chloorbarium en zoutzuur een duidelijk 
neerslag van zwavelzure baryt. Het aan de asch klevende zwavelig- 
zuur is dus in korten tijd door de zuurstof der lucht geoxydeerd 
tot zwavelzuur, dat zich met bestanddeelen van de mineralen, in 
hoofdzaak wel met de daarin aanwezige kalk en alkaliën, verbon- 
den heeft. 

Ter vergelijking mogen de volgende cijfers dienen; 

Door 2 uur koken met 5 pCt. zoutzuur gaan in oplossing op 
100,000 deelen. 

1. Van de asch gevallen te Ngoesri, na afziften van alles wat 
op eene zeef met openingen van 2 mM. achterblijft, dus zonder 
de steenen. 

2. Van de asch gevallen te Tambak (Bojolali). 

3. Van den bovengrond (tot 34 cM.) van eenen tuin van Ngoesri 
{afgezift). 

4, Van den ondergrond (van 34—96 cM.) van denzelfden tuin 
{afgezift). ° 


1e 25 5e 4. 
IJzeroxyde 669 418 850 1050 
Aluinaarde 9812 PIOTR 4D 4562 
Kiezelzuur 1950 "2031 1725 1475 
Mangaansesquioxyde 41 31 113 "75 
Kalk 18550 23400090 1081 
Magnesia 135 145 180 207 
Natron 289 368 213 155 
Kali 42 42 Lr 62 
Zwavelzuur 267 565 50 57 
Phosphorzuur 44 108 90 56 
Gloeiverlies (chemisch 

gebonden water) 0.22o/, 0.500 1.750, 2.550 


Het gloeiverlies van de versche aschmonsters is onbeteekenend, 
maar duidt toch aan, dat er reeds eene geringe omzetting heeft 
plaats gehad. De verschillen tusschen den tuingrond en de versche 
asch laten zich gereedeliĳjk verklaren doordat de eerste reeds 
eene zekere mate van verweering en verlies der daardoor oplosbaar 


— 815 — 


geworden stoffen heeft ondergaan. Het opvallendste verschil is 
de grootere hoeveelheid zwavelzuur, die de versche asschen aan 
zoutzuur afgeven. Dat komt echter geheel overeen met het boven 
gezegde omtrent de inwerking van het met de asch uitgeworpen 
zwaveligzuur op deze. Als er werkelijk aan den buitenkant der 
mineraalfragmenten kleine hoeveelheden zwavelzure zouten zijn 
gevormd, dan moeten die bij het koken met zoutzuur in oplos- 
sing gaan. 

Terwijl de asch viel, regende het op Ngoesri, de asch is als pap 
gevallen. Het water is daarop weggezakt. De asch van Tambak 
is echter droog neergekomen en het zwavelzuur kan er dus niet 
gedeeltelijk afgewasschen zijn. | 

Overigens is het volstrekt niet gezegd, dat de op verschillende 
plaatsen gevallen asch dezelfde samenstelling moet hebben, en 
dat is ook bepaald niet zoo. Want de grootste en zwaarste deeltjes 
vallen het eerst. Nu is het zwaarste mineraal in deze asch het 
magneetijzer en als men met een magneet door de verschillende 
monsters asch roert, kan men op het oog al zien, dat er uit de 
asch van Ngoesri meer zwarte stukjes magneetijzer aan dezen blijven 
hangen dan uit de asch van Tambak, en nog minder uit die van 
Temanggoeng, dat nog verder van den Kloet af ligt. 

In het hierboven reeds aangehaalde hoek van Dr. VerBeeK en 
FeENNEMA wordt vermeld, dat asch uitgeworpen door den Kloet in 1864, 
geanalyseerd is door Prörss, die er 52 pCt. kiezelzuur anhydride in 
vond. De nu te Ngoesri gevallen asch, afgezift, bevat 56.5 pCt. 

Van verschillende zijden is de vraag gesteld of deze asch gun- 
stig zal werken op den plantengroei als eene bemesting. In dien 
zin is er niet veel van te verwachten. Het is alsof men een 
van de groote grauw gekleurde rotsblokken, die op de hellingen 
van den Kloet liggen, in een reusachtig mortier tot stof gestampt 
en over de aanplantingen uitgestrooid had. Dat gruis en poeder 
van lava bevat nu wel stoffen, die voor de planten noodig zijn, 
maar eer deze in door de wortels opneembaren vorm overgaan, 
moeten de mineraaldeeltjes, waarin zij gebonden zijn, eerst ver- 
weeren onder de inwerking van water en van de organische stoffen 
door de planten in de bouwkruin voortgebracht. De pyroxeen en 
de veldspaat moeten eerst in klei overgaan en naarmate zij dat 
doen komen de kalk, kali enz. ter beschikking van de plantenwortels. 
Ook is niet te vergeten, dat de asch geen spoor van stikstofver- 


NGR 


bindingen bevat, die in meststoffen het meest waardevolle bestand- 
deel uitmaken. Eveneens is de asch natuurlijk geheel vrij van 
humus of andere organische stoffen. 

Schadelijk zal deze aschlaag ook niet werken. Zij zal spoedig 
met hare vroeger gevallen voorgangsters gemengd zijn en hare 
hoeveelheid is te gering om veel verschil te maken in de samen- 
stelling van de bouwkruin. Alleen zal men daar, waar de nieuwe 
laag eene korst op den bodem vormt, deze moeten verbreken en 
losmaken. 

Ook heeft de versch gevallen asch de bladeren der boomen doen 
zwart worden en afsterven. ‘Dat is echter niet de schuld der asch 
als zoodanig, maar van het zwaveligzuur. Wij hebben hierboven 
gezien, dat dit zeer spoedig in zwavelzure zouten overgegaan is, 
die onschadelijk zijn, zoodat men zich daarover verder niet ongerust 
behoeft te maken. 


nn nennen e 


CACAO-CULTUUR EN BEREIDING. 


ZIEKTEN. 


Het aantal der ziekten, waarmede de eacao-cultuur vol- 
gens het werkje van den Heer Hart in Trinidad heeft te 
kampen, is tamelijk gering, wanneer de planten maar niet 
in al te ongunstige condities verkeeren. 

Tamelijk algemeen is een onder den naam van kanker 
bekende ziekte, die stam en takken op verschillende plaat- 
sen doet uitdrogen en in den regel den dood van de aan- 
getaste plant ten gevolge heeft. 

Hoewel de oorzaak van deze ziekte nog niet met vol- 
doende zekerheid is aangetoond, rust eene zware verdenking 
op eene schimmelplant, die op de vruchten werd gevonden 
en door den bekenden, Engelschen mycoloog Masser als 
Nectria bainit werd beschreven. Het moge hier in herin- 
nering worden gebracht, dat de kanker der koffieboomen 
op Java eveneens door eene Nectria-soort wordt veroorzaakt. 

Eene tweede ziekte, die vooral bij eene vochtige weers- 
gesteldheid de vruchten aantast en zwart doet worden, 
wordt als „zwart rot’ aangeduid. Zij wordt veroorzaakt 
door eene schimmel, die onder den naam van Phytophthora 
omnivora bekend en bijgevolg nauw verwant is met Phy- 
tophthora infestans, de schimmelplant der beruchte aard- 
appelziekte. 

De levensgeschiedenis van dezen parasiet, die overigens 
ook in Europa voorkomt en daar vooral voor zaailingen 
van beuken en andere planten schadelijk is, komt in hoofd- 
zaak op het volgende neer. 


De meest gewone vermenigvuldiging heeft plaats door 
Teysm. XII. 22 


— 318 — 


zoogenaamde zoösporen, die, ten getale van 20 tot 30 wor- 
den gevormd in conidieën, afgesnoerde toppen der schim- 
meldraden, die zich buiten de opperhuid der aangetaste 
vruchten verheffen. Deze zoösporen hebben het vermogen 
in een druppel water (regen of dauw) snelle, zwemmende 
bewegingen te maken, terwijl het dezelfde vloeistof is, die 
den wand van het conidium doet openbarsten en bijgevolg 
de zoösporen doet vrij komen. De bewegelijkheid der laatste 
is intusschen slechts van korten duur; zij komen spoedig 
tot rust en beginnen dan te kiemen. 

Daar de afmetingen der conidieën zóó gering zijn, dat zij 
gemakkelijk, zelfs door den wind, worden vervoerd en zij 
bovendien in grooten getale worden gevormd, ligt het voor 
de hand, dat de vermenigvuldigingskracht van de schim- 
melplant zeer groot is. Bovendien zijn de voorwaarden 
voor de kieming der zoösporen hoogst eenvoudig en is een 
weinig vochtigheid alles, wat zij verlangen. 

Spoedig na de kieming treden de schimmeldraden in het 
weefsel der plant, zij verspreiden zich daarin, doen het zwart 
worden en dooden het en komen eindelijk weder boven 
de oppervlakte te voorschijn om nieuwe conidieën te vormen. 

Behalve deze wijze van voortplanting is er nog eene andere, 
die het aanzijn geeft aan oösporen, kleine lichaampjes, die 
het vermogen bezitten, jaren lang een latent leven te 
leiden en daarom een groot gevaar opleveren voor het 
telkens weder uitbreken der ziekte. Het aantal dezer 
oösporen, die als producten eener geslachtelijke vermenig:- 
vuldiging zijn op t@ vatten, is zeer aanzienlijk en kan een 
honderdduizendtal per vierkanten Centimeter bedragen. 
Hun gewone lot is, op den grond te vallen, vanwaar zij 
gemakkelijk door menschen en dieren worden vervoerd, 
om hier of daar eene goede gelegenheid tot ontkieming 
te vinden. 

Het is eigenaardig, dat deze schimmelplant, die bij andere 
planten bijna uitsluitend de blaadjes der zaailingen aantast, 
bij de cacaoplant juist alleen op de vruchten woekert. 


— 319 — 


De preventieve bestrijding dezer parasitaire ziekte is uit 
den aard der zaak dezelfde als tegen alle dergelijke kwalen 
moet worden gevoerd: begraven of verbranden van zieke 
en doode deelen der aangetaste planten, die de oösporen 
bevatten en verder behandeling met koperhoudende vloei- 
stoffen. Of het laatste ook als direct bestrijdingsmiddel 
is toe te passen tegen het „zwart rot” der cacaovruchten, 
wordt door den Heer Harr niet vermeld. 

Daarentegen maakt hij wel melding van de omstandigheid, 
dat verschillende soorten van saprophytische schimmels de 
conidieën der Phytophthora langzamerhand bedekken en 
verstikken en dat een soort van mijten zich met de Phytoph- 
thora voedt en haar geheel van de oppervlakte der aange- 
taste vruchten kan doen verdwijnen. 

Voorts maakt hij melding van een door Prof, HARRISON 
uitgebracht rapport, waarin deze als verdere bestrijdings- 
middelen aanbeveelt eene behoorlijke draineering van den 
grond en een oordeelkundig snoeien van cacao- en schaduw- 
boomen ten einde voldoende lucht en licht in de aan- 
plantingen toe te laten; het afzonderlijk houden der gezonde 
en der aangetaste vruchten en het openen der laatste op 
een afstand van de boomen, terwijl de schillen op eene of 
andere wijze onschadelijk moeten worden gemaakt. 

Van de insecten, die in Trinidad den cacaoboom aantasten, 
worden eenige soorten van luizen genoemd, die intusschen in 
goed onderhouden aanplantingen weinig schade aanrichten. 

Ernstiger zijn de beschadigingen, aangericht door de 
larven van Steirastoma histrionica, een Boktor, die tamelijk 
nauw verwant is aan Glenea novemguttata, wier larven op 
Java in cacaostammen en takken boren. Deze Steirastoma 
gaat op de gewone wijze der Boktorren te werk ; zij legt hare 
eieren tusschen oneffenheden of in wonden der schors of soms 
daaronder in eene, door haar zelve gemaakte opening. 
De larven boren in het hout lange kanalen en veroorzaken 
soms het bij windslagen afbreken der takken. Is hun aan- 
tal bijzonder groot, dan doen zij de boomen afsterven. 


— 320 — 


Waar dit uitvoerbaar is, kan men de larven vernielen 
door een stuk ijzerdraad in hun gangen te brengen. In 
andere gevallen en in het bijzonder, waar ’t het behoud geldt 
van een kostbaren boom, is er geen ander middel dan het. 
voorzichtig uitsnijden der insecten en het zorgvuldig be- 
handelen der daardoor aangebrachte wonden. 

De ergste plaag van den cacao-planter op Trinidad is 
echter de beruchte Parasolmier, Oecodoma cephalotes, die in 
het algemeen eene ware bezoeking is voor den plantengroei 
der door haar bewoonde streken, zelfs in die mate, dat de 
„Legislative council” van Trinidad eenigen tijd geleden eene 
verordening heeft gemaakt, die den Gouverneur de bevoegd- 
heid heeft, bepaalde streken door deze mier besmet te 
verklaren. Wel is waar levert het vernietigen van de 
nesten dezer diersoort geen groote bezwaren op, maar de 
hardnekkigheid, waarmede de ontkomen, bevruchte wijfjes 
terugkeeren naar de oude nestplaats is van dien aard, dat. 
zij van de zijde van den planter eene gelijke taaiheid en 
waakzaamheid bij de bestrijding vereischt. In het bijzon- 
der is de aanwezigheid van bosschen in de nabijheid der 
aanplantingen eene gevaarlijke zaak; want al zijn de laat- 
ste geheel van nesten gezuiverd, het is haast niet uitvoer- 
baar, de in het bosch vertoevende mieren het houden van 
nachtelijke strooptochten te beletten, die in een enkelen 
nacht onherstelbare schade aan de tuinen kunnen berok- 
kenen. 

Deze schade bestaat in het volkomen bladerloos maken 
van de boomen. Wanneer een leger van deze mieren op 
roof uittrekt, banen zij zich eerst een weg van 25 tot 30 
c.M. breedte, waar alle spoor van plantengroei volkomen 
wordt verwijderd; deze weg stelt hen in staat met hun 
buit gemakkelijk in het nest terug te keeren. Daarna. 
beklimmen zij de boomen en snijdt elke mier een blad- 
stuk van een paar vierkante c.M. af. Dit bladstuk wordt 
tusschen de kaken, boven het lichaam gedragen en het. 
moet inderdaad een vreemd en wonderlijk gezicht zijn, de 


— 821 — 


tallooze dieren te zien terugkeeren, „resembling a fleet of 
liliputian schooners dipping and swaying to the wind.” 
Men heeft langen tijd gemeend, dat deze bladstukken 
den mieren direct tot voedsel zouden verstrekken; het is 
echter gebleken, dat zij wel worden fijngekauwd, maar 
daarna dienen als substraat voor eene schimmelvegetatie 
en dat eerst deze het voedsel is van de mieren en hunne 
larven, een verschijnsel, dat in analogen vorm ook bij som- 
mige soorten van Termieten wordt aangetroffen. 
Eindelijk worden nog eekhoorns en ratten als vijanden 
van den cacaoboom genoemd; zij kiezen de beste vruchten 
uit, niet alleen om de dunne schil, maar vooral om den 
meer zoeten inhoud, wat ten gevolge heeft gehad, dat men 
in sommige streken, waar de dieren bijzonder hinderlijk 
waren, is overgegaan tot het planten van minder fijne 


Soorten. 
J. C. KONINGSBERGER. 


A M BON. (Slot). 


Alang en Goenoeng Latoea. 


Om zoo weinig mogelijk tijd te verliezen werd van Hila, 
zonder eerst naar Ambon terug te keeren, de reis naar- 
Alang, gelegen op Hitoe aan den ingang der baai van 
Ambon, terstond voortgezet. De afstand tusschen beide- 
plaatsen is te groot om in één dag af te leggen, om welke- 
reden Asiloeloe, aan de westkust, als pleisterplaats aan- 
gewezen was. Dit eerste gedeelte van den weg werd af- 
gelegd per orembaai, een aangenamer vervoermiddel dan de- 
draagstoel, wanneer men een langen weg te volgen heeft, 
waar weinig voor uitbreiding der verzamelingen te 
verwachten is. In dezen tijd van het jaar laat het weer 
de vaart langs de noord- en westkust gewoonlijk toe. 

Vóór ons vertrek vroeg de regent of wij muziek aan boord. 
wilden hebben, doch daar wij tijdig over den aard daarvan 
ingelicht waren, werd voor het aanbod vriendelijk bedankt. 

De kust is onafgebroken heuvelachtig, meestal met. 
een smal strand, soms ook rotsachtig en door de zee- 
uitgevreten; dieper het land in, neemt men nu en dan 
hoogere bergen waar. Langs de geheele kust zet zich 
onafgebroken een zoom van strandplanten en veel klappers. 
voort; van sommige boomen hangen welige festoenen van 
klimplanten, waarschijnlijk een Hoya, af, terwijl de ber- 
gen met bosch begroeid zijn, waartusschen echter bij: 
uitzondering ook wel eens een grasveld ontdekt wordt 
Hier en daar liggen half tusschen het groen verscholen. 
visschershuisjes en zijn vischfuiken in zee uitgezet. Noor- 
delijk blijft de kust van Ceram geruimen tijd in zicht. 


Na de negorijen Seit, Lima en Oering voorbij gevaren 
te zijn, werd ’s middags Asiloeloe bereikt, dat vanuit zee 
een aardigen indruk maakt. Het ligt, gedeeltelijk door 
geboomte aan het oog onttrokken, aan den voet van een 
met bosch bedekten heuvel, waar het terrasvormig tegen- 
aan gebouwd is; het torentje der missigit steekt het hoogst 
tusschen het groen uit. 

Daar de regent op het oogenblik te Ambon vertoefde, 
werden wij ontvangen door den kapala soa, een gemoe- 
delijken, vrij ouden heer. De regentswoning ligt aan zee, 
vrij hoog boven het strand, en is in vergelijking van wat 
we tot nog toe zagen, keurig Europeesch ingericht; de 
vloer bestaat uit tot tegels gesneden ijzerhout; de houten 
ledikanten zijn gebeeldhouwd. Vóór het huis bevindt zich 
een overdekt, door een muurtje omgeven terras, dat bij 
feestelijke gelegenheden gebruikt wordt en vanwaar 
men een heerlijk uitzicht heeft op zee met de daarop dob- 
berende vaartuigen, zooals prauwen, orembaais en sierlijke 
pinissen, met één of twee masten, alle netjes zwart ge- 
schilderd met een witte streep. Op eenigen afstand liggen 
drie kleine eilandjes, n. 1. Poeloe Besar, P. Tengah en P. 
Lamoe, waarover, zooals de kapala soa meedeelde, tegen- 
woordig kwestie bestaat; zoowel Oering als Asiloeloe ma- 
ken er n. l. aanspraak op, terwijl ze toch volgens het 
„boekoe gouvernement” van RumrPuius aan laatstge- 
noemde negorij toekomen. Hij hoopte, dat wij die zaak 
nu wel ten gunste van Asiloeloe uit de wereld zouden 
helpen. 

Weldra verscheen ook de echtgenoote van den regent, 
een vriendelijke, beschaafde, nog vrij jonge vrouw, die er 
blijkbaar een eer in stelde te zorgen, dat het ons aan 
niets ontbrak; zoo bediende zij ons ’s avonds aan tafel 
zelf, hoewel het aan bedienden niet ontbrak. Het was de 
eerste maal, dat we bij een der regenten met de vrouw 
des huizes kennis maakten. Deze dames worden als „njora’’ 
(van het Portugeesche „senhora” afkomstig) aangesproken. 


— 324 — 


Het plaatsje bestaat uit eenige terrasvormig boven 
elkaar gelegen en evenwijdig met de kust loopende wegen, 
die beplant zijn met Artocarpus incisa L., timboel, welke 
boom ook daarbuiten veel aangetroffen wordi. Verder zag 
ik bij de huisjes Punica Granatum L.…, delima, zuurzak en 
een gezond exemplaar van den dadelpalm of korma, Phoe- 
nix dactylifera L. Ook hier bevinden zich aan de kust 
overblijfsels van een voormalige versterking tegen de Pa- 
poesche zeeroovers, n.l. een muurtje, een kruithuisje en 
een paar kanonnen. 

Den volgenden morgen werd de tocht per draagstoel 
voortgezet. Eerst gaat de weg door heuvelachtig terrein, 
doch weldra, aan den voet der bergen, langs de kust. Onder de 
vermeldenswaardige planten behooren vele Acanthaceae, o. a. 
eenige aardig bloeiende Mranthemum-soorten, verder Jpo- 
moea denticulata Cuors. met mooie, paarse klokken, Oxalis 
Reinwardtii Zuco. met gevoelige blaadjes. In de boomen 
groeien veel Orchideeën, o.a. de forsche Dendrobium prui- 
nosum T. et B. en eenige andere soorten van dit geslacht, 
Phalaenopsis amabilis Bu. een niet in bloei zijnde Vanda 
met smalle bladeren, denkelijk V. concolor Br., waarvoor 
China als vindplaats wordt opgegeven. Het verzwijgen 
of verkeerd opgeven van groeiplaatsen werd en wordt 
door Europeesche kweekers meermalen gedaan om daar- 
door anderen te verhinderen van hun ontdekking gebruik 
te maken; zoo heet o.a. Papliopedilum Chamberlainianum 
Prrrz. afkomstig te zijn van N. Guinea, terwijl Sumatra 
het vaderland dezer plant is. Lang niet zeldzaam is hier 
ook Dischidia peltata Br. een Asclepiadacee met ronde, 
convexe, tegen de takken aansluitende bladeren. Tot de 
fraaiste boomen behoort Calophyllum Inophyllum L.;eigen- 
aardig is het dat men slechts bij hooge uitzondering op 
deze soort een epiphyt zal aantreffen, terwijl de er naast 
staande boomen ermee vol zitten; hetzelfde verschijnsel 
merkte ik o.a. op Banda op. 

Niet ver van Larike is de kust zeer rotsachtig; een groot, 


— 825 — 


naar boven smal toeloopend rotsblok, om zijn vorm 
Batoe Lajar genoemd, staat in zee en is slechts door een 
smal gedeelte met het land verbonden. 

Larike is evenals Asiloeloe een Mohamedaansche negorij 
en heeft er vrij veel overeenkomst mee. De regentswoning 
is echter op heel wat bescheidener schaal ingericht, hoewel 
er eenige mooi gesneden, oude stoelen en banken werden 
aangetroffen, waarop nog sporen van verguldsel te ont- 
dekken waren. Hoewel den regent vooruit uitdrukke- 
lijk was te kennen gegeven, dat wij terstond wenschten 
door te reizen, had hij alles in gereedheid gebracht om 
ons te logeeren; dragers waren er niet, alle mannen waren 
aan het kruidnagelen plukken. Eerst toen hem bleek, 
dat het plan om te vertrekken ernst was, werden er 
pogingen in het werk gesteld om menschen te vin- 
den. Na een oponthoud van 2'/, uur konden wij toen 
met achterlating van het grootste deel van het goed de 
reis voortzetten. De regent bleek echter nog iets op het 
hart te hebben, hetgeen hij misschien wel gehoopt had 
wat meer op zijn gemak te behandelen. Hij vertelde n. 1, 
dat hij tot de oudste regenten behoorde, doeh nog nooit 
een onderscheiding had ontvangen, terwijl alle anderen door 
de regeering met een of ander bewijs van waardeering 
begiftigd waren. Om daarin verandering te brengen werd 
onze hulp ingeroepen. 

Dicht bij Larike ligt Waksihoe, waar vooral de net- 
heid der huizen de aandacht trok; men was hier druk 
bezig met den kruidnageloogst. Verder wordt hier en 
daar van het strand afgeweken, in welk geval, even- 
als bij Toelehoe, grasvlakten met verspreid staande boo- 
men worden doorgetrokken. Evenals elders is de weg 
langs de kust zeer mooi; de sterke branding bewees echter, 
dat het onmogelijk geweest zou zijn Alang per orembaai 
te bereiken. De talrijke kristalheldere riviertjes vormen 
meestal bij het strand kleine meertjes, die aan de landzijde 
door een weelderigen plantengroei zijn omzoomd en even- 


zoovele alleraardigste kijkjes opleveren. In de buurt van 
Alang voert het pad langs verscheiden tuintjes, waar pi- 
sang, bataten, cassave, sirih, areng, suikerriet en een Helconia, 
denkelijk H. bweeinata RxB., wier bladeren om in te pakken 
gebruikt worden, waren aangeplant. | 

Te Alang werden wij verwelkomd door den regent 
M. J. E. Parry, een opgewekten, eenigszins zwaar- 
lijvigen en reeds bejaarden man, wiens gast wij verschei- 
dene dagen zouden zijn en van wien wij, ook vóór 
en na ons verblijf, zeer .veel hulp en vriendelijkheid 
ondervonden. Hij vervulde zijn betrekking van regent 
te Alang reeds gedurende 87 jaar, behoort tot de meest 
ontwikkelde zijner collega’s en heeft meer invloed op 
het volk dan de meesten dezer. Het goede, dat hij tot 
stand wist te brengen, werd dan ook door de regeering 
erkend door de toekenning der gouden ster voor verdienste 
en den wandelstok met gouden knop. 

Alang is een groote, christelijke negorij van 1500 inwo- 
ners en de standplaats van een hulpprediker. Van de 
bevolking worden verschillende registers bijgehouden, o.a. 
een stamboek van alle werkbare mannen. Het plaatsje 
ligt aan zee en is gedeeltelijk tegen de heuvels aange- 
bouwd. Behalve de wegen, die evenals in de meeste 
andere negorijen zeer goed onderhouden zijn, is Alang 
de eenige negorij op Ambon, waar ik iets zag van open- 
bare werken. Het voornaamste daarvan is wel een reus- 
achtige trap, die het benedengedeelte met het bovendeel 
verbindt. Vroeger ging de weg hier over vooral bij 
regen zeer glibberige rotsen, zeer ten ongerieve van de 
hooger wonende bewoners. Om daarin verbetering te bren- 
gen werd eerst getracht treden in den steen uit te houwen, 
doch toen dat onmogelijk bleek, werd besloten er een trap 
overheen te metselen. Koralen en steenen werden vier- 
kant gehouwen, kalk gebrand en zoo werd in twee jaar 
tijds de trap voltooid, die ongeveer 80 treden telt en 81/, 
M. breed is. Aan weerszijden is ze door een muurtje be- 


— 827 — 


grensd, waarin bij verschillende woningen openingen ge- 
laten en kleinere zijtrappen aangebracht zijn. Het geheel 
js goed afgewerkt en onderhouden. Dat het vooral in het 
begin wel eenige moeite gekost heeft de menschen aan 
het werk te krijgen, behoeft nauwelijks gezegd te worden, 
doeh na de voltooiing was ieder erover voldaan. 

De regent deed nog verschillende mededeelingen, waar- 
van ik eenige hieronder laat volgen. 

De hoofden der negorijen worden onderscheiden in radja, 
pati en orang kaja, die weer in drie rangen verdeeld wor- 
den. Die van den eersten rang hebben het recht den oranje 
pajong en den wimpel (rood, wit en blauw) met oranje 
kop te voeren; die van den 2 rang voeren een witten 
pajong en wimpel met witten kop en die van den 83°? rang 
een blauwen pajong en wimpel met blauwen kop; deze 
wimpels worden op de orembaais geheschen. 

Sterft een regent, dan wordt hij als regel door zijn oud- 
sten zoon opgevolgd, onder nadere goedkeuring der regeering. 

De bebouwde grond der negorij is verdeeld in doesoens, 
die aan verschillende families, dati’s, behooren. Aan het 
hoofd staat de kapala dati, het hoofd van het gezin; de 
overige leden der familie zijn toeloeng dati. Sterft de 
kapala dati, dan komen als opvolgers in de eerste plaats. 
de broeders van den overledene in aanmerking; eerst als 
die er niet zijn de oudste zoon. Sterft eene geheele fa- 
milie uit, dan kan de regent de doesoen met voorkennis 
van den resident aan een andere geven. 

Kan een familie het werk in de haar behoorende doesoen 
niet af‚ dan wordt hulp gevraagd aan anderen, b. v. voor 
het kloppen van sago, het plukken van doerian, enz, doch 
dan is 4/3 der opbrengst voor den helper. Moet een stuk grond 
bewerkt worden en zijn er krachten te kort, dan wordt even- 
eens de hulp van anderen ingeroepen, doch steeds slechts voor 
één dag tegelijk, masoki genaamd, waarvoor men dan te 
eten en te drinken, nooit geld geeft. Komt het werk in 
één dag niet klaar, dan wordt opnieuw hulp gevraagd. 


— 8328 — 


Van de woeste gronden kan als regel ieder halen wat 
hij wenscht. 

Aangezien de dag na aankomst te Alang een Zondag 
was, moest de tocht naar Goenoeng Latoea een dag uit- 
gesteld worden, wat in zoover een voordeel was, dat hij 
nu door beter weer begunstigd werd. Hoewel het hem 
lang niet gemakkelijk viel, was de regent zoo vriendelijk 
zelf als gids mede te gaan. 

Aan het einde van de reeds vermelde trap gaat de weg 
eerst steil naar boven door kampongboschjes en vervolgens 
door heuvelachtige grasvlakten met Habenaria Rumphii 
LNpr., Spathoglottis plicata Bu. Pteris aquilina L. en vooral 
een kleine, éénjarige, lang en zacht behaarde, niet windende 
Evolvulus met kleine, lichtblauwe bloempjes; later voe- 
gen zich daar eenige heesters bij, o. a. Weinmannia, Po- 
lyphvragmon, Eugenia, Melastoma en een aardig heestertje 
met kleine blaadjes en witte bloemen. Hier en daar komt 
men voorbij huisjes, waarbij pisang, bataten, sago, nangka, 
doerian, enz. aangeplant zijn. Hier vinden we in en 
onder de boomen verscheiden bekende planten, o. a. 
Coelogyne Rumphii LNpr., Phalaenopsis ambilis Br, Calanthe 
veratrifolia R. Br. Laportea decumana WeppD., daoen gatel, 
een kleine Begonia, Clerodendron, Ixora amboinica Do., 
Scindapsus pictus Hassr., Mussaenda, enz. Daarna gaat de 
weg door oorspronkelijk bosch, dat wel dicht is, maar 
vooral in het begin voornamelijk bestaat uit dunne, dicht 
bijeen staande stammetjes, waartusschen nagenoeg geen 
planten de aandacht trekken. Zeer algemeen is echter een 
Nemwiedia, waarvan ik alleen vruchtdragende exemplaren 
aantrof. Het is een geslacht, dat door sommigen tot de Orchi- 
deeën gerekend wordt, door anderen met Apostasia in een af- 
zonderlijke familie, die der Apostasiaceae vereenigd wordt. 
Nepenthes maxima Reixw. heeft hier effen groene bekers. 

Na ongeveer 41/, uur geloopen te hebben en verschei- 
dene bergtoppen overgetrokken te zijn, werd G. Hatoe 
Lalikoel bereikt, vanwaar men bij helder weer, hetgeen 


— 829 — 


jammer genoeg niet het geval was, een mooi vergezicht 
op Ambon kan hebben. Hier bevindt zich een rotsblok, 
dat aan ééne zijde dicht bij den voet ingesnoerd is en 
schijnbaar met een enkele stoot om te werpen zou zijn. 
Op een open plek aan de helling, blootgesteld aan een 
koelen wind, trof ik op dezen tocht de eerste Polypodium 
Dipteris BL. aan, die in de schaduw van het bosch geheel 
ontbreekt. Verderop vond ik op een enkele plaats eenige 
exemplaren van Calanthe emarginata LNprL. in bloei, met 
paarse bloemen, door BrLuMe het eerst van Java beschreven, 
doch daar blijkbaar zeer zeldzaam, daar ’s Lands Plantentuin 
deze soort in de laatste 10 jaren slechts eens uit den om- 
trek van Garoet ontving. Zij is zeer verwant aan C:. 
Masuca LNpL. van Britsch-Indië, doch verschilt daarvan 
voornamelijk door de kleinere zijlobben der lip en de aan 
den top knotsvormig verdikte spoor. Het is hier zeer 
vochtig en nevelig, waardoor talrijke Hymenophyllaceae 
en Lindsaed’s zich zeer in hun element bevinden. De 
reeds van den Toena vermelde Liliacee met zwaardvor- 
mige bladeren is hier eveneens algemeen. De weg is 
niet overal even gemakkelijk, vooral daar, waar hij door 
beken met zeer glibberige, steenachtige beddingen gaat. 

Na een marsch van 6 tot 7 uren werd het aan den 
voet van den Latoea opgerichte huisje bereikt, dat, de 
omstandigheden in aanmerking nemende, zoo geriefelijk 
mogelijk was ingericht. 

De menschen, die een en ander in orde brachten, had- 
den juist kort te voren een koekoes, Phalangista larifrons, ge- 
vangen. een buideldier met dikke, bruingrijze vacht, welks 
vleesch door hen als een lekkernij beschouwd wordt. An- 
der wild is zeldzaam; slechts bij uitzondering gelukt het 
een jager een hert te schieten. Vogels, met name groene 
kakatoes, die eveneens gegeten worden, en andere soorten 
der papagaaienfamilie ziet en hoort men meer. 

In het bosch is Gnetum Gnemon L., gnemo, op Java, o.a. 
maninjo en tangkil genoemd, algemeen. 


— 330 — 


Onze dragers hadden niet vergeten een voorraad daoen 
gatel mee te nemen, waarmee zij zich terstond na aankomst 
bij de hut het lichaam wreven. Wij waagden ons niet 
aan deze eenigszins vreemde operatie. 

Den volgenden morgen werd de eigenlijke Latoea beklom- 
men. Het bosch, dat doorgetrokken werd,is geheel gelijk 
aan dat aan den voet van den berg. Na ongeveer ander- 
half uur bevonden wij onsaan den voet van een reusachtig, 
onmogelijk te beklimmen, naar schatting ongeveer 30 M. 
hoog rotsblok, dat den top van den berg kroont en gedeel- 
telijk met gras en eenige kleine planten begroeid is. Aan 
den voet daarvan, waar de hoogtemeter 750 M. aanwees, 
bevindt zich een wildernis van meer dan manshoogte, sa- 
mengesteld uit Saccharum spontaneum L., eenige Oyperaceae, 
waaronder één, die zeer veel op helm gelijkt en een andere met 
sterk samengedrukte stengels en bladeren, Spathoglottis 
plicata Br. Freycinetia, twee soorten Gleichenia, Polypodium 
Dipteris Bu, Davallia, een zeer mooie, forsche, waarschijnlijk 
nieuwe Adiantum met blauwzwarte stelen en dikke, eenigs- 
zins grijsachtig groene blaadjes, Nepenthes maxima REINW., 
wier bekers van de ombuiging tot de aanhechtingsplaats 
van het dekseltje 271/, cM. lang en aan den mond 7 cM. 
breed waren. 

Ik trachtte zoover mogelijk om den rots heen te loopen 
en vond zoodoende nog verschillende planten, die in het 
bosch ontbraken, o. a. Smilax, Weinmannia, een kruipende 
Ficus, Zingiberaceae, eenige Acanthaceae, Piperaceae en Ela- 
tostema’s met gekleurde bladeren, Cureuligo, Pandanus, Me- 
dinella, Vitis, een Melostoma met groote, als ramboetan 
behaarde vruchten, een heesterachtige Gesneracee, een kleine 
Selaginella, eenige Orchideeën, waarvan in bloei aangetroffene 
al heel weinig aanspraak op schoonheid kunnen maken, 
behalve een niet onaardige, nieuwe Calanthe, C. saccata J. J.S, 
in groeiwijs overeenstemmend met de op den Toena thuis- 
behoorende C. twnensis J. J. S., doch met grootere, witte 
bloemen met kleine, eigenaardig zakvormige lip met bruin- 


— 831 — 


oranje plaat. Aan één zijde van de rots, eenigszins in een 
holte waarlangs water, denkelijk af komstig van den op den 
kouden steen neergeslagen nevel, druppelde, vond ik Utri- 
cularia orbiculata WALL. een zeer klein, vleeschetend plantje 
met rondachtige blaadjes en lichtrose bloempjes, dat ik 
ruim een jaar geleden ook op steenblokken in de Tjiapoes 
boven Buitenzorg ontdekte, doeh vóór dien tijd niet in 
den Archipel aangetroffen was. 

Zooals de regent van Alang mededeelde, was de Latoea 
tot nog toe door geen Europeaan beklommen; wel was 
eenigen tijd geleden de heer vaN DEN BoscH uitge- 
gaan met het doel daar opmetingen te doen, doch zijn 
gidsen brachten hem slechts tot Hatoe Lalikoel. De om- 
standigheid, dat daar evenals op den Latoea een rotsblok 
gevonden wordt, was waarschijnlijk de oorzaak, dat de 
vergissing niet werd bemerkt. 

Over het algemeen was de opbrengst van dezen tocht 
niet zeer groot; alleen op den top van den Latoea 
werden een aantal belangrijke planten verzameld, doch 
van een typischen plantengroei, zooals b. v. op den top 
van den Toena bestaat, was hier geen sprake. Meer in 
de nabijheid van Alang werd nog een zeer sierlijk bloeien- 
de Hoya gevonden, wier witte bloemen op elk der 
kroonslippen met een overlangsch, karmijnkleurig streep- 
je geteekend waren. 

Van uit Alang werd nog een kleinere uitstap ondernomen, 
n. l. naar G. Hina Niwel, waar tot voor korten tijd geofferd 
werd, welke plaats nog door een van boven afgeplatten 
steen aangewezen wordt. Voor een deel gaat de weg door 
grasvlakten, gedeeltelijk door zeer onvruchtbaar, steenachtig 
terrein, voornamelijk met alles behalve welig groeiende 
Geichenia dichotoma Hook. bedekt. Hier heeft een zekere 
heer LEDEBOER vroeger een cacaoplantage aangelegd, en toen 
het bleek, dat dat niet ging, werd het beproefd met koffie, 
doch de uitkomsten waren, zooals wel verwacht kon worden, 
even ongunstig. Alleen de als schaduwboomen geplante 


— 332 — 


waroes hebben het in dezen schralen bodem kunnen uit- 
houden; van koffie of cacao was geen spoor meer te ont- 
dekken. Later komt men in niet zwaar bosch met groote 
Pterocarpus, lingoea, veel bamboe, daoen kalihkir, Aglaonema, 
Calanthe veratrifolia R. Br, Tacca palmata Br. enz. 

Wegens het weer had de terugtocht naar Ambon tot Laha 
plaats per draagstoel. Onderweg vond ik in een heester- 
boschje op een vrij zonnige plaats een zeer mooi bloeiend 
exemplaar van Spathoglottis plicata Bu. met grootere, wijder 
geopende en zuiverder gekleurde bloemen dan ik ooit op 
Java zag, dat ten volle op den naam van sierplant aan- 
spraak kon maken. In drie uren en na de negorijen Liliboi, 
Hatoe, Leke en Hatoeroe doorgetrokken te zijn, werd Laha 
bereikt, waar alleen „Slammen”, de algemeene benaming 
der Mohamedanen op Ambon, wonen, en waar de ruïnen 
van een Portugeesch fort evenals op zooveel andere plaat- 
sen op Ambon van vroegeren strijd getuigen. Met de 
groote orembaai van den regent van Laha werden wij in 
anderhalf uur naar Ambon overgezet, waar ziekte ons 
noodzaakte den nog restenden tijd in werkeloosheid door 
te brengen. 

J. Je SMITH: 


INARAANANAANAAAAAANAAAAAALAAANAANAAAAAAAAAAENAAARAANAAAARAAAA RA 


DE TEELT VAN ZOETWATERVISCH IN DE 
PREANGER-REGENTSCHAPPEN. 1) 


Blijkens een onder de rubriek „ Varia” in de 1° aflevering 
van het 18° deel van het Tijdschrift voor het Binnen- 
landsch Bestuur opgenomen, in Juni 1898 ter zake uitge- 
bracht rapport, schrijft de Resident der Preanger-Regent- 
schappen de gestadige vischvermindering in de rivieren van 
het gewest grootendeels toe aan de kortzichtige wijze van 
vischvangen, door de bevolking sedert jaren toegepast. 
Het meeste kwaad werd aangericht door het aanwenden, 
in vooraf opgedamde riviergedeelten, van allerlei bedwel- 
mende middelen, als toeba enz, waardoor niet alleen de 
groote, maar veeleer ook de kleine visschen werden gedood, 
in snelvlietende rivieren zelfs alle jonge visch uitgeroeid 
werd tot palen ver benedenstrooms. 

Het zou niet billijk, noch juist wezen, uit het voorgaande 
de gevolgtrekking te maken, dat de Preanger op dit gebied 
alleen stond. 

In de Preanger-Bode van 4 Augustus 1900 No. 180 toch 
komt het navolgend uit het Soer. Handelsblad overgenomen 
bericht voor: 

„Op Java is een plant bekend onder den naam djënoe of 


1) De Redactie heeft geaarzeld deze verhandeling in Teysmannia op 
te nemen. De overweging echter, datde teelt van visch op sawahs zoo nauw 
met den Landbouw verbonden is en dat schrijver bovendien tal van 
mededeelingen geeft over vischvangst met bedwelmende planten, heeft 
haar doen besluiten het stuk, dat ongetwijfeld velen lezers belang zal 
inboezemen, te plaatsen. 

Teysm; XII. 23 


— 384 — 


„toebo, die in het wild groeit en ook heel veel gekweekt 
„wordt door de inlanders, om daarmede de visschen in 
„kalis en sawah’s te bedwelmen. Ware dit het eenige 
„kwaad, dat die plant de visschen aandeed, men zou geen 
„vrees behoeven te hebben voor het uitsterven van de 
„zoetwaterbewoners. Maar deze bezwijken onvoorwaar- 
„delijk aan de gevolgen van de aanraking met een vocht, 
„waarin die plant hare sappen heeft opgelost. Ik woonde 
„persoonlijk zoo’n vischvergiftiging op groote schaal bij en 
„geef u de verzekering, dat op dien dag de bevolking van 
„+ 3 kampongs, verspreid over eene uitgestrektheid van 
„6 palen, goed beladen met visch huiswaarts ging. Een 
„dag of twee daarna ontmoette ik bij toeval een desahoofd 
„van een desa 15 paal verder aan de kali gelegen. Hij 
„beklaagde zich bij mij over sterfte onder het hoornvee 
„en paarden aan eene ongekende ziekte. Ik vroeg hem 
„toen, of hij geen visschen had zien drijven in de kali, 
„waarop ik een bevestigend antwoord ontving met de toe- 
„lichting, dat ze reeds in staat van ontbinding verkeerden 
„en hier en daar aan den kant dreven. Ik zocht dus ver- 
„band tusschen die onbekende ziekte onder het vee en die 
„djënoe” 

„Mogelijk bestaat tegen het gebruik van djënoe een straf, 
„doch is zij blijkbaar nimmer in toepassing gebracht, daar, 
„zooals ik heb kunnen nagaan, bijna in elk streek deze visch- 
„vergiftiging in praktijk wordt gebracht en oogluikend wordt 
„toegelaten…” 

„Hoog noodig zal het dus zijn, op dit punt strengere 
„maatregelen te nemen, en vooral de desahoofden strengere 
„prentahs te doen geven en hen, waar zij nalatig blijven 
„in het aangeven van overtredingen daartegen, te straffen.” 

„Ook zal het effect sorteeren, die plant zooveel mogelijk 
„te laten uitroeien en een straf te stellen op het kweeken 
„ervan.” 

Omtrent de dj#noe of toeba djénoe zegt Fiuer sub no. 8897 
in zijn Plantkundig Woordenboek, 2° druk 1888: 


— 335 — 


„De stengels van deze plant zijn zeer gezocht voor de 
visscherij, daar zij de visschen spoediger bedwelmen dan 
de andere toebasoorten.…” 

„Inderdaad,” heet het op blz. 69 onder no. 98 van deel 
X der Mededeelingen wit ’s Lands Plantentuin, „is deze plant 
voor een goed deel van den Archipel het vischvergift „par 
excellence” en een aantal berichten, die van „ Dalbergiae sp.” 
of van eene „Pongama sp.” gewagen, gelden deze soort” 

„roba oder Tuba ist ein im Jungle häufiger, kletternder 
„>traueh mit rothen Schmetterlingsblüthen. Wir hatten 
„für unsern Versuch auf dem Riff einen ziemlich kreisrun- 
„den Raum von etwa 100 Fuss Durchmesser gewählt, der 
„durch Zurücktreten des Wassers bei der Ebbe ein fast 
„abgeschlossenes Becken, etwa !/, Fuss tief, bildete. Wurzel 
„und Holz der Toba wurde zwischen Steinen zerklopft und 
„an verschiedenen Stellen ins Wasser geworfen. Nach 
„wenigen Minuten schwammen die Fische betäubt an der 
„Oberfläche und liessen sich mit der Hand greifen ; nach !/, 
„Sstunde krochen Aale und andere in Löchern verborgene 
„Ihiere hervor, nach '/, Stunde lagen fast alle todt auf 
„dem Rücken. Die Wirkung des Gifts erstreckte sich weit 
„über unser Wasserbecken hinaus. Ringsum waren Mala- 
„yen beschäftigt die betäubten Fische mit der Hand zu 
„greifen.”’ (F. Jacor Reiseskizzen (1866), 54). 

Dat men, wat dit aangaat, onze Oost-Indiërs zelfs 
niet bij Westerlingen behoeft achter te stellen, blijkt uit 
een uit de Arnhemsche Crt. van October 1898 overge- 
nomen entrefilet, hetwelk wij ons veroorloven te citeeren 
uit pag. 168 van het XXIXe deel der Mededeelingen wit 
Js Lands Plantentuin. 

„Door de visschers wordt sterk geklaagd over het gebruik 
„van koepelboonen, koggelboonen of koepelkorrels (== Cocculi 
p„indiei) door hengelaars en schippers op den Boven-Rijn, 
„tusschen Waal en IJsel. De korrels worden in den 
„koffiemolen gemalen en in brooddeeg tot kleine bolletjes 
„gekneed, die in brandewijn worden gedrenkt. De visch 


— 336 — 


„is er dol op. Nog niet de helft der bedwelmde visschen. 
„worden met het netje geschept, de andere sterven en 
„drijven met den sterken stroom mede, tot aas voor de- 
„kraaien en meeuwen. Aan de beweging dezer vogels ziet. 
„men het al van verre, of er met koepelboonen gevischt- 
„is. Bij enkele riviergedeelten vindt men ze aan den 
„oever met hoopen aangespoeld. Op een plek lagen 50- 
„KG. doode vischjes. De levende visch schuwt de plaats 
„waar een doode ronddrijft”. 

Het zooeven aangehaald nummer der Mededeelingen uit ’s- 
Lands Plantentuin, dat in 1900 verscheen, bevat eene door 
den heer M. GresHorr bewerkte beschrijving der giftige en 
bedwelmende planten, bij de vischvangst in gebruik. Het. 
is als de aanvulling, voortzetting en uitbreiding te be- 
schouwen van het in 1893 als dl. X dier Mededeelingen. 
uitgegeven le gedeelte. Daarin worden niet minder dan 
+ 325 verschillende vischbedwelmende planten behandeld 
waaronder en waarnaast onderscheidene, die ook aangewend 
worden, om schadelijke dieren als tijgers, wolven, dolle 
honden te vergiftigen of klein ongedierte gelijk ratten en 
muizen te verdelgen. Ook worden er besproken, die men 
bij de jacht of in den krijg o. a. als pijlgift bezigt; voorts. 
de zoodanige, welke voor het vergiftigen van bronnen 
toepassing vinden, die schadelijk zijn voor het vee en wijders 
die eene zekere bekendheid hebben als abortivum. 

Volgens den heer GRreESHOFF, die eene studie van het on- 
derwerp gemaakt en beproefd heeft, om het onderzoek naar het. 
wezen der vischvangst door middel van bedwelmende planten 
van het gebied der ethnographie en der botanie over te brengen 
naar dat der chemie en der pharmacologie, moet deze wijze 
van vischvangen in alle werelddeelen in gebruik zijn; hebben 
overal de natuurvolken met groote scherpzinnigheid uit de 
hen omringende plantenwereld partij weten te trekken van 
de voor dat doel het meest geschikte kruiden. Dat dit 
gebruik reeds sedert eeuwen dagteekent, moge o. m. blijken 
uit de mededeeling, dat volgens de Leijdsche uitgave van 


— 337 — 


het Cruijdtboek van 1608 de kokkelkorrels alleen als visch- 
vergift worden vermeld, en niet om bier aan te zetten. 

Wat de werkzame beginselen aangaat, welke die ver- 
schillende vischbedwelmers bevatten, zoo vindt men alkaloïde- 
en glukoside- (bepaaldelijk saponine) ook blauwzuur houdende 
bestanddeelen opgegeven; — giften, waaronder er zijn, die 
zelfs in groote verdunning toegepast, hunne uitwerking 
niet missen 

„Hier,” zegt de schrijver, „is geen sprake van toegedichte 
„krachten: de vischvangst door bedwelming is het experi- 
„ment der intoxatie, uitgevoerd op groote schaal en niet 
„minder zuiver, niet minder beslissend dan de intoxicatie- 
„proef in een laboratorium.” 

Ofschoon de heer GRrrsHOFF elders zegt, dat bij de mede- 
deelingen nopens de bijzonderheden omtrent de wijze van 
toepassing dier vischbedwelmende planten zooveel mogelijk 
de eigen bewoordingen zijn weergegeven van hen, die het 
eerst op het gebruik hebben gewezen en dat niet al de in 
zijn werk gedane aanwijzingen de waarde hebben van goed 
„geconstateerde feiten, doch vele nog dringend onderzocht 
behoeven te worden, — zoo neemt dit alles 0. i. niet 
weg, dat datgene, wat de schrijver te weten geeft, stellig 
tot groote omzichtigheid moet manen in het nuttigen van 
met bedwelmende planten buitgemaakte visch. 

Uit eene aanhaling voorkomende sub No. 1 op blz 10 
van- het le gedeelte zijner „Beschrijving enz.” wordt over de 
toepassing van Menispermaceae de navolgende zinsnede 
geciteerd: 

„Mais on a remarqué que ces poissons deviennent eux- 
„mêmes toxiques, et que ceux qui résistent le mieux, tel 
„que le barbeau, sont les plus dangereux, ayant absorbé. 
„une plus grande quantité de matière toxique.” 

_Uit sub No. 12 op blz. 19 over de aanwending van 
Mene: 

„Il a un fruit très dangereux, tres toxique, qui tue 
„homme et qui sert aussi à Ceylan à empoisonner les 


— 338 — 


„rivières. Mais le poisson, qu'on se procure de la sorte, 
„peut causer à homme des accidents terribles.” 

Ook bij de Soendaneezen zijn soortgelijke, sterkwerkende 
vischbedwelmers bekend, zoo o.a. de Hintaro, 1) die in het. 
wild, ook in zwaar bosch en hoofdzakelijk in de lagere- 
streken vooral nabij het strand groeit. De vruchten zijn 
min of meer peervormig en zitten aan trossen. Vóór de 
volle rijpheid is de schil groen, daarna wordt zij fraai 
kersrood. Alle deelen van dezen boom, maar vooral de 
schors en takbast worden voor de vischvangst aange- 
wend, echter wegens de buitengewone werking slechts in 
betrekkelijk kleine hoeveelheden en met voorzorg, dat ‘de 
visschers zelven ongedeerd blijven. De bintaro is in dit opzicht 
zóó gevreesd, dat men nalaat het hout als brandstof te 
bezigen. Men gelooft stellig, dat de kwade eigenschappen 
zich ook aan spijzen meedeelen welke met bintarohout 
worden gekookt of gebakken en haalt zelfs gevallen aan 
van vergiftiging er. mede. 

Dat er onder de vischbedwelmers zijn, die tot het krui- 
den van allerlei gerechten dienen, leert ons de pitjoeng, 
waarvan de zaadkern in de Soendalanden kelêwek, elders. 
op Java klowak wordt genoemd. 

„Alle deelen van dezen boom”, zegt Frrer in zijn Plantk. 
Woordenboek sub No. 387, „bezitten visch- en wormdoo- 
dende eigenschappen”. 

In Teysmannia Il 368 (1891) maakt Dr. A. G. VORDER- 
MAN melding van het gebruik der zaadkernen, om visch 
te conserveeren (vide blz. 18 dl. X Mededeelingen). 

Volgens een rapport uit Soekapoerakolot wordt voor de: 
vischvangst de versche vrucht fijn gestampt en met asch 
vermengd, (vide pag. 170 No. 18 dl. XXIX Mededeelingen). 
Naar men ons verzekerde echter, wordt niet de vrucht, 
doch wel de schors — of takken — en wortelbast dan wel 
het jonge loof voor dat doel aangewend. De rijpe zaad- 


1) Cerbera lactarita Huur. 


— 339 — 


kern geldt in rauwen staat, vooral als zij pas uit de vrucht 
verwijderd is, inderdaad voor schadelijk 1); vandaar dat 
men deze, na haar van het vruchtvleesch ontdaan 
te hebben, eerst nog met houtasch of sterke loog behan- 
delt en een paar dagen in de zon droogt. Van de nog 
niet rijpe vrucht wordt de zaadkern in de Soendalanden 
gepoft (dipais) genuttigd. 

Gezocht als bedwelmend middel voor de vischvangst is 
in de Preanger de kémalakian, Tiglium purgans (volgens 
pag. 139 dl. X der Mededeelingen het Javaansche adala- 
dal). In een op pag. 183 van GresunorrF’s 2° deel aangehaald 
rapport uit de afdeeling Soekapoerakolot wordt o. m. meê- 
gedeeld, dat men de goed rijpe vruchten volkomen laat 
drogen, opdat zij langer bewaard kunnen worden en goed 
blijven. Zij worden van den bolster ontdaan; eene groote 
hoeveelheid der pitjes wordt met lombok setan (Jav. tjabe 
rawit = Soend. tjengek) en knoflook fijngestampten vervol- 
gens in een zak in de af te visschen wateren geworpen. 

De Soendanees gebruikt deze pitjes als purgeermiddel 
bij gebrek aan castorolie. Tien of twintig van die zaadjes 
geroosterd bij de koffie gebruikt, werken doodelijk; één pit 
werkt laxeerend 2). 

Hoewel minder snel werkend dan de bintaro, is de kè- 
malakian in -de Soendalanden als vischbedwelmer meer ge- 
zocht; naar men zegt, omdat de verwerking als zoodanig 
geen gevaar oplevert en de buitgemaakte visch onschadelijk 
blijft. Im sommige streken schijnt de bevolking die plant op- 
zettelijk aan te planten: men treft haar dikwerf op de 
erven tusschen andere boomen en tuingewassen aan, vaak 


_ 1) Het giftig bestanddeel is blauwzuur. 

2) Volgens onze inlichtingen worden niet uitsluitend de zaadjes doch 
ook de schors, takken- en wortelbast, zoomede de bladeren bij het vis- 
schen aangewend. De zaadjes worden ook aan paarden bij constipatie 
(kabèbèng) toegediend, doch is men wegens de sterke werking er zoo 
voorzichtiz meê, dat. men een half of hoogstens één zaadje voldoende 
acht voor een groot paard. 


— 340 — 


ook wel als heiningen. De zaden zijn in een doosvrucht 
gevat, terwijl de boom, ofschoon zelden zoo forsch ont- 
wikkeld, vooral wat den vorm van bladeren aangaat, sterk 
aan de bekende lobi-lobi (Flacourtia) herinnert, — alleen is 
het loot wat ijler. 

Omtrent de songgom, welke als vischbedwelmer in waarde 
op de kemalakian volgt, wordt het navolgende geciteerd 
uit een op pag. 176 dl. XXIX der Mededeelingen over- 
nomen rapport uit Soekapoerakolot. 

„Van dezen boom berut men de wortels of den bast 
om er visch mede te bedwelmen. Te dien einde worden 
de wortels of de bast fijn gestampt en in de rivier ge- 
worpen, waar men denkt te visschen.” 

Aangaande de z.g. toewalëting, bij de Soendaneezen wel- 
bekend, treft men op pag. 174/5 van GreEsHOFr’s 2e deel 
de mededeeling aan, dat uit de vele in 1897 ingekomen 
verslagen betreffende Indische vischvergiften, de alge- 
meenheid blijkt van. deze bedwelmende plant. In Soeka- 
poerakolot wordt de wortel (bast) evenals de bladeren van 
kilangit fijn gestampt en met klei vermengd; zulks om 
het zinken te bevorderen. Volgens het rapport van Ban- 
tam veroorzaakt het gebruik van met léténg vermengd 
water braking en duizeling, heeft het zelfs den dood ten- 
gevolge. 

Bij gebrek aan beters stelt men zich in de Preanger 
ook wel tevreden met een soort heesterachtig onkruid met 
langwerpig smalle bladeren en min of meer vleezige stengel- 
deelen. tjatjabean geheeten en dat op drassige gronden, ook - 
op vochtige sawahs zelfs reeds eenige dagen na den pa- 
disnit groeit. Wegens de zooveel minder sterke werking, 
vindt deze tjatjabean echter alleen toepassing, om kleinere 
wateren, als sawahleidingen en plassen, af te visschen. 

Hoewel het gebruik van ontplofbare stoffen in de prak- 
tijk uit den aard der zaak vrij wat eenvoudiger moet zijn 
dan het aanwenden van bedwelmende middelen, daar deze 
nog eene zekere bereiding moeten ondergaan, zoo geeft de 


— 841 — 


bevolking hieraan de voorkeur. Niet alleen omdat die 
vischbedwelmers zoo veel gemakkelijker te bekomen zijn, 
maar vooral ook, dewijl er, naar haar zeggen, een groot 
deel van den door ontplofbare stoffen buitgemaakten visch 
een eigenaardigen bijsmaak bekomt, welke toegeschreven 
wordt aan het springen van den galblaas als een gevolg 
van den te grooten plotselingen druk bij de explosie. 

De algemeene benaming voor vissechen door middel van be- 
dwelming is in de Soendalanden noewa, in overig Java noebd, 
in Maleische streken mênoeba, waarvan het grondwoord is 
toewa, toeb, toeba en dat evenals timbo in Brazilië (vide 
pag. 38 dl. X der Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin) 
en wellicht bori in de Minahasa en de Molukken langza- 
merhand synoniem is geworden aan wischvergift. Van daar 
ook, dat er ter nadere aanduiding van de toegepaste plant 
gewoonlijk sprake is van toewa lêteng, t. songgom enz. ge- 
lijk in Midden-en Oost-Java van toebä djënoe enz. 

Zooals in het boven aangehaald rapport van den Resident 
der Preanger regentschappen is aangeteekend, is bij Staats- 
blad 1894 No. 286 — als aanvulling op het bij Staatsblad 1872 
No. 110 en 111 afgekondigd algemeen politie-strafregle- 
ment voor Europeanen en Inlanders in Nederlandsch-Indië — 
het visschen in openbare wateren met aanwending van 
vergiftige, bedwelmende of ontplofbare stoffen strafbaar 
gesteld. 

Dat het gebruik niettemin nog niet opgehouden heeft te 
bestaan, is voldoende kunnen blijken uit hetgeen hiervoren 
werd gemeld. 

Wanneer men echter weet, hoe het hier een gebruik 
van oude dagteekening geldt, hetwelk hier en daar zelfs 
in een soort volksvermaak is ontaard en waaraan dus niet 
aanstond een eind valt te maken; — dat de best bevolkte 
rivierdiepten en kolken (Soend. leuwi, Jav. kèdoeng) uit 
den aard der zaak metde meest eenzame, althans moeielijk 
te bereiken terreininzinkingen samenvallen, zoodat daarop 
kwalijk behoorlijk toezicht is te houden; en dat de desa- 


politie, van wie men ten deze zoo goed als geheel afhankelijk 
is, niet bezoldigd wordt, in vele streken een te uitgestrekt 
gebied heeft voor één persoon, — dan moet het veeleer 
verwonderen, dat, ondanks de ontoereikende middelen, 
om daartegen te waken, het kwaad niet nog algemeener 
voorkomt. 

Wie trouwens lang genoeg in de binnenlanden vertoefd 
heeft, niet op de hoofdplaatsen van afdeelingen, maar zelfs 
nog verder dan de desahoofden gevestigd zijn, zal wel weten, 
hoe het te dezer zake in werkelijkheid toegaat en hoe 
gretig eene uitnoodiging tot bijwoning van zulk eene visch- 
partij op groote schaal wordt aanvaard als de eenige af- 
wisseling in het overigens zoo eentonig en eenzaam leven. 

Om eenigszins een denkbeeld te geven van den omvang 
van eene zoodanige „toebapartij’” wordt het navolgende 
geciteerd uit de op pag. 49/51 dl. XXIX der „Mededeelingen 
uit ’s Lands Plantentuin” opgenomen beschrijving eener in 
1888/9 in Tandjoenglaoet (Sumatra’s Oostkust) gemaakte 
reis. 

„Ein grosses und vier kleine Boote waren speziell für die 
gefangenen Fische reservirt. Die ganze Gezellschaft rückte 
unter ohrbetäubendem Schreien, Rufen und Jübeln langsam 
flussabwärts”. 

en verder t. a. p. 

„Alle Schiffe waren mit Fischen beladen, wir hatten 
wohl gegen zwanzig Zentner. Jeder Teilnehmer an der 
Fischjagd hatte für die Tubawurzeln u. s. w. an den Fürsten 
einen halben Dollar zu bezahlen, wogegen er einen Anteil 
an den Fischen empfing. Ein Viertel aller gefangenen 
Fische gehörte aber vorweg dem Landesoberhaupt”. 

Hier is men dus een zeker recht aan den vorst ver- 
schuldigd, om deel te nemen aan eene toebapartij. 

Voor zoover ons bekend, wordt er op Java niet meer op. 
zulk een groote schaal in de openbare wateren gevischt ; 
wel wordt er met name in de Preanger bij het droogleggen 
van vijvers, om er den visch uit te bemachtigen, een feest. 


— 3438 — 


georganiseerd, niet alleen voor kennissen toegankelijk, doch 
voor allen, die maar betalen. Hoe het dan toegaat, zal 
verder worden meegedeeld. 

Overigens schijnt men in het evengenoemd gewest het 
noewa te hebben beschouwen als een overblijfsel van de 
tijden voor de bestuursreorganisatie in 1872. Hoofdzakelijk 
waren het toen de bopatis of regenten, en tjoetaks of 
distrietshoofden. maar ook andere mindere hoofden als 
ngabeui’s, koemëtirs, patinggis, voor wie op hunne dienstreizen 
bij wijze van afwisseling, en om hen gunstig te stemmen, 
soortgelijke waterfeesten werden op touw gezet; doch ook 
voorname inlanders (menaks) waren er evenmin afkeerig 
van. Nu nog worden hier en daar rivierbochten en kolken 
onder de benaming van parakan aangewezen, als destijds 
te hebben behoord tot het aan het zooeven genoemd ambt 
verbonden terrein, waar het anderen verboden was te 
visschen. 

Onder de vele andere oorzaken, die belemmerend werken 
op de toeneming van visch in rivieren, worden in het 
rapport van den Resident der Preanger nog genoemd het 
gebruik van allerlei soorten vischtuig met te kleine 
mazen, waardoor ook. veel jonge visch wordt buitge- 
maakt: het visschen gedurende het gansche jaar door en 
dus ook in den rijtijd; voorts het aanleggen van z. g. 
sadpan. 

Ter betere beoordeeling en als aanvulling hierop wordt. 
terzake het volgende meêgedeeld. 

De meest primitieve uitteraard alleen in beekjes en 
rivieren slechts bij zeer lagen waterstand toe te passen 
methode van vischvangen, is, dat men een deel van het 
stroombed langs den oever afdamt. Gewoonlijk legt men de 
bedijking zoo aan, dat deze bovenstrooms voorloopig open- 
blijft. Benedenstrooms laat met het water tusschen de 
opgestapelde steenen doorsiepelen of men maakt in de 
afdamming hier en daar kleine openingen, om het door 
te laten, opdat het afgesloten rivierdeel niet overvloeie… 


— 844 — 


Wanneer men meent, dat daar voldoende visch in zit, dan 
wordt de bedijking bovenstrooms doorgetrokken en het 
afgedamd gedeelte vervolgens drooggelegd. Men doet dit 
of door uithoozen (ditawoe) of door in de benedenstrooms 
liggende opdamming een of meer openingen te maken en 
daaruit het water te laten wegvloeien langs een ereng of 
uitgediept deel van het rivierbed. Voor deze openingen in 
de bedijking wordt eerst nog een staketsel van dun gespleten 
bamboe aangebracht, badodon genoemd, op gelijke wijze als 
men pleegt te doen bij het: droogleggen van vijvers opdat 
de visch niet zal ontsnappen. 

Bij het op de beschreven wijze opdammen van een deel 
eener groote rivier tracht men buiten de eigenlijke stroom- 
richting te blijven, door desnoods een gedeelte van den 
oever in te graven zoodat daar een inham, soms eene holte, 
een soort spelonk ontstaat. In dit geval spreekt men van 
een kombongan 1). 

Loopt de bedijking, zooals doorgaans het geval is, in 
minder diepe rivierverbreedingen, welke hier en daar een 
bank vertoonen, over eene vrij aanzienlijke lengte langs 
de oeverkanten, zoodat het afgedamd stroombed voldoende 
ruimte aanbiedt, om er in groot gezelschap met werpnetten 
e. a. vischtuig, zelfs op bamboesvlotten of rakits, in te 
manoevreeren, dan spreekt men van een parakan en heet 
het vischen daarin marak. Omdat hier de opdamming over 
een langere strook loopt en dus meer arbeid eischt, kan 
zij niet zoo volkomen, niet met die zorg plaats hebben 
als in een kombongan. Bij een parakan blijft dan ook het 
water tusschen de los op elkander gestapelde rolsteenen 
vloeien, hier een daar zelfs over de bedijking heen, terwijl 
de visch, met uitzondering van de kleinere exemplaren, 
binnen het afgesloten deel teruggehouden blijft. 

De saúpan bestaat uit een keerwerktuig van gespleten 


1) Ook wanneer de inham reeds te voren door de natuur ge- 
vormd is, 


— 345 — 


bamboes, dat eene driehoekige of V vormige gedaante 
heeft met opstaande randen van ongeveer één voet hoogte 
langs de beide beenen. Men plaatst haar met de open 
basiszijde bovenstrooms gekeerd, even onder de waterop- 
pervlakte, maar zóó, dat het toppunt iets hooger komt te- 
liggen. De saäpan bezigt men in snelvlietende wateren 
o. a. in riviervernauwingen, ook bij hoogen waterstand, 
in welk laatste geval het werktuig uitteraard solider van 
constructie zijn moet. De visch, welke door het bruischen- 
de water meêgevoerd wordt, wordt daarin opgevangen en 
blijft op de latten van den driehoeksbodem tusschen de 
opstaande randen liggen. 

Onder de andere vischtuigen bij de bevolking in gebruik, 
wordt hier het werpnet genoemd, waarvan de grootere, 
die van 8 vadem of meer lengte bij eenen omvang tot 4 
of meer vadem hewrap heeten, terwijl men de kleinere 
van 1 of 2 vadem lang, met slechts enkele vademen omvang 
en kleinere maaswijdte, kétjrik noemt, Het vischvangen 
met zulk een werpnet in het algemeen heet men lintar. 
Men spreekt van ngaheurap of ngëtjrik, wanneer men zeer 
bepaaldelijk wil te kennen geven, met welk van de beide 
genoemde netten men vischt. Sommigen beweren, dat 
men in beide gevallen lintar en nooit ngaheurap of ngëtjrik: 
in dien zin zegt. Visschen met lijnen of hengels noemt 
men in de Preanger ngoeseup, al bezigt men voor hengelemr 
inzonderheid het woord mantjing. 

Wijders is onder de vischtuigen de djaring of het trek- 
net evenzeer in de Preanger bekend, al wordt hiervan uit 
gemis aan grootere wateren om er behoorlijk meê te kun- 
nen manoevreeren, zeer weinig gebruik gemaakt. Ook 
het net, om vogels te vangen wordt djaring genoemd, in 
sommige streken inzonderheid rambang. Het Maleische 
woord djala voor vischtuig is in de Preanger evenzeer 
bekend, doeh meer in de beteekenis van een hand- of 
schepnet van zwaar touwwerk geknoopt en niet in den 
zin van een werpnet. Veelal spreekt men van djala, hier 


lb 


en daar van rambang, ook wel van djaring, alleen wanneer 
men een stuk van zulk een net, maar dan van een oud, 
defect exemplaar bedoelt, dat men boven de deurpost hangt 
ter bezwering van kwade geesten, die bij ziekte of andere 
ongevallen verondersteld worden daarvan de oorzaak te 
zijn. Bij dat stuk oud net voegt men gewoonlijk een 
bosje knoflook, wat gember, djaringao (kalmus, Jav. dringo), 
djoekoet palijas (vlg. Fier Pogonatterum crinitum), en soe- 
langkar (vlg. Finer Leca sundaica). 

Het ophaalnet of de totebel heet in de Preanger súrib, 
het schepnet lambit. Doorgaans zijn de genoemde werk- 
tuigen er op ingericht, om zooveel mogelijk visch buit 
te maken, waarvoor de mazen tot geringe wijdte wor- 
den geknoopt. 

Van hengels en lijnen maakt de Soendanees over het 
algemeen betrekkelijk weinig gebruik. Zij verzekeren trou- 
wens eene te sobere vangst en vinden doorgaans slechts 
in grootere sawahleidingen of kleiner rivieren toepassing, 
liefst in bochten of inhammen, waar het water buiten de 
stroomrichting blijft. Ook in moerassen wordt van hen- 
gels gebruik gemaakt *). Werplijnen, gelijk bij strandbe- 
woners in zwang en waaraan twee of meer haken beves- 
tigd zijn, worden in de Preanger niet aangetroffen. 

Onder de bamboesvischtuigen wordt in de eerste plaats 
de boeboe of fuik genoemd. Ook deze zijn evenals de net- 
ten van verschillende grootte en latwijdte. De zooeven 
gemelde boehoe in engeren zin bestaat uit een langwer- 
pigen, ecylindrischen korf van een of meer meters lengte 
en waarvan het boveneinde in een punt uitloopt. De lat- 


*) Bij het hengelen naar gaboes (Ophicephalus striatuso), welke zich 
vooral in moerassen ophoudt, wordt, naar men weet, een onvolwassen 
groenen kikker als aas gebezigd. De hengelstok is van buitengewone 
lengte en loopt in een dun gesneden eind uit, zoodat hij daar zeer 
buigzaam is. Instede van hem stil te houden, plegen geoefende visschers 
den stok in voortdurend trillende beweging te brengen, daarbij er voor 
zorgende, dat het aas even aan de wateroppervlakte blijft en waardoor 
het toeschijnt alsof de kikker onophoudelijk sprinzt. 


Te 


ten, welke de wanden vormen, zijn aan bamboesringen, welke 
het geraamte uit maken, overlangs vastgemaakt met behulp 
van dun gespleten rotantouwen. Bij langere exemplaren 
bestaat zulk een boeboe uit meerdere stukken, die door 
inschuiving aan elkander gelascht kunnen worden en daar 
ter plaatse eene indeuking vormen. Hier, zoomede aan de 
mondopening wordt een trechtervormig samenstel van 
bamboeslatten, aangebracht, dat er los ingeschoven wordt, 
zoodat het er gemakkelijk weder uit verwijderd kan worden, 
om de gevangen visch te bemachtigen. Bij sommige boe- 
boes en wel die van kortere afmeting, is dat trechter- 
vormig samenstel vast aan de mondopening aangebracht 
en wordt het boveneinde van de fuik, zoolang zij dienst 
doet voor de vischvangst, met een prop of bamboes vlecht- 
werk afgesloten. Om er de vangst uit te verwijderen 
wordt dit afsluitsel afgenomen. Op dit beginsel berust 
de miniatuur-fuik, speciaal bestemd om biloets, —’n soort 
alen — in de stwahs te vangen en bekend onder de bena- 
ming van posony. Maar hier is de wand van het werk- 
tuig gevlochten, bestaat eigenlijk het fuikje uit een bamboe 
geleding, die men gespleten en met dunne repen bamboe 
tot een spitsafloopend langwerpig korfje van 30 tot 60 c. m. 
lengte gevlochten heeft, met eene mondopening van 6 tot 
wel eens 10 e.M. middellijn. Gewoonlijk plaatst men deze 
posongs vóór of tegen zonsondergang op de sawahs met 
wat pieren of zemelen als aas bij drie, vier of meer stuks 
tegelijk in eenzelfde sawahvak. Den volgenden morgen 
worden zij opgehaald en de gevangen beloets bemachtigd 
door het sluitstuk aan het boveneind eerst af te nemen, 
en de buit uit te schudden. Een gelukkige vangst levert 
wel eens 3 of 4 soms meer bêloets per posong op. 

Een ander bamboes vischtuig is de sosog. Zij is kegel- 
vormig en bestaat al mede, instede van uit een vlechtwerk, 
uit dunne bamboes latten, die evenals de boehoe tot den 
gewenschten vorm worden gehouden door ringen, waaraan 
de latten overlangs worden vastgemaakt. Zulk een sosog 


— 948 — 


is van 3/4 tot 1 meter of meer lang en blijft aan het 
boven- en benedeneinde open. Aan het benedeneind is 
de opening grooter, tot 40, 75 c. M. of meer middellijn, 
aan het boveneind is zij doorgaans niet grooter dan juist 
genoeg om er den arm door te steken. Het werktuig 
wordt alleen in ondiep water, op sawahs, in vijvers of aan 
moeraskanten gebezigd. Het moet telkens verplaatst en 
krachtig tegen den grond gedrukt worden, daar waar men 
meent, dat er visch is. Wanneer deze in hare bewegingen 
om te ontsnappen tegen de wanden stoot, wordt fluks de 
hand door de bovenopening gestoken, om den buit met de 
hand te grijpen. De behandeling van een sosog wijkt dus 
wel af van die eener boeboe. Deze toch heeft men slechts 
ergens in het water neêr te leggen in afwachting dat er visch 
in komt en behoeft de buit niet zoo nagejaagd te worden. 

Eindelijk wordt hier nog de ajakan of schepzeef genoemd. 
Zij wordt hoofdzakelijk op sawahs of in kleine leidingen 
aangewend, om garnalen, slakken en kleine visschen to 
vangen. In grootere wateren of afdammingen verschijnt 
zij het laatst en na de sosog op het tooneel, wanneer de 
grootere visschen zijn buitgemaakt, om nog de laatste 
overblijfselen van het watervolk, die aan de andere visch- 
tuigen zijn ontsnapt, te bemachtigen. Sommigen beweren, 
dat men ajakan uitsluitend zegt voor het werktuig, wan- 
neer het dient om te zeven. Wordt het gebezigd om visch 
te scheppen, dan spreekt men bepaaldelijk van sair, terwijl 
men deze wijze van vischvangst njair heet. 

Tegen al de hier gemelde bamboesvischtuigen valt aan 
te voeren, dat zij gewoonlijk eene te geringe latwijdte 
hebben en er dus op berekend zijn, om alles buit te maken. 

Nog dient hier gewag gemaakt van de z.g. roempons 
en boengboens, die, al zijn dit nu geen bepaalde vischtuigen, 
toch een denkbeeld schenken van de praktijken bij de visch- 
vangst in gebruik. 

Den inlander is het evenzeer bekend, dat de rivierboch- 
ten en inhammen, die doorgaans ook de diepste deelen 


— 349 — 


van het bed vormen de plaatsen bij uitstek zijn, alwaar 
de visch, vooral in den rijtijd en ook wanneer het water 
in den drogen moesson tot een zeer laag peil terugvalt, 
zich het liefst ophoudt. Met name wanneer zij door over- 
hangend struikgewas en geboomte worden beschaduwd, 
zijn het voor sommige bepaalde vischsoorten de meest 
gezochte plekjes. Dergelijke diepten of inhammen nu zijn 
in de Preanger onder de benaming van leuwi, elders onder 
die van kedoeng bekend. Men tracht ze voor het watervolk 
zoo aanlokkelijk mogelijk te maken, door die met allerlei 
takkebossen, liefst bamboestakken (regang) op te vullen. 
In den rijtijd, wanneer de visch voor hare kuit gaarne 
eene geschikte plaats buiten de eigenlijke stroomrichting 
zoekt, zijn de aldus opgevulde leuwis of roempons weldra 
bevolkt. Maar ook buiten dien rijtijd o. a. wanneer wegens 
het uitblijven van regens de waterstand laag is, zijn zij de 
geliefde verzamelplaatsen, omdat zij alsdan zoo goed als het 
eenige aasterrein vormen. Als zoodanig tracht men de 
waarde dier roempons te verhoogen door er van tijd tot 
tijd zemelen en allerlei ander afval in te werpen. Vóór 
dat men zulk een roempon afvischt, wordt zij door eene 
bedijking zoover mogelijk langs den buitenomtrek afge- 
sloten en daarna gezuiverd van de ingebrachte takke- 
bossen. 

Onder boengboen verstaat men al mede de diepere inham- 
men van eene rivier, waarheen men den visch lokt, even- 
zeer hetzij door het aanbrengen van takkebossen, dan wel 
door het watervolk van tijd tot tijd te voederen. Terwijl 
echter bij een roempon het plekje geheel open blijft totdat 
men het gaat afvisschen, wordt de boengboen benedenstrooms 
en ter weerszijden aanstonds door middel van eene heining 
afgesloten, laat men het plekje slechts aan één kant en 
wel bovenstrooms zoo lang open. Als heining bezigt men 
z. g. laha, een staketsel van dun gespleten bamboe, in Mid- 
den- en Oost-Java bekend onder de benaming van sero en 


vooral bij strandvisschers in gebruik. Wanneer het oogen- 
Teysm. XII. 24 


— 350 — 


blik daar is, om den visch te vangen, wordt het staketsel 
als een aaneengesloten geheel doorgetrokken. 

Sedert bij gewestelijke keur, opgenomen in de Jav. Ort. 
van den 27 December 1898 No. 103, het visschen in de 
leuwis slechts onder bepaalde, zeer beperkende voorwaarden 
geoorloofd is, worden er op plaatsen, waar men dat anders 
gewend is te doen, geene roempons of boengboens meer 
door de bevolking aangelegd. Te voren waren zij vrij 
talrijk en werd er voor het visschen daarin door degenen, 
aan wie zij toebehoorden, ‘een recht geheven van f 1.— tot 
f 2.50, soms meer, al naar gelang men meende, dat de 
boengboen of roempon weinig of veel visch bevatte. Men 
verzekerde ons, dat er onder dergelijke leuwis waren, die, 
omdat jaar in, jaar uit dezelfde persoon er roempons en 
boengboens aanlegde, geëerbiedigd werden als erfelijk indi- 
vidueel bezit. Evenals ontginningen van woeste gronden 
sprak men ook hier van miliks. 

Wanneer hiervoren de vischtuigen en praktijken, bij de 
bevolking in de Preanger-Regentschappen in zwang, wat 
uitvoeriger besproken zijn, zoo is dat geschied met het 
oogmerk, om de overtuiging te schenken, dat en hoe na 
jaar en dag vele rivieren, zoo al niet geheel ontvolkt zijn, 
de visch er toch sterk gedund is. 

„Fen einde hierin tegemoet te komen en zooveel mogelijk 
de ontvolking van de rivieren tegen te gaan” aldus schreef 
de Resident Kisr in zijn boven meermalen aangehaald rap- 
port, „is het mij niet overbodig voorgekomen, eenige bescher- 
mende bepalingen in den vorm van eene keur in het leven 
te roepen”. 

Deze verordening werd, zooals gezegd, in de Jav. Crt. van 
den 27en December 1898 No. 103 opgenomen en heeft op 
die rivieren betrekking, welke niet tevens de residentie grens 
vormen. Daarbij is eene opgaaf gevoegd van de leuwis of 
diepten, waarin het verboden is, op welke wijze ook, visch 
te vangen. De ligging dier leuwis is boven- en beneden- 
strooms door grenspalen aangeduid, waaraan een bord, 


— 351 — 


aangevende de plaatselijke benaming. Voorts verbiedt de 
keur, dat er in de maanden Juli t/m October met ander 
vischtuig dan hengels en lijnen in de rivieren wordt ge- 
vischt. 1) In de overige maanden van het jaar mag men, 
met uitzondering van de gereserveerde leuwis, wel in de 
rivieren visschen, ook met hengels, lijnen en schepnetten 
“zoomede ander vischtuig, mits deze andere werktuigen van 
bepaalde afmetingen of maas-en latwijdte zijn, o. a. schep- 
zeven van hoogstens 3/4 meter middellijn; werpnetten met 
4 eM. minimum maaswijdte, fuiken met eene mondopening 
van hoogstens 3/4 meter middellijn en geen dichter latwijdte 
«dan 5 mM., ophaalnetten tot eene grootte van ten hoogste 
2 X 2 meter en geen kleiner mazen dan 1 cM. 

De gedachtengang, welke bij deze verbodsbepalingen 
heeft voorgezeten, is niet moeielijk te gissen. 

Er is gestreefd naar bescherming van den visch, naar 
een middel, om hem te behoeden tegen algeheele uitroeiing 
zonder nochtans het visschersbedrijf geheel te beletten. 
Zoo o.a. omvat de bij de verordening behoorende opgaaf 
niet alle bestaande, doch slechts de voornaamste leuwis. 
Dat deze in bescherming worden genomen, ligt in den aard 
van de zaak. Dergelijke diepten toch zijn niet alleen de 
verzamelplaatsen in het algemeen van het watervolk, maar 
„daar ook wordt de kuit gelegd en komt deze tot ontwikke- 
ling, daar verder blijft de jonge visch zoo lang tot zij groot 
genoeg is, om zich daarbuiten te wagen. Die leuwis zijn 
dus de plaatsen, waar men niet alleen de volwassen voor 
de voortteling geschikte, maar ook de jonge visschen aan- 
treft. De verzamel, broed- en kweekplaatsen te behoeden 
voor algeheele uitroeiing ter wille van de instandhouding 
van den visch, ligt dus voor de hand. 

Dit daargelaten, blijven er voor de bevolking nog genoeg 
andere leuwis over, om te visschen. 

4) Naar men ons meêdeelde, heeft het inlandsch bestuur in sommige 


streken deze en de volgende bepaling verkeerdelijk opgevat door het 
wisschen, ook met hengels en lijnen, geheel te verbieden, 


BER 


Het verbod, dat er in de maanden Juli t/m October: 
gevischt wordt, beoogt blijkbaar de bescherming in een’ 
tijd, gedurende welken de visch die het meest noodig heeft. 
De genoemde maanden toch vallen met den oostmoesson 
samen. Dan is de waterstand dikwerf zoo laag, dat de 
visch geen ander heenkomen heeft en zich met zeer beperkt. 
terrein moet tevreden stellen. Maar er is meer. In de 
laatste helft van de opgegeven periode treedt de rijtijd in, 
als wanneer de kuiters, zoekende maar eene geschikte 
plaats voor hare kuit, zooals de Soedanees het zegt lindeuk, 
d. 1. mak, niet zoo schuw zijn. In de vergunning om in 
deze periode gebruik te maken van lijnen en hengels, ligt. 
de overtuiging opgesloten, dat met deze vischtuigen toch 
niet meer dan een enkel schamel vischje valt buit te maken. 
De vischvangst geheel te verbieden, zou trouwens niet 
aangaan. Hierdoor zou het doel voorbijgestreefd worden 
en zou men der bevolking, voorzoover deze een bestaan 
vindt in het visschersbedrijf noodeloos moeielijkheden in 
den weg leggen. Van daar dan ook, dat gedurende de 
overige maanden van het jaar d.i. in November t/m Juni, 
vallende buiten den rijtijd, als wanneer de rivieren ten- 
gevolge van de regens voldoende water bevatten, het vis- 
schen niet verboden is, — maar dan toch in verband met. 
de kortzichtige wijze van vischvangen niet anders dan met. 
gebruik making van de met name genoemde werktuigen, 
waarvan de maximum grootte, zoomede de minimum maas- 
en latwijdte zijn aangegeven; en zulks opdat er zoo min 
mogelijk jonge visch worde bemachtigd. 

Mag de verordening bij eene oppervlakkige beschouwing 
al den indruk geven van een eenigszins autocratischen of 
belemmerenden maatregel tegen het visschersbedrijf —, 
wie geen vreemdeling is in de Preanger-toestanden, zal niet. 
kunnen ontveinzen, dat hier noch van het een noch 
van het ander sprake kan wezen. De vischvangst, zooals 
zij in dit gewest wordt uitgeoefend, kan geen aanspraak 
maken op de benaming van bedrijf. Men neemt haar als 


— 353 — 


bijbezigheid en slechts bij wijlen ter hand naast den 
landbouw als hoofdberoep. Op grond hiervan zouden de 
hierbedoelde beschermende bepalingen dus niet zijn te be- 
schouwen als eene zaak, die een bepaald bestaansmiddel 
van de bevolking, eene levenskwestie bedreigt; en zeer ze- 
ker niet, wanneer men weet, hoe ook op dit gebied de eigen- 
lijke kleine man door de meergegoeden verdrongen wordt 
en op welk eene schaal de eenvoudige landbouwer in vij- 
vers en op sawahs zijn voor de consumptie en voor ver- 
koop benoodigden visch teelt. Het geldt hier trouwens het 
treffen van maatregelen in het algemeen belang tot af: 
wering van een dringend gevaar, dat zonder nadere voor- 
ziening verstrekkende gevolgen zou kunnen hebben ; maat- 
regelen, die binnen een niet verwijderde toekomst der 
bevolking zullen hergeven, wat zij zich thans tijdelijk heeft 


te onthouden. 
PisSCATOR. 


(Wordt vervolgd). 


GALA GALA, 


„Gala gala” is een artikel van den inlandschen handel, 
dat, zoowel om de wijze, waarop het verkregen wordt als 
om het gebruik, dat men er van maakt, wel eenige aan- 
dacht verdient. De grondstof is een broze, roodbruin tot 
bijna zwart gekleurde, harsige zelfstandigheid, welke, 
het meest in den Westmoesson, op takken van doerian-, 
zuurzak-, ramboetan- en andere boomen wordt aangetrof- 
fen. Volgens de meening der inlanders bestaat gala gala 
uit mieren-excrementen, zij spreken daarom van „tad semoet”” 
Tot staving van deze bewering werd mij het feit voor 
oogen gehouden, dat gala gala juist het meest voorkomt 
omstreeks den tijd, dat de ramboetans rijpen en de mieren 
dus volop te eten hebben! 

De stof wordt ingezameld, tot stangen gevormd en zoo 
in den handel gebracht. Daar zij door verhitting week 
wordt en vervolgens bij bekoeling weder een harde massa 
vormt, die aan ijzer en aan hout stevig blijft hechten, 
doet zij dienst als voortreffelijk kleefmidddel om heften 
aan messen, goloks, e. d. te bevestigen. Ook als artsenij: 
vindt gala gala wel toepassing, ofschoon slechts in beperkte 
mate: het wordt, tot poeder gestampt, in combinatie met 
koffie, notemuskaat en aren-suiker, somtijds aan herstel- 
lende zieken gegeven, om spoedig op krachten te komen. 

Enkele chemische. proeven deden den eigenlijken aard 
van gala gala kennen. Eenig tot poeder gestampt materiaal 
werd hiertoe achtereenvolgens met petroleumaether, aether 
alkohol en water geëxtraheerd, Petroleumaether neemt 
bij die bewerking slechts een geringe hoeveelheid van een. 
lichtgele, wasachtige stof op, aether daarna een bruinroode, 


nn 


vettige, kleverige rest met eigenaardigen, harsachtigen 
reuk; vervolgens gaat in alkohol de hoofdmassa van het 
poeder over, en blijft bij verdamping van het oplosmiddel 
als harde, brokkelige, donkerbruine zelfstandigheid achter. 
Wordt eindelijk met water verhit, dan verkrijgt men een 
rood vocht, waarin met loodacetaat een grijsviolet neerslag 
wordt gevormd, terwijl de bovenstaande vloeistof kleur- 
loos is. Het loodneerslag, met water gewasschen en door 
verdund zwavelzuur ontleed, levert een oranjeroode vloei- 
stof, welke, wanneer ze met azijnaether geschud wordt, 
aan dit uitschudmiddel een roode kleur afstaat. Bij ver- 
damping laat de azijnaether nu een roode rest achter, die 
in water bijna volkomen oplost. De kleurstof is ook in 
alkohol gemakkelijk oplosbaar, niet in benzol of in chlo- 
roform. De oplossing in water wordt door natronloog of 
door ammonia purperrood gekleurd, levert met kalk- of 
barytwater een purpervivlet neerslag, met aluin onder 
toevoeging van ammonia een violetrood neerslag. Kookt 
men de oplossing in water met verdund zwavelzuur, dan 
blijft zij haar kleur behouden, deze verdwijnt echter, wan- 
neer bij de zwavelzuur-houdende vloeistof zink gevoegd, 
en dientengevolge waterstof ontwikkeld wordt. 

De genoemde eigenschappen deelt de uit gala gala ver- 
kregen stof met carmijnzuur of carmijnrood, het kleurend 
bestanddeel van carmijn, de roode verfstof, die men uit 
cochenielje bereid. 

Onder cochenielje verstaat men, als bekend is, de in een 
bepaald levensstadium ingezamelde vrouwelijke exemplaren 
van een insect, Coccus cacti L., behoorende tot de Coccidae 
(schildluizen), een familie van de orde der Hemiptera. 

Dit insect, dat, als de wetenschappelijke naam aanduidt, 
op een Cactus-soort leeft, is inheemsch in Midden-Amerika, 
en werd uit Mexico door de Spanjaarden naar Europa ge- 
bracht. Men hield het daar langen tijd voor een zaad, 
wat, wegens het voorkomen van het gedroogde dier, dat 
noch kop, noch extremiteiten schijnt te bezitten, geen ver- 


— 856 — 


wondering behoeft te wekken; eerst in 1703 werd door 
LEEUWENHOECK aangetoond, dat men hier met een insect 
te doen had. 

De cultuur van cochenielje is uit Amerika naar ver- 
schillende andere wereldstreken overgebracht, o. a. in de 
vorige eeuw ook naar Java, waar zij evenwel reeds sinds 
jaren geheel opgegeven schijnt. Trouwens over het al- 
gemeen is de beteekenis van de cochenielje-teelt in onzen 
tijd belangrijk verminderd, tengevolge van de concurrentie 
der teerkleurstoffen, die het gebruik van carmijn gaande- 
weg grootendeels verdrongen hebben. 

Omtrent de levensgeschiedenis van het cochenielje-in- 
sect zij hier, met het oog op hetgeen volgen zal, het een 
en ander aangestipt. 

De vrouwelijke individuen hechten zich reeds enkele da- 
gen na haar geboorte aan de plant, waarvan de sappen 
haar tot voedsel dienen zullen, en blijven daar verder vrij- 
wel onbewegelijk zitten. In dezen toestand ontwikkelen 
zij mich. Lot geslachtsrijpte, worden dan bevrucht — door 
gevleugelde mannetjes, die, nadat hun rol is uitgespeeld, 
spoedig sterven — en nemen zoodanig in omvang toe dat 
pooten en monddeelen nauwelijks kunnen worden waar- 
genomen. Tegen den tijd, dat zij de jongen zullen ter 
wereld brengen, worden zij ingezameld en door droge 
verhitting of in kokend water gedood; in deze periode 
zijn zij nl. het rijkst aan de roode kleurstof, die een ge- 
halte van 50 pCt. kan bereiken. 

Behalve Coccus cacti kent men nog eenige andere schild- 
luizen van het gelacht Coccus, die een roode kleurstof 
produceeren. Van deze is de gewichtigste de lakschildluis, 
Coccus lacca KeERR.— ook Tachardia of Carteria lacca 
geheeten —, welke zich verdienstelijk maakt doordat zij 
ons het materiaal levert voor de bereiding van lak, het- 
welk in gezuiverden staat, als schellak, hoofdzakelijk 
aanwending vindt tot het maken van vernissen en van 
zegellak. 


— 857 — 


De lak-schildluis is minder kieskeurig dan haar boven 
besproken verwante, wat betreft de keuze van de plant, 
waarop zij zich vestigt; een groot aantal boomen, tot 
de meest verschillende familiën behoorende, kunnen haar 
tot woonplaats dienen. Zoo leeft zij op Hicus-soorten 
(Artocarpeae', Schleichera trijuga Wi1LLp — „kesambi’’ —, den 
lakboom bij uitnemendheid (Sapindaceae), Butea frondosa 
Roxs, (Leguminosae), Combretum Boveti PreRRE (Combretaceae), 
Aleurites moluccana Wi1LLp (Euphorbiaceae) enz. 

De levenswijze van het lak-insect vertoont veel over- 
eenkomst met die van Coccus cacti. Spoedig na de geboorte 
hechten de wijfjes zich met de mondwerktuigen aan de 
schors van de takken der voedsterplant, worden daar 
bevrucht — waarop de mannetjes te gronde gaan — en 
brengen ten slotte een groot aantal levende jongen ter 
wereld. Een bijzonderheid is echter, dat hier de wijfjes 
zich tijdens haar leven geheel omhullen met een bruin- 
roode harsmassa, van welke het nog niet geheel vaststaat, 
of zij te beschouwen isals een uitscheiding van het dier 
zelf, of wel als een secretieproduct van de plant, onder 
den invloed van den door het insect teweeg gebrachten 
prikkel gevormd. De kleurstof, die verder in het inwen- 
dige van het dier ontstaat, zou een product zijn van de 
ovariën; de, rood gekleurde, jongen voeren, wanneer ze 
ter wereld komen, een groot deel van deze kleurstof mee, 
zoodat ook hier het hoogste kleurstofgehalte kort vóór 
dit tijdstip valt. 

De in grooten getale naast elkaar in hun omhulsel 
ingebedde lakinsecten vormen korsten van afwisselende 
dikte, die wanneer ze als zoodanig, nog op de, in stukken 
gebroken, takken vastgehecht, in den handel gebracht 
worden, den naam van „stoklak” dragen. Wordt de 
oorspronkelijke harsmassa van de takken afgenomen, door 
herhaald kneden met koud water van de daarin oplosbare 
bestanddeelen gezuiverd en gedroogd, dan spreekt men 
van „lak in korrels.” „Schellak” eindelijk wordt verkregen 


— 358 — 


door het ruwe product in kokend water te smelten, door 
doeken te persen en in dunne lagen te laten drogen. 
Schellak is dus de zuiverste vorm van lakhars, daar hier 
de in water oplosbare bestanddeelen grootendeels, de resten 
van insecten en takfragmenten geheel verwijderd zijn. 
In overeenstemming hiermede wordt het harsgehalte van 
schellak op 91 pCt. aangegeven, terwijl het bij de beide 
andere vormen resp. 68 en 88.5 pCt. bedraagt. Om schel- 
lak te „bleeken” en daardoor de bijna witte stof te ver- 
krijgen, welke als grondstof voor vernissen gezocht is, 
wordt het in natronloog opgelost en de vloeistof door 
een stroom van chloor ontkleurd, waarop men door mid- 
del van een zuur het schellak uit de oplossing afscheidt 
en het lichtgele neerslag in stangen uitrolt. 

Bij de zooeven vermelde zuivering van de natuurlijke 
lak-korsten door extractie met water, gaat in dit vocht 
o.a. een groot deel van de roode kleurstof in oplossing. 
Verdampt men nu de vloeistof tot droog, dan wordt 
het praeparaat verkregen, dat den naam lac-dye draagt 
en in vroeger dagen in belangrijke hoeveelheden uit 
Eng.-Indië werd uitgevoerd om als verfstof te dienen; 
thans is die uitvoer gestaakt, daar ook lac-dye in den strijd 
tegen de teerkleurstoffen het onderspit heeft moeten delven. 
Het kleurend bestanddeel van lac-dye heeft den naam 
laccaïnezuur gekregen en wordt als zeer na verwant, 
zoo niet identisch met het carmijnzuur uit cochenielje- 
beschouwd. 

Behalve lac-dye is nu echter in lak nog een andere 
kleurstof aangetroffen, het erythrolaccine nl, hetwelk in 
zuiveren staat goudgele plaatjes vormt, onoplosbaar in 
water, gemakkelijk oplosbaar in aether, alkohol, chloroform 
en benzol, In alkali-houdend water levert deze stof een 
violette oplossing; ook de onoplosbare loodverbinding heeft. 
een violette kleur. Tscuirom, die het erythrolaccine afzon- 
derde en bestudeerde, verrichtte tevens uitvoerige onder- 
zoekingen over de hars, die het hoofdbestanddeel van lak 


— 359 — 


uitmaakt; op de resultaten van dien arbeid behoeft hier 
niet te worden ingegaan. 

Keeren wij na deze uitweiding tot het gala gala-onder- 
zoek terug. Het feit, dat de door extractie met water 
bereide kleurstof de eigenschappen van carmijnzuur en 
laccaïnezuur vertoonde, moest al dadelijk het vermoeden 
doen rijzen, dat men hier met een lak-achtig product zou 
kunnen te doen hebben. Te meer grond kreeg dit vermoe- 
den, toen bevonden werd, dat het aether-extract — zie boven 
— een roodgeel gekleurde stof bevatte, die wel is waar niet 
zuiver, niet kristallijn werd afgescheiden, maar overigens 
de even vermelde eigenschappen van erythrolaccine bezat. 
Zekerheid werd ter zake verkregen door een nauwkeurige 
bezichtiging van het materiaal, waaruit gala gala bereid 
wordt. Dit vormt nl. een samenhangende, uitwendig hob- 
belige, roodbruin tot bijna zwart gekleurde massa, die in 
een laag van eenige m.M. dikte den tak bedekt. De ver- 
hevenheden van deze harslaag worden veroorzaakt door 
in grooten getale naast elkaar gezeten insecten, welke 
Dr. RacrBorsk1 als een soort van lakschildluizen herkende. 
Welke soort, is niet aan te geven; op Java komen, naar 
prof. ZIMMERMANN mij meedeelde, meerdere soorten voor, 
die nog niet gedetermineerd zijn. 

Wanneer men de verontreinigingen, die meestal in gala 
gala van den handel voorkomen afzondert — door extrac- 
tie met water en met alkokol — en onder het mikroskoop 
bekijkt, dan kan men duidelijk, behalve schorsfragmenten, 
ook restes van de insecten onderscheiden. 

Gala gala is dus inderdaad een lakhars, en de mieren 
zijn aan de bereiding ervan volmaakt onschuldig. Niet- 
temin zou het mogelijk zijn, dat er eenig verband bestond 
tusschen gala gala — of andere lakuitscheidingen — en de 
daarop veelvuldig aangetroffen mieren. De meening is ver- 
kondigd, dat in het bijzonder de roode mieren gevaarlijke 
vijanden van de lakluis zouden zijn, doch deze zienswijze 
wordt door andere waarnemers ten sterkste tegengesproken. 


— 360 — 


In den handel ziet men gala gala in stangen van ver- 
schillende gedaante. Meest zijn ze 15 à 20 cM. lang en 
l à 2 cM. dik, somtijds regelmatig cylindervormig, op 
de breuk glad, en weinig met schorsfragmenten enz. 
verontreinigd, een ander maal minder afgewerkt van 
vorm, onzuiverder, en brokkelig afbrekend. Deze ver- 
schillen hangen blijkbaar samen met de meerdere of mindere 
oplettendheid, aan de bereiding besteed. Het natuurpro- 
duet wordt nl. in heet water week gemaakt en tot pijpen 
uitgerold. Wanneer men nu daarbij, door kneden in kokend 
water, zorg draagt dat alles goed smelt, dan zal een zui- 
verder en gelijkmatiger fabrikaat kunnen ontstaan dan 
ingeval men zich met een lagere temperatuur tevreden stelt, 
en de halfgesmolten stukken eenvoudig aan elkaar plakt. 

Men zou kunnen onderstellen, dat bij de verhitting met 
water, de in water oplosbare kleurstof geheel zou moeten 
verloren gaan; maar een volledige extractie van dit „lac- 
caïnezuur’”” kan eerst door zeer langdurige behandeling 
met water bereikt worden. Daar nu de bewerking hier 
niet ten doel heeft, de kleurstof te verzamelen, maar alleen, 
de hars te smelten, wordt de verhitting in water slechts 
gedurende korten tijd aangewend, vandaar, dat men in het 
praeparaat van den handel het laccaïnezuur steeds nog 
kan aantreffen. 

Het schijnt overigens, dat dit zuur niet in vrijen toe- 
stand in-gala gala voorkomt, maar in den vorm van een 
zout. Anders toch zou het niet te verklaren zijn, dat 
bij het boven beschreven onderzoek het zuur eerst bij 
de extractie met water gevonden werd, en niet bij de 
voorafgaande behandeling met alkohol in oplossing ging, 
ofschoon het vrije zuur in alkohol oplosbaar is. Een nader 
argument is het volgende: kookt men gala gala met water 
en schudt het roode afkooksel met azijnaether, dan blijft 
laatstgenoemde vloeistof kleurloos; voegt men nu echter 
een weinig zoutzuur toe en schudt nogmaals, dan gaat 
onmiddellijk de kleurstof in den azijnaether over, blijkbaar 


— 361 — 


doordat nu het laccaïnezuur door het zoutzuur in vrijheid 
gesteld is. De natuurlijke hars gedraagt zich geheel op 
dezelfde wijze. 

Vrij sterk in uiterlijk afwijkend van de reeds beschrevene, 
is een vorm van gala gala, die men met schellak zou kun- 
nen vergelijken. Het zijn onregelmatig platgedrukte, over- 
langs gegroefde, meestal min of meer gedraaide stangen, 
die glad afbreken, geen verontreinigingen bevatten, en, 
terwijl ze van binnen de gewone donkerbruine kleur be- 
zitten, uitwendig een licht grijsbruine tint vertoonen. De 
afwezigheid van onzuiverheden doet onderstellen, dat voor 
de bereiding van dit praeparaat de hars in gesmolten staat 
door een doek geperst wordt. De lichte kleur van het op- 
pervlak wordt vermoedelijk aangebracht door de afgewerkte 
stangen langdurig in water te laten liggen, waardoor 
van de buitenste laag de in water oplosbare kleurstof wordt 
uitgetrokken; althans op die wijze kan men een tint be- 
reiken, welke ongeveer met die van het handelsproduct 
overeenstemt. 

Wat men eigenlijk beoogt met het ontkleuren van het 
uitwendig oppervlak, is mij niet duidelijk. Het is niet te 
onderstellen, dat het om afzondering van de kleurstof te 
doen is, die bij de bewerking in oplossing gaat, want ware 
dit het geval, dan zou men zich vermoedelijk niet met de 
kleurstof uit het buitenste laagje vergenoegen, maar de 
geheele massa aan de extractie onderwerpen. Ook is mij 
niet bekend geworden, dat de gala gala-kleurstof, als een 
soort van lac-dye, tot een of ander doel gebezigd wordt. 
Niet onwaarschijnlijk lijkt het mij, dat de ontkleuring 
eenvoudig geschiedt om aan de waar een in den handel 
gewild aanzien te geven. 

Omtrent het gebruik, dat men van gala gala als kleef- 
middel maakt, is boven reeds het een en ander gezegd. 
Dat ook elders wel de door lakluizen geproduceerde hars 
soortgelijke aanwending vindt, blijkt uit verschillende op- 
gaven. Indianen bevestigen de spitsen van hun pijlen met 


— 362 — 


een zoodanige stof; in Burma hecht men er de handvatten 
mee aan messen. Wellicht is ook van een dergelijk product 
sprake in de volgende mededeeling in GresHOrFF, Schetsen 
van nuttige Indische planten N°. L, Aant. 4 (blz. 242): „ Am- 
balau is een harsige zelfstandigheid, die den Maleier dient 
om het lemmet van zijn wapen in de greep te bevestigen. 
Deze hars wordt aan stam en takken van sommige boomen 
gevonden, en dient tot nest van zekere mierensoort, die 
volgens de Maleiers de ambalau maken”. 

Naar men mij vertelde, staat, als haast ieder handels- 
artikel, ook gala gala aan vervalsching bloot. Gewetenlooze 
bereiders zouden er bij het smelten belangrijke hoeveelhe- 
den aarde onder mengen, wat natuurlijk aan de kleef kracht 
niet weinig afbreuk doen moet. Ik heb echter nooit een 
dergelijk verknoeid product in handen gehad; bij verbran- 
ding zou een bijmenging van aarde gemakkelijk ve herken- 
nen zijn aan het hooge aschgehalte, want onvermengde gala 
gala laat nagenoeg geen asch achter. 

Als materiaal voor de bereiding van schellak enz. zou 
gala gala, indien het ergens in voldoende hoeveelheid voor- 
handen was, zeker in aanmerking kunnen komen. Zon- 
der nadere zuivering kon ik uit de laatst beschreven stangen, 
naar een gebruikelijk voorschrift te werk gaande, goed, 
hoewel nog niet aan alle eischen voldoend, zegellak ver- 
vaardigen. Beteekenis voor de practijk zal deze waarne- 
ming echter wel niet hebben; een artikel voor den groot- 
handel zal gala gala niet worden, dewijl de hars betrekke- 
lijk zeldzaam schijnt te zijn. Te Buitenzorg althans is 
gala gala alleen in de eerste maanden van het jaar eenigs- 
zins ruim verkrijgbaar, later wordt de voorraad niet meer 
aangevuld of raakt zelfs uitgeput, blijkbaar door gebrek 
aan grondstof. 

In Midden- en Oost-Java zou, naar ik vernam, gala gala 
niet bekend zijn, waaruit valt af te leiden, dat de hars 
daar zeker niet in groote hoeveelheden voorkomt. 

Is dus waarschijnlijk de in dit opstel besproken zelf- 


— 363 — 


standigheid niet bestemd om uit de tot dusverre vervulde 
bescheiden rol meer op den voorgrond te treden, het bo- 
venstaande kan niettemin dienen om de weetgierigheid 
te bevredigen van wie met „tai semoet” mocht kennis 
maken. 

Dr. W. G. Boorsma. 


OVER HET INMAKEN VAN VRUCHTEN EN HET 
BEREIDEN VAN MARMELADES OF 
JAMS EN GELEIEN. 


Het telen van ooft kan eerst op uitgebreide schaal 
geschieden, indien er in het groot uitgevoerd kan worden 
of indien men de vruchten kan conserveeren of er marme- 
lades en geleien van maken. Ik heb er in vorige op- 
stellen in Teysmannia reeds op gewezen, dat onze ligging 
voor den export van vruchten in het groot niet gunstig 
is en dat slechts zeer enkele vruchtensoorten er met onze 
tegenwoordige verkeersmiddelen voor in aanmerking komen. 
Met geconserveerde vruchten, marmelades en geleien is het 
echter anders, bij “deze is snel vervoer geen eerste ver- 
eischte; wij hebben goedkoope suiker, goedkoope vruchten, 
het werkloon is hier ook niet duur, wij verkeeren dus in 
zeer gunstige omstandigheden, het ontbreekt slechts aan 
kennis en ondernemingsgeest om dit nog braak liggend veld 
vruchtbaar te maken. 

Het gebruik van marmelades en geleien neemt steeds 
toe, men beschouwt ze als een zeer goed voedsel; dik- 
wijls is in den laatsten tijd gewezen op de groote waarde 
van suiker als voedingsmiddel; suiker alleen zal echter 
als zoodanig wel nooit in den smaak vallen, in marmela- 
des of jams en geleien worden groote hoeveelheden sui- 
ker gebruikt en men heeft hier een voedingsmiddel, dat 
zeer voedzaam, gezond en daarenboven smakelijk is. In de 
groote jamfabrieken in Engeland rekent men op 60 deelen 
vruchten 65 deelen suiker, deze hoeveelheid verschilt echter 
naar de soort en den smaak der vruchten. Het blijkt echter 
duidelijk welke enorme hoeveelheden suiker er bij de jam- 


— 365 — 


bereiding gebruikt worden. Het slagen van de zaak 
hangt daarom voor het grootste gedeelte van de prijzen 
van de suiker af. Dit is ook wel de reden waarom Enge- 
land het leeuwenaandeel in jamfabrikatie heeft, omdat 
daar van de suiker geen invoerrecht of accijns geheven 
werd, was zij daar goedkooper dan elders en heeft zich de 
bereiding van jams tot eene verbazende hoogte ont- 
wikkeld. 

Volgens opgaven van den heer MarrrresonN, Directeur 
der jamfabrieken van CLARKE, NICHOLLS en CoomBs, worden 
jaarlijks in Engeland 400.000 ton jams en geleien bereid, 
waarvoor 225.000 ton suiker noodig is. In jams en geleien 
gebruikt ieder persoon in Engeland 17 gr. suiker per dag. 
Waar het maar eenigszins mogelijk is nuttigt men daar 
jams, onvermengd of in den vorm van gebak; bij ieder 
maal worden ze door den Engelschen werkman gebruikt, de 
buitengewone goedkoopte stelt daar iedereen in staat van 
deze delicatessen te genieten. De groote uitvoer naar alle 
oorden ter wereld van de Engelsche jams is bekend genoeg, 
overal neemt het gebruik toe, toch worden ze nergens zoo- 
veel gegeten als in Engeland, misschien enkele Engelsche 
koloniën uitgezonderd. 

Overal legt men zich tegenwoordig op de bereiding van 
jams toe; ik kom straks terug op hetgeen men in Duitschland 
op dit gebied voorbereidt, ook in Nederland wordt de zaak 
nu goed aangepakt. De groote aanleiding hiertoe gaf het 
afkeuren van aanzienlijke hoeveelheden vruchten, die uit 
Nederland naar Londen voor jambereiding gezonden waren. 
De verzending van ooft naar Engeland uit ons land is zeer 
groot, cijfers daarvan staan nog op ’t oogenblik niet ten 
dienste, toch is het een bekend feit, dat een groot aantal 
personen in de teelt van en den handel in vruchten naar En- 
geland een bestaan vinden. Toen dan ook aanzienlijke hoe- 
veelheden dier vruchten afgekeurd werden en de betrokken 
personen daardoor geen geringe schade leden, gingen er 


stemmen op om zich onafhankelijk te maken van de 
Teysm. XII. 25 


— 366 — 


Engelsche fabriekanten. En nu zijn er in Nederland zelf 
fabrieken ontstaan, waarschijnlijk nog niet voldoende om 
al het beschikbare ooft te verwerken, maar dat zal wel 
komen. Het kapitaal, dat in Nederland benoodigd is voor 
het drijven van een dergelijke fabriek, is veel grooter dan 
in Engeland, al krijgt men in Nederland bij uitvoer van 
het product de suikeraccijns terug, men moet toch be- 
ginnen met die te betalen, terwijl men in Engeland daar- 
van vrij was. 

Hoe nu bij de nieuwe belastingen, die in Engeland ten 
gevolge van den oorlog ingevoerd zijn en waarbij ook de 
suiker betrokken is, de zaken voor de jamfabrieken geregeld 
werden, weet ik niet, als zij er ook hun deel van moeten 
betalen zal de concurrentie voor hen zwaar worden. 

In Engeland worden de vruchten voor de bereiding van 
jams eerst fijngestampt in speciaal daarvoor bestemde 
machines, daarna worden zij gekookt in groote koperen 
pannen en in andere machines gezeefd, waardoor zij gezui- 
verd worden van schillen, pitten enz, eindelijk wordt door 
sterker koken het moes tot op zekeren graad verdikt en 
in steenen of aarden potten bewaard, voor de verdere 
bereiding. 

Een voordeel van het bewaren van dit slechts gedeel- 
telijk bereide product is, dat als in het vruchtenseizoen 
dagelijks groote hoeveelheden vruchten aangebracht worden, 
de fabriekanten deze spoedig in bovengenoemden toestand 
kunnen brengen, waarin zij bewaard kunnen worden tot 
het seizoen voorbij is en men tijd heeft om het product 
geheel af te werken; op deze wijze kan in goed ingerichte 
fabrieken het geheele jaar door gewerkt worden. Zoodra 
het vruchtenseizoen voorbij is, wordt de vruchtenmoes 
met gezuiverde suiker vermengd; behalve dit meer alge- 
meene systeem, dat het warme bereidingsproces wordt ge- 
noemd, bestaat ook het z. g. koude, waarbij echter goed rijpe 
vruchten gebruikt moeten worden, omdat de geur, die bij 
hooge temperatuur en hooge drukking voor een deel ver- 


ET 


loren gaat, hier behouden blijft. Ik mis op het oogenblik 
de gegevens hoe die koude bereiding plaats heeft; het 
schijnt echter nog op bescheiden schaal te geschieden. 

In Engeland bedoelt men met marmelade alleen het 
product bereid uit sommige soorten chinaasappelen, die 
met de dunne schillen zoolang gekookt worden tot het ge- 
heel een geleiachtig aanzien krijgt; alle andere uit vruchten- 
moes bereide stoffen noemt men jams. Op het vasteland 
geeft men er een andere beteekenis aan, bij ons zoowel 
als in Duitschland noemt men marmeiade de van vruch- 
tenmoes bereide conserven, terwijl wij door gelei verstaan 
het uitgeperste en ingekookte vruchtensap. 

In Europa is het gemakkelijker een installatie voor het 
bereiden van jams enz. te maken, daar men daar weet 
welke speciale vruchten er het geschiktst voor zijn en hoe 
die bereid moeten worden, het maken van jams van tro- 
pische vruchten is echter nog iets nieuws; slechts van een 
paar vruchtensoorten begint iets op de Europeesche markten 
te verschijnen. In de eerste plaats noemen wij de z. g. 
‘Guajava-gelei, die van djamboe bidji bereid wordt, deze 
valt zeer in den smaak en heeft zeker eene goede toekomst; 
van geconserveerde tropische vruchten kunnen wij op de 
ananas wijzen, waarvan er uit Singapore heel wat naar 
Europa verzonden worden. Er worden hier echter van 
verschillende vruchten zeer goede geleien voor huiselijk ge- 
bruik bereid en deze methode op groote schaal toegepast 
kan eene toekomst hebben. Er is echter nog geen goed 
begin gemaakt, de Vereeniging voor „Ooftteelt’ meende 
het daarom nuttig door het uitschrijven van eene prijsvraag 
de aandacht van belanghebbenden op de zaak te vestigen. 

Zij luidt aldus: 


PRIJSVRAAG 


„Uitgeschreven door de Vereeniging „Ooftteelt” voor de 
beste en volledigste verzameling voorschriften ter bereiding 


— 368 — 


in het groot van stropen, geleien, jams, marmelades, jellies,. 
chutneys enz. uit de verschillende in Indië gekweekte 
vruchten, benevens monsters welke bereid zijn volgens 
deze voorschriften. 


Het doel dezer prijsvraag is het verkrijgen van eene: 
zoo goed en volledig mogelijke collectie dier voorschrif- 
ten om hierdoor de fabricatie in het groot van genoemde- 
producten in Indië te bevorderen. 


PRIJZEN. 


Door de zeer gewaardeerde medewerking van nagenoeg 
alle Javasche Landbouwvereenigingen werd de Vereeniging 
„Ooftteelt” in staat gesteld de navolgende prijzen uit. 
te loven: 

1 hoofdprijs van f 500.— 

1 2e prijs van f 300.— benevens een 
aantal kleinere prijzen van f 50— f 25.— en f 10.—, 
voor inzendingen, die minder volledig zijn of slechts een 
of meer vruchtensoorten bevatten. 

Het totaal bedrag der uitgeloofde prijzen is f 1050.— 
met dien verstande, dat de Commissie gemachtigd is één 
of meer der genoemde prijzen al of niet toe te kennen, 
te combineeren, of te splitsen naar de mate zij dat wen- 
schelijk acht. 

Informaties kunnen belanghebbenden verkrijgen bij den 
Secretaris der Commissie, Dr. A W. NANNINGA te Bui- 
tenzorg”’. 


In het „Orgaan van oudleerlingen van de Rijkslandbouw- 
school te Wageningen” van April van dit jaar, komt een 
verhandeling voor van den heer N. Noger over het conser- 
veeren van ooft en groenten, alsmede de bereiding van Mar- 
melades, Vruchtentabletten, Geleien en Vruchtenwijnen, 


— 369 — 


naar aanleiding van het verblijf van den schrijver aan de 
„Königl. Lehranstalt für Obst-, Wein- und Gartenbau” 
te Geisenheim. 

Uitvoerig worden hier de verschillende manipulatie’s 
beschreven, die de vruchten ondergaan, terwijl in den 
tekst een aantal afbeeldingen voorkomen van de daarvoor 
in gebruik zijnde machineriën; het opstel geeft een dui- 
delijk overzicht van de verschillende werkwijzen, ik ben 
zoo vrij er een en ander uit over te nemen wat betreft 
het conserveeren van vruchten en het bereiden van mar- 
melades en geleien. 


HET DROGEN. 


Het doel hiermede beoogd, is aan de producten zooveel 
vocht te onttrekken, dat ze geruimen tijd voor bederf 
zijn gevrijwaard. Waar men echter vroeger hierin niet 
slaagde, dan met een belangrijk verlies in smaak en aroma, 
gelukt het thans deze beide eigenschappen zoo goed als 
geheel te behouden en het is vooral daardoor dat het 
drogen eene zaak van groot gewicht is geworden, daar het 
gedroogde product tegen lager prijs kan worden verkocht 
«dan het in bussen of flesschen ingemaakte, terwijl het 
innemen van veel minder ruimte van belang is met het 
oog op de kosten voor verpakking, transport enz. 

De meeste vruchten en groenten laten zich met succes 
drogen. Vooraf moeten zij daartoe de noodige voorbe- 
reiding ondergaan, als: reinigen, schillen, snijden enz. 
Over het algemeen komen deze behandelingen met die 
voor gewoon keukengebruik overeen. 

Het schillen van vruchten b. v. appelen en peren, ge- 
schiedt, voor eenigszins belangrijke hoeveelheden, het best 
met de schilmachines. Verschillende constructies hiervan 
zijn reeds uitgedacht, waaronder er voorkomen die de 
vruchten tegelijkertijd schillen, van het klokhuis ontdoen 
en in spiralen snijden. Tot de laatstgenoemden behooren 


— 370 — 


„Little Star” en „Unicum,” de eerste is meer speciaal be- 
stemd voor appels, de laatste voor allerlei vruchten. De schil 
len van steenvruchten als abrikozen, perziken en anderen 
laten zich gemakkelijk met een mes aftrekken, nadat de 
vruchten vooraf ongeveer 5 minuten aan de inwerking 
van kokend water of den damp daarvan zijn biootgesteld. 

Ten einde in staat te zijn een droog product te leveren, 
dat er mooi uitziet en aan de eischen van den handel 
voldoet, is het noodig, het gesnedene zooveel mogelijk zijne- 
natuurlijke kleur te doen behouden. Vooral is dit van 
belang daar, waar neiging bestaat, het blanke oppervlak 
voor een vuilachtig bruin te verwisselen, zooals b.v. bij: 
de snijvlakken van appels en peren, Bij het snijden van 
dergelijke vruchten is het aan te bevelen, de stukken 
onmiddellijk in water te werpen, waarin een weinig keu- 
kenzout (pl. m. 10 gr. op 1. L. water) is opgelost en ze- 
daarin te laten liggen tot het droogproces een aanvang: 
neem t. 

Waar bepaalde bleeking wordt vereischt, kan zwavel 
dioxyde ter hulp worden genomen. Goede diensten hier- 
voor doet een voor dit doel ingerichte, vierkante, afgesloten 
kist, waarin door een deur horden kunnen worden ge- 
schoven, terwijl onderin eene kleine, voor lucht flink 
toegankelijke, ruimte is gelaten, waarin zwavel gebrand: 
kan worden. 

De opmerking mag evenwel niet achterwege blijven, 
dat de behandeling met zwaveldioxyde niet geheel onscha- 
delijk voor de gezondheid wordt geacht. In dit opzicht 
niet nadeelig en hetzelfde resultaat opleverende, schijnt. 
een verblijf van 4 à 5 minuten in eene oplossing van 
25 à 30 gr. dubbelzwaveligzure kalk (van 5° Beaumé) op. 
1. L. water. 

Voor sommig ooft, zooals peren, is het voor een goed 
verloop der droging gewenscht, het product vooraf 8 à 10: 
minuten te stoomen. Voor deze bewerking dient een 
toestel, dat in hoofdzaak bestaat uit een gedeelte waarin. 


— 371 — 


water in damp wordt overgebracht en een ander deel, 
dat den damp opvangt en dat de horden, waarop de vruchten 
liggen, moet bevatten, waarin de stooming plaats heeft. 
Deze geschiedt bij eene spanning van ongeveer 2 atmos- 
feren, om het proces snel te doen verloopen en verkleu- 
ring te voorkomen. Een manometer is aangebracht, om 
de hoogte van den stoomdruk aan te wijzen, welke door 
een regulateur naar behoefte kan geregeld worden. 

Groenten, uitgezonderd specerijkruiden, daar deze te veel 
van hun geur zouden verliezen, worden vooraf gedurende 
8 à 10 minuten goed gestoomd of gekookt. Het doel- 
matigst geschiedt zulks in gewone ketels. Voor het 
stoomen zijn deze voorzien van een dubbelen bodem, 
waarvan de bovenste zeefsgewijze is doorboord; tusschen 
onder- en bovenbodem brengt men water aan, terwijl 
de groenten op den bovenbodem komen te liggen, zoodat 
zij, als het water aan de kook wordt gebracht, alleen 
den invloed van den damp ondergaan. 

Wanneer het eerstgenoemde stoomapparaat ontbreekt, 
kan men, al heeft de bewerking minder snel plaats, toch 
met kans op vrij goeden uitslag ook voor sommige vruch- 
ten zooals peren, dergelijke ketels aanwenden. 

De droging zelf vindt plaats in een daarvoor bestemd 
droogtoestel. 

Verschillende daartoe gebruikelijke systemen zijn op de 
inrichting aanwezig, wij zullen ons hier slechts bepalen tot 
een korte beschrijving van een vrij eenvoudige droogin- 
richting voor huiselijk gebruik, de z.g. „Geisenheimer Herd- 
dörre”. Zij bestaat uit een loodrechten, rechthoekigen me- 
talen koker of schacht, waarvan het onderste gedeelte dienst 
doet als verwarmingsruimte der lucht, dit is aan alle kanten 
afgesloten, terwijl het ongeveer viermaal zoo hooge boven- 
deel slechts twee dichte kanten heeft. In dit bovendeel 
brengt men, op passende horden, de ter droging bestemde 
producten. Deze horden worden gevormd door verzinkt 
ijzergaas, gevat in een rechthoekig houten raamwerk. Aan 


Rn 


de vier hoeken der ramen zijn uitstekende driehoekige 
punten aangebracht, die dienst doen bij het uitnemen of 
inschuiven; om zulks bij een bepaalde horde gemakkelijk 
te kunnen doen, moeten de daarboven liggende worden 
opgelicht, hetgeen geschiedt door middel van een hef boom, 
bevestigd aan, onder genoemde hordepunten zich bevinden- 
de, dwarsstangen. 

Het toestel wordt geplaatst op een gewoon keukenfor- 
nuis, zoodat men een groot deel van de anders gedurende 
het stoken verloren gaande warmte kan benutten. Door 
de uit het fornuis stroomende warmte wordt in het be- 
nedendeel der schacht de lucht verwarmd; deze stijgt door 
de op elkaar liggende horden omhoog, om boven te ontwijken 
en wordt weer vervangen door versche lucht, die onder 
de dakvormig afhellende onderranden kan toetreden. Juist 
deze regelmatige luchtverversching is een der hoofd vereisch- 
ten voor eene doelmatige droging. 

Voor groote hoeveelheden kan de „Herddörre” niet vol- 
staan, maar bewijst de „Wanderdörre” goede diensten. 
Hier is aan de droogschacht een verwarmingsoven verbon- 
den en kan het toestel meer en grooter horden bevatten. 

Voor het bedrijf in het groot treden tegenwoordig de 
droogtoestellen met horizontale schacht op den voorgrond, 
waarin een snelle droging kan plaats hebben, wijl door 
middel van een door stoom gedreven ventilator voor een 
overvloedige luchtverversching gezorgd wordt. Bij het 
droogtoestel van Herzoe geschiedt het drogen door middel- 
van door waterverwarming verhitte lucht, die aan ’t eind 
der schacht door een turbine verwijderd wordt. 

In Amerika worden tegenwoordig veel de beroemde 
ALDEN’s droogtoestellen gebruikt, wij zouden te uitvoerig 
worden de: beschrijvingen daarvan over te nemen en moeten 
belanghebbenden naar het bovengenoemde origineele opstel 
ver wijzen. 

De op de aangegeven wijze ter droging gereed gemaakte 
vruchten worden in dunne lagen op de horden uitgespreid, 


— 373 — 


in de droogschacht geplaatst en daarin blootgesteld aan 
eene temperatuur van S0° à 1109 C. Boven 110° mag niet 
verhit worden, beter is het de temperatuur iets lager te hou- 
den. Dit inleggen der horden heeft voor steenvruchten van 
bovenaf plaats, daar de begintemperatuur hier vooral laag 
moet zijn om barsten en daardoor branderig worden te voor- 
komen; bij alle andere ooftsoorten en groenten van onderaf. 

Horden met versch materiaal worden ingebracht met 
tusschenpoozen van 10 à 20 minuten. Is ten laatste de 
onderste horde boven of de achterste horde vooraan ge- 
komen en het te drogen product nog niet voldoende droog, 
dan brengt men ze weer naar onderen, respectievelijk naar 
achteren, om de andere zoo noodig te laten volgen. 

De vereischte droogtijden wisselen af naar den aard en 
den toestand van het product. Appelschijven b. v. drogen 
in 1 à 3, boorappels in pl. m. 7, de meeste groenten 8 
à 4, terwijl kwetsen den langsten tijd behoeven, namelijk 
12 à 24 uren. 

Als maatstaf kan gelden, dat het ooft zoolang gedroogd 
moet worden tot er tusschen duim en vinger geen vocht 
meer uit te krijgen is; daarbij moet het op de juiste 
maat gedroogde ooft, zoolang het heet is nog zacht zijn en 
bij de daarop volgende afkoeling en de hiermede gepaard 
gaande zoogenoemde nadroging vast worden. Door te 
sterke droging vermindert de kwaliteit. 

Groenten droogt men tot ze droog aanvoelen, voor te 
lang te of sterk drogen geldt hetzelfde als bij ooft. 


HET INMAKEN VAN OOFT EN GROENTEN. 


Bij deze wijze van conserveeren: wordt er naar getracht 
het geoogste, zooveel mogelijk met behoud van den natuur- 
lijken vorm, voor het gebruik geschikt te doen blijven. Wist 
men vroeger dit doel niet te bereiken dan met aanmer- 
kelijken achteruitgang in smaak, b. v. door het gebruik 
van pekel of azijn, thans heeft men door meerdere be- 


— 314 — 


kendheid met de oorzaken van bederf, het zoover weten 
te brengen, dat de smaak zoo goed als gelijk aan de oor- 
spronkelijke blijft, soms zelfs door het gebruik van passende 
middelen nog verbetert. 

Vooral zijn het de bacteriën, die we hier te bestrijden 
hebben, waar wij deze onschadelijk kunnen maken, zonder 
dat het product daarbij in waarde achteruitgaat, kan de 
zaak als gewonnen beschouwd worden en het is tegen- 
woordig vooral door koking dat men zulks tracht te bereiken. 
Hierdoor kunnen de aanwezige bacteriën gedood worden, 
om echter geheel zeker te zijn is het dikwijls nog noodig 
na afkoeling de koking nog eens of meermalen te herhalen, 
dus gefractionneerde sterilisatie toe te passen. Hiermede 
gereed zijnde hebben wij te zorgen, dat geen andere bacte- 
riën uit de omgeving kunnen toetreden en daar deze soms 
niet grooter zijn dan 1/1000 m.M. en steeds in de ons om- 
gevende lucht zweven, is luchtdichte afsluiting van het 
gesteriliseerde, de eenige weg. Daartoe maakt men gebruik 
van luchtdichte bussen of glazen inmaakflesschen, die meest- 
al met een deksel worden afgesloten. Voor volkomen 
afsluiting legt men veelal een caoutchoucring tusschen den 
rand van bus of flesch en het deksel, een veersluiting drukt 
het geheel voorloopig aan, zooals bij de systemen van 
SCHULLER, Worrr, HÜFZENER, EHRHARDT, WeEcK enz. Na de 
koking en de daarop volgende afkoeling, perst de atmos- 
feer, daar binnen in de flesch of bus een luchtledig is. 
ontstaan, de deksels met zooveel kracht aan, dat lucht- 
toetreding onmogelijk is. 

Jij het conserveeren in blikken bussen, hetgeen vooral 
in Amerika voor den groothandel toepassing vindt, kan ook 
zeer goed afsluiting door soldeeren plaats hebben. 

[n ’t algemeen dient omtrent het gebruik van glas te- 
genover blik opgemerkt te worden, dat voor huishoudelijk 
gebruik het eerste is aan te bevelen, in hoofdzaak omdat 
vergiftiging hierdoor ommogelijk is. Meestal vraagt de 
handel nog steeds blikken bussen. 


— 875 — 


Gezorgd moet worden, dat de flesschen in den kookketel 
niet om kunnen vallen of tegen elkander aanstooten. SCHIL- 
LER’s ketel, welke voorzien is van een horizontaal geplaatst 
tusschenschot, waarin passende gaten zijn aangebracht, be- 
wijst goede diensten. In dit opzicht verdient ook het toestel 
Week onze aandacht, waar de veersluitingen op de deksels 
zoodanig aan een staander met voet zijn verbonden, dat de 
op dezen voet in een kring staande flesschen, er vast te- 
genaan gedrukt worden. Flesschen van tweeërlei grootte 
kunnen terzelfder tijd in het toestel eene plaats vinden, 
bovendien wordt een daarbij passende kookketel met ther- 
mometer verkrijgbaar gesteld. 

Als inkookvloeistof dient voor groenten helder, frisch 
water, waarin per Liter een eetlepel keukenzout is opgelost, 
voor ooft meestal een meer of minder geconcentreerde 
suikeroplossing, soms vermengd met een weinig azijn. Met 
eene oplossing van 1 K.G. rietsuiker (1“® soort) op 3 Liter 
water, langzaam op kooktemperatuur gebracht en onder 
geregeld afschuimen tot eene heldere vloeistof gekookt, 
kan men over het algemeen goede resultaten verwachten. 

Het verloop der inmaak is als volgt: Ooft wordt na 
reiniging en verder in vorm en toestand, waarin wij het 
later wenschen te gebruiken, in de vooraf ter dege schoon- 
gemaakte fiesschen of bussen gebracht, en wel zoo, dat 
de ruimte zoo goed mogelijk is ingenomen; daarna giet 
men er de suikeroplossing op, tot op ongeveer 1 cM. on- 
der den rand, brengt vervolgens de deksels aan om, naar 
omstandigheden, deze vast te soldeeren of door eene veer- 
sluiting te bevestigen. 

Hierna vindt de koking plaats, waarvan de duur bij 
flesschen of bussen van *!/, tot !/, L. inhoud, almede 
afhankelijk van de vastheid der vrucht, varieert van 6—12 
minuten. Voor zacht ooft, als aardbeien, frambozen enz. 
is sterke koking bepaald af te raden, voor het heelblijven 
der vruchten is het hierbij zelfs gewenscht, de tempera- 
tuur een weinig beneden het kookpunt te houden. 


— 376 — 
BEREIDING VAN MARMELADES OF JAMS. 


Marmelade noemt men het door koking verkregen, ge- 
zeefde en daarna, met meer of minder suiker vermengde, 
ingedikte moes van allerlei ooft. Heel goed laten zich 
hiervoor vruchten bezigen, die om de een of andere reden, 
b.v. misvorming of barsten, niet geschikt zijn om in haar 
geheel ingemaakt te worden. Het eerste werk is hier de 
rotte deelen te verwijderen; grootere vruchten, als appels 
enz., snijdt men daarbij in twee of meer stukken om ze 
vervolgens week te koken. Dit koken kan geschieden in 
gewone koperen kookketels; om daarbij echter aanbranden 
te voorkomen, is voortdurend roeren noodig. Voor eenigs- 
zins grootere hoeveelheden vooral is daarom aanbevelens- 
waardig, een door den Heer Var Waas te Geisenheim 
vervaardigde ketel, voorzien van een eigen vuurhaard en 
een flink vleugelroertoestel. 

Om gevaar van aanbranden geheel en al buiten te sluiten 
zijn de ketels met waterbad van KessLer te Heidelberg ge- 
schikt. Zij zijn zoodanig geconstrueerd, dat de eigenlijke 
kookketel hangt in een tweeden ketel; de tusschen bodems 
en zijwanden dezer beide ketels afgesloten ruimte kan een 
voldoende hoeveelheid water bevatten, waarvan men, door 
middel van een kraan in den buitenketel, den stand kan con- 
troleeren ; bovendien is een manometer aangebracht, die de 
stoomspanning aangeeft. Er zijn nog verschillende andere 
soorten van ketels voor het bedrijf in het groot, waarvoor ik 
echter naar de oorspronkelijke verhandeling moet verwijzen. 

Is het moes voldoende fijn en gaar gekookt, dan gaat men 
het van zaden, schillen enz. zuiveren, waartoe het door 
eene zeef wordt geperst. Speciaal hiervoor vervaardigd 
zijn de z. g. „passirmachines”. Een zoodanige inrichting, 
voor huishoudelijk gebruik, bestaat uit een op vier pooten 
rustenden houten bak, met twee halfcirkelvlakvormige 
zijkanten en een langs de rondingen daarvan bevestigden, 
dunnen, vernikkelden zeefbodem. Hierop brengt men het 


— 817 — 


moes en drijft het er met behulp van een kleine, aan een 
stok bevestigde, houten wals, er zooveel mogelijk door. 

Hetgeen door de zeef gaat vermengt men dan met 
rietsuiker, de hoeveelheid hiervan wordt voornamelijk 
naar den smaak geregeld en bedraagt ongeveer !/, tot 3/4 
K.G. per K.G. vruchten, al naar deze minder of meer zuur 
zijn. Vervolgens dikt men tot een bepaalde concentratie in. 

Voor het indikken zijn de boven omschreven kookketels 
te gebruiken. Het beste resultaat verkrijgt men echter 
op het vrije vuur, zonder waterbad, daar de bewerking 
dan vlugger verloopt. Aanhoudend roeren mag hierbij 
niet verzuimd worden, zoodat de reeds genoemde ketel 
met roertoestel hier goede diensten kan bewijzen. 

Het indampen wordt zoolang voortgezet tot de substantie 
achter de roerplank niet direct meer samenvloeit en men 
van eene kleine hoeveelheid, op een bord wat afgekoeld, 
een tusschen duim en vinger gegrepen gedeelte tot draden 
kan trekken. Dan is de marmelade gereed en wordt zij, 
nog heet, overgebracht in bussen, flesschen of geglazuurde 
potten, die van te voren goed gereinigd en bovendien 
gezwaveld zijn. Hierin laat men haar afkoelen, waarbij 
het bovenlaagje in eene korst overgaat, hetgeen voor de 
bewaring van groot belang is; daarna legt men er een op 
maat geknipt stuk papier, gedrenkt in aleohol, op, om verder 
de opening van bus, flesch of pot met perkamentpapier 
af te sluiten. 

Aan de bereiding van marmelade is die van 


VRUCHTENTABLETTEN 


nauw verwant. Hiervoor dampt men het door koking 
verkregen en met suiker (pl. m. 100 — 200 gr. per K.G. 
ooft) vermengde moes zoolang in, tot aan de oppervlakte 
telkens uiteenspattende blazen ontstaan; dan wordt het 
indampen gestaakt en de inhoud van den ketel heet uit- 
gegoten op drooghorden, vooraf belegd met Leoninpapier. 


— 918 — 


Hierop wordt het moes vlak uitgestreken in lagen van 
pl. m. 1'/, eM. dikte, om daarna in een der bovengenoemde 
droogtoestellen te worden gedroogd. Speciaal bij het 
gebruik der Geisenheimer Dörren, mogen de gaasbodems 
der horden niet geheel bedekt worden, maar moet een 
gedeelte ervan open blijven, daar anders de warme lucht 
te moeielijk naar de bovenste horden kan stijgen. 

Het drogen moet vooral langzaam geschieden (niet 
boven 80° C.), daar zich anders bovenop eene korst vormt 
en binnen in luchtblazen ontstaan, die de waarde van 
het product verminderen. Ongeveer om de twee uur 
worden de horden verwisseld. De droging moet duren 
tot een droge vaste zelfstandigheid is verkregen, meestal 
zal de daarvoor benoodigde tijd minstens 10 uur bedragen. 

Op te merken valt nog, dat besooft alleen zich minder 
goed voor deze bewerking leent; vermengd met appels 
is het echter zeer goed te gebruiken. 

De aldus verkregen koeken, in vorm en oppervlakte 
gelijk aan de horden, snijdt men met een z.g. messen- 
wals, — een houten cylinder, waaromheen op bepaalde 
afstanden ronde messen zijn aangebracht, en aan de beide 
uiteinden van een handvat voorzien — in gelijke tablet- 
ten. Deze worden in kistjes verpakt en kunnen zeer lang 
{soms 10 jaar) bewaard worden. 

Voordat men ze gebruikt, worden deze 4 tot 1 uur ge- 
weekt in heet water, om ze daarna gedurende enkele 
minuten te koken. 


GELEIBEREIDING. 


Onder gelei verstaan we het product, dat verkregen 
wordt door gekookt ooft uit te persen en het uitgeperste 
sap, vermengd met eene grootere of kleinere hoeveelheid 
suiker, tot eene zekere dikte in te dampen. 

Zeer goed leenen zich hiervoor ook schillen en klokhui- 
zen welke bij het drogen en inmaken als afval te beschou- 


Ei — 


wen zijn; vooral de schillen laten zich om het hoog ge- 
halte aan aromatische stoffen, best voor dit doel gebruiken. 

Het koken en indampen geschiedt in toestellen, reeds bij 
de beschrijving der marmeladebereiding aangegeven. 

Bij dit koken dient gezorgd te worden, dat de vruchten 
niet tot moes geraken, daar uit dergelijk moes verkregen 
gelei gewoonlijk minder doorschijnend is. Het uitpersen 
kan in het klein met de handen geschieden in daartoe be- 
stemde doeken. Voor eenigszins grootere hoeveelheden is 
echter een pers noodig. Het goed uitvloeien van het sap 
bevordert men door het moes onder de pers te brengen 
in doeken van jute, terwijl het ter verkrijging van heldere, 
doorschijnende gelei aan te bevelen is niet te sterk te 
persen en bovendien het uitgeperste sap opnieuw door grof 
doek te filtreeren. Hetgeen door het filter vloeit wordt, 
vermengd met de noodige suiker — bij de toevoeging waar- 
van men alweer rekening houdt met den smaak, gewoon- 
lijk 4 KG. suiker op 1 KG. sap — vlug ingedampt, onder 
herhaald afschuimen en aanhoudend roeren. Men zet deze 
bewerking zoolang voort, totdat de vloeistof niet meer in 
stralen maar in breede plakken van de roerplank afdruipt, 
dan is de gelei klaar en wordt direct in schoone, gezwa- 
velde vaten, flesschen of potten gegoten; ook hier zal bij 
afkoeling aan de oppervlakte eene korst ontstaan, terwijl 
nadere afsluiting evenals bij marmelade aangebracht wordt. 


W. 


IETS OVER DE FABRIEKMATIGE BEWERKING 
VAN CAOUTCHOUC EN GETAH-PERTJA. 


(Vervolg en slot). 


IL. De bewerkingen, die de getah-pertja ondergaat. 


Alvorens deze te bespreken, zal het wellicht niet on- 
dienstig zijn met een enkel woord sommige eigenschappen 
van de getah-pertja in herinnering te brengen, waardoor 
deze stof zich onderscheidt van caoutchouc, met welke zij, 
zelfs door personen die zich op de cultuur van een dier 
beide producten toeleggen, nog maar al te dikwijls verward 
wordt. Zij is vooral gekarakteriseerd door de eigenschap 
om bij verwarming, soms reeds ver beneden de temperatuur 
van kokend water, week en kneedbaar te worden, terwijl zij 
bij bekoeling weder hare oorspronkelijke hardheid herneemt 
en den vorm, dien men haar gaf, behoudt. Het iser verre 
vandaan dat getah-pertja's van verschillende afkomst bij 
dezelfde temperatuur week worden, daarvoor verschilt de 
samenstelling dikwijls al te veel. Getah-pertja toch is geen 
enkelvoudige stof, maar een mengsel waarin één, of wel- 
licht meerdere vaste koolwaterstoffen, de gutta, gemengd 
met zuurstofhoudende lichamen — albaan, fluavile enz. — 
gewoonlijk gezamelijk harsen genoemd, voorkomen in zeer 
verschillende verhoudingen. In slechte heeft vooral het 
albaan de overhand. 

Heeft getah-pertja in zuiveren toestand een witte of 
grijswitte kleur, de in den handel voorkomende soorten 
zijn veelal, door den invloed van stukjes bast, die er òf 


— 381 — 


bij het inzamelen ingekomen zijn, óf wel ter vervalsching 
van het product opzettelijk bijgevoegd werden in hoe- 
veelheden van soms meer dan 50 pCt, roodachtig van kleur. 

Na deze korte inleiding zal het wel reeds in ’t oog sprin- 
gen, welken weg men moet inslaan om de handels getah- 
pertja te zuiveren. 

Ik was tijdens mijn verblijf in Europa, in het vorige jaar, 
in de gelegenheid een paar fabrieken, waar men uitsluitend 
getah-pertja verwerkt, te zien, wat wel een uitzondering 
mag heeten, omdat men met de verschillende manupilaties 
nog al geheimzinnig is en iedere fabriek enkele „geheimen” 
schijnt te bezitten, die zij naijverig bewaakt. 

De eerste bewerking dan bestaat in het stuk snijden 
van de ruwe getah-pertja, die men in warm water een 
weinig week gemaakt heeft. Men gebruikt daarvoor een 
toestel, dat herinnert aan een wortelsnijder. De stukjes 
getah worden, nadat de grovere onzuiverheden met de hand 
verwijderd zijn, in een bak met water gebracht, dat door 
middel van stoom verwarmd wordt. Een deel van de 
zwaardere verontreinigingen valt op den bodem en de eenigs- 
zins gezuiverde getah, waarvan de stukjes zich door de 
warmte weer aan elkaar gehecht hebben, drijft boven. Dan 
brengt men het product in een met stoom verwarmde 
kneed- en waschmachine, zoodat het rijkelijk met water 
gewasschen wordt, waardoor de fijnere onzuiverheden ver- 
wijderd worden en het product tevens homogener wordt. Met 
behulp van kneedmachines mengt men ook verschillende 
soorten, ten einde een mengsel met bepaalde eigenschappen 
te verkrijgen, dooreen. Om ten slotte de allerfijnste vreemde 
bijmengselen te verwijderen, perst men de nog weeke sub- 
stantie met behulp van een hydraulische pers door fijn gaas. 

De volgende bewerking is er op gericht om de getah- 
pertja van het water en de ingesloten lucht te bevrijden 
ten einde de homogeniteit van de grondstof nog te ver- 
grooten. Ook hierbij spelen kneedmachines, die met stoom 


uitwendig verwarmd worden, een groote rol. Na deze be- 
Teysm. XII. 26 


— 382 — 


handelingen is de getah-pertja geschikt voor het gebruik. 
Gewoonlijk wordt zij in den vorm van bladen gerold tus- 
schen gladde cylinders, die in tegengestelden zin draaien. 
Afhankelijk van de soort, ondergaat de getah-pertja bij 
het wasschen en zuiveren een grooter of kleiner gewichts- 
verlies, dat bij de goede soorten omstreeks 15 pCt. bedraagt, 
bij slechtere, of liever bij opzettelijk vervalschte, boven 
30 pCt. kan stijgen. 

Dikwijls vermengt men de getah-pertja met andere stof- 
fen, zooals krijt, gips, asphalt, zinkoxyde enz. hetzij om 
den prijs te verlagen, hetzij om aan het product bepaalde 
gewenschte eigenschappen te geven. Dit vermengen heeft 
ook weer plaats in de kneedmachine. 

De getah-pertja, die gebruikt wordt voor het bekleeden 
van de koperdraden in de onderzeesche kabels, moet vooral 
volkomen vrij zijn van luchtblaasjes en voor dat doel ge- 
bruikt men speciale machines, die ik o. a. in de beroemde 
fabriek van GUILLAUME, VeELTEN te Mülheim bij Keulen — 
waar men mij, dank zij eene bijzondere aanbeveling van 
den Minister van Koloniën, het geheele bedrijf met de groot- 
ste bereidwilligheid toonde — in werking zag en waar in mijn 
tegenwoordigheid met getah-pertja bekleede draden ver- 
vaardigd werden. De toestellen, die in de fabriek van 
SIEMENS BrorHeERrS te Woolwich daarvoor gebruikt wor- 
den, vindt men o.a. beschreven in het uitvoerige werk 
van SEELIGMANN. Hoewel ik ook deze fabriek bezocht en 
men mij op electro-technisch gebied vele belangrijke zaken 
toonde, was men met alles wat de bewerking der getah- 
pertja betreft zeer geheimzinnig en weigerde men mij in 
dat deel der fabriek toe te laten, hoewel ik toch zeer goede 
aanbevelingen had. 

In het bovenaangehaalde werk van SEELIGMANN treft 
men ook eene beschrijving aan van de toestellen die in 
Fransche fabrieken gebruikt worden en welke eenvoudiger 
van constructie zijn, hoewel het beginsel in ’t algemeen 
hetzelfde is. 


— 383 — 


De behandeling met zwavel — het zoogenoemde vul- 
caniseeren — die bij de caoutchouc zulk een belangrijke 
rol speelt, heeft men wel eens in vroegere tijden op 
de getah-pertja toegepast, maar de verkregen uitkom- 
sten waren zoo ongunstig, dat men ze voor goed heeft 
laten varen. 

Over de verwerking van getah-pertja uit de blaren van 
Palaquium-soorten, die een goed product leveren, ben ik 
slechts weinig te weten kunnen komen. Zeker is het dat 
de zuivering daarvan eenvoudiger zal kunnen wezen omdat 
bijv. de grovere onzuiverheden daarin geheel ontbreken. 
Het gehalte aan zuivere gutta daarentegen is zeer groot, 
wat tot gevolg heeft, dat het product zich moeielijker laat 
bewerken. Dit schijnt ook het geval te zijn met de getah- 
pertja, die men uit den bast van de een voortreffelijk 
product voerende boomen wint en om aan dit bezwaar 
tegemoet te komen, beweert men dat ze dan vermengd 
wordt met de getah uit Payena Leerii, die vrij rijk aan 
hars is. 

De op mechanische wijze uit de blaren gewonnen getah, 
zooals zij bijv. volgens het procédé-LeDEBOER en volgens 
een daarmede gelijkenis vertoonend procédé in een fabriek 
bij Melijau, in de Westerafdeeling van Borneo, bereid wordt, 
schijnt voor de kabelfabricatie geschikt te zijn, behaalt 
althans goede prijzen. 

Het door extractie met behulp van sommige oplosmid- 
delen uit blaren verkregen product werd een tijdlang voor 
volkomen onbruikbaar gehouden. In Serawak moet er 
echter een fabriekje zijn, dat door extractie bereide getah- 
pertja voor 270 dollars per pikoel te Singapore verkoopt. 
In een in Juni van het vorige jaar aan de Kamer van 
Afgevaardigden in Frankrijk aangeboden rapport vindt men 
eenige interessante mededeelingen over het gebruik van 
zulke getah-pertja voor onderzeesche kabels. Ik moet er 
hier echter opmerkzaam op maken, dat, zooals trouwens 
mijne in 1892 gedane onderzoekingen reeds aan ’t licht 


— 384 — 


brachten, men wel verschil moet maken tusschen de getahs: 
uit blaren van verschillende Palaquium-soorten af komstig ; 
vooral het product uit Palaquium oblongifolium en de 
daarmede nauw verwante P. Gutta en P, borneense schijnt. 
van goede hoedanigheid te zijn. 

Prof. JurerLeriscH te Parijs, met wien ik over dit onder-- 
werp uitvoerige besprekingen hield, heeft van het door 
extractie verkregen product zeer goede verwachtingen en 
toonde mij o. a. een aldus bereid monster, dat reeds ver- 
scheidene jaren onder water opbewaard was en zich zeer 
goed gehouden had. Met een product van goede qualiteit. 
is door de Administration des Postes et Télégraphes een 
proef genomen met goeden uitslag. 

„Een „âme decable”, d. w. z. koperdraad met getah-- 
pertja bekleed, die in Juli 1897 vervaardigd was, werd in. 
het Centrale Dépôt der telegrafen te Parijs bewaard tot in 
Maart 1898, waarna ze overgebracht is naar de kabelfabriek 
van la Seyne. Daar is zij in observatie geweest tot 15 Mei 
1899, zonder dat een verandering in de isoleering of in hare- 
verschillende physische eigenschappen geconstateerd kon 
worden. 

Op dien datum werd zij bekleed en de aldus vervaardigde 
kabel liet men neer in de binnenhaven van la Seyne. 
In de 7 maanden, die zij in het water doorbracht, heeft het. 
isolatievermogen geen vermindering ondergaan. Einde De- 
cember van 1899 heeft men ze opgehaald en in de fabriek op- 
nieuw gewasschen. Deze bewerking schijnt haar niet geschaad: 
te hebben en nog steeds heeft zij een voldoende isolatie. 

Tot nu toe nam men aan, dat de getah-pertja uit de 
blaren wel een groot isoleerend vermogen bezat, maar zich. 
niet lang goed hield en vol bersten werd. 

De hier vermelde proef, die twee jaren duurde, schijnt. 
aan te toonen dat deze getah-pertja langer goed blijft dan 
men meende, De duur van de proef is echter nog niet. 
lang genoeg om met zekerheid een besluit te kunnen trekken. 

De uit de blaren geëxtraheerde getah-pertja heeft boven- 


— 385 — 


dien het nadeel dat zij minder gemakkelijk smeltbaar is dan 
de gewone getah pertja en veel moeielijker te bewerken. 
Echter hebben onlangs genomen proeven om aldus bekleede 
„Ames de cable” aan elkaar te hechten bevredigende resul- 
taten gegeven. | 

Als gevolg van deze verschillende proeven heeft de Ad- 
ministratie onlangs last gegeven om met uit blaren ver- 
kregen getah-pertja een kleine kabel te vervaardigen, die 
aan de kust in zee gelaten en in dienst gesteld zal worden 
in den zomer van 1901. 

Het schijnt wel overbodig om op te merken, dat op het 
gebied van onderzeesche telegraaf kabels de studie van nieu- 
wigheden met de grootste voorzichtigheid moet plaats heb- 
ben en dat de proeven slechts trapsgewijze genomen 
kunnen worden” 

Zooveel is zeker, dat de hier medegedeelde resultaten 
wel aanmoedigen om de onderzoekingen over de extractie 
der getah-pertja uit de blaren, die na de ongunstige be- 
richten, die er steeds over verluid werden, tijdelijk gestaakt 
waren, weer ter hand te remen. De aanplantingen van 
getah-pertja-boomen in den Cultuurtuin en in den Gou- 
vernements aanplant te Tjipetir leveren voor deze onder- 
zoekingen een materiaal op, zooals men nergens ter wereld 


beter kan aantreffen. 
v. ROMBURGH. 


OVER DEN INVLOED VAN BLAUWZUUR OP ZADEN. 


TowxseNp heeft dezen nagegaan, wat noodig scheen, omdat het 
gebruik van dit gas ter vernietiging van insecten, die de zaden 
aantasten, dagelijks toeneemt. Een reeks van proeven door hem 
genomen voerde o. m. tot de volgende conclusies. 

Droge zaden blootgesteld aan cyaanwaterstof in gastoestand in 
de gewoonlijk gebruikte verdunning (het gas uit 0.25 gram eyaan- 
kalium ontwikkeld, per kubieken voet) houden ’t zonder nadeel voor 
de kiemkracht uit voor den tijd noodig om schadelijke insecten te 
dooden. Stelt men de zaden echter gedurende acht maanden aan 
de werking van dit gas bloot in sterker concentratie (1 gram cyaan 
kalium per kub. voet) dan kiemen zij niet meer. 

Laat men droge zaden vijftien tot zestien dagen in cyaanwater- 
stof verwijlen (0.33. gr. eyaankalium per kub. voet) dan wordt 
de kieming en de ontwikkeling van de kiemplant bespoedigd, echter 
niet in die mate, dat er praktisch voordeel mee te behalen is. 

Vochtige zaden zijn veel gevoeliger. Deze lijden reeds sterk in 
drie uren, tenzij men ze dadelijk na afloop der proef afwascht. 

5 

(Bot. Gazette, April 1901.) 


OVER EEN IN SCHENCKIA BLUMENAVIANA VOOR- 
KOMEND CHROMOGEEN, DAT EEN KARMIJN- 
ROODE KLEURSTOF GEEFT. 


De Rubiacee Schenckia blumenaviana Kscu., uit Brazilië af komstig, 
heeft donkergroene blaren, welke, indien ze afsterven, zich rood 
kleuren. Wondt men een blad, dan neemt de gewonde plaats na. 
1 — 2 dagen een roode kleur aan. Door de blaren in chloroform- 
damp te dooden en ze na 24 uren met alkohol uit te trekken, kan 
men een prachtig roodgekleurd praeparaat verkrijgen. Prof. Morrscu, 
die deze eigenschap van genoemde plant ontdekte, neemt aan, dat 
naast het chromogeen een fermentachtig lichaam voorkomt, dat de 


— 387 — 


splitsing bewerkstelligt. Zuurstof zou voor de vorming der roode 


kleurstof niet noodig zijn. 
e 


(Ber. d. bot. Gesellsch. 1901. S. 149.) 


HYBRIDEN VAN BEGONIA DIODEMA EN B. REX. 


Begonia’s behooren tot de door plantenliefhebbers in Indië meest 
gezochte planten. Wel zijn zij in onze gaanderijen voor een groot 
deel verdrongen door palmen en chevelures, toch treft men ze hier 
en daar nog wel aan. Ruim een kwart eeuw geleden waren het 
de talrijke verscheidenheden van Begonia Rex, die hier veel ge- 
kweekt werden. Thans behooren zij tot de zeldzaamheden, nog 
maar bij enkele liefhebbers ziet men ze; de voornaamste oorzaak 
hiervan is een bladziekte, waarvoor we nog geen afdoend middel 
gevonden hebben. Er ontstaan kleine donker gekleurde vlekken 
op de bladeren, die zich spoedig vermenigvuldigen en uitbreiden, 
waardoor het geheele blad er spoedig uitziet alsof het verrot is Deze 
ziekte is van zulk een ernstigen aard, dat de meeste er door aan- 
getaste planten er spoedig aan bezwijken. Het meest lijden de 
planten er aan in een vochtig klimaat onder dak, staan zij buiten 
wat in de zon, — de volle zon verdragen zij niet, — dan houden zij 
het langer uit, maar zij zijn dan niet mooi, de bladeren zijn 
klein en ietwat verschrompeld. Het. eenigste is ze buiten onder 
een boom, die lichte schaduw geeft, te plaatsen en de potten waarin 
ze staan, zorgvuldig te draineeren, opdat het overtollige water er 
spoedig onderuit kan vloeien. Op deze manier gelukt het nog 
wel; de eenigste mooie collectie van Begonia Rex-variëteiten, die 
zeer goed stond, zag ik bij Mevrouw D. op Salemba. 

Evenals de meeste andere Begonia’s, verkiezen ook deze eene 
lichte plaats, zonder onmiddellijk aan de zonnestralen te zijn bloot- 
gesteld, natuurlijk kan zulks in de morgenuren geen kwaad doen, 
dan eerder goed, ook te veel vocht verdragen zij minder goed, 
ofschoon droogte ook hinderlijk is. Men plante ze daarom in niet 
te groote potten in zeer poreuze aarde; nog niet geheel vergaanne 
bladaarde met wat zand vermengd is aan te bevelen. 

Later kwamen de z.g. heesterachtige Begonia’s hier meer in de 
mode, deze groeien hooger op, verdragen meer zon, zijn gemakke- 


— 388 — 


lijker te kweeken en hebben minder van ziekte te lijden. Verder 
zijn er zeer mooie bloeiers onder, zooals B. ricinifolia, B. Ver- 
schaffeltii, B. platanifolia, B. fuchsioides, B. coccinea, B. Bismarck 
en talrijke andere. Dit Begonia-ras deed goede diensten op de 
trappen voor voorgaanderijen enz, en ofschoon men tegenwoordig 
voor dit doel meer palmen gebruikt, zijn genoemde Begonia’s bij 
lange nu niet zoo zeldzaam als de B. Rer-variëteiten. 

Zooals meestal het geval is, zijn de verschillende rassen niet 
streng van elkaar gescheiden; onder de bovengenoemde heester- 
achtige Begonia’s vindt men er met bonte bladeren, meestal met 
een grooter of kleiner aantal bonte vlekken en stippen. Onder 
deze bontbladerige zijn er al weer, met minder mooie bloe- 
men, waarvan de schoonheid meer in het blad gezocht moet 
worden. En bij deze zijn er met bijzonder mooi loof, die niet heel 
hoog opgroeien. Tot de fraaiste van dit genre kunnen wij B. diadema 
noemen, die indertijd door de Belgische firma LinpeN uit Borneo 
geïmporteerd is, als ik het wel heb dan was het wijlen de 
heer Teuscuer, die haar op eene reis voor genoemde firma het 
eerst vond. 

Het is een plant met diep ingesneden, scherp gepunte, licht satijn- 
achtig zeegroene bladeren, in het midden ietwat donkerder groen, 
met over het geheele blad verdeelde, vrij groote helderwitte 
vlakken. 

Het plantje maakte opgang en de firma er goede zaken mede. 
Later toen men uit kruising van Begonia diadema en B. Rex nieuwe 
variëteiten kreeg, kwam de waarde van de plant eerst goed tot 
haar recht. Men verkreeg Begonia’s, die de verschillende tinten 
der B. Rex hadden, maar niet zooals deze geen stengels maakten 
en laag bij den grond bleven, maar hooger opgroeiden en wat voor 
ons van het grootste belang is, sterker waren en weinig of niet 
van de boven besproken ziekte te lijden hadden. Het is mij hier 
vroeger ook gelukt eenige mooie verscheidenheden van B. diadema 
te verkrijgen. In Europa is men er door bevruchting van laatst- 
genoemde Begonia, met B. Rer Karu Kozrvick in geslaagd bijzonder 
mooie en krachtige verscheidenheden te kweeken. In de „Deutsche 
Gärtner-Zeitung’’ van Mörrer, No. 20 van dit jaar, kemen-eeni 
ongekleurde afbeeldingen met beschrijvingen van deze fraaie nieuwig- 
heden voor. 

De eerste, en volgens schrijver de beste, is B. Kúüthi Stadel; 


— 389 — 


de kleur der bladeren is frisch groen, afgewisseld met zilverachtig 
wit. Deze Begonia valt zoo in den smaak, dat ze bij den gelukkigen 
winner bij duizenden besteld worden. 

B. Gruss an Brechelshof, gelijkt veel op eerstgenoemde, is ech- 
ter donkerder gekleurd en de bladeren zijn dieper ingesneden; 
indien zij op een zonnige plaats staat krijgen de bladeren een 
rose tint. 

B. Obergürtner Schmäh, is een krachtige, hoog opgroeiende plant 
met donkergroene bladeren, waarop zilverwitte teekeningen. 

B. Garteninspector Held is ook een hoogopgroeiende plant met 
zilverwitte bladeren, waarop donkergroene aderen loopen. 

B. Frau Anna Schmeiss, behoort ook tot de grootere planten, 
met glanzende, groene bladeren. 

B. Obergärtner Kley. groei evenals B. diadema, de bladeren zijn 
donkergroen, met een bruine streep en witte vlekken. 

Eene bijzonder mooie variëteit, die eerst het volgend jaar in den 
handel komt, is B. Frau Meta Hasack, waar over de zilverwitte 
bladeren groene strepen loopen terwijl zij een lila hart hebben. 

Nog worden genoemd als zeer mooi: B. Komet,en B. Obergärtner 
Smetona. 

Het is voor Begonia-liefhebbers hier zeer goed mogelijk zelf de 
kruising der genoemde Begonia’s ter hand te nemen. De Begonia’s 
hebben vrouwelijke en mannelijke bloemen op een plant, brengt 
men nu op het geschikte tijdstip het stuifmeel van de eene soort 
op de andere over en beschermt de bloem daarna voor verdere 
bevruchting door insekten, door haar met een dun stukje gaas af 
te sluiten, dan is men vrij zeker van de zaak. Zoodra de bloem 
afgevallen is en het jonge vruchtje alleen overblijft, dat zeer spoedig 
plaats heeft, kan het gaas er afgenomen worden. Het zaaien van 
Begonia’s levert ook weinig bezwaren op, indien men het doet op 
zeer poreuze aarde en die alleen tegen het te diep erin zakken 
der zeer fijne zaden, wat vastdrukt en vervolgens voorzichtig giet 


en ze spoedig overspeent, gelukt het wel. 
ww 


ed 


:CHRYSOPHYLLUM CAINITO L. 


De bovengenoemde als sterappel bekende Amerikaansche vrucht- 
boom, groeit ook in West-Java welig, geeft hier echter weinig 


— 890 — 


vruchten. In onderstaand tijdschrift komt een opstel voor over de 
cultuur ervan in de Europeesche serres Hij wordt daar genoemd 
„de boom met de gouden bladeren”, en niet aanbevolen om de 
smakelijke vruchten, maar om de schoonheid van de plant en vooral 
is het de bijzonder schitterende kleur der bladeren, die hem als 
sierboom doet waardeeren. 

In Amerika bereikt de boom eene hoogte van 9 à 15 M., in de 
serres wordt hij niet zoo hoog. De bladeren zijn, in jongen toe- 
stand, van boven donkergroen, de onderkant is wollig en heeft vooral 
bij jonge bladeren de mooie kleur van goud, die bij oude bladeren 
wat doffer wordt doch nog altijd mooi is. 

Men vermenigvuldigt de plant in Europa door stekken, zulks 
gaat echter niet gemakkelijk, zelfs in een warme bak duurt het 
2 à 5 maanden vóór zij bewortelen. Zij hebben dat moeielijke be- 
wortelen der stekken gemeen met de meeste Supotaceeën, een planten- 
familie waartoe onze Chrysophyllam ook behoort. In hetzelfde 
geval verkeeren ook de getah-pertja produceerende Palaquiums 

Daar Chrysophyllum cainito hier nu en dan vruchten produceert, 
kan hij door middel der zaden vermeerderd worden, hetgeen ge- 
makkelijk genoeg egaat Hij behoort ook hier tot de mooiste boomen, 
de exemplaren in den Botanischen tuin te Buitenzorg zijn, ofschoon 
al oud, niet hoog, wel sterk vertakt, zij kunnen daarom in kleinere 
tuipen geplant worden. 

Zij groeien het liefst op een open plek in de volle zon, in de 
schaduw van grootere boomen worden zij niet mooi en zij houden 
van een vochtig klimaat, in droge steken groeien zij minder goed. 

(ltevue Horticole, No. 10, 1901, w 

SPHAGNUM. 

leder kweeker kent sphagnum, en het gebruik dat ervan ge- 
maakt wordt bij de kultuur van verschillende planten vermeerdert 
nog dagelijks. 

Sphagnum is een mos, dat in moerasgrond groeit en zoo ver- 
schillend van andere mossen is, dat men er een afzqnderlijke fa- 
milie, die der Sphagnaceeën van gemaakt heeft. 

Het heeft een lichtgroene kleur, die bij droging bijna wit wordt. 

De meeste soorten groeien in koude en gematigde streken, maar 
ook hier in het hooggebergte treft men ze op enkele vochtige 
plekken aan, 


— 391 — 


De eigenschap om veel vocht te absorbeeren en dat lang vast 
te houden, verder de groote duurzaamheid maken het sphagnum 
zoo geschikt om er Orchideeën en andere epiphytische gewassen, 
zooals Bromeliaceeën en anderen in te kweeken. 

Ook gebruikt men het thans om er verschillende kieskeurige zaden 
op uit te zaaien. Zoo zijn er verscheidene zaden waarvan men een- 
vouding de kieming afwacht om ze over te planten, deze hebben 
dus volstrekt geen voedzame aarde noodig, want de eerste dagen 
na de kieming leeft het jonge plantje toch nog van de in het 
zaad voorhanden reservestoffen. Zoo doet men bv. goed bij het zaaien 
van palmen, Cycadeeën en Pandaneeën, die dikwijls zeer lang blij- 
ven liggen voor zij ontkiemen, geen gewonen grond te nemen, daar 
die spoedig te vast wordt; beter is het daarvoor ander materiaal 
te gebruiken b. v. houtzaagsel, zeer grof zand, klappervezel enz. 

Een geheele serie planten hebben weer andere eischen voor de 
ontkieming van het zaad, zooals de Aroideeën, de Bromeliaceeën, de 
Nepenthaceeën, de Orchideeën, de Droseraceeën, de Taccaceeën enz. 
De Aroideeën b. v. waarvan de vleezige zaden, dadelijk na de rijping 
uitgezaaid moeten worden, hebben een milieu noodig dat voortdurend 
vochtig blijft, zulks is te noodzakelijker daar deze zaden bijna niet 
bedekt mogen worden. Andere zeer fijne zaden, als die der Orchi- 
deeën en Nepenthaceeën, ontkiemen het best in een milieu als 
waarin de planten zelf het liefst groeien. 

In beide bovengenoemde gevallen bewijst een mengsel, waarin 
sphagnum de hoofdrol vervult, de beste diensten; het is een ge- 
schikte stof die spoedig vocht opneemt en zulks lang bewaart. 

Men kan het sphagnum alleen gebruiken maar bijna altijd maakt men 
een mengsel van sphagnum met wortels van Polypodium, een groote 
varensoort, alles behoorlijk fijn gehakt en goed vermengd. 

Op de volgende wijze gaat men te werk bij het vullen der potten : 
na de helft der potten gevuld te hebben met goed schoongemaakte 
potscherven, de grootste onderin den pot en de kleine er boven op, 
bedekt men de scherven met een laag niet fijn gehakt sphagnum, 
dat dient om het fijne mengsel te verhinderen tusschen de scherven te 
vallen; hierop wordt het mengsel gebracht, vastgedrukt en ietwat ge- 
bombeerd. De dusdanige potten of bakken plaatst men in bakjes met 
water, zoodat zulks door de capillariteit opgezogen wordt en de massa 
steeds vochtig blijft. Voor sommige zaden is het wenschelijk alleen 
sphagnum te gebruiken, men legt dan zooveel mogelijk de levende 


— 592 — 


dichtgroen gekleurde toppen boven op den pot en zaait daartusschen 
het zaad; op deze wijze zijn goede resultaten gekregen met zaad 
van Drosera, Nepenthes, Soracinia, Tacca, enz. Na de zaaiing wor- 
den de potten onder een stolp geplaatst en in een kweekkas, waar 
een gemiddelde temperatuur van 25° C. heerscht, gezet. 

In sphagnum, vermengd met Polypodium-wortels, werden zaden 
van Aglaonema, Anthurium, Caladium, Cypripedium, Billbergia, 
Encholirion, Pitcairnea, Vriesea enz, met het beste succes gezaaid. 
Het kiemen der zaden geschiedde tamelijk gelijkmatig, voor de 
Aroideëen en Bromeliaceeën tusschen 30 à 60 dagen, tusschen 3 
à 6 maanden voor de Orchideeën. 

Behalve voor genoemde doeleinden is het sphagnum nog nuttig 
om er andere, grootere zaden, die in gewone aarde of in zand ge- 
zaaid zijn, mede te bedekken. Fen dun laagje van een paar c.M. 
is voldoende, de lucht blijft daardoor in de omgeving der zaden 
altijd vochtig, en zij zijn niet onderhevig aan wisselingen tusschen 
vochtigheid en droogte. Door nu en dan het sphagnum een weinig 
te begieten bereikt men deze resultaten. 

(Revue Horticole, No. 11, 1901.) w. 


DE WERKING VAN VERSCHILLENDE ZOUTOPLOSSINGEN 
OP CULTUURPLANTEN EN ONKRUIDEN. 


De verdelging van onkruid is een maatregel, voor de cultuur- 
planten van het grootste belang. Door het onkruid toch worden 
deze in hare ontwikkeling belemmerd, door onttrekking van water, 
voeding en soms licht. 

De tot nu toe meest gebruikelijke methode om onkruid te ver- 
delgen, door wieden, is vooral op groote uitgestrektheden en bij 
kleine plantwijdte lastig en kostbaar. ’tBehoeft daarom niet te 
bevreemden, dat in den laatsten tijd het dooden van onkruid door 
besproeien met zoutoplossingen zeer de aandacht getrokken heeft. 

Het gebruikmaken daarvan berust op de eigenschap dat ul. de 
grassen — dus de halmvruchten — er er niet noemenswaard van 
te lijden hebben, terwijl planten uit andere familieën er soms onder 
bezwijken, althans groote schade ervan ondervinden. 

Van de oorspronkelijk in Frankrijk aanbevolen zouten : koper- en 
iĳsersulfaat heeft vooral het laatste zich als zeer bruikbaar doen 
kennen. 


— 393 — 


Maar ook zouten als natriumnitraat, ammoniumsulfaat, kalium- 
en magnesiumchloride laten zich met goed gevolg gebruiken, zooals. 
Prof. Heinrreu te Rostoek aantoonde. Een groot voordeel aan het 
gebruik van deze zouten verbonden is dat ze tevens meststoffen zijn, 
zoodat de kosten voor het verdelgingsmiddel wegvallen en op de 
mestrekening komen. Door Srrarrcu zijn in het afgeloopen jaar te 
Dresden met de genoemde stoffen proeven genomen en wel zoo- 
danig dat per M? 40 gram vloeistof fijn verstoven werd di. dus. 
400 L. per Hectare. Zoowel oplossingen van 30 pCt. als 15 pCt. 
werden gebruikt, die op rogge, haver, gerst enz. geen slechten in- 
vloed van beteekenis hadden, voor een groot aantal andere planten 
zeer schadelijk of doodelijk bleken te zijn. 

(Zeitschr. f. Pflanzenkrankheiten Bd XI, S. 31). Ns 


OVER DE AANWEZIGHEID VAN KOPER IN 
SOMMIGE PLANTEN. 


Op gronden, die veel koper bevatten, komt het meermalen voor dat: 
men planten aantreft die dit element opnemen. Skerrcury heeft in 
Polycarpaea spirostylis een plant doen kennen, die zulk een voorlief- 
de voor koperrijke gronden heeft, dat zij als een indicator daarvoor 
kan dienen, evenals Viola calaminaria als bewoonster van zinkrijke 
streken bekend is. Door Mac Dovaar is voor eenigen tijd aangetoond 
dat Quercus macrocarpa koper bevat en nu onlangs heeft Ep. Hecker. 
de aandacht gevestigd op een plant, die, wat koperrijkdom betreft, 
tot nu toe eenig in ’t plantenrijk is. De zaden van Quassia gabo- 
nensis (Odjendjea gabonensis, bevatten ongeveer 0,7 pCt. in de asch; 
(de geschilde zaden 0,254 pCt). Deze plant heeft geenerlei voorliefde 
voor koperrijken grond; haar hoog kopergehalte, dat men haast 
zou toeschrijven aan een conserveeren met kopersulfaat, vindt alleen 
zijn oorzaak in een eigenaardige selectieve werkzaamheid der plant. 
In hier geoogste vruchten van Quassia amara kon Ref. geen spoor 
van koper vinden. 

(Bot. Centralblatt. 1901 no. 16) 3 


OVER VOANDZEIA SUBTERRANEA THUN. 
(Karsare BoGomr). 
In den 1Oen jaargaang van Teysmannia, blz. 318, vindt men eene 
analyse opgegeven, die in Duitschland verricht was, van de zaden 
dezer plant. Een Fransch chemicus, BarLaup, heeft nu onlangs de 


— 34 — 


resultaten medegedeeld van een analyse van zaden die uit den 
Congo afkomstig waren. De samenstelling was: 


Water 9.8 pCt. 
Stikstofhoudende stoffen 18.6 
Vet 6. — 
Zetmeelachtige stoffen 58.3 
Cellulose 4.— 
Asch 3.3 


Het aschgehalte is kleiner, het gehalte aan zetmeelachtige stoffen 
grooter dan dat, wat bij de bovenaangehaalde analyse gevonden was. 

Neemt men aan, zegt Barraup, dat het menschelijk organisme 
dagelijks noodig heeft 120—130 gram stikstof houdende stoffen, 56 
gram vet en 500 gram koolhydraten, dan ziet men, rekening hou- 
dende met de coëfficiënten van verteerbaarheid, dat men die hoe- 
veelheden juist in één K.G. zaden van Voandzeia aantreft. Zij 
everen dus een volkomen voedingsmiddel 1). 
(Compt. rend. de Acad. d. Sciences 

T. CXXXIE p. 1064) > r 


KAN SUMATRA-DEKBLAD IN CONNECTICUT 
VERKREGEN WORDEN ? 


Gedurende de laatste acht jaren zijn door het Proefstation te 
Connecticut, met medewerking van de Vereeniging voor proetne- 
mingen over tabak (The Connecticut Tobacco Experiment Cy) 
proeven genomen aangaande bemesting, drogen en fermenteeren van 
dekblad-tablak. 

Het doel der proefnemingen in 1900 was om na te gaan in 
hoeverre in Connecticut verkregen kon worden Sumatra-dekblad 
(wrapper leaf tobacco of the Sumatra-type), hetwelk voor geïmpor- 
teerde Sumatra niet behoefde onder te doen. 

Gebruikt werd zaad van in Florida gegroeide tabak, welke fabak 
afkomstig was van direct uit Sumatra geïmporteerd zaad. 

Het werd op de gebruikelijke wijze gezaaid, maar kwam lang- 

A) Een Fransch medicus die zich langen tijd in den Congo heeft op- 


gehouden en nu te Buitenzorg vertoeft, deelde mij mede, dat de katjang- 
bogor- zaden een voortreffelijke purée geven. 


— 395 — 


zamer op en had in den beginne meer warmte noodig dan ’t „Con- 
neetieut-Havana’’ zaad. 

Een stuk grond, lang ongeveer 500 voet en breed 36 voet, werd 
in ’t voorjaar van 1900 geploegd en daarna bemest met de ge- 
bruikelijke meststoffen, welke op 3 Mei ondergeëgd werden. 

Het geheele stuk werd overdekt door een zeer dun laken (cheese- 
cloth), gespannen over een raam, ter lengte van ongeveer 490 voet 
en breed 30 voet. Dit raam bevindt zich 9 voet boven den grond 
en wordt op verschillende plaatsen gestut door palen. 

De eenigszins schuinstaande zijvlakken zijn eveneens bekleed 
met dit dunne goed. 

In ‘tbegin van Juni 1900 werd dit beschaduwde terrein voor de 
helft beplant met het bovengenoemde „Sumatra-zaad’”’ en voor de 
andere helft met „Connectieut-Havana-zaad”’. 

De plantwijdte was 34 voet bij 12 inches; de planten stonden 
dus dichter opeen dan bij de gewone plantwijdte, welke 34 voet 
bij 18 inches is. 

Het overdek doorstond voldoende de zomerregens en winden en 
bleef zelfs onder een vrij hevigen storm gespaard. Het bleek een 
uitmuntende bescherming te zijn tegen insecten; en bij het oogsten 
kon men bijna geen enkel blad vinden, dat door insecten stuk ge- 
vreten was. De temperatuur onder het overdek bleek aanmerkelijk 
hooger te zijn dan daarbuiten en minder aan schommelingen on- 
derhevig. 

Het meest opmerkelijke was echter de wijze, waarop de bescha- 
duwde tabak beschermd werd tegen droogte. Zelfs het kleinste 
regenbuitje ging door het dunne laken heen, maar de verdamping 
èn van den grond èn van de tabak werd in hooge mate belemmerd. 

De atmospheer onder het overdek was zeer vochtig en toen de 
overige tabak last had van droogte, groeide de beschaduwde tabak 
door. De bovenste bodemlaag bleef steeds duidelijk vochtig, ter wijl 
buiten de grond indroogde. 

In welke mate het zonlicht onderschept werd, is niet bepaald, 
maar de invloed van ’toverdek was nauwlijks merkbaar. 

Het is waarschijnlijk, dat het dichter opeen planten van meer 
invloed is dan het beschaduwen. Een gedeelte der tabak werd 
getopt, maar bleek van minder kwaliteit te zijn dan de ongetopte. 
De geheele oogst werd geplukt, op zorgvuldige wijze gedroogd en 
gefermenteerd 


— 396 — 


Monsters, zoowel van de Havana-, als van de Sumatra-tabak 
werden opgezonden naar Philadelphia en New-York en onder- 
worpen aan het oordeel van bekende tabakshandelaars. Dit oordeel 
luidde zeer gunstig. 

De onder schaduw verkregen tabak kon niet alleen vergeleken 
worden met geïmporteerde Sumatra, maar overtrof soms zelfs deze. 

Hiermee is uitgemaakt dat in Connecticut verkregen kan worden 
Sumatra-dekblad, dat in geen enkel opzicht onderdoet voor geïm- 
porteerde Sumatra. 

Het was enkel en alleen het plan na te gaan in hoeverre dit 
mogelijk was. 

Er blijft nu over, te onderzoeken of zulks economisch mogelijk 
is, d. w. z. of de onkosten gedekt zullen worden door de opbrengst. 
Eenige jaren van proefnemingen zullen noodig zijn om dit uit te 
maken. 


(Report of the Connecticut Agricultural Experiment-Station 1900. 
Part. HI, 322). hk. 


KORTE BERICHTEN UIT ’s LANDS PLANTENTUIN. 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


RESULTATEN VAN BEMESTINGSPROEVEN IN THEETUINEN. 
DOOR 


Dr. A. W. NANNINGA. 


De thee-bemestingsproeven op groote schaal werden in ’t voor- 
jaar van 1899, dus nu ruim 2 jaar geleden, begonnen. 

Het eerste Jaarverslag daaromtrent verscheen verleden jaar in 
het „Zevende Verslag omtrent de Onderzoekingen betreffende op 
Java gecultiveerde Theeën.” 

Dit 2e Jaarverslag omtrent de Proefvelden werd besloten te publi- 
ceeren onder de rubriek „Korte berichten uit ’s Lands Plantentuin.” 


Evenals het vorige jaar werden ook nu weer op eene circulaire 
van den Directeur van ’s Lands Plantentuin door de medewerken- 
de H.H. administrateurs de verkregen resultaten ingezonden, waar- 
op zooveel mogelijk alle proefvelden werden bezocht, en met de 
H.H. administrateurs in overleg werd getreden omtrent de voort- 
zetting der proeven. 


Eenige proefvelden leden ook in ‘tafgeloopen jaar weer zwaar 
aan de Helopeltis-plaag. Op een paar ondernemingen werden om 
deze redenen de proefvelden opgegeven. Op een paar andere onder- 
nemingen werden nieuwe proefvelden ingericht, zoodat het aantal 
ervan ongeveer hetzelfde is gebleven. 

Teysm. XII. i 27 


— 398 — 


De ingezonden cijfers werden, ter besparing van ruimte en ter 
vergemakkelijking van het overzicht, maandsgewijze gegroepeerd 
(voor een enkelen Java-tuin pluksgewijze) en met de daaruit bere- 
kende resultaten in staten vereenigd van zooveel mogelijk uniforme 
gedaante, waardoor niet alleen elke proef voor zich gemakkelijk 
is te overzien, maar ook de vergelijking, zoowel van verschillende 
proeven op dezelfde onderneming, alsook van proeven op verschil- 
lende ondernemingen, is bevorderd. 

Ook de in ’t vorige jaar verkregen resultaten zijn kort geme- 
moreerd, om, in vergelijking met de dit jaar verkregene, de nawer- 
king der verschillende meststoffen te kunnen nagaan. 


Omtrent het geldelijke voordeel der bemesting meenden wij nog 
niet in uitvoerige beschouwing te moeten treden, omdat voor eene 
eenigszins nauwkeurige bepaling daarvan allereerst de indirecte 
nawerking der verschillende meststoffen op verschillende bodemsoor- 
ten met eenige zekerheid quantitatief moet worden vervolgd— zooverre 
zulks bij dergelijke proeven mogelijk is— hetgeen niet mogelijk is voor 
dat de proeven gedurende ten minste eenige jaren zijn voortgezet. 

Met indirecte nawerking bedoelen wij, dat door de bemesting niet 
alleen de productie aan blad grooter wordt, maar meteen de ge- 
heele struik in omvang zal toenemen, zoowel het wortelstelsel als 
de stam en de takken, waardoor de plant in staat wordt gesteld, om, 
ook zonder bemesting, meer voedsel uit den bodem en uit de lucht op 
te nemen en te verwerken, en dus ook meer blad kan produceeren. 


1 TJIOGREG. 


Behalve de beide bestaande proefvelden (zie vorig verslag) wer- 
den een 2-tal nieuwe proefvelden ingericht, eveneens bestaande uit 
Assam-thee, ontstaan door tusschenplanten in oude Java-tuinen. 

Omtrent de verkregen resultaten mochten wij de volgende eind- 
cijfers ontvangen. 


No. van het stuk A B | C | D | E | F | G | H 
ĳ | 5 
Grootte v. h. stuk | 1 bouw |1 bouw/2 bouw 2 bouw 1 bouw |1 bouw 2 bouw | 1/2 bouw 
Bemesting per | 
bouw in 1899. | 21/, picol Onbem. | 5 picol |Onbem. 
mengsel 1, mengsel 
1 
Bemesting per 
laan Hen DD EN 3 p.dierl, Onben. 5 E Bales- Onbem. 
afval. tos-guano. 
Producties Mei 
99 Jan. 1900. | 4998 pd. 3471 pd. 2434 pd | 2083 pd. 
Producties Jan. 
1900 Mei 1900. | 3198 » (202 » [1729 » [1192 » 
Totaal. . „| 8196 pd. [5497 pd. 4154 pd. 3275 pd. 
Producties Juli een 
id Te Se Rn EE OE 2949 pd. 1211 pd 
Prodeuties Sept. 
ee Ti A EE EE ESO 1076 pd.f 814 pd. 
Prod. toeneming 49 pCt 27 pCt. 13 pCt 32 pCt. 


Mengsel 1 bestond uit gelijke deelen kaliumsulfaat en been- 
derenmeel. 
„ bloedmeel en dierlijke afval. 
Alle 4 mestsoorten hadden op dezen niet zeer rijken grond eene goe- 
de uitwerking, het beste nog het kali- en phoshorzuurrijke mengsel 1. 
De Balestosguano bevatte 144 pCt. stikstof. 
De dierlijke afval was van de firma #F. Walter te Blitar, die 
dezen kunstmest kosteloos ter dispositie stelde. Uit de opgaven blijkt, 
dat deze meststof hier eene zeer goede uitwerking heeft gehad. 


II 


” 


” 


” ” 


2. 


PARAKAN SALAK. 


Het proefveld groot 25 bouws is verdeeld in 5 stukken elk van 


5 bouws. 
is vrij egaal. 


Helopeltis, de andere stukken slechts in geringe mate. 
De gebruikte guano was vleermuizenguano van circa 4 pCt. 


stikstof. 
gering). 


De aanplant bestaat uit Java-thee van ruim 20 jaar en 
Het gedeelte A heeft vrij erg te lijden gehad van 


(Het phosphorzuur- en kaligehalte in deze guano is vrij 
De boengkil was katjangboengkil van circa 7 pCt. stikstof. 


No. VAN HET STUK. AG | B. | C | D. | E 
Bemesting per bouw. 
begin Mei 1899. 4p. guano. Onbemest. 6 p- guano.) Onbem. (8 p. guano 
„ Augustus 1900. t „ » 6 p.boengk., onbemest. 7 en 
Producties aan nat blad. 
a. vóór de bemesting (Maart 
en April 1899). 3545 pd. 4605 pd.) 4305 pd! 5030 pd.) 4710 pd. 
b. na de le bemesting (Mei | 
1899 — Maart 1900). 10370 pd.) 10227 pd.) 10978 „ |12464pd.) 11939 pd. 
c. van Maart 1900 tot de 2e 
bemesting. 
4e pluk. 1615 pd. 2345 pd. 2425 pd. 2320 pd./ 1710 pd 
de „ 1362 „ 1529 ,„ 1512 „| L85ON 1522 „ 
6e „ 625 ,„ 98de 1395 „| 1443 „ 1314 ,„ 
le „ 550 „ 650 ,„ 685 „| 7900 130 , 
Totaal van Maart tot 2e bem.{ 4152pd.| 5516 pd. 6017 „| 6393 pd. 5274 pd. 
d. Na de 2e. bem. 8e. pluk. 440 pd. 105 pd. 595 pd.) 690 pd. 981 pd 
Je. pluk. io, 1142 „ 660 „4 “Stom Toon 
(Snoei). 
le pluk. … 2856 „| 3356 „| 2785 „| S100r 5 | SOLI 
2e „ 2969 „| 2388 „| 3245 „| 2939 „| 359 „ 
3e LalTe at 2L2D 1772 SESAR 1787 „ 
Totaal na de 2e bemesting. 8557 pd.) 9709 pd. 9057 pd.) 9447 pd.| 10132 pd. 
Productie-verhoudingen. Eat De ee 
(Verhouding bemest tot onbe- 
mest D). A:D. BD: CD. ICE E:D, 
a. vóór de le bemesting. 100 < 142 |} 110: 112 | TOOS TZ 100 : 107. 
b. na „ le n tot 
Maart 1900. 118 : 142 92:112: 1 103: 117 jen 100 : 107. 
c. van Maart 1900 tot de 2e 
bemesting. 92142 97: 112 1102117 88 OA 
d. na de 2e bemesting. 129: 142 AD 1AS A RR 15 sle 


Uit deze cijfers blijkt o.m.: 
le. De rleermuizenguano heeft, zoowel op A als op E,‚ bij de 
tweede bemesting aanmerkelijk grootere resultaten gegeven, dan 


bij de eerste bemesting. 


Wij meenen dit verschil in hoofdzaak te 


moeten toeschrijven aan de indirecte nawerking der eerste bemes- 
ting op de theeheesters, 
Deze indirecte nawerking blijkt ook nog uit C. waar de productie-- 


— 401 — 


toeneming verleden jaar bij de 1e bemesting verkregen constant is 
gebleven (zelfs iets is vermeerderd tegenover het stuk D, hetgeen 
zeker is toe te schrijven aan eenigen achteruitgang in het onbemeste 
stuk D). Volgens deze proeven zou deze goedkoope bemesting 
{de vleermuizenguano kostte in 1 899 slechts f 2,50 p. picol) hier 
ongetwijfeld rendeeren. 
De boengkil heeft eveneens goede resultaten gegeven: 
de productietoeneming is hier — als men tot basis neemt de ver- 
houding van B tot D tot aan de bemesting in Augustus 1900 — 
volgens de verkregen opbrengsten circa 20 pCt. 
Evenwel moet niet vergeten worden, dat deze bemesting volgens 
de marktwaarde der boengkil (f 6, à f 6,50 p. picol) vrij duur is. 
Dit jaar werd voorgesteld als volgt te bemesten: 
A met 4 picol vleermuizenguano per bouw, 
B „ 6 „ boengkil. 
C „ 3 „ bloedmeel. 
E „ 8 „ vleermuizenguano. 
D onbemest te laten. 
Het doel dezer nieuwe bemestingen is: 
1e, De verdere werking en de indirecte nawerking der vleermui- 
zenguano te vervolgen. 
2e, De werking der boengkil verder na te gaan. 
3e, De 3 stikstofhoudende kunstmestsoorten guano, boengkil en 
bloedmeel in hare werking op dezen grond te vergelijken, de 
meerdere of mindere rentabiliteit te bepalen. In een volgend 
verslag hopen wij dus op dit laatste uitvoeriger terug te komen. 


3. 


rij naast elkaar liggen. 


— 402 — 


SINDANG SARI. 


Het proefveld, bestaande uit Assam-thee in volle productie, is 
groot 3 bouws, verdeeld in 6 stukken van !/, bouw die in eene 


No. VAN HET STUK, | À. B. ‚ C. D. | E. Ej 
Bemesting per bouw | 
in 1899. onbem. | 3 picol. | onbem. (3 p. zwavz., onbem. | 10 picol. 
bloedmeel ammonia. kalk. 
Bemesting per bouw : 
in 1900. r 2,5 picol 5 3 pieol. 5 5 M3stalm. 
bloedmeel. boengkil, +1 p. Zw. 
Producties in nat blad. Am. 
a. na de le bem. (van 
Juni 1899 tot April 
1900). (1) 2053 pd. | ..... 1855 pdr) Senn 1767 pd. 
hb. van April tot Nov. | | 
13900. 
(vóór de 2ebem.) April. | 467 pd.| 489 „ | 557 pd.| 581 pd. | 629 pd | 611 pd. 
Mei. 392 „| 390 „ | 361 „| 393 „ |l 423T miso 
Juni. 273 „| 303 „ | 403 „| 367 „ 1 SE 
Juli. 292 „| 431 „ | 407 „| 416 „ 144 EN 
Augustus. 162 „ WER teld 151: als 190 
September. 204 “, 883 „ 1359 364 „ [408 „ S0Lne 
October. 274 „| 299 „ 1317 „| 364 „rf SAAN 
Totaal. (2127 pd. | 2442 pd. (2574 pd. | 2639 pd. (2781 pd.| 2735 pd 
c. na de 2e bemesting 
November. 389 pd.| 341 pd. | 333 pd. | 320 pd. { 347 pd.| 393 pd. 
December. 216 „| 285 „ | 246 „| 261 „ [194 Sei AE 
Januari 1901. 362 „| 457 „ ! 308 „| 364 „1 2420 CA ON 
Februari „ 230 „| 229 „ | 264 „| 188 „ | 181 Guata 
Maart n 164 „ 194 „ 1150 „| 115 „ | 1330 to 
Totaal. (1394 pd. | 1506 pd. 1301 pd.| 1248 pd. (1097 pd. | 1433 pd. 
Productie-toeneming. 
a. na de le bemesting 
tot April 1900 |... Depot oe At 9 pit 4 pCt 
bh. van April tot Nov. 
1900 ee nn 6 10 
c. na de 2e bemesting. | ..... sl): See TE =d en le Lan 


1) De 3 onbemeste vakken werden niet apart gehouden; de opbrengst van 


alle 3 samen was 5093 pond, de gemiddelde opbrengst dus 1694 pond nat blad. 


— 403 — 


Uit deze cijfers blijkt, dat ook dit jaar het bloedmeel eene gun- 
stige werking heeft uitgeoefend, hoewel van nawerking op dezen 
vrij zwaren kleiïgen grond nog niets is te bespeuren 

Het zwavelzure ammoniak, dat verleden jaar eene oogsttoeneming 
van 9 pCt. had gegeven, schijnt volgens de verkregen cijfers eene 
minder gunstige nawerking te hebben gehad; hieraan meen ik te 
moeten toeschrijven, dat de boengkil geen toeneming van productie 
heeft gegeven. Of deze veronderstelling juist is, zal ’t volgende jaar 
kunnen blijken, aangezien weer met boengkil zal worden gemest. 

De kalk schijnt eene gunstige nawerking te hebben uitgeoefend, 
wat op dergelijken zwaren grond in ’t geheel niet is te verwonde- 
ren. Het mengsel van zwavelzure ammonia en stalmest heeft blijk- 
baar ook eene vrij gunstige werking uitgeoefend, hoewel de oogst- 
vermeerdering niet groot is te noemen. 

Dit jaar zullende volgen de bemestingen worden gegeven: 

A onbemest. 

B 4 picol bloedmeel per bouw. 

C _onbemest. 

D 6 picol boengkil per bouw. 

E 4 picol dierlijke afval per bouw (zelf bereide). 

F stalmest 5 M? per bouw. 

Het doel dezer nieuwe bemestingen is: 

le de werking van het bloedmeel verder te vervolgen, na te gaan 
of het nawerking uitoefent; zoo ja, hoeveel? 

2e Het bloedmeel van den handel te vergelijken met zelf be- 
reide dierlijke afval (ook uit bloed, met toevoeging van kalk). 

3e De werking van boengkil verder na te gaan en te vergelij- 
ken met bloedmeel. 

4e de werking van stalmest verder te vervolgen, en met de ver- 
schillende soorten kunstmest te vergelijken. 


4. RAMAWATI. 


De bemestingsproeven op deze onderneming zijn volgens mede- 
deeling van den administrateur den heer PeereBoom Vorrer, mislukt 
door zware Helopeltis-plaag. 

Er werd een nieuw proefveld uitgekozen, van 6 bouws Assam- 
thee in volle productie, hetwelk verdeeld werd in drieën: 

A. groot 3 bouws, onbemest. 
B. „ 1°!/, „ te bemesten met 3 p. bloedmeel per bouw. 
Do n „ 3 „ zwavelz. ammonia per bouw. 


Het proefveld op deze onderneming is groot 9 bouws verdeeld 


— 404 — 


5. BOENGA MELOER. 


in 6 evengroote stukken (1!/, bouws). 

Bij het opmaken van het verslag (tot 1 April dit jaar) was de 
2e bemesting nog niet geschied; uit de verkregen cijfers kunnen 
wij dus nu alleen de nawerking der verschille 


nde meststoffen nagaan. 


| 
No. VAN HETSTUK. | A. Ball Tern D. E. 
Bemesting per bouw | | k | 
in 1899. ‚5 picol. onbem. | 3 picol onbem. | groene. 
‚theemest. zwav. Am. ‚bemesting. 
Productiesaannatblad | 
a. vóór de bemesting. 547 pd. | 781 pd.' 689 pd. ' 703 pd. | 816 pd. | 
b. na de bemesting | | 
(Sept. 1899 April | | 
1900. 2262 „ |2617 „13386 „ [2782 „12861 „ 
c. van April 1900 tot | | 
April 1901. 2110 „ 12799 [2909 (3234. <A 80R 
Productie-verhoudin- | | 
aen. | | 
(verhouding tot het | | | 
gemidd. der 3 onbem. | | | 
stukken’. | | 
a. vóór de bemesting. | 100:140 ,..... LOOr Ad ‚100: 107 
b. na de bemesting | | 
(als boven). 132: 140 aal skaLkt ost 104 : 107 
c. April 1900-April | | 
1901. 92: 140 eee: LOO ee 105 : 107 
| 
Volgens deze resultaten hebben noch theemest noch zwavelz. 


ammoniak eene gunstige nawerking uitgeoefend niettegenstaande 
dat deze meststoffen eerst eene belangrijke oogsttoeneming hadden 
gegeven; zelfs schijnen zij eene eenigszins ongunstige werking op 
dezen bodem te hebben gehad, als men de cijfers verkregen vóór 
de bemesting (a) vergelijkt met de dit jaar verkregene ec van April 
1900 tot April 1901). Verdere proeven dienen echter hieromtrent 
nadere gegevens te leveren. 

De groene bemesting gaf slechts eene zeer geringe oogstvermeer- 
dering welke verder heeft stand gehouden. 

Ook werd door den administrateur, den heer WiLskNAAR, nog eene 
proef genomen met kalkbemesting. 


onbem. 


865 pd. 


gl 
3641 „ 


— 405 — 


De opbrengsten hiervan waren 


vóór de bemesting. (Juli— September 1899). 
na de bemesting (Febr. 1900 —Jan. 


Productierer houding. 


a. voor de en 


b. na e 


bemest. onbemest. 
491 pond. 683 pond. 
TOTO se Se 
100 : 139 
115 : 139 


De kalk heeft da 15 pCt. mrodueherernberderm st gegeven. Om- 
trent de nu toegediende bemesting zie men het vorige verslag. 
6 ARTANA. 

Het proefveld beslaat 6 bouws Assam-thee in volle productie, het 
is verdeeld in 4naast elkaar in eene ee aas elkaarmeeneTjjhg, liggendestukken van 1} bouws. 


No. VAN HET STUK. ovamrsnn | a | hs Be SNG D. 
| 
nn 
Bemesting per bouw in 1899. 22[, picol | 
zwavelz. |(bewerking). 4 pie. zwav./ onbemest. 
amm. amm. 
pe 5 Ree 1900. 2°|, picol 
nn elz. 6 picol. | 10 picol. | onbemest. 
amm. boengkil. (vleerm,guano, 
Producties aan nat blad. 
a. vóór de le bemesting 132 pd. 810 pd. 806 pd. 897 pd. 
bna „1e „ (Juli 1899 — 
Maart 1900. | 3702 „ 3995 pd. | 4292 pd. 3974 pd. 
€. na „2e „ (Oet. 1900— 
April 1900). 
October. 631 pd. 562 pd 159 pd 698 pd 
November. 649 „ 598 , m3 621 
December. Bloes GORE 665 „ 540 „ 
Januari 1901 624 628 „ 682 „ 583 „ 
Februari „ ISR ZS 345 „ 287 „ 
Maart. 936, 582 „ 6lOre 513 „ 
Totaal. | 3334 pd. | 3218 pd. 3834 pd | 3248 pd. 
Productieverhoudingen. 
verh. tot het onbemeste stuk D, 
a. vóór de le bemesting. 100 : 123 100 : 111 100 : 111 
Bn à (tot Maart 
1900). 115 : 123 jl en 120: 111 
Gers „ 2e „ (Oet. 1900— | 
April 1901). | 126: 123 ATO SN 
Productievermeerdering. 
a. na de le bemesting. 15 pCt. 12 pCt. 20 pCt 
PES 2e 4 26 Oe B 


— 406 — 


Het ewavelzure ammoniak heeft volgens deze cijfers eene uitste- 
kende werking en nawerking gehad, het heeft de productiever- 
meerdering, ’t vorige jaar 15 pCt. opgevoerd tot 26 pCt. 

Ook de vleermuizenguano heeft eene zeer goede werking gehad; 
de productievermeerdering van 20 pCt. op dit stuk (C) verleden 
jaar met zwavelz. amm. verkregen, heeft zij opgevoerd tot 31 pCt. 

De boengkil is pas in de laatste maanden begonnen te werken 
hetgeen volgens den administrateur den heer Harpers ook aan dit 
stuk duidelijk op het oog te zien was. 

Natuurlijk heeft eene dergelijke organische meststof eenigen tijd 
noodig om te ontleden onder vorming van voor de plant opneem- 
bare stikstof (nitraat). De verdere werking der boengkil zal in 
een volgend verslag nader blijken. 

Gedurende dit jaar zullen deze proeven geen bemesting ontvangen 
zoodat in ’t volgende verslag de nawerking der gebruikte soorten 
kunstmest op dezen bodem zal kunnen worden nagegaan. 


7. PANOEMBANGAN. 


Op deze onderneming werd in 1899 een proefveld ingericht be- 
staande uit 2 afzonderlijke tuinen van elk bijna 10 bouws, nl. tuin 
„Tjikadoe” groot 9 bouw 175 toembak; en tuin Haoersèja” groot 9 
bouws 562 toembaks. 

De aanplant van beide tuinen bestond uit Assam-thee in volle 
productie. 


— 407 — 


Regen val. 
Nes VAN HET STUK. À. B. er 
Tjikadoe | Haoersèja. 
Bemesting per bouw in 1899. 83 p. bloedm. 
+ 17 p. Zw. 
amm. 
5 8 5 „ 1900. (4 p. bloedm. 
Producties aan nat blad. 
a. na de le bemesting (Juli 
1899 — April 1900). 30785 pd./ 25452 pd 
b. ‘jaar daarop (hierin valt de 
2e bemesting). 
BNR en ed ke 4134 pd.| 1692 pd. 4201/z 
en ea ie GS Stip 
Cran ee SRE 5344 ,„ 2336 260 
keeren le hr el OL len 2 SOL ie A 
AMIESENS orn oe oe 118 „| 3925 ,„ 28512 
September. . . ….. 4882 , 4309 ,„ 21 11/2 
Metober. ts 2976 „| 3607 ,„ 1431) 
Narember. rt 1 4550 „ 4817 , 6411/3 
ecember … … 6490 4TĲ2 „ 54 
ETE 915 211 , 581 
Bebruark …—. …. « 6143 SIJL , 9312 
Maart. . On BOUT OT ARIES 6025 ” 4786 ” 421 
totaal . .| 49359 „ | 38624 „| 399913 
Productie-vermeerdering. hin EA 
a. le bemesting (Juli 1899 20 pCt. 
April 1900). 
2e bemesting (April 1900 hees 
April 1901). 


De productiecijfers der eerste maanden zijn eenigszins onregel- 
matig doordat tuin B eerder moest gesnoeid worden dan tuin A. 

Frappant is het groote verschil in productie van A en B gedu- 
rende de laatste 4 maanden, dus te beginnen met December, het- 
geen geheel verklaard wordt uit het feit dat de bemesting in No- 
vember is geschied. 

Rekenen wij alleen deze 4 maanden, dan is de productietoeneming 
niet minder dan #4 pCt. 

Aan den staat der opbrengsten voegt de administrateur van 


— 408 — 


Panoembangan, Jhr. W. Tu. Borren, de volgende berekening toe. 
„Verhouding van nat blad tot droog blad was 3,72 : 1 
Tuin A heeft opgebracht 12754} K.G. droog blad. 

” B ” ” 9966 ” ” ” 


Tuin A meer dan tuin B 2788} K.G. droog blad. 
of 28 pCt. oogsttoename,” 
„Kosten van bemesting. 
25 zakken bloedmeel (12,18 pCt. stikstof) 2500 KG. f _ 355— 
transport Priok-Tjibadak …. ….…. … … se «een ns 
7 Tjibadak-onderneming . „ 28.50 


mestloon”, … … … « 5 Wma ee 


totaal. … … fe 430550 
„Door het zoozeer terugloopen der theeprijzen is de waarde 
van de meerdere opbrengst nu gelijk f 2788 Xf0,26 =f 722,88.” 


„De meerdere inkomsten door de bemesting verkregen zonder 
de fabrikatiekosten in rekening te brengen zijn dus f 29238 


of f 29.— per bouw.” 

Om de nawerking van het bloedmeel na te kunnen gaan, zal 
dit proefveld dit jaar niet worden bemest. 

Reeds zagen wij dit jaar eene heel wat grootere oogstvermeer- 
dering dan verleden jaar, zoodat wij niet twijfelen of er zal een vrij be- 
langrijke nawerking ook ’t volgende jaar te constateeren zijn. 

Een nieuw proefveld werd meteen ingericht van 25 bouws Assam- 
thee voor de helft te bemesten met 6 pikol boengkil per bouw; hier- 
door wordt eene vergelijking dezer beide organische stikstofhoudende 
meststoffen mogelijk. 


8. GOENOENG MALANG. 


Op deze jonge onderneming waren ’t vorige jaar 2 proefvelden 
waarvan er een niet weer werd bemest, terwijl er een derde proef- 
veld is bijgekomen, evenals de vorige bestaande uit 3!/, jarige 
Assam-thee, 


No. VAN HET PROEFVELD. 1 2 3 
en 
eee en 
grootte. 200 ze 200 R.R.!1 bouw.) 1 bouw. | 1 bouw. | 1 bouw. 
Bemesting per bouw 
in 1899. onbem. Be pieol. | onbem. | 4 picol. 
theem. (1) theemest. 
Bemesting per bouw 
in 1900. 5 4rpstheem:. we Eter » 4 picol. | onbem. 
Producties aan nat bl. bloedmeel. 
a. vóór de bemesting 
in 1899. 171 pd.| 162 pd. | 523 pd.| 507 pd. 


b. na de bemesting in 
1899 (tot Mei 1900. | 516 pd.| 496 pd. | 939 pd./1015 pd. 


e. vóór de bemesting 

in 1900 (van Mei 

tot Dee. 1900’. D84E nde 650 pd vn vete eee teens 1754 pd. (1721 pd. 
d. na de bem. in 1900 

(van Dee. 1900 tot 

8 Mei 1901). 
December (le helft der 

bemesting). W30rpdei 138 pda ee des 553 pd. | 588 pd. 
Januari 1901. EE ORR BERENDD 40m 303 
Februari. 1 PE VL PRE AT 492 5 610 „ 
Maart (2e helft der 

bemesting) (Se Men SD Mene ese: 214 „ 444 „ 
April. LL) HU Sl EL ATS 5 584 „ 
Mei. 63 Lr A PEES 20 TA lk 220 210 

° 789 pd. BOSTA ENE Neenee 2357 nd 2829 TE 

Productieverhou- En 

dingen. 

(verh. van het be- 

meste stuk tot het 

onbemeste). 
a.vóór de bem.in1899. |. .... LOOD ven 100 : 103 | 100: 98 
b. na de bem.in 1899 

MEGLSNEER 900). |... (ONO DRF DIt103r) 82:98 
c. van Mei 1900 tot 

DECROOS |. 118 : 105 | 
deena de bem.in-1900 |... 107 : 105 | 

| 


1) Deze zoogenaamde »themest” of p»theeguano” wordt in den handel gebracht met 
4 pCt. stikstof, 4 pCt. phosphorzuur en 10 pCt. zwavelzure kali; eene mestsoort dus van 
vrij geringe kwaliteit. 


— 410 — 


Uit de verkregen cijfers moeten wij afleiden : 

le. De Theemest heeft op het le proefveld in de eerste maan- 
den geen noemenswaardige, doch later eene zeer goede werking ge- 
had. De 2e bemesting van dit proefveld met dezelfde meststof 
de helft in Dec. 1900 en de andere helft in Maart 1901) heeft 
tot dusverre nog weinig uitwerking gehad, doch moet het volgende 
verslag worden afgewacht om daarvan de volle werking te kunnen 
nagaan. 

Op het 2e proefveld heeft de theeguano direet eenige werking 
uitgeoefend, die de productie met 11 pCt. deed stijgen, de nawer- 
king is echter hier niet verder vervolgd. 

Het bloedmeel zou volgens de cijfers van proef 3 zelfs nadeelig 
hebben gewerkt, hetgeen bijna niet is aan te nemen van derge- 
lijken organischen mest; waaraan de voor het bloedmeel nadeelige 
verhouding der producties is toe te schrijven, zal wellicht voort- 
zetting dezer proef leeren. 

Hoewel dit jaar de proefvelden niet weer worden bemest, zal 
met de opname der plukken apart van ‘tle en 2e proefveld wor- 
den doorgegaan. 


9. GOENOENG ROSA. 


Op deze onderneming werd het vorige jaar een proefveld inge- 
richt van circa 20 bouws Assam-thee, waarvan de helft zou worden 
bemest met 6 picol boengkil per bouw. Vóor deze bemesting zijn 
geruimen tijd lang de plukken der beide helften apart gewogen, 
om de juiste productieverhouding der beide stukken vóór de be- 
mesting te leeren kennen. Om deze reden is de boengkil bij 
topmaken van dit verslag nog slechts kort geleden in den bodem 
gebracht, zoodat op deze proef in een volgend verslag zal worden 
teruggekomen. 


10. GEDEH. 


Op deze jonge onderneming werden in 1899 een 3-tal proefvel- 
den ingericht. 

Het vorige jaar bleken 2 dezer proefvelden aangetast door de 
„red spider’, waarom besloten werd deze voorloopig niet weer te 
bemesten. Alleen het 3e proefveld werd dus het vorige jaar her- 
bemest; toch werden ook van proefveld 1 en 2 de plukken apart 
opgenomen. 


— 411 — 


NO. DER PROEF. 1 2 3 
mmm 
Letter van het stuk. | JAS | B. C. D. | E. F. 
Grootte der stukken. [6 bouws. 3 bouws.{6 bouws.| 3 bouws. | 4 bouws. |4 bouws. 
Bemesting in 1899. 2 picol. | onbem. {3 picol. | onbem. | 4 picol. | onbem. 

theem. 1). theemest. boengkil. 

„ in i900 (Juli 

eN 4 picol. 
boengkil. 
Producties aan nat bl. 
a. na de le bemesting 
(tot 1 Jan 1900). |1321 pd.| 795 pd. ‚1642 pd | 790 pd. | 1904 pd. 2596 pd. 
b. van 1 Jan. 1900 
tot | Jan. 1901 5456 pd. 3460 pd. (7222 pd. | 4111 pd 

on DD En RG 977 pd. | 1282 pd. 

EEEN eee oe sole oee caille euflattel «vallen 21304 32» 

nie oe A ee Irae ot De (0200 EON 

Ee A EN 490 „ 670 „ 

EE ee [ee ecn ere sal ere se na PSOne LO 

De 440 „ 540 , 

NEE ease le ete ete eee 440 „ 650 „ 

EE oe EE EE EE 820 „ 830 „ 

ve Te or EN 9067 1036 

AA EN 960 „ | 1050, 

ei Nn PETE Des 

LED EN EE ER EE 1220 „ | 1030 „ 

EL DIE OE OE EE 9406 pd. (10670 pd. 
Productie-verhoudin- 
gen. 

(verh. van ’t bem. stuk 

tot het onbem. per 

bouw). 
a. na de le bemesting 

Wen 900). |100: 121 |... ROO DEN EE NE 100 : 137 
b. van 1 Jan. 1900 | 

tot 1 Jan. 1901. mn LN AE SO Mee Wem ronde 121 : 137 


Wat aangaat de proefvelden 1 en 2 zien wij dat de verhouding 
bemest: onbemest ongunstiger is geworden (de cijfers sub b verge- 
leken met die sub a) hetgeen onzes inziens daaraan zal moeten 


1) 


De meststof, hier theemest genoemd. bestond uit een mengsel van 


4 deelen bloedmeel, 1 deel beenderenmeel en 1 deel zwavelzure kali. : 


— 412 — 


worden toegeschreven, dat de werking van den theemest gedurende 
‘t laatste jaar (Jan. 1900--Jan. 1901) is verminderd. Weliswaar 
is de opbrengst van A na de le bemesting kleiner dan die van 
B (onbemest), maar aangezien vóór de bemesting geen opnemingen 
zijn gedaan, weten wij niet hoe toen de verhouding was. 

Omtrent deze beide proefvelden schrijft de heer van Hoorr ad- 
ministrateur der Gedeh o. a, 

„De red-spider is daar verdwenen, doch dit verschijnsel neemt 
men steeds waar in den West-moesson; het laat geen twijfel of bij 
langduriger Oost-moesson zullen wij niet van deze plaag verschoond 
blijven.” : 

Ook op eenige andere ondernemingen, kort geleden door ons 
bezocht, was nu (in den West-moesson) deze plaag verdwenen, doch 
zal zij vermoedelijk volgens de ervaring ook aldaar opgedaan, met 
het invallen der droogte terugkeeren. 

Ter bestrijding dezer ziekte werd aangeraden om nog vóor het 
begin van den drogen moesson den grond met kalk te bestrooien 
en wel 50 G. per boom in breeden kring om elken heester, welke 
kalk met het bovenste laagje van den bouwgrond iste vermengen. 

Proefveld 1 (A en B) benevens eene strook daaromheen van circa 
50 M. breed zal op deze wijze worden behandeld. In ’t vorige 
verslag p. 50) werd melding gemaakt van de bestrijding der „red- 
spider” door inwrijven der blaren met zwavel, welke methode op 
aanraden van Prof. ZimMeERMANN was toegepast op eene andere on- 
derneming en wel volgens bericht van den administrateur met 
goed gevolg. Deze methode bleek hier niet toepasselijk, niet alleen 
was zij zeer kostbaar, maar ook uitermate lastig in de uitvoering. 

Aangaande het 3e proefveld schreven wij in ’t vorig verslag o. m. 

„Het 3e proefveld toont voor ’t onbemeste stuk grootere opbrengst 
dan voor ’t bemeste, doch aangezien hier reeds vóór de bemesting 
vrij groot verschil was waar te nemen (voor het te bemesten stuk 
was als gewoonlijk het slechtste genomen) welk verschil nu naar 
tons voorkwam nagenoeg was verdwenen, werd de proef op dit 
veld voortgezet en het stuk HE opnieuw met 4 picol boengkil per 
bouw bemest” Uit het feit dat de productieverhouding van 100 : 137 
na de eerste bemesting steeg tot 121:137 na de 2e bemesting, dat 
dus de productie door deze 2e bemesting nog met 21 pCt. is toe- 
genomen, blijkt genoegzaam, dat ons vermoeden juist is geweest. 

Aangeraden werd dit proefveld voorloopig niet meer te bemesten, 


3 A 2 


(de laatste bemesting geschiedde eerst in Maart d. j.) doch met het 
opnemen der pluk door te gaan. 


11. TJISEUREUH. 


Daar de onderneming Tjikoedjang sedert 1 Januari 1901 met 
Tjiseureuh is versmolten tot ééne onderneming, zullen in ’t vervolg 
de proeven dezer ondernemingen samen worden behandeld. 
Proefveld 1 (Fjiseureuh) bestaat uit 10 bouws Assam-thee en 
proefveld 2 (Tjikoedjang) uit 7 bouws Assam-thee. 
Beide proefvelden zijn nu 5 jaar oud. 
nn EEN 


PROEFVELD 1, | PROEFVELD 2. 
Aba: B 5 b. EE 
Bemesting per bouw in 1899. 4 picol ' onbemest. 3 picol onbemest, 
guano bloedmeel. 
4 sl ie 400: 6 picol 2 + picol u 
theemest. bloedmeel. 
Producties aan nat blad. 
a. na de le bemesting tot Maart 
1900. 8705 pond, 8208 pond.| 9234 pond.| 7805 pond. 
Db. van 29 Aug. 1900 tot 30 Oct. 
1900. 2329 pond.| 2038 pond. 
ce. na de 2e bemest. tot April 1901. 
Augustus 1900. 686 pond.| 692 pond 
September. 2216 eel GSLE 
October. 3004 2132 460 pond.| 400 pond, 
November. rd Ee 1223 0 
December. 2142 ee et 195875 NSE 1333 
Januari 1901. 10 ame he 1420 120m 546 „ 
Februari. ee DAdr, 599 „ 435 „ 
Maart. 839 6450 5 STO a) KO 
totaal. 13571 pond. 11661 pond.| 5031 pond.| 4025 pond. 
Productietoeneming. 
a. na de le bemesting tot April 
1900. 6 pCt. 18 pCt 
b. van eind Aug. tot eind Oet. 1900. Hor 
c. nade 2e bemesting tot April 19(0. | 17 „ 30 


Teysm. X1I. 


Een 


Wat aangaat proefveld 1 zien wij, dat de theemest (samenstelling 
zie pag. 409) eene gunstige werking heeft uitgeoefend, en de pro- 
ductie heel wat meer heeft opgevoerd dan de guano (met 64 pCt. 
stikstof; verleden jaar toegepast. 

Het stuk A zal dit jaar worden bemest met 5 picol boengkil 
per bouw. 

Het bloedmeel toont op proefveld 2 niet alleen eene zeer gunstige 
werking maar daarenboven eene belangrijke nawerking, waardoor 
de productievermeerdering van 18 pCt. (verleden jaar) is opge- 
voerd tot 25 pCt. 

Dit proefveld zal in ’tnajaar nog eens worden bemest met 3 
picol bloedmeel per bouw. 


2. ARDJA SARI. 


Op deze onderneming werden reeds in Januari 1898 een aantal 
proefvelden ingericht 1) welke voor een deel niet meer werden 
bemest na 1898, voor een ander deel in 1899 voor ’t laatst. 

Deze proefveldjes zijn nog op kleine schaal nl. elk groot 1 bouw, 
terwijl de productieverhoudingen vóór de bemesting (verhouding 
van bemest tot onbemest) niet werden bepaald. 

Van den administrateur, den heer A. E‚ KerKHoveN, ontvingen 
wij den volgenden staat der resultaten 


1) Zie 5e Theeverslag. 


oz 


chen 


Ei En 


— 415 -— 


Opbrengst per bahoe in/ Procentverhouding tot 
blad, omgerekend à 20 | het gemiddelde der 


BEMESTING PER BOUW. pCt. in halve K.G. onbemeste veldjes 


droge thee. Binks 


1898. | 1899. | 1900. | 1898. | 1899. | 1900. 


4 Maart 1898 8 pic. bloedm. 1101 | 1389 | 1181 117 116 
Onbemest. 930 | 1151 | 1063 99 96 

Rd 859 | 1163 903 92 97 
28 Dec. 1897 en 21 Maart 1899 

telkens 10 p. hoengkil 1062 | 1445 | 1204 113 120 
Maart 1898 superph. + kali; 

Maart '99 indigo. 936 699 | 1052 100 58 
Onbemest. 1022 | 1284 | 1080 109 107 
2 Maart '48 10 p. boengkil 

+ 3 p. kali. 1038 | 1286 | 1149 111 107 
2 Maart ’98 10 p. boengkil. 859 | 1092 896 92 91 
s „ 10 p. boengkil + 

12° p. kalk, Maart 99 nog 

10 p boengkil. 863 | 1252 | 1001 92 104 
Januari 1898 36000 K.G. sta!- 

mest. 881 | 1188 997 94 99 
Juli 1898 36000 K.G. stalmest. 1720 | 1427 143 

Be PESODO- : 1612 | 1273 134 
Oet. 1898 4 p. zwavelz. am- 

moniak. 1561 | 1147 130 
16 Dee. 1897 beplant m. da- 

dapstekken. 1068 
Niet beplant; naast U. 1099 


Uit deze cijfers blijkt, dat stalmest, zwavelzure ammoniak, bloed- 
meel en voor een deel ook boengkil de beste resultaten hebben 
gegeven. De nawerking was het grootst bij stalmest en bloedmeel, 
bij boengkil en zwavelzure ammoniak minder. 

Het stuk met dadapstekken beplant (U) toont volgens de eind- 
cijfers geen productietoeneming tegen het onbemest stuk (V). Even- 
wel worden in den allerlaatsten tijd met dezen stikstof verzamelaar 
zulke frappante cijfers verkregen, dat naar aanleiding daarvan op 
initiatief van den heer KerKHOvEN een aantal proeven op touw zijn 
gezet met tusschenplanten van dadap en andere stikstofverzame- 


116 
105 

89 
119 


104 
106 


113 
88 


99 
98 
140 
125 
113 


105 
106 


— 416 — 


lende gewassen. Op deze proeven zal in een volgend verslag nader 
worden ingegaan. 


13. TJISAMPORA. 


Van de 2 proefvelden in 1899 op deze onderneming ingericht 
werd er slechts (én voortgezet, welke zwaar te lijden heeft gehad 
van Helopeltis, zoodat de verkregen cijfers wellicht niet geheel juist 
de uitwerking van den kunstmest weergeven. 


PROEFVELD 1. | PROEVE EDE 


al 

| | | 
Grootte der stukken. | 12 bouw. | 1} bouws 2 bouws. | 2 bouws. 
Bemesting per bouw in 1899. | onbemest. (3 pie. zwav. onbemest. 5 picol. 
| ‚__ammon. | theeguano. 

» . „ __»„ 1900. | 5 3 pic. zwav.| 


ammoniak. / 
Producties aan nat blad. | 
u. na de le bemesting [Jan. 99 | | 
Maart 1900]. „7527 pond ‘5635 pond. 6657 pond. 
hb. na de 2e bemesting (Nov. 1900 | | 
April 1901). [3644 „ 3583 „ 
Productietoeneming. | | 
a. na de le bemesting. 28 pCt. | | 18 pCt. 
b. 2e E irl 


or 
[eo 6) 
Ide) 
ep] 
se) 
Ö 
5 
je 
1 


mmm 


Wij zien uit de verkregen resultaten, dat het zwavelzure ammo- 
niak, na de le bemesting grooter uitwerking heeft gehad dan na 
de 2e, waaruit wij zouden moeten afleiden, dat de nawerking van 
deze anorganische soort kunstmest eene nadeelige is geweest, al is 
ook de oogsttoeneming nog vrij voldoende. 

14. BOLANG. 

Op deze onderneming werd door den administrateur, den heer A. 
Kureers, een proefveld ingericht groot 8 bouw, verdeeld in stukken 
van 4 bouw waarvan er een is bemest met bloedmeel en een met 
zwavelzure ammonia. 

Gedurende eenige maanden werden voor de bemesting de plukken 
afzonderlijk genoteerd, zoodat de productie-verhouding der 4 stukken 
onbemest vrij nauwkeurig is vastgesteld. De bemesting is pas kort 
geleden geschied, zoodat in ’t volgende verslag op deze proeven 


zal worden teruggekomen. 


— 417 — 


15. TJIREUNDEUH. 


Van deze onderneming mochten wij tot dusverre geen cijfers 
ontvangen. Uit een uitvoerig schrijven van den administrateur, den 
heer F. BererincK, meen ik te moeten afleiden, dat van de toege- 
paste meststoffen: Guano, ewavelzure ammoniak en bloedmeel, alleen 
de eerste eene uit de cijfers gebleken gunstige uitwerking heeft 
gehad. Volledigheidshalve hopen wij echter in het volgende ver- 
slag de resultaten te kunnen meedeelen. 


Op de ondernemingen Perbawati en Pasir Datar werden ’t vorige 
jaar nieuwe proeven ingericht, die op beide door de Helopeltis zijn 
mislukt. 


Uit dit 2e verslag omtrent de proefvelden blijkt, dat evenals 
t vorige jaar de bemesting met stikstofhoudende kunstmestsoorten 
behoudens enkele weinige uitzonderingen de productie aanmerke- 
lijk heeft doen opvoeren. Verder blijkt uit eene vergelijking der 
resultaten gedurende dit jaar verkregen met die van t vorige jaar, 
dat, behoudens eenige uitzonderingen, de resultaten na de 2e be- 
mesting aanzienlijk grooter geweest zijn dan na de le bemesting, 
hetgeen moet worden toegeschreven aan de reeds genoemde indi- 
recte nawerking die vooral bij de organische mestsoorten (bloedmeel, 
boengkil guano) duidelijk in ‘toog valt, en die voor de rentabili- 
teit der bemesting van ’t grootste gewicht is, zooals wij in een 
volgend verslag, wanneer wij hieromtrent meerdere gegevens hebben, 
eenigszins uitvoerig hopen te bespreken. 


Dat het vraagstuk der bemesting voor de theecultuur hier te 
lande van zeer groot belang is, blijkt reeds voldoende uit de tot 
nu toe verkregen resultaten, waarbij in vele gevallen de productie 
in 2 jaar tijds bij normale bemesting met 20—40 pCt. en meer is 
toegenomen. Hoe groot het voordeel is bij verschillende mestsoor- 
ten op verschillende gronden, zal uit de volgende verslagen blijken. 

Behalve deze, naar ‘tons voorkomt voornaamste, kwestie, blijven 
er nog vele vraagpunten te beantwoorden over, zoo bijv: 

Invloed van andere dan stikstofrijke meststoffen op de thee t. w. 
kali-phosphorzuur alleen of in combinatie. Verder kalk; hieromtrent 
werden eveneens nog slechts weinig resultaten verkregen. Elders, 
bijv. in Britsch-Indië schijnen ook deze mestsoorten soms reeds met 
„vrucht te worden gebruikt. 


— 418 — 


Men zie hieromtrent het interessante verslag van Mr. KeLway 
Baxger, den bekenden Ceylonschen scheikundige, hetwelk getiteld 
is: „Report on Ceylon Tea Soils and their effect on the Quality 
of Tea.” 

Eene kwestie van groot belang schijnt verder de invloed der be- 
mesting op de qualiteit der thee. 

Ook omtrent deze en dergelijke vragen hopen wij proeven te 
nemen, welke in de volgende verslagen zullen worden besproken. 

In genoemd „Report... wordt met eenigen ophef melding ge- 
maakt van de gunstige werking van ferro-verbindingen in den 
grond op de kwaliteit der thee. Het directe bewijs voor deze stel- 
ling is naar het ons wil voorkomen nog niet geleverd, zoodat verdere 
exacte proeven noodig schijnen om deze stelling onvoorwaardelijk 
aan te nemen. 


nnn ee nnn ne NN Nn ennn 


OVER DE BLOROKZIEKTE VAN COFFEA ARABICA. 
DOOR 


Pror. Dr. A. ZIMMERMANN. 


Onder den naam „blorok” 1) is in Oost-Java eene ziekte van 
de Java-koftie bekend, waardoor de aangetaste planten wel is waar 
niet gedood worden, maar volgens de meest algemeen verspreide opinie 
der Heeren koftieplanters altijd achterlijk blijven en vooral geene 
of ten minste slechts zeer weinig vruchten dragen. Om deze rede- 
nen worden ook door de meeste planters alle planten, die reeds 
op de kweekbedden verschijnselen van deze ziekte vertoonen, weg- 
gegooid en ook na het uitplanten wordt op de meeste onderne- 
mingen nog veel zorg daaraan besteed, dat alle planten, die eenigs- 
zins van blorokziekte verdacht zijn, uitgetrokken en door gezon- 
de vervangen worden. 

Door andere planters wordt nu wel is waar opgegeven, dat de 
blorokziekte niet als zoo ernstig is te beschouwen en dat blorok- 
zieke planten zich bij doelmatige behandeling, b. v. ten gevolge 
van bemesting, weer kunnen herstellen. 

Daar nu echter de oorzaak van de blorokziekte tot nog toe ge- 
heel onbekend is, was het wel niet onwaarschijnlijk, dat door ver- 
schillende planters verschillende verschijnselen voor blorok werden 
gehouden en inderdaad werden ook in de circulaires, die eenigen 
tijd geleden aan de verschillende kofheondernemingen van Neder- 
landseh-Indië gezonden werden, omtrent de uitwendige verschijn- 
selen der blorokziekte zeer van elkaar verschillende opgaven ge- 
vonden. Evenzoo werden mij ook op mijne verschillende reizen 
op de koffieondernemingen van Oost-Java niet altijd dezelfde ver- 
schijnselen, als door de blorokziekte veroorzaakt, vertoond. Het 
scheen mij dus vooral wenschelijk, die verschijnselen vast te stellen 
en zoo nauwkeurig mogelijk te onderzoeken, die met de het ach- 
terlijk blijven der boomen veroorzakende vorm van blorok ver- 


1) Een Javaansch woord, dat zooveel als »gevlekt” beteekent. 


— 420 — 


bonden zijn. Om dit doel te bereiken werd nu aan verschillende 
koftieplanters van Oost-Java verzocht, levende blorokplanten naar 
Buitenzorg te sturen, die dan hier in observatie moesten genomen 
worden. Het zij mij toegestaan ook te dezer plaatse aan al deze 
Heeren, die op zeer welwillende wijze aan het verzoek hebben vol- 
daan, mijnen dank te betuigen. 

Door het onderzoek van deze van 5 verschillende ondernemin- 
gen stammende, kofheplantjes is nu gebleken, dat deze allen één 
verschijnsel vertoonden, dat ook gewoonlijk als kenteeken voor 
blorokziekte wordt aangegeven, dat namelijk de oudere bladeren 
in een gedeelte der oppervlakte hun groene kleur verliezen en eene 
geel gemarmerde of misschien beter gezegd wolkachtige teekening ver- 
toonen. De met deze teekening voorziene bladeren blijven echter 
nog langen tijd aan de boomen vastzitten, zoodat wij dit verschijn- 
sel zeker niet eenvoudig met het afsterven van bladeren door ou- 
derdom in een en dezelfde kategorie kunnen brengen. 

Aan den anderen kant is de, voor de blorokplanten karakteris- 
tieke, teekening ook niet te verwarren met eene andere teekening, 
waarbij alleen de nerven van het blad eene meer of minder donker 
groene kleur bezitten, terwijl het daartusschen gelegen bladweefsel 
helder groen of geelachtig van kleur is. Eene zoodanige teekening 
vindt men eveneens dikwijls aan blorokplanten, vooral aan jonge 
bladeren, maar hetzelfde verschijnsel komt, onder zekere nog nader 
te onderzoeken voorwaarden, ook bij andere blijkbaar geheel gezonde 
planten voor en kan ook later weer verdwijnen, doordat het geheele 
blad eene donker groene kleur verkrijgt. Zoo kon ik b. v. waarnemen, 
dat eene jonge koffieplant, die met prachtig donker groene bladeren 
voorzien was, na het overplanten in eenen grooteren pot een stel 
bladeren vormde met zeer helle bladvlakte met donkerder nervatuur. 
Kenigen tijd later werden deze bladeren dan echter eveneens donker 
groen en ook bij de later gevormde bladeren werd geene abnormale 
kleur waargenomen. Waaraan nu in dit geval de beschreven 
kleursveranderingen der bladeren te wijten waren, is niet met 
zekerheid aan te geven; maar ongetwijfeld kunnen zoodanige heldere, 
met donkerder nervatuur voorziene bladeren niet als kurakt ristiek 
voor blorokziekte aangezien worden en wij hebben dus ook in dit 
opstel alleen die planten te bespreken, die de in de eerste plaats 
beschrevene teekening der bladeren vertoonen. Voordat ik echter 
hiertoe overga, wil ik eene korte beschrijving van den fijneren 


bouw van het normale koffieblad doen voorafgaan, om ook aan hen, 
die zich niet met de studie der plantenanatomie hebben bezig 
gehouden, het begrijpen van de navolgende mikroskopische be- 
schrijvingen mogelijk te maken. 


Anatomie van het gezonde koffieblad. 


Bij een koffieblad kunnen wij drie verschillende weefsels onder- 
scheiden: de opperhuid, het groen gekleurde bladmoes en de nerven. 

1. De opperhuid of epidermis bestaat uit eene eenvoudi- 
gecellaag, die het blad aan den boven- en benedenkant bedekt en aan 
den buitenkant met eene dikkere membraan voorzien is. Deze 
membraan bevat eene vetachtige zelfstandigheid en laat ten gevolge 
daarvan slechts zeer weinig water door. Daardoor wordt ook 
verhinderd, dat het blad al te veel water verliest en verdroogt. 
Aan den anderen kant wordt nu echter eene zekere gascirculatie 
tusschen het bladmoes en de omgevende atmosfeer daardoor mogelijk 
gemaakt, dat zich in de epidermis eene groote hoeveelheid van 
zeer kleine gaatjes, de zoogenoemde „huidmondjes bevindt. Deze 
worden gevormd door twee ongeveer sauciĳjsvormige cellen, die 
eene, afhankelijk van de uitwendige omstandigheden, nauwere of 
wijdere spleet tusschen zich laten en zich ook geheel kunnen 
sluiten, wat b. v. bij watergebrek geschiedt. 

Bij de koffiebladeren zijn nu deze huidmondjes alleen aan den 
benedenkant van het blad te vinden. Een doorsnede daarvan is 
op onze figuur l bij a afgebeeld, terwijl op figuur 2 drie huidmond- 
jes, van boven gezien, zichtbaar zijn. Deze figuur doet ook zien, 
dat de twee de spleet omgevende cellen door twee grootere cellen 
omsloten zijn, die gewoonlijk een sterk lichtbrekend druppeltje be- 
vatten en als bijcellen mogen aangeduid worden. Omtrent den 
inhoud van de overige epidermiscellen wil ik slechts nog aanhalen, 
dat deze in de normale bladeren in hoofdzaak uit kleurloos 
celsap bestaat. Buitendien vindt men daarin vooral nog een vrijt 
kleine celkern en eenige zeer licht gekleurde bladgroenkorreltjes. 

2. Het bladmoes of mesophyll wordt gevormd door on- 
geveer 7 cellagen, waarvan de bovenste loodrecht tot de oppervlakte 
van het blad gestrekt is en gewoonlijk pallisudenparenchym genoemd 
wordt. Vooral de meer naar den benedenkant van het blad gelegen 
cellen laten groote luchtruimten tusschen zich. Alle cellen van het 


— 422 — 


bladmoes bevatten 
groene, lensvormige 
lichaampjes, de zooge- 
noemde bladgroenkor- 
reltjes of chlorophyl- 


lichaamp- 
jes, die bij 
het _zoo- 
genoem- 
de assimi- 
latiepro- 
ces eene 
gewich- 
tige sel 
spelen 1). 
Vooral 
zijn de 
aan den 

boven- 
kant van 
het blad onmiddel- 
lijk onder de epider- 
mis gelegen cellen 
(„pallisadenparen- 
chym”’) rijk aan 
bladgroenkorrel- 
tjes (verg. fig. 1.) 
en zijn ook als het 
eigenlijke orgaan 
der _ koolzuurassi- 
milatie te beschou- 
wen. 

3. De nerva- 
tuur van het blad 
bestaat uit een sys- 


Fig. 1. Stuk van eene dwarsdoor- 
snede van een koffieblad. Bij a huid- teem van strengen 
mondje. 200 maal vergroot. of _„vaatbundels”, 


|) Eene iets uitvoeriger bespreking van dit proces heb ik in eene 
op de Malangsche Plantersvergadering van den 2 Augustus 1900 gehouden 
lezing gegeven (verg. Notulen p. 14—18). 


— 428 — 


die van den bladsteel uit in het blad’ 
intreden en wel loopt, zooals men 
gemakkelijk met het bloote oog kan 
waarnemen, een betrekkelijk dikke 
streng van hier uit rechtuit naar 
den top van het blad. Van deze 
streng gaan verder naar beide zijden 
iets fijnere strengen uit, die zich dicht 
Sig ef bij den rand van het blad weer met 
ag WE elkaar vereenigen. Tusschen deze 

E strengen bevinden zich dan nog fij- 

Fig. 2. Epidermis van de nere, die allen met elkaar in verband 
benedenzijde van het blad van staan en wij kunnen dus de nervatuur 
boven gezien, met 3 huidmond- zeer goed met een groot stroomsys- 
Jes. 200 maal vergroot. teem vergelijken, dat zich ook met 


zijne langzamerhand fijner en fijner wordende vertakkingen over 
eene groote streek uitbreidt. 

Terwijl nu echter door een stroom slechts water naar de zee 
wordt heengeleid, heeft in de nervatuur eene dubbelde beweging 
plaats; namelijk eensdeels worden daardoor het door de wortels 
opgenomen water en de daarin opgelosde anorganische stoffen naar 
alle gedeelten van het blad geleid en anderdeels worden door de 
nervatuur ook de door de groene cellen gevormde organische stoffen 
naar den stam gevoerd, om van hier uit naar die plaatsen te worden 
overgebracht, waar zij verbruikt moeten worden, dus vooral naar 
de toppen der takken en wortels, de jonge vruchten enz. 

De vaatbundels bestaan, zooals onze figuur, die eene dwarsdoor- 
snede van eene zijnerf van de eerste orde bevat, doet zien, uit zeer 
verschillende elementen, waarvan de eene dikke, de andere dunne 
wanden bezitten. Van deze komen nu de eerste in hun fijnere 
structuur, die wij hier niet uitvoeriger willen bespreken, met de 
elementen van het hout overeen, terwijl de cellen met dunne wanden 
voor het grootste gedeelte dezelfde structuur bezitten als de schors 
cellen. 


Het mikroskopisch onderzoek der blorokzieke planten. 


Wanneer men een blorokziek blad, dat de bovenbeschreven. 
verkleuring vertoont, met eene loupe van boven beschouwt, 


nn 


dan zal men kunnen waarnemen, dat de oppervlakte van het be- 
doelde blad niet geheel glanzend is als een gezond blad, maar in de 
verkleurde plekken iets dofachtigs heeft. Verder kan men zich op 
dezelfde wijze daarvan overtuigen, dat in de verkleurde gedeelten 
de oppervlakte van het blad iets onder het niveau van de om- 
geving gedaald is, als ware door een insect de bovenste laag van 
het blad afgebeten. 

Dit verschijnsel was bij alle blookzieke planten, die ik hier kon 
onderzoeken, waar te nemen, zoodat ik niet daaromtrent in twijfel 
zijn kan, dat het als karakteristiek voor de te onderzoeken ziekte aan- 
gezien moet worden en het moest dus vooral door mikroskopisch onder- 
zoek vastgesteld worden, waardoor dit verschijnsel veroorzaakt word. 

Hierbij is nu gebleken, dat ook aan de verdiepte plekken de 
wanden van de opperhuid geheel onbeschadigd waren. Het ver- 
schijnsel kan dus niet door een bijtend insect of soortgelijk beestje 
veroorzaakt zijn. De verdiepingen komen daarentegen daardoor tot 
stand, dat de cellen der opperhuid afsterven en zooveel van het 
celsap, dat de levende cellen aanvult, verliezen, dat de buitenwand 
naar beneden zakt en bijna op den tegenoverliggenden wand komt te 
liggen, zooals dit figuur 3 duidelijk maakt, die eene dwarsdoorsnede 
door een zoodanig plekje voorstelt. 

Gelijktijdig heeft 
echter ookin den 
inhoud der zieke 
cellen eene ver- 


ix, 


Sn En EN 


Fig. 3. Dwarsche doorsnede door de opperhuid andering plaats. 
van een blorokziek blad. 200 maal vergroot. Deze wordt na- 


melijk meer of 
minder donker bruinachtig en fijnkorrelig, zooals men het 
best aan sneden, die parallel met de oppervlakte van het blad 
gemaakt zijn, kan waarnemen. Onderzoekt men verder die 
cellen, die dicht bij de op de boven beschrevene wijze afgestorven 
cellen liggen, dan zal men vinden, dat deze een meer of minder dui- 
delijk geel gekleurd celsap bezitten, ter wijl het celsap in de opperhuid 
van gezonde bladeren geheel kleurloos is. Daar ik dit verschijnsel 
bij alle blorokzieke bladeren heb aangetroffen, is de veronderstel 
ling wel niet al te gewaagd, dat het geel worden van het celsap der 
opperhuideellen als een door de blorokziekte veroorzaakt verschijn- 
sel, dat het afsterven der bedoelde cellen voorafgaat, is aan te zien. 


Deen 


Aan den anderen kant moet men echter in het oog houden, dat 
hetzelfde verschijnsel ook plaats heeft bij bladeren van overigens ge- 
zonde koffieplanten, wanneer deze ten gevolge van ouderdom geel 
worden en afsterven. Ik heb talrijke zoodanige bladeren, die reeds 
bij zachte aanraking afvielen, onderzocht en bij allen geelgekleurd 
celsap in de epidermiscellen van de bovenzijde van het blad 


gevonden. 

Aangaande de methode van onderzoek wil ik hier nog opmerken, dat 
men de gele kleur van het celsap het best kan waarnemen, wanneer men sneden, 
die parallel met de oppervlakte van het blad genomen zijn, onderzoekt en wel niet 
in water, maar in vrij geconcentreerde, b. v. 20 pCt. suikeroplossing. In deze 
heeft een in de botanische wetenschap onder den naam „plasmolyse’’ bekend proces 
plaats, waarbij het celsap, omgeven van het plasmalichaam van den celwand 
loslaat en eene meer of minder volkomen bolvormige gedaante verkrijgt, zooals dit 
op figuur 4 iets geschematiseerd voorgesteld is. Vooral is het plasmalichaam, dat 
het celsap omsluit en in werkelijkheid slechts een zeer fijn huidje vormt, voor de- 
grootere duidelijkheid opzettelijk te dik geteekend. 

Voor ons is nu vooral van belang, dat in de geplas- 
molyseerde cellen, zoolang als deze niet zijn afgestorven, in 
de door het plasmalichaam omsloten ruimte alle in het 
celsap aanwezige stoffen terugbliĳven, dus ook de gele 
kleurstof, terwijl zich buiten het plasmalichaam de door 


den celwand ingedrongen suikeroplossing bevindt. Daar 
nu deze kleurloos is, valt eene eventueel aanwe- 

Fig. 4. Twee geplas- zige gele kleur van het celsap natuurlijk door het 
molyseerde epperhuid- 


cellen van koffieblad 350 
maal vergroot. geplasmolyseerde cellen dezelfde hoeveelheid kleurstof in 


contrast nog meer in het oog. Buitendien wordt in de 


eene kleinere ruimte samengebracht en het celsap moest 
dus in deze eene donkerdere kleur bezitten dan in de niet geplasmolyseerde waarbij 
het celsap de geheele door den celwand omsloten ruimte vulde. 

Buitendien kan men nu echter aan de in suikeroplossing gebrachte sneden, 
wanneer deze van blorokzieke bladeren afkomstig zijn, nog opmerken, dat de 
met bruine korreltjes gevulde opperhuidcellen het verschijnsel der plasmolyse niet 
vertoonen, en dit is daardoor te verklaren, dat deze cellen afgestorven zijn. Het 
is namelijk cen aan de planteufysiologen bekend feit, dat afgestorven cellen 
niet meer kunnen geplasmolyseerd worden. 

Omtrent het ontstaan van het gele celsap in de opperhuidcellen 
wil ik nog aanmerken, dat de stof, waaruit deze kleurstof ontstaat, 
waarschijnlijk in alle, ook gezonde, koffiebladeren aanwezig is. Men 
kan namelijk ook bij deze eene gele kleurstof in de opperhuidcellen 
zien ontstaan, wanneer men parallel met de oppervlakte gevoerde 
sneden van een levend blad in eene alkalisch reageerende, maar 
niet dadelijk doodende, oplossing brengt. Men kan voor dit doel 


— 426 — 


b. v. zeer goed eene 10 pCt. oplossing van kaliumcarbonaat 
gebruiken. In deze heeft eerst hetzelfde verschijnsel als in 
suikeroplassing plaats: de cellen worden geplasmolyseerd. Lang- 
zamerhand kan men dan echter eene gele kleur in het celsap 
der geplasmolyseerde cellen zien optreden, die meer en meer 
aan intensiteit toeneemt en eindelijk in eene groengele en bruin- 
achtige tint verandert. Dit verschijnsel is ongetwijfeld op die 
wijze te verklaren, dat langzamerhand sporen van het alkalizout 
door het plasmalichaam heen in het celsap binnendringen Overi- 
gens kan men dezelfde verkleuring ook door andere stoffen, b. v. 
eene zeer verdunde oplossing. van ammonia doen ontstaan. De 
ammonia wordt hierbij door de levende cellen opgenomen, zon- 
der dat zij daardoor dadelijk gedood worden. Dit kan men b. v. 
daardoor aantoonen, dat men de sneden, nadat het celsap intensief 
geel gekleurd is, in eene 20 pCt. suikeroplossing brengt, waarin 
zij binnen korten tijd geplasmolyseerd worden. Worden deze sneden 
dan in eene suikeroplossing, die buitendien nog } pCt. citroenzuur 
bevat, overgebracht, dan wordt het celsap in de geplasmolyseerde 
cellen weer kleurloos, om na het overbrengen in eene ammonia 
bevattende suikeroplossing weer de oorspronkelijke gele kleur aan 
te nemen. 

Blijven daarentegen de sneden eenige dagen in de sporen van 
ammonia bevattende suikeroplossing, dan verkrijgt het celsap eene 
meer bruinachtige kleur, die met de in de door blorokziekte 
gedoode cellen aanwezige vrij wel overeenkomt. In de afgestor- 
vene cellen verspreidt zich deze kleur in de geheele door den cel- 
wand omslotene ruimte. Het schijnt, dat hier eene verbinding 
ontstaan is, die niet door den celwand heen naar buiten kan komen. 

De opperhuid van den benedenkant van het blad vertoont over het 
algemeen dezelfde verschijnselen als die van den bovenkant. Reeds 
met het bloote oog kan men constateeren, dat bladeren, die aan den 
bovenkant de verschijnselen der blorokziekte in eenigszins hevige 
mate vertoonen, meestal ok aan den benedenkant lichtbruine plek- 
ken dragen, Dikwijls is echter de ziekte aan den benedenkant min- 
der goed waar te nemen en het afsterven van de opperhuidcellen 
schijnt hier ook over het algemeen later plaats te hebben dan 
aan den bovenkant. 

Door mikroskopisch onderzoek kan men gemakkelijk aantoonen, 
dat in de bruine plekken complexen van opperhuidcellen afgestor- 


— 427 — 


ven en met eene lichtbruine, korrelige massa gevuld zijn. De 
cellen, die deze afgestorven cellen omgeven, zijn echter in dit ge- 
val niet met geel gekleurd celsap voorzien, maar bevatten dikwijls 
meer of minder groote hoeveelheden van eene fijnkorrelige licht- 
bruine massa. Het schijnt dus, dat de bedoelde cellen zonder 
het optreden van eene alkalische reactie afsterven. Overigens 
nemen deze cellen met alkaliën ook eene minder intensieve kleur 
aan dan de epidermiscellen van de bovenzijde van het blad. 
Daarentegen kon ik in de epidermiscellen van de benedenzijde 
korrelige neerslagen in het celsap ook kunstmatig doen ont- 
staan. Dit was b. v. het geval, toen ik sneden van gezonde 
koffiebladeren 2 dagen in eene 10 pCt. oplossing van zwavelzure 
ammoniak liet liggen. Het hier gedeeltelijk alleen in het celsap ge- 
deeltelijk in de geheele door den celwand omslotene ruimte, ontstaande 
neerslag bestaat nu wel uit korreltjes van zeer verschillende grootte, 
maar het komt toch in vele cellen geheel overeen met de in blo- 
rokzieke bladeren waargenomen. 

Uit het bovenstaande volgt dus, dat men de in de opperhuid der 
blorokzieke bladeren waargenomen verschijnselen allen ook dor 
chemische middelen kunstmatig kan doen ontstaan. Daar verder 
vooral in de opperhuid van den bovenkant van het blad alkalisch 
reugeerende stoffen verschijnselen doen ontstaan, die met de aan 
blorokzieke bladeren waargenomen overeenstemmen, zal men wel 
daaraan kunnen denken, dat het in de gezonde cellen neutraal of 
zuur reageerend celsap door de blorokziekte eene alkalische re- 
actie verkrijgt, waardoor eerst eene geelkleuring van het celsap 
en later een afsterven der cellen wordt veroorzaakt. 

Om nu deze veronderstelling te staven, heb ik met verschillen- 
de kleurstoffen, die zooals de bekende lakmoes, bij verandering der 
reactie eene verandering van hun kleur vertoonen, eene reeks van 
proeven genomen. Daar echter deze proeven geene geheel onbe- 
twistbare resultaten hebben opgeleverd, zal ik er hier niet nader 
op ingaan. 

Daarentegen hebben wij nu nog de andere gedeelten van het 
blad te bespreken. Wat nu het eerst het bladmoes aangaat, dit 
vertoont in de blorvokzieke plekken veel minder abnormale ver- 
schijnselen dan de beide epidermen. Zelfs onder epidermiscellen, 
waarvan de inhoud reeds geheel bruin en afgestorven was, waren 
de pallisadencellen nog blijkbaar gezond en bevatten normaal 


— 428 — 


groene chlorophylkorrels, die alleen hier en daar eene minder 
intensieve kleur en geringere grootte bezaten, dan in de gezonde 
gedeelten van het blad. Slechts zeer zeldzaam kon echter eene af- 
gestorven pallisadencel in de blorokplekken waargenomen worden. 
Hetzelfde geldt ook van de diepere lagen van het bladmoes 
tot de aan den benedenkant van het blad gelegen epidermis. 
Misschien waren deze mesophyllcellen wel in de blorokplekken iets 
rijker aan korrelige inhoudsstoffen. Met zekerheid kon ik dit echter 
niet aantoonen. Dit is daarom zeer moeilijk, omdat ook in de 
normale bladeren verschillende korrelige inhoudsstoffen voorkomen, 
waarvan overigens de het eerst in het oog vallende uit calcium- 
oxalaat bestaan. 

Binnen de nervatuur van het blad heb ik in de blorokplekken 
geene verdachte verschijnselen kunnen waarnemen. 

Met nadruk wil ik er echter in dit kapittel nog op wijzen, dat 
ik in de blorokzieke bladeren geene waarnemingen kon doen, die 
de aanwezigheid van parasitaire organismen van welken aard ook 
in de tengevolge van blorokziekte afster vende bladeellen waarschijnlijk 
maakten. Ik geloof ook, dat van de tot nog toe in plantendeelen 
aangetoonde parasitaire organismen alleen bacteriën aan de waar- 
neming konden ontsnapt zijn. Deze konden wel onder de ver- 
schillende korrelige inhoudsstoffen van de blorokzieke bladeren 
hier en daar verborgen geweest zijn, zonder dat zij dadelijk als 
zoodanig herkend waren. Zij zouden hier ook met volkomen ze- 
kerheid waarschijnlijk alleen door eene voor dit doel geschikte 
kleuringsmethode aan te toonen zijn, wat in vele gevallen met 
groote moeilijkheden verbonden is. Tot nog toe hebben ook alle 
mijne in dit opzicht genomen proeven negatieve resultaten gegeven. 

Zijn nu echter ook bacteriën niet in de blorokzieke bladeren 
aanwezig, dan moeten wij aannemen, dat de blorokziekte òf 
in het geheel geene parasitaire ziekte is, òf door eenen parasiet 
wordt veroorzaakt, die in een under gedeelte der koffieplant zijn 
woonplaats heeft en door vergiftige afscheidingen, schadelijke in- 
fluenceering op het chemismus der plant of soortgelijke verschijn- 
selen, het afsterven der opperhuidcellen veroorzaakt. Om nu 
eerst daaromtrent te kunnen beslissen of de laatste veronderstelling 
juist is, werden ook de andere weefsels der blorokzieke koffie 
planten op aanwezigheid van parasitaire organismen of andere pa- 
thologische verschijnselen onderzocht; maar dit onderzoek heeft 


— 429 — 


eveneens geheel negatieve resultaten gegeven; want noch in den 
stengel, noch in den wortel werden in dit opricht verdachte ver- 
schijnselen waargenomen. 

Om nu verder te zien, of misschien bacteriën of andere kleine 
mikro-organismen („contagium fluidum’’ der mozaiekziekte van de 
tabak) bij de blorokziekte een rol spelen, zal ik probeeren in- 
fectieproeven met het sap van blorokzieke planten te nemen en 
hoop binnen niet al te langen tijd over de uitkomsten van deze proe- 
ven te kunnen berichten. Mochten deze proeven eveneens een 
negatief resultaat geven, dan blijft wel alleen de veronderstelliug 
mogelijk, dat de blorokziekte in het geheel geene parasitaire ziekte 
is en het is dan vooral door physiologische proeven uit te maken, 
welke factoren er op van invloed zijn. 


Teysm XII. 29 


IAA 


ONDERZOEKINGEN BETREFFENDE DE ROESTZIEKTE 
IN DE THEE 
DOOR 
Dr. J. C. KONINGSBERGER. 


Mededeeling No. 2. 


Mijne onderzoekingen betreffende de roestziekte in de thee heb- 
ben door velerlei andere werkzaamheden telkens vertraging onder- 
vonden en zijn ook thans nog verre van afgesloten. Met het oog 
echter op hetgeen de ondervinding heeft geleerd betreffende de 
mogelijkheid, deze plaag met goed gevolg te bestrijden, komt het 
mij wenschelijk voor, thans eene tweede mededeeling te doen volgen, 
waarin verschillende, nader onderzochte punten eene plaats mogen 
vinden. 


IT. De VOLWASSEN INSECTEN. 


In de eerste plaats een woord over de volwassen insecten en de 
soorten, waartoe zij behooren. 

Wanneer men geen Hollandsche of Soendaneesche benamingen 
gebruikt, is Helopeltis antonii algemeen de wetenschappelijke naam, 
waarvan men zich ter aanduiding der insecten in kwestie bedient. 

Deze naam is afkomstig van den Franschen entomoloog SrGNorer, 
die hem omstreeks 1860 gegeven heeft aan voorwepen, van Ceylon 
toegezonden. In later jaren zijn echter roestdiertjes, uit verschil- 
lende streken af komstig, door verschillende onderzoekers beschre- 
ven en is er in de nomenclatuur eene niet onaanzienlijke verwar- 
ring gekomen. Zoo werd door Wesrwoop eene uit Assam af komstige 
Helopeitis-soort slechts voor eene variëteit van H. antonid gehouden, 
terwijl Moorr deze tot eene afzonderlijke soort verheft onder den 
naam van MH. theivora. Dezelfde Wusrwoop bespreekt verder in 
de „Gardeners Chronicle” van 1874 eenige van Java afkomstige 
insecten, houdt ze eveneens voor MH. antonii en uit de onderstelling, 
dat ze van Ceylon naar Java zijn overgebracht. 


— 4381 — 


Het zij terloops opgemerkt dat ik dit laatste niet voor waar- 
schijnlijk houdt. Het geslacht Helopeltis toch is over geheel Zuid- 
oostelijk Azië inheemsch en komt zelfs op Nieuw Guinea nog voor. 
Bovendien zijn er meer groepen van insecten, waarvan de Ceylonsche 
vormen eene zeer nauwe verwantschap met de Javaansche vertoo- 
nen, zoodat ik het zeer goed mogelijk acht, dat hier eene zelfde 
Helopeltis-soort voorkomt als op Ceylon, of althans eene variëteit 
daarvan. 

Nu tracht Warrrnouse in de „Trans. Entom. Soc. Lond” 1886 
de schadelijke Helopeltis-soorten duidelijk van elkander te onder- 
scheiden, doch eigenlijk maakt hij de verwarring nog grooter. 
Op eenige, van Java als schadelijk voor de kina ontvangen exem- 
plaren, maakt hij namelijk eene nieuwe soort, naar den schenker 
Helopeltis Bradyi genoemd, die zeer nauw aan H. antonii verwant 
moet zijn en bovendien geeft hij eene korte beschijving en eene 
afbeelding van Moore's Helopeltis theivora, die het volkomen on- 
begrijpelijk maken, hoe een bekwaam entomoloog als Wesrwoop 
hier slechts van eene variëteit zou kunnen spreken. Veeleer moet 
hier aan vergissingen betreffende de plaats van herkomst of aan 
vergissingen met de voorwerpen zelf worden gedacht. 

Voorts zegt Warermouse bij zijne beschrijving van Helopeltis 
antonii: „All the specimens 1 have seen are the same colour and 
are therefore probably all females’”’. Dit „probably” klinkt eenigs- 
zins vreemd, temeer daar hij bij de zoo nauw verwante soort H. 
Bradyi punten van onderscheid tusschen mannetjes en wijfjes op- 
geeft. Om ten slotte de verwarring volkomen te maken, komt de 
verklaring der plaat bij WarerHousre niet uit met de verwijzing 
daarnaar in den tekst. 

Dit weinige moge voldoende zijn om de overtuiging te vestigen, 
dat het geslacht Helopeltis nog verre van voldoende bekend en 
eene revisie ervan door eene specialiteit in deze insectengroep eene 
zeer wenschelijke zaak is. 

Naar mijne ondervinding op dit gebied moeten de roestdiertjes, 
die op Java op thee, cacao en kina voorkomen, tot twee soorten 
worden gebracht. De ééne, nogal variëerende soort, komt zeer 
nabij de soorten H. antonii van Sierorer en H. Bradyi van Wa- 
TERHOUSE; de andere, meer constante soort, komt zeer nabij H. 
theivora, zooals die door Warernouse is beschreven en afgebeeld. 
Zooals uit onderstaande beschrijvingen zal blijken, zou men kunnen 


— 432 — 


spreken van de zwarte en de groene soort, met deze restrictie, dat 
de zwarte dikwijls een rooden thorax heeft. Het bezit namelijk 
van een zwarten of een rooden thorax hangt niet af van de sexe 
van het insect; ik bezit zoowel mannetjes als wijfjes met zwarten 
en met rooden thorax. 

Het onderstaande is de beschrijving, naar een levend, vrouwelijk 
exemplaar van de soort, die ik voorloopig Helopeltis antonii, Stax. 
zal blijven noemen. 

Kop. Oogen rood. Sprieten met een lichten ring aan de basis 

Thorax zwart. Naald van boven bekervormig, lichtbruin, aan. 
den voet wit. Seutellum zwart. Abdomen. Bovenzijde aan de basis 
fraai groen, welk groen zich langs de zijden voortzet en in het 
geelachtige overgaat. Dit geelgroen zet zich om de zijden van het 
abdomen voort en vormt aan de onderzijde een dwarsband, die- 
naar het midden smaller wordt en een voorwaarts gerichten uit- 
looper heeft. Het overige gedeelte van het abdomen is zwart. 

Pooten zwart; de dijen van het eerste en het tweede paar met 
een lichten ring aan de basis. Bij het derde paar pooten is deze. 
ring onduidelijk. 

Vleugels doorschijnend, met breede zwarte aderen. 

Tegelijk met het hier beschreven exemplaar onderzocht ik 25 
andere en teekende hierbij nog aan dat bij het meerendeel de ring 
om de dijen der achterpooten vrij of zeer duidelijk was, Voorts, 
wat de kleur van den thorax betreft: 

rood 11, waarvan 3 mannetjes en 8 wijfjes; 

zwart 15, waarvan 11 mannetjes en 4 wijfjes. 

Alle exemplaren waren op hetzelfde oogenblik op eenige, zwaar 
aangetaste heesters gevangen. De roode kleur der oogen verdwijnt 
bij het drogen der inseeten, maar blijft bij conservatie met 2 pCt. 
formaldehyde (althans geruimen tijd) bewaard. 

Deze soort is de meest algemeene; zij vormt het hoofdbestand- 
deel van alle Helopeltis-zendingen, die sedert 1894 bij ’s Lands 
Plantentuin zijn ingekomen en werd door mij persoonlijk ook het 
meest waargenomen. 

Van de tweede soort, die ook verre van zeldzaam is, vooral op 
lagere landen en aan welke ik voorloopig den naam Helopeltis 
theivora, Warerm. zal geven, is de beschrijving als volgt. 

Kop. Oogen donkerbruin. Aangezicht en hals groen. Herste 
lid der sprieten licht geelbruin, overige leden donkerbruin. 


— 455 — 


Thorax geelbruin, met donkeren achterrand. Scutellum geelbruin. 
Naald aan de basis lichtbruin, dan een donkerbruine ring, ver- 
volgens weder een lichter gedeelte en eindelijk de donkerbruine 
knop. Aan de onderzijde van den thorax, tusschen het eerste en 
het tweede paar pooten twee groote, geelbruine bulten, waartus- 
schen in rust het uiteinde van den snavel ligt. 

Abdomen groen. 

Pooten licht geelbruin, met talrijke, donkere stippels en ringen. 
Heupen groen. 

Vleugels doorschijnend, paars irriseerend, minder donker en 
breed geaderd dan bij de vorige soort, zoodat het groene achterlijf 


doorschijnt. 
Behalve deze beide Helopeltis-soorten is mij van Java nog eene 


derde bekend, die de laatstbeschrevene het meest nabij komt. Ik 
trof haar aan op éénzaadlobbige planten, vooral van de familie der 
Aroideeën [Aronskelken|, wier bladeren reeds op een afstand de 
karakteristieke roestvlekjes vertoonden. Vermoedelijk herbergen 
de bosschen nog wel meer soorten. 


IL. De wijze VAN BESCHADIGING. 


De wijze, waarop de Helopeltis de bladeren van den theeheester 
beschadigt, mag in het algemeen van voldoende bekendheid worden 
geacht. Ik wil slechts een paar bijzonderheden dienaangaande 
mededeelen. 

Wanneer het insect zijn zuigsnuit brengt in de onderzijde van 
het blad, verpreidt zich onmiddelijk eene dofgroene tint rondom de 
mikroskopisch kleine plek van de wond. Even nadat de wond is 
aangebracht, dringt door de huidmondjes van het dofgroene veld 
een waterachtig vocht naar buiten, dat zich als zeer kleine drup- 
peltjes afzet. Na verloop van een paar minuten verdwijnen deze 
druppeltjes weer; zij worden weer naar binuen gezogen onder den 
invloed van het zuigen van het insect. 

Maakt men, nadat het inseet de plek heeft verlaten, eene dwarse 
doorsnede van het blad, dan ziet men, hoe het sponsparenchym 
[de weerkere, onderste laag van het bladmoes] geheel is vernield, 
terwijl ook het palissadenparenchym [de bovenste, meer stevige laag, 
waarvan de cellen nauwer aaneengesloten liggen] in den regel is 
aangetast. 


— 484 — 


Na een paar uur wordt de aangetaste plek bruin, eerst aan de 
randen, daarna in het midden; zij begint uit te drogen en de 
beide opperhuiden komen bijna tegen elkander te liggen, slechts 
door de overblijfselen van het palissadenparenchym van elkander 
gescheiden. 

Het laat zieh hooren, dat ‘bij een nog niet volwassen blad door 
dergelijke doode plekken bij den verderen groei allerlei wringingen 
en bochten ontstaan en dat het daardoor zijn verschrompeld en—door 
de bruine plekken — verschroeid aanzien krijgt. Oudere, geheel 
uitgegroeide bladeren veranderen weinig of niet meer van vorm. 

De versche, nog groene Helopeltis-beschadiging kan gemakkelijk 
worden verward met de vreterij van sommige zeer jonge rupsen, 
o. a. van de meeste jonge Slakrupsen [Limacodidae), die slechts 
de epidermis van de onderzijde en het sponsparenchym wegvreten. 

Het plotseling dofgroen worden van het blad rondom de plek, 
vaar het insect eene wonde maakt, schijnt veroorzaakt te worden 
door de eene of andere vloeistof, die het dier op hetzelfde oogen- 
blik in de opening brengt en die zeer snel op het omringende 
weefsel werkt. Brengt men namelijk een insect op de bovenzijde 
van een blad, waar de epidermis veel harder is, dan mislukt het 
aanboren niet zelden en in die gevallen blijft een uiterst klein 
druppeltje vloeistof op de oppervlakte van het blad achter. 

Het aantal wonden, door een enkel insect gemaakt, is zeer groot. 
Om eenig denkbeeld daarvan te krijgen, plaatste ik bij blaadjes. 
van 6 tot 7 cM. lengte telkens één insect en kreeg als gemiddelde 
90 plekken per etmaal. 

De voorkeur voor de onderzijde van het blad treedt duidelijk 
aan den dag, wanneer men een insect plaatst in een glazen doos 
en daarin twee blaadjes legt, het ééne met de bovenzijde, het 
andere met de onderzijde naar boven gekeerd. Een dergelijke 
proef leverde mij, na één etmaal op het eerste blaadje 10, op het 
tweede 71 plekken. 

Wat het insect uit het bladweefsel opzuigt (protoplasma, chloro— 
phylkorrels enz.), wordt in zijn darmkanaal volkomen verteerd. 
De uitwerpselen zijn kleine, heldere, geelachtig getinte druppels, 
waarin men met het mikroskoop niets anders ziet dan eenige uiterst. 
kleine, octaëdervormige kristalletjes. 

De wonden, door de volwassen dieren veroorzaakt, zijn uit den 
aard der zaak grooter dan die der jonge larven; ook het uiterlijk 


— 435 — 


der roestplekjes houdt verband met den leeftijd van het insect. 
De oudere dieren maken groote, scherp omschreven plekken, die 
geheel zwart worden; jongere dieren maken kleinere plekken, die 
later donkerbruin worden, terwijl eindelijk de pas uitgekomen lar- 
ven zulke kleine, dicht bij elkaar gelegen wonden maken, dat een 
blad of een gedeelte daarvan tamelijk egaal verkleurt. 

Behalve de bladeren, worden ook de jonge, nog groene takjes 
aangetast en vertoonen als gevolg daarvan langwerpige vlekken. 
Is het aantal wonden aan een jong takje groot, dan sterft het af; 
bij een klein aantal wonden blijft het in leven, maar de secundaire 
diktegroei heeft dan op de wondplekken op abnormale wijze plaats, 
waardoor wratten, krommingen en allerlei abnormale vormingen 
optreden, die nog nader moeten worden onderzocht. Hetzelfde is 
het geval met de plaatsen aan de takjes, waar de Helopeltis hare 
eieren in het weefsel heeft gedeponeerd. 

HI. De EIEREN EN DE LARVEN. 

De eieren der Helopeltis werden het eerst beschreven door Woop- 
Mason in zijn „Report on the Teamite and the Teabug of Assam”, 
in 1884 te Londen verschenen. Zijne beschrijving betreft Helopel- 
tis theivora, Moorp, de soort, waarvan op pag. 431 sprake was en 
geldt ook voor de soorten, die op Java voorkomen. 

De Helopeltis-eieren zijn, de geringe afmetingen van het insect 
in aanmerking genomen, tamelijk groot, langwerpig ellipsoidisch 
van vorm, maar toegespitst aan het ééne uiteinde, dat in twee 
haarvormige aanhangsels eindigt. Deze eieren worden door het 
moederdier zóó zorgvuldig verborgen, dat het geruimen tijd heeft 
geduurd, voordat zij ontdekt waren; zij worden namelijk gelegd in 
de jonge takjes en zijn daarin geheel verborgen, met uitzondering 
van de haarvormige aanhangsels, die buiten de opperhuid uitsteken, 
maar door hunne kleinheid en hunne overeenkomst met de haren 
der plant niet gemakkelijk in het oog valleu. 

De vrouwelijke insecten zijn in het bezit van een 
krachtige, sabelvormige legboor, waarmede zij eene 
opening maken door de opperhuid, door het schors- 
parenchym en zelfs door het — wel is waar nog niet 
zeer krachtig ontwikkelde — houtlichaam heen, om 
ten slotte een tweetal eieren in deze opening te de- 
poneeren op de wijze zooals in nevensstaande figuur 
bij eenige vergrooting op overlangsche doorsnede 


— 436 — 


van een takje is voorgesteld. De daarin tevens zichtbare haar- 
vormige aanhangsels hebben waarschijnlijk beteekenis voor de toe- 
treding van lucht: bij eenige oefening leert men ze spoedig o. a. 
door hun glinsterend voorkomen, van de haren der plant onder- 
scheiden, maar het opsporen der eieren in de tuinen aan de veelal 
dicht bebladerde heesters is geen zeer gemakkelijke zaak. Ware 
het anders, dan zou het doen verzamelen ervan stellig het beste 
en meest practische bestrijdingsmiddel der roestziekte zijn. 

De larven, die uit deze aanvankelijk witte, later rozeroode eieren 
tevoorschijn komen, zijn zeer klein. Bij Helopeltis antonii bedraagt 
de lengte van het lichaam slechts 1?/, mM. Het is geelbruin van 
kleur; de sprieten zijn iets donkerder en 1/2 — 2 maal zoo lang 
als het lichaam, terwijl het laatste lid naar het uiteinde eenigszins 
knodsvormig is verdikt. De sprieten, zoowel als de pooten, zijn 
behaard met niet zeer talrijke, dwars uitstaande haren. Bij vol- 
doende voeding groeien de larven snel; zij vervellen driemaal en 
zijn na 18 — 22 dagen volwassen. Deze getallen hebben betrekking 
op exemplaren, die in gevangenschap werden gekweekt; het is niet 
onmogelijk, dat de ontwikkeling tot volwassen individu in de vrije 
natuur iets vlugger gaat. Over het algemeen verdraagt de jonge 
Helopeltis de gevangenschap slecht en sterft steeds het meerendeel 
op jeugdigen leeftijd. 

Van Melopeltis theivora, Warrru. heb ik slechts ééns jonge lar- 
ven uit de eieren gekregen, maar het is mij niet gelukt, deze tot 
volwassen insecten op te kweeken. 


IV. De BESTRIJDING. 


De bestrijding der roestziekte is sedert jaren bij vele planters 
ig 
pogingen daartoe hebben dikwijls aanzienlijke uitgaven vereischt. 


een voorwerp van ernstig nadenken geweest en de verschillende 
Het zou onjuist zijn te beweren, dat deze uitgaven vruchteloos zijn 
gedaan, maar met hetgeen de ondervinding der laatste jaren heeft 
geleerd, hadden de resultaten grooter en meer afdoende kunnen 
zijn. De gewone wijze van bestrijding bestond in het doen vangen en 
vernietigen der roestdiertjes en, al waren de resultaten daarvan in de 
aanplantingen dikwijls niet zeer schitterend of nauwelijks bemerkbaar, 
men troostte zich dan met de overigens volkomen juiste gedachte, dat 
de gedoode diertjes in allen gevalle geen kwaad meer konden doen. 


— 451 — 


De bestrijdingsmethode, die wij in het onderstaande durven aan- 
bevelen, spreekt ook van vangen en dooden der insecten, doch ik 
stel er prijs op, reeds dadelijk erop te wijzen, dat daarin niet het 
zwaartepunt dezer methode is gelegen en weet niet beter te doen, 
dan in korte trekken het wedervaren mede te deelen eener onder- 
neming, waar zij sedert twee jaren is toegepast. 

Deze onderneming is het land Zipetir, ongeveer 8 paal westelijk 
van de halte Tjibadak in de Preanger-Regentschappen gelegen 
en staande onder de administratie van den Heer J. Tr. HAMAKER: 

De Heer Hamaker heeft niet alleen de welwillendheid gehad mij 
alle gegevens aangaande het verloop der bestrijding te verschaffen: 
maar heeft mij bovendien toegestaan, daarvan in deze mededeeling 
in zoo ruimf mogelijke mate gebruik te maken. Ik meen dit laatste 
niet te mogen doen zonder een woord van groote erkentelijkheid 
ten aanzien van den Heer Hamaker te hebben uitgesproken. 

De theeplantsoenen van de onderneming Tjipetir, waarvan hier 
sprake is, zijn in het begin van 1893 en van 1894 geplant. Zij 
hadden reeds spoedig met de roestziekte te kampen en ik herinner 
mij, dat bij een bezoek in het voorjaar van 1897 sommige tuinen 
in vrij hevige mate waren aangetast. Twee jaren later, in 1899, 
was de ziekte niet minder ernstig; reeds in Maart kon over 15 en 
bij het begin van den grooten snoei, circa 15 Juli, kon over onge- 
veer 40 bouws niet meer worden geplukt. 

De groote snoei, die van half Juli tot einde Augustus in beslag 
nam, deed intusschen de insecten uit de tuinen verdwijnen; bij 
gebrek aan voedsel moesten zij wel een ander heenkomen zoeken. 
Deze afwezigheid was echter niet van langen duur, want bij het 
uitloopen der heesters begonnen zij zich weer te vertoonen. Dit 
moment nu werd gunstig geoordeeld om te beginnen met eene 
bestrijding, die, tot den dag van heden met groote consequentie 
volgehouden, volkomen bevredigende resultaten heeft opgeleverd. 
In alle tuinen werd op eene wijze, waarvan de organisatie straks 
zal worden aangegeven, een geregelde, dagelijksche jacht op de zich 
weder vertoonende roestdiertjes gehouden, zoodat werden gevangen 


in September 1899. . . . …. .… . 26.820 insecten 
Oetober ern OENE EE EL A 
November EN ke rt nr dS eN 
December ete Mees 415-455 nl 


Totaal. . . 160.270 4 


— 458 — 


waarvoor een bedrag van f 454,85 werd uitgegeven. 
Voor 1900 zijn de cijfers de volgende: 
TANMAEI tergen Rada veren nne EL Oe AN SEELEN 
Bebruarlee. Pesante Kemos Mer en en 5 
MARt, one verten eene SRO pe 
nn ER Ee. 5 
Mein SRE re ede SO SOE 
io 5 NPN de eel eN 
bulkt sereen on Oe re A eeN 5 
De groote snoei ving den 1sten Augustus aan en duurde tot 
medio September. Welken invloed dit nog had op de reeds zoo 
oed als roestvrije tuinen, blijkt uit de cijfers der volgende maanden: 
Augustus. ne en a AALO TINSCELEN 


o 
te) 


Pepiemberie SA we aa wee Mene 5 
Ootoberaf me A ne tr BEE DG 5 
Nowvempern free ee ORD 5 
December: eat de ee ee & 


Totaal over 1900. . . 254.085 insecten, waarvoor 
f 1441,19 werd uitgegeven. 

Dat niemand zich verwondere, waar ik zooeven, niettegen- 
staande deze cijfers, sprak van „zoo goed als roestvrije tuinen.” 
De cijfers toch hebben betrekking op eene uitgestrektheid van 
175 bouws, zij geven aan, dat in 1900 gemiddeld per maand wer- 
den gevangen 21.000 inseeten, dus 700 per dag, zijnde juist 4 in- 
secten per bouw en per dag. En ieder zal toegeven dat, waar 
allengs afgerichte personen niet meer dan dit kunnen vangen, de 
zooeven gebruikte uitdrukking inderdaad niet overdreven mag 
worden genoemd. 

In 1901 werd de bestrijding voortgezet met het volgende resultaat: 

Januari, «da ua ner went rl O, SONS SLen 


Eebrauart: 40 ee SA Toen Aa LONG 
Maarts an resn Ge honet than ee pe 
April fo ORT 4 


Toen ik nu in het begin van Mei met den Heer HaAMmAKER de 
tuinen bezocht, is het mij niet gelukt, ook maar één enkel insect 
of ééne roestzieke plant te vinden. Maar dat ze er toch wel wa- 
ren, bewees de vangst van dien dag; want op het avondrapport 
werden weder een paar honderd insecten binnengebracht. Bij zijne 
mededeelingen over den gang der bestrijding teekende de Heer Ha- 


— 459 — 


MAKER nog twee zaken aan. Ten eerste, dat overal ook zoogenaamde 
ondersnoei wordt toegepast, d. w. z., dat de heesters aan den stam 
worden vrijgehvuden door het voortdurend wegsnoeien van water- 
loten en van neerhangende takjes, zoodat de wind er vrij door 
kan spelen. 

Ten tweede, dat in de boschranden, die de plantsoenen begren- 
zen, tot op enkele Rijnlandsche roeden diep, tegelijk met den grooten 
snoei de nangsi-boomen worden weggekapt. Het is namelijk opge- 
merkt, dat de bladeren van deze boomsoort dikwijls door de He- 
lopeltis worden aangetast en door nu deze boomen te kappen, wordt 
het voor de insecten, die nu tevens het voedsel uit de theeheesters 
moeten missen, nog moeielijker, in hun levensonderhoud te voorzien - 

Ik kan hieraan nog toevoegen, dat behalve de nangsi nog andere 
boomen en heesters door de Helopeltis worden aangetast, o. a. de 
ki-leho, die tot dezelfde plantenfamilie als de theeheester behoort. 
Het verdient dus aanbeveling, de omgeving der tuinen zorgvuldig 
hierop te onderzoeken en alle dergelijke planten tegelijk met den 
grooten snoei weg te kappen. 

Wat nu de wijze betreft, waarop de bestrijding is georganiseerd, 
weet ik niet beter te doen, dan hieronder woordelijk te laten volgen 
wat de Heer HaAMmAkKER mij daarover schriftelijk mededeelde. 

„De 175 bouws zijn verdeeld in 8 plukafdeelingen, elk van on- 
geveer 22 bouws. 

Over elke plukafdeeling gaat een mandoer, die met zijn pluk- 
vrouwen in 6 dagen zijne afdeeling rond gaat, m. a. w. na 6 da- 
gen komt de man op dezelfde plaats terug. 

Aan elken mandoer worden 2 (vroeger 3) vrouwen toegevoegd, 
die tot 10 uur ’s morgens de Helopeltis over de geheele afdeeling 
zoeken. Zij krijgen hierbij aanwijzingen aangaande de plaats, waar 
het insect te vinden is, van den mandoer en van de plukvrouwen, 
die uit den aard der zaak hiervan op de hoogte zijn. 

Slechts tot 10 uur wordt naar het insect gezocht, omdat het na. 
dien tijd moeielijk meer te vinden is. De betaling is 10 cent per 
vrouw. 

Na 10 uur gaan de vrouwen, die de insecten gezocht hebben, 
verder thee plukken. 

De Helopeltis-zoeksters brengen ’s avonds op het rapport hunne 
vangst mede en zoodra bij de telling blijkt, dat er één of meer 
ploegen zijn die meer dan 50 inseeten hebben gevangen, dan wordt. 


=Aes 


dit beschouwd als eene aanwijzing, dat er gevaar schuilt. Een on- 
derzoek wordt ingesteld en aan de dagelijksche zoeksters worden 
één of meer vrouwen toegevoegd, totdat het gevaar is geweken. 

Wanneer hier of daar de aanval plotseling zeer ernstig is, wordt 
er niet geaarzeld, het aantal vrouwen voor die afdeeling tot 40 à 
50 op te voeren, totdat de aanval onderdrukt is. 

Dagelijks wordt de vangst genoteerd, met aanwijzing van de 
tuinen, waarin gevangen werd.” 

De cijfers over het jaar 1900 geven een denkbeeld van de uit- 
gaven, die aan deze bestrijdingsmethode zijn verbonden, wanneer 
zij in vollen gang is. Zooals men hierboven heeft kunnen zien, 
zijn die uitgaven zeer gering en bedragen 4 gulden per dag over 
175 bouws, dus 22/7 cent per bouw en per dag. 

En nu de resultaten. Om daarvan een goed denkbeeld te krijgen 
moet het jaar 1899, waarin de bestrijding werd begonnen, buiten 
beschouwing blijven en moet de oogst van 1900 vergeleken worden 
met die van 1898. Volgens opgave van den Heer HAMAKER be- 
droeg de oogst, gemiddeld per bouw berekend 

in 1898, >. … os vermeer Sello halves Gadroos 

im 1900 5 et Bet a EE # pn 
wat eene vermeerdering aangeeft van 54 pCt. Een gedeelte van 
deze vermeerdering is natuurlijk veroorzaakt door den hoogeren 
onderdom der plantsoenen, maar al zouden van die 54 pCt. slechts 
14 pCt. aan het toepassen der bestrijding zijn te danken, dan leert 
de berekening, dat men op die 14 pCt. slechts eene geringe winst 
behoeft te behalen, om de onkosten der bestrijding goed te maken. 

Neemt men verder in aanmerking, dat bij de laatste berekeningen 
is aangenomen, dat ook bij niet-bestrijden de roestziekte geen ver- 
der nadeel aan de plantsoenen zou hebben toegebracht, dan behoeft, 
wat de onderneming Tjipetir betreft, het nut der bestrijding wel geen 


verder betoog. 


Op grond van het bovenstaande mogen wij dus het volgende 
aannemen : 

le. dat het mogelijk is, op een daartoe geschikt oogenblik, door 
een grooten en zoo noodig, algemeenen snoei, de roestplaag mees- 
ter te worden; 

2e, dat het mogelijk is, bij eene goede organisatie, de plaag 
meester te blijven; 


— 441 — 


3e. dat de hierdoor noodzakelijke uitgaven na eenigen en 
waarschijnlijk in de meeste gevallen zeer korten tijd door de ver- 
hoogde productie worden goed gemaakt. 

Nogmaals leg ik er nadruk op, dat de hoofdzaak bij deze be- 
strijdingswijze niet is het vangen der insecten, maar het voor een 
oogenblik meester worden der plaag door een krachtigen maatregel. 

Dat oogenblik moet men gebruiken om meester te blijven en voor 
dit laatste zijn — met een variant op een bekend gezegde, nog drie 
zaken noodig. De eerste is volhouden; de tweede is volhouden; 
de derde is volhouden! Al zou weken of zelfs maanden lang geen 
enkel inseet worden gevangen, elken morgen opnieuw moeten de 
zoeksters de tuinen in. De bestrijding der meer en meer om zich 
heen grijpende roestziekte wordt langzamerhand voor eene thee- 
onderneming even noodzakelijk als planten; zij moet op de onder- 
nemingen, waar de Helopeltis voorkomt, even goed een plaats in- 
nemen onder de vaste werkzaamheden als grondbewerking of pluk. 


Er behoeft wel niet nader op gewezen te worden, dat men met 
de hierboven aangegeven bestrijdingsmethode niet op elk willekeurig 
oogenblik kan beginnen. Wie bijvoorbeeld in het midden van den 
regentijd veel roestziekte in zijn tuinen heeft, zal beter doen met 
het houden van een grooten snoei te wachten, totdat de regens 
voorbij zijn. Wel is waar wordt op sommige ondernemingen ge- 
durende het geheele jaar gesnoeid, maar de antwoorden, ontvangen 
op vraag 15 der vroeger rondgezonden circulaire wijzen erop, dat 
de meeste planters bij voorkeur snoeien in de maanden met wei- 
nig regenval en ik meen te mogen onderstellen, dat deze handel- 
wijze door de ondervinding aan de hand is gedaan. 

Voorts zou het mij niet verwonderen, indien deze of gene de 
opmerking maakte, dat de geheele bestrijdingswijze sterk herinnert 
aan het ei van Columbus, eene opmerking, die intusschen niet als 
een verwijt is te beschouwen. Dat er na een, binnen weinige we- 
ken afgeloopen snoei geen roestdiertjes in de tuinen zijn, is den 
meesten planters bekend, zooals o. a. blijkt uit sommige antwoorden 
op vraag 12 der circulaire, maar de gedachte, dit moment te ge- 
bruiken om met een goed georganiseerde bestrijding te beginnen, 
is voor het eerst op de onderneming Tjipetir tot uitvoering gebracht. 


Buitenzorg, Juni 1901. 


Denn ae NN nnen NINA 


OVER DEN DUUR DER KIEMKRACHT VAN CASTIL- 
LOA ELASTICA-ZADEN. 
DOOR 
Dr. W. R. Tromp pr Haas. 


Uit proeven, door Dr. var RomBvrem genomen, is gebleken, dat 
de Castilloa-zaden, versch geplukt, na ruim twee weken hun kiem- 
kracht verloren hebben, indien zij eonder bijzondere voorzorgen 
opbewaard worden. 

Voor de verzending van genoemde zaden over groote afstanden 
zou het veel waard zijn, indien de kiemkrachtsduur zonder eene 
te omslachtige behandeling voor enkele weken kon verlengd worden. 

In een referaat 1) in dit Tijdschrift wordt een voorschrift gege- 
ven hoe men de zaden 3 à 4 weken hun kiemkracht kan doen 
behouden. 

Eenvoudiger wordt dit doel bereikt, zoo men de versch geplukte 
zaden, ontdaan van het vruchtvleesch, in zeer fijn houtskoolpoeder 
in een droge flesch, losjes gesloten, opbewaart. Op deze wijze 
behandeld is het grootste deel der zaden na 4 weken nog kiem- 
krachtig, zooals uit onderstaande door mij genomen proef blijkt. 

Met houtskoolpoeder werden ook nog vergeleken het opbewaren 
in droog zand en in een luchtledige ruimte. 


Kiemkrachtig. 
Uitgezaaid onmiddellijk na den oogst. . . . . . . .90 9/2 
ke 2 weken RA, pr „ __opbewaard in fijn 
houtskoolpoeder … … . « … «eee SON 


Uitgezaaid 4 weken na den oogst, opbewaard in fijn hoi 
koolpoeder …-, + ars an veh en es EEN 
Uitgezaaid 2 weken na den oogst opbewaard in droge aarde. 75 „ 
” 4 ” „ny ” ” » ” ” „ne 


Á ND ed „ een luchtle- 


dige gemaakte ruimte … … .… … … me «u 4 ee m0 


1) Teysmannia, deel XI, p. 475. 


— 443 — 


Beschikbare Zaden van Nuttige Gewassen. 


Albizzia moluecana Miq. Djeundjing laut. 

5 stipulata Bth. Sengon. 
Andropogon muricatus Retz. Akar wangi. 
Bixa orellana L. Kuasoemba Kling. 
Boehmeria nivea Gaud. Rameh. 
Caesalpinia coriaria Willd. Divi divi. 

Da dasyrhachis Peta peta. 
En arborea. 
Canarium commune L. Kanari. 
Cassia florida Vahl. Djoear. 

„ _ javaniea L. Boengboendelan. 
Castilloa elastica Cerv. Caoutchouc. 
Cedrela serrulata Mig. Soerian. 

Cola acuminata R. Br. Kola. 
Corchorus capsularis L. Goeni, Jute. 
Elaeis guineënsis L. Olvepalm. 
Eriodendron anfractuosum DC. Kapok. 
Erythroxylon Coca Lam. Coca. 
Euchlena luxurians Dur. Zeosinte. 
Gazongras. 
Helianthus annuus L. Zonnebloem. 
Indigofera tinctoria. Indigo. 

2 leptostachya. Natal indigo. 

sh galegoides. Taroem oetan. 
Melia azedarach L. Mindi. 
Melinis mimitiflorus. Braziliaansch voedergras. 
Payena Leerii Brek. Getah pertja. 
Panieum maximum. Bengaalsch voedergras. 
Myristica fragrans Houtt. Pala. 
Nicotiana Tabacum L. Tabak. 
Pithecolobium Saman Benth. Zegenboom. 
Polygala oleifera Heckel. Boterplant. 
Sesasum indicum DC. Widjen. 
Sorghum vulgare L. Gandroeng. 
Tamarindus indica L. Asem. 
Thea assamica. Assam Thee 


— 444 — 


Theobroma Cacao L. 
Uncaria Gambir. Gambir. 
Urostigma elasticum Karet. 
Zea Mays L. Djagoeng. 


Bovendien zijn nog beschikbaar een aantal plantjes van: 


Agave rigida var. Sisalana. Sisalhennep. 
Cola acuminata. Cola 

Castilloa elastica Caoutchouc. 
Cinnamomum zeylanieum,. Kaneel. 
Hevea brasiliensis. Para-caoutchouc. 
Myroxylon peruiferum. Perubalsem. 
Swietenia Mahagoni Mahoni. 

Urostigma elastieum. (Karet-zaailingen). 


BEMESTING VAN ORANJEBOOMEN. 


Senor Ario geeft in het „Journal of the Royal Horti- 
cultural Society’ een belangrijk opstel over bovengenoemd 
onderwerp; hij zegt, de oranjeboomen schikken zich in 
bijna alle gronden, als zij maar niet te nat zijn, het liefst 
hebben zij kleigrond met wat zand vermengd. Al zijn zij 
niet te kieskeurig op de soort van grond, toch is er een 
groot verschil, zoowel in de kwaliteit en in de kwantiteit 
der vruchten, die zij in verschillende grondsoorten voort- 
brengen. 

Het is echter absoluut noodzakelijk de oranjeboomen te 
bemesten en onderstaande regelen dienen als leiddraad hoe 
zulks het best kan geschieden. Ten einde ten minste 
eenigen vasten grond onder de voeten te hebben, moeten we 
beginnen met scheikundige ontleding van de verschillende 
deelen der plant onder verschillende omstandigheden. Het 
gemiddelde van een groot aantal dier analyses komt op 
het volgende neer: 


In 100 deelen Stikstof Phosphorzuur Kali 
seheuvrucht 0 … 42 0:38r 4 zer0.4O0R on 010.38 
BESS oe er re OOR rt Oil Ortler 1 OISS 

OG ee age OO: er or ODO er 0,78 

Van versch verzamelde vrucht, blad en hout krijgt men 
respectievelijk. . . . . . 3.21 — 6.— en 7.— asch. 


Veronderstel, dat men een H. A. beplant met djeroeks, 
waarop ongeveer 250 exemplaren komen, dat deze 30.000 
K. G. vruchten geven, dan bevat de oogst volgens boven- 


genoemde analyse: 
Teysm. XII 30 


— 446 — 


DUKSLOE, tres „TA KG: 
Phosphorzuur. . . 120 
KCE zn on tn ee eld emt 

Wil men dus regelmatig goede oogsten krijgen, dan 
zullen bovenstaande stoffen aan den bodem terug gegeven 
moeten worden en zouden wij theoretisch eene goede 
bemesting krijgen, door daarvoor te gebruiken: 

Chitisalpeter ‚ren on en we OO 
superphosphaat. … … «……. «705 
Kaliumsulphaat. …… — vs #-1200 5 

Het behoeft echter geen betoog, dat men zich niet let- 
terlijk aan genoemde opgaven behoeft te houden, zij zullen in 
ieder bijzonder geval gewijzigd moeten worden, in overeen- 
stemming met den grond en met andere omstandigheden. 

In de eerste plaats komt het op de samenstelling van den 
grond aan. Bij gebrek aan betrouwbare analyses, kan een 
grondige kennis van den physieken toestand van den grond 
wel eenigszins als leiddraad dienen. Zoo doet een zware 
kleigrond rijkdom aan kali en armoede aan phosphorzuur ver- 
moeden, kalkrijke gronden zijn dikwijls wel voorzien van 
phosphorzuur maar veel minder van kali, gronden met 
veel humus vermengd bezitten gewoonlijk voldoende 
stikstof, terwijl zandgrond meestal arm is aan planten- 
voedende stoffen. 

De genoemde stoffen hebben een verschillenden invloed 
op de vruchten, indien zij in overvloed in den bodem 
aanwezig zijn; zoo heeft overvloed van stikstof een bij- 
zonder weligen groei der planten tengevolge, die den 
bodem op een onnutte wijze van minerale bestanddeelen 
berooft, omdat die welige groei meestal niet gevolgd 
wordt door een ruimen oogst, want somtijds dragen de 
planten weinig of geen vruchten, en de vruchten zijn 
grof, groot, met dikke schil, terwijl het vruchtvleesch 
niet geurig is en ze niet uitmunten door duur- 
zaamheid; ook rijpen ze later dan gewoonlijk. Bij over- 
vloed van phosphorzuur, groeit de plant minder welig, 


» „ 


B aen 


geeft daarentegen veel vruchten, die zoet zijn, maar niet 
altijd even sappig; bij overvloed van kali, groeit de boom 
niet krachtig, de vruchten zijn echter saprijk, zoet en geu- 
rig. Geen dezer stoffen alleen heeft eene goede uitwer- 
king op de planten, zij completeeren elkaar en eerst door 
samenwerking der drie genoemde voedingsbestanddeelen 
kan men gunstige resultaten verwachten. 

Indien men bijzonder rijkdragende variëteiten plant, de 
klimatologische omstandigheden gunstig zijn en men door 
voldoende drainage oogsten krijgt, die grooter zijn dan 
bovengenoemde, moet er ook zwaarder bemest worden. 
Dragen daarentegen de boomen om een of meer redenen, 
waaronder vooral droogte en onvoldoende drainage genoemd 
kunnen worden, minder vruchten, dan kan de hoeveelheid 
mest ook verminderd worden. 

Voor stikstofmest kan zoowel ammoniumsulfaat als 
natriumnitraat genomen worden, in algemeenen zin is 
zulks voor de plant hetzelfde, het komt in deze meer op 
den grond aan. Eerstgenoemde meststof is het best voor 
lichte gronden of voor die waarin nog organische bestand- 
deelen gevonden worden; terwijl de laatste beter is voor 
zwaardere gronden. Van de phosphorzuur bevattende 
mestsoorten kan de voorkeur gegeven worden aan super- 
phosphaat; slechts in gipshoudende of laaggelegen gronden, 
waarin nogal organische stoffen zijn kan Thomas-phos- 
phaat toegepast worden. Onder de kalizouten is het onver- 
schillig of men kaliumsulphaat of chloorkalium neemt, 
ofschoon sommigen beweren, dat eerstgenoemd zout een 
beteren invloed op de kwaliteit der vruchten uitoefent. 

In gronden met weinig kalk werkt vooral gips gunstig. 
De djeroekboom heeft nogal kalk noodig; men berekent, 
dat onder gewone omstandigheden bij een goeden oogst 
der oranjeboomen, er jaarlijks 250 K.G. kalk per H. A. 
opgenomen wordt. Het is duidelijk, dat in kalkarme 
gronden, de wortels moeite hebben deze hoeveelheid mach- 
tig te worden; ook werkt het zwavelzuur van de gips 


— 448 — 


gunstig op den bodem, daar zij een deel der onwerkzame- 
kali ter beschikking van de plant brengt. 

Hoewel de boomen flinke oogsten kunnen geven alleen 
door het bemesten met bovengenoemde minerale stoffen, 
is het om verschillende redenen nuttig ook bij afwisseling. 
organische bemesting te geven. Eerstgenoemde stoffen. 
kunnen in den regel spoedig door de planten opgenomen 
worden, zoodat de grond bij een krachtigen groei der plan- 
ten weldra aan eenige dier stoffen gebrek krijgt. Het is 
daarom nuttig, dat er ook langzaam werkende organische: 
mest in den bodem gebracht wordt. 

Hieronder volgen eenige opgaven van meststoffen waar- 
mede men goede resultaten heeft verkregen, alles per jaar: 


en per H. A. 
Ammoniumsulphaat of natrium- 

nitraat (Chili-salpeter.). … … … … «en SOONKSOR 
Superphosphaatb … … me a et a RO 
Chloorkalilmm ss ze temen he OON 
Caleiumsulphaat (gips) . . . . . . « ….-250 „ 
IJzersulphaat … … a see ee hee MOUS 
Duiven-of kippenmest. …% … «ie TOU 
Natriumnitraat, se et oat het arn da ON 
Superphosphäat. …- 5 seren see er MOONEN 
Chloorkalum. … sns Jojo gee AE REN 
Calciumsulphäat (GIPS) … rt bs et ZON 
IJzersulphaat. : vOOn 
Paardenmest, … … … unten oe en ISO REN 
Ammoniumsulphaat . „ … … …… … «en ZOO 
Superphosphaat.-. … … te eeen der SEON 
Cnloorkalium “et An ae ee 
Calciumsulphaab … … - … « © ra en ZOO 
IJzersulphaat … …— .… … <5 vet nnen OOM 


Voor groene bemesting wendt men meest Lupinen aan… 


— 449 — 


Indien de aanplant daarvan goed staat, dan maait men ze 
gewoonlijk als zij beginnen te bloeien af en werkt ze onder 
den grond; ruw berekend brengt dan een H. A, een product 


Oikaanmeroenen., mest: van. … *… … … 10,000 K.G. 
daarbij voegt men: 
Ammoniumsulphaat. . . . . 340 „ 
Kaliumsulphaat. …  … … se OO 
puperphosphaat.…. …. … OOR 


Enkele proefnemers bevelen aan om te gelijkertijd met 
de groene bemesting 400 K.G. gebluschte kalk p. H. A. in 
den grond te brengen. 


Bij oude oranjeboomen bemerkt men dikwijls een slechten 
groei, meestal moet de oorzaak in het volgende feit gezocht 
worden. De oranjeboomen nemen gaarne veel kalk en kali _ 
op, zij kunnen daarvan te veel krijgen, dat zich dan in de 
jongste takken en bladeren ophoopt en daar de circulatie 
van het sap vermindert. In dergelijke gevallen moet men 
mesten met stoffen, waarin stikstof en phosporzuur een 
hoofdrol spelen. De eerste om de sapbeweging krachtiger 
te maken en het laatste vooral voor de vorming van nieuwe 
cellen. Door eene dergelijke bemesting groeit de boom 
weer normaal. 

Voor dergelijke boomen zijn de volgende stoffen aan te 
raden : 


Mamoniumsulphaat. …— … .… … … …… -900K.G. 
BIERMAN ErE 6. 0, van enn enden aten We ven She, 
BmeuDhosphaat, zv tenten venten GOOL 
IERSE zen vre er rl ee BOO 
Chloorkalium . . aaps dE Zok 


In kleiachtige BE amden ar men het in boven genoem- 
de gevallen buiten kali stellen en het mengsel aldus maken: 

END ODINOSE tene rt etterende SOOOEK. 

Rammoniumsuiphaat. 4. sr sons ver on 1200, 

lis Salpeben. leds wen eden rn eden 400, 


— 450 — 


Superphosphaat.… … …… «va et aen OONK 

IJzersulphaat . . . . 5 ein os OOMEN 

Ook komt het niet en voor, dat oranjeboomen, die- 
krachtig groeien en waarvan men veel vruchten verwacht, 
weinig of niets produceeren. 

Indien de boomen afkomstig zijn van goeddragende 
verscheidenheden, dus van een goed ras zijn, kan de oor- 
zaak in de voeding liggen. Zoo kan overvloed van stikstof, 
vooral als zulks gepaard gaat met gebrek aan phosphaten, 
de oorzaak zijn van een krachtigen groei der plant en van 
weinig vruchtzetting. In dergelijke gevallen zal een be- 
mesting met stoffen, waarin phosphorzuur domineert en 
waarin stikstof een ondergeschikte rol bekleedt, den toestand 
kunnen verbeteren. De volgende stoffen koren daarvoor 
in aanmerking: 

Ammoniumsulphaat. …'s … … … 4 «se OESO 


Natriumnitraab …… + ban aon be RO 
Superphospaat … … … … … we Been zode TOOORS 
Kainiëts. «Ad «on ea ee ere ON 
Calciumsulphaat., … 4: sa ete te Mo 


Voor oranjeboomen, die aan gomziekte lijden, wordt de- 
volgende bemesting aanbevolen: 


Chili-salpeter. … ……, … en van vere fe a OOK 
Thômas-phosphiaat.… … ere ed verten ON 
Plantenasch. … … … teren ate era Se OU 
IJzersulphaat. . . . erve … ZOOM 


Eene diepe Oe mal mise rl: of patjoel 
is noodig. De meerderheid der planters acht den tijd daarvoor 
het best na den oogst. 

In aanplantingen, waar de boomen nog niet volwassen 
zijn, brengt men den mest onder de kroon van de boomen, 
zonder te dicht bij den stam te komen. Zijn echter de 
boomen goed uitgegroeid en is het geheele terrein bescha- 
duwd, dan kan de mest er geheel over verdeeld worden; 
de wortels zijn dan ver genoeg ontwikkeld om het voedsel 


— 4bl — 


overal te kunnen opnemen, altijd niet te dicht bij de 
stammen. 

De stikstof wekt de sapbeweging op in de boomen, het 
sap dringt door tot de jonge groene deelen der plant waar- 
door een krachtige groei ontstaat, terzelfder tijd, ofschoon 
niet zoo snel als de stikstof, wordt het phosphorzuur geab- 
sorbeerd; dit komt vooral ten nutte aan de vorming van 
bloemknoppen enz. dus van de reproductie-organen. Verder 
is het vooral de kali, die vastheid aan de verschillende 
deelen der plant geeft. 

Wat den tijd aangaat, waarop gemest kan worden, zulks 
hangt ook van verschillende omstandigheden af, waar- 
schijnlijk na den oogst, maar ook in een tijd, dat de boom 
vol jonge vruchten zit, zoude een snelwerkende mest zijn 
nut kunnen hebben; de ervaring moet hier voor ieder 
klimaat den tijd aanwijzen. In subtropische streken, waar 
men een soort winter heeft, geeft men als de beste tijd 
voor bemestings het vroege voorjaar op, b.v. Februari, omdat 
er dan van zelf door de verhoogde temperatuur al meer 
groei in de boomen komt. Zulks is voor ons geen aan- 
wijzing. 

W. 


Nene tte em 


EEN EN ANDER OVER CAOUTCHOUC. 


Het woord „Caoutchouc”, dat vroeger slechts door 
weinigen gebruikt werd, daar slechts weinigen hun aan- 
dacht er aan gaven, wordt tegenwoordig onder hen, die 
in Indië landbouw drijven, een „huishoud- woord.” 

Ik geloof niet, dat er thans onder hen die zich in Indië met 
dezen tak van industrie bezig houden, velen gevonden worden, 
die niet in meerdere of mindere mate in de kultuur van caout- 
chouc leverende planten belang stellen, terwijl nu ook op 
zeer vele plaatsen reeds proefaanplantingen bestaan. 

Doch niet alleen in Nederlandsch-Indië is de belangstelling 
in die kultuur steeds toenemende, ook in Britsch-Indië, 
Fransch-Indië en in de Duitsche tropische koloniën is de aan- 
dacht op de caoutchouc-kultuur gevestigd en men kan bijna 
geen tijdschrift opslaan, dat den landbouw in die streken 
behandelt, of er staat iets in over caoutchouc-kultuur. 

Dat deze aandacht zoo algemeen is, mag wel als bewijs 
gelden, dat de vrees voor een spoedig deficit in „wilde” 
caoutchouc algemeen gevoeld wordt. 

Hoewel de kultuur ervan nog van jongen datum is, 200 
werden toch reeds resultaten verkregen en zijn er partijen 
gekultiveerde caoutchouc aan de markt gekomen, die een 
gunstig onthaal ondervonden. 

Het is evenwel opmerkelijk, dat de keuze tusschen de 
kultuur van boomen en lianen vrij scherp door nationaliteit 
wordt bepaald. 

Zoo bv. geven de Engelschen in het algemeen de voorkeur 
aan Hevea, de Nederlanders aan Ficus en Castilloa, de Franschen 
aan lianen, de Dwitschers aan lianen en aan Kickrid. 

Dit wil niet zeggen, dat andere plantensoorten geheel 


— 453 — 


worden verwaarloosd, maar voor een overwegend deel is 
de aandacht op de genoemden gevestigd. 

De oorzaak, waardoor zulk een voorkeur ontstond, is niet 
moeielijk na te gaan. 

In Britsche koloniën, o.a. op Ceylon en Malaka zijn 
in verschillende plantentuinen de beste resultaten met 
Hevea verkregen, en lag het voor de hand, dat deze boom: 
soort ook bij planters, die door de besturen der planten- 
tuinen werden vóórgelicht, de voorkeur had. 

In Nederlandsch-Indië trok de Ficus elastica zeer de aan- 
dacht van hen, die uit den aard hunner positie in landbouw- 
zaken voorlichting moesten geven, en volgde het publiek 
ook die richting. 

Daar ook de Castilloa niet onbevredigende resultaten gaf, 
zoo kwam deze in de tweede plaats. 

In Fransch-Indië is vooral door Dr. YersiN vóór lianen 
geijverd, omdat deze er in groote hoeveelheden schijnen 
gevonden te worden en komen Ficus en andere boomsoorten 
eerst in de tweede plaats. 

In Afrika, waar caoutchouc-lianen in groote verschei- 
denheid voorkomen, hebben de Dwitschers, later de Belgen, 
met hunnen praktischen blik ingezien, dat deze waard 
waren de aandacht te trekken en als bron van groote in- 
komsten, minstens behoorden gespaard te worden. 

Hoewel vele soorten boomen in Afrika zijn ingevoerd 
geworden, bemerkten de Duitschers reeds spoedig, dat, voor 
eene rationeele kultuur, deze op Afrikaanschen bodem 
minder geschikt waren, en zij zijn nu, wat boomen be- 
treft, naar de inheemsche Kickzia overhellende. 

Hoe deze neiging zich verder zal ontwikkelen, moet de toe- 
komst leeren, en zullen ten slotte de finantieele uitkomsten 
van de eene of de andere soort den doorslag geven. 

Onbeperkt is evenwel de keuze van planten niet. 

Het blijkt meer en meer, dat het verplaatsen van caout- 
chouc leverende planten in eene andere omgeving en bodem 
«dan waar ze te tehuis behooren, vaak onverwachte en onge- 


— 454 — 


wenschte resultaten geeft; zoo o. a. is gebleken dat 
de Ficus elastica op Afrikaanschen bodem een product van 
minder waarde geeft. Zelfs kan het gebeuren dat. het 
melksap van een plantensoort, welke op de natuurlijke 
standplaats overvloedig caoutchouc bevat, op eene andere 
plaats hiervan geheel ontbloot is, zoo als gebeurd is met 
de Wieus rubiginosa Des van Nieuw-Caledonië, welke aldaar 
een goede producent is, doch te Algiers, waar de boom 
forsch groeide en men er groote verwachtingen van had, 
absoluut geen caoutchouc in’ het melksap heeft. 

De onbevredigende resultaten van de Manihot Glaziovii bui- 
ten Zuid-Amerika zijn wellicht ook hieraan toe te schrijven. 

Immers in het land van oorsprong wordt de boom regel 
matig göexploiteerd, en mag worden aangenomen dat CROSS? 
toen hij voor de eerste maal zaden van deze boomsoort 
overbracht, dit niet zoude hebben gedaan, als hij niet van de 
rentabiliteit dezer plantensoort overtuigd ware geweest? 

Het is dan ook zeer te loven, dat de caoutchouc-kul- 
tuur in het algemeen nu nog als proef in Nederlandsch- 
Indië plaats heeft en men eerst wil nagaan of groeiplaats, 
klimaat enz. wel voor deze kultuur geschikt zijn, en welke 
plantensoorten de beste resultaten zullen geven. 

Indien nu zij, die door zulke proev en toonen belang te 
stellen in deze nieuwe kultuur, zich de moeite willen 
geven hunne opmerkingen en eventueele resultaten we- 
reldkundig te maken, dan zal zeker binnen den kortst 
mogelijken tijd de kultuur van caoutchouc leverende plan- 
ten op gezonde basis rusten en de periode van proefne- 
mingen belangrijk verkort worden. 

Het is evenwel reeds thans voor hen die Ficus elastica 
of Castilloa elastica geplant hebben, eene hoogst aange- 
name mededeeling, welke Dr. Preyer 1) in „Der Tropen- 


1) Men zal wel doen de conclusie van den Heer PreYer, die op proeven 
met een boom berust, met eenige reserve aan te nemen, vooral indien men 
weet, dat de hoeveelheid melksap, die op een bepaald oogenblik uit een 
wond van Ficus elastica stroomt van verschillende — voor een deel ons nog 
onbekende — omstandigheden af hangt. (Noot van de Redactie). 


— 455 — 


pflanzer 1900 No. 8” doet onder den titel van „Wiederholte 
Anzapfung von Ficus elastica. 

Hierin beschrijft hij eene proef in den Cultuurtuin te 
Buitenzorg genomen in de maanden April en Mei 1900 met 
één boom. 


Het resultaat was: 


le aftapping den Jen April 1900, product. 15,90 gram. 


2e » „ 1éen » Dj) » 48,03 Li 

3e ” 11 2 JI en » ” » 7 ‚96 » 

de ( me ensMei 5 5 26,86 _„ 

4e 5 En 5 12,04 „ 
Totaal _ 120,79 gram. 


Uit deze proef, genomen in navolging van hetgeen in den 
botanischen Tuin op Ceylon in 1899 reeds geschiedde met 
Hevea brasiliensis, bleek dat ook de Ficus elastica voor eene 
dergelijke aftap-methode geschikt is 1). 

Dat de boomen, die op zulk eene wijze worden behan- 
deld, er geen naspeurbaar nadeel van ondervinden, blijkt 
daardoor dat op de Tjiasem- en Pamanoekan-landen de 
methode van herhaald aftappen (dáár worden de boomen 
gedurende drie achtereen volgende dagen getapt) reeds 
zeventien jaren is toegepast geworden en de nu ruim 85- 
jarige boomen er frisch en gezond uitzien. 

Ook daar is het resultaat dat de boomen volgens deze 
methode getapt aanzienlijk veel meer produceeren dan vol- 
gens de oude wijze van exploiteeren, en geeft DR. PREYER 
in voormeld artikel de resultaten op eener proef met drie 
boomen op dit land genomen, welke hier onveranderd wor- 
den overgenomen. 


1) De op Ceylon door PARKIN ingevoerde methode, waarbij de op den 
stam gemaakte wonden telkens door het wegnemen van een dun laagje 
bast weer op nieuw geprikkeld worden, wat bij Hevea een rijkelijk 
uitstroomen van melksap ten gevolge heeft, zoodat de opbrengst aan- 
zienlijk stijgt, laat zich bij Ficus elastica niet toepassen. 

In de volgende aflevering zal de lezer uitvoerige mededeelingen over 
aftappingsresultaten bij Hevea aantreffen. (Noot van de Redactie). 


— 456 — 


le boom 2e boom 3e boom 
27 April 114 gram 136 gram 101 gram. 

28 „ 132 „ 4 TOA 

29 „ 15 » 91 b)] 41 » 
Totaalin3 dagen 321 gram 821 gram “246 gram, 


waaruit blijkt dat de productie 21/, maal hooger is dan 
volgens de oude methode van éénmaal tappen 1). 

In een ander artikel geeft dezelfde geleerde, die zich 
voor het vraagstuk der caoutchouc veel moeite heeft ge- 
geven, eenige mededeelingen omtrent de ondervinding met 
Castilloa elastica, ook op de Tjiasem- en Pamanoekan-landen 
te Soebang, alwaar deze boomsoort langs de wegen in de 
Liberia-koffie aanplantingen voorkomt, en trekt de conclusie 
dat de achtjarige Castilloa- aanplant per hectare 80 kilogram 
caoutchouc oplevert, terwijl een hectare met Ficus elas- 
tica, beplant van veel hoogeren ouderdom [85 jaren ?] slechts 
75 kilogram ecaoutchouc produceert en het verschil ten 
gunste van de Castilloa steeds grooter wordt naarmate de 
boomen ouder worden 2). 

Zulke mededeelingen zijn voor de caoutchouc-planters 
zeer veel waard en geven reeds nu eenigszins de richting 
aan welke vermoedelijk zal gevolgd worden. 

Er is evenwel een bezwaar tegen de Castilloa elastica, 
welke vooral bij grootere aanplantingen niet uit het oog 
mag verloren worden, nl. dat deze zeer gevoelig is voor 

1) De Heer PREYER vermeldt nog, dat dezelfde boomen op 4, 5 en 6 Mei 


getapt, de volgende resultaten gaven: 
4 Mei 52 56 41 gram. 


ORD 54 49 61 » 
6 » 49 58 31 » 
148 4143 14133 » 


Zoodat men ziet, dat de opbrengst sterk daalt. Bewezen is dan ook 
niet, dat men, indien men op f of 2 dagen een even groot aantal insnijdingen 
gemaakt had als nu bij de verschillende aftappingen aangebracht werd, niet 
ongeveer even veel product verkregen zou zijn. (Noot van de Redactie.) 

2) Indien ze althans door de gemaakte, slecht genezende wonden niet 
reeds lang in productie achteruit of te gronde gegaan zijn. 

(Noot van de Redactie.) 


— 451 — 


verwonding en de boomen onderhevig zijn aan achter- 
uitgang, wanneer de wonden kunnen inwateren. 

Het oogsten zoude dan door speciaal geoefend personeel 
moeten geschieden, voorzien van geschikte werktuigen, 
om noodlottige verwonding te voorkomen. 

Bij het koopen van zaden van deze boomsoort zij men 
ook voorzichtig. 

In de eerste plaats zijn ze aan spoedig bederf onderhevig, 
verliezen snel het kiemvermogen, terwijl er soorten Castilloa 
bestaan, die voor kultuurdoeleinden geenszins geschikt zijn. 

Van de vier bekende soorten is alleen die met dikken, 
grijzen bast bruikbaar. Het is daarom zaak alleen van 
bekende personen en bekende aanplantingen zaad te be- 
trekken om teleurstelling te voorkomen 1). 

De Heer Tu. F. Koscurij te Costarica waarschuwt tegen 
het planten van Castilloa als allee- boom, daar volgens 
hem zulke boomen niet tegen aftappen bestand zijn en 
dan spoedig te gronde gaan, hoewel te dezen opzichte 
ook andere meeningen bestaan 2). 

Het is met het oog hierop niet van belang ontbloot te 
weten welke de ondervinding te Soebang is. 

Ook mag het niet ondienstig zijn er reeds nu op te 
wijzen, dat het tijdstip van aftappen eenen grooten invloed 
heeft op qualiteit en quantiteit van het product. 

In Duitsch Afrika wordt zeer de aandacht gevestigd op 
de Kickzia elastica Preuss. 

Deze tot de Apocynaceae behoorende boomsoort zoude 
volgens R. ScHLECHTER één à twee kilogram droge caout- 
chouc per keer aftappen kunnen opleveren en gaat hij 
zelfs zoo ver van eene berekening te geven van onkosten 


1) Op Java komt slechts een Castilloa »soort”’ voor, naar het schijnt, 
en deze zou, volgens KoscuHky althans, zelfs niet de beste zijn! 
(Noot van de Redactie.) 
2) Op de onderneming Tjidjeroek staan, evenals op de Pamanoekan- 
en Tjiasem-landen, de allee-boomen zeer goed en in den Cultuurtuin 
vindt men juist onder de randboomen de fraaist onwikkelden, die het 
meest product gaven. (Noot van de Redaclie., 


— 458 — 


eener aanplanting daarvan, die zoodanig voordeelig voor- 
komt, dat het planten dezer boomsoort als een goudmijn 
zoude moeten beschouwd worden. 

Daar deze Kickxia eerst zéér onlangs is ontdekt geworden 
en er dus nergens aanplantingen van bestaan, zoo is het 
niet mogelijk de berekeningen aan de ervaring te toetsen. 

Voor Nederlandsch-Indië kan deze boomsoort wellicht 
belangrijk worden en bestaat het vermoeden dat het kli- 
maat ook geschikt kan blijken, daar wild groeiend in Neder- 
landsch-Indië twee soorten Kickvia voorkomen nl, Kickvia 
arborea en Kickrvia Wigmanii. 

Beiden bevatten overvloedig melksap, doch geen caout- 
chouc. 

Voorloopig evenwel zullen de planters in Nederlandsch- 
Indië geen voordeel kunnen trekken van dezen Afrikaanschen 
boom, daar de zaden zéér spoedig het kiemvermogen verlie- 
gen, en dus de invoering van de Kickzvia elastica door middel 
van jonge plantjes in Wardsche kisten zoude moeten plaats 
hebben, hetgeen zeer kostbaar is en voor het aanleggen 
van eenigszins groote aanplantingen weinig doeltreffend. 

Bovendien is het nu gebleken, dat in Nederlandsch-Indië 
voldoende soorten caoutchouk leverende boomen bestaan 
om er mede tevreden te zijn. 

De inheemsche Ficus elastica en de Castilloa elastica, die 
in Nederlandsch-Indië een tweede vaderland schijnt gevon- 
den te hebben, kunnen mi. aan alle billijke eischen voldoen. 

Plantmateriaal is in voldoende mate van deze twee boom- 
soorten te bekomen, zoodat er nu geen vrees meer behoeft 
te bestaan, dat het aanleggen van caoutchouc-aan- 
plantingen door gebrek aan stekken of zaad belemmering 
zal ondervinden. 

Hoewel het zeker gewenscht zoude zijn, dat de kultuur 
van caoutchouc leverende planten ook door de inheemsche 
bevolking als volkscultuur werd ter hand genomen, z00 is 
het in het oog van velen als voorbarig te beschouwen reeds 
nu hieromtrent iets in het midden te brengen. 


— 459 — 


Het is evenwel een onderwerp waarop reeds vroeger door 
den Heer Nerscrer in dit tijdschrift de aandacht werd geves- 
tigd, dat in nauw verband staat met de volkswelvaart 
en mag het niet als onverschillig worden beschouwd of 
de bevolking van Java een bron van inkomsten meer be- 
zit, dan op het oogenblik het geval is. 

Zeer leerzaam is in dit opzicht hetgeen in deze richting 
in Afrika gebeurt, vooral van Dwitsche zijde. 

In het begin van dit opstel maakte ik er gewag van 
dat vooral van Fransche zijde zeer vóór de kultuur van 
lianen geïĳjverd wordt, en wel met het oog op de mecha- 
nische bereiding van caoutchouc uit bast. 

De ook in Nederlandsch-Indië bekende Dr. YERSIN, de 
ontdekker van het serum tegen de pest, doet in het „ Bu/- 
tetin Heonomique de U Indo Chine No. 29 —1900 pag. 641.” 
evenwel eene mededeeling, welke niet overeenkomt met 
de uitkomsten elders verkregen. 

Hij drukt zijn verbazing uit, dat door hem in de basten 
van gekapte en gedroogde Manthot, Ficus en Hevea geen 
spoor van ecaoutchouc werd aangetroffen, hoewel deze zelf- 
standigheid bij insnijding der levende boomen steeds in 
overvloed aanwezig was 1). 

Dr. P. vAN ROMBURGH van 's Lands Plantentuin te Buiten- 
zorg spreekt nergens van zulk een ondervinding, hoewel hij 
o. a. in het jaarverslag van dien botanischen Tuin over 1898 
de uitkomst mededeelt van het mechanisch bewerken van 
drogen Hevea-bast. 

De oorzaak van de voormelde ondervinding van Dr. YER- 
SIN is mij onbekend, doch moet ik hier de aandacht vestigen 
op hetgeen de bekende planten-en zaadhandelaar A. GODE- 


1) Op Java geoogste bast van Castilloa en Ficus, die naar Singapore 
gezonden werd, ter verwerking op caoutchouc gaf daar zeer bevredigende 
resultaten. 

Ook werden in eene fabriek te dier plaatse basten van doode lianen 
verwerkt, die lang geleden door de inlanders getapt waren. De op- 
brengst was zeer goed en het product van goede qualiteit. 

(Noot van de Redactie.) 


— 460 — 


FROY LEBEUF te Parijs zegt omtrent basten van caoutchouc 
leverende planten, n.l. dat het absoluut noodig is, deze basten 
snel te drogen, daar anders eene fermentatie ontstaat, 
waardoor het caoutchouc-gehalte zeer achteruitgaat. 

Dat de bast van gekapte caoutchouc leverende planten, 
vooral als deze dik is, nog langen tijd in het leven blijft, 
heb ik zelf waargenomen en bevond ook, dat het melksap 
langzamerhand geheel verdwijnt, als het ware verbruikt 
wordt. 

Het is daarom ook aan te raden, behalve voor het verloren 
gaan van melksap gedurende de bewerking (zie Indische 
Mercuur van 24 Juli 1901) alle basten, welke men mechanisch 
op caoutchouc wil bewerken of hiertoe naar elders zenden, 
vooraf door indompeling in kokend water te dooden. 

Ik ben niet genoeg bekend met scheikunde om te kun- 
nen uitmaken of wellicht in het melksap, dat nog in de 
melksapvaten besloten is, eenig ferment aanwezig is, 
waardoor de ontleding van de eaoutehoue kan plaats hebben. 

Een onderzoek hiernaar zoude, behalve de belangrijk- 
heid uit een wetenschappelijk oogpunt, van veel nut zijn, 
daar hieruit omtrent de behandeling der planten veel leer- 
rijks is te trekken, ten minste als men het melksap niet 
alleen als een waterreserve, doch ook als voedselreserve 
beschouwt, een punt dat nog in geenen deele is opgelost 
en waarover de meeningen nog steeds verdeeld zijn. (Zie 
hieromtrent o. a. Annals of Botany, Vol. XIV, June 1901 
pag. 193. J. PARKIN, Observations on Later and its functions.) 

Burrenzora Juli 1901. 

W. G. LEEMBRUGGEN. 


PN ND EN ETET 


DE TEELT VAN ZOETWATERVISCH IN DE 
PREANGER-REGENTSCHAPPEN. 


(Vervolg). 


De Resident Kisr noemde in zijn rapport de visch in vele 
rivieren reeds in die mate uitgeroeid, dat dezelve niet in staat 
werd geacht, om in de eerste tientallen van jaren die 
wateren weder te bevolken. Om deze reden werd in over- 
weging gegeven, om hier de natuur te gemoet te komen 
en, evenals in Europa met succes toegepast wordt, ook in 
de rivieren der Preanger jongen visch te brengen. Voor den 
inkoop dier vischbibit, waaronder van de soorten (kan mas, 
nilëm, tawes en tambra (hier kantjrah genoemd) werden de 
kosten op f 1500 geraamd. Het voorstel vond een gunstig 
onthaal bij de Regeering en werd bij besluit dd°. 18 Au- 
gustus 1898 N°. 19 voor het aangegeven doel machtiging 
verleend, over het gewenscht bedrag te beschikken. 

Dit middel van kunstmatige bevolking met jongen visch 
was ook hier onder de hoofden en zelfs onder de bevolking 
niet nieuw. Men had het wel is waar niet op groote schaal, 
doch hier en daar in enkele rivieren van te voren reeds 
beproefd, echter zonder die behoorlijke voorbereiding en 
verdere voorzorgsmaatregelen, welke de proefnemers in 
staat zouden stellen, om de uitkomsten na te gaan. 
‚Zoo had, naar men ons verzekerde, de Regent van 
Tjiandjoer destijds in de Zitjatjih, de grensrivier tusschen 
de districten. Palaboehan en Tjiheulang der afdeeling Soe- 
kaboemi dergelijke proeven doen nemen. In Soemedang 
had de Regent ongeveer in 1887, ook later, jonge goud- 


visschen in de Tjipeles doen brengen. In de afdeeling Ban- 
Teysm, XII, 31 


—.462 — 


doeng hadden enkele gegoede inlanders soortgelijke proeven 
genomen in enkele leuwi’s van sommige rivieren, waar- 
onder van de Tjikapoendoeng. 

Te voren had ook de heer Horre het noodige in deze 
richting gedaan. 

„Een jaar of tien geleden,” — zoo schreef Horre op blz. 
259 van zijne in dl. XVII, jaargang 1873, van het 
Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw opgenomen hand- 
leiding voor de teelt van zoetwatervisch — „kwam ik met 
„de hoofden in mijn buurt overeen, dat ik goudvisch, ta- 
„wes en goerame zou zetten in de Zyjimanoek, mits een ieder 
„zich onthield van het gebruik van toeba (djënoe), kama- 
„lakian, kalk en dergelijke. 

„Het gevolg van een en ander is geweest, dat men thans 
„dikwerf groote visschen in die rivier hier vangt en dat 
„ook de kantjra en anakan (wilde visschen) veel menig- 
„vuldiger zijn dan vroeger,” 

Wat er van de zaak ook moge wezen en hoe bedroevend 
het ook zij zulks te erkennen, zeker is het, dat de Soen- 
danees uit zich zelven niets doet tot het bevolken van 
stroomen of rivieren. Niet alleen dat hij er de noodza- 
kelijkheid niet van inziet, maar er wordt immers heel wat 
op sawahs en in vijvers geteelde visch door het slokan- en 
bandjirwater naar de rivieren meêgevoerd, die daar verder 
tot ontwikkeling komt en zich vermenigvuldigt. Ook 
gaven sommige overigens weldenkende en nijvere lieden op 
eene ter zake gedane navraag ten antwoord, dat wie een rivier 
bevolkt, dit slechts in het belang van anderen en niet van 
zichzelven doet, omdat de ingebrachte visch instede van 
ter plaatse of in den omtrek te blijven, toch -wegzwemt. 

Zooals zij in de Preanger gedreven wordt, is de teelt 
van visch uitsluitend beperkt tot vijvers en sawahs. Wat 
dit laatste betreft, neemt dat gewest stellig de eerste plaats 
in onder de overige residentiën. Wel is waar gaat de be- 
volking in het Bwitenzorgsche en andere ver van de kust 
verwijderde streken als o. a. Zwid-Cheribon en Krawang 


— 465 — 


er in de laatste jaren al meer en meer toe over, om even- 
zeer hare sawah’s na den padioogst voor de vischteelt te 
bezigen, ten einde zich langs dien weg verschen visch aan 
te schaffen, maar zooals daar de zaak gedreven wordt, 
heeft zij nog niet die vlucht genomen als in de Preanger. 
Hier toch zijn streken, waar men de sawah’s, nadat het 
hoofdgewas afgeoogst is, jaar in jaar uit, voor de visch- 
teelt benut, liever dan er allerlei tweede gewassen op te 
verbouwen. Deze laatste worden dan zoo goed als uit- 
sluitend op de tégalgronden gekweekt of — waar deze 
ontbreken — hier en daar op de ijlbeplante tuingedeelten. 
Als een uitvloeisel van het algemeen gebruik, om op 
sawahs visch te telen, kan dan ook worden beschouwd, 
dat er in de volkstaal gesproken wordt van dikëbonan, 
dipëlakan, of dipalawidjaän laoek, alsof ’t het beplanten met 
een gewas geldt. 

Door de hoofden wordt in sommige streken de uitge- 
strektheid sawah, welke men jaarlijks voor de vischteelt 
in gebruik neemt, op ongeveer 2/5 of 4/10 geraamd van 
de gansche oppervlakte. Het 3/10 deel schat men met 
allerlei tweede gewassen te worden beplant, terwijl het 
overige 3/10 gedeelte braak blijft liggen. Hoewel de 
gemelde cijfers slechts schattingen zijn, niets meer dan 
eene verhouding aangeven en*zich naar plaatselijke om- 
standigheden wijzigen, zoo blijkt daar toch wel uit, dat 
er jaarlijks meer sawah's worden gebezigd als tijdelijke 
vijvers dan voor de cultuur van tweede gewassen en dan 
dat er braak blijft liggen 

Wanneer de vischteelt op sawah’s in de Preanger in 
gebruik is gekomen, schijnt men zich niet goed meer te 
kunnen herinneren — hebben wij althans niet kunnen na- 
vorschen. Volgens sommige ouden van dagen zouden de 
eerste proeven genomen zijn kort vóór de z. g. atoeran 
baroe, waarmede de invoering van de bestuursreorganisatie 
in 1872 wordt bedoeld. Anderen beweren dat toen reeds 
telken jare eene vrij aanzienlijke uitgestrektheid sawah in 


— 464 — 


de afdeeling Limbangan daarvoor werd aangewend. Nog 
anderen verzekerden, dat de bevolking van Zwid-Cheribon, 
met name van de afdeelidg Galoeh (Tjiamis) er reeds mede 
bekend was, toen men de zaak ongeveer in 1860 in de 
Preanger beproefde — waarmede men te kennen wilde geven, 
dat het gebruik van daar zou zijn ingevoerd. Uit het 
voorwoord tot Horre's „Handleiding voor de teelt van zoetwa- 
tervisch”’ blijkt echter, dat de schrijver reeds in 1861 een 
dergelijk werk had samengesteld, waaruit op te maken 
valt, dat de vischteelt op sawahs van vroegere dagteekening 
zijn moet dan de bevolking zich dat blijkt te herinneren. 

Voor de teelt op sawah’s wordt er geen andere visch- 
soort aangewend dan de goudvisch de z.g. laoek Emas. 
Of het dezelfde variëteit is, welke men, hoewel tegen- 
woordig minder dan voorheen, bijwijze van stoffeering op 
een bloemstandaard of dergelijke in een klein aquarium 
houdt, kunnen wij als leek niet beoordeelen. Wel weten 
wij, dat deze laatste niet zoo spoedig groot wordt als de 
op sawah’s geteelde. Mogelijk, dat hij zoo traag groeit, 
omdat hij zich vergenoegen moet met zulk eene beperkte 
ruimte. Voorts meenen wij ons te herinneren, dat hij: 
ter wêerszijden van den buik even achter de kieuwope- 
ningen een lang spitsafloopend bewegelijk en buigzaam 
aanhangsel heefs, hetwelk aan knevels of voelhorens her- 
innert. Wijders zijn staart- en zwemvinnen in verhou- 
ding tot de afmetingen van het lichaam veel grooter dan 
bij de in de Preanger op sawah’s geteelde variëteit. 

In den bij Horre’s Handleiding behoorenden staat van de 
voornaamste zoetwatervisschen, al dan niet geschikt voor 
de bevolking van vijvers, rivieren, of rawa’s, wordt een 
28-tal grootere en kleinere soorten opgegeven. 

Omtrent den zooeven genoemden goudvisch of goudkar- 
per ((Cipryma flavi pumis) wordt uit dat overzicht ontleend, 
dat er roode, groene en witte zijn en de beide eerste 
voor de beste doorgaan. Alleen heeft de roode tegen 
zich, dat zijne kleur hem gemakkelijk aan dieren en 


— 465 — 


roofvogels verraadt. De witte is minder goed. Er zijn 
ook bastaardsoorten (gevlekt); voorts een soort met groote 
staart-en zwemvinnen, koempaj. De goudvisch vermenig- 
vuldigt zich gemakkelijk en spoedig. In lagere en dus 
warme streken schiet hij tweemalen in het jaar kuit (*) 
Hij wordt spoedig groot na 6 à 8 maanden reeds 14 
{bedoeld wordt blijkbaart) voet, na 1 jaar circa 1 voet. 
In volwassen staat is hij 2 à 3 voet lang en 4 à 5 duim 
breed. Hij leeft zoowel in helder als in troebel en 
stroomend of stilstaand water. In zuiverder water is 
het vleesch beter; ook in rivieren tiert hij goed. Voorts 
houdt hij van zand- en moddergrond. Zijn voedsel 
bestaat uit waterplanten, papaja- en oebibladeren, gras, 
insecten, rijst, oliekoek, zemelen. Hij is bijzonder geschikt 
voor de teelt, en heeft nog het voordeel, dat hij een taai 
leven heeft, zoodat hij zich gemakkelijk over verre afstan- 
den laat transporteeren. Ook eigent hij zich bijzonder voor 
de teelt op sawahs. 

In het westelijk deel van de Preanger en met name in 
de afdeeling Tjiandjoer, doeh ook in het Bandoengsche 
geeft de bevolking de voorkeur aan de gelijkmatig oranje- 
of roodgekleurde variëteit. In Limbangan en schier overal 
elders wordt de groene aangeprezen, noemt men het vleesch 
smakelijker en vettig (pèlêm — Jav. goerih). Wanneer hij 
nog niet volwassen is, zijn de schubben van deze variëteit 
vaal wit; gaandeweg worden zij al donkerder totdat zij 
bij de oudere individuën in een blauwachtig waas over- 
gaan. Aan de buikzijde zijn de schubben lichter gekleurd 
dan aan den rugkant. 

Wel wordt hier en daar beweerd, dat men bij wijlen 
ook fawas (in HoLrE's overzicht onder No. 5 Barbus gomo- 
ratus genoemd) in sawahs teelt; maar door velen wordt 
dit tegengesproken, op grond, dat deze visch buitengewoon 
schuw van aard is, zich niet hecht aan de plaats, waar 
hij ingebracht wordt, doch gaarne wegzwemt, daarenboven 


(*) Vergelijk wat verder hierover in dit opstel wordt vermeld. 


— 466 — 


zonder moeite uit het eene in het andere sawahvak of in 
de waterleiding springt en aldus ontsnapt. Heeft men 
een enkelen keer al tawes in sawahs waargenomen, zoo 
zal het, naar wij vermoeden, geweest zijn in de gevallen, 
dat men den vijver moest schoonmaken en geen andere 
gelegenheid had, om tot tijdelijk verblijf van de'genoemde 
vischsoort te dienen. 

Van andere in sawahs al mede voorkomende visschen 
als lele, sëpat, bogo, beunteur, bijwijlen ook gaboes, die er 
niet opzettelijk geteeld -worden, zegt de landbouwer, dat 
zij van zelf ontstaan. De werkelijkheid is, dat zij door: 
het uit rivieren, stroomen en moerassen afgeleid bevloeiings- 
water worden meêgevoerd. 

Uit den aard der zaak worden voor de vischteelt die 
sawahs gebezigd, welke gemakkelijk te bevloeien, maar 
ook zonder moeite droog te leggen zijn, om den buit te 
bemachtigen. Beschikking over water is dus wel een be- 
langrijk, doch niet het eenige vereischte. Zoo komen o. a. 
de zoogenaamde moerassawahs, die toch volop water hebben, 
er niet voor in aanmerking, omdat zij bezwaarlijk droog- 
gelegd kunnen worden. 

Wanneer men een sawah voor de vischteelt bestemt, 
begint men met het onkruid en het van den laatsten oogst 
overgebleven padistroo weg te snijden over eene strook- 
breedte van 3 tot 4 voet langs de aan het lager gedeelte 
der sawahwakken gelegen dijkjes, en zulks om den grond 
uit die strook te kunnen benutten voor de ophooging en 
herstelling dier dijkjes ter ophouding van het water. Anders 
zou die grond met die plantendeelen verontreinigd en slecht 
voor dat doel aan te wenden zijn. Ook de leidingen wor- 
den ter verzekering van den watertoevoer voor zooveel 
noodig hersteld, daarna de sawahdijkjes, doch slechts langs 
de lagere kanten van het sawahvak opgehoogd, en niet 
bekapt. zooals men dit doet, wanneer het veld voor de padi- 
cultuur benoodigd word. In deze dijkjes worden vervol- 
gens een of meer bamboeskokers ingeplant, om het water uit. 


— 467 — 


het hooger naar het lager gelegen sawahvak toe te laten. Deze 
kokers brengt men zoodanig aan, dat de einden ter weêrszijden 
van de bedijking uitsteken. Soms laat men aan dat deel 
hetwelk binnen het hooger gelegen vak valt, het tusschen- 
schot staan en worden er in den wand van den koker 
even beneden dat tusschenschot kleine gaten of langwerpige 
smalle openingen van hoogstens een halven centimeter 
gemaakt. Is het tusschenschot verwijderd, zoo wordt de 
koker te dier plaatse met arenvezels (indjoek) omwonden 
of men brengt er een rasterwerk van bamboeslatten (wide) 
voor, een en ander om te beletten, dat de visch ontsnapt. 

Niet elk sawahvak, dat na den padioogst onder water 
wordt gezet, is als een doorslaand bewijs aan te merken, 
dat het voor de vischteelt dient. De Soendanees toch inun- 
deert zijne velden ook zonder die bedoeling ook wel eens, 
om de verweering van daarop voorkomend onkruiden van den 
laatsten oogst achtergebleven padistroo te bevorderen en 
om den grond te drenken, opdat deze zich gemakkelijk 
laat bewerken. Alsdan spreekt hij van dibojor. Maar in dit 
geval zijn de dijkjes vluchtig of niet hersteld, vertoonen 
zij hier en daar lekken. Daarenboven zijn het gras en het 
onkruid niet over de gemelde strookbreedte langs de be- 
dijkingen weggesneden, doch laat men het over het ge- 
heele sawahvak òf ongemoeid staan òf snijdt men ’t over 
de gansche oppervlakte weg, om het bij het omspitten of 
ploegen als mest onder te werken. 

Lieden voor wie het wegens hun ruim grondbezit er zoo 
nauw niet op aankomt, dat zij enkele weken vroeger of 
later gereed zijn met de veldbewerking ter beplanting 
met padi, plegen hunne sawahs binnen het tijdsverloop 
tusschen den laatsten oogst en den eerstvolgenden aanplant 
twee keer voor de vischteelt te bezigen: den eersten keer 
eene week of tien dagen nadat de padi gesneden is totdat 
de grond behakt of beploegd moet worden en later tus- 
schen de eerste en de tweede grondbewerking in. Zooals 
men weet toch, wordt een sawah nimmer achter elkander, 


— 468 — 


doch bij tusschenpozen plantklaar gemaakt. Die tijdsruimte 
nu is het langst tusschen de genoemde bewerkingen in; 
zij duurt soms 31/, week, nu en dan ook wel eene maand 
of iets langer. Maar dat in dit tijdverloop de visch niet 
zoo groot kan worden als wanneer men hem aanstonds 
na den padi-oogst in de sawah brengt en dan het veld 
verder ongemoeid laat, ligt voor de hand; dan kan men 
het tijdstip, om met de bewerking van den grond aan te 
vangen, laten afhangen van de grootte der visschen. 

Steeds wordt de vischteelt op sawahs zoodanig gedreven. 
dat zij de verschillende werkzaamheden van den veldarbeid 
niet in den weg staat. 

Moet een sawah onder handen genomen, terwijl de daarin 
aanwezige visch te klein is voor de consumptie, dan brengt 
men dien visch naar een vijver (koela) over in de kampoeng, 
voor of achter het woonhuis, waar hij zoo lang blijft. 
Deze wijze van groot brengen van niet bepaald jongen, den 
eigenlijken plantvisch, doch van halfwassen exemplaren, 
noemt men ngabèloän. Ook gebeurt het wel, dat men de 
sawah niet over de gansche oppervlakte achter elkaar, doch 
vaksgewijs in bewerking neemt, en zulks om den visch 
uit het eene in het andere dan wel in dat vak over te 
brengen, hetwelk men het laatst meent te bearbeiden. 

Voor de teelt op sawahs bezigt de Soendanees geen 
grootere exemplaren dan die van 3 tot 4 c.M. lang en 2 
tot 4 m.M. breed zijn, boerajak genoemd. 1) Opzettelijk 
gevoederd wordt de visch daar niet: hij kan daar trouwens 
voldoende voedsel vinden in hetgeen er zich aan algen en 
andere waterplanten vormt, wat er door het water aangevoerd 
wordt en in allerlei insecten. Binnen de 11/9 maand tijds 
bereikt hij eene lengte ven 8 tot 10 c.M. bij eene breedte 
van 3 tot 4 c.M. en is hij groot genoeg voor de consumptie. 
Op meer dan 3000 voet hoogte wordt niet meer of bij hooge 


1) Voor de gemelde afmetingen heeft men de uitdruking sagëde poe- 
tihan d.i. zoo groot als de voor het vlechten van matten dienende reepen 
pandanbladeren. Deze worden, zoo lang zij nog niet gekleurd en ge- 
vlochten zijn poetihan genoemd. 


— 469 — 


uitzondering visch op sawahs geteeld. Zulke velden neemt 
men na den padioogst in gebruik voor de cultuur van 
aardappelen, wanneer de grond er voldoende los voor is, 
kool, tabak, uien, bruine boonen e. a. Daar hij op die 
hoogteligging traag groeit, kweekt men visch alsdan uit- 
sluitend in vijvers, waar hij maanden en, wanneer het water 
in te zuiveren toestand toevloeit, zelfs een vol jaar noodig 
heeft, om voor het gebruik geschikt te zijn. Degenen, 
die het kratermeer op den Poentjak — de grensscheiding 
tusschen Batavia en de Preanger — op + 4500 voet bo- 
ven zee bezocht hebben, zullen er zich van overtuigd 
hebben, dat in deze Talaga warna (veelkeurig meer) onder- 
scheidene visschen leven, waaronder exemplaren goudvisch 
van buitengewone afmetingen, volgens mededeeling van 
de bevolking daarin gebracht door den landheer van Tjisa- 
roewa. Een ander gelijknamig meer op + 3500 veet boven zee 
in de nabijheid van Njalindoeng, de hoofdplaats van het dis- 
trict Djampang téngah, afdeeling Soekaboemi gelegen bevat al 
mede heel wat visch. Omtrent dit meer bestaat bij de 
bevolking der omstreken de vaste overtuiging, dat, wie 
het waagt, daar te visschen, stellig ziek wordt. 
Hoeveel men er in eene bepaalde uitgestrektheid sawah, 
van b.v. een baoe, brengen moet hangt van omstandighe- 
den af. In het algemeen kan worden gezegd, dat men er 
naar streven moet, om de voorwaarden, waaronder de visch 
leeft, zoo bevorderlijk mogelijk te doen zijn aan een voor- 
spoedigen groei. — Zoo o.a. doet men er meer in eene uit 
breede vakken bestaande sawah dan in eene, die in kleine 
vakken verdeeld is en zulks wegens de meerdere ruimte, 
de betere gelegenheid voor den visch, om zich te bewegen. 
Ook brengt men er meer in sawahs, die van nature zich 
eigenen voor de vorming van algen en andere voor vischvoed- 
sel geschikte waterplanten als etjeng, kangkoeng, djoekoet 
wawadëran, gendjer, kajambang, apoe apoe e. d. m. dan op de 
zoodanige, welke die eigenschap missen. Voorts teelt men op 
sawahs, die nabij bewoonde plaatsen of wildernis liggen, 


— 470 — 


niet zooveel, omdat de visch daar met allerlei plagen te 
kampen heeft: in het eene geval van pluimvee, in het 
andere van otters, kiekendieven, uilen e. d. m. Ook vol- 
staat men met een minder aantal plantvisch daar, waar 
men veel steenen in de sawahs aantreft of de grond een 
hoog zandgehalte heeft of ook waar het bevloeiingswater 
helder is en dus weinig vischvoedsel bevat. Vóór alles 
echter heeft men er voor te zorgen niet te veel tegelijk 
in één sawahvak te doen; de visch zou geen voldoende 
ruimte hebben en weldra ook voedsel tekort komen. In- 
stede van in omvang toe te nemen, wordt hij lang en 
blijft hij mager. 1) 

Veel zorg of moeite eischt de vischteelt op sawahs 
overigens niet: hoofdzaak is, dat het water tot vol- 
doende hoeveelheid en onbelemmerd toevloeie en dat er 
behoorlijk afvoer zij, zoodat er voortdurend verversching 
besta. 

Hoe eenvoudig die teelt intusschen ook zijn moge, ook 
hier heeft men met teleurstellingen te kampen en — zooals 
terloops opgemerkt, — ook met plagen, welke oorzaak zijn 
van een verminderde opbrengst. 

Zoo treft men op elke sawah, die korteren of langeren 
tijd oader water is geweest, steeds de hooger reeds gemel- 
de heloets aan, die zich gaarne met jongen visch voeden. 2) 


1) Voor zulke visch zegt de Soendanees ngabangking ook wel ngatjang 
of koemaljang d.i. op den katjang (peul, gelijkend, die eveneens lang, 
doch dun is. 

2) Zelfs worden deze beloets, gelijk elders meêgedeeld, door middel 
van miniatuurfuikjes (posong) gevangen of men pent (ngoerék) ze met 
pieren en kleine kikkers als aas, maar met haken, die aan den punt 
geen weêrhaak (roeroehit, hebben. Ook gaat men er wel eens toe over 
om een sawahdijk, ter plaatse waar de bëloet zich ophoudt, voor een deel 
op te breken en die alen te bemachtigen. Worden er tijdens het om- 
spitten van den grond van zulke béloets buitgemaakt, dan houdt de 
landbouwer die zoolang in een korfje of ben van eigenaardig gebroken 
vorm, hetwelk aan een touwtje om het middel wordt gedragen Veelal 
echter hangt de vangst aan risten aan een bamboestouwtje over den 
zonnehoed, waardoor zij langs natuurlijken, maar tevens minst kostbaren, 
weg in de zon worden gedroogd. 


— 471 — 


Voorts zijn landkrabben of keujeup (Jav. emped) een zeer 
lastige plaag. Zij voeden zich wel is waar niet met visch, 
maar boren hier en daar gaten in de sawahdijkjes, waar” 
door lekken ontstaan, en een deel van den visch ontsnapt” 

In de nabijheid van kampoengs zijn het eenden en gan- 
zen, die op den visch afkomen, vooral als deze nog klein 
is. Later, tegen den tijd, dat hij groot genoeg is voor de 
consumptie, heeft men last: over dag van kiekendieven 
(heulangs), 1) des nachts van uilen (hingkik). Maar ook 
reigers en andere watervogels, als de fraai gevederde 
manoek: hoerang, tjakakak enz. zijn onwelkome gasten ter 
plaatse waar visch geteeld wordt. 

Ligt de sawah nabij wildernis of heeft de daarlangs 
stroomende waterleiding of rivier een diep bed met steil 
afloopende begroeide oeverkanten, zoo heeft men met de- 
sero te kampen, een vischotter, die zich in gaten in deze 
moeielijk te bereiken oevers nestelt. 

Men tracht deze sero’s te weren door het aanbrengen 
van geraasmakende bamboezen werktuigen welke door het 
water in beweging worden gebracht evenals men bij padi- 
aanplantingen doet met vogelverschrikkers, om de groote 
verscheidenheid van rijstdiefjes, varkens en andere ongewen- 
schte gasten af te weren. Maar gelijk het daar gaat zoo 
gebeurt het ook hier: wanneer de aangebrachte werktuigen 
eenigen tijd hebben dienst gedaan, raken de otters er aan 
gewend en bekommeren zij er zich weinig meer om. 

Onder de evenbedoelde werktuigen wordt in de eerste- 
plaats de batokngisang genoemd. Deze bestaat uit den 
harden dop van een halven klappernoot, die aan een hori- 
zontaal latje gehangen wordt aan twee touwtjes, welke- 
in één gaatje in den rand tezamen komen. Deze dop 
hangt met de holle zijde onder een waterstraaltje, dat 


1) Om deze heulangs van de sawah af te houden steekt de Soenda 
nees op de hoekpunten of hier en daar in het sawahvak lange bamboes- 
staken in den grond, aan welker boveneinden oude manden zijn beves— 
tigd om rijst te stoomen. koekoesan. 


— 412 — 


uit een der bamboeskokers in den sawahdijk uit een hooger 
naar een lager vak toevloeit. Door den val van het water 
wordt de klapperdop in bengelende beweging gehouden, 
in welke beweging hij telkens in aanraking komt met een 
daarachter in den grond gestoken bamboe, zoodat er een 
voortdurend klappend geluid ontstaat. 

Op hetzelfde beginsel, met een waterstraal als drijf kracht, 
berust een ander werktnig, dat bestaat uit een bamboe 
van twee geledingen, onderling gescheiden door het tus- 
schenschot hetwelk men heeft gespaard. Het gedeelte bo- 
ven dit tusschenschot wordt gaaf gelaten, het benedeneind 
gespleten. Vlak onder dit tusschenschot is de bamboe 
doorboord. Door dit gaatje wordt een pennetje gestoken, 
waaraan de bamboe tusschen twee stijltjes bevestigd wordt. 
Daar het onderstuk van de bamboegeleding langer is dan 
het bovengedeelte, blijft zij in schuinen stand. Men 
plaatst haar zoo, dat het topeinde onder een water- 
straaltje blijft. Heeft de bovenhelft zich gevuld, dan wordt 
de bamboe topzwaar; zij kantelt om, giet zelf haren 
inhoud uit, maar slaat dan dadelijk terug. En daar ter 
hoogte, waar dit ondereind op den grond terecht komt, 
een steen geplaatst is, zoo veroorzaakt die terugslag een 
kleppend geluid. 

Van werkelijk vernuft getuigt de pantjoerëndang, waar- 
van het samenstel aan een waterwiel doet denken. De 
schoepen bestaan uit gespleten bamboe. Vóór dit minia- 
tuur waterwiel hangen aan een horizontaal latje eenige 
bamboekokers van verschillende afmetingen af aan touw- 
tjes van ongelijke lengte, waarmede de schoepen in hare 
ronddraaiende beweging telkens in aanraking komen. Naar- 
gelang de bamboekokers langer of korter en grooter of 
kleiner van omvang zijn, naar die mate brengen zij een 
lichter of zwaarder geluid voort. De pantjoeröndang her- 
innert eenigermate aan een angkloengspel, doch is uitter- 
aard eentonig. 

Om de hiervoren met een enkel woord vermelde en 


— 478 — 


andere niet genoemde plagen, maar ook doordat de sawahs 
bij slagregens of tengevolge van doorbraak in dam of lei- 
ding overstroomd raken, rekent men niet meer dan */3 of 
hoogstens de helft in te zamelen van de oorspronkelijk 
ingebrachte hoeveelheid. Daar de plantvisch, naar gelang 
van zijne grootte en naarmate op de kweekplaatsen of 
van al dan niet ver ventende wederverkoopers gekocht, niet 
meer dan f 0.25 à f0.50 de 1000 kost en na den betrekkelijk 
korten tijd van nog geen 1} maand, dat hij op de sa- 
wah blijft, voor 1 tot 15 à 2 centen het stuk verkocht 
kan worden, ter plaatse waar hij geteeld werd, zoo blijft 
er ondanks de gemelde plagen en teleurstellingen toch een 
niet te verwerpen voordeel over. 

De vangst geschiedt door de sawah vaksgewijs droog 
te leggen door middel van een of meer uitkappingen in de bedij- 
king. Op de plekjes, waar het water niet geheel kan 
wegvloeien en plasjes vormt of de grond te modderig 
is, bedient men zich van schepzeven, om ook de kleinere 
met het irrigatiewater uit, de leiding meêgevoerde niet 
opzettelijk geteelde vischsoorten als sëpat, beunteur, bogo, lele 
e.a. zoomede allerlei schelpdieren te bemachtigen. 

Intusschen heeft de vischteelt op sawahs zoowel hare 
voorstanders als hare bestrijders. 

Zoo wordt tegen haar aangevoerd, dat zij den grond geen 
of weinig gelegenheid schenkt om behoorlijk uit te zuren ; dat 
er geen braaklegging kan worden toegepast waardoor het nut 
hiervan verloren gaat; dat het water, hetwelk op het veld 
wordt gehouden, den bodem bedekt en de toetreding van 
lucht afsluit zoodat de verweering wordt belet; dat dien- 
tengevolge het op dergelijke velden geteelde padigewas, 
zoo al niet ziekelijk blijft dan toch licht vatbaar is voor 
ziekten en een minder beschot oplevert. 

Sommigen zijn zelfs van oordeel, dat de vischteelt op 
sawahs veldratten lokt. Hoewel deze niet van visch leven 
houden zij zich, naar beweerd wordt, gaarne op in de na- 
bijheid van water, dat een eigenaardige vischlucht heeft. 


En hebben zij zich eenmaal in een sawahcomplex genes- 
teld, dan zijn deze ratten ook moeielijk uit te roeien, teis- 
teren zij de padi-aanplantingen gedurende achtereenvol. 
gende jaren. | 
De voorstanders meenen, dat alleen dan de grond niet 
behoorlijk zou kunnen uitzuren wanneer deze met stilstaand 
water bedekt bleef. Daar bij de vischteelt het water echter 
stroomend dient gehouden en zelf voldoende versche lucht 
bevat, kan het ipundeeren niet die schadelijke gevolgen 
hebben, die de tegenstanders ervan vreezen. In allen 
gevalle kan er genoeg versche lucht in den grond drin- 
gen, veroorzaakt dat water geen gisting. Maar bovendien 
wordt een sawah niet aanstonds na den padioogst in gebruik 
genomen voor vischteelt, evenmin als men haar dadelijk 
voor de padicultuur benut, wanneer de visch is ingezameld. 
Na het een zoowel als het ander laat men het veld eerst nog 
met rust. Is de padi gesneden, dan wordt deze gedroogd, 
daarna gebost. Dit geschiedt doorgaans op het afgeoogste veld 
en eischen die werkzaamheden eenige dagen arbeids, voor- 
dat de oogst geheel van het veld en behoorlijk in de schuren 
overgebracht is. Dit nog daargelaten, drijft men de padi- 
cultuur steeds zoodanig, dat, wanneer het gewas in vrucht 
geschoten is, de watertoevoer gaandeweg verminderd wordt 
totdat er in de latere perioden vóór de vruchtrijping geen 
water meer toegelaten wordt en het veld zelfs geheel droog 
ligt. Ook wanneer men de sawah omspit, en kort daarna, 
wordt het water niet of dan toch tot zeer matige hoeveel- 
heid toegelaten. Men doet dit eveneens bij het overplan- 
ten der zaailingen en later als men het plantsoen wiedt. 
Is ‘voor de padicultuur dus al water noodig, zoo wordt de 
grond noch vóór de bepanting, noch tijdens den geheelen 
duur, dat het gewas te veld staat, voortdurend onder wa- 
ter gezet, doch wisselen inundeeren en droogleggen elkan- 
der met tusschenpoozen af. En wanneer deze tijdsruimte 
al niet lang genoeg mocht wezen, om den bodem behoor- 
lijk te laten uitzuren, zoo zouden de opeenvolgende werk- 


— 415 — 


zaamheden van omspitten, eggen, beplanten en wieden stellig 
toch wel zóó te regelen zijn, dat die tusschenpoozen daar- 
aan dienstbaar werden gemaakt. 

Maar er is meer. De teelt van visch onttrekt aan den 
grond geene voor padi of andere gewassen voedende be- 
standdeelen. Eerder worden deze daaraan toegevoerd, om- 
dat het water, hetwelk stroomend dient gehouden te wor- 
den, slib en andere vruchtbaar makende stoffen in zich bevat, 
die op de sawah tot bezinking komen. Ook bevordert dit 
water, in samenwerking met atmosferische invloeden de 
verweering van plantendeelen, die van een binnengehaal- 
den padioogst zijn achtergebleven of zich sedert op 
het veld hebben gevormd — welke alle in bruikbaren mest 
worden omgezet. Voorts werkt het de vorming van wa- 
terplanten in de hand, die, omdat zij veelal vleezig zijn 
en dus gemakkelijk vergaan, zich bijzonder eigenen voor 
groene bemesting en bij het bewerken van den grond dan 
ook grootendeels ondergeploegd worden. 

Deze voordeelen van de vischteelt worden door zeer veel 
landbouwers erkend en de feiten hebben trouwens aange- 
toond, dat, wanneer niet overal de sawahs welke voor dat 
doel benut worden, in hoedanigheid toenemen, zij er toch 
zeker niet op achteruit zijn gegaan. 

En mogen deze gunstige inkomsten al niet uitgewezen 
worden door sawahs met een zwaren bodem, omdat deze 
zieh door het onder water zetten onwillekeurig meer samen- 
pakten, het zoude onbillijk wezen, niet te erkennen, dat 
tegenover dergelijke meer of minder innig samenhangende 
gronden er evenzeer worden aangetroffen met eene poreuze 
constitutie. Voor sawahs als hier bedoeld in de eerste plaats 
is het inundeeren zoo niet bepaald heilzaam, dan toch zeker 
gewenscht, omdat het den bodem minder los maakt. 

Wat het lokken van veldratten aangaat, zoo wordt door 
de voorstanders van de vischteelt op sawahs ongeveer het 
volgende daartegen aangevoerd. 

Het is niet aan te nemen, dat dit ongedierte zich gaarne 


— 476 


ophoudt op plaatsen, waar water is, ook al heeft dit 
eene eigenaardige vischlucht. Daargelaten, dat ratten zich 
niet met visch voeden, wat de eenig aannemelijke verkla- 
ring zoude wezen ten aanzien van hunne beweerde voor- 
liefde voor naar visch riekend water, zoo is het een niet 
tegen te spreken feit, dat zij zich niet uitsluitend ophou- 
den op of in de nabijheid van sawahs, waar visch geteeld 
wordt, doch overal ook op velden, die niet daarvoor in 
gebruik worden genomen. In werkelijkheid treft men rat- 
ten daar aan, waar zij een veilige schuilplaats hebben en 
in de nabijheid een voldoenden voorraad voedsel vinden. 
De aan elkander grenzende en door de Tjimanoek onder- 
ling gescheiden contrôle-afdeetingen Trogong en Garoet 
leveren hiervan een sprekend bewijs op. Daar is de mui- 
zenplaag in de laatste jaren toegenomen, niet omdat men 
er de sawahs zooveel meer dan te voren voor de vischteelt 
is gaan benutten, doch dewijl de landbouw er zoo gedreven 
wordt, dat schier het geheele jaar door voldoende voedsel voor 
de ongewenschte gasten aanwezig is. Padi treft men langs 
het stroomgebied van de Tjimanoek het geheele jaar en in 
allerlei levensperioden aan ; waar geen aard- en peulvruchten 
worden aangeplant na den padioogst, daar wordt maar 
weder rijst verbouwd. En dewijl ratten zich niet uitslui- 
tend met padi voeden, maar bij gebrek hiervan ook de 
wortels en stengels van andere gewassen niet versmaden, 
vinden zij in de hierbedoelde streken het geheele jaar door 
voldoende voedsel en blijven zij zich uitteraard gaarne op of 
nabij dergelijke voorraadschuren ophouden. Daarenboven 
loopen de oeverkanten van de genoemde scheidingsrivier op 
onderscheidene plaatsen zóó steil af, dat de ratten er in die 
schier ongenaakbare plekken alleszins veilig zijn. Is in 
het Garoetsche de voorraad voedsel gedund, omdat daar 
de meeste velden afgeoogst of nog onbeplant zijn, dan 
trekken zij de Tjimanoek over en vinden in het Trogongsche 
voldoend aasterrein. 

Dat ratten niets van water moeten hebben, maar deson- 


Ee 


danks zich toch op geïnundeerde sawahs ophouden, blijkt wel 
uit de plaatsen, die zij zich voor hunne holen en gaten 
kiezen. Steeds zijn deze gegraven in de boven den water- 
spiegel gelegen punten van kampoeng-, leiding-, of rivier- 
kanten en sawah-bedijkingen; wat deze laatste aangaat 
nooit anders dan in de buitenzijde daarvan en waar zij 
buiten het bereik blijven van water. Zijn er gangen aan- 
gelegd, dan zijn deze ook vrij diep onder den beganen grond 
gegraven, zoodat er geen water in siepelen kan. 

Nestelen zij zich al in dammen van vijvers, dan doen 
zij dit niet om onmiddellijk bij vischriekend water te blij- 
ven, doch omdat die bedijkingen een bijna even veilige 
verblijfplaats voor hen zijn als de schier ongenaakbare 
steil afloopende rivier- of leidingkanten en wel dewijl men 
zulke dammen wegens den zwaren arbeid tot het wederop- 
werpen niet elk oogenblik opbreekt, tenzij de vijvers nood- 
wendig moeten worden schoongemaakt. 

PisCcATOR. 

(Wordt vervolgd). 


Teysm. XII, 32 


ne en DD Oe en nn en nn nn nl 


OVER HET CHLOORGEHALTE VAN OP DELI VOOR 
DE TABAKSCULTUUR GEBRUIKELIJKE 
MESTSTOFFEN. 


Bij het bestellen eener partij meststoffen wordt gewoonlijk 
opgegeven, dat deze moet bevatten een zeker gehalte aan 
stikstof, phosphorzuur en kali, terwijl omtrent het chloor 
wordt verlangd, dat de meststof zal zijn chloorvrij of een 
zeker minimum van dit bestanddeel bevatten. 

De eerste drie genoemde bestanddeelen geven weinig 
aanleiding tot moeilijkheden, aangezien hiervoor bepaalde 
regels gelden, waaraan de leverancier zich te houden heeft 1). 

Wat het chloorgehalte betreft, schijnt het, dat in den 
laatsten tijd soms geschillen zijn gerezen tusschen de ver- 
schillende maatschappijen in Indië en de handelaren in 
Holland. 

De oorzaak hiervan is waarschijnlijk tweeërlei. 

Ten eerste is het geene uitgemaakte zaak tot nu toe, 
hoeveel chloor aan een tabaksplant mag worden toegediend, 
speciaal onder de op Deli heerschende omstandigheden van 
klimaat, gesteldheid van den bodem, enz. 

Verder zijn voor het chloorgehalte in de meststoffen 
tot nu toe geene officieele bepalingen gemaakt in Neder- 
land, zoodat het dus zeer goed kan voorkomen, dat eene 
partij meststoffen, welke moet bevatten a pCt. Stikstof, 
hb pCt. Phosphorzuur en e pCt. Kali en een minimum 
chloorgehalte, door het eene Proefstation wordt goedge- 

1) Zie over het »Verkoopen op gehalte” en » Verkoopen onder garantie 


van bepaalde gehalten” en de daarbij geldende regels, Dr, A. vAN BĲLERT, 
Kunstmeststoffen. — Teysmannia Deel VII, blz. 143. 


— 479 — 


keurd, wanneer dit chloorgehalte 1 pCt. bedraagt, terwijl 
het andere Proefstation kan meenen, dat deze hoeveel- 
heid de tabak zal schaden en het dus de partij moet af- 
keuren, als bevattende te veel chloor. 

Ten einde in het vervolg dergelijke moeilijkheden zoo- 
veel mogelijk te voorkomen, kwam het gewenscht voor, 
tot en aleer juiste gegevens uit op Deli genomen proeven 
verkregen zijn, aan de hand van hetgeen tot dusverre daar- 
over bekend is, eenige regels voor te stellen voor het chloor- 
gehalte, welke zouden kunnen gevolgd worden bij de bestel- 
ling van meststoffen, bestemd voor de Tabaks-cultuur in Deli. 

Vooraf dienen te gaan eenige beschouwingen over den 
invloed van het chloor op de kwaliteit der tabak. 

Twee vragen doen zich hierbij voor. 

In de eerste plaats is het van belang te weten, welken in- 
vloed het chloorgehalte van den bodem en van de meststof 
uitoefent op dat der tabak, terwijl daarna de vraag rijst, 
wat het verband is tusschen dit chloorgehalte der tabak 
«en hare kwaliteit. 

De tabak haalt gemakkelijk het chloor uit den bodem. 
Daar, waar dit bestanddeel slechts in zeer kleine kwan- 
titeiten in den bodem aanwezig is, kunnen in de tabak 
nog tamelijk groote hoeveelheden voorkomen. Zoo worden 
zelfs door Barr 1) verschillende tabaksoorten vermeld, 
waarvan een tweetal 25 à 3 pCt. chloor en een derde 
t|, pCt. bevatten, en die gegroeid waren op gronden, 
“waarin quantitatief geen chloor was aan te toonen. 2) 


1) Die landwirtschaftl. Versuchs-Stationen 1891. Untersuchungen 
von in Elsass gezogenen Tabaken, von Dr. Max BARrH. 

2) Ook R. Krszrixe vestigt in zijn bekend werk »Der Tabak” er de 
aandacht op, dat er geene betrekking bestaat tusschen het chloor- 
gehalte der tabak en dat van den bodem. Door hem worden aange- 
haald de volgende cijfers van NeszLER (Lw. Vers. Stationen, 1892) 

fi in den grond | 0004 | 0,015 | 0,021 | 0,029 
md tabak seo 00 vi 025 | 0:18 

Deze cijfers mogen niet worden gebruikt om het ontbreken van pro- 
portionaliteit aan te toonen, omdat de beide eerste tabakken met chloor- 
rijke meststoffen bemest zijn. 


— 480 — 


De laatste tabak is afkomstig van een lichten zandgrond ; 
de beide eerste van een zwaren bodem. 

De chloorverbindingen bewegen zich zeer gemakkelijk 
in den grond; door het regenwater worden ze naar die- 
pere lagen gespoeld en kunnen op deze wijze zelfs geheel 
worden weggewasschen, vooral in zandigen grond. In een 
zwaren, kleiachtigen bodem blijven ze meer hangen en 
stijgen in droge tijden met het grondwater naar boven. 

Het is ook mogelijk, dat door de nabijheid der zee het 
grondwater veel chloriden bevat; dat de tabak daardoor 
rijker aan chloor wordt, toont één der 15 door vaN BizeErT 1) 
onderzochte Deli-tabakmonsters aan. 

Het chloorgehalte van den bodem is dus van invloed 
op dat der tabak. Een scheikundig onderzoek van den 
bodem kan hierin evenwel weinig licht verschaffen. 

Behalve uit den grond kan de tabaksplant zich van 
chloor voorzien uit de toegevoegde meststof, indien deze 
dit bestandeel bezit. Reeds uit de werken van SCHLOESING 
en NeszreR blijkt, dät het chloor der meststoffen overgaat 
in de tabak. Uit NeszLeR’s proeven volgt zelfs, dat reeds 
betrekkelijk kleine hoeveelheden chloor in staat zijn de 
tabak rijker aan dit bestanddeel te maken 2), 

De met kalium- en natriumchloride 3) bemeste tabak 
bevatte het grootste percentage aan chloor, ongeveer 10 à 20 
keer zooveel als de tabak, welke met chloorvrije zouten 
was bemest. De met kaliumsulfaat (zwavelzure kali) bemeste 
abak vertoonde weer een hooger chloorgehalte; maar het. 
gebruikte kaliumsulfaat was verontreinigd met 7 pCt. chloor- 
metalen. Indien wordt aangenomen dat dit „kaliumsulfaat’ 
bestond uit 93 pCt. zwavelzure kali en 7 pCt. chloorkalium, 
dan komt op 55 pCt. kali ongeveer 3,4 pCt. chloor voor en 
een met dit „kaliumsulfaat” bereide „guano” van 10 pCt. 


1) Mededeelingen uit ‘sLands Plantentien XXX, 

2) Zie Neszrer, der Tabak, 

3) Het kaliumchloride en het natriumchlorde bevatten resp. op 63 pCt 
kali, 47 pCt. chloor; en op 51 pCt. natron 60 pCt. chloor. 


— 481 — 


kali zou dus 0,6 pCt. chloor bevatten. Het is dus mogelijk, 
dat zelfs zulke kleine hoeveelheden chloor de tabak rijker 
aan dit bestanddeel maken. 

Ten slotte zij hier nog vermeld, dat van Birerr 1) bij zijn 
onderzoek van een 15-tal Deli-tabakken er één aantrof, die 
eene groote hoeveelheid chloor bevatte, waarschijnlijk tenge- 
volge der bemesting. Hier volgt wat vAN BĲrLERT daar- 
omtrent meedeelt: „De groote hoeveelheid chloor in de tabak 
A wordt hoogst waarschijnlijk veroorzaakt door de gebezigde 
kunstmest. Voordat tot het planten werd overgegaan, 
bevatte de bodem zelf slechts een uiterst geringe hoeveel- 
heid chloor; bovendien was bij de keuze van een plaats, 
van waar de tabak zou worden onderzocht, er met opzet 
voor gezorgd, dat plaatsen, waar Battakwoningen hadden 
gestaan, werden vermeden, opdat de chlorieden, die even- 
tueel in de tabak mochten worden gevonden, niet van de 
bewoners afkomstig konden zijn”. 

De vraag, die zich nu van zelf voordoet, is deze, waarin 
die schadelijke werking van het chloor bestaat en in hoeverre 
er verband is tusschen de hoeveelheid chloor in de tabak 
en hare kwaliteit. 

Het is bij andere gewassen vaak tamelijk eenvoudig uit 
een scheikundig onderzoek de kwaliteit te beoordeelen. 
Zoo kan bij eene beoordeeling van suikerriet eene bepaling 
van het suikergehalte volstaan. Wil men de voedings- 
waarde van den aardappel weten, dan wordt het gehalte aan 
zetmeel bepaald. Met het beoordeelen der tabak is het 
evenwel gansch anders gesteid. Is het reeds moeilijk voor 
den ervaren planter zijn tabak te taxeeren, eene scheikun- 
dige analyse is eenvoudig niet in staat over de kwaliteit 
te beslissen. Uit het percentage van enkele bestanddee- 
len kan men alleen bij hooge uitzondering tot verschillen 
„in kwaliteit besluiten en wel wanneer dit percentage in het 
oogvallend hoog of laag is. 

Uit de reeks van onderzoekingen, die sinds ScHrLOESING 


1) Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin XXX, Pag. 47. 


— 482 — 


en NESZLER over dit onderwerp gedaan zijn, kan men even- 
wel met vrij groote zekerheid concludeeren, dat waar het 
chloor een nadeeligen invloed uitoefent, dit is op de brand- 
baarheid der tabak (en ook waarschijnlijk op de kleur der 
asch). De brandbaarheid der tabak, waaronder dient te 
worden verstaan niet de eigenschap om te branden, maar 
om nà aangestoken te zijn, door te glimmen, is een der 
voornaamste factoren, waarvan de kwaliteit der tabak 
afhangt. 

NeEszLER meende uit zijne proefnemingen en onderzoe- 
kingen over dit punt te mogen besluiten, dat de slechte 
brandbaarheid in de eerste plaats door het hooge chloor- 
gehalte wordt veroorzaakt. Hij ging zelfs verder en gaf 
den volgenden regel: In het algemeen zal geen tabak goed 
branden, die meer dan 0,4 pCt. chloor bevat en tegelijk 
minder dan 2,5 pCt. kali. Zooals bekend, is kali een 
der bestanddeelen, die van gunstigen invloed zijn op de 
brandbaarheid. 

Door de latere onderzoekers is hierop wel wat afgedon- 
gen en men heeft ingezien, dat het in geen geval juist is 
enkel en alleen te letten op kali en chloor. 

Het ligt buiten het bestek van deze beschouwingen een 
kritisch overzicht te geven van alle onderzoekingen 
op dit punt verricht. Slechts enkele mogen vermeld wor- 
den, vooral om aan te toonen, dat tal van factoren hun in- 
vloed uitoefenen op de brandbaarheid der tabak. 

Een gunstigen invloed op de brandbaarheid heeft eene 
fijne bladstruktuur. Barru 1) meent zelfs regels te kunnen 
geven, en deelt mede, dat „als fijn, zulke bladen te be- 
schouwen zijn, waarvan één vierkante meter droog blad- 
oppervlak hoogstens 150 gram weegt”. Het komt mij 
beter voor niet zulke strenge regels te geven. Juist waar 
zoovele factoren hun invloed doen gevoelen, is het zeer: 
goed mogelijk, dat een tabak van grovere struktuur beter 
brandt. 


1) Die landw. Versuchs-Stationen. 1891. 


— 483 — 


Het bedrag aan organische verbindingen, vooral aan 
organische stikstofverbindingen; de verschillende vormen, 
waaronder deze voorkomen; het gehalte aan ammoniak 
en salpeterstikstof, dit zijn allemaal factoren, waarmee 
rekening dient gehouden te worden. 

Waar het ons hier vooral om te doen is, dat is het ver- 
band tusschen de samenstelling der asch en de brand- 
baarheid. 

SCHLOESING 1) ontdekte, dat de asch van goed brandende 
tabak koolzure kali bevatte, terwijl in de totaal onbrand:- 
bare Algerijnsche tabak dit bestanddeel geheel en al ont- 
brak. De koolzure kali in de asch is afkomstig van kalizouten 
van organische zuren, zooals wijnsteenzuur, appelzuur, 
oxaalzuur, citroenzuur en misschien nog andere. De kali der 
Algerijnsche tabak bleek dus niet aan organische zuren 
gebonden te zijn maar aan minerale zuren, nl. zwavelzuur, 
phosphorzuur en zoutzuur. Door de talrijke onderzoekingen 
over dit punt is met voldoende zekerheid uitgemaakt, dat 
die tabaksbladen eene goede brandbaarheid bezitten zullen, 
welke in verhouding rijk zijn aan zulke kalizouten, 
die bij verassching koolzure kali leveren, dus aan kali- 
zouten van oxaalzuur, appelzuur, wijnsteenzuur, citroen- 
zuur en andere nog niet bekende organische zuren 2). Het 
is nog eene onuitgemaakte zaak, in hoeverre kalk en mag: 
nesia hier de rol der kali op zich kunnen nemen. 

Een hoog kaligehalte zal den slechten invloed van veel 
chloor en zwavelzuur geheel of althans eenigermate kun- 
nen opheffen. Uit een paar door vaN BEMMELEN 3) en 
Kosurany 4) onderzochte tabakssoorten volgt evenwel, dat 
een hoog kalkgehalte hiertoe niet in staat is. Ook kan 
door eene goede rijpheid der tabak en door eene daarop- 


1) Senroesine, Le Tabac. 

2) Zie hierover en over het hier volgende de verhandeling van vaN BeMm- 
MELEN. Die landw. Versuchs-Stationen, Band 37. 

3) t.a. p, Seite 418. 

4) Chem. Phys. Untersuchungen der characteristischeren Tabaksorten 
Ungarns von Dr. Thomas Kosutany. 


— 484 — 


volgende goede fermentatie tabak verkregen worden, welke 
eene normale brandbaarheid toont, niettegenstaande veel 
chloor en zwavelzuur tegen betrekkelijk weinig kali 
aanwezig is. En omgekeerd kan een blad, waarvan 
de minerale en plantenzure zouten de goede samenstelling 
bezitten door eene slechte fermentatie bedorven worden. 
Ter illustratie van het meegedeelde volgen hier eenige 
door MAYer 1) onderzochte monsters Sumatratabak 2): 


| GEHALTE DER TABAK. 
BRANDBAARHEID. | ee 


aan chloor. | aan kali. 
Goed. De 1.5 | aA) 
Voldoende (witte asch). . . | 0,5 5,8 
Voldoende. « « … « « … a 0,7 | 6,6 
Voldoende (grauwe asch). … zl 1,2 Vs) 
ne A ne 3,3 4,6 


Samenvattende het tot nu toe besprokene, kunnen we 
concludeeren, dat 
EEN HOOG CHLOORGEHALTE IN DE TABAK NADEELIG WERKT OP 
DE BRANDBAARHEID; EN DAT HET GEHALTE AAN CHLOOR IN 
DE TABAK TEN ZEERSTE AFHANGT VAN HET CHLOORGEHALTE 
DER MESTSTOF. 

Het was dus zeer natuurlijk, dat door NeszLeR en de 
latere onderzoekers steeds ten sterkste werd gewaarschuwd 
tegen het gebruik van chloorhoudende meststoffen. Men 
dient evenwel goed in het oog te houden, dat deze waar- 
schuwing uitgesproken werd tegen geheel andere mest- 
stoffen, dan tot nu toe in Deli gebruikt worden. 


1) Die landw. Versuchs-Stationen 38 — Seite 138. 
2) Het zwavelzuur wordt verder buiten beschouwing gelaten. 


— 485 — 


Stalmest, menschelijke faecaliën, en dergelijke produkten 
van dierlijke afkomst bevatten veel chloor en des te meer, 
wanneer de stoffen, welke tot voedsel gediend hebben, rijk 
aan dit bestanddeel zijn. De hoeveelheid chloor, welke op 
deze wijze den bodem wordt toegediend, kan de hoeveel- 
heid kali verre overtreffen. 

Van de kunstmeststoffen werden o. a. aangewend kalium- 
chloride, dat ongeveer op 100 kali 80 deelen chloor bevat. 

Het is tegen het gebruik van dergelijke kwantiteiten 
chloor, dat terecht de waarschuwende stem der agricultuur- 
chemici zich verhief. 

Een geheel ander geval evenwel is op Deli aanwezig. 

De voor Deli bestemde „guano’” wordt niet bereid uit 
kaliumchloride. 1) Ware dit wel het geval, dan zou een 
guano met 10 pCt. kali ongeveer 8 pCt. chloor bevatten, 
en zeer zeker om zijn chloorgehalte dienen te worden af- 
gekeurd. Gebruikt worden echter chemicalien, welke hoog- 
stens als verontreiniging eenig chloor bevatten. Wel is 
het mogelijk deze geheel en al te verwijderen, maar daardoor 
zou de prijs aanzienlijk stijgen. Hoewel door schrijver 
dezes nog geene resultaten kunnen worden meegedeeld omtrent 
den invloed van verschillende hoeveelheden chloor op de kwa- 
liteit van het Swmatra-dekblad meent hij toch op grond 
van de boven beschreven elders gedane onderzoekingen 
niet te behoeven afraden het gebruik van een „guano,” 
waarin op 10 pCt. kali ongeveer 1 à 11/9 percent chloor 
voorkomt. Indien per veld van 14000 boomen 3 zak (à 62 
K.G.) van deze guano worden toegediend, ontvangt elke 
plant 13 gram guano en daarin hoogstens 200 mgr. chloor. 
Zelfs indien van deze hoeveelheid de helft overgaat in de 
bladen, bevat elk blad ongeveer 0,2 pCt. (berekend op 20 
bladen per boom; gewicht van één blad==2,5 gram). Bij 
het groote gehalte aan kali, zal deze hoeveelheid van wei- 
nig of geen invloed zijn. 


1 Hiertoe wordt gewoonlijk zwavelzure kali gebruikt, In hoeverre dit 
schadelijk voor de tabak is, valt buiten het kader dezer beschouwingen. 


— 486 — 


De vraag, die ten slotte beantwoord moet worden, is deze: 
in welke termen zouden de maatschappijen hunne bestel- 
lingen kunnen inrichten, om in geen geval meer dan 1 
a 11/9 pCt. chloor te ontvangen. 

Zooals reeds werd vermeld, bestaan geene officieele regels 
voor het chloorgehalte der meststoffen. 

Op mijne vraag aan den Directeur van het Rijksland- 
bouwproefstation te Hoorn, hoe door hem gehandeld werd, 
had deze de welwillendheid mee te deelen, dat door hem 
particulier als regel is aangenomen 1 pCt. speling te geven: 
Wordt dan gegarandeerd „chloorvrij, behoudens speling,” 
dan is bij hoogstens 1 pCt. chloor nog aan de garantie 
voldaan; bij garantie van 0,5 pCt. zou dan 1,5 pCt. nog vol- 
doende zijn. 

Men zou dus in het vervolg zijne meststoffen kunnen 
bestellen volgens het bekende formulier (a pCt. stikstof, 
b pCt. phosphorzuur en c pCt. kali) en daarbij dan nog 
uitdrukkelijk vermelden: 

dat de partij moet zijn chloorvrij, waaronder verstaan wordt, 
dat ze hoogstens 1 pCt. chloor bevat; 

of dat de partij mag bevatten 0.5 pCt. chloor, waaronder 
verstaan wordt, dat ze hoogstens 1,5 pCt. chloor bevat. 

Het is misschien niet onnoodig er aan te herinneren, 
dat hoe meer chloor de guano bevatten mag, des te goed- 
kooper zij zijn kan. Mogelijk is reeds het verschil van 
0,5 pCt. zoodanig, dat het een niet onbelangrijk voordeel 
oplevert. 


BurreNzore, Augustus 1901. 
Dr. D. J. DISSE 


maman Dn SNN TTT TNTL ETET TLT TETN INAS 


BOEKBESCHOUWING., 


L' Agriculture pratique des pays chauds. 
Bulletin du Jardin Colonial et des 
Jardins d'essai des Colonies francaises, 
17e Année No. 1. 

Paris, Ave. CrarrameL. 1901. 


Journal d’ Agriculture tropicale (agricole, 
scientifique et commercial) publié par J. 
Virgovereviren. 17e Année No. 1. 1901. 


Alsof het aantal tijdschriften over tropischen landbouw nog niet 
groot genoeg ware, komen nu op eens twee Fransche periodieken te 
gelijk de rij der reeds bestaande versterken. Het eerstgenoemde, dat 
een officieel karakter draagt, is opgericht bij een besluit van den 
Franschen Minister van Koloniën. Het zal bevatten de resultaten van 
onderzoekingen gedaan in den Jardin Colonial te Nogent sur Marne- 
bij Parijs, de rapporten van „missions agricoles,” waarnemingen uit 
eultuurtuinen in de Koloniën, mededeelingen over landbouw van 
particulieren, in ’t algemeen alles wat aan den kolonialen landbouw 
bevorderlijk kan zijn. 

Deze eerste aflevering, 144 blz. groot, zeer fraai uitgegeven, bevat 
o. a. artikelen over den uitslag van proeven met Ramehmachines, 
over Caoutchouc uit den Soedan (vooral over Landolphia Heudelotii), 
over Katoen in Egypte, over Abaca-cultuur op de Philippijnen, over 
Schadelijke Insecten, over Teosinte enz. 

Indien de inhoud van de volgende afleveringen even rijk is 
als die der eerste, zal dit nieuwe tijdschrift zeker een goede toe- 
komst tegemoet gaan. 


Het Journal d’ Agriculture tropicale wil internationaal zijn en 
vooral gelezen worden in tropische landen waar men aan het Fransch 
de voorkeur geeft boven Duitsch, Engelsch of Hollandsch; het wil zich 
in de eerste plaats bezighouden met de groote cultures en in 


— 488 — 


bijzonder met die welke op ‘t oogenblik het Europeesche kapitaal 
aantrekken, zonder echter de andere geheel te verwaarloozen, ter- 
wijl ook vruchtboomen, veefokkerij en pluimgedierte er een plaatsje 
in zullen vinden. 

In de aflevering, die voor mij ligt, zijn vrij uitvoerige stukken 
gewijd aan Sisalhennep en aan Aardnoten terwijl eenige kortere 
mededeelingen over goede en slechte Castilloa’s (ontleend aan een 
stuk van KoscrkKr in den Tropenpflanzer), over den Koffieboom in 
Transvaal, over Bananen enz. alsmede handelsberichten de afle- 
vering vullen. In hoeverre het dit Tijdschrift gelukken zal de 
mededinging met de Revue des Cultures Coloniales, waaraan de Heer 
VerBovereviren vroeger medewerkte, vol te houden, zal de tijd moe- 
ten leeren. 


vels 


LANDOLPHIA HEUDELOTII. 


Van Fransche zijde wordt in den laatsten tijd, vooral door den 
handelaar in tropische planten Goperroy Lepevr, in verschillende 
brochures, de cultuur van ecaoutchouc-lianen met het oog op de 
bereiding van caoutchoue uit den bast ervan, sterk aanbevolen. Meer 
in het bijzonder zou Landolphia Heudelotii, een in Senegal inheemsche 
plant, daarvoor in aanwerking komen wegens haar snellen groei, 
het groote gehalte aan caoutehouec in den bast en de goede hoe- 
danigheid van het product. In het hieronder genoemde tijdschrift 
vindt men, van de hand der Heeren Hva en CrevArrer, een mono- 
grafie over de Landolphia’s van Senegal, den Soedan en Fransch 
Guinea, waarin uitvoerig gehandeld wordt over L. Heudelotii, die 
zij beschrijven als een liaan, welke gewoonlijk verscheidene stammen 
vertoont, hetgeen veroorzaakt wordt doordat de plantjes zich spoe- 
dig vertakken en door het later uitloopen van adventief knoppen 
aan den voet van den oorspronkelijken stengel of zelfs op de wortels. 
De plant vormt nu eens struiken van 2.5 tot 5 M. hoogte en 2—3 
meter doorsnede, met takken die tot op den grond af hangen 1), dan 
weer lianen, die zich tot 10 of 15 M. hoogte verheffen en dan 
na de takken der steunboomen bereikt te hebben in korte en weinig 
vertakte festoenen neerhangen. De schors van oude stammen bevat 
in drogen toestand gecoaguleerde caoutchouec, die zich in draden laat 
uittrekken. De witachtige bloemen verspreiden, vooral ’s avonds, 
een doordringenden geur, die volgens sommigen gelijkt op dien 
der seringen, volgens anderen op dien van jasmijn of tuberozen. 
De vrucht is rond, gewoonlijk ter grootte van een groote pruim 
(3 eM diameter), soms echter als een oranjeappel (7 eM). De kleur 
is geel of geeloranje. 

Deze Landolphia groeit gewoonlijk op de droge vlakten, die het 
grootste gedeelte van den Soedan bedekken. Im Senegal wast zij 
in zand op de reeksen van duinen, die zich 2 tot 3 K.M. aan de 
andere zijde der zilte gronden uitstrekken Er zouden, zeggen deze 


1) Op soortgelijke wijze groeit hier Landolphia Watsoniana. Ref, 


— 490 — 


schrijvers, tal van dwalingen over de exploitatie van de caoutehouc- 
liaan te verbeteren en tal van nieuwe zaken te zeggen zijn over de 
economische rol die zij gespeeld en over de sociale veranderingen 
die zij in de laatste 15 jaren te weeg gebracht heeft. De caoutehouc- 
handel zal in de binnenlanden van Afrika weldra den slavenhandel 
volkomen vervangen hebben. 

Van de monding van den Senegal tot aan die van den Niger 
bedraagt de jaarlijksche uitvoer 2 millioen kilogrammen ter waarde 
van 12 — 15 millioen francs. 

Ongelukkigerwijze doen de onoordeelkundige aftapping der lia- 
nen, de uitbreiding der cultures en de ontwoudingen, veroorzaakt 
door boschbranden, vreezen, dat deze bron van rijkdom spoedig zal 
ophouden te vloeien, indien de exploitatie niet gereglementeerd wordt. 

Een der schrijvers, door het gouvernement belast om de mid- 
delen te onderzoeken, die in dezen staat van zaken verandering 
zouden kunnen brengen, heeft voorgesteld om de vermenigvuldiging 
der lianen door de inlandsche dorpen aan te moedigen door het 
uitloven van premies, dan wel door vrijstelling van belasting. Na 
een twintigtal jaren zouden de inwoners dan weer exploiteerbare 
kreupelbosschen verkregen hebben, die hun eigendom zouden zijn, 
een soort van communaal bezit. 

Een dergelijke cultuur zou niet voldoende voordeelen afwerpen voor 
Europeesche ondernemingen, omdat de opbrengst van Landolphia Heu- 
delotii te gering en vooral omdat haar groei te langzaam ús. 

De schrijvers zijn van meening, dat een liaan van 20—50 jaar 
niet meer dan gemiddeld 50 gram caoutchoue per jaar kan geven. 

(Journ. de botanique, Février 1901). Á 


KOFFIECULTUUR IN BRAZILIË EN DE JEQUI- 
TIBA REUZENBOOMEN. 


De Heer Warrcmup, die in het belang van het Amerikaansche 
gouvernement vele en groote reizen onderneemt ten einde achter 
de beste variëteiten der verschillende eultuurplanten te komen en 
die ook geruimen tijd op Java vertoefde, deelt in een zijner korte 
reisberichten aangaande bovengenoemd onderwerp, naar aanlei- 
ding van een bezoek aan een der grootste koffieondernemingen op 


— 491 — 


8 uur sporens van de stad Sao Paulo gelegen, o.m. mede, dat men 
ginds de koffie zonder schaduw plant. 

De koffiegrond bestaat uit een roode klei, welke uiteenvalt in een 
zeer fijn poeder, dat aan alles een helder roode tint geeft en 
moeielijk is te verwijderen, waardoor het leven op een Braziliaansche 
koffieonderneming weinig aantrekkelijk wordt gemaakt. 

De onderneming was met moderne machineriën uitgerust en de 
vele teekenen van vindingrijkheid op het gebied van droogvloeren, 
pulpers en de verwerking van hoornschil tot brandstof, getuigden 
van grooten vooruitgang sedert de dagen toen eenvoudig de koffie- 
bes gedroogd en het zaad door stampen en wannen afgezonderd werd. 

Aan zaadselectie wordt niet gedaan, evenmin aan bemesting. 
Wel brengt men de koffieschillen naar de tuinen. 

Met de prijzen, welke de Braziliaansche koffie tegenwoordig op de 
New-Yorksche markt haalt, wordt er weinig geld met de koffie- 
cultuur verdiend. Volgens den heer Farrcmmp zal het bedrijf weer 
loonend zijn indien meer arbeid besparende machinerieën en goed- 
koopere cultuurwijze in toepassing worden gebracht. 

Over de Jequitiba-boomen, Cuuratari legalis (Myrtaceae), welke 
in een nog overgebleven stukje oerbosch van de onderneming 
werden aangetroffen, is de heer Farrentrp verrukt. Hij rekent 
ze tot de schoonste onder de woudreuzen. Hen der grootste 
exemplaren meet bijna twee en zestig voeten omvang op zes voe- 
ten boven den grond, overeenkomende met een doorsnede van meer 
dan twintig voeten 

(The botanical Gazette 1901. No. 5.) belt 


BAMBOE IN BLOEI. 


Er is in Teysmannia reeds meer gesproken over den bloei 
van bamboe in Britsch-Indië. Nu wordt weer de attentie geves- 
tigd op den buitengewonen bloei in Centraal-Indië. De oppervlakte 
van de bamboebosschen, die thans in bloei zijn, is minstens 1200 
vierkante mijlen. Het eigenaardigste is, dat. het niet slechts oude 
bamboestoelen zijn die bloeien, ze zijn van verschillenden leeftijd. 
Uitgezonderd enkele plekken op vochtige terreinen heeft alles ge- 
bloeid en draagt nu vrucht. Het is een uitkomst voor de arme 
bevolking, daar de zaden bij wagenladingen vol weggehaald wor- 


® 


— 492 — 


den en tot voedsel dienen. Hoe nuttig zulks ook voor het oogen- 
blik is, berokkent het in de eerstvolgende jaren weder een groot 
nadeel aan diezelfde bevolking, daar de bamboe nadat ze vrucht 
gedragen heeft, afsterft. Eerst later nadat de regens goed door- 
gekomen zijn, ontkiemt het zaad, dat is blijven liggen, en na eenige 
jaren ontstaat er weer een nieuw bamboebosch. 


(The Agriculture Magazine, vol. XIII No. 9 Juli 1901). w. 


WANDELSTOKKEN. 


Howerr & Co, Old Street Londen, geven in onderstaand periodiek 
op, wat in acht dient genomen te worden bij het verzamelen 
van wandelstokken voor den handel. 

Lengte: de totale lengte mag niet minder dan 42 inches, zoo 
mogelijk moet die 48 inches zijn. Een inch is ruim 24 eM. zoodat 
genoemde lengte is van 1.06 M. tot 1.22 M. 

Dikte: mag niet dikker zijn dan 14 inches diameter, de beste 
maat is echter } inch diameter, gemeten op het midden van den stok, 

Het is wenschelijk, dat de grootste dikte is aan den wortel van 
den stok, het gedeelte dat men in de hand heeft, en dat hij langza- 
merhand naar onderen dunner toeloopt; hij mag niet topzwaar zijn. 

Zoo mogelijk moet aan den stok een of ander soort handvat 
zijn. Imdien men er wortels aan kan krijgen, mogen die er niet 
zuiver afgesneden worden, ruw afsnijden, zoodat er nog wat van 
achterblijft is best; als de stok bestond uit een tak is het ook bij 
het afsnijden wenschelijk, dat er voor het handvat een stuk van den 
anderen tak aanblijft. 

Indien er geen handvatsel aan den stok is, kan hij toch gebruikt 
worden ; dan moet hij echter mooier zijn en iets eigenaardigs in vorm 
of kleur hebben; als men er echter een handvat en knop of zoo iets 
aan kan krijgen, moeten die niet weggesneden worden. Jonge uit- 
loopers van palmen of bamboe moeten altijd met wat wortels ge- 
rooid worden. 

Soms hebben de stokken een mooi handvat; is echter het andere 
deel minder goed, dan kan in dergelijke gevallen alleen het handvat 
gezonden worden en moet het van 15 tot 18 inches lang zijn. 

Als men iets nieuws wil zenden, is het beter de hoeveelheid niet 


— 493 — 


te groot te nemen, zeg 1 à 2 dozijn van ieder soort, dan kan naar 
meer gevraagd worden als zij in den smaak vallen. 

Met allerlei vormen kan men de proef nemen, wortels, houtach- 
tige of kruidachtige zuigers, soms hebben de onmogelijkste zaken 
waarde voor wandel- of parapluie-stokken. 

(The Shamba. Journal of Agriculture for Zanzibar. April 1901.) w. 


CAOUTCHOUC IN PERAK. 


Aan een rapport van den Heer R. Derris, Superintendent van 
de Gouvernements aanplantingen in Perak, is het volgende ontleend. 

Para-Caoutehoue. De afloop van den verkoop van een partij 
van dit product, groot 327 HE. pond, van de beste qualiteit, was 
3 s. 10. d per E. pond (di. ongeveer 5 gulden per Kilogram) ter- 
wijl het van de boomen afgeschraapte (Serap) 2s. 6d. opbracht. 

Het tappen begon in Maart 1899 en werd voortgezet tot Juli. 
Men was van plan slechts een klein aantal boomen te tappen en 
wel die welke goed vloeiden, met de bedoeling om een maximum 
aan melksap te krijgen zonder nadeel voor de boomen, en om 
van andere boomen 4 — 5 HE, pond te oogsten. Dit resultaat zou 
wel verkregen zijn, indien het werk niet door buitengewoon he- 
vige regens onderbroken ware geworden en indien men niet uit 
vrees van den zaadoogst te schaden het tappen niet ontijdig gestaak 
had. 

De gemiddelde leeftijd der boomen was 14 jaar en aannemende 
dat er 100 op een acre staan, zou men bij een opbrengst van 4t 
E. p. per boom, bij de tegenwoordige prijzen niet minder dan £ 73, 
6s. Sd. ontvangen. (Voorwaar een schitterende opbrengst! Ref). 

Te Koeala Kangsar (in Perak) heeft men twee duidelijk onder- 
scheiden variëteiten van Hevea nl. den typischen boom met groote bla- 
ren (34 cM. lang en 13 cM. breed) en zich laag vertakkende en 
een met kleiner blad, hoogen stam en kleine meer puntige zaden. 
De grootste boom is daar 18 jaar oud en heeft op 3 voet van den 
grond een omtrek van 2.63 M.; dat is een grooter afmeting dan door 
Cross in Brazilië werd waargenomen. Drie jaar geleden geplante boo- 
men hebben reeds een onstrek van 40 eM. op 3 voet van den grond. 

Het melksap vloeit volgens Derrrs het best als de jonge blaren 

Teysm, XII. 35 


— 44 — 


doorkomen. (De boomen staan een korten tijd kaal, op Java in 
Juli of Augustus, in Perak in Februari, hoewel enkelen ook op 
denzelfden tijd als op Java. Ref). Derry meent dat Mavea-boomen 
in Perak getapt kunnen worden als ze 6 jaar oud zijn, zoo niet 
eerder, als de omtrek 60 —75 cM. is. Het tappen moet aan den 
voet van den boom beginnen tot op een hoogte van 6 of 8 voet. 

Het melksap werd gecoaguleerd met aluin, waarna het product 
in rook gehangen werd. 

Ramboeng (Fieus elastica). Een monster van dit product, naar 
Londen gezonden, werd getaxeerd op 3 s.6 d., doch bracht echter 5 
s. 10 d (d. i. f 5 per KG.) op. Het oordeel er over luidde „good 
elean Java character.” Als tusschenplanting voor Hicus elastica 
zou Hevea brasiliensis ook wel geschikt zijn. 


(Trop. Agric. July 1901). 0e 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN, 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


ONDERZOEKINGEN OMTRENT DE THEEFABRIKATIE 
DOOR 


Dr. A. W. NANNINGA. 


2. FeRMENTATIE (vervolg). 


In de vorige Mededeeling omtrent fermentatieproeven werd be- 
handeld de vraag naar den invloed van den duur der fermentatie 
op de gefabriceerde thee. Wij komen nu tot vraag 2: 


Welken invloed oefent de temperatuur bij de fermentatie op de 
samenstelling en hoedanigheid der thee? 


Evenals vroeger ging ook hier een onderzoek in het laborato- 
rium met kleine hoeveelheden blad vooraf aan het onderzoek der 
fabriekstheeën. 

Uit theoretische onderzoekingen, hier verricht omtrent het wezen 
der fermentatie, was inmiddels gebleken, dat voor dergelijke la- 
boratorium-proeven met vrucht gebruikt kan worden het boven 
kalk gedroogde en daarna fijngepoederde blad. 

De groote voordeelen, die deze wijze van werken boven die met 
het versch geplukte blad heeft, zijn vooral deze: 

Bij de kleine hoeveelheden blad, die voor dergelijke proeven 
noodzakelijk moeten worden gebruikt, is het zeer moeilijk uit een 
partijtje versch blad een aantal monsters van de zelfde hoedanig- 
heid te verkrijgen, zoowel door het individueel verschil der bla- 
ren onderling, als door veranderingen tijdens het wegen, etc. bij 
gebruik maken van het bladpoeder vervalt deze moeilijkheid geheel, 
daar door afweging van gelijke hoeveelheden van ’t zelfde poeder 
volkomen gelijke monsters verkregen worden, die geenerlei ver- 


AR 


andering ondergaan vóór dat wij door vermengen met water de 
fermentatie doen beginnen. 

Vervolgens wordt ook het steeds gebrekkige rollen met de hand 
vermeden en vervangen door vermengen van het poeder met water 
in een mortier. Niet alleen hebben wij nu geheel in de hand 
hoeveel water het poeder bij de fermentatie zal bevatten, maar 
terwijl het rollen met de hand minstens een kwartier duurt, ge- 
durende welken tijd de fermentatie natuurlijk sleehts onvolledig 
is, geschiedt het vermengen van het poeder met de afgemeten 
hoeveelheid water binnen ééne minuut, waarop de chemische om- 
zettingen door het geheele poeder juist terzelfder tijd, dus volko- 
men regelmatig, begint. 

Het voorgaande zij genoeg; verdere voordeelen der nieuwe 
methode van onderzoek zullen uit het volgende wel blijken. 


A. _Voorproeven in ’t laboratorium. 


Uit vroegere onderzoekingen bleek, dat het verflensen in de 
zon geen aanbeveling verdient, aangezien daarbij nagenoeg on- 
mogelijk is eenigszins regelmatig te verflensen, hetgeen weer on- 
regelmatig fermenteeren ten gevolge heett, 

De vraag was nu of, afgezien van dit nadeel, ook het warm 
worden van ’t blad op zich zelf — een noodzakelijk gevolg van 
deze verflensmethode — nadeelige gevolgen kon hebben op de fer- 
mentatie, dus op de kwaliteit der te bereiden thee. 

Deze vraag scheen ook daarom van eenig belang omdat ook bij 
sommige methoden van machinaal verflensen — speciaal het ver- 
flensen door met waterdamp verzadigde, verwarmde lucht — het 
blad noodzakelijk vrij warm wordt. 


Proef. 1. Van eene hoeveelheid poeder van boven kalk gedroogd 
versch theeblad werd eenige keeren telkens 10 G. afgewogen en 
in een los toegedekt weegfleschje in eene ruimte (droogstoof) ge- 
bracht, die op de gewenschte temperatuur werd gehouden. 

Na korter of langer verblijf in deze verwarmde atmosfeer werd 
het fleschje eruit genomen, het poeder korten tijd in een dun 
laagje aan de lucht uitgespeid tot afkoeling, waarna het in het 
gesloten fleschje bewaard werd. 

De temperaturen, waaraan de verschillende monsters (elk van 
5 GC.) van het poeder werden blootgesteld waren: 


— 497 — 


a. niet verwarmd; temperatuur van ’t laboratorium 25° C. 
h. 10 minuten verwarmd op circa 400. C, 


gen 10 5 5 he” DONS 
d. 10 B En Rs 60 5, 
e. 10 » »  % 10 „ 
L 9 ” ij) Ee) 10 „ 
9. 5 » ” Nn 80 „ 
h. 5 ’ ” EE, 90 „ 
Cad ean 5 Dn DOS OOMS 


Na weging der fleschjes, ter bepaling van het verdampte water 
in elk monster, werd op de rij af elk der 9 monsters zoo spoedig 
mogelijk goed vermengd met zooveel water dat het vochtige poeder 
nagenoeg op 1 deel droog poeder 2 deelen water bevatte. 

Elk monster werd na de vermenging met water direct in een 
glazen schaal met verticale wanden gebracht, welke schaal daarop 
werd gesloten door een glazen plaat. 

Dit toedekken geschiedde om te sterke verdamping van water 
tijdens de fermentatie te voorkomen en om tocht af te houden. 

Na eenigen tijd fermenteeren begon een duidelijk onderscheid in 
kleur bij de verschillende monsters op te treden, zoo was na 2 uur a 
reeds vrij bruin met vrij sterken theegeur ; e veel minder bruin, met 
geringe geur; / nog geheel onveranderd zonder den minsten geur. 

Na 4 uur fermenteeren was a sterk bruin gekleurd met zwakke 
groene tint en veel geur; 

bh. vertoonde nog geen noemenswaard verschil met a. 

c. toonde reeds duidelijk verschil met a en was minder bruin, 
meer groen dan deze; 

d. was duidelijk iets groener dan c met minder geur dan a. 

e. weer iets groener dan d, enz. 

h, en j waren geheel groen gebleven en hadden in 4 uur tijds 
geen merkbaren geur ontwikkeld. 


Uit deze proef blijkt duidelijk, dat eene hooge temperatuur van 
het blad vóór het fermenteeren — dus tijdens het verflensen — 
belemmerend werkt op de fermentatie. 

Van het meeste belang voor de practijk zijn de minder hooge 
temperaturen, bijv. tot 600 C [—= 1400 F.] aangezien bij verflensen 
in de zon of in met waterdamp verzadigde verwarmde lucht, 
hoogere temperaturen wel niet zullen voorkomen. 


— 498 — 


Het scheen daarom niet overbodig de proef op eenigszins uit- 
voeriger schaal te herhalen, speciaal met het oog op deze tempe- 
raturen. 


Proef 2. Van eene hoeveelheid bladpoeder (hetzelfde als bij proef 1 
gebruikt) werd weer eenige keeren 5 G. afgewogen. Evenals bij 
proef 1 werd weer elk monster in een los toegedekt weegfleschje 
verwarmd, maar nu in plaats van 5 à 10 minuten een uur lang. 

De temperaturen waren: 

a. niet verwarmd; temperatuur laboratorium 25 à 260 C, 

b. 1 uur lang verwarmd'op circa 35° C. 


Ee AE 2 Ee e 5 4e 
B Lan je a ENA 4D 5 
NE m i: Ean en 0D NA 
fs dl ; E TS DO 
ge A 3e de si Ods 60 5 
h. 5 minuten pe wenen can, ORE 


De verdere uitvoering der proef geschiedde evenals bij proef 1. 

Na 4 uur fermenteeren was het resultaat als volgt: 

a. sterk bruin met-groene tint en sterken geur; 

b. geen merkbaar verschil in kleur met a. 

c. iets minder bruin dan de vorige; geur minder sterk; 

d. weer iets minder bruin dan c; in zoo voort tot g., 
welk monster nog vrij groen gebleven was met weinig geur. Bij 
vergelijking van g met 4 was echter nog duidelijk verschil in kleur 
en geur (4 had heelemaal geen theegeur) waar te nemen. 

Uit deze proef blijkt, dat ook het blootstellen aan minder hooge 
temperaturen (60° — 409 C of 1409 — 1040 F) vóór den aanvang 
der fermentatie belemmerend werkt op het fermenteeren van het 
blad poeder. 


De oorzaak dezer nadeelige werking der warmte is te zoeken in 
gedeeltelijke, langzame ontleding (onwerkzaam worden) van de stof 
die de fermentatie bewerkt, nl. het ferment 1). Deze stof is blijk- 
baar uiterst gevoelig voor de inwerking van hoogere temperaturen 2) 


1) Zie hieromtrent het 8e Theeverslag, loopende tot 1 Januari 1901 
en ook de vorige Mededeeling in Teysmannia, Jaarg. 1891 pag. 223. 

2) Dergelijke stoffen koraen veel voor; wij noemen hier o.a sommige 
Lwitstoften, 


gps 


hetgeen voor de practijk der theefabrikatie van groot belang is. 
Temperaturen toeh van 40 à 509 C van het verflensende theeblad 
kan men herhaaldelijk waarnemen bij verflensen in de zon of in een 
eenigszins voorgewarmde „Paragon,” die ook hier en daar voor ’t 
verflensen wordt gebruikt, wanneer het blad niet op tijd lajoe is. 


Na deze weinige voorloopige onderzoekingen omtrent den invloed 
van de temperatuur op het blad vóór het fermenteeren, komen wij 
tot het onderzoek van den invloed der temperatuur tijdens de fer- 
mentatie, een onderwerp dat voor de theefabrikatie zeker van ’t 
allergrootste belang mag worden genoemd. 


De hier te beschrijven onderzoekingen hebben in ’t geheel niet 
de pretentie de vraag: „bij welke temperatuur moet en kan onder 
gegeven omstandigheden worden gefermenteerd om de beste kwa- 
liteit van thee te verkrijgen” tot eene definitieve oplossing te 
brengen; veeleer mogen zij worden beschouwd als eene eerste 
proeve om, gesteund door de tot dusserre verkregen resultaten van 
het wetenschappelijk onderzoek, practische gegevens te verzamelen 
omtrent dit interessante onderwerp. 

De gang dezer onderzoekingen was de volgende: 

Vooreerst werden kwalitatieve en kwantitatieve proeven geno- 
men met het fijn gepoederde, boven kalk gedroogde theeblad. Hier- 
bij werden kleursverandering en geur waargenomen, gevolgd door 
kwantitatief onderzoek door middel van de gefractionneerde extractie 
zooals vroeger beschreven 1. 

Op deze laboratorium-proeven volgden fabrikatie-proeven op ver- 
chillende fabrieken. De hierbij verkregen monsters werden, zoo- 
wel practisch in de fabriek zelve, als chemisch in ’t laboratorium, 
aan een vergelijkend onderzoek onderworpen. 


Proef 1. Van eene hoeveelheid bladpoeder werd telkens 10 G. 
afgewogen, innig gemengd met 20 G. water en in een toegedekte 
glazen schaal, ter fermentatie geplaatst in een atmosfeer die de 
verlangde temperatuur bezat. 

a. gefermenteerd bij 3° tot 7° C. Deze temperatuur werd gemak- 
kelijk verkregen door een 3-dubbelen wand waartusschen ijs en water, 


1) Zie vorige »Mededeeling” pag. 226, 


DU 


b. gefermenteerd bij kamertemparatuur 25° —26°9 C., 
€: en „ eirea 40° C, in een waterstoof. 


Reeds na 1 uur fermenteeren was duidelijk verschil in kleur 
bij a, b en e waar te nemen: 

a. was nog volkomen groen, zonder geur. 

h. een weinig bruin, met duidelijken theegeur. 

ec. sterker bruin dan b; geen karakteristieke theegeur, doch ge- 
mengd met minder aangenamen, aan vochtig hooi herinnerenden reuk. 


Na 4 uur fermentatie: ‚ 

a. nog volmaakt groen en zonder geur; 

b. sterk bruin met groene tint; geur goed; 

c. bruin; iets lichtere nuance dan b.; geur niet aangenaam. 

Het resultaat dezer proef is duidelijk; alleen zij hier nog mee- 
gedeeld, dat monster a in ’t geheel 9 uur lang op 3° à 7e C werd 
gehouden, en ook na dien tijd nog geheel groen was gebleven, 
zonder dat zich merkbare geur ontwikkeld had, Bij deze lage 
temperatuur had blijkbaar in ’t geheel geen fermentatie plaats gehad. 


Proef 2. Herhaling van proef 1 met geringere temperatuur in- 
tervallen. 
a. fermentatie bij circa 109 C. 


D. ‚ en B 
C. ” » „ 20 „ 
d. ” »” ” 25 »” 
be ” ” ” 30 ” 


f. 8 Ee 
Na | uur fermentatie: 

a, ben ce nog geheel groen, zonder noemenswaardigen theegeur ; 
d. begin van bruinkleuring. 

eg. iets bruiner dan d en f nog iets bruiner dan e. 

d en ec duidelijke theegeur; f onzuivere geur. 

Na 4 uur fermentatie: 

u. en bh noeg steeds geheel groen, zonder geur; 

c. begin bruinkleurig met weinig theegeur ; 

d. vrij sterk bruin met groene tint; geur goed; 

e. iets bruiner dan d; 

f nagenoeg geheel bruin; geur onzuiver, 

Na 8 uur fermentatie: 

a. en hb. nog steeds groen, zonder theegeur; 


— 5Ol — 


ec. vrij bruin geworden, met weinig geur; 
d. e. f. geheel bruin: geur sterk verminderd, van f onaangenaam. 
o rk) o 


Proef 3. Herhaling der proef met nog kleinere intervallen. 
d. fermentatie bij 19 à 20° C. 


b. zj ee 
Ôs 5 BOE 
d. À eere ol 
ê: D nd OE 


Ook bij deze proef was na korten tijd duidelijk verschil in kleur 
bij de opvolgende monsters waar te nemen. Na 4 uur fermentatie 
was a nog bijna groen, b iets bruiner, c vrij sterk bruin met groene 
tint, d bijna geheel bruin, e zuiver bruin. De geur van a en b 
was nog niet goed ontwikkeld, van c en d goed; e onzuiver. 


Uit deze 3 kwalitatieve proeven blijkt, dat de fermentatie van 
het poeder bij temperaturen beneden 20° C, zeer langzaam of in 
't geheel niet plaats vindt, te oordeelen naar de verandering der 
groene kleur in bruin, en naar de ontwikkeling van den theegeur. 

Bij temperaturen tusschen 20° en 30° had de fermentatie het gc- 
wone verloop, en wel des te sneller hoe hooger de temperatuur. 

Temperatuur boven de 30 C, schenen beslist ongunstig te werken 
op de fermentatie, speciaal op den geur, die bij deze betrekkelijk 
hooge temperaturenn minder zuiver wordt. 


Proef 4. Kwantitatief onderzoek van theemonsters bereid uit 
bladpoeder als boven door fermentatie bij verschillende temperatuur. 

Bij deze proef werd telkens 15 G. bladpoeder afge wogen, ver- 
mengd met 2 deelen (30 G.) water, gefermenteerd bij de gewenschte 
temperatuur; daarop gedroogd in dun laagje in een droogstoof op 
105 — 1109 C (211 — 2200 PF). 

Het drogen geschiedde steeds in dezelfde droogstoof bij dezelfde 
temperatuur en onder overigens zooveel mogelijk dezelfde om- 
standigheden. Na het drogen, dat op deze wijze steeds circa 50 
minuten duurde, werd het monster in dunne laag nog een oogen- 
blik aan de lucht gelegd ter afkoeling en in een stopfleschje 
gedaan. 

Voor de extractie werd het nu nog eens fijn gewreven en gezeefd 
door een fijne zeef [B 30]. Van het fijne poeder werden nu 10 G. 


afgewogen en gebruikt voor de extractie, terwijl de rest (3 à 4G) 
diende voor de waterbepaling. (Bij het fijn wrijven van het poeder 
in een mortier neemt het weer een weinig water op). 

a. Dit monster werd niet behandeld als boven bedoeld, doch 
diende alleen als vergelijk. 10 G. werden 5 minuten lang op circa 
95e C., gehouden om alle fermentatie te stuiten. 

b. 15 G. poeder gemengd met 30 G. water; na de vermenging 
werd dit monster direet gedroogd, dus zonder noemenswaardige fer- 


mentatie. 
Verder werd dit monster behandeld als boven aangegeven. 


c._ gefermenteerd 4 uur lang bij 15° C, daarop behandeld als b. 
d. 4 uur gefermenteerd bij 25 — 269 U: verder als boven; 

e. 4 „ 5 Od Alo se OE R Ee 
Gefractionneerde extractie der 5 bereide monsters: 


a b c d e 
= = == nn 
a > ze) SS 
NE. ep 2 | Nl : == == 
mnd _ Ke 
Dv B 5 Ns | > Te Enden Be 
= et 2 2e) . eN el 
een EE Re DT EN : Ge 
EXTRACTEN. SIS AIEN WO Zo 5 + 
En » Emm Hf an | - - 
EE ET ® 1e D | 
EI aje re a U == 
SE 55 Sci 2 Ep > 
ej z = D _ le) 0) (SE 
5 5 el) 


chloroform 1,9 °for 8,2 9, 8,0 Po) 7,9 Vorm SOnik 
aether 20,2 „ Sd SO Zotte tn A IN 
azijnaether 66 tss ITO, st VE SA tele 
alkohol (12,8 „ |15,8 „ [16,0 „ (16,9 „ 17 Oes 
water 111,9: „13,3. … [13,9 on 110 OR 
totaal 159,4 of, 159,6 °/, 56,8 … | 564 VADER 
onoplosb.rest(ber.)| 40,6 „ |40,4 „ [43,2 „ (43,6 „ [407 » 
‚„bepaald| 41,4 „ |41,0 „… 143,0 „ [43,9 „ (48,4 „ 
Í 


Uit de verkregen cijfers zien wij, vooreerst dat de aetherextracten 
sterk uiteenloopen. 

Monster hb, hoewel niet gefermenteerd, heeft toch zeer belangrijk 
kleiner aetherextract dan «a. Blijkbaar hangt de achteruitgang van 
dit extract, dat, zooals wij vroeger zagen, nagenoeg geheel bestaat 
uit vrij looizuur, niet direet samen met de fermentatie in engeren 
zin, nl. de inwerking van het ferment. Op dit verschijnsel hopen 
wij te gelegener plaatse uitvoeriger terug te komen. 

Het kleinste aetherextract heeft d, hetgeen wijst op de volledigste 


chemische omzetting bij dit monster. 


== Bl 


Het azijnaetherextract is door het vermengen met water en direct 
daarop gevolgd drogen (vergelijk a en b) aanmerkelijk toegenomen 
ten koste van het aetherextract; tijdens de fermentatie is evenwel 
het azijnaetherextract weer verminderd en wel des te sterker hoe 
hooger de temperatuur bij de fermentatie. 

De hoeveelheid alkoholextract is bij de fermentatie weinig ver- 
anderd, evenwel was het bij a geheel, bij b bijna geheel in water 
oplosbaar, terwijl het bij de overige monsters voor een groot deel 
onoplosbaar was. 

Het waterextract vertoont karakteristieke verschillen, die voor 
de beoordeeling der monsters van groot belang zijn. Verreweg het 
grootste waterextract vertoont d, het bij 25° C gefermenteerd 
monster, terwijl ec (bij 15° gefermenteerd) geen noemenswaardige 
toeneming van het waterextract vertoont tegenover het niet gefer- 
menteerde monster b. Monster e,‚ gefermenteerd bij zeer hooge tem- 
peratuur, vertoont eene aanzienlijke vermindering in waterextract, 
vergeleken met Jd; de oorzaak hiervan ligt in het gedeeltelijk on- 
oplosbaar worden der fermentatie-produecten door fermentatie bij te 
hooge temperatuur. Dit verschijnsel blijkt ook duidelijk bij verge- 
lijk der verschillende onoplosbare resten, welke bij e aanzienlijk 
grooter zijn dan bij d, terwijl cen d slechts gering verschil vertoonen. 


Proef 5. Herhaling van proef 4 met hetzelfde bladpoeder, doch fermen- 
tatie bij andere temperaturen, nl. met kleinere onderlinge verschillen. 

No. van het monster a b c d 

temperatuur bij ferm. 20 ® 25 0 30 o 350 C 

Ook hier werden de monsters t uur gefermenteerd en geschiedde 
het onderzoek geheel als bij de vorige proef. 

De resultaten der extracties waren: 


EXTRACTEN a 200 be25:0 ceo eek PATIO 
em ze ol, den oo 8,0 o/o 5 Dek 
aether 3 1 ; Je DA aal NOT Tea 
Mmsather (120 … 86 Ba kT » 
alkohol 15580 16, 6 18, Ona 18,2 3 
water 13,7 „ | 208 „ 18,4 16,4 „ 
totaal 56,0 Ol, 55,9 NN 54,8 oo 53,2 q o 
onopl. rest. 440 … 441 „ 45,2 „ 468 „ 


Ege 


De resultaten dezer proef zijn eene bevestiging der voorgaande. 

Monster a, dat na 4 uur fermentatie nog bijna geheel groen was, 
met weinig geur, vertoont in de extracten de kenmerken van te 
geringe fermentatie, dz. betrekkelijk groot aether- en azijnaether- 
extract bij gering waterextract. 

Het gunstigste is ook hier het monster (hb) gefermenteerd bij 
25e, dat het grootste waterextract vertoont bij geringer gehalte aan 
onoplosbare rest dan de monstersecen d, gefermenteerd bij hoogere 
temperaturen. 


Als algemeen resultaat der in ’t voorgaande beschreven voor- 
proeven schijnt vast te staan: 

le. Hoe lager de temperatuur bij de fermentatie des te lang- 
zamer gaan in ’t algemeen de daarbij plaats vindende chemische 
omzettingen. 

Beneden 15° C schijnt weinig of geen fermentatie plaats te 
hebben, en van 15° tot 20° gaat de fermentatie zeer langzaam, 
waarschijnlijk veel te langzaam voor de practijk, aangezien bij zeer 
lang fermenteeren de geur steeds te wenschen overlaat. 

Voor de practijk zijn deze lage temperaturen van ondergeschikt 
belang, aangezien zelfs op de hoogst gelegen ondernemingen het 
verflenste blad zelden of niet beneden de 20° C daalt. 

2e. Temperaturen boven de 30° C — die in de practijk veel voor- 
lomen — schijnen voor de fermentatie niet gunstig, aangezien hierbij 
de thee een minder aangenamen geur verkrijgt, terwijl een gedeelte 
der fermentatie - producten in onoplosbaren toestand overgaat; 
hoe hooger de temperatuur des te minder aangenaam de geur, 
des te grooter het onoplosbare gedeelte en des te kleiner het wa- 
terextract. 

In hoeverre deze resultaten verkregen met het poeder van boven 
kalk gedroogd theeblad in overeenstemming zijn met de tot dus- 
verre met fabrikatie-proeven verkregene, moge blijken uit het 
volgende. 


(Wordt vervolgd.) 


IETS OVER GROENTENTEELT. 


Dit opstel maakt heelemaal geen aanspraak op volledigheid. 
’t Is slechts de ondervinding van zeven jaar, daarin 
neergelegd, de ondervinding, dat men op eene hoogte van 
1900 voet, met weinig onkosten en niet veel moeite, 
Europeesche groenten kan kweeken, die, hoewel ze niet 
kunnen wedijveren met de fijne groenten uit het Westland, 
toch recht smakelijk zijn. ’t Kweeken van groenten is 
een zeer aangename bezigheid, die geen zwaren arbeid 
eischt en niet veel werkkracht. 

Met één tuinjongen kan men al heel wat afwerken, 
mits men zelf ook de handen uit de mouw steke. 

Op het oogenblik zijn er reeds drie van mijn kennissen, 
die al vrij aardige resultaten hebben met hun groententuin, 
en naar de belangstelling van verscheidenen te oordeelen, 
zullen er het volgende jaar minstens zes zijn. 

Dat door dit schrijven anderen ook het initiatief mogen 
nemen eens een groententuin aan te leggen. 

Wie een tuin wil aanleggen voor Europeesche groenten, 
kieze een stuk grond, dat niet beschaduwd wordt. Onder 
boomen, maar vooral onder bamboe, willen de groenten 
niet gedijen. 

Om een overvloed van allerlei groenten te hebben, is een 
tuin van 600 M?, oppervlakte ruim voldoende. 

Zoodra de hevige regens achter den rug zijn, dus in Mei, 
wordt het stuk grond in zijn geheel goed omgewerkt, met 
de patjol en in bedden gelegd van één Meter breedte, met 
paden er tusschen van 45 cM. Met den grond uit de paden 
worden de bedden opgehoogd. 


Intusschen zaait men enkele groenten in bakjes uit. 
Teysm. XII. 34 


— 506 — 


Melkkistjes, tot op de helft verlaagd, met eenige gaten in 
den bodem, zijn daarvoor zeer geschikt. 

Men plaatst ze op steenen op een beschutte plaats, en 
vult ze met verganen mest of bladaarde. 

Het zaad strooit men er vrij dicht op uit, en bedekt dit 
met een heel dun laagje fijne aarde. 

Elken avond wordt het uitgezaaide begoten met een fijnen 
gieter, en zoolang het zaad nog niet ontkiemd is, worden 
de bakjes met pisangbladeren bij zonneschijn toegedekt. 
Ik dek ze gewoonlijk toe om acht uur, en maak ze open 
om vijf. 

's Nachts moeten de kweekbakjes altijd ongedekt zijn. 

Die bakjes zijn noodig, om ze bij harden regen onder 
dak te kunnen brengen. 

Binnen één week is het zaad van salade, andijvie en 
zuring ontkiemd. Selderie duurt langer, soms veertien dagen, 
peterselie veel langer, bijna een maand, prei ouk een dag 
of acht tot tien. 

Zoodra de zaden ontkiemd zijn, is het toedekken der 
bakjes niet meer noodig. ’t Is dan wel noodig bij helderen 
hemel ze ’s morgens ook nog eens te begieten. Dit begieten 
geschiedt met een uiterst fijnen gieter; want bij te dikke 
stralen vallen de teere plantjes om en staan niet meer op. 
Ze sterven bij den wortel af. 

Veertien dagen na de ontkiening zijn bovengenoemde 
bladgroenten geschikt om overgeplant te worden. 

De bedden, daarvoor aangewezen, worden flink bemest 
met verganen mest. Die mest wordt er bovenop gegooid 
en dadelijk flink door den grond gewerkt. 

Mest is gemakkelijk te verkrijgen. Ik betaal voor twee 
petroleumblikken één cent, en doe op elk bed tien blikken, 
soms meer. 

Hoe meer mest, hoe beter. Bladgroenten houden van 
veel mest, maar verganen of bijna verganen. Achter elke 
dessawoning liggen hoopen mest; er is dus wel aan- 
komen aan. 


— 507 — 


Als de mest flink door den grond gewerkt is, wordt het 
bed begoten, en men begint met planten. De beste tijd 
daarvoor is ’s avonds om vier uur; doch ook ’s morgens 
en over dag kan het wel, als men elk plantje maar dadelijk 
toedekt met een stukje pisangstam, dat er schuin boven 
wordt gezet, zóó, dat de schaduw op het plantje valt, op 
het heetst van den dag. 

Zoo ijselijk nauwkeurig behoeft dat echter niet. Na 
3 à 4 dagen kan men het plantje ongedekt laten. Bij 
voldoende begieten gaat geen enkel plantje dood, tenzij 
er larven zijn, die de wortels afknagen. Dit gebeurt nog 
wel eens een enkele keer. De plantjes zet men 20 cM. 
van elkaar en neemt ze voorzichtig uit het kweekbakje. 
Angstvallig behoeft men daarmee niet te werk te gaan; 
salade andijvie, zuring, Busselsch witlof, peterselie en 
selderie kunnen wel een duw verdragen. 

Ook het beschutten der plantjes is niet volstrekt noodig 
als men ze dan maar tweemaal begiet, ’s morgens en 
Savonds: 

Staan ze goed frisch, dan is eenmaal per dag begieten 
woldoende, en bij flinken wasdom kan men volstaan met 
om den anderen dag te begieten. 

Bij regen is begieten van zelf geheel overbodig, maar 
regen, vooral zoo’n echte Indische regenbui, is niet ge- 
wenscht, in de meeste gevallen fataal. 

Prei en biet kan men ook in bakjes uitzaaien. 

Dit is zelfs gewenscht, zoolang er nog kans van regen is. 

Biet komt gewoonlijk vlug en goed op, en zoodra het 
plantje er twee blaadjes bij gekregen heeft, is het geschikt 
om overgeplant te worden. 

Biet heeft ook mest noodig, maar niet in die mate als 
de bladgroenten. Losse, flink omgewerkte grond is nood- 
zakelijk voor biet, en het overplanten eischt veel voor- 
zichtigheid, wil men mooie, lange, rechte biet. 

‘tIs gewenscht, dat de wortel van de biet bij het over- 
planten niet breekt, en niet krom in den grond komt. 


— 508 — 


Begieten is voorloopig elken dag noodig, naderhand kan men 
volstaan met om de twee of drie dagen te begieten. 

Biet is een dankbare plant, die weinig onderhoud vraagt, 
en goed bestand is tegen de Indische zon en ook, zoodra ze 
groot is, een Indische regenbui het hoofd biedt. Zelfs de 
jongste aschregen heeft mijn biet geen kwaad gedaan. Ik 
heb de asch er gewoon afgewasschen. 

Nu en dan is het noodig, dat men de bieten een beetje- 
aanaardt (den grond om den wortel ophoogt.) 

Weinig of geen rupsen vindt men op biet. 

Alleen, zoolang de blaadjes nog klein zijn, hebben mus- 
schen de neiging de blaadjes af te pikken. 

Waarom Indische musschen die neiging hebben en de- 
Hollandsche niet, is mij onbekend. 

Houdt de musschen dus van uw jonge bietplantjes af. 
Na ruim twee maanden is de biet geschikt om gegeten te- 
worden. 

Zoodra zware regens niet meer zijn te vreezen, poote men 
het bietezaad liever dadelijk op de bedden. _ 

Men maakt gaatjes op afstanden van vijf en twintig cM. 
en doet in elk gaatje dan korrels. Die gaatjes moeten 
voorals niet diep zijn. Na vijf à zes dagen komt de biet 
op; denk om de musschen. Begiet matig en vooral met den 
fijnsten gieter. 

Zoodra de planten flink opgeschoten zijn, laat dan een 
staan, de mooiste van zelf, trek de andere er uit, en plant. 
er hier en daar een bij, waar van de drie korrels geen 
enkele is opgekomen. Den grond los houden, die door het. 
begieten vast wordt, en de biet aanaarden is een vereischte. 

Preizaad komt moeilijk en onregelmatig op. Met gunstig 
resultaat laat ik het 36 uur in water weeken voor het. 
uitgezaaid wordt. 

Plant men de prei over, wat betrekkelijk vrij goed kan 
geschieden, doe het voorzichtig. Jonge prei is zeer teer 
Wees ook voorzichtig bij ’t begieten. In den Oostmoesson 
zaait men de prei op het bed uit. 


— 509 — 


Na het zaaien bedekt men het met een uiterst fijn 
laagje aarde of werkt het goed met een fijne hark onder 
den grond, en houdt het bed des daags gedekt tot het zaad 
ontkiemt. 

Zaai niet te dicht, prei ontwikkelt zich tot een flinke 
plant er is, zoodra ze groot is, tegen weer en wind bestand. 
Ze kan fameus dik worden. Ik heb er gehad, die bijna 
een jaar stonden en nog uitstekend bleven ondanks de zware 
regens van den Westmoesson en veel dikker werden dan ik 
ze in Holland heb gezien. 

Uien worden als prei behandeld, doch moeten altijd op 
het bed worden uitgezaaid en nooit overgeplant. 

Penen, ramenas en radijs zijn groenten, die hier uitste- 
kend gedijen. Het wortelzaad late men eerst 24 uur 
weeken, vermenge het met asch en strooie het matig dun 
uit op een goed bemest en los-gewerkt bed. Men houde 
dit bed vochtig en dekke het voor de zon toe. Na 5 of 6 
dagen is het zaad ontkiemd en het toedekken is overbodig. 

Voorloopig begiet men ’s morgens en ’s avonds. weldra 
is één keer voldoende. Als men nu maar het onkruid er 
de eerste maand uithoudt, heeft men na 2 maanden een 
prachtig bed wortelen, die de Europeesche nabij komen. 

Worteltjes houden zich sies in dit klimaat, welke 
soorten men ook neme. 

Ramenas-zaad kan men uitpooten, evenals biet, op een 
bed. 

Men kan het ook over het bed uitstrooien, mits men 
zorge, dat elk korreltje onder de aarde komt. 

De ramenas groeit uitstekend, wordt een forsche plant 
en is na ruim een maand te eten. Lang kan men ze niet 
laten staan, want de wortel rot spoedig van binnen af, 
wordt hol en stokkerig. 

Radijs is ook een dankbaar gewas. Men strooit de kor- 
rêls uit en begiet weinig en vooral met een fijnen gieter. 
Dit ís noodig, anders spoelt de wortel bloot en de radijs 
krijgt in dat geval geen mooien ronden vorm. 


— 510 — 


Vooral radijs, ramenas en wortelen zaaie men niet te 
dicht. Schijnbaar lijkt het te weinig, als de zaden opko-. 
men, doch na eenige dagen is het bed prachtig vol. 

Postelein, in Holland een zeer fijne groente, doet het hier: 
ook uitstekend. Men zaait het zaad uit op een goed gemest. 
bed, begiet zeer matig, zoolang de zaadjes nog niet ontkiemd 
zijn en ook de eerste dagen na de ontkieming. Daarna 
niet meer. 

Postelein vraagt droogte en zon om goed te gedijen 
Het zaad ontkiemt na: 2 à 3 dagen. Na 14 dagen kan 
men de postelein snijden. 

Postelein bloeit gauw; ’t is dus noodig dat men bij kleine- 
hoeveelheden uitzaait. 

Tomaten groeien ook welig. Ze laten zich gemakkelijk 
overplanten Zaai de tomaten in een bakje uit. Zoodra ze 
10 e.M. hoog zijn, plant ze over op een goed gemest bed, 
maar plant ze ver van elkaâr; veertig c.M. is niet te ver. 

Na twee dagen beschutting tegen de zon staan de jonge 
plantjes frisch en schieten na eenige dagen hoog op. 

Aardt vooral den wortel aan. ’tIs noodig, dat ge boven, 
uw bed een raam van bamboe maakt, waar de stengel 
steun vindt. Tomaten hebben neiging tot kruipen. ’tIs 
echter niet gewenscht, dat naderhand de vruchten den 
grond raken, vandaar dat raam. 

Heel spoedig bloeien de tomaten. Wees spaarzaam met 
begieten en begiet alleen den grond. 

innen drie maanden na het uitzaaien geven tomaten 
vrucht. Ze dragen vrij lang. Tal van insekten knagen aan die 
vruchten, vooral als ze rijp zijn. ’tIs dus raadzaam de 
vruchten, tegen dat ze rood worden, er af te nemen. Ze. 
rijpen dan ook wel in de kast. 

Meloenen, komkommers en augurken eischen veel zorg, 
maar vooral heelemaal geen regen, zelfs geen zacht buitje. 
’t Minste buitje brengt de grootste verwoesting te weeg. 
Men kan ze alleen planten in Augustus en September en. 
dan nog dikwijls met weinig succes. 


— bil — 


Goed bemeste bedden zijn weer noodig. Men poot het 
zaad uit op afstanden van 60 cM. en doet in elk kuiltje 
2 of 3 pitten. ’t Zaad komt prachtig op. ’t Begin is ook 
mooi, maar de meeste planten krijgen veel te vlug bloemen, 
groeien niet uit, geven kleine vruchten en sterven af. 
Komt er regen, dan smelt alles weg en na l of 2 dagen 
is alles verrot. De bladeren schijnen bedekt te worden 
met een soort schimmel. 

Toch heb ik wel eens prachtige resultaten gehad- 
’t Vorige jaar had ik een pompoen van meer dan 1 M. 
omtrek en ook dit jaar een bed met augurken, die prachtig 
groeien en welig dragen. 

Ik heb hier Europeesche zaden op het oog. Iemand, die 
van komkommers houdt, zou ik aanraden de Indische te 
kweeken. ’t Is een dankbare plant die gemakkelijk groeit, 
geen zorg vereischt en een rijke oogst geeft. De Indische 
komkommer klimt graag. 

Boonen, erwten, peulen zijn ook dankbare planten, maar 
kunnen ook al weer niet tegen zware regens. Men sukkelt 
bij boonen vooral met slecht zaad; elke boon met een klein 
vlekje is als pootboon niet geschikt. Ze ontkiemt wel, 
groeit zelfs een kort oogenblik, maar sterft spoedig af. 

Wees dus verbazend nauwlettend op uwe pootboonen. 
Ook heb ik opgemerkt, dat de boonen, vooral de fijne soorten 
flink de zon behoeven, doch niet graag wind hebben. 

In den Oostmoesson waait het veelal, vandaar dat het nog 
al moeilijk is een geschikte plaats te vinden. 

Op een flink, met verganen mest doorwerkt bed, worden 
de boonen gelegd op afstanden van 40 à 50 cM. De stokboonen 
in den vorm van een halve maan om den stok, de stamboonen 
in gaatjes, in elk gaatje 3. 

Na 4 à 5 dagen zijn ze ontkiemd. Men begiet matig, 
aanvankelijk elken dag, naderhand om de 2 of 3 dagen en 
begiet zoo mogelijk den grond en niet de planten. 

Bij de stokboonen zet men bamboes van 3 à 4 M. hoogte, 

Vooral moeten de boonen flink aangeaard worden. Na 


— 512 — 


2 maanden heeft men de fijnste boonen, die de Europeesche 
nabij komen. 

Van een behoorlijk bed princesse- boonen plukte ik in één 
week 1400 stuks. Stamsnijboontjes willen ook uitstekend. 

Doperwten en peulen poot men in 2 rijen en zet daar- 
tusschen takken, waar ze met de ranken tegen opklimmen. 
Men begiet matig. Erwten en peulen worden ook aangeaard. 

Doperwten ontkiemen heel vlug, na 3 dagen al. Alsze 
ontkiemd zijn, moet men op zijn hoede zijn. ’t Zijn al 
weer de musschen, die de gewoonte hebben de kiempjes 
af te pikken en de zaak zoodoende bederven. Zoodra de 
plantjes eenige cM. hoog zijn, doen de musschen geen 
kwaad meer. 

Nu rest ons nog over verschillende koolsoorten te spreken. 
Boerekool, witte-, roode- en savoyekool kan men kweeken 
met veel succes. 

Men doet er mee als met de vroeger genoemde blad- 
groenten, doch mest zwaar, zelfs versche mest is te 
gebruiken. Kool kan tegen zon en tegen regen. 

In Januari heb ik wel eens mooie roode kool gehad. 

Men heeft bij kool echter verbazend veel last van rup- 
sen. Een prachtige aanplant savoyekool was in een week 
door de rupsen vernield. Milliarden kleine, bijna onzicht- 
bare rupsjes, die naderhand vlindertjes werden ter grootte 
van een groote muskiet vernielden het bladmoes, zoodat 
de nerven alleen overbleven. 

Vooral die kleine rupsen zijn het lastigst: de groote 
rupsen, die gewoonlijk in minder groot aantal voorko- 
men, kan men er afzoeken. 

Bloem- en spruitkool zijn bij mij nooit goed gelukt. 
Een enkele keer kreeg ik een klein bloemkooltje. 

Ook tuinboonen mislukken geregeld, ofschoon een enkele 
plant wel eens vruchten draagt. 

Asperges heb ik nooit geprobeerd Deze teelt eischt te 
veel kennis en zorg en wijkt van de gewone groententeelt 
te veel af. 


— 518 — 


Wie dus Europeesche groenten wil teelen, houde de vol- 
gende regels in het oog: 


k, 
2. 


8. 


8. 


9. 


Zaai en plant vooral in den Oostmoesson. 

Zaai uwe eerste groenten, alser nog regens kunnen 
vallen, in bakjes uit, om ze later over te planten, 
Bedek uw bedden vóór de ortkieming der zaden. 
Beschut uw pas overgeplante plantjes de eerste da- 
gen tegen felle zon. 

Begiet uw jonge plantjes met een zeer fijnen gieter. 
Gebruik voor ’t begieten zooveel mogelijk stroomend 
water. 

Wees niet karig met mest. 

Zaai vooral de groenten, die niet overgeplant wor- 
den, niet te dicht. 

Plant niet tweemaal achter elkaar dezelfde groente 
op hetzelfde bed. 


Nog zij opgemerkt, dat andijvie dient te worden dicht 
gebonden. 

Dit moet gebeuren op het oogenblik dat de planten goed 
droog zijn. Na het opbinden worden de planten niet meer 
begoten. 

Een week na het opbinden is de andijvie van binnen 


geel. 


O0. Tissrne. 


Ae 


ONZE BEGRAAFPLAATSEN. 


Begraafplaats is geen mooie naam en ik kan mij voor- 
stellen dat er menschen zijn, die er liefst zoo min mogelijk 
aan denken. Beter klinkt de naam kerkhof, afkomstig uit 
den tijd, toen men in de onmiddellijke nabijheid der kerken 
de lijken begroef. De Duitsche benamingen „Friedhof en 
„Gottesacker” klinken, evenals het Italiaansche „Campos 
Santos” al veel beter. 

Over het algemeen maken wij in Indië weinig werk van 
onze begraafplaatsen en al liggen er soms mooie zerken 
en zijn er hier en daar prachtige monumenten op geplaatst, 
al heeft een liefhebbende hand er bloemen op geplant, toch 
maakt het geheel geen aangenamen indruk, 

De voorname oorzaak, waardoor veel, dat gedaan moest 
worden, ongedaan blijft, is ook hier weer de vlottende Eu- 
ropeesche bevolking. Het is trouwens niet gemakkelijk 
daarin verbetering te brengen, want van wie zoude zulks 
uit moeten gaan; de Regeering kan niet alles doen, de in- 
gezetenen zouden het dus zelf ter hand moeten nemen. Ge- 
woonlijk bestaat er nu bijna op iedere plaats eene commissie 
voor de begraaf plaatsen van Europeanen, daarvan is bijna al- 
tijd ambtshalve het hoofd van plaatselijk bestuur voorzitter, 
dezelfde persoon is reeds voorzitter van tal van plaatselijke 
commissies. Het is hem daarom volstrekt niet kwalijk te 
nemen indien hij er weinig voor doet, de man heeft er geen 
tijd voor. Ook zijn er gewoonlijk geen fondsen, de meeste 
begraafplaatsen moeten bestaan van den verkoop der graven ; 
de prijzen zijn dientengevolge over het algemeen veel te 
hoog. Op grootere plaatsen komt men er wel mede uit. 
en kan het kerkhof uit die fondsen behoorlijk onderhouden. 


— 515 — 


worden en zal er in de meeste gevallen wel iets tot ver- 
fraaiïing uit kunnen bekostigen. Op kleinere plaatsen is 
men in minder voordeelige omstandigheden. Men tracht 
zich daar soms te redden door eene kleine maandelijksche 
bijdrage van de ingezetenen te vragen. Deze bron van in- 
‚komsten vloeit echter niet altijd even mild, zoodat dan 
ook de meeste commissies gebrek aan fondsen hebben, 
zeker een gegronde reden om er weinig aan te doen. 

In Nederland en in veel andere landen behooren de be- 
graafplaatsen tot de competentie van de gemeentebesturen 
en ook hier zal met de invoering van dergelijke besturen, 
onder de vele zaken waarin verbetering gebracht kan wor- 
den, ook de toestand der begraafplaatsen behooren. 

Met verbazing zien we, dat het land, hetwelk den naam 
heeft de meest praktische bevolking te bezitten, het land, 
waar men zegt dat de „almighty dollar” regeert, niet slechts 
aan de spits staat van de beweging, die ten doel heeft 
een meer waardige rustplaats voor onze dooden te verschaf- 
fen, maar waar reeds heel wat op dit gebied is tot stand 
gebracht. De Yankees vormen een eigenaardig ras, als zij 
iets doen, doen zij het gewoonlijk goed en op groote schaal. 
Wij kunnen daarover het best, wat ons onderwerp betreft, 
oordeelen, door iets daarvan over te nemen uit „Möller'’s 
Deutsche Gärtner Zeitung’, waarin een reiziger zijne indruk- 
ken over de Amerikaansche kerkhoven mededeelt. 

In geen tak van tuinaanleg is in Amerika zoover afge- 
weken van de Europeesche traditie als in den aanleg en 
de behandeling van de begraafplaatsen. 

De geheel in parkstijl aangelegde kerkhoven, zooals die 
in de laatste helft der vorige eeuw in Amerika ontstaan 
zijn, hebben in de geheele beschaafde wereld bewondering 
en waardeering gevonden. In Europa begint men ze tot 
voorbeelden te nemen. De voordeelen, die zij, zoowel uit 
een sanitair- als uit een schoonheids oogpunt aanbieden, 
worden algemeen erkend. 

De eerste schrede in deze richting werd in Amerika ge- 


— 516 — 


daan in 1825, toen Jour. BieeLonN, een arts te Boston, een 
man van groote ontwikkeling en veelzijdigheid, die zijn 
Florula Bostonensis, een standaardwerk over de Ameri- 
kaansche kruidkunde schreef, er zich voorspande, om de 
begraafplaatsen uit de onmiddellijke nabijheid der bewoonde 
plaatsen, naar buiten, naar een mooi gelegen streek, over 
te brengen. Zijn doel was voor de ontslapenen eene rust- 
plaats aan te leggen ver van de drukte der stad, in een 
schoon gelegen oord. Hij had de overtuiging, dat het voor 
de gezondheid der bevolking beter was de begraafplaatsen 
zoover mogelijk uit de bewoonde buurten te brengen. Er 
vormde zich op BreeroN’s uitnoodiging in 18381 eene ver- 
eeniging voor den aanleg van een kerkhof te Mount Asburn, 
waarvan het plan in hoofdzaak door hem zelf ontworpen 
werd. 

Eene schoone rustige omgeving oefent ook op de nabe- 
staanden der overledenen, die de laatste rustplaatsen be- 
zoeken, een kalmeerenden invloed uit, evenals de dood 
beter voorgesteld wordt door den Engel des vredes dan door 
den man met de zeis. 

In den tijd toen BieeLoN het kerkhof te Mount Asburn 
aanlegde, was de landschapstijl, die tegenwoordig overal 
gevolgd wordt, nog in wording, zoodat er met onzen te- 
genwoordigen smaak op BrarLoN’s schepping wel wat 
valt aan te merken. De schoonste parken voor begraaf: 
plaatsen werden dan ook in lateren tijd aangelegd. Zoo geldt 
nog altijd het „Spring Grove” kerkhof te Cincinnati, in 
1852 door ApoLpH SrrovcH aangelegd, als een model voor 
alle kerkhoven in landschapstijl. 

Men begon met een geschikt terrein, ver genoeg van 
de stad gelegen, te zoeken en wel zoover dat er geen kans 
bestond, dat het, bij mogelijke uitbreiding der stad, in af- 
zienbaren tijd weder in de bewoonde buurten kon komen 
te liggen. Verder lette men er op, dat de ondergrónd niet 
uit harde lagen bestond, maar goed doorlatend was en dat 
de bovengrond van dien aard was, dat een welige plan- 


— 517 — 


lengroei verwacht kon worden,en verder moest het terrein 
zoo mogelijk wat heuvelachtig en golvend zijn. 

Om verschillende redenen is een heuvelachtig terrein te- 
verkiezen, de aanleg is er mooier, de beplanting fraaier en 
men kan er meer grafmonumenten plaatsen, zonder te- 
spoedig overlading te krijgen. 

Zoo het eenigszins mogelijk is, mag het kerkhof niet 
onmiddelijk aan den publieken weg liggen, wenschelijk is. 
het om tusschen dien weg en den ingang van het kerkhof 
een eenvoudig aangelegd gazon te hebben, waarop met smaak 
eenige fraaie boomen geplant zijn. Hierdoor wordt de be- 
graafplaats eenigszins aan het oog onttrokken. De nood- 
zakelijke gebouwen worden dicht bij dien ingang geplaatst ; 
zij zouden anders aan den rustigen indruk van den aanleg 
afbreuk doen. Bloemvakken met schelle kleuren behooren 
hier niet te huis; groote, zuiver glooiende gazons met ver- 
spreide boomgroepen, vooral verschillende soorten Conifee- 
ren, alleen en in groepen geplant, geven er een ernstig 
karakter aan. De gebouwen moeten eenvoudig en smaakvol 
zijn, niet sierlijk en opzichtig. 

Op de moderne begraafplaatsen in Amerika worden de 
wenschen der eigenaars van graven ondergeschikt gemaakt. 
aan het algemeen belang. Zoo mag er niets in de nabijheid 
der graven geplant worden, zouder daarover in overleg te 
zijn getreden met den superintendent van het kerkhof; 
ophoogingen mogen niet gemaakt worden, de platte steenen 
mogen niet of slechts weinig hooger liggen dan het gazon en 
wat grofmonumenten aangaat, hierbij wordt naar de meest 
mogelijke verscheidenheid getracht; ijzeren hekken om 
afzonderlijke graven of daken er over, mogen onder geen 
voorwaarde geplaatst worden, omdat niets een kerkhof 
meer ontsiert dan laatstgenoemde voorwerpen. 

Ik heb hier een plan en eenige goed uitgevoerde photo- 
grafische reproducties van gezichten uit bovengenoemd, 
„Spring Grove” kerkhof te Cinninati. Het is een meester- 
werk van goeden smaak. Schaduwrijke plekken, mooi onder- 


— 518 — 


houden gazons, vergezichten, groote vijvers met eilandjes 
enz. geven aan het geheel een voornaam, ernstig en rustig 
karakter. 

New-York bezit twee dergelijke begraaf plaatsen, „Cypress- 
Hill’ en „Woodlawn”’, met eene gezamenlijke oppervlakte 
van 300 H. A; het mooie kerkhof van Brooklijn is 167 
H. A; het „Mountain View”- kerkhof van San Francisco 
is 80 H. A; „Lake View” bij Cleveland 121, en „Alleghany” 
bij Pittsburg is 108 H. A; dit zijn de voornaamste in 
parkstijl aangelegde kerkhoven in Amerika. 

Een der meest bekende kerkhoven in Europa is het z. g. 
„Père Lachaise” te Parijs. Het is echter verre van mooi 
en dankt zijne bekendheid meer aan de graven van vele 
beroemde mannen en aan de prachtige grafmonumenten, 
dan aan de schoonheid van het geheel. Het is niet bij- 
zonder mooi of smaakvol aangelegd en wat het vooral 
bederft, het is er te vol, het is overladen, het heeft slechts 
eene oppervlakte van 7. H. A. De Parijzenaars zien deze 
groote gebreken zeer goed in en de nieuwe begraafplaatsen 
zijn met smaak en ruim aangelegd, dat van Pantin-Botiquy 
is 107 en dat van Bogneux is 60 H. A. groot. 

Het euvel van overlading waaraan het kerkhof „Père 
Lachaise” mank gaat, hebben de begraafplaatsen in onze 
groote plaatsen ook, het schijnen meer bergplaatsen, waar 
de graven vlak bij elkaar liggen; de aanleg en de beplanting 
is er minder goed verzorgd dan in bovengenoemd kerkhof, 
de talrijke min of meer mooie monumenten zijn bijna 
allen van ijzeren hekken voorzien en het geheel maakt 
een onrustigen, verwarden, parvenuachtigen indruk, in stede 
van het ernstige, voornaam rustige der nieuwe Ameri- 
kaansche en Europeesche begraafplaatsen. 

Indien wij er fondsen voor hadden, en die zijn toch wel 
te krijgen, zouden wij er hier met behulp van ons prachtig 
klimaat en talrijke fraaie imposante tropische boomen nog 
wat mooiers van kunnen maken dan in de gematigd koude 
luchtstreken, waarvan hier boven sprake is. Aan piéteit 


— 519 — 


voor onze afgestorvenen ontbreekt het ons ook niet, wij 
bewijzen die echter op onze onhandige, individueele wijze. 
Laat ons bij de vele verwachtingen, die wij van de plaat- 
selijke raden koesteren, ook nog deze voegen, dat er ver- 
betering kome in den toestand van onze begraafplaatsen. 


W. 


DE TEELT VAN ZOETWATERVISCH IN DE 
PREANGER-REGENTSCHAPPEN. 


(Vervolg en Slot.) 


De voor de teelt op sawahs bestemde plantvisch noemt 
men, gelijk elders reeds gemeld, boerajak en deze wordt in 
speciaal daartoe aangelegde vijvers gewonnen, die zich 
van de andere hieronder nader te bespreken vijvers on- 
derscheiden door de aanwezigheid van. een aantal pakaka- 
bans d.z. indjoek- of arenvezels plaggen, welke zoodanig tus- 
schen bamboelatten worden gekneld, dat deze latten aan 
beide einden gedeeltelijk uitsteken. Die plaggen legt men 
tusschen twee vertikaal ingeplante, van boven gespleten 
bamboestijlen in den vijver, zóó, dat de uiteinden der latten 
in den spleet van de vertikale bamboestijlen komen te 
rusten en de indjoekplaggen als vlotten zich met den wa- 
terstand wel op en neêr bewegen, doch niet van de plaats 
wegdrijven. Tusschen de arenvezels dier plaggen of paka- 
kabans nu legt de legvisch hare kuit. 

Als vingerwijziging voor den rij- of legtijd word be- 
schouwd het tijdstip, waarop de wijfjes de mannetjes 
achterna zwemmen. wat ten aanzien van in vijvers ge- 
kweekte visch midjah wordt genoemd, terwijl voor die, 
welke in rivieren, stroomen en moerassen, dus in de vrije 
natuur leeft, mowe wordt gezegd. Vischtelers van beroep 
vangen alsdan de wijfjes op, waaruit zij die exemplaren 
kiezen, welke een eenigszins uitgezetten buik hebben. Deze 
worden één voor één op den rug in de linkerhand geno- 
men, terwijl men met de rechter zachtjes langs de buik- 
zijde strijkt van het kop- naar het staartgedeelte. Men doet 
dit, om er zich van te vergewissen, hoedanig het vocht 


is, dat te voorschijn komt. Heeft dit eene witte kleur, 


— 521 — 


zoo laat men die wijfjes nog een paar dagen met de man- 
netjes in den vijver, waar zij waren. Is dat vocht geelach- 
tig bruin gekleurd, dan wordt de visch geschikt geacht voor 
kuitschieten en laat men terstond een anderen, speciaal 
voor uitbroeden bestemden, aanliggenden vijver leegloopen, 
welke men éénen dag, desnoods langer, drooglegt, totdat de 
bodem hier en daar scheuren vertoont. In dezen ledigen 
vijver worden de kuiters gebracht, waar zij, op het droge 
moetende blijven, begrijpelijkerwijs telkens opspartelen, 
hetgeen, volgens de beroepsvischtelers, wenschelijk wordt 
geacht om het kuitschieten te bevorderen. Langzaam 
wordt nu het water door een bamboeskoker uit den aan- 
grenzenden vijver toegelaten, totdat de broedvijver is vol- 
geloopen. Om overvloeien te voorkomen, worden aan den 
benedenkant een of meer kokers aangebracht. Tegen den 
avond brengt men er de pakakabans in op de wijze, zooals 
vermeld is, en wordt de watertoevoer òf gestaakt òf aan- 
merkelijk verminderd. 

Men rekent, dat per legvisch van 8 tot 5 pakakabans noo- 
dig zijn. Sommigen voeren dit aantal op tot meer dan 
het dubbele. 

Om zich te overtuigen, of de eitjes gelegd zijn, wordt 
er den volgenden dag hier en daar een pakakaban uit het 
water gelicht. Zitten de arenvezels vol kuit, dan worden 
de plaggen voorzichtig uit het water genomen en laat men 
den vijver weder leêgloopen, om de kuiters te vangen. 
Deze worden in een anderen vijver koelahpanondaän over- 
gebracht, waar zij verder blijven tot den e.v. rijtijd; an- 
ders zouden zij haar eigen kuit opeten. Vervolgens wordt 
het water weder in den drooggelegden vijver toegelaten. 

Vlug en goed werken is nu een vereischte, omdat de 
eitjes anders zouden opdrogen en hun kiemvermogen ver- 
liezen, wanneer zij te lang uit het water bleven. Ook 
dient er zooveel doenlijk tegen gewaakt, dat het water, 
dat uit den toevoerkoker vloeit, den grond van den vijver 


losmaakt en dat het met modder wordt verontreinigd. 
Teysm. XII. 35 


Hiertoe legt men onder elken koker een grooten steen, 
waarop het water valt en wordt de toevoer matig ge- 
regeld. Zoodra men vermeent, dat de vijver voldoende 
gevuld is, worden de pakakabans op hunne vroegere plaat- 
sen gelegd. 

… Moet het kuitschieten zooveel doenlijk in stilstaand water 
geschieden, bij uitbroeden der kuit dient steeds voor stroo- 
mend, d. i. versch water gezorgd en de toe- en afvoer 
behoorlijk geregeld te worden. Het water mag echter 
niet te overvloedig toestroomen, ook niet te sterk weg- 
vloeien, waarom men van niet alte groote bamboekokers 
gebruik maakt. 

Voorts dient men tegen overstroomingen bedacht te zijn, 
hetzij bij zware regenbuien, dan wel als een gevolg van 
een eventueelen breuk in den dijk of dam van de lei- 
ding, waaruit het water naar de vijvers vloeit. Daartoe 
worden er meerdere bamboekokers ingeplant in den dam, 
die twee aangrenzende vijvers van elkander scheidt en wel 
zóó, dat er twee rijen van bestaan. Onder gewone om- 
standigheden of bij normalen waterstand, vloeit het water 
slechts door de onderste zijkokers; is er te veel water, 
dan dient de bovenste rij als een soort veiligheidsklep 
en behoeft de vijver dus niet over te loopen, waardoor er 
visch zou ontsnappen of te loor raken. 

Binnen de week, soms wat later, is de kuit uitgebroed, 
doch duurt het nog tien dagen of twee weken, voordat 
de jonge visch geschikt is, om als plantvisch te worden 
verkocht. 

Met den verkoop behoeft men zich niet te haasten, daar 
men het broedsel zonder eenig bezwaar gerust 3 weken 


of een maand, desnoods nog ouder kan laten worden. 
Daarenboven zijn de plaatsen voor de teelt van plantvisch 


genoegzaam in den omtrek bekend en worden zij ook door 
opkoopers uit andere streken bezocht. 

Om ontsnappen van de kleine vischjes tegen te gaan, 
brenge men vóór de waterkokers een staketsel van bamboe 


— 523 — 


met dichte mazen aan, of worden de boveneinden der 
kokers met een pluk arenvezel omwonden. 

Het aantal eitjes, dat één goudvischkuiter in een en- 
kelen nacht legt, beloopt volgens mededeeling, het fabel- 
achtig aantal van 1500 tot 2000 stuks. Sommigen spreken 
van nog grootere cijfers. 

Niet al deze eitjes komen echter tot hun recht. Door- 

zichtige exemplaren hebben geen kiemvermogen; zij zijn 
hapa (Javaansch gaboeg), terwijl men rekent, dat er van 
gekleurde hoogstens het ?:, deel uitbroedt. Vooreerst toch 
vindt de kuiter, ondanks vlug werken, nog gelegenheid, 
om een deel harer eitjes op te eten. Wijders treft men 
ook hier een aantal achterblijvers aan, die men in het 
belang van hetgeen er intusschen reeds uitgebroed is, 
tegelijk met de pakakabans uit den vijver verwijderen en 
dus als verloren beschouwen moet. 

Intusschen schijnt het kweeken van plantvisch in 
sommige streken van de Preanger-Regentschappen zulke 
voordeelen op te leveren, dat het door een aantal gezinnen 
als een geregeld bedrijf wordt uitgeoefend en dat men, 
voor den aanleg van de daartoe benoodigde vijvers, zelfs 
geen tuinperceelen, met nog waardevolle beplanting, als 
klapper, kawoeng e. a. gezochte vruchtboomen, ontziet. 
Soms worden een of meer sawah-vakken van meer dan mid- 
delmatige opbrengst daarvoor in gebruik genomen. In een 
aantal kampoengs, vooral in de omstreken van de afdeelings- 
hoofdplaatsen Tjiandjoer en Soekaboemú, treft men dergelijke 
vijvers aan, soms terrasvormig als eene aaneenschakeling 
om en achter de woningen aangelegd en waaruit de boe- 
rajak of plantvisch door middel van schepnetten of sirib 
met kleine mazen wordt gevangen. 

Hier en daar worden voor het kweeken van plantvisch 
zelfs vijvers, van nog geen baoe groot, gaarne voor f 150 
of f 200 ’s jaars, soms meer, gehuurd. 

Deze plantvisch wordt aan opkoopers of z. g. badjongs 
bij tienduizenden tegelijk verkocht, die ze weder op de 


en 


pasars of in de kampoengs rondventen, en ze uit de Preanger 
zelfs naar Buitenzorg, Krawang en Bantam invoeren. Het. 
transport geschiedt in platte bamboesmanden van ongeveer 
50 à 60 cM. in het vierkant en met opstaande randen van. 
15 tot 20 cM., welke aan den buitenkant meermalen ge- 
teerd zijn, om ze waterdicht te maken. Over zulke verre 
afstanden, die dagen reis vorderen, wordt het water meer- 
malen ververscht uit sawahs en leidingen langs den weg. 
Verkoopers van plantvisch, die zoo ver gaan, zijn aanstonds 
daaraan te herkennen, dat zij behalve de platte waterdichte 
manden nog een soort van ben of korang bij zich hebben. 
Waar zij overnachten, daar wordt de visch uit de platte 
manden in de ben gedaan en in stroomend water gelegd. 
Den volgenden morgen wordt de visch weder in de platte 
manden gedaan. 

Ook bij het kweeken van plantvisch staat men aan te- 
leurstellingen bloot. Behalve zware regenbuien, die den 
vijver bij onvoldoende zorgen voor behoorlijke afwatering 
doen overloopen, waarmede veel visch te loor gaat, een 
doorbraak in de afdamming e.d. m., welke, hoezeer bij 
uitzondering, toch ook voorkomt en evenzeer groote schade 
veroorzaakt, wordt de jonge visch geteisterd door kikkers. 
en een soort waterspin, engkang-engkang genoemd. 

Wordt de vijver niet van tijd tot tijd behoorlijk schoonge- 
maakt, dan huizen er ook ongewenschte roofvisschen, die er 
uit de leiding of rivier inkomen, waaronder gaboes, lele, bogo- 
e. a, welke zich evenzeer miet de jonge plantvisch voeden. 

Volgens mededeeling schiet de goudvisch zelden meer: 
dan eens in de twee, gewoonlijk om de 3 maanden kuit. 
en wordt er voor hare bevruchting gerekend op één man- 
netje voor elke 3 tot 5 wijfjes. Deze bibit of legvisch heeft. 
bij eene lengte van 25 tot 35 cM.…, eene breedte van 7 tot 
10 cM. en kost al naar de grootte van f 0,50 tot f 2.50 
per paar. Wie er te veel van heeft, verhuurt ze wel eens 
per stel van 3 tot 5 kuiters met één hommer voor f 0,02 
a f 0.025 per kuiter en voor één keer kuitschieten; voor 


— 525 — 


de mannetjes wordt niet afzonderlijk betaald; deze hom- 
mers zijn onder het stel begrepen. 

Vóór en onmiddellijk na den rij- of legtijd, houdt men 
mannetjes en wijfjes bij elkander in den vijver nabij het 
woonhuis. Zij worden behoorlijk doch miet zwaar gevoederd, 
omdat men gelooft, dat vetgemeste visschen slechte kuiters 
zijn. Die het betalen kunnen, voeren hun legvisch met 
padi, welke aan den bos of gedeng in het water wordt ge- 
‘hangen. Voorts vindt de legvisch nog voedsel in allerlei 
afval o. a. van servies en keukengereedschap, welke in 
den vijver afgespoeld en gewasschen worden, al is die 


afval alleen dan van eenige beteekenis, wanneer de eige- 
naar een feest geeft, waaraan een sidekah of maaltijd ver- 
bonden wordt. 

In hoofdzaak onderscheidt de Soendanees twee soorten 
van vischvijvers, 1° die welke geheel kunstmatig en wel 
door uitgraving zijn aangelegd en 2° de zoodanige, die 
„door middel van opdamming van eene terreininzinking zijn 
gemaakt. 

_ Deze laatste heeft men uiteraard buiten de enceinte 
der kampoengs tusschen de grillige terreinplooiingen te 
zoeken en heeten sitoe; terwijl de andere vijvers juist 
binnen de nederzettingen of in hare onmiddellijke na- 
bijheid worden aangelegd en verschillende benamingen 
hebben. 

‚ Men noemt zulk een vijver koelah, wanneer hij van be- 
scheiden afmetingen, gewoonlijk vierkant, soms langwerpig, 
ook wel in onregelmatigen vorm, maar toch nabij het 
woonhuis gegraven is. Nu en dan zijn de wanden ge- 
metseld. Men legt dergelijke vijvertjes aan, met het 
‘hoofddoel om ten allen tijde over wasch-en badwater te 
kunnen beschikken, ook om zich voor het gebed te rei- 
nigen; geenszins om er bepaaldelijk visch in te telen. 
Wordt dit al gedaan, dan geschiedt zulks om maar van 
de gunstige gelegenheid, welke er bestaat, in dier voege 
partij te trekken. De vischteelt vormt hier dus geen 


— 526 — 


geregeld, doch een soort bijbedrijf, eene liefhebberij, 
waarvoor de Soendanees karadjinan, panganggoeran ook wel 
sesèmben zegt. *) 

Balongs zijn van grootere afmetingen en dieper. Zij 
worden zeer bepaaldelijk aangelegd met het doel om er 
visch in te telen. Men treft ze zoowel in als buiten de- 
kampoengs aan; en steeds zijn zij in haar geheel door 
uitgraving aangelegd. 

Ook spreekt de Soendanees nog van empang, wanneer 
de vijver in regelmatigen,-veelal rechthoekigen vorm ge- 
graven is met afgewerkte soms geplaveide of gemetselde 
kanten. Men treft dergelijke empangs met name achter 
de regentswoningen aan, waar zij eigenlijk tot stoffeering 
van de omgeving dienen en tevens benut worden om er 
visch in te telen. Hoewel zelden, zoo vindt men ook ach- 
ter de woning van vermogende lieden wel eens een empang. 

Eindelijk spreekt men in de Soendalanden nog van. 
sitoelvijang. Dit zijn vijvers, die als het ware in hun 
geheel door de natuur zijn gevormd. Dit heeft o.a. plaats. 
in terreininzinkingen, waarvan de kanten zijn afgebrok- 
keld en, die door het regen- of bronwater van lieverlede- 
tot een dam worden afgespoeld. 

Waar de opdamming kunstmatig geschiedt, daar heet. 
de vijver, gelijk opgemerkt, sitoe. Uit den aard der zaak 
moet de dam of tambak stevig van constructie wezen, 
om den druk van de watermassa te kunnen weêrstaan… 
Doorgaans bestaat hij dan ook uit twee of drie palis- 
sadeeringen of roetjoeks, die, om de duurzaamheid te ver- 
hoogen, samengehouden worden tusschen dwarsbamboes, 
welke door middel van bamboes- of arenvezeltouwen (tal 
pitik) zijn vastgemaakt. De tusschenruimte tusschen de palis- 

") Bekend is het, dat men in de Soendasche kampoengs, waarheen 
volop water te voeren is, als het ware vergeven wordt met koelahs. 
Over het algemeen is de Soendanees trouwens zeer op water gesteld, 
266 zelfs, dat plaatsen, waar het zeer levendig en vroolijk is, echter 
zonder stroomend water, hem weldra tegenstaan. (Teu betah, lantaran. 
teu aja tjai d.i. het bevalt hem niet, omdat er geen water is). 


— 527 — 


sadeeringen wordt met aarde — soms door afspoelen — op- 
gevuld. 

Om het aldus afgedamde water in de inzinking op een 
bepaald niveau te houden, en het niet te doen overvloeien, 
zijn hier en daar in den dam enkele of meerdere bamboes- 
kokers of stukken uitgeholde arenstammen ingeplant. 
Voorts zijn er in de afdamming op den bodem van den 
vijver nog aarden of arenkokers (palajangan) aangebracht, 
om den vijver te laten leêgloopen, als men den visch 
wil bemachtigen. 

In deze sitoes nu kweekt men gewoonlijk geen andere 
vischsoorten dan de reeds besprokene, ikan- of laoek êmas, 
wijders tawes en nilëm. De soorten lele, gaboes of dêlëg, 
sepat, bogo, tampele, beunteur, paraj, oëtjeng, djongdjolong, — 
zegt de bevolking —, ontstaan van zelf. Het feit is, zooals 
elders opgemerkt, dat zij met het water uit de leiding of 
beek aangevoerd worden. 

Daar de visch in de warmte sneller groeit dan in de 
koû, kan men de in de vlakte gelegen sitoe zonder bezwaar 
minstens twee keer, die in de hoogere streken slechts eens 
in het jaar exploiteeren. Hier toch heeft de visch minstens 
6, soms zelfs 8 maanden noodig, om groot genoeg te zijn 
voor de consumptie. 

Die exploitatie geschiedt volgender wijze: 

Drie of vier dagen te voren laat de eigenaar bekend 
maken, dat hij zijn vijver wil droogleggen (ngabêdah). 
Naar de wijze van exploiteeren heeft de bevolking o.a. 
in het Soekaboemische en Tjiandjoersche er de niet oneigen- 
aardige uitdrukking voor van dilotërijkeun d.i. verloot. 
In het Bandoengsche en in sommige andere streken spreekt 
men van ditajoekeun, omdat gewoonlijk aan die vischvangst 
een tandak- of tajoebpartij (ook wel najoeban) verbonden 
wordt. 

Op den bewusten dag komen de deelnemers in grooten 
getale ter plaatse bijeen, waar de eigenaar middelerwijl 
gezorgd heeft voor een voldoend aantal bamboevlotten 


— 528 — 


(rakit), welke door één man met een duwboom worden 
bediend en elk voorzien van een stuk of wat werpnetten 
(heurap). Tegen betaling van f 2.— tot f 8.— per werp- 
net mag ieder van zulk een rakit gebruik maken. Met 
de hem ten dienste staande heurap mag hij zich van zoo- 
veel visch meester maken, als hem maar ten deel 
kan vallen. Men mag ook wel een eigen werpnet meê- 
nemen, maar is dan toch de huur van de rakit verschul- 
digd tot een bedrag van f 1.— à f 1.50. 

Uit den aard der zaak worden met dergelijke netten 
alleen de grootere vischsoorten buitgemaakt. Dit duurt 
slechts één dag. 

Den volgenden dag laat men den vijver leegloopen (dibë- 
dahkeun). Hiertoe heeft men slechts de palajangan open 
te zetten, of waar geen zoodanige palajangan bestaat, wordt 
er eenvoudig eene uitkapping gemaakt in de opdamming. 
In allen gevalle worden ter plaatse, waar het water uit- 
loopt, eerst nog staketsels of fuiken aangebracht, om de 
visch niet te doen ontsnappen. Dezen tweeden dag bedient 
men zich van ander vischtuig, beter geschikt om ook de 
kleinere visschen te bemachtigen. Daaronder worden ge- 
noemd de sirib of totebel; boeboe, sosog of soesoeg, alle fuiken 
van verschillende grootte en maaswijdte. Met deze gereed- 
schappen wordt men tot den vijver toegelaten, tegen 
betaling van f 0.25 voor groot of f 0.10 voor klein 
vischtuig. 

Hangen de inkomsten van den eigenaar van den vijver 
uiteraard af van het aantal deelnemers, ook van dezen is 
het voordeel kwalijk onder cijfers te brengen. Gaat men 
na, dat, vooral wanneer de vijver in de nabijheid ligt van 
eene goed bevolkte streek, de deelnemers in groote menigte 
opkomen, zoo zal de mededeeling, dat de eigenaar gedu- 
rende de twee dagen van exploitatie f 200 tot f 500 maakt 
van zulk eenen vijver, niet heel ver van de waarheid zijn. 

Sommige sitoes met name, die te midden van een com- 
plex sawah liggen, of daarbij aansluiten, worden na de 


— 529 — 


vischvangst zoo niet in hun geheel, dan toch over een groot 
deel langs de kanten in vakken verdeeld en met padi beplant. 

De exploitatie regelt men voorts zoodanig, dat zij geene 
moeielijkheden oplevert aan den sawahbouw op de lager 
gelegen daaraan sluitende velden. Zoo wordt, zoolang men 
den vijver niet kan droogleggen, omdat de visch nog te 
klein is, de afvoer van het overtollige water zoodanig ge- 
regeld, dat dit ten goede komt aan de irrigatie dier lager 
gelegen sawahs. Wijders wacht men met de drooglegging 
totdat de padi aldaar geoogst is. 

Niet alle sitoes intusschen worden op de hier beschreven 
wijze geëxploiteerd Die o.a, welke aangelegd zijn voor 
de teelt van goerame, kantjrah, e.a. vischsoorten, die 3 tot 
4 jaren of langer noodig hebben, om geschikt te zijn voor 
de consumptie, worden niet anders drooggelegd dan om ze 
schoon te maken. Dan worden de grootere visschen ge- 
vangen en verkocht of men bemachtigt die tusschentijds 
door middel van fuiken, of ander vischtuig. 

Bekend zijn de sitoes in de distrieten Timbangantén en 
Tjikëmboelan met de hoofdplaatsen Frogong en Leles der 
afdeeling Tjitjalengka. In het eerst genoemd district treft 
men o.a. eene aaneenschakeling van terrasgewijs aange- 
legde vijvers aan ter wêêrszijden van den ruim 14 paal 
langen weg, welke achter de Controleurswoning naar de 
bekende warme bronnen (Tjipanas) voert. Zij ontvangen 
hun water uit onderscheidene der aan den voet van den 
Goentoer ontspringende bronnen, waaronder er zijn met eene 
hooge temperatuur, welke de visch blijkbaar weinig schaadt. 
Men bezigt deze sitoes uitsluitend tot broedvijvers en 
wel om de soorten laoek émas (goudvisch), tawes en nilem 
te winnen. Het verdient opmerking, dat men zich hier 
slechts bij hooge uitzondering van z.g. pakakabans of aren- 
vezelplaggen bedient; instede hiervan wordt van een soort 
wateronkruid gebruik gemaakt, — hier djoekoet boeloe, elders 
ook wel djoekoet momonjetan genoemd — met zeer ijl loof 
doch rijk aan vleezige en behaarde takken. Wegens den 


— 530 — 


rijkdom aan steenen en fijn grind bevelen onderscheidene 
dezer vijvers zich. voornamelijk aan voor het winnen van 
nilém en tawes. De laatste vischsoort, bekend om hare 
schuwheid, legt hare kuit doorgaans ver van de kanten 
af. Voor de nilem daarentegen, pleegt men opzettelijk langs 
de kanten en afdammingen wat steenen op eene rij of in 
een bocht op te stapelen, om de kuiters derwaarts te lok- 
ken. Is de plek vol met kuit, dan wordt de opeenstape- 
ling van steenen doorgetrokken en het aldus afgesloten 
plekje met pisangbladeren bedekt tegen zonnewarmte of 
men voert de kuit af in een sloot of geul, welke langs den 
vijverkant aangelegd isen waar zij van 3 tot 4, soms slechts 
2 dagen noodig heeft om uit te broeden. 

Goerame wordt in Timbanganten, niet in de hierbedoelde 
vijvers gewonnen, doch ten noorden daarvan in het gebied. 
der desa Pasawahan. Deze vischsoort legt hare kuit in nes- 
ten, welke zij tusschen de steenen en van allerlei onkruid 
zelf maakt. De eitjes hebben van ééne week tot 10 dagen 
noodig om uit te broeden. 

Jaarlijks worden uit de hier bedoelde streken groote 
hoeveelheden jonge visch uitgevoerd; de goerames tot 
3 à 4 c.m. breedte zelfs naar Banjoemas, Bagëlen, Batavia, 
Krawvang en Bantam. Zij doen gewoonlijk niet minder dan 
2 tot 5 centen het stuk. 

Maar ook grootere exemplaren, geschikt voor de consump- 
tie, worden evenzeer naar elders te koop gebracht, grooten- 
deels afkomstig van het district Mikemboelan. 

De kantjrah vermenigvuldigt zich niet of slecht in vij- 
vers. De jonge, voor voortkweeking geschikte exemplaren 
worden in de rivieren en wel bij lagen waterstand uitde 
leuwis gevangen door middel van een schepnet, waring ge- 
heeten. Dit net wordt niet gehanteerd, doch in het water-- 
opgesteld, waar de jonge vischjes zijn. Twee lieden be- 
geven zich te water om de vischjes in de waring te drijven. 
Hieruit worden ze met een schepnet of klapperdop geschept. 


PISCATOR. 


HUIS EN ERF. 


Door verschillende omstandigheden was ik genoodzaakt 
de opstellen onder bovenstaanden titel voorloopig te laten 
rusten; op verzoek van eenige lezers begin ik er weer 
mede. 

In de eerste aflevering van dezen jaargang besprak ik 
verschillende Begonia-soorten en verscheidenheden, die 
voor versiering van huis en tuin in aanmerking komen, 
Ik schreef toen, dat er onder groep van B. semperflorens 
wel zouden te vinden zijn, die het in de open lucht op 
vakjes uithielden. Nu kan ik mededeelen, hoe hier op een 
vakje in de volle zon en onder de zwaarste regenbuien, 
een partijtje dezer Begonia’s aanhoudend doorbloeien; zij 
begonnen in Februari en staan nu nog altijd vol in bloem. 
Zij hebben hier dus bewezen buitengewoon geschikt te zijn 
voor het doel en indien de uitgebloeide bloemen er nu en 
dan afgesneden worden, de grond in het vakje voorzichtig 
opengehouden wordt, en met wat geheel verganen mest 
bedekt, twijfel ik er niet aan of de plantjes zullen een 
geheel jaar aanhoudend doorbloeien. Het is echter mogelijk, 
dat een enkel plantje in het vak doodgaat, men plante er 
daarom eenige in potjes om de ontstane hiaten aan te vullen. 

De plant kan zoowel door middel van zaad als door stek 
voortgeplant worden, de laatste methode is te verkiezen. 
omdat men er spoediger toonbare plantjes door krijgt en 
het is gemakkelijker. Kleine takjes, in zandachtigen grond 
gestekt, bewortelen spoedig; ofschoon zij vochtig gehouden 
moeten worden, mag men ze niet te zwaar begieten, daar- 
de vleezige stengels licht rotten. 

Heeft men echter maar een paar plantjes en men wenscht. 


— 532 — 


vakjes in den open grond te hebben, dan zoude het te lang 
duren voor men er een voldoend aantal van gestekt had, 
in dit geval moet men van het zaad voor de vermeerdering 
gebruik maken, men kan dan spoedig een groot aantal 
plantjes krijgen. 

Het zaad van Begonia’s is zeer fijn en moet zorgvuldig 
behandeld worden, op pag. 36 heb ik er reeds iets van 
gezegd, wat ik hier wat uitvoeriger herhaal; door het op 
zeer fijn gezeefde aarde in een potje uit te zaaien en dit 
met een stukje glas te bedekken, ontkiemt het snel; met 
het begieten zij men uiterst voorzichtig, want allicht 
krijgen de teere plantjes te veel water en rotten weg. Hoe- 
wel vochtig, mogen de kiemplantjes niet nat gehouden 
worden; zoodra het zaad kiemt moet het op een lichte 
plaats staan en zoo spoedig het kan moeten de plantjes in 
andere potjes verspeend worden; in het begin groeien zij 
niet snel, men kan ze dan nog dicht bij elkander plaatsen. 
Zoo worden zij drie à viermaal verspeend, tot zij eindelijk 
groot genoeg zijn om ieder in een klein potje geplant te 
worden en wat later in den vrijen grond. Het is bij der- 
gelijke cultuurmethodes nuttig, als men over een flink 
aantal kleine potjes kan beschikken, heeft men die niet, dan 
moet men zich behelpen met ondiepe houten bakken. 

De hier bedoelde Begonia’s worden buiten op het vak 
ruim 1 voet hoog en bijna evenzoo breed, het zijn dichte 
sterk vertakte plantjes, de bloemtrossen staan op tamelijk 
lange stengels en steken even boven het blad uit. Aan 
iederen goed ontwikkelden stengel komen ongeveer twaalf 
bloempjes. Op het vakje staan twee verschillende varië- 
teiten, één met groen blad en licht rose bloempjes en één 
met donker loof, dat in de felle zon een bruine bronskleur 
aanneemt, terwijl de bloemen een steenrooden tint hebben 
en korter gesteeld zijn. Het schijnt dat genoemde varië- 
teiten door insekten met elkaar bevrucht zijn, want onder 
de van het zaad dezer plantjes gekweekte exemplaren 
komen allerlei tusschenvormen voor. Wij hebben er nn 


— 533 — 


met bloemen van verschillende tinten, tusschen rose 
en steenrood, ook in de groeiwijze en in de kleur der 
bladeren is verschil te bespeuren. 

In de „Gartenflora,” Heft 15, dat onlangs verscheen, 
komt een afbeelding voor van twee zeer mooie Begonia’s, 
die wel wat op de onze gelijken en daarvan waarschijnlijk 
eene verbetering zijn. 

Het is de rosabloemige Begonia hybrida Gloïre de Lorraine 
en hare variëteit met witte bloemen B. h. Caledonia. 

Het zijn beide sterk vertakte plantjes met groene stengels 
en takjes, de laatste zijn aan de uiteinden iets rose, de 
bladeren zijn scheefhartvormig, bijna rond, met krachtige 
nervatuur en aan den bovenkant mooi matgroen, bloemen 
talrijk, meest mannelijk. 

B. h. Gloire de Lorraine werd door Vricror LEMOINE in 
Naney reeds in 1892 gewonnen, zij zoude ontstaan zijn 
uit eene kruising van B. Dregei en B. Socotorana. Zij 
verlangt in Europa eene plaats in de warme kas, en is 
daarom waarschijnlijk zeer geschikt voor ons klimaat. 

B. h. Caledonia is eene zuiver wit bloeiende variëteit, 
van eerstgenoemde, die in Engeland toevallig ontstaan is 
en blijkt zaadvast te zijn. De plant is even mildbloeiend 
als haar moederplant en is er vooral in groepjes geplaatst 
een waardige pendant van. 

Er zijn waarschijnlijk onder die laagblijvende heester- 
achtige Begonia’s nog wel andere soorten of variëteiten 
die op vakjes in de volle zon goed kunnen groeien en 
mooi kunnen bloeien. 

In de bovenlanden kan B. glabra goed voor bloemvakken 
dienen, wij hebben erin de bergtuinen te Tjibodas op 4500° 
altijd volop bloeiende perken van, de bloemen dezer Be- 
gonia zijn evenals die van veel andere planten in de bo- 
venlanden veel donkerder gekleurd dan in de benedenlanden, 
hier zijn zij zeer licht rose, boven donker rose. Zij worden 
nu ook hier op de bloemvakken beproefd, ik hoop er later 
de resultaten van te kunnen mededeelen. 


— 534 — 


De andere heesterachtige Begonia'’s zag ik te Batavia 
wel eens goed tot hun recht komen, buiten onder de lichte 
schaduw van tjemara-boomen (Casuarina eqwisetifolia). Men 
had daaronder rotsen van koraalsteenen aangelegd en 
daarop B. coccinia, B. platanifolia, B. Bismarck en andere 
dergelijke geplant, die er goed groeiden en mild bloeiden. 
Zeer weinig en lichte schaduw en poreuze grond schijnen 
de voorwaarden te zijn, waaronder laatstgenoemde Be- 
gonia’s wel buiten kunnen staan en heel wat regen kunnen 
verdragen. ï 

De meeste éénjarige fraai bloeiende planten hebben alle 
behoefte om in de volle zon te groeien, onder de schaduw 
van boomen komt er weinig van terecht. Niet overal 
beschikt men over voldoende open terrein in de tuinen 
om de huizen, en toeh wenscht men er wel mooi bloeiende 
gewassen te kweeken; indien men er zorgvuldig de planten 
voor uitkiest zijn er wel, die zelfs de voorkeur aan een 
schaduwrijke plek geven. 

Onder de mooiste en dankbaarst bloeiende in dit genre 
mag Pucharis grandiflora Prancm., synoniem met ZEucharis 
amazonica LiNp. genoemd worden. Hoewel de plant hier 
veel gekweekt wordt, bezitten wij er geen inheemsche 
naam voor en de naam waarmede ik Wucharis hier wel 
hoorde noemen is niet gelukkig gekozen. Allerlei bolge- 
wassen vatten de dames bloemenliefhebsters samen onder 
den naam van Lelie’'s en zoo zoude onze Eucharis de witte 
lelie zijn. Zij heeft daar slechts de witte kleur der bloemen 
mede gemeen en het is ook een bolgewas. Een ander bol- 
gewas, dat hier ook wel gekweekt wordt en meestal witte 
bloemen heeft, namelijk Crinum is hier ook Lelie, zoodat 
de verwarring nog al groot kan worden; terwijl de wer- 
kelijke Lelies hier niet goed groeien en bloeien, tenzij in de 
bovenlanden; zij behooren in een gematigd klimaat te huis. 

Hucharis grandiflora maakt bloemstengels van 0.50 à 0.60 
M. lang, waarop de groote, mooi gevormde, zuiver witte 
bloemen ten getale van 5 à 6 prijken. Behalve op vakjes 


— 555 — 


in niet te donkere schaduw zijn deze planten ook ge- 
schikt om in potten gekweekt te worden, de bloemen be- 
hooren tot de mooiste voor bouquetten en bloemwerken. 
Zij blijven afgesneden en in water gezet lang frisch en de 
helder witte kleur komt zoowel bij groen als bij andere 
tinten goed uit. 

Men vermenigvuldigt de plant, door jonge knolletjes die 
uit den ouden knol ontstaan. Indien men een oude plant 
uit den grond neemt, kan men er een aantal jonge af- 
scheuren, die uitgeplant spoedig krachtig doorgroeien; de 
onderlinge afstand waarop men ze moet planten is minstens 
2 vt. 

Wij hebben in ’s Lands Plantentuin nog eenige andere 
Eucharis-soorten, Mwucharis grandiflora is toch de beste. 


WE 


DE HYGIËNE DER PLANT. 


Onder de vele congressen, welke ten vorige jare de we- 
reldtentoonstelling te Parijs meerderen luister en belang- 
rijkheid verleenden, was er ook één gewijd aan besprekin- 
gen over plantenziekten en bestrijdingsmiddelen daarvan. 

Uit verschillende landen waren deskundigen samenge- 
komen en werden er verscheidene voordrachten en bespre- 
kingen gehouden, waarvan ééne hier meer in ’t bizonder 
moge vermeld worden, daar zij de aanleiding was tot eene 
verklaring der gezamenlijke congresleden over de richting 
welke gevolgd moet worden bij het onderzoek en de be- 
strijding van plantenziekten. 

Het was in de laatste jaren, nu de studie van planten- 
ziekten van zooveel belang is geworden voor de cultures 
en de kennis der ziekten der cultuurgewassen voor den 
landbouwer zoo gewichtig werd, maar al te zeer helaas 
een gewoonte geworden, om, zoodra men maar op, of in 
eene plant eenig organisme vond, dat bij de volkomen nor- 
male plant niet werd gevonden, dit organisme te beschrijven 
als een parasiet. Men meende dan ook als bestrijdings- 
maatregel speciaal zulke middelen te moeten zoeken, die 
deze parasiet? kon dooden. 

Een groot aantal verschillende voorschriften van koper- 
kalkmengsels en andere schimmeldoodende stoffen, was 
het gevolg van deze richting in het onderzoek van plan- 
tenziekten. In sommige gevallen hebben deze voorschrif- 
ten zeer zeker doel getroffen en waar zij praktisch wa- 
ren toe te passen de schade door parasieten te weeg gebracht 
bij sommige cultuur-planten wel degelijk kunnen beperken. 

Tot een nauwgezette studie van de verschillende om- 
standigheden, waaronder de parasiet in zulk een mate van 


— 537 — 


hevigheid optreedt, dat de plant, welke werd aangetast 
er bepaaldelijk schade van ondervindt, kwam het echter 
hoogst zelden. Evenmin vroeg men zich af of wellicht 
door eene verandering in de omstandigheden van cultuur 
of omgeving, de cultuurplant zelve niet aanleiding kon 
geven tot een zoodanige uitbreiding der parasiet, dat de 
cultuur van het gewas ten slotte benadeeld werd. 

Reeds meerdere jaren geleden, mocht ik in dit zelfde tijd- 
schrift er op wijzen, hoe alle mogelijke kunstmatige be- 
strijdingsmiddelen bij eene plantenziekte, ten achter staan 
bij de goede zorg voor den aanplant en een goede keuze van 
terrein en klimaat. 

In de laatste jaren is er gelukkig een verandering ten 
goede opgetreden; men heeft ingezien, dat, wil men serieus 
eene plantenziekte bestrijden, het niet moest blijven bij een 
beschrijving der ziekteverschijnselen en een botanischen 
naam voor de parasiet, benevens enkele termen voor de 
weefselveranderingen in de plant, die met het optreden der 
parasiet gepaard gaan, maar dat de wetenschappelijke 
studie der cultuur en de kennis der omstandigheden waar- 
onder de plant ziek werd een voorname plaats toekomt. 

Eene uiting nu van deze nieuwe richting was de voor- 
dracht van SorAUER op het Parijsche congres over „de 
praedispositie voor parasitaire ziekten.” Hoewel ik met 
de beschouwingen over parasitisme niet instem, zooals 
die door SorAuveRr werden voorgesteld, als zoude deze name- 
lijk een natuurlijken vorm van symbiose zijn, zoo waren 
toch de feiten, die hij mededeelde, door onderzoek verkre- 
gen, vooral bij ziekten van het graan en enkele vrucht- 
boomen in Europa, zeer de aandacht waard. Het was 
daarbij o. a. gebleken, dat wêersomstandigheden grooten 
invloed uitoefenen op het schadelijk of niet schadelijk op- 
treden eener parasiet en kon in speciale gevallen worden 
aangetoond, hoe de vochtigheidstoestand der lucht, de meer 
of mindere zonneschijn en wind invloed hebben. 


Deze invloed was zeer zeker reeds lang erkend, maar 
Teysm. XII. 36 


en 


juiste waarnemingen met het oog op het optreden van 
plantenziekten waren echter nog slechts weinige. 

Een ieder, die zich met onderzoek van plantenziekten 
heeft bezig gehouden, weet maar al te zeer, hoe dikwerf 
het voorkomt, dat kunstmatige infectie's niet gelukken bij 
een andere plant dan dezelfde als waarop de parasiet op 
een of ander deel werd aangetroffen. Er moet bij de cul- 
tuurplant zelve een zekere praedispositie zijn, wil de 
parasiet op haar kunnen gedijen en ook dan nog moeten 
zekere omstandigheden . zoodanig samenwerken, dat de 
parasiet schadelijk kan worden. Trouwens een ieder 
kan zulks dagelijks zelve waarnemen; er is bijna geen 
plant of men vindt op een blad of den stam wel een 
of ander vreemd organisme, dat wellicht plaatselijk eenige 
cellen of een klein weefselgedeelte heeft gedood. Toch 
zal men daarom van zulk een plant nog niet zeggen, dat 
zij ziek is of dat de parasiet het leven der plant bedreigt. 

Wij mogen het eenigszins vergelijken met ons eigen 
lichaam, dat dikwijls een vrij groot aantal organismen 
herbergt, die niets met een volkomen normaal mensch 
hebben uit te staan, maar daarom nog zal geen onzer er 
over denken zich ziek te verklaren, tenzij de vreemde 
organismen zoo toenemen, dat zij wel schadelijk worden, 
hetzij, doordat zij te zeer onze levenskrachten in beslag 
nemen, of afscheidingsprodueten geven in zulk een hoeveel- 
heid, dat ons lichaam er onder lijdt. 

Evengoed nu als gepaste hygiënische maatregelen 
daarop doelen om ons lichaam bestand te doen zijn tegen 
de aanvallen van bovenbedoelde organismen, of om de 
vreemde organismen in bedwang te houden doordat zij een 
minder goeden voedingsbodem in ons lichaam vinden, zoo 
moet ook de hygiëne der plant er voor weten te waken 
dat b. v. een bladschimmel, die zich nu nog slechts in 
enkele vlekjes op het blad uit, niet het geheele blad over- 
woekert en de plant van een gedeelte harer nuttigste 
organen berooft. 


— 589 — 


Het is al meer gezegd, dat de landbouwer of beheerder 
eener cultuur-onderneming in vele gevallen, zelve sommige 
der beste bestrijdingsmiddelen tegen plantenziekten in 
zijn hand heeft, wanneer hij slechts zorgt voor de hygiëne 
der planten aan zijn zorgen toevertrouwd. 

Dat voorlichting op wetenschappelijk onderzoek steunen- 
de, daarbij nuttig kan zijn spreekt van zelve; maar deze 
zal zich dikwerf meer bezighouden met, wat wij zouden 
kunnen noemen, de hygiëne der parasiet. Is beider ge- 
zondheidsleer voldoende bekend en verschillen de meest 
gunstige omstandigheden voor den groei van de cultuur- 
plant en de ontwikkeling der parasiet slechts voldoende, 
dan is ook de beste bestrijdingswijze van zelve aangegeven. 

Aan de wetenschappelijke studie eener plantenziekte 
kan niet alles worden overgelaten, juist de studie der 
meest gunstige omstandigheden voor de cultuur van een 
of andere plant behoort grootendeels bij de praktijk thuis. 
Het is ook daaraan mijns inzienste wijten, dat wanneer 
somtijds van wetenschappelijke zijde een of andere cultuur- 
maatregel wordt voorgesteld bij de bestrijding eener ziekte, 
men dikwerf stemmen hoort uit de praktijk, welke zeggen 
dat zij het reeds lang wisten en zoo deden (maar die hun 
licht liever onder een korenmaat lieten schijnen.) 

Ik wil er hier echter nadrukkelijk op wijzen, dat ik 
niet gaarne den schijn op mij zoude willen laden, alsof 
ik zoude bedoelen, dat zoo eene ziekte in een cultuur- 
gewas optreedt, de schuld hiervan berust bij het toezicht 
op de onderneming. Men is toch dikwerf om verschillende 
redenen gedwongen, de plant onder zulke, van haar gewoon 
voorkomen afwijkende, omstandigheden te cultiveeren, dat 
er tegen wil en dank, praedispositie voor het optreden 
van ziekten in den aanplant in den hand wordt gewerkt. 

Zonder twijfel kan het zijn nut hebben om alle voor- 
komende parasieten eener cultuur-plant te kennen, daar- 
door zal men des te eerder een parasiet, welke pas in eene 
streek zich begint te verbreiden, op het spoor kunnen 


— 540 — 


komen. Men is dan soms nog in staat door een locale 
bestrijding de parasiet ten doode te doemen, menig voor- 
beeld is uit de studie van plantenziekten reeds bekend, 
hoe een nieuwe kwaal in haar eerste optreden daardoor 
nog te beperken was. 

Maar waar reeds een algemeen verspreide ziekte onder 
zeker gewas voorkomt, daar zal in hoofdzaak eene studie 
der omstandigheden waaronder deze parasiet optreedt, de 
maatregelen ter bestrijding aan de hand kunnen doen. 

Met opzet onthield ik. mij van het aangeven der spe- 
ciale gevallen, door SORAUVER ter verduidelijking van zijn 
betoog gebruikt en welke betrekking hadden op onder- 
zoekingen van Europeesche cultuur-planten. 

Voor tropische cultuurgewassen is het een ieder uit de 
praktijk wel voldoende bekend, hoe een ongunstige ont- 
wikkeling van de plant dikwerf samengaat met een ernstiger 
optreden van een parasitaire ziekte, welke bij planten 
derzelfde soort, onder gunstiger omstandigheden gegroeid, 
slechts weinig of geen schadelijke gevolgen heeft. Hoe 
dikwerf verneemt men niet, wanneer men onderzoek doet 
naar het optreden eener ziekte en naar de gegevens van 
ontwikkeling enz. der plant vraagt, dat deze minder goed 
was omdat de bodem slecht was, of wel dat abnormale 
weêrsgesteldheid werd waargenomen vóór of tijdens de 
uitbreiding der plaag enz. 

Het zal dus ook hier, evengoed als in Europa, niet alleen 
voor de kennis eener plantenziekte, maar ook voor hare 
bestrijding van het meeste gewicht zijn, dat aan de hygiëne 
der plant de noodige aandacht wordt besteed. Het is juist 
hierbij, dat zij, die tot dagelijksech waarnemen in de praktijk 
in de gelegenheid zijn, de meest waardevolle gegevens 
kunnen bijéénbrengen. 

Hoezeer de wetenschappelijke onderzoekers te Parijs ver- 
eenigd, hiervan doordrongen waren, moge blijken uit het 
besluit, waaraan niet alleen door de sectie voor planten- 
ziekten, maar door het geheele landbouwkundig congres, 


— B4l — 


waarin de praktijk ook talrijke vertegenwoordigers telde, 
goedkeuring werd verleend. Dit besluit, dat in ’t kort 
weergeeft welken weg de studie der plantenziekten vol- 
gens deze inzichten zal moeten bewandelen, was in 
hoofdzaak als volgt. 

De hedendaagsche methoden welke beoogen een planten- 
ziekte door locale bestrijding tegen te gaan, moeten aan- 
gevuld worden door een preventieve behandeling voor elke 
plantensoort, welke men cultiveert. 

Het zoude nuttig zijn, het onderzoek aan te moedigen 
van de wijze, waarop de plant zich tegen parasitaire ziekten 
zoekt te beschutten. 

Hierbij verdient het onderzoek van den invloed van 
bodem, bemesting en verbeterde cultuurwijze ten zeerste 
de aandacht. 

Deze hygiëne-leer der plant is onmisbaar, daar onder- 
zoekingen meer en meer bewijzen, dat de verspreiding van 
parasitaire ziekten niet alleen afhangt van het in meer 
of minder mate voorkomen der parasiet zelve, maar bo- 
venal van de constitutie, van den gezondheidstoestand 
en de praedispositie der plant voor een zekere ziekte. 

Het zal dus een eerste streven moeten zijn, te zoeken 
deze constitutie of gezondheidstoestand der plant zoodanig 
te wijzigen, dat zij meer bestand wordt tegen ziekten. 


J. VAN BREDA DE HAAN. 


DE CHEMISCHE RICHTING IN DE PARFUMERIE. 


De reusachtige vorderingen der organische chemie hebben 
in de laatste jaren op verschillend gebied in sterke mate 
hun invloed doen gelden-en ook de landbouw heeft er, 
dikwijls tot groote schade van hen, die daarin hun bestaan 
vinden, den terugslag van ondervonden. 

Wij Hollanders kunnen daarvan meespreken. Toen 
vele jaren geleden, het was in 1868, door GRAEBE en 
LIEBERMANN het alizarine — de kleurstof uit de meekrap — 
kunstmatig bereid was geworden uit anthraceen, een in 
steenkolenteer voorkomende koolwaterstof, werd weldra de 
meekrapcultuur, die men o.a. in Zeeland op uitgebreide 
schaal dreef, gevoelig getroffen. Nu is het de kunstma- 
tige bereiding van indigotine, welke in Duitschland een 
hooge vlucht genomen heeft, die schade begint toe te bren- 
gen aan de indigocultuur op Java en wie weet of niet 
ook binnen een afzienbaar tijdperk door kunstmatige be- 
reiding van chinine of door het vinden van een praepa- 
raat, dat dit geneesmiddel in zijne eigenschappen nabij komt, 
de kinacultuur tot grootere krachtsinspanning geroepen 
zal worden. 

Op een ander gebied, nl. dat der aetherische olieën en reuk- 
stoffen, begint men ook reeds den invloed der scheikunde te 
voelen en daar tot nu toe die stoffen bijna uitsluitend uit 
plantendeelen gewonnen werden, is het in laatste instantie 
weer de landbouw, die er door getroffen wordt. 

Het chemisch onderzoek der aetherische olieën heeft in 
de laatste jaren schoone vruchten afgeworpen en hoe meer 
onze kennis van hunne samenstelling zich uitbreidde, hoe 
meer de chemische industrie zich er op toelegde om de 


— 543 — 


in het laboratorium verkregen resultaten in de praktijk 
toe te passen. 

Wanneer men een blik slaat in een prijslijst van aethe- 
rische olieën, staat men verbaasd over het betrekkelijk 
groote aantal praeparaten, dat reeds kunstmatig bereid wordt 
en dat een geduchte mededinging voert met de natuurlijke 
producten, omdat de prijzen ervan meestal aanzienlijk 
lager zijn. 

Een sterk sprekend voorbeeld levert de „wintergreenoil,” 
welke bereid wordt uit de Ericacee Gaultheria proeumbens, 
die in Noord-Amerika thuis hoort en welke olie nauw 
verwant is met de gandopoero-olie van Java, die verkregen 
wordt uit G. punctata (tjantigi wangi). Ook G. leucoearpa 
(tjantigi bodas), die o. a. op den Gedeh groeit, levert een 
soortgelijke olie. Im Amerika verkrijgt men ze verder uit 
den bast, het hout en de twijgen van Betula lenta. 

Het hoofdbestanddeel dier olieën is salieylzure methyles- 
ter een stof, die, zooals ik door het onderzoek van meerdere 
duizend planten kon aantoonen, zeer verspreid in het 
plantenrijk voorkomt. In 1843 gelukte het reeds aan 
CAHOURS om deze stof kunstmatig te bereiden uit salicylzuur 
en houtgeest, maar eerst nadat Korpr er in geslaagd was 
het salicylzuur op eene eenvoudige en goedkoope wijze te 
maken, kon het synthetische product den strijd met het 
natuurlijke aanbinden en zoo ziet men dan nu, dat de prijs 
van het eerste ruim 2 maal lager is dan die van het laatste, 
terwijl bovendien de zuiverheid van het kunstmatige tegen- 
woordig niets te wenschen overlaat. 

Een ander voorbeeld is de aetherische bittere amandelolie, 
die zooals de naam aanduidt ’t eerst uit bittere amandelen 
verkregen is geworden, maar die in verschillende andere 
planten ook aangetroffen is, zooals in verscheidene Páunus- 
soorten in Pygeum parviflorum en P. latifolium, Gymnema 
latifolium (in deze laatste drie door GrresHorr) terwijl ik het 
in groote hoeveelheden kon destilleeren uit de bladeren van 
een op Java in ’t wild groeiende plant, nl. Zndigofera 


— 544 — 


galegoides (taroem oetan). Deze bittere amandelolie nu kan 
men zeer gemakkelijk kunstmatig bereiden en ook hier is 
weer het uitgangspunt een in steenkolenteer voorkomende 
koolwaterstof. Een bezwaar tegen het kunstmatig bereide 
product was, dat ’t chloor bevatte, maar dit bezwaar is nu 
ook overwonnen en tegenwoordig wordt het aangeboden 
tegen een prijs die slechts 1/4 van dien der natuurlijke 
olie bedraagt. 

Het voornaamste bestanddeel van de cassia- en de kaneel- 
olie, het kaneelaldehyde, wordt eveneens in groote hoeveel- 
heden fabriekmatig gemaakt en o. a. komt in den handel voor 
een „Cassia-olie ScrimMeL & Co.”, dat uit zuiver kaneel- 
aldehyde bestaat en in zware concurrentie treedt met de 
natuurlijke Cassia-olie. De echte Ceylon-kaneel-olie, die 
ruim 5 maal duurder is, werd er echter niet door ver- 
drongen, omdat, naar het schijnt door de bijmengselen 
die daarin voorkomen, de geur voor parfumeriedoeleinden 
fijner is. 

Het welriekend bestanddeel van de vanielje, het vanilline, 
is in 1874 door TiEMANN en HAARMANN uit coniferine 
(een in het cambiumsap van Conifeeren voorkomende stof) 
bereid. Later heeft men tal van bereidingswijzen gevonden, 
die de chemische industrie in staat stelde het tegen lagen 
prijs te maken. Dat niettegenstaande de prijs hoog bleef 
was toe te schrijven aan het monopolie, dat de bezitter 
van een patent bezat. Toen voor eenigen tijd dit patent 
afgeloopen was, daalde de prijs aanzienlijk, zoo zelfs dat 
men nu voor de waarde van een kilo der fijnste vanielje 
hetzelfde quantum van het 50 maal sterkere vanilline 
krijgen kan. Toch is het-merkwaardig, dat de prijs der 
fijne vanielje niet zoo heel sterk achteruitgegaan is. 

De welriekende stof, die aan het Lieve-vrouwe-bed- 
stroo, Asperula odorata, de tonka-boomen en tal van 
andere planten hun eigenaardigen geur verleent (het droge 
kruid van Ageratum conyzoides, babadotan, riekt even- 
zoo), het cumarine, is in 1867 door PerKIN kunstmatig 


— 545 — 


bereid en wordt tegenwoordig in groote hoeveelheden 
fabriekmatig gemaakt en in den handel gebracht. 

In de op de Westkust van Sumatra en op Borneo groeiende 
Baros-kamferboom (Dryobalanops aromatica), van welken 
fraaien boom de Cultuurtuin een vrij uitgebreiden aanplant 
bezit, komt — althans in sommige exemplaren — een kamfer- 
achtig riekende stof voor, borneol geheeten, die door de 
Chineezen hoog betaald werd. Door uit te gaan van de 
gewone Japansche kamfer kan men thans borneol bereiden, 
die in uiterlijk en geur niet te onderscheiden is van het 
natuurlijke product. 

Soms ook is men er in geslaagd chemische producten 
in de parfumerie in te voeren, wier reuk groote gelijkenis 
met sommige bloemen vertoonde. Zoo kan men bijv. door 
oxydatie van safrol (een in sassafras-hout voorkomende stof) 
een product bereiden, dat volkomen den geur van heliotrope 
heeft en onder den naam van heliotropine in den handel 
voorkomt. Een voorbeeld van een soortgelijk product is 
het aubépine, dat naar meidoorn riekt. 

Pogingen om de welriekende stof van de Maartsche viooltjes 
en van den Iriswortel langs chemischen weg te bereiden 
voerden nog niet tot het gewenschte doel, maar leverden 
toch een product, dat een violengeur heeft en onder den 

naam van ionon een groote rol in de parfumerie speelt. 
__De kroon is echter op het werk gezet door de firma 
SCHIMMEL & Co. te Miltitz bij Leipzig, die in hunne schit- 
terend mooi ingerichte, nieuwe fabrieken, verschillende kunst- 
matige aetherische oliën bereiden, die geroepen zijn een om- 
wenteling in het vak van den parfumeur te weeg te brengen. 
Brachten zij eenige jaren geleden reeds, onder den naam van 
„Neroli ScrrmmeL & Co.” een kunstmatige oranjebloesem-olie 
in den handel, thans kan men zich bij hen ook voorzien van 
kunstmatige Jasmijn-, Hyacinthen- en Ylang-Ylang-olie, ja 
zelfs onlangs stelden zij verkrijgbaar een kunstmatige rozen- 
olie, die, hoewel minder fijn dan hunne echte Duitsche rozen- 
olie, toch niet behoeft onder te doen voor de Turksche. 


— 546 — 


Al is het nu ook niet te verwachten, dat deze kunst- 
producten, die in de oogen — of hier misschien juister in het 
reukorgaan — van vele parfumeurs nog geen genade vinden, 
de natuurlijke olieën en reukstoffen geheel zullen verdringen, 
toch zal het resultaat niet kunnen uitblijven, dat zij aan 
de industrie en cultuur van vele aetherische olieën leverende 
planten een gevoeligen knak zullen toebrengen. 

v. ROMBURGH. 


EEE NET 


CAOUTCHOUC-LEVERENDE PLANTEN. 


XIV. MASCARENHASIA ELASTICA K. SCHUM. 


In 1898 is door Dr. SrunLMANN, zooals in het „Notiz- 
blatt des Königl. botanischen Gartens und Museums zu 
Berlin” Bd. IT S. 268, medegedeeld wordt, een nieuwe 
caoutehouc-leverende boom gevonden, die een zeer bruikbaar 
product heet te leveren. Deze boom groeit op vochtige 
plaatsen, heeft een stam, die zich beneden reeds vertakt 
en een hoogte bereikt van 10 M. De heldergrijze bast is 
met litteekens bedekt, ontstaan door de messen der caout- 
chouc-inzamelaars. Het product van den boom komt in 
groote bollen in den Zanzibar-handel onder den naam van 
mgoa voor, en munt niet door zuiverheid uit, daar het 
door bastdeeltjes e.d. verontreinigd is. Door Dr. SCHUMANN, 
die den boom beschreef, wordt aan de vondst van Dr. 
STUHLMANN een groote beteekenis toegekend, omdat volgens 
hem loonende cultuur van caoutchouc-leverende gewassen 
in Oost-Afrika in de eerste plaats afhankelijk is van het 
vinden van een boom, geschikt om in cultuur te brengen. 
Daar deze boom veel zaden voortbrengt en deze in de 
familie der Apocynaceae, waartoe hij behoort, goed kiemen 
staan aan zijne vermenigvuldiging geen hinderpalen in 
den weg. 

De blaren van dezen boom zijn 8—12,5 cM. lang, bij 
een breedte van 3,5—5,5 cM. De onderzijde is dof, de boven- 
kant weinig glanzend, het aantal paar nerven bedraagt 
10. De witte bloemkroon heeft een lengte van 11—12 mM; 
de vrucht is in rijpen toestand purper zwart en 8—9 cM. lang. 


— 548 — 


In het vorige jaar is in hetzelfde tijdschrift (no 22) nog 
eene kleine mededeeling verschenen over Mascarenhasia 
elastica, waaruit blijkt dat door den Gouvernementstuinman 
Heppe *)een expeditie in de buurt van Dar-es-Salam gemaakt 
werd, die twee dagen duurde. Het doel van zijn reis was 
een voorstelling te krijgen van de verbreiding dier plant, 
en de hoofduitkomst is, dat ze rijkelijk in die streek verspreid 
aangetroffen wordt. Zij groeit niet alleen bij maar zelfs 
gaarne in stroomend water. 

De Mgoa-boom wordt doer de inboorlingen ijverig gezocht, 
niet echter om hem af te tappen ter caoutchouc-winning, 
maar om de fraaie, gladde, rechte stammen bij den bouw 
hunner huizen te gebruiken. 

Wat betreft zijn geschiktheid om als caoutchouc-boom 
geëxploiteerd te worden, waren de uitkomsten door HEDDE 
verkregen niet gunstig; het sap stroomt niet rijkelijk en 
de handelswaar is niet bijzonder gezien. Aan het slechte 
vloeien, mag, volgens ScHUMANN, de droogte schuld gehad 
hebben, ofschoon dit met de mededeeling, dat de boom 
in ’t water groeiende aangetroffen werd, niet goed klopt, 
terwijl de minder goede qualiteit aan de slechte behande- 
ling bij het inzamelen — hoe daarbij te werk wordt ge- 
gaan, is niet vermeld — toegeschreven wordt. In andere 
streken komt de boom eveneens voor, maar als caoutchouc- 
producent niet in aanmerking. 

Het is wel zeer opvallend, hoe sterk de zoo betrekkelijk 
kort na elkaar verschenen mededeelingen over dezen boom 
van elkander verschillen en men leert hieruit weder hoe 
voorzichtig men met enthousiaste beschrijvingen van nieuwe 
caoutchouc-planten moet zijn. | 

In 1899 heeft ’s Lands Plantentuin zaden uit Dar-es- 
Salam ten geschenke ontvangen, welke in den Cultuurtuin 
werden uitgezaaid. Na 12 dagen ontkiemden ze, de groei 


") Volgens deze mededeeling, ook door Dr. ScHuMANN gepubliceerd, zou 
de Heer Heppe den Mgoa-boorm ontdekt hebben. 


— 549 — 


der jonge planten was echter niet zeer welig en wat mij 
destijds reeds bevreemdde, was dat zij geen caoutchouc 
bleken te bevatten, zoodat twijfel bij mij opkwam of wij 
werkelijk de Mascarenhasia elastica ontvangen hadden. Daar 
de boompjes natuurlijk nog niet bloeiden was aan eene 
determinatie niet te denken. 

Eenige maanden geleden echter, vertoonden de best ont- 
wikkelde exemplaren, die nu een hoogte van 3—3,4 M. 
hebben 1) bij een stamomvang van slechts 11—13 cM. aan 
den voet, bloemen en weldra ook enkele vruchten. Caout- 
choue was er echter nòch door insnijdingen in den stam 
nòch op de wonden, bij het afbreken van blaren ontstaan, 
in aan te toonen. 

Dr. VArLETON, kruidkundige bij de VII® Afdeeling, aan wien 
ik herbariummateriaal zond, had de welwillendheid de 
plant te determineeren en deelde mij als resultaat van 
zijn onderzoek het volgende mede: 

„De beschrijving van Mascarenhasia elastica K. Scrum. 
klopt nagenoeg geheel met het gezonden exemplaar. 

De bloemsteeltjes zijn hier misschien iets langer, de 
kroonbuis van onder iets minder bolvormig opgezwollen 
en van binnen iets sterker behaard en de bladeren iets 
meer toegespitst, maar er is geen enkel gegeven om hier- 
voor een andere soort aan te nemen, te meer daar de 
vroeger beschreven soorten veel meer verschillen. 

Ik zou dus de toegezonden soort als Mascarenhasia elastica 
K, Serum. determineeren.” 

Het lijdt alzoo geen twijfel, dat wij werkelijk den 
mgoa-boom ontvingen en daar men zeker wel niet mag 
aannemen, dat het door ScHuMANN beschreven materiaal 
van een andere Apocynacea afkomstig zou zijn heeft men 
hier een zeer opvallend voorbeeld van een plant, die in zijn 
vaderland wel caoutchouc levert, maar na overbrenging 
| 1) Een paar exemplaren van Castilloa elastica, die er dicht bij staan 


en slechts 6 maanden ouder zijn hebben reeds een hoogte van 7 M, en op 
borsthoogte, een omtrek van 52—57 cM.- 


sn 


in een andere streek, die eigenschap geheel en al verloren 
heeft. Te mnmeer mag dit feit opvallend heeten omdat het 
klimaat van Buitenzorg door groote vochtigheid en sterken 
regenval gekenmerkt is en Mascarenhasia elastica, althans 
naar de beschrijving te oordeelen, veel van vocht houdt. 


Voorbeelden van planten, die onder voor haar gunstige 
groeivoorwaarden rijk zijn aan bepaalde bestanddeelen 
en daarvan weinig of soms niet bevatten indien men die 
groeivoorwaarden verandert, zijn niet zeldzaam. — Ik be. 
hoef hier slechts te herinneren aan de hennep, die in Indië 
gecultiveerd rijkelijk de bekende haschisch levert, terwijl 
de in Europa of Amerika gekweekte plant er slechts sporen 
van bevat, aan vele aetherische olie everende planten waarvan 
de samenstelling der olie in verschillende streken groote 
verscheidenheid aantoont enz. Ook van verschillende ca- 
outchouc-leverende planten vindt men vermeld, dat ze in een 
bepaalde streek caoutchouc van goede hoedanigheid geven, 
terwijl ze naar andere oorden met andere klimatologische 
voorwaarden overgebracht onbruikbaar product leveren. 

In een onlangs verschenen nummer van het nieuwe 
tijdschrift „Journal d'Agriculture tropicale’ komt een be- 
langrijke briefwisseling voor tusschen den Redacteur van 
dat tijdschrift, den Heer VrrBovoHeviroH en den bekenden 
directeur van den Jardin d'essai du Hamma te Algiers, 
den Heer CHARLES Rrvrère, naar aanleiding van het feit, dat 
in dien Cultuurtuin gecultiveerde Ficus elastica-boomen, in 
plaats van goede caoutchouc te leveren, een onbruikbaar 
melksap voortbrengen, waaruit slechts een product met uiter- 
mate hoog harsgehalte verkregen kan worden. Ook op Bour- 
bon schijnt deze boom geen goed melksap te leveren, ter wijl 
en in Assam èn op Sumatra en Java de caoutchouc, die er uit 
gewonnen wordt, om hare goede eigenschappen geroemden 
flink betaald wordt. Tijdens mijn bezoek aan Algiers heb 
ik ook den Jardin d’essai du Hamma bezocht, waar ik van 
den Heer Rrvrere de meest mogelijke welwillendheid mocht 


— 551 — 


ondervinden en bij die gelegenheid mij kunnen overtuigen 
dat de Ficus elastica, welke er zeer goed groeit, inderdaad een 
slecht product levert. Ook in Tunis zag ik in een met 
zorg onderhouden en geïrrigeerden tuin van een aanzien- 
lijken Arabier een paar zeer goed ontwikkelde exemplaren 
van Ficus elastica, die mij bij het maken eener insnijding 
wel melksap gaven, maar waarvan het product, althans naar 
de geringe hoeveelheid, die ik er uit verkreeg, te oordeelen, 
niet zeer fraai was. 

De Heer Rrviùre stelt voor, een proef te nemen met het 
overbrengen naar een gunstiger klimaat van door ongeslach- 
telijke vermenigvuldiging verkregen nakomelingen van 
Ficus elastica-planten, waardoor men gegevens zou krijgen 
over de physiologische veranderingen, die de plant ondergaat 
door verandering van milieu en over den directen invloed 
van het klimaat. 

Ook wijst de Heer Rrviùrr er op, dat het voortdurend 
verblijf in serres en de voortdurende vermeerdering door 
stekken enz. de oorspronkelijke eigenschappen der plant 
gewijzigd kunnen hebben. 

Uit het hier medegedeelde volgt wel met voldoende zeker- 
heid, dat de eigenschappen van het melksap door veranderin- 
gen in de groeivoorwaarden aanzienlijke wijzigingen onder- 
gaan. Dat echter het vermogen om melksap voort te brengen 
geheel verloren gaat, zooals in het geval van Mascarenhasia 
elastica, is ongetwijfeld, zoowel uit een wetenschappelijk als 
uit een praktisch oogpunt, een feit van groote beteekenis, het- 
welk zeker tot groote voorzichtigheid maant bij het invoeren 
van nieuwe caoutchouc-leverende planten, die, vooral door 
handelaren in tropische planten, met een groot enthousiasme 
in grooten getale en soms tegen aanzienlijke prijzen, worden 
aanbevolen. 

VAN ROMBURGH. 


BOEKBESCHOUWING. 


Handelingen van het vijfde Congres 
van het Algemeen Syndicaat van Sui- 
kerfabrikanten op Java gehouden te 
Soerabaja op 7, S en 9 Maart 1901. 


In een statig boekdeel van bijna 300 bladzijden druks, met tal van 
platen en afbeeldingen voorzien en keurig uitgegeven, is het behan- 
delde op het 5° Congres neergelegd. De rij der verhandelingen werd 
geopend door Dr. Z. Kamerrixg, die over het wortelrot sprak en in 
zijn voordracht de gelegenheid aangreep de fiolen van zijn toorn 
over den roofbouw op Java uit te storten, wat van verschillende 
zijden protest uitlokte, zoodat de Heer K. eindigde met het woord 
roofbouw terug te nemen, zeggende, dat het zijne bedoeling geweest 
was er alleen op te wijzen, dat in Indië altijd te weinig gelet wordt 
op het behoud van de goede eigenschappen van den grond. Het 
zou ons te ver voeren de verschillende beschouwingen van Dr. K. over 
den grond hier te vermelden, alleen zij aangestipt, dat groote invloed 
toegekend wordt aan grondorganismen op het ontstaan van een 
kruimel-struetuur in zware plastische gronden. 

Als voorloopige hulpmiddelen tegen het wortelrot komen volgens 
Dr. K. in aanmerking: de cultuur van immune variëteiten, ra- 
tioneele cultuur (dikwijls, met kleine beetjes aanaarden, onder 
water zetten enz), misschien soms het afsnijden der bladeren. 

De Heer Korvs sprak over selectie van suikerriet en toonde 
met een rijk getallenmateriaal aan, dat chemische selectie van sui- 
kerriet mogelijk is, dat verschillen in suikergehalte zich reeds op 
jeugdigen leeftijd vertoonen, en men dus seleetie kan toepassen in 
bibittuinen. 

Verder dat een hoog rietgewicht ook eene erfelijke eigenschap is en 
ten slotte, dat men in het onderzoek van de 20 pCt. zwaarste 
planten, waarvan de suikerrijkste helft voor bibit wordt gebruikt, 
een voor de praktijk bruikbare selectie-methode heeft. 


Nt 


De mededeelingen van de H. H. v. Korsverp, Sax en PRINSEN 
Geervies hebben allen op de fabricatie der suiker betrekking, terwijl 
de Heer var Morr over den aanleg van smalspoorbanen op sui- 
kerfabrieken een uitvoerig stuk geeft. 

De reeks wordt gesloten door een lijvige verhandeling van den 
Heer Homan van DER Here, over de praktijk van het irrigatie-beheer, 
een in hooge mate actueel onderwerp, vooral voor de suikerindustrie 
van groot belang. Niet alleen voor belanghebbenden bij de suiker- 
eultuur, maar voor allen die belangstellen in den landbouw van Ne- 
derlandsch-Indië, bevat deze bundel van het vijfde congres veel 
waarvan de kennisneming zeker is aan te bevelen. 


vibe 


Teysm. XII. 37 


BEGONIA FORGETIANA. 


Het is moeielijk om in een plantengeslacht, dat zoo rijk is aan 
fraaie soorten en variëteiten, iets nieuws te vinden, dat de moeite 
waard is. Toch schijnt zulks het geval te zijn met bovengenoem- 
de soort, welke door Foreer; die voor rekening van de firma SANDER 
in Brazilië reisde, in de provincie Rio Janeiro werd gevonden. 

Het is een struikachtig groeiende plant met ongeveer een 12 tal 
stengels, waarvan de langste 2 voet zijn; de bladeren zijn vleesch- 
achtig circa 6 Eng. dm. lang en 2 breed. De bloemen zijn rose 
en wit, een Eng. dm. in diameter, zij zijn in zijdelingsche bloem- 
tuilen. De plant in zeer mildbloeiend. 

(The Gardeners’ Chronicle, July, 27, 1901). 


JAMS IN ENGELAND. 


De suikerbelasting doet bij de jamfabrikanten in Engeland haar 
invloed reeds gelden. De oogst van vruchten was namelijk zeer over- 
vloedig en de fabrikanten durfden met het oog op de verhoogde suiker- 
prijzen, niet boven het gewone quantum te werken. Over het 
algemeen brachten de jam$ in Engeland dit jaar slechte prijzen op. 


(Sempervirens, 19, Juli 1901). 
w. 


RIJPE OF HALFRIJPE ZADEN. 


In onderstaand tijdschrift heeft de heer Wriumerm Kinzer te Frank- 
fort o. a. eene serie proeven genomen om na te gaan in hoeverre 
het uitzaaien van nog niet geheel rijpe zaden nadeelig is. 

Hij nam daarvoor zaden van Cuscuta lupuliformis. Hij vond 
dat evenals van andere Cuscuta’s de halfrijpe zaden kiemden. Er 
geschiedde hier echter iets onverwachts, namelijk dat het procent- 


— 555 — 


gehalte van de onrijpe zaden, die kiemden, veel grooter was dan 
van de rijpe zaden. Hij trok hieruit het besluit dat het in som- 
mige gevallen beter is halfrijpe zaden uit te zaaien onder voorwaarde, 
dat zij nog eenigen tijd in de vruchten opgeborgen worden om na 
te rijpen. De oorzaak van dit verschijnsel zoude kunnen zijn dat 
bij rijpe zaden de zaadhuid vaster is geworden, waardoor het kie- 
men moeielijker wordt. Men zij echter in deze voorzichtig en neme 
met bepaalde zaden proeven voor er toe over te gaan nog niet rijp 
zaad uit te zaaien. 
(Die landwirtschaftlichen Versuchs-stationen, 
Band LV. Heft IV-V.) 


OOFTTEELT VOOR CEYLON. 


Hoe in andere tropische landen over oofttheelt in het groot ge- 
dacht wordt, blĳkt uit een opstel eerst in de „Tropical Agricul- 
turist” van April 1900, daarna in de „Times” en eindelijk in de 
„Revue des cultures coloniales’” geplaatst. In genoemd opstel wordt 
er op gewezen met hoeveel succes een gedeelte dertheelanden, die 
niet voldoende rendeeren, met Citrus-soorten (djeroeks) beplant kun- 
nen worden. 

Den Ceylonschen theeplanters wordt aangeraden, nu de malaise in 
de thee-cultuur op Ceylon aanhoudt, de inkomsten te vermeerderen 
door ooftteelt, vooral de Citrus-eultuur wordt daarvoor aanbe- 
volen. ; 

Als voorbeeld wat deze cultuur kan opbrengen wordt aange- 
haald de opgaaf van de „Californian State Board of Trade returns” 
van 1898, er blĳkt daaruit, dat Californië in genoemd jaar van 
verschillende soorten van oranjes en citroenen voor eene waarde 
van 7.226,356 dollars zegge f 18,065,880, heeft uitgevoerd, hierbij 
is niet gerekend het groote verbruik in dien staat zelf. 

In Engeland worden jaarlijks 200 millioen oranjes ingevoerd, 
dat schijnt veel, toch is het slechts 6 stuks per hoofd van de be- 
volking, van Californië komen er geen in Engeland, die blijven in 
de Vereenigde Staten. 

De oranjes van Ceylon zouden niet behoeven te concurreeren met 
de van elders ingevoerde uit andere landen, omdat zij uit Ceylon de 


— 556 — 


markt zouden bereiken op een tijd dat er geen andere oranjes zijn, 
dat is te zeggen van Mei tot September, juist tijdens de grootste 
warmte. 

De eerste oranjes op de Engelsche markt zijn van Jamaica, in 
het begin van November, zij worden verkocht tegen 2 à 3 stuivers 
per stuk, zij worden gevolgd door kleine invoeren van Sicilië, van 
Italië enz. tot Januari, dan komen er groote hoeveelheden aan de 
markt De importfirma’s beweren, dat zeer groote hoeveelheden 
oranjes van Mei tot September verkocht zouden kunnen worden, 
omdat in die warme maanden die frissche vruchten zeer gezocht 
zouden zijn, zij zijn dan echter in Europa niet of slechts bij uit- 
zondering te krijgen. 

Jamaica verdient aardig wat aan die cultuur, nog slechts kort 
geleden daar ingevoerd, door Sir Wirriam RopixsoN, die haar 
sterk aanmoedigde. 

Het is juist op de hoogte waar de meeste thee-ondernemingen 
liggen, dat de djeroek-teelt goed slaagt; tusschen de 2 en 3000 vt. 
boven de zee, schijnt het klimaat bijzonder geschikt voor deze 
heerlijke vruchten. 

Er zijn een klein aantal geënte boomen van de beste variëteiten 
op Ceylon ingevoerd; men kan daaraan zien, hoe goed ze groeien 
en welke heerlijke vruchten zij voortbrengen. 

Ook de teelt van citroenen is voordeelig, ofschoon zij altijd te 
plaatsen zijn op de groote Kuropeesche markten, zouden die van 
Ceylon, juist omdat zij op een tijd komen, dat de invoeren van 
elders zeldzaam zijn, ook goed betaald worden. 

Schrijver eindigt met den planters den raad te geven op verschil- 
lende plaatsen op Ceylen proeftuinen van verschillende soorten en 
variëteiten van djeroeks aan te leggen, ten eerste om te weten te 
komen welke variëteiten in de verschillende streken geteeld moe- 
ten worden, op welke wijze zulks het beste kan geschieden en 
eindelijk om ze te verspreiden. 

(Revue des cultures coloniales, No. 81). 


VERVOER VAN VRUCHTEN. 


Er moesten veel moeielijkheden en vooral vooroordeelen over- 
wonnen worden, voor het vervoer van vruchten per spoor in koel- 


kamers populair werd, zoo begint T. S. Earrr zijne opstellen over 
het vervoer van vruchten in Amerika. 

Zoowel kooplieden als verbruikers aarzelden vruchten te koopen 
die in ijs verzonden waren, zij beweerden dat deze na weer op de 
gewone temperatuur gebracht te zijn, terstond zouden bederven. 

Deze meening vindt waarschijnlijk zijn oorsprong in proeven 
genomen met de verzending van te rijpe vruchten op bovenge- 
noemde wijze. Deze vruchten, waarin reeds een begin van bederf 
bestond, dat slechts werd opgehouden door de koude, gingen snel 
te gronde als zij weer in gewone temperatuur kwamen. Indien echter 
de vruchten geplukt worden vóór zij overrijp zijn, vóór er een 
begin van bederf aanwezig is en dan dadelijk in koelkamers ver- 
zonden worden, is er ook later geen kwestie van spoedig 
bederf. 

Het vereischt heel wat ervaring en oplettendheid, om den juisten 
graad van rijpte der vruchten te bepalen, als zij voor de verzen- 
ding geplukt moeten worden. Voor de verzending in koelkamers 
maakt men soms de fout ze nog groen te plukken, dit is eene 
groote dwaling, ofschoon de vrucht niet overrijp geoogst mag worden 
moet zij toch rijp zijn. Hetis waar voor gewone verzending zonder 
verkoeling is men dikwijls verplicht min of meer groene vruchten 
te nemen, het is echter zeer ten nadeele van de kwaliteit. 

In koelkamers houden zich de rijpe vruchte beter dan de 
groene; die geheel ontwikkeld en volkomen rijp zijn worden ook 
beter betaald. Meestal hebben onrijpe vruchten veel minder 
waarde, er is echter een verschil tusschen rijpe en overrijpe vruchten, 
in de eerste is nog geen begin van bederf aanwezig, in de laatste 
wel. De ondervinding moet ons ook hier leeren welke graad 
van rijpte voor onze vruchten het beste is, ook maakt het een 
onderscheid welke soort van vruchten men heeft. 

De spoorwegmaatschappijen in Amerika hebben speciaal voor 
vruchtenvervoer ingerichte waggons. 

Deze waggons moeten 5 à 6 ton iĳĳs bevatten, dubbele wanden 
en zolderingen hebben, de ruimten hiertusschen moeten met slechte 
warmtegeleiders gevuld worden, de deuren zijn ook dubbel en 
moeten zoo hermetisch mogelijk gesloten zijn, verder moeten zij 
niet stooten. 

De vruchtencolli worden op ijzeren rekken geplaatst op eenige 
cM. van elkaar vastgezet zoodat beweging niet mogelijk is; de 


minste koude heerscht boven in de waggons, zoodat daar geen 
vruchten geplaatst zijn, maar een goede doorstraling van lucht 
ontstaat. Zes uur voor de verpakking wordt het iĳs in de wag- 
gons gebracht, zoodat bij het laden daarin reeds de gewenschte 
temperatuur heerscht. 

Men rekent de volgende temperatuur voor de verschillende 
vruchten noodig: 


Centigr. 
Voor appels 00,5 
Vijgen, peren, pruimen, noten, perzikken 
groenten, enz. 19,6 
Citroenen, oranjes en druiven 20,2 
Kersen, aardbeien, frambozen, enz. 40,4 
(Revue Horticole No, 14, 1901). We 


INVOER VAN TROPISCHE VRUCHTEN IN ENGELAND. 


Hoe de invoer van tropische vruchten in Engeland toeneemt 
blijkt vooral wat bananen (pisang) betreft. Volgens „the Trade 
and Navigation Returns,” bedroeg de import in de maand Juni 
van het jaar 1900 124,816 trossen, terwijl in dezelfde maand in 
1901, 197,416 trossen ingevoerd werden, eene vermeerdering dus 
van 72,600 trossen. De import van citroenen was in Juni 1900, 
14,980 Cwt. en in Juni van dit jaar 103,393 Cwt., eene vermeer- 
dering van 28,413 Cwt. 


(The Gardeners’ Chronicle, July 13, 1901.) 


AALTJES ALS VIJANDEN VAN DEN TUINBOUW. 


Evenals de landbouw heeft ook de tuinbouw in de z.g. Nema- 
toden een niet te verachten vijand. In onderstaand tijdschrift be- 
spreekt Dr. Aporr OsrerwaALper, van het proefstation Wädensweil 
in Zwitserland, een aantal planten die door aaltjes aangetast worden 
en geeft eenige middelen ter bestrijding ervan aan. 


Zooals bekend is behooren de onder den naam van Nematoden 
bekende plantenparasieten tot drie geslachten: Tylenchus, Aphe- 
lenchus en Heterodera. Beide eerstgenoemden zijn als ziekteoorzaken 
in de bladeren der onderstaande planten aangetoond: Glozinia, 
Begonia, Chrysanthemum indicum, Calceolaria, Saintpaulia ionantha, 
Asplenium bulbiferum, Adiantum, Pteris, Blechnum, Gymnogramme, 
Acrostichum, en in stengeldeelden van Aucuba. 

De door aaltjes aangetaste Glovinia’s groeiden schijnbaar gezond 
door tot de bloemknoppen te voorschijn kwamen, daarna openbaarde 
zich de ziekte en de planten verkwijnden in korten tijd. Eerst 
vertoonden zich aan den onderkant van het blad geelachtige, later 
bruin wordende vlekken, die zich snel uitbreidden en waaraan het 
blad te gronde ging, de onderste bladen werden het eerst aangetast 
daarna de hooger geplaatste. 

Intensief trad de ziekte in het najaar van 1900 op in de bladeren 
van Chrysanthemum indicum. Bij voorkeur kiezen de aaltjes be- 
paalde deelen van het blad tot punt van aanval, vooral de hoeken 
die de zijnerven met den hoofdnerf maken, ook de uitstekende 
kanten en de punt van het blad kunnen daartoe dienen. Als eerste 
kenteekenen der ziekte ziet men grauwzwarte vlekken aan den 
onderkant van het blad ontstaan, terwijl de bovenkant er nog 
gezond uitziet. Herst langzamerhand begint het geheele blad te 
verkleuren, eerst bruin en roodachtig en aan den rand der vlekken 
geel, dikke bladnerven kunnen de aaltjes eenigen tijd bij hunne 
verspreiding hinderen; waardoor soms de eene helft van het 
blad reeds verwelkt, terwijl het andere nog frisch is. 

Chrysanthemum-planten van 14 M. hoogte, hadden door de 
ziekte al hare bladeren verloren, bij de meeste dezer planten tastte 
de ziekte eerst de onderste bladeren aan en spreidde zich dan naar 
boven uit. Het kwam echter ook voor, dat de onderste en de 
bovenste bladeren ziek en de middelste nog gezond waren, dit 
geval deed zich slechts voor als de planten te dicht bij elkaar 
stonden en de bladeren elkander raakten, waardoor deze elkander 
konden infecteeren. 

Karakteristiek zijn de vlakken op de bladeren van Pteris creticu, 
Pt. wmbrosa, Pt. longifolia en Blechnum brasiliense, waar zwarte 
strepen, door de hoofd- en de zijnerven begrensd, de bladeren 
ontsieren. Gemakkelijk te herkennen zijn ook de zwartbruine vlekken 
op de blaadjes van Adiantum capillis veneris. De bladeren van 


— 560 — 


Pt. tremula onderscheiden zich door sporadisch voorkomende bruine 
vlakjes, hier dringen de aaltjes ook in de nerven door en doen 
daarop bruine streepjes ontstaan, zooals nog aan geen andere plant 
is waargenomen. Al de hiergenoemde zieke varenplanten stonden 
dicht bij elkaar, zoodat hier de infectie van de eene plant op de 
andere moet zijn overgegaan, een Pt. cretica, die op eenigen af- 
stand geïsoleerd stond, bleef er vrij van. 

Bij al de genoemde planten geleken de ziekteverschijnselen 
op elkaar en hebben ook ongeveer hetzelfde verloop. Aan den 
onderkant dringen de aaltjes in het blad, later wordt ook de 
bovenkant aangedaan en wordt het blad geel of bruin, de oor- 
spronkelijke infectieplek sterft af‚ terwijl de vlekken hoe langer 
hoe grooter worden. Im de reeds droge bladvlekken treft men 
gewoonlijk geen aaltjes meer aan. Zoodra het bladweefsel gewond 
is, komen _saprophytisehe sehimmels, die zich snel vermenig- 
vuldigen, den toestand verergeren, en den oppervlakkigen waar- 
nemer soms in den waan brengen, dat deze schimmels de oorzaak 
der ziekte zijn, terwijl zij slechts secundair zijn en de aaltjes de 
werkelijke oorzaak. 

Bijzonder talrijk worden de aaltjes gevonden in de zieke bla- 
deren van Saintpaulia ionantha, op eene bruine vlek binnen het 
gezichtsveld onder het mikroskoop werden 9 aaltjes aangetroffen, 
wat bij gelijkmatige verdeeling op een vlek van 3 mM. breed en 
2 mM. lang reeds 25 individuen geeft. 

Volgens Dr. Rrrzema Bos behoort het Chrysanthemum-aaltje 
tot Aphelenchus olesistus R. Bos, de aaltjes van Saintpaulia, Cal- 
ceolaria en varens worden ook voor dezelfde gehouden. 

In Zurich bracht het rogge-aaltje T'ylenchus vastatrix veel schade 
toe aan jonge planten van Awucuba’s. 

Ken nematoden-ziekte die zich van al de opgenoemde sterk 
onderscheidde werd in Zwitserland bij Chrysanthemums waargeno- 
men; aan de stekken vond men in plaats van gewone wortels, aan- 
zwellingen, soms ter grootte van een hoenderei, de nematoden, 
die men er in aantrof en die ook dit ziekteverschijnsel deden ont- 
staan, behoorden tot een andere soort dan de in de bladeren van 
Chrysanthemums levende. Bij Cyclamen zwollen de wortels tot 
knodsvormige gezwellen op, ook al een gevolg van het werk der 
nematoden Hier en daar vond men nematoden in de wortels van 
den wijnstok. 


— 561 — 


Zooals uit het medegedeelde blijkt, kunnen de aaltjes in de 
meest verschillende planten voorkomen en daar ziekteverschijnse- 
len doen ontstaan, waardoor de plant gaat kwijnen en die dikwijls 
met den dood eindigen. 

De vraag, hoe de aaltjesziekte met succes bestreden kan wor- 
den is, hoe dikwijls ook gedaan, nog niet ten volle beantwoord. 
Proeven genomen om door doodende middelen als ongebluschte kalk, 
gaswater, zwavelkoolstof, petroleum enz, het aaltje van de sui- 
kerbieten te vernietigen gaven nog geen algemeene en afdoende 
resultaten. Sommige stoffen zijn te duur om in het groot toe te 
passen, anderen beschadigen de planten, al deze middelen werken 
niet in de diepere lagen. 

Wirrarru raadt aan een ras van suikerbieten te kweeken, daf 
tegen de aaltjes bestand is. Künrx voerde het systeem van vang- 
planten in; door planten te kweeken waarop de nematoden zeer 
gesteld zijn en deze zorgvuldig met wortel en al uit te roeien, 
zoude men het veld weer geschikt kunnen maken voor de teelt 
van suikerbieten. 

In den tuinbouw zijn we, voor zoover het de cultuur van plan- 
ten in potten betreft, in eenigszins gunstiger omstandigheden. Zijn 
er aaltjes in de bladeren, dan helpt bespuiting met tabaks- 
water, petroleum-emulsie, Bouillie bordelaise niets meer; een blad 
eens door aaltjes aangetast kan niet meer geholpen worden, dat 
moet afgeplukt en verbrand worden. 

Het bekende woord „ziekten te voorkomen is gemakkelijker dan 
ziekten te genezen” is hier in hooge mate van toepassing. 

Bij de ziekte in de plantenwortels door aaltjes veroorzaakt is 
het duidelijk, dat de infectie uit den grond komt, ook bij eenige 
gevallen van bladziekte is zulks geconstateerd. 

Het is dus bij de eultuur van planten in potten, noodzakelijk de 
aarde te desinfecteeren, indien men deze verdenkt nematoden te 
bevatten. Zulks kan geschieden door verhitting en door begieting 
met heet water, gewoon water schijnt weinig invloed op de aaltjes 
uit te oefenen, zoo vond men Chrysanthemum-aaltjes na een 
tweedaagsch verblijf onder water nog zeer bewegelijk. Ook de pot- 
ten waarin men plant zullen, zoowel van binnen als van buiten, 
zorgvuldig gereinigd en daarna in heet water ondergedompeld 
moeten worden. Indien men dan daarin plant en later de bla- 
deren nu en dan met scherpe middelen als Bouillie bordelaise en 


— 562 — 


dergelijke bespuit, vooral zorgende den onderkant goed te raken, 
voor het geval, dat er door een of andere oorzaak nog een enkel 
aaltje op het blad gekomen is, heeft men veel kans van de ziekte 
verschoond te blijven. 

Zijn de aaltjes reeds in de bladeren, dan is er niets anders aan 
te doen dan deze te verbranden, zijn de wortels eener potplant 
door aaltjes geïnfecteerd dan moet de geheele plant verbrand, en 
de aarde en de potten op bovengenoemde wijze gedesinfecteerd 
worden. 

Vreemde, pas van elders ingevoerde planten, moeten in den eer- 
sten tijd geïsoleerd worden, een schurftig schaap kan de heele 
kudde ziek maken, zulks is hier in hooge mate het geval. 

Bij de verbazende vruchtbaarheid der nematoden kan men niet 


te voorzichtig zijn. 
We 


(Gartenflora, Heft 13, 1901) 


EEN CAOUTCHOUC-EXPEDITIE NAAR HET STROOM- 
GEBIED VAN DE AMAZONE-RIVIER. 


Naar het schijnt zijn niet alle soorten uit het geslacht Hevea, 
zoowel wat rijkdom aan melksap als qualiteit van het product 
betreft, van gelijke waarde. Ook beweert men, dat de standplaats van 
boomen eener zelfde soort van grooten invloed is op de productie. 

Om nu de soorten van het geslacht Mevea, die goede en slechte 
caoutchouc geven, nauwkeurig vast te stellen, de levensvoorwaar- 
den ervan ter dege te bestudeeren en de methoden der winning van 
het product te leeren kennen, is op initiatief van Dr. ScHuMANN 
met geldelijken steun van een paar heeren een expeditie uitgerust. 
Dr. Kunra, die daarmee belast werd, vertrok in Juni 1899 naar 
Manáos, maar stierf reeds een maand later aan gele koorts. Als 
zijn opvolger werd de Heer Urp, die reeds lang in Brazilië ge- 
woond had en het land kende, aangewezen. In den zomer van het 
vorige jaar reisde hij er uit Duitschland weer heen. In het hier 
onder aangehaalde tijdschrift vindt men nu het eerste reisbericht, 
waaraan een en ander ontleend wordt. 

Hevea brasiliensis komt slechts voor in het gebied, dat nu en dan 


— 563 — 


overstroomd wordt, op het vaste land vindt men andere Hevea- 
soorten. Ute merkte onder H. brasiliensis twee boomen op, die zich 
van elkaar onderscheiden doordat de een grootere blaren en ge- 
ringe vertakking heeft, de andere daarentegen een fijnere vertak- 
king en kleiner blad bezit. In het melksap moet echter geen 
verschil zijn. Tusschen die twee komen echter ook overgangen 
voor zoodat het slechts variëteiten schijnen te zijn, waarvoor Ure 
de namen angustifolia en latifolia voorslaat. 1) 

Hevea spruceana groeit ook in het overstroomingsgebied, maar op 
meer open plekken. Zij heeft een breedere kroon, korteren, ver- 
dikten stam en de blaren zijn aan de onderzijde met een dik vilt 
van korte haren bezet. Bij het insnijden van den bast stroomt er 
eerst een waterachtig vocht en dan pas melksap uit, dat zich niet 
laat rooken en een product van minder waarde geeft Het pro- 
duet wordt niet alleen gebruikt, maar slechts voor vervalsching van 
de eaoutehoue uit H. brasiliensis. 

Verder noemt Ure nog één niet gedetermineerde Hevea, die een 
goed product en vier soorten, die een slecht leveren. 

Uit 3 soorten van Sapium krijgt men een caoutchouc van niet 
zeer goede hoedanigheid. 

Castilloa? spec, caoutchouc der Peruanen, groeit op den vasten 
grond en behoort tot de reuzen van het Braziliaansche oerwoud. 
De boom wordt 40 meter hoog en heeft aan den voet een door- 
snede van 1 M, Daar hij na ’t maken van insnijdingen spoedig 
gaat rotten, wordt hij door de Brazilianen niet geëxploiteerd. De 
Peruanen daarentegen kappen hem om en winnen zoo de geheele 
hoeveelheid caoutchouc, die soms 30 KG. kan bedragen, in eens. 
Natuurlijk zal door deze wijze van winning deze boom weldra 
uitgeroeid zijn. 

Van de meeste soorten der door Ure vermelde boomen ontbre- 
ken aan het herbarium vooralsnog bloemen en vruchten. 

Caoutchoue-ondernemingen vindt men in Brazilië niet, wel worden 
hier en daar in de caoutehoue-bosschen jonge boomen uitgeplant. 


1) Indien men de boomen in een aanplant nauwkeuriger beziet be- 
merkt men zelfs onder het betrekkelijk kleine getal gecultiveerde boo- 
men vrij groote verschillen in grootte en vorm der blaren, vertakking 
enz., zoodat het een botanicus niet moeielijk zal vallen, indien hij daar 
neiging toe voelt, een dozijn variëteiten met namen te voorzien. Dit 
geldt ook voor thee-, Liberia-koffie- en getah pertja-aanplantingen. Ref. 


— 564 — 


Over den handel in caoutchouce en over eenige oeconomische 
toestanden vindt men in het reisbericht enkele gegevens. Onge- 
twijfeld kan een volgend bericht nog veel belangrijks over de 
Braziliaansehe caoutehoue-soorten bevatten. 


(Notizblatt des Königl. bot. Gartens u. Mu- ne 
seums 2u Berlin. No. 26 Bd. HIL). 


ne nn nn Es nn nn 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


EEN BIJZONDERHEID VAN SOMMIGE KiNA-HYBRIDEN. 

Eene eigenaardigheid van sommige kina-planten, die misschien 
niet algemeen bekend is, werd dezer dagen door mij opgemerkt 
in een klein kina-enten plantsoen te Tjibogo (bij Lembang). 

Een gedeelte van den tuin nam, (bestaande uit Succirubra wildling 
met de meest heterogene hybriden als griffel) was eenigen tijd 
geleden gemest geworden 1) met residu van de kéliki-olie fabricatie 
(këliki is een hoogstammige, overblijvende var. van de Licinus 
communis.) 

Thans, na twee maanden ongeveer, 2) vertoonde een gedeelte 
der enten in het gemeste vak een zeer weelderige bloei, en hadden 
deze slechts weinige bladeren overgehouden, terwijl een ander ge- 
deelte niet of nagenoeg niet bloeide, en zeer fraai, tengevolge der 
bemesting, in ’t blad stond. 5) 

Het niet bemeste deel, overigens op dezelfde manier behandeld 
als ’t bemeste en ook gelijktijdig en met dezelfde enten geplant, 
vertoonde deze eigenaardigheid niet in ’t minst. 

Alle planten stonden vrijwel gelijk en schraal, en allen bloeiden 
een weinig, doch van overmaat bij een deel der enten was niets 
te bespeuren. 

Van ’t gemeste vak vertoonden enkele, zeer weinige planten 
bovendien nog de bijzonderheid, dat hun hoofdstam goed in 
blad stond, en enkele zijtakken overmatig bloeiden. 


1) Het zou wenschelijk zijn geweest den leeftijd van het plautsoen en 
de hoeveelheid van den gebruikten mest te kennen. (Noot v.d. Red.) 

2, Onder alle voorbehoud, want de eigenaar had ’t niet genoteerd, 
en de tijd komt mij wel wat kort voor, hoewel kina zeer gevoelig is 
voor kéliki-boengkil. 

3) Bij eene bemesting met boengkil, zelfs met 1 KG. per boom, kan 
men na omstreeks 2— 3 maanden reeds verbetering in de tint der bla- 
ren van het plantsoen opmerken. (Noot. v.d. Red.) 


— 566 — 


Aangezien bloei geen bast zet, en ’t juist daarom te doen is, had 
de eigenaar vroeger al eens dergelijke planten dicht boven de hecht- 
plaats der ent afgesneden, doch de nieuwe scheuten hadden weer ’t 
zelfde verschijnsel vertoond. Om ’t nadeel voor den vervolge te 
voorkomen moet men geheel opnieuw enten en wel met griffels 
van boomen, die de eigenschap van zoo sterken bloei niet bezitten. 

Vraagt men zich af‚ wat de oorzaak zou kunnen zijn van ’t 
verschijnsel, dan is men al heel licht geneigd te denken aan de 
eigenschappen van enten in ’t algemeen, 1) om méér te bloeien dan 
niet verente planten. Bij koffie merkt men ’t zelfde in geringere 
mate op en overigens bij vele vruchtboomen en dergel. in Europa. 
Toch kan dat hier niet de oorzaak zijn geweest, omdat slechts aan 
een gedeelte der planten de bijzonderheid was waar te nemen, om 
dezelfde reden mag men ook niet van weersinvloeden spreken, daar 
die ook voor alle planten gelijk zijn. 

De bemesting met de boengkil alleen, 2) heeft ’t ook niet kunnen 
veroorzaken, want dan zouden alle bemeste planten deze eigenaar- 
digheid moeten vertoonen. Te denken, dat de boomen, die zoo bij- 
zonder rijk bloeien, bij ’t onderbrengen van den mest wat onvoorzichtig 
behandeld zijn geweest, komt mij ook niet aannemelijk voor; im- 
mers, dan zouden ook onder de niet-bemeste, die eene gelijktij- 
dige grondbewerking ondergingen, allicht analoog enkele exem- 
plaren bovenmatig in hunne wortels gekortwiekt moeten zijn ge- 
worden en dientengevolge, zij ’t al niet rijk, dan toch méér moeten 
bloeien, dan de rest. 

sovendien pleit daartegen ook eenigszins ’t feit, dat enkele 
planten den overdadigen bloei alleen aan de takken, niet aan den 
hoofdstam vertoonen. 

De wildling kan ook niet van invloed zijn geweest, want deze 
was gewone Succirubra en zelfs, al wilde men daaronder misschien 
enkele anomaliën veronderstellen dan zou eene tweede verenting 
8 1) Er zijn voorbeelden van entenplantsoenen 20 jaar oud, met een 
laag gehalte (60/9 in den stambast) die nog niet bloeien. In ’t algemeen 
is de ervaring dat kina-enten niet spoiedger bloeien dan zaailingen. 

Wil men een jong zaailingenplantsoen van slechte typen zuiveren 
dan begint men altijd de bloeiende weg te nemen. (n. v.d, Red.) 

2) Eene zware bemesting met boengkil bijv. 21/2 KG, per boom geeft 
enorme bladvorming en ook wel meer bloei, maar naar een zeer ervaren 
kinaplanter ons welwillend mededeelde, niet in zoo’n sterke mate als 
door schrijver wordt vermeld. (n. v.d. Red.) 


— 567 — 


op denzelfden onderstam, weer dezelfde resultaten moeten geven, 
en dat is niet het geval. 

Wij worden er dus wel toe gebracht aan te nemen dat de 
bloeiende enten zijn genomen van een boom of boomen, die eene 
bijzondere neiging tot overmatige bloemvorming bezitten, een 
innerlijken aandrang, welke echter onder gewone omstandigheden 
niet tot uiting komt. Immers, in den tuin, waar de enten waren 
gesneden had men gelet op ’t nemen daarvan van niet bloeiende 
boomen, en in het onbemeste gedeelte was de bijzonderheid ook 
niet te zien. 

De uitwendige prikkel, die deze innerlijke aandrang tot uiting 
bracht, is dus, logisch geredeneerd, en indien de waarnemingen alle 
goed zijn, 1) de boengkil geweest zonder dewelke de planten op 
normale wijze verder gegroeid zouden zijn. 

Hieruit valt nu natuurlijk niet de gevolgtrekking te maken dat 
men niet moet mesten in hybriden-entenplantsoenen; (of ’t ook 
geldt bij ’t enten van Ledgers heb ik niet kunnen te weten komen) 
integendeel stond het bemeste gedeelte zeer goed. Wel, echter, 
dat men nog strenger bij de keuze van ent-materiaal te werk moet 
gaan dan thans reeds geschiedt. Een gedeelte der stammen, vaak 
wel de helft zal anders blijken waardeloos te zijn en dienen die 
dan op nieuw geënt te worden, wat behalve de extra kosten eene 
ongelijkheid van #’t plantsoen veroorzaakt en de opbrengst 
verlaat. 

Dat enkele planten den overmatigen bloei alleen aan de zijtakken 
vertoonden, zal m.i. kunnen veroorzaakt zijn door het feit, dat de 
moederplant van die enten de eigenschap, in dit artikeltje bespro- 
ken, slechts in mindere mate bezat dan de moederplant der sterk 
bloeienden zoodat in de krachtiger hoofdscheut de sappen genoegzaam 
snel stroomden (om ’t nu maar eens populair uit te drukken) om 
de productie in de richting hout en bast te drijven, terwijl dan in 
de zijtakken wel de vereischte voorwaarden voor de omzetting van 
blad- in bloemknoppen voorhanden waren. Analoge verschijnse- 
len merkt men aan zeer vele boomen op; ’t is voor Indië slechts 
noodig op de koffie te wijzen, waar ’t door ieder wel meermalen 
zal zijn opgemerkt. 

Biologen zullen nu verder nog kunnen uit vorschen: a of boengkil 


1) Voor mijne persoonlijke sta ik in, en de andere geloof ik ook wel 
vertrouwbaar te zijn. 


— 568 — 


de eenige prikkel is, die de slapende zucht om veel bloei te vormen 
tot uiting brengt, h of de eigenschap alleen eigen is aan hybriden 
(in de onderhavige aanplanting waren het meer de hybriden van ’t 
Ledger- type dan van den Succirubra-vorm) of dat ook volbloed 
Ledger’s er aan laboreeren, ec of de eigenschap erfelijk is, d of ze 
veel of weinig kinine en andere alkaloïden bevatten enz. 

Voor den planter kan het bovenstaande misschien van nut zijn 
om, zooals reeds gezegd, met nog grooter zorg te werk te kunnen 
gaan bij ’t snijden der griffels voor ’t verenten, In het onderha- 
vige geval echter waren de boomen voor t leveren der griffels er 
speciaal voor uitgekozen omdat van perpetueel-bloeiende boomen 
nooit een behoorlijke bast-produectie te wachten is en die dus weer 
opnieuw verent moeten worden. 


D. A.B. 


Vraag 2. Zijn er ook verschillende recepten bekend voor het maken 
van Chutney? 
B. te 9. 


Vraag 3. Heeft men Mier te lande reeds eenige ervaring met Coffea 
stenophylla? 
M. 


In de volgende aflevering zullen deze vragen beantwoord worden. 
De eerste in deze rubriek, terwijl over Coffea stenophylla een klein 
artikel zal verschijnen. 


Red. 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN, 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


OVER HET GEHALTE AAN ZWAVELZUUR (SO) IN 
DE OP DELI GEBRUIKELIJKE MESTSTOFFEN 
DOOR 
Dr. D. J. Hissink. 


De op Deli gebruikelijke meststoffen bevatten gewoonlijk de kali 
en de stikstof respectievelijk in den vorm van zwavelzure kali 
en zwavelzure ammoniak. Het gevolg hiervan is, dat het zwa- 
velzuurgehalte (SO,) in eene „guano” 1) van 10 pCt. Kali (KO) 
en 5 pCt. Stikstof (N) ongeveer 24 à 25 pCt. bedraagt. 

In eene vorige publicatie 2) werden kort behandeld de verschil- 
lende factoren, die de brandbaarheid der tabak bepalen; en hoewel 
het toen meer speciaal om het chloor te doen was, werd toch ook 
vermeld, dat eene groote hoeveelheid zwavelzuur in de tabak scha- 
delijk was voor de kwaliteit, aangezien zij de brandbaarheid ver- 
mindert en de kleur der asch donker maakt. 

Het is van belang te weten, in hoeverre het groote zwavelzuur- 
gehalte der guano nadeelig kan zijn voor de kwaliteit der Deli-tabak. 

Weer doen zich hierbij twee vragen voor, dezelfde welke ook 
bij de chloorkwestie ter sprake kwamen. 

Ten eerste, wat is het verband tusschen de hoeveelheid zwa- 
velzuur in den mest en in den bodem, en die in de tabak; en ten 
tweede, wat is de invloed van het zwavelzuurgehalte der tabak 
op hare kwaliteit? 

Het spreekt van zelf, dat deze eerste vraag geenszins is op te lossen 
door eene eenvoudige analyse van den bodem en de „guano”’ eener- 
zijds, en van de tabak anderzijds; evenmin als dat hef geval was 

1) Waar hier en in ’t vervolg gesproken wordt van „guano,” worden daarmee 
steeds bedoeld de op Deli gebruikelijke meststoffen. 


2) Zie Teysmannia, dezen Jrg., Blz. 478. 
Teysm. XII. 38 


=S 


bij de vorige kwestie omtrent het chloor. Er komen hier tal van 
andere factoren bij in het spel, zooals ook blijken zal. 

Ook de tweede vraag is niet optelossen door enkel en alleen met 
elkander te vergelijken het zwavelzuurgehalte der tabak en hare 
kwaliteit. Gelijk we reeds bij het chloor zagen, doen ook hier 
onderscheidene andere factoren hunnen invloed gelden. 

Voor overgegaan wordt tot de bespreking van wat hierover speciaal 
op Deli gewerkt is, komt het mij goed voor, een kort overzicht te geven 
van de resultaten van proefnemingen buiten Deli, dus in Europa en 
in Amerika, daarbij steeds op den voorgrond stellende dit, dat de resul- 
taten van proefnemingen in andere, vooral in niet-tropische landen, in 
geen geval zonder meer zijn toetepassen op de cultuur in Deli. 

Het nadeel aan het gebruik van chloorhoudende meststoffen 
verbonden was reeds laag bekend, voor men tot het inzicht kwam, 
dat ook het zwavelzuur nadeelig kon zijn. 

Door Fesca 1) zijn in 1837 een achttal Japansche tabakssoor- 
ten onderzocht. Vermeld wordt, dat alle aan dezelfde groeivoor- 
waarden werden blootgesteld; cultuur, bemest ng, droog-en fer- 
mentatieproces, alles was nagenoeg hetzelfde. Ze leveren dus een 
voorbeeld van den invloed van het tabakstype op de kwaliteit. 
Uit het werk van Fersca is het slechts mogelijk de tweede vraag 
te beantwoorden, in hoeverre er verband is tusschen de kwaliteit 
der tabak en haar gehalte aa1 zwavelzuur (S053). 


OVERZICHT. 
Gehalte 
No. \ Tabakstype. aan Kleur der asch. Brandbaarheid. 
zwavelzuur. 
1 ‚ Russische... 102, pikzwart . ‚| Goed brandbaar. 
Zar Blorida 1,03. iets minder zwart, Minder goed dan 1. 
3 | Oyamada a. 0,88. donker Niet bijz. brandbaar, 
4 \ Oyamada hb. 0,69. donker id, id. 
5 ‚ Oyamada c.… 0,65. donker. Zes id. id. 
6 |‘ Connecticut. 0,32, donker (om desi-, Slechter als 2. 
| gaar wit) . 
7 | Havanna... 0,31. | wit Het beste van alle. 
8 ‚ Kentucky … 0,29. wit Brandt langzaam, 
| maar gelijkmatig. 
1) Landw. Jahrbücher, 1888, Ueber Kultur, Behandlung und Zusammensetzung 


Japanischer Tabake. 


— 571 — 


Uit deze tabel is de conclusie te trekken, dat hier het zwavel- 
zuurgehalte niet zoozeer van invloed isop de brandbaarheid, als wel 
op de kleur der asch. Het komt Fesca voor, dat de kleur der asch 
veel meer door het zwavelzuur, dan door het chloor bepaald wordt. 

Door Marer 1) zijn eenige bemestingsproeven genomen, ten 
einde na te gaan het verschil in opbrengst en in kwaliteit. 

In de eerste plaats constateert hij een verschil in werking van salpe- 
terstikstof en ammoniakstikstof, ten gunste van de salpeterstikstof. 

Speciaal wordt hieraan toegevoegd, dat de ammoniak als zoodanig 
werd gegeven en niet als ewavelzure ammoniak; iets wat niet zonder 
beteekenis is, heet het verder, omdat het laatste zout tot de groep 
der ‚‚physiologisch zure” voedingsstoffen behoort, dat wil zeggen, 
nà opneming in de plant een zuur achterlaat, dat niet in die mate 
verwerkt wordt, als de stikstof, waaraan het gebonden voorkomt. 
Maar feitelijk worden door Marser geene proeven genomen omtrent 
de werking der zwavelzure ammoniak. 

Wel is dit het geval met zwavelzure kali. De werking dezer meststof 
wordt vergeleken met die van koolzure kali. De koolzure kali geeft 
eene kleinere opbrengst, maar de brandbaarheid is iets beter. 


BRANDBAARHEID. 
(In secunden). 
Erdgut. Bestgut. 
Vóór en ná Vóór en nà 
de fermentatie. de fermentatie. 
Koolzure kali . . … 6 6 11 9 
Zwavelzure kali . . 6 7 7 4 


Asch-analyses worden niet vermeld, en we kunnen dus niet nagaan 
in hoeverre de met zwavelzure kali bemeste tabak meer zwavelzuur 
heeft opgenomen, en wat het verband is tusschen de kwaliteit en 
het zwavelzuurgehalte. 

Aan het slot geeft Maier eenige practische resultaten van deze 
proefnemingen en beveelt daar aan den eenen kant de zwavelzure 


1) Die land. Versuchs-Stationen 1891, 


— 512 — 


kali aan, terwijl aan den anderen kant wordt vermeld, dat met- 
het oog op de brandbaarheid geene kunstmeststoffen moeten worden 
gebruikt, die (chloriden en) sulfaten bevatten. 

In 1895 hield Csernarr 1) zich bezig met proeven over de brand-- 
baarheid der tabak, in verband met de bemesting. Aangezien ook 
door hem geene asch-analyses worden vermeld, is het niet goed 
mogelijk juist de oorzaken aan te geven, waardoor de brandbaarhcid 
wordt bepaald. Zeer speciaal heeft hij nagegaan het verschil 
tusschen eene bemesting met salpeter en zwavelzure ammoniak, en. 
concludeert tot een zeer duidelijk schadeliĳjken invloed van de 
zwavelzure ammoniak op de brandbaarheid. Van alle daor hem 
gebezigde meststoffen had geen zoo’n slechte uitwerking als juist 
deze stof, Volgens Csrrnarr evenwel is deze schadelijke werking 
geenszins toe te schrijven aan het zwavelzuur, maar aan den vorm. 
waarin de stikstof wordt toegevoegd, nl. als ammoniakstikstof. 

De proeven met zwavelzure kali genomen bepalen zich tot het. 
vergelijken van onbemeste veldjes met veldjes bemest met zwavelzure- 
kali. Zijne conclusie is, dat de met zwavelzure kali bemeste tabak 
boven de andere uitmuntte, wat betreft aroma en brandbaarheid. 
Aannemende, dat het zwavelzuur inderdaad eene slechte werking 
uitoefent, zou hieruit volgen, dat de goede werking der kali in. 
staat is de slechte van het zwavelzuur op te heffen. 

In Amerika 2) zijn gedurende een vijftal jaren bemestingsproeven: 
genomen door de in 1891 opgerichte „Connecticut Tobacco Experiment 
Company” onder de leiding van „The Connecticut Agricultural 
Experiment Station” (Directeur Jenkins). In 1896 eindigde deze 
reeks, Verschillende meststoffen werden toegediend, dezelfde meststof 
steeds op hetzelfde veldje. Telken jare werd nagegaan de opbrengst 
en werd de kwaliteit beoordeeld door een expert. HEene analyse 
der tabak werd niet verricht, uitgezonderd van enkele monsters 
ongefermenteerde tabak in 1896. 

Zwavelzure ammonia is niet als meststof gebruikt, zoodat deze 
proefnemingen ons hieromtrent niets kunnen leeren. 

De kali werd in verschillende vormen toegediend; hier mogen 
alleen de volgende vermeld worden : 


Veldje K. , . . . Zwavelzurekalimagnesia. h 
di L, . . … … Zwavelzurekalimagnesia en kalk. 


1) Journal für Landwirtschaft, 1895. 
2) The Connecticut Agricultural Experiment Station for 1893, 1894, 1895, 
1896 en 1897, 


=S 


Veldje M. . . . . Hoogwaardige zwavelzurekali. 
„ __N. « … « « Hoogwaardige zwavelzurekali en kalk. 
One en „ar oolzorekali, 
n Pp: e Koolzurekalimagnesia. 


Elk att ontving dezelfde hoeveelheden phosphorzuur, stikstof 
„en kali. Indien men de hoeveelheid toegevoegd zwavelzuur nagaat, 
dan blijkt, dat de veldjes K en L iets meer van dit bestanddeel 
ontvingen dan M en N. De resultaten, kort samengevat zijn de 
volgende: Een bepaalde, boven alle andere uitmuntende, meststof 
voor alle jaargetijden is er niet, zelfs niet voor denzelfden grond. 
Indien het eene jaar door een zekeren mest een tabak verkregen 
wordt van iets beter kwaliteit dan al de andere, dan kan het 
gebeuren, dat op denzelfden grond deze mest een volgend jaar 
een tabak geeft, welke in kwaliteit beneden andere staat. De 
meststof dus, welke aan tabak gegeven moet worden, kan uit 
verschillende stoffen bestaan, altijd onder vermijding van groote 
hoeveelheden chloor, zwavelzuur en andere zuren. 

Indien we evenwel de resultaten van deze proefnemingen nauw- 
keurig nagaan, dan komt het mij voor, dat de slechte werking 
van het zwavelzuur nog niet boven elken twijfel verheven is. 
‘Ter toelichting moge hier volgen een overzicht van eenige resultaten 
en speciaal kies ik daartoe drie tabakken met verschillende kali- 
zouten bemest, en waarvan eene asch-analyse verricht is van de 
-ongefermenteerde tabak. 


OVERZICHT. 

® | Bemest [Gehalte der 

z tabak aan | Brandbaarheid., Koolen. Asch. 

en met zwavelzuur. 

L. | Zwavelzure 2,04 Brandt zeer | Koolt zeer | Heldere 
kali-magne- goed. weinig. [witte asch 
sia en kalk. 

M.| Hoogwaar- 1d Brandt. Koolt een id. 
dige zwavel- weinig. 

zure kali 
O.| Koolzure 0,67 Brandt mooi. | Koolt zeer | Grijs. 


kali, weinig. 


— Did — 


In de eerste plaats valt ons op, dat inderdaad de met zwavelzuur 
bemeste tabak ook het meeste zwavelzuur in de tabak vertoont. 
Maar de invloed van dit zwavelzuur op de kwaliteit der tabak is 
vrij gering. Vooral is het opvallend, dat de beide tabakken met 
het meeste zwavelzuur, L en M een heldere witte asch geven; 
terwijl de asch van tabak O eene grijze kleur vertoont. 

In geen enkel opzicht is er een sterk geprononceerd verschil 
tusschen de kwaliteit dezer drie verschillend bemeste tabakken. 
Alleen de opbrengst valt ten nadeele van het met koolzure kali 
bemeste veldje uit, 

Over hetgeen vaN BEMMELEN over dit onderwerp schrijft, kan 
ik kort zijn. Wat in eene vorige publicatie is aangehaald met 
betrekking tot het chloorgehalte der asch, is ook van toepassing 
op het percentage zwavelzuur. 

Alleen zij hier opgemerkt, dat onder de als „goed brandbaar” 
vermelde tabaksbladen eenige voorkomen met een tamelijk hoog 
gehalte aan zwavelzuur (1,12 en 1,08 pCt. SO,). Van de acht als 
„slecht brandbaar” vermelde tabakken bevat slechts een enkele een 
veel grootere hoeveelheid zwavelzuur, n……. 2,4 pCt. De overige 
bevatten resp. 1,3 pCt, 1,4 pCt, 1 pCt, 0,3 pCt, 0,7 pCt. 0,4 pCt, 
en 0,2 pCt.Dit als illustratie van het feit, dat niet alleen het zwa- 
velzuur de brandbaarheid bepaalt, zelfs niet als het in vrij groote hoe- 
veelheid aanwezig is. 

Hetgeen ons bekend is aangaande op Deli gegroeide tabak, 
danken wij aan mijn voorganger Dr. A. van Burerr. 1) Door 
hem zijn een vijftiental tabaksmonsters onderzocht, af komstig van 
plaatsen, waar te voren een grondmonster, was genomen. 

Hier volgt een overzicht van deze 15 monsters met vermelding 
van de geaardheid van den bodem, de bemesting, en het gehalte 
der tabak aan zwavelzuur. 


1) Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin XXX. 


— Bib — 


OVERZICHT, 


3 Gehalte 
== 
- Grondsoort. Bemesting. en 
5 aan zwa- 
5 velzuur. 
O. | Humusachtige verweerde 
grond. Onbemest. 0,69 

P. | Losse verweeringsgrond. Onbemest. 0,81 
A. | Humusachtige verweerde 

aschlaag. 11 gramguano(5,10,10)1), 0,70 
A Verweerde aschlaag. 4 gram guano (4,7,10) | 0,74 
F. Verweerde aschlaag. 11 gram guano (5,10,10) | 0,65 
IL Pamah. Onbemest. 0,73 
K. Pamah. Onbemest. 0,56 
L. | Gele heuvelgrond in paja. Onbemest. 0,75 
M. Paja met klei. Onbemest. 0,69 
R. Klei. Onbemest. 0,81 
G. Klei. 13 gram guano (5,5,10) | 2,26 
EBS Klei. 15 gram guano (4,6°,7°) | 1,44 
D. Verweerde aschlaag. 13 gram guano {6,9,10) | 0,73 
J. | Humusachtige verweerde 

aschlaag. 5 gram guano (onbekend), 0,64 
Q. Grof zand. Onbemest. bat 


Het blijkt, dat met uitzondering van een drietal: G, H. en Q, 
het zwavelzuurgehalte in de overblijvende 12 tabaksmonsters vrij 
constant is; en wel gemiddeld 0,71 pCt. (maximum 0,81 pCt. en 
minimum 0,56 pCt.). Van deze 12 tabakken zijn er 5 bemest met 
guano (A, N, EF, D en J) en 7 onbemest gebleven. Toch iser geen 
sprake van een hooger zwavelzuurgehalte der tabak in de monsters 
A, N, F‚, D en J. Hieruit is de gevolgtrekking te maken, dat 
onder de omstandigheden, waaronder deze tabakken gegroeid zijn, 
het zwavelzuur van den mest weinig of niet in de tabak overgaat. 

In hoeverre het zwavelzuur afkomstig is van de guano” of 
van de in den bodem aanwezige zwavelzure zouten is niet te 
zeggen, omdat Dr. van BrisLeRrT geen contrôleproeven vermeldt met 
onbemeste tabak. 

1) Deze cijfers geven aan het percentage stikstof, pkosphorzuur en kali in den 


mest aanwezig. Op gezag van VAN Birerr wordt verder aangenomen, dat deze 
guano’s veel zwavelzuur bevatten. 


— 516 — 


Tegenover dit twaalfta! staan een drietal tabakken G,H,,en Q, 
welke vrij veel zwavelzuur bevatten. 

Van deze drie zijn de twee eerste bemest met de gewone hoe- 
veelheid guano (13 en 15 gram) en is de derde onbemest gebleven. 

Q wordt beschreven als een lage, dicht bij de zee gelegen grond, 
welke liever niet voor de tabakscultuur gebruikt moest worden. 
De tabak stond onder het direct bereik van het grondwater, dat 
daar veel sulfaten bevat. 

De beide andere tabakken, G en H‚, zijn gegroeid op kleigronden 
onder ongunstige omstandigheden. Bij H‚ wordt meegedeeld, dat 
de tabak afkomstig is van een zeer slecht gelegen terrein; door 
de lage ligging was het land aan overstroomingen blootgesteld 
en ondervend ook de tabak nadeel van de groote vochtigheid in den 
ondergrond en het ongunstige weder. Deze lage ligging en de structuur 
van den grond heeft het wegspoelen van zwavelzure zouten (en 
chloriden) naar diepere lagen minder gemakkelijk gemaakt. Ge- 
durende den ganschen groei bleven ze dus voor de tabak beschikbaar. 

Ten slotte wordt van G meegedeeld, dat door de droogte de concen- 
tratie der zouten in den bodem schadelijk voor de tabak is geweest, 

Ik moet hier opmerken, dat alleen vermeld worden de analyses 
van de met guano” bemeste tabakken G en H,‚ en geen contrôle- 
proeven met onbemeste tabak worden meegedeeld. Het is dus 
moeilijk uit te maken, in hoeverre het zwavelzuurgehalte in de tabak 
veroorzaakt wordt door de zwavelzure zouten der guano”. In 
allen geval, en dit vermeldt trouwens vaN Biverr ook, is de 
abnormale weersgesteldheid in verband met de geaardheid en de 
ligging van den bodem zeer zeker mede schuld aan het te hooge 
zwavelzuurgehalte in de tabak. 

Het is zeer opmerkelijk, dat de vijf met ‚„guano’’ bemeste tabakken, 
welke weinig zwavelzuur bevatten, alle afkomstig zijn van gronden, 
gekarakteriseerd als min ot meer humusachtige aschlagen. De vraag 
rijst of niet juist bij deze gronden het zwavelzuur der guano” 
gemakkelijk wordt weggespoeld. Daartegenover staan dan de minder 
doorlatende kleigronden. 

Behalve de min of meer doorlaatbaarheid van den bodem komt 
hier zijn absorptievermogen ter sprake. Dit is eene eigenschap van 
alle vruchtbare grondsoorten om opgeloste stoffen in zich optenemen, 
zoodat de doorfiltreerende oplossing veel armer aan deze stoffen 
weer uit den bodem te voorschijn komt. 


— 51 — 


Omtrent het absorptievermogen van verschillende grondsoorten 
voor anorganische lichamen zijn talrijke onderzoekingen verricht. 
Vooral de voornaamste sto%en, als kali, ammoniak, natron, magnesia, 
phosphorzuur en ook kiezelzuur worden door den bodem vastgehouden, 
terwijl daarentegen zwavelzuur, salpeterzuur en zoutzuur weinig of 
niet geabsorbeerd worden 1). Indien bijv. in den grond wordt 
gebracht zwavelzure kali, heeft eene omzetting plaats en gewoonlijk 
vormt zich zwavelzure kalk. Bij een doorlatenden bodem wordt 
deze zwavelzure kalk naar de diepere lagen gespoeld en zoo gebracht 
buiten het bereik der tabakswortels. 

Bij kleigronden daarentegen heeft dit, vooral onder ongunstige 
omstandigheden (droog weer, slechte drainage) in veel mindere mate 
plaats; de zwavelzure zouten blijven in de bovenste lagen geabsor- 
beerd en met het water, dat de plant uit den bodem opzuigt, 
ontvangt zij telkens hiervan kleine hoeveelheden. 

Het komt mij voor, dat men uit het hier vermelde wel de 
gevolgtrekking mag maken, dat eene groote hoeveelheid zwavelzuur 
in de tabak nadeelig kan zijn voor hare kwaliteit; mits men altijd 
goed bedenkt, dat uit het percentage van een enkel bestanddeel 
nooit conelusies omtrent de kwaliteit zijn te trekken. Het zwavelzuur 
schijnt dan vooral van invloed te zijn op de brandbaarheid en op 
de kleur der asch. 

Ten einde de vraag te beantwoorden, waardoor dit hooge zwavel- 
zuurgehalte in de tabak veroorzaakt wordt, zal ik alleen gebruik 
maken van de onderzoekingen van Dr. A. van Birert. De 
proefnemingen toch in Europa en Amerika verricht, stellen mi. de 
slechte werking der zwavelzure kali en der zwavelzure ammoniak 
niet boven allen twijfel vast. Bovendien oefenen klimatologische 
verhoudingen en de geaardheid van den bodem een zoodanigen 
invloed uit, dat men in geen geval zonder meer de resultaten van 
proefnemingen in niet-tropische landen op Deli mag toepassen. 

Uit de onderzoekingen van Dr. A. van Birerr volgt, dat bij 
kleigronden groot gevaar bestaat, dat het zwavelzuur — onder welken 
vorm dan ook — in den bodem geabsorbeerd blijft en de tabak ten 
slotte eene te groote hoeveelheid van dit bestanddeel opneemt. 


1) Volgens Marmer (Agrikulturchemie, Bodenkunde, S. 104) is dit voor het 
zwavelzuur aldus te verklaren, dat juist in den bodem geene gelegenheid bestaat 
tot de vorming van onoplosbare zwavelzure zouten. ofschoon het zwavelzuur wel 
in staat is met de een of andere in den bodem voorkomende stof, als bijv. ijzeroxyde, 
moeilijk oplosbare basische zouten te vormen. 


— 518 — 


Voor de andere meer doorlaatbare gronden blijkt dit gevaar veel 
kleiner te zijn, maar zal zeker eenigermate bestaan onder zeer 
abnormale weersomstandigheden. Het is evenwel de vraag of bij 
eene dergelijke ongunstige weersgesteldheid, dat in een goed doorlaat- 
baren en goed bewerkten bodem toch het zwavelzuur in den bouwkruin 
aanwezig blijft, desondanks wel iets van de tabak zal terechtkomen. 

In de eerste plaats verdienen dus de kleigronden onzen vollen aandacht, 

Er moeten pogingen aangewend worden om deze meer doorlaatbaar 
te maken. 

Goede grondbewerking en drainage kunnen hier reeds veel verbeteren. 
Ook proefnemingen met toevoeging van kalk verdienen aanbeveling. 
Met deze toevoeging wordt beoogd een diep ingrijpende verandering 
in de ligging en de structuur der bodemdeeltjes, zoodat zij in plaats 
van samenhangende, dicht geslibde lagen, een groot aantal niet of minder 
samenhangende korreltjes vormen, die onderling door grootere tusschen- 
ruimten van elkaar gescheiden zijn. 

Toetreding van lucht, snellere afvoer van overtollig water, opheffing 
van de zure reactie, het assimileerbaar maken van plantenvoedsel in 
den bodem, zijn in het kort de voordeelen, die van de kalktoevoeging 
te wachten zijn 1). Omtrent de wijze van toevoeging en de te gebruiken 
hoeveelheid deelt vaN Bijrerr het volgende mede. (Zie Teysm. 10de 
Jrg, Proefveld op Mabar). Per veldje van 100 M2 wordt 15 Kg. onge- 
bluschte kalk gebracht; deze op het veldje voorzichtig met niet te veel 
water gebluscht ten gevolge waarvan zij in een fijn poeder uit elkaar 
valt, dan gelijkmatig uitgestrooid en plm. Wp voet diep ondergewerkt. 
Dit moet geschieden twee maanden voordat er geplant wordt. De verdere 
behandeling van den grond en van de tabak vindt op de gewone wijze plaats. 

sehalve grondbewerking, drainage, kalktoevoeging oefent ook reboisage 
goeden invloed op de bodemstructuur uit. 

Wat de bemesting betreft, het verdient ten zeerste aanbeveling proeven 
te nemen met eene kali- en stikstof bemesting in den vorm van kali- 
salpeter. In de eerste plaats wordt dan geen zwavelzuur toegediend. In 
de tweede plaats wordt de stikstof aan de plant ter beschikking gesteld 
in den vorm van nitraatstikstof, Hieraan is tweeërlei voordeel verbonden. 

De ammoniakstikstof moet eerst omgezet worden in nitraat: stikstof 2) 


1) Zie Dr. A. vAN Bijvert, Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin, XLIII 
Blz. 37 en 38 (ook Teysmannia, 10den Jrg. Blz. 130). 

2) Kosvrany meende nog, dat de tabak nauwlijks in staat was nitraat- 
stikstof optenemen. Door Marser is de onhoudbaarheid dezer bewering voldoen- 
doende aangetoond. 

Uit de latere onderzoekingen van Prrscm, Mürrz Mazúe.a. is gebleken, dat 
planten wel stikstof in andere verbindingen kunnen opnemen, maar dat voor de 
teeltgewassen salpeter een zeer veel beter stikstofvoedsel is dan ammonia-zouten- 


— 519 — 


De gunstige omstandigheden voor deze nitrificatie (vorming van 
salpeterzuur) zijn: een vochtige bodem, een hooge bodemtemperatuur 
en eene voldoende hoeveelheid koolzurekalk. De nitrificatie wordt te- 
gengehouden door de aanwezigheid van superphosphaten, zwavelzure 
kali enz, want elk van deze meststoffen zal zich van de kalk meester 
maken en er blijft dus minder kalk over om ’t ammoniak te nitrificeeren 1). 
De salpeterstikstof behoeft daarentegen geene verandering te ondergaan, 
maar wordt direct door de planten opgenomen. 

Bovendien beweegt de salpeterstikstof zich zeer gemakkelijk in den 
bodem, een voordeel, dat zich vooral doet gevoelen bij droog weer. 

Er zijn ook bezwaren aan deze bemesting met salpeterzure kali ver- 
bonden. 

Marser heeft nagegaan het verband tusschen de kleur der tabak en 
de bemesting 2); en heeft o. m. opgemerkt, dat zeer vaak bij eene be- 
mesting met salpeter een gevlekt blad ontstaat. Dit wordt blijkbaar: 
daardoor veroorzaakt, dat de met salpeterzure kali bemeste tabak lang- 
zamer en ongelijkmatiger afsterft, geheel analoog met de werking van dit 
zout op andere planten. Vele plaatsen van het tabaksblad blijven 
daardoor zelfs na de oogst nog in leven en sterven eerst gedurende het 
drogingsproces. Dan blijft er evenwel geen voldoende tijd meer over 
voor eene vernietiging van het bladgroen, zoodat een bruin en groen 
gevlekt blad ontstaat. Mogelijk evenwel, merkt MAiser op, dat door een 
goed geleid fermentatieproces dit groen om te zetten is in een betere kleur. 
Vooral bij een produkt, dat tot dekblad bestemd is, dienen te rijkelijke 
en te late salpeterbemestingen vermeden te worden. 

In de tweede plaats wordt het salpeterzuur gemakkelijk uit den 
bodem weggespoeld. 

In hoeverre het eerste bezwaar van overwegenden invloed is, en in 
hoeverre het euvel te verhelpen is door een goed geleid fermentatie-proces, 
kan alleen door proeven ter plaatse worden uitgemaakt. 

Tegen het wegspoelen van het salpeterzuur door zware regens is 
natuurlijk niets te doen. 

Het zal dus zaak zijn de bemesting in tweeën te doen plaats hebben. 
In het plantgat ontvangt de plant superphosphaat en de helft der toe 
te dienen kalisalpeter; bij de tweede aanhooging de tweede hoeveelheid 
kalisalpeter. 5) 


1) Zie over een en ander Teysmannia, 12den Jrg. Blz. 134, e. v. 

2) Die landw, Versuchs-Stationen, 38, S. 122. 

3) Volgens V. Sremonp (Journal für Landwirtschaft, 1900, S. 259, Ueber 
die Nährstoffaufnahme der Tabakpflanze) „beginnt das lebhafte Stickstoffbedürfnis 
beim Tabak erst gegen die Mitte der Vegetationsperiode”. Ook uit dit oogpunt 
verdient eene splitsing der stikstofbemesting aanbeveling. = 


— 580 — 


Er is m. i. evenwel één bezwaar tegen deze bemesting met superphos- 
phaat en twee keeren kalisalpeter. 

Kalisalpeter bevat 46,5 pet. kali (K90) tegen slechts 13,8 pct. Stikstof 
(N). Wordt bij deze bemesting niet te veel kali toegediend in verhou- 
ding tot de hoeveelheid stikstof? Daarbij komt nog, dat de kleigronden 
arm zijn aan stikstof, terwijl in het zoutzuur-extract betrekkelijk veel 
kali aanwezig is. 1) Het is dan ook mijn plan naast deze bemesting 
met superphosphaat en kalisalpeter een proef te nemen met superphos- 
phaat en een mengsel van kali- en natronsalpeter. 2) 

Reeds dit jaar heb ik in het plan voor de proefnemingen op Deli hier 
en daar eene bemesting met kalisalpeter opgenomen. En inderdaad 
schijnen de uitkomsten wel eenige hoop voor de toekomst te geven. 

Het is hier de plaats reeds nu eene bijkomende bijzonderheid te ver- 
melden. Dr, Morr, aan wien tijdens mijne ziekte de leiding over de 
proefvelden was toevertrouwd, merkte op bij een proefaanplant, die zeer 
veel van peh-sim (mozaïkziekte) te lijden had, dat de met kalisalpeter 
bemeste veldjes duidelijk minder peh-sim vertoonden dan de overige 
Een door hem naar aanleiding van dit feit op grootere schaal genomen 
speciale proef ter vergelijking van de gewone »guano”’ met de kalisalpeter, 
gaf weder ditzelfde resultaat. Mogelijk — en ook Dr. Mohr bleek deze 
meening te zijn toegedaan — moet de reden van dit resultaat gezocht 
worden in de gunstige groeivoorwaarden, die de salpeterzure kali de plan- 
ten aanbiedt; zij groeien als het ware door de ziekte heen. Deze verklaring 
vindt eenigen steun in het feit, dat de peh-sim-boomen op de met salpeter 
bemeste velden, de ziekte meestal in de top en in de toenassen vertoonden. 

Wat de andere gronden betreft — de zwarte en de min of meer humus- 
achtige roode gronden —, het zwavelzuur doet hier minder kwaad, gelijk 
wij reeds zagen. Toch staan ook voor dezen grond proefnemingen op 
het programma, om uittemaken of aan de »guano”’ eene andere samen- 
stelling dient te worden gegeven. 

Ten slotte zij hier nog eene kleine opmerking gemaakt over de 
vraag, in hoeverre het telken jare toedienen van eene groote hoe- 
veelheid zwavelzuur op Deli nadeelige gevolgen in de toekomst 
heeft voor den bodem. 


Ten einde eenig idee te krijgen van de hoeveelheid thans 


1) Volgens Dr. A. van Biuerrt (Mededeelingen uit ’s Lands Plantontuin XLIII 
Blz 79) „bevat alle alluviale klei als regel veel kaliverbindingen, kalium- 
silicaten, die naarmate de verweering verder voortschrijdt, ook gemakkelijker 
assimileerbaar worden.” 

2) Hier zij nog opgemerkt, dat het natrium in een bodem, die genoeg kali 
bevat, de opneming dezer kali door de planten bevordert (zie Teysmannia, 12 de Jrg. 
Blz 125). 


toegevoegd zwavelzuur in één jaar, geef ik de volgende berekening 

Dexrz 1) vermeldt, dat in 1899 beplant werden 36.400 velden. 
Indien per veld geplant worden 15.000 boomen en elke plant 12 
gram guano ontvangt van 20 pCt. zwavelzuur (SO, is op Deli 
in 1899 met de guano in den grond gebracht: 

36.400 x 15.000 x 12 Xx 24 x —_L_ K.G. zwavelzuur == 1,3 X 10° 

100 1000 
K.G. zwavelzuur. 

Indien men eens aannam, dat deze hoeveelheid in haar geheel 
aanwezig bleef tot een volgenden oogst, dan zou de bodem ver- 
meerderd zijn met ongeveer 0,001 pCt. zwavelzuur 2), dus een 
bedrag, dat door een scheikundig grondonderzoek nauwlijks meer 
kan worden bepaald. Maar, in de acht à twaalf jaren, dat de bodem 
aan zich zelf overgelaten wordt, spoelt zeer zeker dit toegevoegd 
zwavelzuur voor een groot deel naar diepere lagen. Ook de padi, 
welke nà de tabak geplant wordt, ontneemt eenig zwavelzuur 
aan den grond. 


Buitenzorg, September 1901. ; 
Dr. D. J. Hissink. 


1) Sumatratabak, door HeNri DENTz. 

2) De berekening is als volgt: 

De 36400 velden beslaan eene oppervlakte van 36400 X 0,75 X 7100 M*.en de 
beplantte bouwkruin weegt dus; 

36400 X 0,75 X 7500 X 100 X 2,5 X 2,5 K. G. = 12 X101° K. G., indien de diepte 
der bouwkruin op 2,5 dM. en het soortelijk gewicht van den grond op 2,5 wordt 
gesteld. 

Deze 12 X10:° K.G. ontvangen 1,3 X 105 K.G. zwavelzuur of ongeveer 0,001 pCt. 


AAA enen 


UITKOMSTEN VAN ENKELE IN 1901 VERRICHTE AFTAP- 
PINGSPROEVEN MET HEVEA BRASILIENSIS IN 
DEN CULTUURTUIN TE TJIKEUMEUH 
VERKREGEN. 


„DOOR 


Dr. W. R. Tromp pe Haas. 


De door Dr. var Romsvreu sedert jaren op touw gezette af- 
tappingsproeven met Hevea brasiliensis werden door mij tijdens 
diens verblijf in Europa voortgezet. 

Dr. var Romsvram wees er reeds op dat Hevea’s op dezelfde 
wijze getapt, zooals door hem met gunstig gevolg op de Castilloa’s 
is toegepast, weinig bevredigende opbrengsten hadden gegeven, in 
vergelijking met de getallen, welke op Ceylon en Singapore zijn 
verkregen. 

Wel ís waar zijn de boomen in den Cultuurtuin onder minder 
gunstige voorwaarden opgegroeid — hun standplaats is met een dichte 
graszode bedekt, waarvan het gras herhaaldelijk wordt afgemaaid 
en zoodoende de bovenlaag berooft van belangrijke voedende 
bestanddeelen — doch schuilt hierin niet de hoofdoorzaak van de 
slechte opbrengsten, daar door Dr. var Romsurau betere resultaten 
in dit opzicht werden verkregen toen door hem de tappings- 
methode werd gevolgd zooals die het eerst door Parkin is toegepast. 

Met een enkel woord mogen hier de beide aftappingsmethoden 
vermelding vinden. 

De gewone eenvoudige methode, zooals deze door Dr. van 
Romsvrau in den Cultuurtuin op Castilloa’s wordt toegepast en 
als volgt door hem beschreven, 1) bestaat hierin, „dat schuine in- 
snijdingen, soms in den vorm van een V, met een scherp kapmes 
(golok) worden gemaakt, daarbij acht gevende dat de insnijdingen 
loodrecht op den stam worden aangebracht, dan wel met een kleine 


4) Zie Mededelingen XXXIX uit ’s Lands Plantentuin. 


— 588 — 


helling naar boven, zoodat later het van den stam afloopende re- 
genwater niet in de wonden kan dringen en daar verrotting be- 
vorderen. 

Het op den stam gestolde caoutchoue wordt bij droog weer op 
denzelfden dag of anders den volgenden dag ingezameld en in 
den vorm van ballen, die uit de dunne elastische repen, die zich 
in en bij de wonden bevinden, worden gevormd, binnen gebracht.” 

Bij de methode van Parin, welke alleen voor Hevea geldt, gaat 
men geheel anders te werk. Na het oppervlak van de boomen zoo 
veel mogelijk gezuiverd te hebben, worden op afstanden van + één 
voet met een beitel V-vormige insnijdingen gemaakt en deze na 
verloop van een bepaalden tijd telkenmale verbreed door een dun 
bastreepje met den beitel weg te snijden. Heeft deze bewerking 1) 
eenige malen plaats gehad, dan eerst begint het melksap rijkelijk 
te vloeien en wel in die mate dat hetzelve in bakjes, daartoe aan 
den stam bevestigd, kan worden opgevangen. Het achtergebleven 
sap in en bij de wonden wordt afzonderlijk verzameld, nadat het 
op den stam is gecoaguleerd, terwijl men het opgevangen melk- 
sap met een of ander stremmingsmiddel laat stollen. 

Bij de door mij uitgevoerde aftappingen werd aldus te werk 
gegaan. Het voor aftapping in aanmerking komende stamdeel, 
dit is in ’t algemeen het onvertakte gedeelte van den boom, werd 
zooveel mogelijk schoon gepoetst, teneinde het afloopende melksap 
beter te kunnen opvangen. Is de stam vochtig zoo verspreidt 
zich het uitstroomende melksap in alle richtingen, waardoor het 
zieh niet laat opvangen. Bij regenachtig weer laten de Hevea’s 
zieh om deze reden niet tappen. 

De insnijdingen, ter lengte van 6—8 cM., werden onder een hel- 
lingshoek van + 30° met de loodlijn met een beitel of puntig 
scherp mes aangebracht in vertikale afstanden van —+ 25 c.M. De 
horizontale afstand der wonden is afhankelijk van de dikte van 
den stam. In ’talgemeen werd deze zoodanig gekozen, dat slechts 


1) De verklaring van dit bijzonder gedrag berust vermoedelijk op de- 
zelfde gronden, welke prof. Moriscu, die eenigen tijd te Buitenzorg in 
“belang van wetenschappelijke studiën vertoefde, aangeeft voor de oor- 
zaken van het vloeien van den palmwijn uit den bloemstengel, waartoe 
deze is te brengen indien men hem een bepaalde behandeling doet onder- 
gaan. 

Door het herhaaldelijk aansnijden van den geklopten bloemstengel 
worden ter plaatse hiervan prikkels opgewekt (Wundreiz), waardoor 
de osmose-werkingen worden aangezet. 


— 584 — 


een derde gedeelte van den stamomvang aangesneden werd, de 
wonden in een cirkel loodrecht op de vertikaal gedacht, twee 
derde van den omtrek van den stam blijft dan vrij voor een on- 
gehinderde sapcirculatie. 

Had de eerste aansnijding van den stam plaats gehad, zoo 
werd op den daarop volgenden dag aan den onderkant der won- 
den een dun reepje bast weggesneden, zonder daarbij het houtige 
deel van den stam al te zeer te beschadigen. Dit openwerken 
der wonden werd dagelijks voortgezet, totdat het sap zoo rijkelijk 
begon te vloeien, dat het in de bakjes, bestaande uit peperhuisjes- 
van + 8 e.M. opening en 8 c.M. lang, uit dun zink vervaardigd, 
kon worden opgevangen. Aan den bovenrand der bakjes is een 
pennetje gesoldeerd, waarmede het in den stam kan worden ge- 
stoken. De ruimte tusschen den rand van het bakje en den stam. 
wordt met klei dicht gemaakt. 

Is de stam effen en glad 1], zoo laat zich de sapstroom met een 
vochtigen vinger makkelijk leiden. Ontmoet hij op zijnen weg een 
of ander uitsteeksel, dat belet dat hij langs den stam afvloeit, zoo- 
kan men daar het afdruppelen vermijden door het aanbrengen 
van kleiwalletjes op de bedreigde punten, waardoor de loop wordt 
gewijzigd. Heeft de arbeider met het tappen eenige ervaring 
verkregen, zoo behoeft men niet bevreesd te zijn, dat eenig melk- 
sap op den grond valt. 

Gewoonlijk begint het melksap na de 4de tapping rijkelijker te 
vloeien. Van dat oogenblik af werden om den anderen dag de 
wonden op de boven beschreven wijze bewerkt, In plaats van enkel 
aan den onderkant de wonden aan te snijden, ware het wellicht 
beter ook de bovenkanten te bewerken, doch laat zulks zich met 
een gewonen beitel of mes moeielijker bewerkstelligen. Hen serie 
san holle beitels met opklimmende openings- breedte zou ons hierbij 
goede diensten kunnen bewijzen. 

Wat den duur van den melksapvloed aangaat, zoo heeft deze 
volkomen opgehouden na + één uur. 

Hadden ongeveer 10 tappingen plaats gehad, zoo werden de 
wonden, welke dan bij geschikt opereeren een breedte van 1,5— 

1) Het uiterlijk van den bast is bij alle boomen niet hetzelfde. Bij 
sommigen is het oppervlak min of meer ruw, gebarsten, bij anderen 
daarentegen fraai glad, met weinig schilfers. Het is niet buitengesloten, 


dat de aard van den bast als onderkenningsmiddel kan dienen bij de be- 
oordeeling van den melksaprijkdom van het individu. 


B 


2 e.M. bereiken, met rust gelaten. Een verder aansnijden zou een 
spoedige sluiting der wonden, tengevolge der groote wond-afme- 
tingen, verhinderen. Bij een wondbreedte van + 2 c.M. zijn de 
wonden na + 3 maanden volkomen gesloten. Een teeren van de 
wondvlakken bleek voor de genezing van weinig invloed te zijn. 
Eerder viel waar te nemen dat de geteerde wonden zich niet zoo 
spoedig sloten als de ongeteerde. 

Het in de bakjes verzamelde melksap werd met alcohol behan- 
deld om de eaoutchoue daaruit af te scheiden. Was het meeste wa- 
ter eruit verwijderd, zoo werden de eaoutchouc-stukken in den 
vorm van dunne platen boven kalk verder gedroogd en ten slotte 
gewogen. Aanvankelijk reukeloos, krijgt de caoutchoue spoedig een 
zeer onaangenamen reuk, gelijk aan in ontbinding verkeerende eiwit- 
stoffen. Na eenigen tijd verdwijnt deze reuk. Intusschen heeft 
zich een welige schimmelvegatatie op de caoutchouecplaten ontwik- 
keld, waarbij de kleur min of meer geelachtig is geworden. 

Wat de elasticiteit betreft, zoo is deze onveranderd gebleven, zelfs 
na 14 jaar aan de lucht in het laboratoriumvertrek opbewaard 
geweest te zijn. 

Het melksap, dat aan de stammen was blijven hangen, werd eerst 
den volgenden dag in den vorm van tot kluwen opgerolde draden 
verzameld. 

Een aan het einde Juli en begin Augustus op de boven beschre- 
ven wijze getapte boom 1), welke juist met den uitloop van nieuw 
blad een begin had gemaakt, leverde het volgende resultaat op : 


‚Getapt Opbrengst Getapt Opbrengst 
op: droge caoutchouc: op: droge caoutchouc: 
Per Transp. 134,2 
30 Juli 17,4 gram. 11 Augustus 49.8 gram. 
1 Augustus OR 13 a 62. = 
3 5 123 „ 15 = 38. 5 
B AEO ran 39.7 
Zi 5 299 „ 20 5 OE 
9 5 41.0 „ 23 n 48,5 We, 
Eransp. …. . 134,2 Totaal, … 4114 … 


1) Deze boom is met het oog op de zaadproduktie zeer voorzichtig 
getapt, nl. slechts aan ééne zijde, zoodat meer dan 2/3 van den omtrek 
voor een ongehinderde sapcirculatie vrij bleef. 


Teysm. XII. 39 


— 586 — 


Het aanzienlijk verschil in opbrengst tusschen twee kort op el- 
kander volgende aftappingen, zooals 13 en 15 Augustus die ons te 
zien geven, moet voor een belangrijk deel worden toegeschreven 
aan de weersgesteldheid vóór en tijdens het tappen. 

Den 13den Augustus had ’t den vorigen dag geregend, terwijl 
14 en 15 Augustus droge, zonnige dagen waren, met veel wind. 
Die toestand bleef zoo tot den namiddag van den 22sten, toen er 
een flinke regenbui viel. Den volgenden ochtend werd getapt en de 
opbrengst aan caoutechoue was, zooals uit bovenstaande getallen blijkt, 
grooter dan die van de vorige dagen. Hetzelfde deed zich voor 
bij andere aftappingsseriën. 

Bij de beoordeeling van de aftappingsproeven aan verschillende 
exemplaren verricht, moest worden opgemerkt, dat de gewone wijze 
van opbrengstbepalingen d. w. z. door eenvoudig aan te geven dat 
de boom getapt werd — zonder juiste opgave van de wondafmetingen 
en de afstanden van dezelve —en daarna het verkregen produkt 
gewogen, nauwkeurige vergelijkingen niet toeliet. 

Daar de melksapvoerende vaten voornamelijk in den bast zetelen, 
zoo mogen we met eenigen grond aannemen, dat er een zeker 
verband bestaat tusschen het bastoppervlak van een boom en de 
hoeveelheid daaruit te winnen ecaoutchoue. Met de vermeerdering 
van het bastoppervlak zal ook de caoutchoueproduktie toenemen, 
Wel blijft de mogelijkheid nog over, dat het aantal melksapvaten 
per eenheid van bastoppervlak niet immer hetzelfde is, zoodat de 
toeneming van bastoppervlakte niet evenredig behoeft te zijn aan de 
caoutchouevermeerdering. Zien wij voorloopig van deze mogelijk- 
heid af. Uitgaande van deze correlatie tusschen bastoppervlak en 
caoutchouerijkdom, bracht zij mij op het denkbeeld om als maat- 
staf voor laatstgenoemde te gebruiken de hoeveelheid caoutchouc, 
welke bij een bepaalde wijze van aftappen uit 1 M? van het voor 
aftapping in aanmerking komende bastoppervlak kan worden ver- 
kregen. 

Moge de doelmatigheid van bedoelde schaal aan de volgende 
aftappingsproef worden verduidelijkt. 

Twee boomen No. 2 en No. 3 werden op voorzichtige wijze, met 
het oog op de zaadproduktie, slechts aan eene zijde getapt, volgens 
de hierboven aangegeven methode. Boom 2 werd evenwel door 
een toevallige omstandigheid eenmaal meer aangesneden dan 


boom 1. 


— 581 — 


Aan het einde der aftapping leverde boom 2 een hoeveelheid 
van 411 en boom 3 daarentegen slechts 275 gram droge cautchouc 
op. Stelt men zonder meer deze cijfers tegenover elkaar, dan zou 
de conclusie zijn, dat boom 3, wat caoutchoucrijkdom aangaat, verre 
ten achter staat bij boom 2. 

Toch blijkt zulks niet het geval te zijn, indien rekening wordt 
gehouden met het bastoppervlak der boomen, hetwelk voor aftap- 
ping beschikbaar wordt gelaten, zooals te dien aanzien uit de vol- 
gende gegevens valt af te leiden. 


Boomnummer. 2 8 
Hoogte v/h getapte deel in M. 3.1 2.2 
Omtrek a/d voet M. 112 1.46 

id. id. top M. 0.685 0.88 
Oppervlak 1) v/h getapte deel in M?. 2.79 2.6 
Totale lengte der insnijdingen in cM. 147 104 
Aantal malen getapt. 12 11 
Opbrengst caoutchoue in G. 411 275 


Wordt de hoeveelheid caoutchouec uitgedrukt per 100 eM. wond- 
lengte 2) en per M? tapbaar bastoppervlak, dan krijgt men voor 
boom 2 100 en voor boom 3 102 gram caoutchouec. Daar de eerste 
boom 12 keeren getapt is geworden en de laatste 11 keeren, wordt 
de hoeveelheid eaoutchoue gemiddeld per eene keer getapt per 100 


cM. wondlengte en per M?. getapt bastoppervlak respect. 8.3 en 
9.3 gram. 


Uit bovenstaande cijfers blijkt nu dat, wat caoutchouc-rijkdom 


1) Dit is gevonden door de halve som van den omtrek aan den voet 
en den top te vermenigvuldigen met de hoogte van het tapbare deel 
van den boom Het oppervlak, uitgevouwen gedacht, is dat van een ge- 
lijkzijdig trapezium. 

2) Het spreekt wel van zelf, dat de totale lengte der wondinsnijdingen 
niet maar willekeurig vergroot zal kunnen worden tn in evenredigheid 
daarmede de hoeveelheid caoutchouc. Al naar de ligging en het aantal 
van de wonden zal bij het aansnijden een grens te bereiken zijn, welke 
zonder nadeel voor den boom de maximale hoeveelheid af te tappen caout- 
ehouec bepaalt. 

Beneden dit maximum nemen we voorloopig aan dat de hoeveelheid 
afgetapte caoutchouc evenredig is met de totale lengte der insnijdingen. 

Het streven zal zijn om met zoo weinig mogelijk wondlengte de grootst 
mogelijke hoeveelheid caoutchouc te verkrijgen. 


Welke de voordeeligste wondlengte is, zullen verdere proefnemingen 
moeten uitmaken. 


— 588 — 


betreft, in relatieven zin boom 2 en boom 3 nagenoeg niet ver- 
schillen. In absoluten zin zou dit eveneens het geval geweest zijn, 
indien boom 3 ten opzichte van het getapte bastoppervlak zich 
even voordeelig had ontwikkeld als boom 2. 

Bij gebruikmaking van de boven omschreven schaal wordt ons 
de mogelijkheid geschonken om met meer nauwkeurigheid de 
saprijkste boomen van de minderwaardige boomen te onder 
kennen. 

Is aan de hand van bovengenoemde schaal bewezen kunner 
worden, dat enkel de grootte «van het voor aftapping in aanmerking 
komende bastoppervlak oorzaak is, dat een bepaalde boom een on- 
gunstige caoutchouc-opbrengst toont, en deze dus m.a.w. niet een 
eigenschapskenmerk van den boom is, dan zal de cultuur het veelal 
grootendeels in de hand kunnen hebben om de productie zoo hoog 
mogelijk op te voeren. 

Dat werkelijk individueele verschillen ten opzichte van den cao ut- 
choue rijkdom voorkomen, toont ons het volgende geval van twee 24 
jarige naast elkander opgegroeide boomen, op den zelfden tijd en 
overeenkomstige wijze getapt. 


Boomnummer 10 LI 
Omtrek a/d basis 1.55 189 M. 
4 „ top 0.85 Ol 
Hoogte 3.78 200% 
Totale lengte der insnijdingen 953 213 ce. M. 
Getapt oppervlak 4,5 3.35 M?, 
Opbrengst caoutchouc 380 608 gram. 
Aantal keeren getapt 8 8 


Jerekend per 100 eM. wondlengte en per 1 M?. tapbaar opper- 
vlak is de opbrengst van no. 10 slechts 107,6 gr. en die van no. 11 
daarentegen 2854 gr. of per eene aftapping resp. 13.5 en 35.7 
gram. Hiernaar te oordeelen is boom no. 11 tot de saprijkste te- 
rekenen. 

Om den invloed van het jaargetijde op de caoutchoucopbrengst 
te leeren kennen, daaromtrent leeren de uitkomsten der in die richting 
genomen aftappingsproeven 1) met de boomen 2 en 3 ons het 
volgende: 


1) De tweede aftapping vond eerst plaats, nadat de wonden der eerste 
aftapping volkomen gesloten waren. Bij boom 2 is zoowel de eerste als- 


Boomnummer 2 3 2 3 


30 Juli— 10 Aug— 15 Nov— 15 Nov 


Bep Beko Aug. 1 Sept. 8 Dec. 8 Dec. 


Aantal regendg. 6 9 13 13 
Millim. regen. 148 138 165 165 
Stadium v/d boom bij begin v/d beg. v/d 
begin aftapping. bladuitl. bladuitl. — — 
Hoogte v/h tapbare stukM. 3.1 2.2 3.1 2.2 
Omtrek a/d voet M. zl 1.46 1.12 1.46 
„ afd top M. 0.685 0.88 0.685 0.88 
Getapt oppervlak Mz, 2.79 2.6 2.79 2.6 
Totale lengte der insnijdin- 
gen cM. 147 104 149 320 
Aantal keeren getapt 12 js El jl 
Totale opbrengst gram 411 215 390 998 


Opbrengst in G. per 100 cM. 
wondlengte per 1 M?. getapt 


Opv. 99.7 105 94 121 
Opbrengst per eene aftapping 
per eenheid in G. 8.5 9.3 8.5 11 


Volgens deze resultaten heeft de aftapping November — December 
een weinig meer opgebracht dan die, welke plaats had in Augustus — 
September. Of zulks in verband staat met de hoeveelheid gevallen 
regen en het aantal regendagen, —boven werd reeds waargeno- 
men dat deze niet zonder invloed zijn op de caoutchoueproduktie,— 
zullen voor de bevestiging daarvan meerdere waarnemingen noo- 
dig zijn. 

Dezelfde uitkomst werd verkregen bij twee andere boomen, 
waarvan de eene in een zeer drogen tijd en de andere in een meer 
vochtige periode werd getapt, zooals de volgende cijfers te zien geven, 


de tweede aftapping zeer matig geweest, bij boom 3 is de tweede aftap- 
ping krachtiger genomen dan bij de eerste, zooals valt af te leiden uit 
de totale lengte der insnijdingen in beide gevallen. 

Om den invloed van de eerste op de tweede aftapping zoo min mogelijk 
te doen zijn, hebben de beide aftappingen aan verschillende zijden der 
boomen plaats gehad. 


— 590 — 


Boomnummers 1 4 
Datum waarop getapt 13-—29 Juli. 4—8 Sept. 
Aantal regendagen. 3 15 
Millim. regen. 48 209 
Stadium v/d boom bij begin aftp. begin v/d in vollen 
bladafval. bladtooi. 
Hoogte van het tapbare stuk M. 1.96 2.82 
Omtrek a/d voet M. 1.26 1.52 
„ ajd top M. Onde 0.72 
Getapt oppervlak M?. 2.01 3.16 
Totale lengte der insnijdingen cM. 110 99 
Aantal keeren getapt. 9 13 
Totale opbrengst gram. 202 534 
Opbrengst per 100 eM. wondlengte per 1 
M*®. getapt oppervlak in G. 91.3 1714 
Opbrengst per eene aftapping per eenheid in G. 10.1 13.2 


In een later te publiceeren opstel zullen de uitkomsten worden 
medegedeeld van de in 1901 gedane aftappingsproeven, welke uit- 
gevoerd zijn met meer volmaakte instrumenten. 


ONDERZOEKINGEN OMTRENT DE THEEFABRIKATIE, 
door 


Dr. A. W. NANNINGA. 


2. FerMueNrarie (vervolg). 
B. Onderzoek van Theemonsters bereid in de Fabrieken. 


Proef 1. Op eene hoog gelegen onderneming werden uit eene 
partij pas gerold blad, na zorgvuldige vermenging met de hand 
eenige monsters getrokken. Elk monster werd in meer of minder 
dikke laag op een tampir uitgespreid, toegedekt met omgekeerdeu 
tampir en ter fermentatie neergezet op eene tochtvrije plaats, 
waar in elk monster een thermometer gestoken werd. 

Het blad was grof geplukt Assamblad, geen 1e pluk. 

Het verflenzen was geschied gedeeltelijk op den verflenszolder 
en daarna 3/4 uur in eene verflenstrommel met warme lucht (uit 
de Paragon). Evenwel was het blad bij deze laatste manipulatie 
niet verwarmd, maar iets afgekoeld nl. van 25 tot 24 oC. 

Er was eirea } uur gerold ten laatste vrij sterk, waardoor de 
temperatuur weer gestegen was tot 279 C, 

Na het vermengen met de hand en fijnmaken der ballen was 
de temperatuur 25°; het watergehalte bedroeg 64 pCt, hetgeen 
wijst op sterke verflensing. 

a. Uitgespreid in een laagje van ecirea 2 cM. dik; temperatuur 
in ’t begin der fermentatie 240; blijft gedurende de geheele fer- 
mentatie (3} uur lang) vrijwel constant. 

b. Uitgespreid in dikke laag (8 à 9 eM.) op een tampir; tem- 
peratuur bij ’t begin 240, na 1 uur 26°; na 34 uur 27°C. 

c. Hetzelfde blad in laag van 8 à 9 cM. op het fermenteerrek 
(ajakan); temperatuur bij ’t begin 25°C, na 1 uur 2609, na 34 uur 30°C. 

Na afloop der fermentatie, die voor elk monster 34 uur duurde 
werd in een Downdraft gedroogd bij eene temperatuur van 190 à 
2000 F (== 88—930C). 


— 592 — 

Opgemerkt zij nog, dat de kleur van het gefermenteerde blad 
bij a en b nog eenigszins licht en groen was, bij c donkerder 
en meer bruin. 

Onderzoek der monsters in het laboratorium, na voorbereiding 
zooals vroeger beschreven, gaf de volgende waarden: 


on Er a b c 
EXTRACTEN. temp. 24°, |temp. —=24—280. | temp. 24—300. 


Chloroform 8,1 pCt. 8,2 pCt. 8,4 pCt. 
Aether 65 He 4 SME 
Azijnaether A UNA 6150 
Alkohol ESS 15,6 L5 Ss 
Water eee 16,5 15,0 „ 
Totaal. 53,2 pCt. 51,6 pCt. 50,5 pCt. 
Onopl. rest [berek].| 46,8 „ 484 „ 4 Sn 
„ _»„ [bepaald] 46,6 480 „ 50,3 „ 
| | 


Hoewel deze cijfers bij vergelijk der 3 monsters niet sterk uit 
eenloopen — de temperatuur gedurende de fermentatie verschilde 
ook betrekkelijk niet veel — blijkt daaruit toeh duidelijk verschil in 
samenstelling der 5 monsters. Het aether- en azijnaether- extract 
van 4 is vrij hoog, hetgeen wijst op onvolledige fermentatie. 

Het waterextract is bij b ’t hoogst. Of het echter door langere 
fermentatie bij a (lagere temp.) nog te vermeerderen was, moest- 
door een nieuwe proef worden uitgemaakt. Ook het totaal- extract, 
en dus ook de onoplosbare rest vertoont bij de 3 monsters van a 
naar ce een geleidelijke achteruitgang, hetgeen overeenkomt met 
het bij de voorproeven verkregen resultaat dat de onoplosbare 
rest grooter is naarmate bij hoogere temperatuur is gefermenteerd. 

De practische beoordeeling der 3 monsters in de fabriek gaf 
aanleiding tot de volgende opmerkingen: 

ce had de donkerste schenk, daarna b; 

b was sterker dan de beide andere en c sterker dan a; 

het afgetrokken blad was bij b het levendigst, evenwel met eenig 
groene tint; c was te donker en a te groen. De geur was bij b 
het sterkste. 


— 593 — 


Hoewel uit het voorgaande is af te leiden, dat 4 door een Weinig 
langer fermenteeren in kwaliteit nog zou vooruitgaan, was dit 
monster toch te prefereeren boven de beide andere, waarvan a te 
weinig gefermenteerd dus ook door langer fermentatie te verbeteren 
en ec bij te hooge temperatuur en waarschijnlijk iets te lang was 
gefermenteerd. 

Proef 2. Herhaling van proef 1 op eenigszins uitgebreider 
schaal. Kwaliteit van het blad, wijze van verflenzen, rollen etc. 
nagenoeg als bij proef 1. 

Watergehalte na rolling 65, 1 °/,, dus vrij sterk verflensd. 

a 4 uur gefermenteerd; temperatuur 23 — 24° (dunne laag). 


b 6 , » ) » 28 AD „) 
c 8 ” ” 5 ” 23 — 25° ( ” ” ) 
en 5 2 Ee Zalen dikken 
daOn ; 5 24 — 280 5 ze 
Sn » ) » lt 


” »” 
f werd op de gewone wijze gefermenteerd op een ajakan. Na 


de fermentatie werd weer gedroogd in een „Downdraft” die nage- 
noeg 190 — 200° F. aanwees. 

Omtrent het gefermenteerde blad vóor het drogen zij nog opge- 
merkt, dat de kleur bij a en d nog eenigszins groen en lichtbruin 
was, b iets donkerder en c nog donkerder vrij egaal bruin evenals 
een f. De geur speziaal van ec liet te wenschen over: 


| 


De extractie-resultaten der 6 monsters waren. 


a b c | d e Á 


nme 


4 uur bij, 6 uur bij (8 uur bij (4 uur bij 6 uur bij | 4 uur bij 


EXTRACTEN. | 23—240 | 23-— 240 | 23—25° | 24—270 | 24—270 |24-—31° 


Chloroform ed ONS OS OS 
Aether EE TAD EE EC AT 
Azijnaether GEDE OS OR DSI (5 GAN TES 
Alkohol LBi tostas ee biBs6n 2)16:8 1,60 
Water lernen Lom Slee 168 seen Bant 


Er 
el 


Totaal 51,4 / | 
Onopl.rest ber.) 48,6 „ \49,8 „ |50,1 „ On vr OND te DON 
7 „ (bep.)| 48,6 


Pr 
© 
Do 
id 


| 


he 
el 


— 594 — 


De aether-extracten zijn bij h en c en ook bij e en f klein, het- 
geen, gepaard gaande aan klein azijnaether-extract, — dit laatste 
vooral bij ec — wijst op vrij volledige chemische omzetting bij de 
fermentatie. 

In het water-extraet zien wij weer een frappant verschil. Bij 
vergelijk der 3 bij lage temperatuur gefermenteerde monsters a, h 
en c eene gestadige toename van het waterextract tot 18,6°/,. Bij 
vergelijk der monsters d en c beide bij iets hoogere temperatuur 
gefermenteerd zien wij reeds eene afneming van het waterextract, ter- 
wijl het bij f die maar 5} uur gefermenteerd heeft, doch bij weer hoo- 
gere temperatuur nog iets lager is. De conclusie hieruit te trek- 
ken is vooreerst dat fermentatie bij betrekkelijk lage temperatuur 
langer moet worden voortgezet en dan hooger waterextract geeft, 
dan fermentatie bij hoogere temperatuur. Deze voorloopige eonclu- 
sie diende natuurlijk door verdere proeven te worden bevestigd 
met inachtneming daarbij ook van andere eigenschappen der ge- 


fabriceerde thee. 


De practische beoordeeling der van de 6 monsters gezette theeën 
in de fabriek luidde ongeveer als volgt: schenk bij a ’t lichtste, 
daarop d, b, e en f donkerder en c het donkerste. 

Smaal het sterkst bij hb; ec iets minder sterk, daarop volgen a 
en d en eindelijk e en 4. 

Geur bij b het beste, c minder sterk, a en d vrij goed; 

Afgetrokeken blad het fraaiste bij ce, zeer levendig en egaal licht 
koperkleurig; daarop volgt h met iets minder egale kleur hoewel 
ook levendig; a en d een weinig groen; a en f te donker. 


elk 


Hoewel het monster e volgens het onderzoek der extracten nog 
niet was overgefermenteerd na S uren fermentatie, en zelfs het 
grootste waterextract toonde van alle 6 monsters, verdiende toch 
volgens de practische beoordeeling het monster bh de voorkeur bo- 
ven ce, wegens minder goede geur en iets geringere sterkte der 
thee bij dit monster. 

Jij vergelijk van h met f (gefermenteerd volgens de gewoonlijk 
gevolge methode) zoowel wat aangaat het chemisch onderzoek in 
t laboratorium als practische beoordeeling in de fabriek, blijkt 
in vrijwel alle opzichten de voorkeur te verdienen boven f. 


Proef 3. Deze proef werd genomen op dezelfde onderneming, 


— 595 — 


onder vrijwel dezelfde omstandigheden als de twee vorige. Aange- 
zien evenwel het watergehalte der verschillende monsters gedurende 
de fermentatie en ook temperatuur bij het drogen bij de verschil- 
lende monsters niet geheel overeenkwamen, zijn de resultaten niet 
geheel vergelijkbaar, zoodat van chemisch onderzoek der monsters 
werd afgezien. 

Het watergehalte van het gerolde blad bedroeg 65,5 pCt. dus ook 
hier was het blad vrij sterk verflens. 

a. 31 uur gefermenteerd in laagje van 2 à 3 eM. dik; tempe- 
peratuur van 24 tot 25o C. 

b. 7 uur gefermenteerd in laagje van 2 à 3 eM. dik; tempe- 
ratuur eveneens 24 à 25° C. 

ec. 2 uur gefermenteerd in de zon in dikke laag, die nu en dan 
eens werd omgewerkt. Temperatuur 28 tot 50°C. 

d. 4 uur gefermenteerd in de zon in dikke laag, nu en dan 
eens omgewerkt. Temperatuur 28—32° C. 

Het watergehalte van het laatste monster werd na de fermentatie 
bepaald en bedroeg nog 61,0 °/, hetgeen wijst op aanzienlijk water- 
verlies gedurende de fermentatie. De oorzaak hiervan is te zoeken 
èn in de hoogere temperatuur èn vooral in tocht die in de buiten- 
lucht niet goed te vermijden was. 

Het drogen der monsters geschiedde in den „Downdraft,”a en c 
bij 190 à 200° F. (—=88 à 930) b bij 200 à 2100 F.(—=93— 90 C) en d bij 
circa 210°F (—=99°C). 

Wij zien dus, dat eigenlijk alleen a en ec genoegzaam onder 
dezelfde bijomstandigheden werden gefabriceerd om vergelijkbaar 
materiaal te leveren. 

De practische beoordeeling der theeën in de fabriek gezet van de 
4 monsters, gaf de volgende resultaten : 

Schenk van b het donkerste ; daarop volgt c; d en a lichter. 

Smaak van b sterker dan a; c sterker dan d. 

Geur: a en b goed, e en d onzuiver. 

Afgetrokken blad: b. goed, levendig; de andere donker (a. groen- 
achtig). 

Uit deze proef kan worden afgeleid — zij het onder eenige reserve 
— dat lange fermentatie bij lagere temperatuur gunstiger resultaat 
gaf dan kortere fermentatie bij dezelfde temperatuur, of fermen- 
tatie, hetzij korter of langer, in de zon, dus bij hoogere tem- 
peratuur. 


— 596 — 


Proef 4 werd genomen op eene vrij laag gelegen onderneming. 
(hoogte 1500 voet). Blad vrij grof geplukt Assam, oude pluk. Het 
verflensen geschiedde op den vloer der fabriek. 

Het rollen duurde een half uur, ten laatste vrij sterk, zoodat 
er eenig sap uitdroop in de onder de roltafel geplaatste bak. Tem- 
peratuur na het rollen 28°C. Nadat het gerolde blad den balbreker 
gepasseerd had was, de temperatuur nog 26°C. 

Watergehalte van het gerolde blad 70,2 °/,; er was dus vrij 
weinig verflensd. 

a. 2 uur gefermenteerd volgens de veelal gebruikelijke methode in 
een laag van 8 à 9 eM. dik op ajakans; temperateur 26 tot 320C. 

b. (dit evenals de volgende monsters van dezelfde rolling) gefer- 
menteerd op toegedekte tampir in laagje van 2 cM. dik; 2 uur lang, 
temperatuur 26 a 270, 

c. + uur gefermenteerd bij 26 a 279, in dun laagje op tampir 
evenals b. 

Het drogen der 5 monsters geschiedde in den „Downdraft;’ a en b 
tegelijkertijd bij 210—220eF, c bij circa 210°F. Hoewel de tempe- 
ratuur bij het drogen dus niet voor alle monsters dezelfde was, 
scheen deze afwijking toch niet van zoo grooten invloed om daardoor 
de proef als mislukt te beschouwen. 

Het chemisch onderzoek gaf de volgende cijfers: 


d. b. vs 

Extracten. 2 uur bij 2 uur bij 4 uur bij 
27.320C. ADE 26.270. 

Chloroform. 1,8 pCt. dt pen 1,8 pCt. 
Aether. 4D (6E ON 
Ázijnaether. 6,3 „ (A DON 
Alkohol. 16,5: 4 VEA 1:61 
Water. le Or ie LOES 21,00 
Totaal | 51,6 „ 54,8 „ 52 Te 
Onoplosb. rest. | 484 4D | 473 


mmm 


Kene vergelijking van a en bh toont aan dat b hoewel grooter 
totaal- extract en iets grooter water-extract, onvollediger gefer- 
menteerd heeft dan a, daar de aether-en azijnaether- extracten van 
b, aanzienlijk grooter zijn dan van a. Duidelijker blijkt de onvol- 
ledige fermentatie van hb uit een vergelijk van b met c waar de 


— 597 — 


verschillen in aether- en azijnaether-extracten en ook in de water- 
extracten veel grooter zijn. 

Vooral wat aangaat het water-extract hebben wij dit verschil 
ook tusschen a en c; de gunstigste samenstelling heeft dus volgens 
deze cijfers monster c,‚ + uur gefermenteerd bij 26-2700. ; lange fer- 
mentatie bij betrekkelijk lage temperatuur. 

De practische beoordeeling dezer theeën gaf ’t volgende: 

Schenk van c het donkerste, b het lichtste; 

smaak: a en c bijna even sterk; bh adstringeerend; 

afgetrokken blad bij c fraai, a iets donkerder; b iets groen. 

geur niet genoteerd. 


De volgende beide proeven werden genomen op eene laaggelegen 
onderneming; hoogte circa 1000 voet. 

Op initiatief van den administrateur werd daarvoor een ijskast 
gemaakt, bestaande uit een vierkante houten kast hoog circa 2 M., 
breed en diep circa 4 M., met een zijdelingsche opening boven en 
beneden voor de luchtcirculatie. 

In deze kast pasten een 5-tal horizontale schuifladen boven elkaar, 
en wel zoo, dat na inschuiving dezer laden de kast gesloten was 
behoudens de openingen boven en beneden. Verder was de in- 
richting zoo, dat de lucht kon cireculeeren van boven naar beneden en 
daarbij gedwongen was achtereenvolgens over elk der laden heen 
te strijken. Op de bovenste lade werd in een blikken bak eene hoe- 
veelheid iĳs gelegd; de lucht werd hier dus afgekoeld, hetgeen een 
zwakken benedenwaartschen luchtstroom ten gevolge had. Op de 
overige laden werd het gerolde theeblad ter fermentatie in een 
laagje van circa 2 cM. dikte uitgespreid op fijn gaas. 

Het is duidelijk, dat bij deze inrichting in de kast een vrij lage tem- 
peratuur zou ontstaan, iets hooger wordende van boven naar beneden, 

Hoewel zeer lage temperaturen op deze wijze niet konden worden 
bereikt, bleek toch deze inrichting voor het doel geschikt en leverde 
zij ons eenige meerdere en vrij betrouwbare gegevens. 

In het blad van elke lade werd een thermometer gelegd, waarop 
elk half uur de temperatuur werd waargenomen en genoteerd. 

Tegelijk met de monsters in de ijskast werden daarbuiten eenige 
monsters voor dezelfde proef, — natuurlijk alle van dezelfde rol- 
ling — op verschillende wijze gefermenteerd, zooals uit het volgende 
nader zal blijken. 


— 598 — 


Proef 5. Het blad bestond uit boeroeng (3e en 4e blad) van 
Java-thee; oude pluk; sterk verflensd en vrij onregelmatig (veel 
bruin geworden blaren). 

Watergehalte van het gerolde blad 60,5 pCt. Gerold op de 
wijze zooals in deze fabriek gewoonlijk geschiedt nl. circa een uur 
lang. Dit lange rollen, waarbij de temperatuur van het blad steeg 
tot 292% maakte de proef natuurlijk minder zuiver, daar na 
het rollen reeds een vrij groot gedeelte van de fermentatie was 
afgeloopen, zoodat dus de fermentatie slechts voor een deel bij 
lagere temperatuur kon geschieden. 

Uit den balbreker komende had het blad nog eene temperatuur 
van 294 o C (fabriekstemperatuur ). 

Het drogen der bladmonsters geschiedde op deze fabriek steeds 
boven vuur (een droger was niet ter beschikking) en wel zooveel 
mogelijk door denzelfden persoon, een geroutineerd droger. 


a. Blad op bovenste rek in de lade direct onder het ĳs. Dit 
monster was gedurende de fermentatie zeer vochtig geworden, èn 
door direete condensatie van water door de sterke afkoeling èn 
door afdruppelen van eenig water gecondenseerd aan de boven 
liggende iĳsbak. Dit monster werdt daarom niet, chemisch onder- 
zocht. Bij de volgende proef werd deze onregelmatigheid zooveel 
mogelijk vermeden. 

De waargenomen temperaturen waren 
na} 1 1, 2 24 3 34 4 uur 

14 141 16 18 20 15 13 14 oC, 

Na 2 uur was dit blad nog geheel groen; na 4 uur eenigszins 
bruin met groene tint. 

De temperatuur wisselt hier vrij sterk; de volgende laden gaven 
in dit opzicht minder moeielijkheid. 


b. Blad op 2e rek 3 uur gefermenteerd; ziet er na 3 uur vrij 
goed uit hoewel nog eenigszins licht (groenachtig). 
Geur evenals bij a goed: 
temperatuur na 3 l 1} 2 25 3 uur. 
20 20 204 21 214 204 °C, 
Gemiddelde temperatuur dus circa 204 °C. 


c, Blad op 3° rek; 2 uur gefermenteerd; na 2 uur nog een wei- 
nig licht; geur goed. 


— 599 — 


Temperatuur na 4 1 15 2 uur. 
22 22 A2 24 EC. 

d. Blad gefermenteerd buiten de ijskast op toegedekte tampir in 
laagje van 2 eM dik. Op koele tochtvrije plaats 2 uur gefermen- 
teerd; temperatuur 28 à 29° C. 


e. Fermentatie op de gewoonlijk gevolgde wijze, nl. 1 uur lang 
in dikke laag (8 cM dik). Temperatuur stijgt tot 35 — 36° C. 

Na 1 uur is de kleur reeds vrij donker. 

Chemisch onderzoek der verkregen monsters: 


b c d e 
EXTRACTEN. 3u in ijskast 2 u.in ijskast, 2 u.optam-| 1 uur gef. 
pir gewoon) 
Chloroform 1,4 pCt. 1,4 pOt. 1,3 pCt 1,4 pCt 
Aether 36 4D RS 4D ee 
Azijnaether Ord OJO ON OE ta 
Alkohol NS, ZOON, Serie ojee 
Water US & 169 Le 0m 148 
Totaal 53,7 pCt. | 54,1 pCt. | 52,4 pCt. 53,8 pCt. 
Rest (berekend) | 46,3 „ 4500 450 rn 46,2 , 
„ (gewogen) 4e 45,5 „ BANE 46,2 


Deze eijfers toonen geen groot verschil; alleen het water-extract 
van eis beslist ongunstiger dan dat der andere; het azijnaether- 
extract van dit monster is grooter dan van de andere, hetgeen 
minder goede fermentatie aanwijst. Het betrekkelijk gering ver- 
schil tusschen de 4 monsters is te wijten aan het lange rollen 
waardoor een aanzienlijk deel der fermentatie reeds was afgeloo- 
pen voordat de fermentatie bij verschillende temperatuuren begon. 

De practische beoordeeling gaf het volgende: 

Schenk van d het donkerste, b iets lichter, daarop volgt e en 
eindelijk c met den lichtsten schenk. 

Smaak van e vrij slap. Tusschen b, ec en d weinig verschil. 
Afgetrokken blad van b en ce nog eenigszins groen; d goed en e 
te donker. 

Welk van de 4 monsters het beste was, is moeilijk te zeggen; 
b en c waren zoowel volgens chemisch als practisch onderzoek iets 


— 600 — 


te kort gefermenteerd, terwijl e een betrekkelijk ongunstige samen- 
stelling vertoont, wat te wijten is aan de te hooge temperatuur bij 
de fermentatie. 

Proef. 6. Herhaling van proef 5 op eenigszins uitgebreider schaal 
en onder vermijding zoover mogelijk, van enkele bronnen van on- 
nauwkeurigheid bij de vorige proef. 

Het blad was oude pluk Assam thee; vrij grof geplukt. 

Het werd regelmatiger en minder sterk verflensd dan bij de 
vorige proef; watergehalte 68 pCt. 

Gerold werd slechts een half uur om minder fermentatie tijdens 
het rollen te doen plaats vinden dan bij de vorige proef. Na 
rollen was de temperatuur van het blad 29 °C; na passeeren van 
den balbreker nog 28° C. 


a. Blad op het bovenste rek in de ijskast, dus direct onder het 
iĳs. Condensatie van eenige waterdamp aan dit blad gedurende de 
fermentatie was niet te vermijden, zoodat de cijfers van monster 
a onder eenige reserse zijn aan te nemen; afdruppelen van den 
iĳjsbak werd hier evenwel voorkomen. Dit monster werd 6 uur 
lang gefermenteerd. 

Temperatuur na 1 14 2 2t 3 34 4 5 6 uur 

204 18 18 19 18 18 17% 21 22 % 

Ook hier dus evenals bij monster a van de vorige proef vrij 
groot verschil in temperatuur tijdens de fermentatie. 

bh. Blad op 2e rek 4 uur gefermenteerd. 


Temperatuur na 4 1 14 2 24 3 34 4 uur 
25 23 22! 22} 223 22 22 22}0C. 
c. Blad op 3e rek 3 uur gefermenteerd. 
A 14 2e 24 vO UUr 
24 224 221 224} 23 23 00. 


d. Blad op 4e rek 2 uur gefermenteerd. 


Temperatuur na 


Temperatuur na 5 1 1} 2 uur 
24 23 23 23 oC. 

De temperatuur op de 3 benedenste rekken b, ec en d loopt dus 
vrij weinig uiteen, zoodat de verkregen resultaten practisch ver- 
gelijkbaar zijn. 

e. Blad 2 uur gefermenteerd in dun laagje op toegedekte tampir; 
temperatuur 28—29 °C. 


0e 


f. Blad 2 uur gefermenteerd in dikke laag op tampir ; tempera- 
tuur 28 tot 35 oC. 

g. Blad gefermenteerd als gewoonlijk, nl. 1 uur in dikke laag 
op ajakan; temperatuur 28 tot 34 °C. 

h. Blad over nacht in de ijskast gelaten; den volgenden mor- 
gen was het ijs verdwenen en de temperatuur geklommen tot 25 ° C., 
dit blad was zeer bruin, en nagenoeg zonder reuk. 

Het drogen der monsters geschiedde evenals bij de vorige proef. 

Het chemisch onderzoek der 8 monsters gaf de volgende waarden: 


d. b. E d. e. fie g. h. 


Extracten | 6 ur |4 uur bijj3 uur bijf 2 uur | 2 uur (2 uur bij}l uur bijj 12 uur 
bij 20e | 22/,o | 221/20 | bij 230 | bij 280 | 28-350 | 28—340| gef. 


Chloroform{ 7,9 pCt. | 7,8 pCt. | 7,7 pCt. | 7,8 pCt. | 7,6 pCt. | 7,7 pCt. | 7,8 pCt. | 8,3 pCt. 


Aether ED. OL pre A0 De 507 coor ek 40 me (PSS wijt de Spr CD 
RGNAEtHeERb 0 > | 7 » | 7,5 » | 7,0 » | 66 » | 7,2 » 180 » | 5,2 » 
SNEGROM Dr 17,1 -» 416,6.» 47,2 7» 17,5 -» 118,7 » HSO D 17,4 » 
A DS Ors AD 


Water 18,5 » 19,1 » 180 » 17,6 » 174 » 


Totaal [53,8 pCt. 55,4 pCt. 54,4 pCt. 154,6 pCt. 53,1 pCt. 52,5 pCt. (53,0 pCt. 46,0 pCt. 


rest (ber.) En » [44,9 » 45,6 » [45,4 » 146,9 » [47,5 » | 47,0 » [54,0 » 
ET EGT MT A NEEN EE RPP ERSTE DE 
Een duidelijk, en uit verschil in fermentatie verklaarbaar, onder- 
scheid vertoonen vele dezer cijfers bij vergelijk der monsters met elkaar, 
De aether-extracten van a be en d vertoonen een opklimmende 
reeks veroorzaakt door minder lange fermentatie van a tot d;een 
f vertoonen ook vrij normale aether- en azijnaether-extracten, zoo- 
dat ook bij deze monsters de fermentatie nagenoeg was beëindigd. 
h vertoont grooter chloroform- extract dan de andere monsters 
bij zeer gering ateher extract; de oorzaak hiervan, alsook van gering 
waterextract en groote onoplosbare rest bij dit monster, is sterko 
overfermentatie. 
Ook f en g vertoonen overfermentatie te oordeelen naar hun 


gering waterextract. 
Teysm. XII. 40 


— 602 — 


Het gunstigst zijn de monsters b a en e te oordeelen naar hun 
groot waterextract bij kleine onoplosbare rest. 

De practische beoordeeling der van de 8 monsters in de fabriek 
gezette theeën gaf de volgende resultaten : 

schenk het donkerst bij a en hb, c en d veel lichter; 

e en f ook iets te licht evenals g en A; 

smaak van b ’t sterkste daarop volgen a en c‚ d en e ook nog 
vrij sterk; a en A slap; A ’t ergste, smakeloos. 

afgetrokken blad bij a en bt levendigste, zeer goed, c en d 
nog een weinig groen e f en g iets donker; h zeer donker. 

Geur bij a vrij zwak; b en c zeer goed; f en g onzuiver; 

h. bijna zonder geur. 

Hierbij zij opgemerkt, dat deze practische beoordeeling geschiedde 
door een bekwaam practicus, nadat op diens eigen verzoek de mon- 
sters door elkaar heen waren gezet zoodat ’t voor den beoordeelaar 
geheel onbekend was, op welke wijze de verschillende monsters 
waren bereid. Dit werd gedaan om mogelijke onwillekeurige 
influeneeering door de omstandigheden te vermijden. 

Volgens het oordeel van dezen practicus was van de 8 monsters 
het 4 uur lang bij circa 221°C, gefermenteerde (monster b) boven 
al de andere te verkiezen. Daarop volgden de monsters a en c, 
ook gefermenteerd bij lage temperatuur. 

Heel wat ongunstiger was de beoordeeling van het monster g. 


In overeenstemming met de resultaten van een aantal labora- 
toriumproeven (zie pag. 504 vorige Mededeeling) bleek uit 
de hier beschreven 6 fabrikatieproeven : 

1e dat de fermentatie des te langzamer gaat naarmate de tem- 
peratuur lager is; 

ge dat fermentatie boven de 50° — zooals in de practijk herhaal- 
delijk voorkomt bij fermentatie in dikke laag —nadeelig is voor het 
extractgehalte en vooral voor den geur der thee, die hierdoor on- 
zuiver wordt. 

3e dat te lange fermentatie, dus bij te lage temperatuur bijv. 
beneden de 20°C nadeelig werkt op den geur der thee, die hierbij 
langzamerhand minder sterk wordt, 


Deze voorloopige resultaten hebben onzes inziens eenig direct 
practisch belang vooral daarom, aangezien de voor de fermentatie 


— 603 — 


beslist ongunstige hoogere temperaturen (boven 30°C) op elke fa- 
briek zonder bezwaar vermeden kunnen worden. 

Bij doelmatige inrichting der fabriek schijnt zelfs de tempera- 
tuur gemakkelijk steeds beneden de 25 à 26°C. gehouden te kunnen 
worden, zonder dat daarvoor eenige kostbare inrichting noodig zou 
zijn, en het zijn deze temperaturen die — naar het ons voorkomt — 
voor de fermentatie het gunstigste zijn. 

Ten slotte zij hier nog met eenigen nadruk gewezen op het 
wenschelijke om bij de fermentatie steeds een thermometer bij de 
hand te hebben, om daardoor een groot aantal gegevens te verza- 
melen omtrent de temperatuur waarbij men gewoonlijk fermen- 
teert en de gunstige of ongunstige omstandigheden die daarop in- 
fluenceeren. Vooreerst kan men dan trachten die ongunstige in- 
vloeden zooveel mogelijk te vermijden en verder, indien de gemid- 
delde temperatuur nog te hoog blijft, op doelmatiger inrichting 
zinnen van de gevolgde wijze van fermentatie. 

Welke temperatuur dan de bereikbaar gunstigste is, moeten een 
groot aantal waarnemingen — doch nooit zonder den thermometer — 
leeren. 

Speciaal voor vele minder hoog gelegen ondernemingen, die 
dikwijls met hoogere temperaturen hebben te kampen, schijnen 
deze waarnemingen van belang, maar ook op sommige hooger ge- 
legen ondernemingen — die immers nagenoeg alle werken op kwa- 
liteit — schijnen dergelijke eenvoudige proeven aanbevelenswaardig. 


Bwitenzorg, Augustus 1901. 


Beschikbare Zaden van Nuttige Gewassen. 


Albizzia moluceana Miq. Djeundjing laut. (Im groote hoeveelheid). 
s stipulata Bth. Sengon. 

Andropogon muricatus Retz. Akar wangi. 

Bixa orellana Lu. Kasoemba Kling. 

Boehmeria nivea Gaud. Mameh. 

Caesalpinia coriaria Willd. Divi divi. 
ne dasyrhachis Peta peta. 
Ek arborea. 


— 604 — 
Canarium commune L. Kanari. 
Cassia florida Vahl. Djoear. 
Castilloa elastica Cerv. Caoutchouc. 
Cedrela serrulata Mig. Soerian. 
Cola acuminata R. Br. Kola. 
Corchorus capsularis L. Goeni, Jute. 
Elaeis guineënsis L. Oliepalm. 
Eriodendron anfractuosum DC. Kapok. 
Erythroxylon Coca Lam. Coca. 
Euchlena luxurians Dur. Zeosinte. 
Helianthus annuus L. Zonnebloem. 
Indigofera tinctoria. Indigo. 

5 leptostachya. Natal indigo. 
Melia azedarach L. Mind. 
Melinis minutiflorus. Braziliaansch voedergras. 
Payena Leerii Brek. Getah pertja. 
Panieum maximum. Bengaalsch voedergras. 
Nicotiana Tabacum L. Tabak. 
Pithecolobium Saman Benth. Regenboom. 
Polygala oleifera Heckel. Boterplant. 
Sesamum indicum DC. Widjen. 

Sorghum vulgare L. Gandroeng. 
Thea assamieca. Assam Thee. 
Uncaria Gambir. Gambir. 
Urostiema elastieum. Karet. 
Zea Mays L. Djagoeng. 
Bovendien zijn nog beschikbaar cen aantal plantjes van: 


Agave rigida var. Sisalana. Sisalhennep. 
Cola acuminata. Cola. 

Jastilloa elastica Caoutchouc. 
Cinnamomum zeylanieum, Kaneel. 
Myroxylon peruiferum. Perubalsem. 
Urostiema elastieum. (Karet-zaailingen.) 


nn Renn en en en nne 


COFFEA STENOPHYLLA. 


Nu hier op Java de sinds drie eeuwen gecultiveerde 
Arabische koffie in de laatste tientallen van jaren met 
zoo velerlei ziekten en plagen te kampen heeft, ziet men 
naar allerlei middelen om, ten einde de in koffie-onderne- 
mingen gestoken kapitalen niet verloren te doen gaan. 
Eerst meende men door de invoering der Liberia-koffie, die 
nog tot voor weinige jaren finantieel zulke goede uit- 
komsten gaf, gered te zijn, maar deze koffiesoort bleek 
toch op den duur slechts in vochtige streken de verwach- 
tingen, die men ervan gekoesterd had, te vervullen. Daarna 
dacht men door het vinden van hybriden van Arabische 
en Liberia-koffie het pleit gewonnen te hebben, maar het 
bleek alras, dat van de uit zaden van zulke hybriden ge- 
kweekte boomen type en vruchtdracht veel te wenschen 
overlieten. 

De door den Heer vaN Rremspijk met succes toegepaste 
methode om takjes van goed dragende, fraaie hybriden (of 
wellicht variëteiten) van Liberia-koffie op gewone Liberia- 
stammetjes te verenten en die van den Heer D. BuriN 
SCHAAP, waarbij op zulk een gemakkelijke wijze toppen of 
waterloten van Coffea arabiea op C. Liberica geënt worden, 
beloven daarentegen voor de toekomst der koffiecultuur op 
Java veel goeds. 

Evenwel zal men goed doen de aandacht gevestigd te 
houden op het invoeren van nieuwe soorten, waarvan er 
in Afrika nu en dan gevonden worden, of van reeds lang 
bekende, waaraan men geen waarde had toegekend. Al 
zal het natuurlijk dikwijls voorkomen, dat een, soms met 


eenigen ophef aangekondigde, soort niet voldoet, zooals 
Teysm. XII. 41 


— 606 — 


dit bijv. met de in den Cultuurtuin aangeplante Abeokuta- 
koffie het geval is, toch bestaat de kans, dat er onder die 
nieuwe soorten een enkele voorkomt, waarvan de cultuur 
in sommige streken met goede resultaten beloond zal wor- 
den. Zulk eene soort zal, naar de tot nu toe verkregen uit- 
komsten te oordeelen vermoedelijk de Coffea stenophylla 
G. Dor blijken te zijn. 

Nieuw is deze plant 1) niet, want reeds omstreeks een 
eeuw geleden werd zij ontdekt door ArzeLrus. De eerste 
beschrijving dagteekent van 1884 en werd gegeven door 
G. Dor naar materiaal, dat hij in Sierra Leone had inge- 
zameld. Door sommigen werd zij eenvoudig als een variëteit 
van Coffea arabica beschouwd. 

In 1892 door Scorr-EuLror uit Afrika medegebracht 
herbarium-materiaal versterkte Sir Josep Hooker in die 
meening. Scorr-Errior deelde over deze koffiesoort het vol- 
gende mede: 

Coffea stenophylla, de smalbladerige, „wilde”, „bosch” of 
„inlandsche” koffie wordt soms in ’t wild op heuvels gevon- 
den. De Inlanders verbouwen haar meer dan Liberia-koffie. 
Haar groei is welig en zij geeft evenveel vrucht als deze laat- 
ste,maar het duurt wat langer vóór zij begint te dragen. 
Zoowel de Inlanders als de Fransche handelaars zeggen 
dat zij geuriger is en verkiezen haar boven Liberia-koffie. 
Zij groeit, naar ’t schijnt, ’t best op de hoogere heuvels bij 
Sierra Leona op gneis of granietachtigen grond en kan op 
hoogten van 500—2000 voet boven zee gecultiveerd worden. 

In den botanischen tuin te Kew werden in Mei 1894 
zaden van deze koffiesoort ontvangen, ongeveer 9 Eng. 
pond, die onder toezicht van den Heer CROWTHER inge- 
zameld waren. Planten uit die zaden gekweekt bloeiden 
reeds in een van de broeikassen te Kew in September van 
het volgende jaar. Volgens een bericht van 1896 waren 

1) In het Kew Bulletin of Miscellaneous Information komen in ver- 
schillende jaargangen mededeelingen over deze koffiesoort voor, waaraan 
in dit opstel verschillende gegevens ontleend zijn. 


id 


— 607 — 


zaden en jonge planten naar de verschillende botanische 
tuinen. in Indië en de andere koloniën gezonden. In West- 
Indië waren de resultaten er mede verkregen veelbelovend, 
minder gunstig op Ceylon en Dominica. De Heer HART 
van Trinidad vermeldde in zijn jaarverslag over 1895, dat 
de best ontwikkelde planten drie voet hoog waren en weldra 
zouden bloeien. Vrucht schijnen ze toen echter na dien 
bloei niet gezet te hebben, althans in het Jan.-Febr. num- 
mer van 1898 van het Kew Bulletin leest men een bericht 
van den Heer HART: „Ongeveer vier jaar geleden ont- 
vingen wij een nieuwe soort van koffie (C. stenopluylla) 
uit Kew, die nu, vier jaar na het uitzaaien, voor het eerst 
vrucht gedragen heeft. De boomen zijn uitstekend gezond 
en gaven voor een eersten oogst een zeer goede opbrengst. 
Deze koffie verschilt geheel van eenige andere soort tot 
nu toe in West-Indië gekweekt en belooft een niet onbe- 
langrijk bijproduct te worden. De bessen zijn niet zooals 
die van de Arabische koffie rood, maar purper en de boon 
is klein en ziet er goed uit. Zij gelijkt veel op Mokka- 
koffie. De geur is uitstekend bij het zetten en gelijk- 
waardig met dien van Arabische koffie. De boomen zijn 
krachtiger dan die van C. arabica, zij hebben kleine, don- 
kere, glanzende blaren, de takken zijn kleiner dan die van 
evengenoemde soort en veel minder forsch dan die van 
C. Liberica. De boomen zijn 8 voet hoog en zouden naar 
schijnt ’t wel hooger worden als men ze liet doorgroeien. 
Zoo verre de ondervinding nu gaat met C. stenophylla kan 
men met grond hopen dat de invoer er van een aanwinst 
zal blijken te zijn.” 

In het verslag van de botanische tuinen op Ceylon over 
1895 heet het, dat de groei van de 36 ingevoerde planten 
van C. stenoplylla zeer onregelmatig was, afwisselend tus- 
schen enkele duimen en 3 voet. Zij zagen er uit als planten, 
die uit hun element gerukt zijn en alsof het klimaat voor 
hen niet geschikt is. Daarentegen waren de resultaten te 
Singapore beter, de planten groeiden er flink en waren in 


— 608 — 


‘t geheel niet door ziekten bezocht. In Currrs’s Botanical 
Magazine Vol. LII Tab. 7475 vindt men een gekleurdeafbeel- 
ding van de plant, naar een in Kew gekweekt exemplaar, met 
eene beschrijving. Deze plant heeft bladeren van 10—15 cM. 
lengte bij eene breedte van 2.5—8.75 cM, terwijl die uit Sierra 
Leone afkomstig slechts 5—6,25 cM. lang en 8—16 mM. 
breed waren. Het jonge loof heeft een roodachtige tint. 

De hoogte welke deze koffiesoort bereiken kan bedraagt 
20 voet. 


Laat ons, na de elders verkregen resultaten in het kort 
besproken te hebben, nu zien hoe de uitkomsten hier ge- 
weest zijn. 

In November 1896 ontving ’s Lands Plantentuin uit Kew 
een exemplaar van Coffea stenophylla, dat in de afdeeling 
der Rubiaceeën werd uitgeplant. Dit boompje heeft zich, 
daar ’t nog al vrij sterk beschaduwd was, ijl en spich- 
tig ontwikkeld. De. hoogte bedraagt thans 3.5 M. terwijl de 
omtrek, aan den voet gemeten, slechts 12,5 cM. is. De blaren 
hebben van eenige ziekten te lijden, waaronder ook de 
Hemileia vastatrig voorkomt. Vruchten draagt de boom 
tot nu toe niet, wat wel aan den ongunstigen stand te 
wijten is. De Cultuurtuin ontving in 1899 een 6 tal 
planten uit den Botanischen tuin te Singapore, die in Au- 
gustus werden uitgeplant. Aan het einde van dat jaar 
hadden ze een hoogte van ongeveer 80 cM. In het verslag 
van ’s Lands Plantentuin over 1900 vindt men opgeteekend, 
dat van de zes uitgeplante exemplaren vier zich fraai ont- 
wikkeld hebben. Enkele bloemen vertoonden zich hier en 
daar, maar tot vruchtzetting kwam het niet. De boompjes 
hadden nog al van luizen te lijden, welke door tabakswa- 
ter en groene zeep zooveel mogelijk bestreden werden. 
De gezond uitziende stammetjes hadden een hoogte bereikt 
van 2 M. Entrijs was ervan genomen om te dienen voor 
entproeven op Liberia-koffie stammen volgens de methode 
Burin ScHaaAp. Prof, ZIMMERMANN vermeldt omtrent deze 


— 609 — 


proeven (Mededeelingen XLIX, blz. 44): „Ofschoon de water 
loten zeer zwak waren en het weer zeer ongunstig was heeft 
eene ent zich toch zeer goed ontwikkeld”. 

In Mei van dit jaar (1901) heeft een exemplaar een paar 
vruchten gegeven en beloofde weer een goeden bloei. Deze ver- 
wachting werd glansrijk vervuld en niet alleen dit boompje, 
maar ook nog eenige anderen bloeiden bij herhaling rijkelijk 1) 
en zetten ook behoorlijk vrucht. Im dit opzicht komt deze 
Coffea dus meer met Liberia-koffie overeen. Een der boompjes, 
‘dat zeer achterlijk bleek, werd uit den grond genomen, 
eenigen tijd in de kweekerij ter verzorging opgenomen 
maar bezweek later. Van de vijf overigen hebben nu 
(Dec. 1901) drie eene hoogte van 218—225 cM., terwijl de 
hoogte der beide exemplaren, die zich ’t fraaist ontwikkeld 
hebben, resp. 3,06 M. en 2.93 M. bedraagt. De omtrek aan 
den voet dezer laatsten meet resp. 22 en 19 cM. 

Bladziekte viel tot nu toe aan dezen kleinen aanplant niet 
te constateeren, wel daarentegen is de stam van één 
boompje door djamoer oepas aangetast. 

Voor het gehalte aan caffeïne in de zaden van deze koffie 
vindt men opgegeven 1.29 pCt. 2) Ik heb de quantitatieve 
bepaling in hier geoogste zaden uit gebrek aan materiaal 
nog niet kunnen uitvoeren, een microchemisch onderzoek 
door Dr. Tromp pr Haas, met een stukje van een enkel 
hier gewonnen zaadje verricht, toonde echter zeer duidelijk 
de aanwezigheid van dit bestanddeel aan. 

In oude blaren, die ik eenigen tijd geleden onderzocht, 
was geen caffeine aanwezig. Nu de boomen in het begin 
van den Westmoesson rijkelijk jong blad gevormd hebben 
herhaalde ik het onderzoek hiermede. Het gehalte was 
0,88 pCt. Hier heeft men dus, evenals bij Liberia-koffie, 


1) Dr. Koorpers deelde mij na den eersten grooten bloei mede, 
dat het niet voorkomen van terminale bloemen bij deze exemplaren 
twijfel kon toelaten of ze werkelijk tot C, stenophylla behoorden. Bij 
een lateren bloei heeft Dr. K. echter zulke bloemen gevonden, 

2) ENGreR's Jahrbücher Bd. 25 (1898) S. 233. 


— 610 — 


waar ook het oude blad soms geen caffeïne bevat, een zeer 
sterken achteruitgang van het caffeïnegehalte bij het ouder 
worden der blaren. 
Zoodra de vruchten, die deze koffiesoort hier nu in groote 
hoeveelheid draagt, tot rijpheid gekomen zullen zijn, zal 
met het uitzaaien dier verkregen zaden een proef op eenigs- 
zins groote schaal genomen kunnen worden en het is 
wel te verwachten, dat de daaruit gekweekte jonge planten, 
die natuurlijk onder meer gunstige omstandigheden zullen 
verkeeren dan die welke hier ontvangen werden, nog be- 
tere resultaten zullen geven. Indien het oordeel over de 
gualiteit der hier gewonnen koffie van C. stenophylla gun- 
stig luidt, dan zal het ook van belang zijn in andere streken, 
waar het klimaat met dat van Buitenzorg verschilt, proeven 
te nemen, opdat zoo spoedig mogelijk uitgemaakt worde 
of de cultuur dezer koffiesoort op Java, zoowel door het 
Gouvernement als door particulieren, met kracht ter hand 


genomen verdient te worden. 
Vv. ROMBURGH. 


DTe nnee Mee 


IETS OVER DE GESCHIEDENIS DER GROOT- 
BLOEMIGE ITALIAANSCHE CANNA'S. 


In het 3° deel van dit Tijdschrift deelden wij een en 
ander mede over het ontstaan van de z. g. Canna’s van 
Crozy, ook wel gladiolusbloemige Canna’s genoemd, naar 
aanleiding van een bezoek dat Prof. Huco pe Vries aan 
de beroemde kweekerijen van Crozy bracht. Zooals be- 
kend, is een ander ras Canna’s na dien tijd ontstaan 
met nog grootere en nog mooier gevormde bloemen, de 
z. g. Italiaansche of Canna’s met Orchideeën-bloemen. 
Zij werden verkregen in de kweekerijen van de firma 
DAMMAN & Co te San Giovanni a Teduccio bij Napels. 
De Heer CHARLES SPRENGER, destijds chef de culture bij 
genoemde firma, deelt in de Revue Horticole van October een 
en ander over het ontstaan van genoemde planten mede. 

Het is niet alleen de belangstelling in die prachtig 
bloeiende gewassen, die ons noopt het onderwerp hier kort 
te behandelen, maar meer nog om den lezer kennis te doen 
nemen, op welke wijze nieuwe rassen ontstaan en welke 
bezwaren daarbij door den kweeker overwonnen moeten 
worden. 

SPRENGER zegt, de schitterende resultaten door Crozy en 
anderen met Canna’s verkregen waren voor hem eene 
aansporing om te trachten, door er nieuw bloed in te 
brengen, de Crozv-Canna’s nog te overtreffen. Door ver- 
schillende andere kweekers werd in de richting van CROzY 
voortgewerkt, zij verkregen wel betere resultaten en het 
ras gaat nog altijd vooruit, de verschillen waren echter 
niet zoo bijzonder groot. 


— 612 — 


Er waren nog maar twee soorten Canna’s waarmede 
Crozy en zijne volgelingen nog niet gewerkt hadden, name- 
lijk Canna flaccida uit de Ver. Staten van Noord-Amerika 
en C. liliflora uit Midden-Amerika. 

Na vele vergeefsche pogingen gelukte het ons eindelijk 
in het bezit te geraken van eerstgenoemde Canna, de 
planten groeiden goed en gaven mooie groote bloemen, die 
echter kort na de opening der knoppen verwelkten. Het 
bleek ons dat de plant, die wij ontvangen hadden, weinig 
en zwak stuifmeel voortbracht en dat zij minder geschikt 
was voor de bevruchting, en werkelijk misiukten onze pogin- 
gen om er met de Crozv-Canna’s hybriden uit te kweeken. 

Het was dus noodzakelijk om te beginnen met nieuwe 
planten uit zaad van C. flaccida te kweeken in de hoop, 
dat het nieuwe geslacht beter en meer stuifmeel zoude 
leveren. Na eenige tegenspoeden gelukte het ons, eene 
plant te krijgen, die aan die eischen voldeed. 

Toen ook de pogingen om C. flaccida te bevruchten met 
stuifmeel van de C. Crozy mislukten, werd het omgekeerde 
beproefd en werden de beste Crozy-variëteiten bestoven 
met het stuifmeel van C. flaccida Le Roi (eene variëteit 
met groote gele, doch bijzonder teere bloemen). Op deze 
wijze gelukte het twee nieuwe hybriden te krijgen, waar- 
van C. Madame Crozy de moeder was, namelijk C, Ztalia 
en 0. Austria, die zoowel door de groote en de goede vormen 
der bloem als door hare schitterende kleuren, de alge- 
meene bewondering opwekten. Dit waren de eersten der 
serie Italiaansche Canna’s waarvan er nu verscheidene 
gekweekt worden, ook op Java zijn er veel. 

Het grootste bezwaar bij de kruisbevruchting van deze 
twee verschillende rassen Canna’s was het op verschillende 
tijden zich openen der bloemknoppen. C. flaccida opent 
zich tegen den avond terwijl zoowel de Canna’s van CROZY 
(C. indica X C. üridiflora) als de Canna’s van LOMBARD 
(Canna iridiflora > C. indica) zulks in den vroegen ochtend 
doen. 


— 613 — 


Indien men beide rassen dus onder elkaar wil bevruchten, 
moet het stuifmeel bewaard worden, zoo is men verplicht 
dat van C. flaccida ’savonds te oogsten en tot den vol- 
genden ochtend te bewaren, wel vindt men er ’s ochtends 
nog stuifmeel op, het is echter gebleken, dat zulks des 
nachts door regen, dauw of andere oorzaken, onvruchtbaar 
geworden is, en omgekeerd moet men het stuifmeel van 
de andere Canna’s ’s morgens oogsten om het ’s avonds op 
de stempels van C. flaccida te brengen. 

Zooals boven gezegd is, is laatstgenoemde Canna een 
nachtbloeier en verwelken de bloemen spoedig. Iets van 
deze laatste eigenschap heeft zij op hare nakomelingen, 
de Italiaansche Canna’s in meerdere of mindere mate over- 
gebracht en zulks ten nadeele der overigens prachtige 
bloemen. Men ziet daarom aan een bloemstengel nooit 
zooveel, bloemen te gelijk open als aan die der Crozy’s, 
gewoonlijk één, twee of op zijn hoogst drie. Dit is de 
reden waarom velen altijd aan de Crozy’s op vakken de 
voorkeur geven, want hoewel iedere bloem op zich zelf 
beschouwd bij lange na zoo groot niet is en zoo mooi ge- 
vormd, maken de groote trossen bloemen der Crozy-Canna’s 
op een vak een beter effect: 

Al de Italiaansche Canna’s zijn bepaald onvruchtbaar, 
wel ziet men er vruchten aan, nooit zit er echter een 
enkel kiembaar zaad in, het is een eigenaardig kenmerk 
dezer groep. ledere poging om er rijpe zaden aan te krijgen 
bleek tot heden vruchteloos, bij het zoeken naar nieuwig- 
heden moest men zich dus altijd bepalen tot het bevruchten 
van weer andere Crozy-variëteiten met het stuifmeel van 
C. flaccida. 

Bij een nauwkeurig onderzoek is het echter gebleken, 
dat het stuifmeel van niet alle Italiaansche Canna'’s on- 
vruchtbaar is, en dat er werkelijk eenige zijn, die hoewel 
weinig, toch goed stuifmeel voortbrengen. Van dit stuif- 
meel heeft SPRENGER gebruik gemaakt om er eenige der beste 
Canna’s van Crozy mede te bevruchten, zulks is gelukt 


— 614 — 


en er bestaan nu eenige hybriden, die een nieuw ras vor- 
men met zeer groote bloemen, die echter sterker Zijn, 
verder zijn de planten zeer nes 

De eersteling van dit nieuwe ras C, Koning Humbert IL, 
die weldra in den handel verschijnen zal, wordt met veel 
belangstelling te gemoet gezien. 

Canna flaccida, opent hare bloemknoppen des avonds tus- 
schen 7 en 8 uur, de Crozy-Canna’s openen hare bloe- 
men in den vroegen ochtend, de Italiaansche Canna’s 
daarentegen ’savonds tegen 9 à 10 uur, terwijl de Canna’s 
van het nieuwe ras dit in den vroegen ochtend doen. 

Daar andere kweekers ook het Crozy-ras verbeteren en 
met veel succes nieuwe variëteiten zoeken, met grootere 
en betere gevormde bloemen,’ kunnen we nog wel wat 
schoons op het gebied der Canna’s verwachten. 


Ik kan dit opstel. niet eindigen zonder er hier nog eens 
op te hebben gewezen, dat het een groote dwaling is als 
men beweert, dat de mooibloeiende Canna’s hier achteruit 
gaan. Indien zij goed behandeld worden blijven zij altijd 
even mooi, er moet echter een weinig zorg aan besteed 
worden. De oorzaak waarom de Canna's er hier in de 
tuinen zoo treurig uitzien is dezelfde, die andere planten 
hare schoonheid doet verliezen: te weinig zorg. 

Indien men een vak diep omgewerkt en flink bemest 
heeft en het daarna met oordeel met Canna’s beplant, d. í. 
de hoogst opgroeienden in het midden en de lager blijvende 
variëteiten aan den rand, op een onderlingen afstand van 
minstens 1 M.,— velen raden aan grootere afstanden te 
nemen tot zelfs 2 M.— dan zullen de planten welig groeien 
en ons spoedig met tal van prachtige bloemen verrassen. 

Het onderhoud bestaat uit het wegsnijden der uitgebloeide 
bloemtrossen, het wegnemen der uitgebloeide bloemen, die 
zich soms in grooten getale in de oksels der bladeren verzame- 
len en het verwijderen der gele bladeren en stengels; begint de 


Oan 


grond wat vast te worden dan dient men dien weer 
open te maken zonder de wortels te veel te beschadigen. 

Na eenige maanden milden bloei beginnen de planten 
achteruit te gaan. Zij gaan elkaar verdringen en brengen 
weinig bloemen meer voort, daarenboven worden de bloemen 
hoe langer hoe kleiner en onaanzienlijker of de planten 
beginnen armoede te lijden, er komen nog wel stengels bij 
maar deze blijven korter en zien er minder frisch uit en 
geven ook geen of weinig kleine bloemen. 

Zij verkeeren dan in het stadium dat niemand ze meer 
mooi vindt en dienen eerder tot ontsiering dan tot ver- 
seering van den tuin. 

Zoover moet men het echter nooit laten komen; hoe 
lang een Canna-vak mooi blijft en hoe lang men het mag 
laten doorgroeien is à priori niet te zeggen, zulks hangt 
van veel omstandigheden af. Indien op vruchtbaren grond 
ver van elkaar geplant is, kan het soms wel 9 maanden 
duren voor het vak opgeruimd moet worden, in andere 
gevallen begint het na 5 à 6 maanden al achteruit te gaan. 
In ieder geval zoodra de Canna’s in dat stadium van ach- 
teruitgang komen, moeten de planten uit het vak genomen 
worden, men kan ze dan wel in de schaduw een paar 
weken laten liggen en ze ook, na ze gescheurd te hebben, 
dadelijk weer planten. Het beste is op een ander vak, wil 
men echter weer op hetzelfde vak planten zoo gaat zulks 
ook wel, mits de grond dan goed omgewerkt en flink be- 
meest wordt. 

De Canna’s behooren onder onze fraaist bloeiende plan- 
ten, korten tijd na de uitplanting bloeien ze mild, en bij 
weinig zorg gedijen ze uitstekend; geheel verwaarloozen, 


zooals dikwijls geschiedt, verdragen ze echter niet. 
A 


Dn Be Dn nn nnn ee nnn 


VEZELSTOFFEN. 


CORCHORUS, JUTE OF GOENL. 


Na katoen en hennep is waarschijnlijk Jute de voor- 
naamste vezelstof, men rekent in Britsch Indië de jaar- 
lijksche productie op circa 15,000.000 centenaars. Zooals 
men weet wordt jute verkregen uit de bastvezels van 
eenige Corchorus-soorten. Het voornaamste product dat 
wij er van te zien krijgen zijn de z. g. goeni- of koffie- 
zakken, die hier jaarlijks bij duizenden ingevoerd worden, 
uit Calcutta worden jaarlijks bijna 100,000.000 goenizakken 
uitgevoerd. Behalve dit min of meer ruwe product worden 
talrijke fijnere weefsels van jute vervaardigd, waarop ik 
later terugkom. 

Het is niet te verwonderen, dat er hier wel eens over 
gedacht is, waarom de goenizakken niet op Java 
vervaardigd worden, daar Corchorus eene plant is, die hier 
wel groeien wil. Zoo vindt men in het verslag van ’s Lands 
Plantentuin over het jaar 1875, hierover het volgende. 

„Naar aanleiding van eene vraag der Regeering welke 
inlandsche plant de beste vezelstof voor eenige doel- 
einden zoude kunnen leveren, werd beproefd of de cultuur 
der Jute (Corchorus capsularis) hier te lande goede resul- 
taten zou geven. Wel is waar worden enkele andere 
planten, die goede vezel leveren, in genoegzaam aantal 
in het wild aangetroffen als: poempoeroetan, poeroet, sam- 
pora, sidagori, katjatjankir enz, en wel is de bevolking 
geneigd om de ruwe basten tegen eene kleine vergoeding 
te leveren, doch ik meen dat aanplant boven inzamelen 
in de wildernis te verkiezen is. Vooreerst toch wordt het 
laatste zeer kostbaar, daar de planten natuurlijk zeer 


re 


— 617 — 


verspreid staan, ten tweede worden bij de inzameling de 
soorten niet strikt uit elkaar gehouden, terwijl de basten 
niet zoo gemakkelijk te herkennen zijn. Het product wordt 
dus ongelijkmatig en van minder waarde, door oordeelkun- 
dige kultuur verkrijgt men een product van betere kwaliteit.” 

De beste vezelstof voor zeer verschillende doeleinden en 
waarschijnlijk ook het meeste product levert de Jute. 
In 1876 werden verschillende aanplantingen van Jute ge- 
maakt te Buitenzorg, met het doel eene goede hoeveelheid 
zaad te verkrijgen, de planten werden bij de meeste proef- 
nemers 10 à 12 vt. hoog. 

In het verslag van ’s Lands Plantentuin 1886 komt in 
eene bijlage, de „Beknopte Handleiding voor de Jute-cultuur 
door den Resident J. A. B. WiserLrus” voor; daar zoowel de ge- 
noemde brochure als het verslag niet gemakkelijk te krijgen 
zijn en de jute in den laatsten tijd weder dikwijls ter sprake is 
gebracht kan het zijn nut hebben, die hier te herhalen. 
De Heer Wrisrrrus zegt: „Er zijn twee hoofdsoorten van 
Jute (goni), 1° de Corchorus Capsularis en 2°de C, olitorius, 
die beiden voor de vezelformatie belangerijk zijn. De vezel 
van de laatste soort wordt bij voorkeur in de jute-weverijen 
gebezigd. Zij wordt het meest in de laaglanden en op 
waterrijke gronden verbouwd, terwijl de C. capsularis beter 
op hoogere terreinen (tegalans) groeit. Beide jute-soorten 
echter, kunnen even goed op tegal- als op sawahgronden 
geteeld worden. Die op tegalgronden geplant, heeft een 
korte, doch fijne vezel. Meer algemeen is de jute-cultuur 
op gronden waarop dikwerf ondiep water staat, of die van 
tijd tot tijd overstroomen en waarop eene laag slib is achter- 
gebleven; op sawahgronden en op die, welke uit klei en 
zand bestaan, zooals aan de oevers van rivieren enz. De 
beste soort wordt geschat welke op erven (pékarangans) 
groeit. Grond, die nooit geheel onder water staat — het- 
zij die in de laag- of hooglanden voorkomt —, maar ook 
nimmer droog en dus steeds vochtig is, wordt gezegd het 
best voor deze cultuur te zijn. 


— 618 — 


In een warme en vochtige atmosfeer groeit de jute het 
weligst. Wanneer de plant 2 vt. hoog is, doen zware 
regens haar geen nadeel meer. In het algemeen lijdt de 
plant meer schade door droogte dan door te veel regen. 

Indien jute geteeld wordt op van regen afhankelijke 
velden, is het ’t best met de grondbewerking te beginnen 
2 maanden voordat de regens invallen. Is de grond poreus 
van aard dan kan men met tweemaal ploegen volstaan, 
doch de aardkluiten moeten goed fijngemaakt worden. 

Men late de zaadbuisjes 4 of 5 dagen, en in zeer vochtige 
klimaten zelfs wel tot 10 dagen in de zon drogen. Daarna 
worden zij gedorscht en het verkregen zaad in manden 
bewaard. Per bouw kan 4°/, pikoel zaad verkregen worden. 
Ongeveer 6 kati zaad is noodig om 1 bouw te bezaaien. 
Het uitzaaien geschiedt breedworpig, liefst op een helderen 
dag, een dun laagje aarde wordt over het gezaaide uitge- 
strooid. Indien men zich den tijd gunt is het voordee- 
liger, het jute-zaad. eerst op kweekbeddingen uit te zaaien 
en daarna evenals padi over te planten. 

De tijd van uitzaaiing is niet overal gelijk. Het best 
is zulks te doen, als een eerste regenbui als voorloopster 
van den regenmoesson den grond vochtig heeft gemaakt. 
Ontkieming van het zaad heeft in vochtige streken in 8 
dagen en in een droog klimaat na 7 dagen plaats. Een 
of tweemaal uitdunnen en wieden is aan te bevelen. De 
plantjes mogen niet dichter dan 8 tot 10 dm. bij elkaar staan. 

Het rijpworden van de plant heeft 4 maanden na de 
uitzaaiing plaats en een maand daarna gaat men tot den 
oogst over. Bij bemesting en met voldoende water kan 
men van een stuk sawahgrond één padi- en een jute-oogst 
per jaar maken. Het afsnijden der plant geschiedt even 
boven den wortel. 

Bij een te vroegen oogst is de vezel zwak, en wanneer de 
plant reeds in het zaad geschoten is, is de vezel wel sterk 
maar niet glanzig en te stug voor een behoorlijke spinning. 

Na den oogst worden de plantjes in schoven gebonden, 


— 619 — 


of men laat ze in hoopjes op het veld liggen om ze aan 
de werking van dauw en zonneschijn bloot te stellen, dit 
duurt zoolang tot de bladeren er af zijn gevallen. Daarna. 
bindt men de planten in bundels bijeen ter dikte van één 
mannevracht en legt ze in water ter weeking. Beide, stil- 
staand en stroomend water, hebben hierbij hunne voor- 
deelen, waarbij wij hier niet langer kunnen stilstaan. 

Bij de weeking drage men zorg, dat de geheele bundel 
onder water blijft. De tijd dat de bundel onder water 
moet blijven liggen, hangt geheel af van de geaardheid 
van het water, en kan zoowel 8 als 80 dagen duren, laat 
men de jute te lang in het water dan verliest de vezel 
aan kracht en kleur. Voorschriften zijn hiervoor moeielijk 
te geven; men zorge dat er geen zwarte stippen op de 
vezel komen, want zulks vermindert hare waarde. Wan- 
neer nu de weeking zoover gevorderd is, dat de vezel van 
zelf loslaat, dan opent men de bundels, neemt de stengels 
los in de hand en slaat of schudt ze een poos in het water, 
opdat de slijmachtige deelen er af gaan. De vezel laat 
hierbij natuurlijk het eerst bij het weekste gedeelte 
los, maar met slaan voortgaande volgt de rest van zelf. 
De koeli, die dit werk uitvoert, staat hierbij tot aan het 
middel in het water, hij neemt zooveel stengels in de 
hand als hij kan vasthouden, en slaat deze met het dikke 
einde op het water, het dunnere in de hand houdende. Om 
het loslaten van de vezel te bespoedigen, kan men op 
eenigen afstand van den wortel en bij den top eene inkee- 
ping maken. Een andere wijze is om den top van den 
stengel met een houten hamer een weinig te kneuzen, 
waarna de vezel met de hand van den stengel gestroopt 
kan worden. Door deze laatste methode behoeft de stengel 
niet zoolang te weeken, de vezel blijft daardoor sterker 
Een man kan door pelling een honderdtal of meer planten 
per dag bewerken en minstens 83/4 picoel aan vezel afle- 
veren. Na de afstrooping of pelling moeten de vezels goed 
uitgewasschen en vervolgens uitgewrongen worden. Hoe 


Hoe beter men uitwascht en hoe zuiverder het waschwater 
is, des te blanker wordt het product. Daarna hangt men 
de vezels buiten te drogen. De waarde van het product 
vermindert aanmerkelijk, indien de jute niet geheel droog 
is, voordat zij in strengen of bundels ter verzending wordt 
gereed gemaakt en het is door zorgeloosheid hieromtrent, 
of wel doordien men er met opzet vocht tusschen laat, om 
het product zwaarder te maken, dat er zooveel inferieure 
soorten aan de markt komen. 

Uit het vorenstaande volgt, dat voor den inlander met 
eigen handenarbeid, de kosten om jute te produceeren gering 
zijn, wanneer men echter evenals bij de rijsteultuur, elken 
factor, die bij de verbouwing te pas komt, door anderen 
in gehuurden arbeid zou willen doen verrichten en dien 
arbeid derhalve zou moeten betalen dan kan de jute-cultuur 
weinig of geen voordeel afwerpen. 

Uit vrees voor uitputting van den grond is het goed 
niet meer dan tweemaal achter elkander jute op hetzelfde 
veld uit te zaaien. Het best is om beurtelings padi en jute 
op een zelfde grondstuk te teelen, indien men namelijk 
over genoegzaam water kan beschikken. 

Bovendien heeft jute de eigenschap om de kiemen van 
het onkruid, dat tusschen de padi groeit, te vernietigen. 
Behalve de vezel levert de plant nog eenige andere voor- 
deelen op; de bladeren en de toppen der plant geven een 
goed smakende groente; de stengels dienen tot brandstof; 


de wortels zijn als grondstof voor de papiermolens zeer 


gezocht en het zaad kan gebruikt worden voor het ver- 
vaardigen van oliekoeken voor het vee. 

In Bengalen waar de jute veel verbouwd wordt, is men 
van oordeel dat rijst en jute de hoofdbestanddeelen van den 
inlandschen landbouw uitmaken, in die districten waar bei- 
de goed groeien. Een bouw kan van 15 tot 45 pikoels jute op- 
leveren en op goede sawahgronden met volop water nog meer, 

Eenige jaren geleden werd te Calcutta nog 2!/, R. per 
maund d. í, 3/5 pikoel ruwe jute betaald, Wellicht is het 


product thans wat goedkooper geworden; doch de groote 
vraag daar ter plaatse naar goede ruwe jute maakt, dat 
het product prijs houdt. 


In hetzelfde verslag zegt de Directeur van ’s Lands Plan- 
tentuin nog: „Wanneer de cultuur van jute wordt aan- 
gemoedigd, kan zij eene nieuwe bron van inkomsten worden, 
zoowel voor landbouw en nijverheid van Europeanen, als 
voor die der inlandsche bevolking. Daarbij zouden ver- 
schillende methoden kunnen gevolgd worden, als cultuur 
der plant met ruwe bereiding van de vezel door de be- 
volking en opkoop van ruwe vezel door Europeesche in- 
dustrieelen, of wel, cultuur door inlanders, en verkoop der 
stengels aan de fabrieken door Europeanen gedreven. Zelfs 
zouden een of meer spinnerijen op Java, evenals te Calcutta, 
aanzienlijke voordeelen kunnen afwerpen. Een groot deel 
toch der in Engelsch-Indië gekweekte jute wordt naar Eu- 
ropa vervoerd, aldaar gesponnen en als goenizakken weder 
naar onzen Archipel gebracht. De kosten van transport heen 
en weer, en de winst van de vele tusschenpersonen zouden 
geheel aan de spinnerijen hier te lande ten goede komen”. 

Niet slechts voor zakken wordt jutevezel gebruikt; men 
vervaardigt er tal van andere zaken van, waaronder ook 
velerlei luxe-artikelen, o. a. vloerkleeden, meubelgordijnen 
en muurbekleedsels. De voornaamste markten voor deze ve- 
zelstof zijn Calcutta, Londen en vooral Dundee, waar tal van 
spinnerijen aan duizenden menschen een bestaan verschaffen. 

De prijzen waren een tiental jaren geleden te Londen 
voor gewone vezel f 150.— tot f 170.— voor fijnere vezel 
f_240.— per ton. 

In een volgenden jaargang hopen we nog een en ander 
over de cultuur en de bereiding van jute in Britsch-Indië 


mede te kunnen deelen. 
W. 


Teysm. XII 42 


eene evn ee en enn enne enn neen 


OVER BESTANDDEELEN VAN KOFFIE. 


Onder dezen titel vermeldt Grar, in het hieronder aangehaalde 
tijdschrift, een deel van de uitkomsten van een onderzoek naar de 
samenstelling van koffiezaden. Het materiaal was afkomstig van 
Réunion en de onderzoeker gebruikte versche zaden, die hij zelf 
uit koffievruchten 1) kon winnen. Het is echter uit de daarop- 
volgende mededeeling, dat het onderzoekingsmateriaal aan een lid 
der Firma „Kathreiners Malzkaffeefabriken” te danken was, dui- 
delijk, dat de bedoelde koffiezaden niet waren wat men hier te 
lande onder versche zaden zou verstaan. 

Door de fijngemaakte koffie met water uit te trekken werd een 
inactieve vloeistof verkregen, waarin een rechts- en een links 
draaiende stof aanwezig zijn. De eerste bleek rietsuiker de andere 
het zoogen. koffielooizuur te wezen. 

Uit 10 KG. koffie kon 50 gr. suiker verkregen worden, die in 
al zijne eigenschappen met rietsuiker overeenkwam. Door verschil- 
lende onderzoekers was vroeger reeds de aanwezigheid van een 
suikersoort in koffie aangetoond, terwijl dat feit door anderen ontkend 
werd. 2) Nu door Grar de rietsuiker in substantie is afgescheiden, 
kan er, althans voor de door hem onderzochte koffie, wel geen twijfel 
meer aan bestaan. 

Over de samenstelling van het koffielooizuur is door Grar 
eveneens gewerkt en als uitslag van zijn onderzoek verklaart hij 
dit koffielooizuur, tegen de uitspraak van vele andere chemici, 
niet te zijn een glucoside, althans hij slaagde er niet in bij de 
verschillende bewerkingen, die hij er op toepaste, een suiker aan 
te toonen, 


(Zeitschr. f. angew. Chemie XIV (1901) S. 1077.) ft: 


1) Ik vermoed, dat, wat schrijver met koffievruchten bedoelt, hoorn- 
schilkoffie is geweest, Ref. 

2) Zou wellicht de afkomst der koffie dan wel de bereidingswijze 
op het suikergehalte van invloed kunnen zijn? Ref. 


EGI 
PISANG. 


De tot nu toe op Jamaica voor export geteelde pisang, onder 
den naam banana bekend, is de beste van de grootvruchtige soor- 
ten en in Amerika zeer gezocht. Deze variëteit is in Jamaica onder 
den naam van Martinique bekend, in Trinidad is Gros Michel en 
in Dominico La Rose, dezelfde soort. In de Vereenigde Staten 
worden nu 20.000.000 trossen jaarlijks geëmporteerd., 

Het is buiten allen twijfel een der beste pisangsoorten, de vrucht 
is groot, goed gekleurd en verdraagt het transport beter dan ieder 
andere soort. Men zegt er van, als de vrucht aan de plant gerijpt 
is behoeft de smaak niet onder te doen voor dien van een lekkere 
peer. De vrucht komt overeen met de beroemde Champa en Ram 
kela van Bengalen. 

In West-Indië heet Musa sapienteum, banaan en Musa sapien- 
tum var. paradisaca plantaan, de bedoeling van deze onderscheiding 
is niet duidelijk. In Engelsch-Indië maakt men deze onderscheiding, 
niet, maar spreekt eenvoudig van „plantain’” en onderscheidt dan 
van de andere variëteiten, die eerst gegeten worden na gekookt 
te zijn, de „sweet plantain”, daaronder rekent men de verscheiden- 
heden, die uit de hand gegeten worden 

De pisang van de Kanarische eilanden, die in Furopa het meest 
ingevoerd wordt is van mindere kwaliteit, men plant daar bijna 
uitsluitend Musa chinensis; in Buropa kweekt men deze soort ook 
wel onder glas, zij is daar bekend als de Chineesche of dwerg- 
pisang. 

Dr. Morris betreurt, dat de heerlijke vruchten, die in Britsch- 
Indië bekend zijn als, „Figbananas” en „Ladies fingers” nog niet 
naar Europa geëxporteerd worden, hij vreest echter dat zij het 
transport niet kunnen verdragen, omdat de schil te dun en te teer 
is, zij zijn fijner dan de Jamaica-pisang. Hoe jammer het ook is, 
de fijnste pisangs kunnen niet uitgevoerd, zij kunnen uitsluitend 
in de tropen gegeten worden. 

(The Gardeners Chronicle, Sept. 7, 1901). 

In het nieuwe Fransche tijdschrift, „Journal d'Agriculture Tropi- 
cale’” komt over hetzelfde onderwerp een klein opstel voor onder 
den titel Bananes-Figues et Bananes à cuire. De eerste naam duidt 
hetzelfde aan als de „Bacove’” van Guiana, de „sweet Plantain” of 
„Banana”’ der Engelschen en de „Camburi” of „Plantain Guinea” 


van de Spanjaarden; de Banane à cuire is de plantain der Engel- 
schen en de Platano Arton der Spanjaarden. 

Volgens onderstaand tijdschrift zijn de beide pisangsoorten ge- 
makkelijk van elkaar te onderscheiden. Neem een geheele tros 
vruchten van „Fiques bananes”, houdt haar zoo dat de punten der 
vruchten naar boven staan, dan zullen deze in dezelfde po- 
sitie blijven. Een tros vruchten echter van de „bananes à cuire” 
in dezelfde houding gebracht, gedraagt zich anders, de vruchten 
zullen omvallen. Er wordt niet bedoeld zeer rijpe vruchten, want als 
de stengel reeds half bedorven is, valt iedere pisang van den stengel 
als men de vruchten, met de punten naar boven keert, maar vruch- 
ten die bijna rijp zijn, zooals men ze meestal van den boom oogst. 

In Kingston, de hoofdstad van Jamaica, worden de Plantains vier- 
maal zoo duur verkocht als de Banana’s de eerste brengen ge- * 
gewoonlijk 1 penny per stuk op, terwijl men er van de laatste vier 
voor 1 penny krijgt. 

In ieder opzicht verdient de plantain de voorkeur voor de keuken, 
zooals iedereen weet, en ook om rauw gegeten te worden, hetgeen 
niet zoo algemeen bekend is. Vroeger werd de plantain slechts 
gekookt gegeten, maar thans dient hij ook als dessertvrucht. De 
vrucht wordt eerst goed als zij overrijp is, een mooie gele vrucht 
is nog niet lekker, eerst als de schil zwart begint te worden is 
de smaak op zijn best. Ook blijven de plantains langer goed en 
kunnen daarom beter verzonden worden dan de banana’s. Als de 
schil der laatste bruin of zwart begint te worden, zijn ze niet zoo 
lekker meer. 

Ik geloof dat wij hier op Java heel wat meer en waarschijnlijk 
ook betere pisangsoorten hebben dan in andere tropische landen, 
een verschil in de twee groepen als plantains en banana’s is hier 
niet gemakkelijk te maken. Wij hebben pisangs, die uitsluitend 
gekookt gegeten moeten worden als p. kapok, p. tandoek en der- 
gelijke, andere die alleen uit de hand gegeten, en nog andere die 
voor beide doeleinden gebruikt kunnen worden. 

Wat het verschil betreft van het rijpe of overrijpe, dat vinden 
we hier terug in de pisang radja en de p. radja sereh. Is de 
laatste het lekkerste overrijp, de eerste is in dien toestand niet 
meer te eten, en toch geloof ik, dat wij beide genoemde pisang- 
soorten niet tot verschillende groepen kunnen brengen. 

(Journal d' Agriculture Tropicale No. 1, 1901), w. 


OVER DEN INVLOED VAN GAS-GLOEILICHT 
OP DEN GROEI VAN PLANTEN. 


Door Corperr zijn de resultaten medegedeeld van gedurende 4 
jaar genomen proeven over den invloed van gas-gloeilicht op den 
plantengroei. Zij zijn meer van praktische dan van streng weten- 
schappelijke waarde. 

De planten waren over dag aan het zonlicht blootgesteld, des 
nachts bij een of meer gloeilichten geplaatst. Als contrôle dien- 
den planten onder normale omstandigheden groeiende. 

De voornaamste uitkomst was, dat de voortdurend verlichte plan- 
ten een duidelijke versterking in hun groei vertoonden en wel ’t 
sterkst als ze op een afstand van 4—5 M. van de lichtbron ver- 

«wijderd waren. Im afdalende reeks waren de volgende planten 
gevoelig: Spinazie, kool, radijs, salade, tomaat. Een neiging tot 
vroege vorming van bloem was bij de meeste planten, waarmee de 
proeven genomen werden, te bespeuren. 

(Bot. Centralblatt no. 35, 1901.) r. 


ROZENTEELT VOOR ROZENOLIE. 


Door den minister van Landbouw in Frankrijk is de heer 
GRAVEREAUX belast met eene zending naar het Balkanschiereiland, 
ten einde daar de cultuur van rozen voor rozenolie te gaan be- 
studeeren. 

Frankrijk is met 1.548 Kg. de grootste afnemer van rozenolie 
uit Bulgarije, daarop volgt Engeland met 1.174 Kg. vervolgens 
Turkije, de Ver. Staten, Duitschland enz. De prijs is van f 400 tot 
f 500.— per KG. 

In Duitschland legt men zich in enkele daarvoor geschikte 
streken met kracht op deze productieve cultuur toe, ook in 
Rusland worden, onder de hooge bescherming van den Czar, in den 
Kaukasus uitgebreide rozentuinen aangelegd. In Frankrijk wil 
men nagaan in welke streken ook rozen voor de bereiding van 
Rozenolie geteeld kunnen worden, men meent daar, dat in de koloniën, 
vooral in Tunis en Algiers de omstandigheden er gunstig voor zijn. 

In de eerste plaats zegt GRAVEREAUX in zijn rapport, moeten wij 
weten welke soort roos het hoogste bedrag aan olie geeft. Het is 
bekend dat niet alle rozen denzelfden geur hebben, sommige rieken 


— 62 


er 
| 


naar vruchten, b. v. Rosa bracteata; R. canina riekt naar 
lelietjes van dalen; B. Riparti naar Reseda; R. Banksiae naar 
viooltjes enz. Slechts de bloemen van een zeker aantal soorten 
hebben den echten rozegeur, zooals R. centifolia, R. gallica, R. 
damascena, de hybride mosrozen, de theerozen van het genre Ma- 
réchal Niel, de hybride-remontant rozen van het type Général 
Jaeguvemenat enz. 

In Bulgarije kweekt men voor genoemd doel bijna uitsluitend 
hè, damascena, onze z.g. Perzische roos, in Provence plant men 
kt. centifolia, laatstgenoemde. werd in Duitschland het eerst aan- 
geplant, zij moest daar echter plaats maken voor &. damascena, 
dlie betere resultaten geeft. Er zijn echter onder de doorbloeiende 
hybride rozen, die zeer welriekend en zwaar dubbel zijn, dus veel 
bloemblaadjes hebben, de rapporteur vestigt in het bijzonder op 
deze variëteiten de aandacht, omdat zij meer olie kunnen produceeren. 

Het klimaat en de bodem zijn verder de twee voornaamste 
factoren voor het slagen van den aanplant. 

De voornaamste centra’s van de rozenteelt in Bulgarije zijn: 
Karlovo en Kazanlik, laatstgenoemde plaats is tegen berghellingen 
op 400 M. boven de zee gelegen, ofschoon het klimaat gematigd 
is, komen sterke schommelingen in de temperatuur dikwijls voor, 
de uiterste temperaturen zijn in den zomer + 40° C. en in den 
winter — 2° C., het is er dus kouder dan in Nice en Grasse. 

De grond is zandachtig en laat het regenwater spoedig door, de 
groote doorlatendheid voor water is voor rozenteelt van groot 
belang, ten einde deze eigenschap nog te verhoogen legt men op 
de hellingen terrassen aan. Verder is het groot aantal bronnen 
zeer gunstig, want een overvloed van zuiver water is voor het 
destilleeren der bloembladeren onontbeerlijk. 

De cultuurmethoden zijn zeer primitief en kunnen niet als voor- 
beeld dienen, wij kunnen aannemen dat het meer de geschikte 
bodem en de gunstige klimatologische toestanden zijn, die in Bul- 
garije aan de rozenteelt het succes bezorgen. Ook de destil- 
leertoestellen zijn primitief, er gaat jaarlijks door gebrek aan 
capaciteit veel verloren. Men weet, dat rozenblaadjes, na geplukt 
te zijn, dadelijk verwerkt moeten worden, daar anders een groot 
deel der geur verloren gaat. Bij een milden bloei is men er echter 
niet op ingericht dadelijk alles te verwerken, zoodat er bijna ieder 
jaar een deel van den oogst bederft. 


GOTS 


Verder moet de boer zware belasting van zijn product betalen, 
hij verkoopt gewoonlijk zijn oogst vooruit en voor zijn bedrijf leent 
hij geld tegen 15 à 25 pCt. Hoe voordeelig de cultuur ook zijn 
moge, onder dergelijke toestanden komt een te groot deel van zijn 
winst in de zakken van belastinggaarders, geldschieters en handelaars. 
De boer daarentegen tracht op alle mogelijke wijze de olie te ver- 
valschen, het is daarom zoo moeielijk, zuivere rozenolie te verkrijgen. 

Zoude er voor handige planters hier ook niets met den aanplant 
van rozen voor rozenolie en het destilleeren daarvan te verdienen zijn? 

Indien men hier op eene hoogte van minstens 2000’, liefst op 
3000’ maar niet hooger dan 4000’, rozen daarvoor plant, zij groeien 
daar goed en bloeien er mild. Een der beste rozen voor het doel is 
Rosa damascena, de z.g. Perzische roos, deze wordt hier overal tot 
zelfs in de kampongs aangeplant, stekken daarvan zijn gemakkelijk 
genoeg te krijgen. 

Men ziet in de kampongs dikwijls door inlandsche vrouwen en 
meisjes rozewater maken. Zij rijgen daarvoor de bloemblaadjes 
der Perzische roos aan een draadje, doen ze dan in een droge 
flesch, sluiten de laatste goed dicht en leggen haar in de zon, het 
vocht, dat uit de blaadjes verdampt, zet zich in droppels aan den 
wand der flesch af en „le tour est fait”. 

(Bevue Horticole, No. 16 Aug. 1901). w. 


NIEUW ZEELANDSCH VLAS. 
(Phormium tenax). 


Wij hebben hier te doen met een vezelplant voor de bovenlanden, 
op welke hoogte men er mede kan beginnen zou ik niet durven 
uitmaken. In de bij ’s Lands Plantentuin behoorende bergtuinen 
te Tjibodas op 4500’ groeit de plant goed; lager dan 3000’ behoeft 
men het niet te beproeven. 

Voor de warme en dikwijls droge benedenlanden hebben we 
Fourcroya gigantea, die de Muritius-hennep levert en Agave ri- 
gida var. sisalana, die de sisal-hennep voortbrengt, beide planten, die 
een goede vezel produceeren en geen hooge eischen aan bodem en 
klimaat stellen. De cultuur en de bereiding hiervan zijn in Teys- 
mannia voldoende besproken. Im wat hooger gelegen streken, met 
vruchtbare gronden en vooral met zwaren regenval kan men met 
succes Manilla-hennep, Musa teztilis telen. Dat deze cultuur hier 


— 628 — 


niet de resultaten gaf, die men er van verwachtte, ligt aan onbe- 
kendheid met de eischen, die de Musa aan bodem en klimaat stelt, 
wel groeit zij in minder vochtige streken en op minder vruchtbare 
gronden, zij levert daar echter geen voldoende oogsten. Een goeden 
grond en zwaren regenval heeft zij noodig, in streken waar het lang 
droog kan blijven, behoeft men er geen proeven mede tenemen. 

In hooger gelegen streken, waar de laatstgenoemde plant niet 
welig meer groeit, kan de cultuur van Nieuw-Zeelandsch vlas be- 
proefd worden. 

Zonder te beweren dat de plant op onvruchtbaren bodem welig 
groeit, is het toch een feit dat zij geen hooge eischen aan den 
grond stelt. ; 

In de „Tropenpflanzer’” van September No. 9, van dit jaar, deelt 
de heer E‚ HexxixG een en ander over Phormiwm mede en hoewel 
het meeste ervan wel uit vroegere opstellen in Teysmannia be- 
kend is, kan het zijn nut hebben er hier nog eens op te wijzen, 
door een en ander van hetgeen genoemde heer mededeelt over 
te nemen. Mogelijk vindt de een of andere kinaplanter er aan- 
leiding in, een kleine proef met den aanplant ervan te maken. 

Phormium tenax Forst. is een Liliacea met lange platte bladeren, 
die groote pollen vormt en door scheuren vermenigvuldigd wordt. 
De vezel werd reeds in het begin der vorige eeuw uitgevoerd, 
tusschen de jaren 1828 en 1831, werd er alleen te Sydney voor eene 
waarde van f 600.000 van verhandeld. In dien tijd werd de vezel 
alleen door de inboorlingen verwerkt, zij had toen een hooge waarde, 
vooral omdat er bijzonder veel zorg aan het oogsten der bladeren 
werd besteed, slechts de geheel rijpe werden gesneden. 

Later, toen de Europeanen zich met de bereiding bemoeiden 
en zulks op machinale wijze deden, ging de vezel in kwaliteit snel 


E: 


achteruit, de voornaamste reden hiervan was de weinige zorg die aan 
het oogsten besteed werd, in stede van de rijpe bladeren uit te 
zoeken, werd de geheele plant afgesneden, om maar spoedig groote 
hoeveelheden te krijgen. De vezel werd toen goedkoop, eerst na 1861 
steeg, tengevolge van de geringe productie van Manillahennep, de 
prijs van f 252 tot f 672 per ton, tijdens den Amerikaanschen 
burger-oorlog werd er zelfs tot f 912.— per ton betaald. 

De beste kenners van het product zijn van meening dat de 
verbetering van de vezel niet in de eerste plaats afhankelijk is 
van betere machineriën, maar meer van zorgvuldige cultuur en 


vooral van het nauwkeurige toezien op het oogsten en in het vinden 
van eene scheikundige bewerking in de plaats van het vele wasschen 
en bleeken, hetgeen voor de sterkte van den vezel nadeelig is. Tot 
nu toe is de methode van den heer Gross de beste, hij bleekt de 
vezel door middel van zwaveligzure zouten. Hij verkrijgt een 
hoog percentage mooie vezel, namelijk */, van het gewicht der 
groene bladeren, terwijl vroeger nooit meer dan */, verkregen 
werd. De kwaliteit van zijn vezel komt aan die der inlanders 
in glans en sterkte nabij. Het door de inlanders bereide product 
is bijzonder mooi, de waarde is thans nog f 600.— à f 840 per ton; 
zij verkrijgen echter een veel geringer percentage vezel uit de 
bladeren; bij hunne wijze van bereiden gaat veel verloren. 

De heer W. Grerrin, vroeger consul der Vereenigde Staten van 
Amerika in Auckland schreef een werk over Nieuw- Zeelandsch vlas, 
hij zegt, er zijn verscheidene variëteiten van, die ook zeer verschil- 
lende kwaliteit van vezel leveren, ook de lengte en de breedte der 
bladeren loopen zeer uiteen. De bewering als zoude dit vlas de sterkste 
vezel leveren is niet geheel juist daar de zijdesterkeris. Volgens 
CHEESEMAN is de spankracht der voornaamste vezels als volgt: 


Zijde 34 TH 
Nieuw-Zeelandsch vlas. Hak dant 
Russiche hennep. K6sje nE 
Gewoon vlas. LE Ket 
Vezel van Agave americana. d a 
(Tropenpflanzer No. 9, 190L). w. 


RIJSTCULTUUR IN AUSTRALIË. 


In bovengenoemde cultuur zijn onze Australische buren nog 
nieuwelingen, al hebben zij er in het eerst mede gesukkeld, nu 
schijnt er zich, volgens het beknopt overzicht dat de heer Prrr 
van Loganholme ervan geeft, een betere toekomst voor te openen. 

In het Logon-district ligt het z.g. Pimpana- eiland op 153° ooster- 
lengte en tusschen 27° en 28° zuiderbreedte. Het is door een 
spoorweg met Brisbane verbonden, ligt tusschen twee rivieren, 
die door verscheidene kreeken met elkaar gemeenschap hebben; 
het bestaat uit duizende acres vruchtbaar kustland, afgewisseld 
met moerassen, waarvan het water dikwijls brak is. 

In 1869 plantte de heer Borp, suikerrietplanter, er voor het 


— 630 — 


eerst padi van uit Japan ingevoerd zaad, dit voorbeeld werd wel- 
dra door anderen gevolgd. Over het algemeen waren de resultaten 
niet aamnmoedigend, de reden hiervan waren de minder voor het 
klimaat geschikte variëteiten waarmede men te doen had en het ge- 
brek aan goede machines om de padi te ontbolsteren en te polijsten. 
Dientengevolge werd het gewas meestal gebruikt als groenvoeder 
voor paarden en vee, waarvoor het groote waarde heeft. 

Na verschillende andere ingevoerde variëteiten met min of meer 
”uveel 
betere resultaten; er wordt niet bij gemeld of het werkelijk eene van 


succes beproefd te hebben, verkreeg men met „white Java 


Java afkomstige rijstsoort was. Volgens hetgeen over de cultuur 
gezegd wordt is het eene rijstsoort voor droge velden. Im het 
Logandistrict wordt thans „white Java rice” het meest geplant, 
het stroo is van + tot 6 vt. lang, de aren zijn groot en bezet 
met zware korrels en een der grootste moeielijkheden, die men 
vroeger bij het oogsten te overwinnen had, dat namelijk de korrels 
bij de minste aanraking uit de aar vielen, bestaat bij laatstge- 
noemde rijstsoort niet. 

Nadat de velden eens geploegd zijn, laat men ze een week rusten, 
daarna wordt overdwars geploeed en eenige malen geëgd; het is 
gewenscht de grond zoo fijnkorrelig mogelijk te maken. De korte 
tijd voor de uitzaaiing is het begin der maand September, dat is 
ook het begin van den regentijd. 

Men zaait de padi op drie verschillende wijzen uit, de ondste 
methode, die bijna niet meer gevolgd wordt, is eenvoudig uit de 
hand, breed uitzaaiien, men heeft dan L bushel (60 Eng ponden) 
padi voor een acre noodig. Verreweg het meeste wordt de rijen- 
cultuur toegepast, men zaait dan in rijen, die 2'/, vt. van elkaar 
liggen en in de rij op 1 vt. afstand, hiervoor gebruikt men 25 à 
40 Eng. mw; padi per acre. Deze methode is om verschillende redenen 
de beste, de planten komen op geregelde afstanden te staan, men 
gebruikt minder zaaizaad, en moet niet vergeten dat het schoonhou- 
den van onkruid en het openhouden van den grond oneindig veel 
gemakkelijker en beter kan geschieden. Indien de cultuur op uit- 
gebreide schaal gedreven wordt, kunnen laatstgenoemde bewerkingen 
met kleine schoffelmachines uitgevoerd worden. Eindelijk, het 
op kweekbedden uitzaaien en daarna overplanten, zulks is alleen 
van toepassing bij de cultuur op natte velden, deze methode zal 
echter in Australië wel nooit in het groot navolging vinden, om- 


ks 


dat het werkloon er duur is en er dientengevolge geen winst mede 
te behalen zoude zijn. 

Bij de vroegere rijstsoorten, was het verlies, dat men leed door 
het uitvallen van het zaad bij het oogsten, aanzienlijk. Na de 
invoering van de „white Java” gaat zulks beter. 

Tot nu toe oogst men nog met den sikkel; bij de uitbreiding 
der cultuur, zullen wel spoedig dezelfde maaimachines, die voor 
het oogsten der tarwe in zwang zijn, gebruikt worden. Na het 
snijden wordt de padi dadelijk naar de schuur gebracht, in enkele 
gevallen laat men het product op het veld nog wat nadrogen; 
gewoonlijk is zulks niet noodig, omdat de planters ervaring genoeg 
hebben, om het juiste oogenblik, als de padi droog genoeg is, voor 
het oogsten te kiezen. 

Dadelijk na den oogst wordt op eene gewone dorschvloer met 
een vlegel gedorscht, voor kleinere hoeveelheden worden nog wel 
andere methodes om de padi van het stroo te scheiden aangewend. 

De Queensland-rijst stond niet hoog aangeschreven, de oorzaak 
hiervan moet echter minder gezocht worden in de werkelijke kwa- 
liteit dan in de gebrekkige bereiding van het product. Nu heeft 
een plantersvereeniging uit Syracuse (Amerika) een machine ont- 
vangen, waarmede de padi ontbolsterd en gepolijst wordt, de z.g. 
Engleburg Huller and Polisher, die ongeveer t/„ ton rijst per dag 
kan verwerken. De prachtige resultaten hiermede verkregen zijn 
aanmoedigend, de experts aan wie monsters dezer rijst gezonden 
werden waren éénstemmig in hun oordeel, dat ze met de beste 
soorten wedijveren kon. 

Onder gewone omstandigheden kunnen bij goede cultuur 30 à 40 
bushels van 60 {@ per acre geoogst worden, dat is ongeveer het 
dubbele van een tarweoogst, die slechts 15 à 20 bushels levert. 

In de Ver. Staten van Amerika werd in 1866 2.000.000 t rijst 
geoogst en thans 350.000.000 ww. Een dusdanige vermeerdering 
wijst welop de voordeelen van den rijstbouw in daarvoor geschikte 
streken. Men rekent in Australië ook op snelle uitbreiding dezer 
cultuur. 

(Queensland Agricultural Journal, Aug. 1901). W. 


— 632 — 
CO-OPERATIEVE STRIJD TEGEN SCHADELIJKE INSECTEN. 


In sommige Duitsche Staten beloopt men boete, zoo men niet 
tijdig de z.g. rupsennesten uit de boomen verwijdert. Nog niet 
vele jaren hebben de ambtenaren hierop moeten toezien, en toch is 
het reeds goed te bemerken, dat het kwaad aan het afnemen is. 

Hier heerscht bij velen de meening, dat er aan het in grooten 
getale voorkomen der rupsen weinig te doen is en dat is ook juist 
als men alleen werkt, werkt men echter samen, zoodat in een ge- 
heele streek aanhoudend de rupsen vernield worden, dan kan het 
niet anders of zij moeten verminderen. 

(De Veldpost, No. 79, 1901). ‘ w. 


Ook in de Straits heeft men door het stellen van boete op het 
laten staan van klapperboomen, die door klappertorren vernield 
waren en waarin laatstgenoemde schadelijke inseeten zich verme- 
nigvuldigen en door het niet opruimen van hoopen blad- en anderen 
plantaardigen afval in de klappertuinen, waarin de insecten ook een 
bloeiplaats vinden, de kwaal, die den geheelen klapperaanplant 
met vernietiging dreigde, tot geringe proporties teruggebracht. 


Red. 


PADI-CULTUUR IN DE STRAITS. 


Hoe primitief de padi-eultuur in sommige gedeelten van de Straits- 
Settlements nog gedreven wordt, blijkt uit een rapport hierover van 
den Resident D. H. Wrsr aan het „Government of the Federate 
Malay States”. 

In Pahang zegt hij worden drie verschillende methodes van rijst- 
cultuur toegepast: 

1. op natte of moerasachtige velden, plaatselijk bekend als 
bendong, paja of sawah 

2. op ploegland of tanah tenggala. 

3 op heuvelland of ladang, tanah toegal of hoema. 

Uit de statistiek blijkt, dat in Pahang in cultuur zijn, approxi- 
matief: 


Sawah. … vaer … 15.840 acren 
plaegland Taen 0140 N 
heuvelland, EMR. 45.420 4 


TorAaL. … . 27.400 acres. 


& hase 


Op natte velden alleen wordt jaarlijks geplant, de andere moeten 
braak liggen. Eerstgenoemde worden somtijds kunstmatig bevloeid, 
de meeste velden echter zijn altijd nat en bestaan uit moerasach- 
tigen bodem. De velden worden door het aanleggen van dijkjes 
in vakken van minstens '/, acre verdeeld. 

Nadat het zaad op kweekbeddingen dik uitgezaaid is, wordt het 
terrein voor der aanplant gereed gemaakt, zulks geschiedt al op 
zeer eenvoudige wijze. vijf of zes buffels worden er op gebracht en 
gedwongen zoolang in den vochtigen bodem te trappen tot alle 
onkruiden onder den grond geraken. Als zulks gereed is, worden 
de zaaiplantjes, die nu ongeveer 49 dagen oud zijn, met de hand 
uitgeplant, 3 of 4 stuks bij elkaar op 1 à 2 vt. afstand. 

De tijd, die verloopt tusschen zaaien en oogsten, is van 7 tot 9 
maanden, naarmate de soort die geplant wordt; de soorten, die den 
langsten tijd noodig hebben om te rijpen, geven meestal het 
grootste product. 

In andere streken van het schiereiland Malaka wordt iets beter 
gewerkt, zoo ploegen in Perak de Maleiers hunne bendongs met 
een eenvoudigen houten, met ijzer beslagen ploeg; zij gebruiken 
ook een soort egge om de velden gelijk te maken. 

Het is niet gemakkelijk achter de juiste hoeveelheid van den 
oogst te komen, deze moet tusschen 35 en 70 bushel per acre he- 
dragen, het gemiddelde is waarschijnlijk 40 à 45 bushel. 1) Het 
beste wordt de grond bewerkt in het district Krian, daar gebruikt 
men geen ploeg maar geschiedt alles door handenarbeid, men krijgt 
daar ook oogsten van 60 tot 100 bushels per acre. 

Ploegland of tanah tenggala bestaat in hoofdzaak uit vlakke 
alluviale landen, meest aan de oevers van de Pahangrivier ge- 
legen. Daar niet geïrrigeerd wordt is men hier geheel af hanke- 
lijk van regenwater, is zulks in droge jaren onvoldoende dan 
mislukt de oogst, terwijl deze soms ook door overstroomingen te 
lijden heeft. 

Deze gronden kunnen niet altijd achter elkaar beplant worden, 
na drie, vier of vijf jaren in cultuur te zijn geweest laat men ze 
even lang braak liggen, in eenige weinige gevallen, plant men om 
het andere jaar. Landen, die jaarlijks na den oogst overstroomd 
worden, zijn het vruchtbaarst. 


1) Een bushel is 36 Liter. 


Se En 


De grond wordt driemaal met een houten, met ijzer beslagen, 
ploeg omgewerkt, het zaad wordt met de hand uitgezaaid, ongeveer 
1 bushel op de acre, het wordt dan ondergeploegd, in gunstige 
gevallen ondergeëgd. De padi rijpt daar in 5 à 7 maanden en brenet 
van 25 tot 35 bushel per acre op. 

Heuvelland of ladang, tanah toegal of hoema, bestaat uit de 
lagere hellingen van de bergen, ook wel uit vlakland in de nabijheid 
daarvan, gewoonlijk neemt men hiervoor secundair bosch. 

Eerst velt men de lagere gewassen en later de boomen, zoodra 
het gekapte droog genoeg is, steekt men het in brand, hetgeen na 
de eerste verbranding overblijft wordt bij elkaar verzameld en weer 
in brand gestoken, terwijl de zware stammen, die niet zoo spoedig 
verbranden, blijven liggen, waar zij gevallen zijn. Na den grond 
een weinig gelijk gemaakt te hebben, maakt men met een stok 
ondiepe gaten opongeveer 1 vt. afstand van elkaar en werpt daar 
eenige padikorrels in, 

De padi rijpt na 5 à 6 maanden, de opbrengst bedraagt ongeveer 
dezelfde hoeveelheid als op ploegland, 25 tot 55 bushel per acre. 

Er is in de Straits reeds meermalen op gewezen, hoeveel secun- 
dair bosch er door laafstgenoemde werkwijze verloren gaat. 


(Agricultural Bulletin of the Straits, Oct. 1901). w. 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


Antwoord. op no. 2. Hier volgen negen recepten voor Chutney’s, 
uit Britsech-Indische en Australische tijdschriften. Zooals bekend is, 
is het maken van Chutney in Britsch Indië een belangrijke industrie, 
ook in de Australische koloniën, waar men er al mede begint nu 
de mangga er nauwelijks geïmporteerd is. Ik zie niet in waarom 
hier, waar we mangga, gember en Spaansche peper, overal goedkoop 
genoeg krijgen kunnen, dezelfde industrie ook niet zoude gelukken. 


RECEPTEN VOOR CHUTNEY. 


1. Chillies (Spaansche peper) 1 à 1*/, pond, onrijpe mangga 
1 pond, tamarinde 2 pond, rietsuiker 1 pond, kleine uien */, pond, 
rozijnen 1!/, pond, fijn zout 1 pond, gedestilleerde azijn 5 flesschen. 


2. Zout 1 pond, mosterdzaad 1 pond, bruine suiker */, pond, 
kleine uien 6 ons, cayennepeper naar smaak, 4 pond groene mang- 
ga’s, 2 kwart beste azijn. De bereidingswijze van deze Chutney 
is als volgt: de mangga’s worden geschild en in schijven gesneden 
en gekookt met de helft van den azijn, het mosterdzaad wordt 
eerst gedroogd en daarna fijngemalen, de suikerstroop met 1 pint 
azijn gekookt, de uien zeer fijn gesneden. Als het koud is, ver- 
mengen met den overgebleven azijn; deze Chutney wint bij het 
bewaren in kwaliteit. 

3. Onrijpe Mangga’s 2 pond, geschild en gekookt in een pint 
azijn, een paar stukjes van de schil kunnen er voor den geur bijge- 
voegd worden, fijngemaakte uien 1 pond. In een volgende pint 
azijn moeten 2 pond suiker, 2 ons versche gember en !/, pond 
zout gekookt worden, als het koud geworden is met elkaar ver- 
mengen en er nog 2 ons geel mosterdzaad, '/, ons Spaansche peper 
en */, pond groote rozijnen bijvoegen. Gedurende een maand 
moet het mengsel dagelijks warm gemaakt worden. 


— 656 — 


t. Onrijpe Mangga’s 3 pond, uien 1 pond, suiker 1 pond, azijn 
1 flesch, peper zout en specerijen volgens smaak, het mengsel moet 
minstens 2 uur koken. 


5. Onrijpe mangga’s geschild en in schijven gesneden 1 pond, 
tamarinde 1 pond, suiker 1 pond, zout Ll pond, cayennepeper 1 pond, 
kruidnagels 2 ons, azijn 3 pint, goed vermengen en 3 uur koken. 


6. 50 stuks middelmatig groote, onrijpe mangga’s geschild en 
in schijven gesneden, gember */, pond, witte uien !/, pond, Spaansche 
peper !/, pond, rozijnen Ll pond, suiker 3 pond, azijn 1 quart. In 
een stroop uit den suiker en den azijn worden de mangga’s gekookt, 
als deze ongeveer half gaar zijn, worden de andere ingredienten 
er bijgevoegd, goed geroerd tot het mengsel dik wordt, hetgeen 
in 1?/, à 2 uur geschiedt. 

Sommigen houden van zoete, anderen van meer sterke chutneys, 
de hoeveelheden van de verschillende ingredienten kunnen daarom 
naar smaak veranderd worden. 


7. Geschilde mangga’s 12 stuks, fijn zout 1!/, pond, witte uien 
1/, pond, bruine suiker 2 pond, witte suiker 3 pond, azijn 7 fles- 
schen. De mangga’s moeten geel beginnen te worden maar mo- 
gen nog niet zacht zijn, alles wordt fijngemaakt en gekookt tot 
het bruin wordt, ongeveer + uur, 


8. Groene mangga’s 5 pond, gewogen met de pitten, rozijnen 
2 pond, mosterdzaad '/, pond, roode peper *'/, ons, uien 1 ons, 
dadels 2 pond, gember *!/, pond, suiker 1!/, pond, zout 2 ons, 
azijn 3 pint. Schil de mangga’s en snij ze in dunne schijven, hakt 


de overige ingredienten goed fijn en laat het een uur goed koken. 


9. Groene mangga’s 4 stuks, geschild en de pit er uitgenomen, 
in vieren in de lengte doorgesneden, even koken in een flesch 
azijn, ze daarna kond laten worden. Een tweede flesch azijn 
wordt met 2 pond suiker gekookt tot het een dikke stroop 
‚ daarna ook koud laten worden. Nu neemt men 1 ons zout, 
2 pond rozijnen, 1 ons geel mosterdzaad, 1 ons witte uien, 2 ons 
droge Spaansche peper, 1 pond gember in stukjes, maakt dit alles 


is 


— 637 — 


in een mortier fijn en vermengt het dan goed met de twee flesschen 
azijn, mangga’s en suiker, zet de flesschen met het mengsel 3 à4 
dagen in de zon en de chutney is gereed. 


W. 


Vraag 4. Gaarne ontving ik eenige inlichtingen omtrent een, in de 
streek waar ik woon, onder den naam van klampis voorkomenden boom. 
Zou deze aan te bevelen zijn als schaduwboom in koffietuinen ? 


Antwoord. De in Midden- en Oost-Java onder dezen naam 
voorkomende boom is de Acacia tomentosa Wip. Ten onrechte 
vermeldt Frrer in zijn Plantkundig woordenboek dat ook A. 
leucophloea, die volgens Koorpersen VarerorN (Meded. ’s L. Planten- 
tuin XI) over geheel Java pilang heet, den naam klampis zou dragen. 
K. en V. vermelden uitdrukkelijk, dat alleen A. tomentosa en geen 
andere boomsoort zoo heet. Brisscrorp GREVELINK (Planten van Ne- 
derlandsch-Indië) wijst ook reeds op de vergissing van Firer. 

Koorpers en VareroN (loc. cit.) beschrijven A. tomentosa WiLLp 
als een nogal lage boom (13—18 Meter). De stam is meestal nogal 
krom; kort; steeds regelmatig en herhaaldelijk vorksgewijs vertakt. 
De stam en de dikkere takken zijn ongedoornd. Uiterste twijgen 
zeer talrijk, gedoornd, dun, min of meer rechtop staande en in 
horizontale platte vlakken samenkomende en daardoor de kroon 
zeer eigenaardig, uit een aantal platte lagen bestaande welke te 
zamen eene onregelmatige, iĳle, schermvormige kroon vormen. 
De schors is zeer taai, grauw, nogal ruw met veel overlangsche 
barsten en schilfert sterk af. De gevinde blaren zijn 20—25 jukkig, 
de blaadjes 20—30 jukkig, van boven donker groen, onder grijs- 
achtig. De bloemen wit en stinkend. De vrucht is een vrij platte 
peul, openspringend. 4 

In West-Java komt deze boom niet verder westelijk voor dan 
Soemedang. Hij groeit op een hoogte van 0—400 M., vooral op 
50—200 M. zeehoogte. 

Standplaats. In bijna alle djatibosschen en in heterogene loof- 
verliezende bosschen algemeen. Nooit op vruchtbaren grond in 
hoogstammig, altijd groen, dichtgesloten, heterogeen oerwoud. Bij 


voorkeur veelvuldig op onvruchtbaren, periodiek zeer drogen grond 
Teysm. XII. 43 


— 658 — 


welke korter of langer tijd drassig is. Het hout wordt alleen als 
brandhout gebezigd en de boom wordt met het doel ter voorziening 
in de behoefte aan brandhout o.a. in Madioen op last van het 
Binnenlandsch Bestuur op alle sawah-dijkjes aangeplant om hout- 
diefstal uit de omliggende gedevasteerde bosschen te voorkomen. 
Naar ’t schijnt heeft de padi-aanplant noch van de schaduw, noch 
van de wortels dezer Acacia te lijden. 


Over de geschiktheid van deze Acacia als schaduwboom bestaan 
voorzooveel mij bekend, geen gegevens. In de Mededeelingen uit 
’s Lands Plantentuin No. XXXII blz. 85, zegt Dr. Kramers over de 
vermoedelijke geschiktheid het volgende: 

„Sporende naar Semarang viel mij in de djatibosschen eene 
Acacia-soort op, die aan de insnijdingen van de spoor op den rand 
der heuvels nog al voorkomt. Ik meen dat het dezelfde is, als de 
van Maos tot over geheel Oost Java voorkomende klampis. Die 
boom wordt niet hooger dan + 15 voet, heeft een ijle kruin, 
behoort tot de familie der vlinderbloemigen en is misschien wel 
geschikt voor schaduw in de tuinen waar de dadap niet wil. De 
boom is sterk gedoornd, maar daar hij vermoedelijk niet behoeft 
gesnoeid te worden is dat geen groot bezwaar. Ook is mij niet 
bekend hoe snel of hoe langzaam zijn groei is. Vergis ik mij niet 
dan wordt hij geplant door een afgekapten tak in den grond te 
steken. In de vlakte ziet men hem veel langs wegen en water- 
leidingen en in Madioen langs de spoor voor pagger. Het hout 
is in den Oosthoek zeer geschat als brandhout”. 


va 


hen eee en en NN nnen nr 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN, 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


mee 


OPMERKINGEN OVER EENIGE OP KOFFIELANDEN 
VAN OOST- EN MIDDEN-JAVA WAARGENOMEN 
PLANTENZIEKTEN. 


DOOR 


Pror. Dr. A. ZIMMERMANN. 


In aansluiting aan eene tot bijwoning van het 4e Koffiecongres 
ondernomen reis, werden door mij verschillende koffielanden be- 
zocht, om daar over verschillende koffieziekten waarnemingen te 
doen. Tot mijn spijt is echter gebleken, dat de gekozen tijd voor 
het onderzoek van verschillende dier ziekten zeer weinig gunstig 
was. Dit geldt vooral van eene ziekte, die eenige maanden geleden 
op verschillende in de Residentie Kediri gelegen ondernemingen in 
den jongen aanplant van Java-koffie was opgetreden en zeer talrijke 
(plaatselijk meer den 50 °/,) planten vernield heefd. Aan de vroeger 
naar Buitenzorg gezonden planten, die door deze ziekte waren 
aangetast, had ik van eenigszins verdachte organismen alleen 
Cercospore coffeicola kunnen vinden. 

Deze schimmel was tot nog toe alleen op de bladeren waarge- 
nomen, waar zij eene ziekte veroorzaakt, die ik, ter onderscheiding 
van de gewone bladziekte, Amerikaansche bladziekte genoemd heb, 1) 
omdat zij het eerst in Amerika is waargenomen. Bij de bedoelde 
planten vond ik nu de genoemde schimmel ook zeer dikwijls 
op de jonge stengeldeelen en moest het dus voor mogelijk 
houden, dat zij bij het afsterven dier planten eene rol speelde. 
Het scheen mij echter wenschelijk, deze ziekte in loco te onder- 
zoeken, hetgeen mij echter op mijne laatste reis niet gelukte, daar zij 


1). Vergl. Teysmannia Deel XI. blz. 444. De schimmel werd daar 
bij vergissing Cercospora coffeifoliella genoemd. 


— 640 — 


intusschen geheel was verdwenen, zoodat ook op eene plek, die- 
vroeger in zeer hevige mate daardoor was aangetast, niet éene- 
plant kon gevonden worden, die de vroeger erop waargenomen 
ziekteverschijnselen vertoonde. 

Ook van eene andere ziekte, waarvan uit het Zuider-gebergte- 
materiaal was toegezonden en die met de door Pentatoma plebeja- 
veroorzaakte mergziekte 1) in zeker opzicht overeenstemt, waren 
op dit land alleen slechts nog de gevolgen waar te nemen en het 
was mij daardoor niet mogelijk, de oorzaak daarvan vast te stellen. 

Van eene derde koffieziekte, die door eenen tot nog toe niet 
beschreven boorder wordt veroorzaakt, heb ik eveneens alleen de 
oudere stadiën kunnen vinden. De door dezen hoorder veroor- 
zaakte wonden zijn echter zoo karakteristiek, dat het mij wel de 
moeite waarde schijnt deze hier iets uitvoeriger te beschrijven. 
Daarna zullen dan nog eenige waarnemingen over andere koffie- 
ziekten besproken worden. 

Iets uitvoeriger zal ik verder eenige ziekten van andere cultuur-- 
planten bespreken, die op verschillende koffielanden oorspronkelijk 
als bijeultures werden aangeplant, maar voor een deel langzamer- 
hand meer en meer ‘het karakter van hoofdeultures hebben ver- 
kregen. 

Eenige van deze ziekten had ik gaarne nog in het laboratorium. 
nader onderzocht en van daarop gevonden parasieten culturen ge- 
maakt. Daar ik echter over eenige weken Java zal verlaten, ont- 
breekt mij tot mijn spijt de hiervoor noodige tijd en ik moet mij 
dus bij verschillende ziekten tot eenige korte opmerkingen, die meer 
het karakter van eene voorloopige mededeeling dragen, beperken. 
Misschien zullen deze aanleiding geven, dat de bedoelde ziekten 
door anderen nader onderzocht worden. 


1. Korrrs. 
a. De X-boorder van de Java-koffie. 


Op eene aan den Smeroe gelegen koffieonderneming werd een 
nieuwe koffieboorder waargenomen, waardoor vooral 1- en 2-jarige- 
boomen van Java-koffie worden aangetast. Van buiten is de aan- 
wezigheid van dezen nieuwen boorder daaraan te herkennen, dat 
de stam een weinig is opgezwollen en wel zijn gewoonlijk 4 (bij 


1) Ibid Deel XII, blz. 243. 


— 641 — 


uitzondering echter ook slechts 3 of 2) bultachtige verhevenheden 
aan denzelfden kant van den stam te zien, die twee aan twee op 
dezelfde hoogte liggen. In het midden van deze 4 bultjes ziet men 
van buiten een gaatje in de schors of ook slechts een donkere 
plek. Worden nu van eene zoodanige plek doorsneden, parallel 
met de oppervlakte van den stam gemaakt en langzamerhand meer 
en meer van de schors en de buitenste houtlagen afgesneden, dan 
vindt men in de eerste sneden een meest vrij nauw kanaaltje, dat 
van het centrum van de 4 bultjes uit naar binnen toe verloopt en 
tot meer of minder diep het hout binnendringt. Aan oudere boomen, 
die reeds langeren tijd geleden aangetast waren, kan echter dit 
kanaaltje weer geheel vergroeien, maar onderscheidt zich dan toch 
altijd door donkerder kleur van de omliggende gedeelten van den stam. 

Op eene zekere diepte van het hout wordt nu echter het kanaaltje 
plotseling veel breeder en verdeelt zich in normale gevallen in 
4 richtingen, die samen een X vormen, binnen het hout. Zijn 
„daarentegen minder talrijke bultjes van buiten zichtbaar, dan vindt 
men in overeenstemming daarmee ook minder talrijke gangen. 
leder van deze gangen gaat nu spoedig in eene langwerpige platte 
ruimte over, die parallel met de oppervlakte van den stam ver- 
loopt, eene lichte kleur bezit en aangevuld is met uitgedroogde, 
meer of minder geïsoleerde houtvezels, waar tusschen niet zeldzaam 
resten van verdroogde cocons worden aangetroffen. In een nog 
zeer jong stamstuk vond ik ook tusschen de geïsoleerde houtvezels 
3, blijkbaar nog levende, poppen, waarvan echter de eene bij het 
praepareeren gedood werd en de twee andere op mijne verdere 
reis afstierven, vóór dat daaruit een volkomen inseet was ontstaan. 
Andere levende insecten heb ik tusschen de houtvezels niet kunnen 
vinden, ofschoon ik een groot aantal aangetaste stamstukken heb 
„onderzocht. 

Ook het mikroskopisch onderzoek van de tusschen de houtvezels 
aangetroffen boorder-overblijfselen liet niet toe met volkomen zeker- 
heid te herkennen tot welke dierengroep de bedoelde boorder 
behoort. Het komt mij echter zeer waarschijnlijk voor dat wij 
met eene tot de Tineiden behoorende mot te doen hebben. Ik 
vond althans eene verdroogde mot tusschen de houtvezels, terwijl 
„een ander eveneens daar gevonden, ingedroogd inseet waarschijnlijk 
als een parasiet van deze mot, als sluipwesp, moest opgevat wor- 
„den. Om nu echter de plaats in de systematiek en de geheele 


— 642 — 


ontwikkeling van den nieuwen boorder met zekerheid te kunnen 
nagaan, was de tijd van mijn bezoek, aan de bedoelde onderne- 
ming gebracht, zeker zeer weinig gunstig. Het zoude echter zeer 
wenschelijk zijn, wanneer ergens de boven beschreven ziektever- 
schijnselen in eenen jongen koffietuin optreden, zoo spoedig mogelijk 
aan eenen deskundige daarvan kennis te geven, daar in de eerste 
stadiën van den aanval waarschijnlijk de larven en poppen der 
boorders veel gemakkelijker te vinden zullen zijn. 

Reeds nu schijnt het mij echter zeer waarschijnlijk toe, dat het 
volkomen insect van onzen boorder in of op eenen jongen koffie- 
stam een zeker aantal eieren legt en dat de uit deze eieren voort- 
komende larven zich in het hout inboren om hier dan in 4 ver- 
schillende richtingen uit elkaar te gaan en zich eindelijk aan de 
t einden van de X-vormig gelegen gangen te verpoppen. 

Een hoe groote schade door den nieuwen boorder, die misschien 
wegens de X-vormige gangen doelmatig „X-boorder” kan genoemd 
worden, wordt veroorzaakt, ben ik niet in staat met zekerheid op 
te geven. Maar zeker is het dat de daardoor veroorzaakte wonden 
later weer geheel kunnen vergroeien en ik heb ook niet kunnen 
waarnemen, dat van deze wonden uit eene verrotting van groote 
hout- of schorscomplexen had plaats gehad. Zijn echter aan den- 
zelfden boom talrijke wonden aanwezig, dan schijnt deze toch 
merkbaar daaronder te lijden; vooral schijnen dan in de omgeving 
der aangetaste plekken de zijtakken zeer vroegtijdig af te sterven. 

Het schijnt mij niet mogelijk eene in de praktijk toe te passen 
bestrijdingswijze van den nieuwen boorder aan te geven. Misschien 
zal deze echter te vinden zijn, wanneer de geheele ontwikkelings- 
gang daarvan is bepaald. 


hb. Pentatoma plebeja. 


De het eerst in het Banjoewangische waargenomen roode merg- 
ziekte heb ik ook op verschillende landen in het Djembersche en 
Malangsche kunnen waarnemen; aan de bedoelde planten waren 
geheel dezelfde verschijnselen waar te nemen als die in eerstge- 
noemd gewest 1). Na een meer of minder lang zoeken heb ik 
dan ook altijd eenige exemplaren van Pentatoma plebeja in de- 
bedoelde tuinen aangetroffen. Fen uitvoeriger bericht over dit in 


1) Vergel, Teysmannia, Deel. XII blz. 243, 


— 643 — 


sect en de daardoor veroorzaakte beschadigingen der koffieplant 
zal binnenkort op eene andere plaats gepubliceerd worden. 


c. Tetranychus bioculatus („red spider”). 


De in de Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin No. 44 blz. 3 
beschreven mijt werd door mij op 12 verschillende koffielanden van 
Oost- en Midden-Java op enkele koffiebladeren waargenoraen, maar 
nergens in zoo groote hoeveelheden, dat daardoor een noemens- 
waardige schade was veroorzaakt. 


d. Spinnewebziekte. 


Door de op het laatste Koffiecongres (vergel. De nieuwe Gids, 
1901, p. 604) onder den naam spinnewebziekte kort beschreven 
koffieziekte, waren op een in het Djembersche gelegen koffieland 
talrijke boomen van Liberia-koffie aangetast. Vrij dikke takken 
worden daardoor geheel tot afsterven gebracht. Er werd aangera- 
den de ziekte door uitsnijden der aangetaste takken te bestrijden. 


e. Schimmelziekte van Coffea Liberica. 


Op een aan den Smeroe gelegen koffieland werd mij een jonge 
Liberia-aanplant aangetoond, waarvan vrij talrijke planten reeds waren 
afgestorven, terwijl andere een zeer ziekelijk uiterlijk hadden, 
doordat een gedeelte der zijtakken reeds verdroogd was of op het 
punt stond af te sterven en het grootste gedeelte van hun bladeren 
reeds had verloren. 

Bij nader onderzoek van planten, die nog in de eerste ziekte- 
stadiën stonden, bleek nu, dat het afsterven der zijtakken gewoon- 
lijk in het midden begint, en dat deze hier eerst geelachtige, maar 
later spoedig zwart wordende plekken vertoonen. Door mikros- 
kopisch onderzoek kon verder geconstateerd worden, dat in deze 
gele plekken een schimmelmycelium aanwezig was, dat met het 
mycelium van Hemileia vastatriz, de schimmel der koffiebladziekte, 
daarin overeenkomt dat het uit vrij dikke, tusschen de schorscellen 
verloopende draden en op fijne stelen staande haustoriën bestaat. 
In weerwil van nauwkeurig onderzoek is het mij echter niet 
mogen gelukken, de sporen van Hemileia of ook van eene andere 
schimmel op de bedoelde plekken te vinden. Ik moet het dus ook 
in het midden laten, of de bedoelde takken werkelijk door He- 


— 644 — 


maleia, die tot nu toe, voor zoover mij bekend, nog niet op 
koftie-takken is waargenomen, aangetaat waren, of door eene andere 
schimmel. In ieder geval komt het mij echter zeer waarschijnlijk 
voor dat wij bij de bedoelde boomen met eene schimmelziekte te 
doen hebben. Daar de aangetaste planten nooit weer forsche, 
gezonde boomen schijnen te worden, maar òf kwijnende blijven òf 
geheel afsterven, in het zeker, zoolang de ziekte niet nauwkeurig 
in al hare ontwikkelingsstadiën onderzocht is, het doelmatigst, zoo 
spoedig mogelijk alle ziekelijke boomen te doen verbranden en 
door gezonde te vervangen. 


2. Terres. 


Op een in Oost-Java gelegen koffieland werden aan de thee- 
planten verschillende rupsen aangetroffen, waarvan vooral eene 
kleine soort, die in de toppen van de jonge takken leeft en deze doet 
afsterven, schade veroorzaakte. Buitendien kwamen er ook vrij 
dikwijls eene groote Psychide slakrups)en verschillende Limacodidae 
(slakrupsen, Belippa, Miresa e.a.) op de thee voor. Eindelijk mag 
hier nog eene groene rups worden gememoreerd, die aan den kop 
vier hoornachtige uitsteéksels bezit en volgens welwillende mede- 
deeling van Dr. KorinesBerGer tot de Nymphalidae en wel tot 
het geslacht Charazes behoort. Al deze rupsen werden op het 
bedoelde land geregeld verzameld en gedood. 

Buitendien heb ik op de thee nog mijten, aaltjes en eene 
schimmelziekte aangetroffen, die ik een voor een iets uitvoeriger 
zal beschrijven. 

a. Mijten. 


Door den Government Entomologist van Ceylon, E‚ B. Grrex 1) 
werden benevens den bekenden „red-spider” nog 3 andere soorten 
van mijten op Ceylon op theeplanten aangetroffen en nauwkeurig 
beschreven. Gedurende mijne reis heb ik nu twee van deze soorten 
eveneens op theeplanten kunnen waarnemen en wel plaatselijk in 
zoo groote hoeveelheden, dat daardoor een merkbare schade werd 
veroorzaakt. Het zij mij daarom vergund te dezer plaatse eene 
korte beschrijving van deze mijten te geven. 

1. _Brevipalpus obovatus Dorraprmv. („scarlet-mite”’). Deze mijt 
is geelrood van kleur, aanzienlijk lichter dan de gewone „red- 


1) R. Botanie Gardens, Ceylon, Circular, Ser. T No, 17. 


— 645 — 


spider”. Zij onderscheidt zich van deze ook daardoor, dat zij een 
vlakker lichaam en eene geringere grootte bezit. Ik vond namelijk 
voor het lichaam van volwassen mijten (zonder pooten) eene ge- 
middelde lengte van 0,18 en eene breedte van 0,11 mM. De 
mijten zijn ook met het bloote oog bijna niet te zien, wel met een 
goed vergrootglas. 

In tegenstelling met de vooral aan den bovenkant der bladeren 
levenden „red-spider” is Brevipalpus obovatus vooral aan den beneden- 
kant der theebladeren, en wel aan de basis en langs de hoofdnerf 
te vinden, maar buitendien ook niet zeldzaam aan den bladsteel 
en aan de jonge stengeldeelen. 

De aangetaste bladeren vertoonen gewoonlijk aan den boven- 
kant eene ongezonde geelachtige tint, aan den benedenkant echter 
schurftachtige verhevenheden, die dikwijls eene bruine kleur be- 
zitten. De aangetaste stengelstukken vertoonen zwarte plekken en 
verdrogen dikwijls aan de oppervlakte. Vooral aan jonge planten 
werd ook niet zeldzaam waargenomen, dat de toppen geheel af- 
sterven. De voor Java nieuwe mijt 1) is dus zeker veel schadelijker 
dan de gewone, red-spider”. Zij schijnt wel is waar vooral na lange 
droogte op te treden; nochtans zijn echter zoo spoedig mogelijk 
maatregelen ter bestrijding daarvan in toepassing te brengen. 
Vooral moeten alle aangetaste takken afgesneden en verbrand 
worden, de boomen zooveel mogelijk gesnoeid en eventueel nog met 
zwavel bestoven. 

2. Phytoptus carinatus (the „ribbed Tea-mite”). Deze mijt wordt 
vooral aan den bovenkant der theebladeren aangetroffen, die daar- 
door eene vrij gelijkmatig donker roodbruine kleur verkrijgen, 
overigens gewoonlijk niet afvallen. De gestreepte mijt is ook 
daarom minder schadelijk, omdat zij vooral de oudere bladeren 
aantast. 

De mijten zelve zijn nog kleiner dan de vooraf beschrevene. Ze 
zijn met het bloote oog in het geheel niet te zien en ook met een 
goed vergrootglas slechts moeilijk te herkennen. Men ziet daarmee 
echter op de aangetaste bladeren zeer talrijke, kleine, witte strepen, 
die gevormd worden door de leege huiden van de zich herhaald 
vervellende mijten. 


1) Volgens ondertusschen gedane waarnemingen komt Brevipalpus obo- 
vatus ook in de omgeving van Buitenzorg op theeplanten voor. 


E64 


Door middel van het mikroskoop kan men verder constateeren, 
dat van de gestreepte mijt ook de volwassen individuën slechts 2 
paar betrekkelijk korte pooten bezitten, die dicht aan het kopeinde 
staan. De larven zijn vrij licht van kleur, de volwassen mijten 
echter donker roodbruin met 5 overlangs verloopende sneeuwwitte 
strepen, die uit eene wasachtige massa bestaan. 

De gestreepte mijt was op het land, waar ik haar kon waarnemen, 
eerst in den drogen tijd opgetreden en het werd mij ook door den 
Administrateur dier onderneming medegedeeld, dat hij de door deze 
mijt veroorzaakte verschijnselen reeds vroeger in den drogen tijd 
heeft waargenomen, dat zij dan echter met het doorkomen der regens 
van zelf weer zijn verdwenen. 


h. Heterodera in de Thee. 


Op een in Oost-Java gelegen koffieland stonden op de thee-kweek- 
bedden de jonge plantjes vrij ongelijkmatig, het eene gedeelte 
bezat gezonde groene bladeren en was goed gegroeid, ter wijl het an- 
dere, — blijkbaar zonder regel tusschen de gezond staande plantjes — 
in hun groei sterk achterlijk gebleven waren en meer of minder geel- 
achtig gekleurde, kleinere bladeren bezaten Kenige planten waren 
ook reeds afgestorven. 

Aan de afgestorven planten was nu meestal ook het wortel- 
stelsel reeds dood en verrot. Een gedeelte daarvan was 
verder gewoonlijk ook bij de nog in de vroegere ziektestadiën 
staande planten reeds afgestorven. Aan het nog gezonde gedeelte, 
dat nog eene witte kleur bezat, konden dan echter talrijke kleine 
opzwellingen waargenomen worden, die geheel het uiterlijk van 
Heterodera-knolletjes hadden. Inderdaad kon ik dan ook door mikros- 
kopisch onderzoek in deze knolletjes zeer gemakkelijk de aan we- 
zigheid van verschillende ontwikkelingstadiën van Heterodera radi- 
cicola aantoonen. 

Van de gewone koffieaaltjes, T'ylenchus Coffeae en T. acutocau- 
datus, heb ik daarentegen ook in deze planten niets kunnen vinden, 
ofschoon op het bedoelde land de koffie zwaar door de bedoelde 
aaltjes te lijden had. Dat daar echter ook Heterodera in vrij 
groote hoeveelheden voorkomt, heb ik reeds vroeger door onder- 
zoek van verschillende onkruiden (vooral Ageratwum conyzoides) 
aangetoond. Overigens heb ik op een ander land, waar b. v. de 


— 647 — « 


tabak zwaar door Heterodera was aangetast, in de thee geen spoor 
van deze nematode kunnen vinden en het is dus ook wel waar- 
schijnlijk, dat de door Heterodera aangetaste theeplanten alleen 
door bijzondere uitwendige omstandigheden voor de aanvallen 
ervan vatbaar geworden zijn. In ieder geval zal het wel de 
moeite waard zijn ook verder op het voorkomen van nematoden 
in de wortels der theeplanten te letten en eventueel zoo mogelijk 
vast te stellen, onder welke voorwaarden van buiten de infecties 
hebben plaats gehad. Zoodanige waarnemingen zouden misschien 
voor de theoretisch en praktisch belangrijke vraag, van welke 
oorzaken de vatbaarheid voor aaltjesinfecties afhangt, van groot 
belang kunnen worden. Misschien zoude ook juist de theeplant 
voor een experimenteel onderzoek dienaangaande bijzonder ge- 
schikt zijn. 


ce. _Colletotrichum-ziekte. 


Op een koffieland in Oost-Java vond ik vrij dikwijls op oude 
theebladeren groote grijsbruine plekken, waarop reeds met het bloote 
oog kleine zwarte puntjes zichtbaar waren, die in concentrische» 
parallel met den rand der plekken loopende rijen geplaatst waren’ 
Deze ziekte is misschien reeds door Warr 1) in Engelsch-Indië waar- 
genomen, maar voor zoover mij bekend, nog niet nader onderzocht. 

Door mikroskopisch onderzoek kon nu gemakkelijk vastgesteld 
worden, dat de reeds aangehaalde zwarte puntjes het vruchtbed 
van een tot het geslacht Colletotrichum behoorende schimmel 
vormen. Karakteristiek is voor dit geslacht, dat zich tusschen de 
de sporen vormende kleurlooze draden donkere borstels bevinden, die 
met hun vrije einden over de sporenlaag uitsteken. Deze borstels 
zijn b.v. goed te zien aan sneden, die parallel met de oppervlakte 
van het blad gevoerd en door verwarmen in chloralhydraatop- 
lossing doorzichtig gemaakt zijn. Zij staan bij onze schimmel 
vooral dicht aan den rand van het vruchtbed en zijn 40 — 60 mikr. 
lang, meest een weinig gebogen. De kleurlooze, langwerpige sporen 
zijn 14— 18 mikr. lang, 5—6 mikr. breed. De diameter van het 
geheele vruchtbed varieert tusschen 0,18 en 0,27 mM. Daar 
deze schimmel waarschijnlijk nog niet is beschreven, stel ik voor 
haar Colletotrichum Theae te noemen. 


*) The Pests and Blights of the Tea Plant, p. 441. 


— 648 -— 


Daar de schimmel, zooals reeds gezegd werd, bijna uitsluitend 
oude bladeren aantast, is zij zeker betrekkelijk weinig schadelijk. 
Het is echter toch aan te bevelen, bij den pluk en bij het snoeien 
de daardoor aangetaste bladeren zoo veel mogelijk te doen afpluk- 
ken en te verbranden. 


3. Peper. 


In de peper werden behalve de reeds vroeger door mij beschre- 
ven snuitkevers 1), waardoor echter in Oost-Java slechts hier en 
daar enkele takken gedood worden, eene schimmelziekte van den 
stam, eene wortelziekte en twee verschillende bladziekten waarge- 
nomen. Daar de eerste van deze ongetwijfeld als de op dit oogen- 
blik meest schadelijke is aan te merken wil ik deze ook het eerst 
beschrijven. 


1. Schimmelziekte van den Stam. 


Door deze ziekte worden vooral oude, b. v. 7 of meer jaren oude 
peperplanten aangetast. Van buiten is deze ziekte daaraan te her- 
kennen, dat dat bladeren meest van af den top der planten beginnen- 
de, droog en zwart worden, maar in dezen toestand aan de plant blij- 
ven zitten. Niet zeldzaam kon ook waargenomen worden, dat aan 
denzelfden boom groene en zwarte bladeren door elkaar zaten; in 
zoodanige gevallen kon dan echter gemakkelijk worden geconstateerd 
dat aan den bedoelden boom verschillende takken of planten door el- 
kaar waren gegroeid, waarvan slechts een gedeelte der bovenste dee- 
len verdroogd en afgestorven was. De overige deelen kunnen dan 
echter een geheel gezond uiterlijk hebben en ook het wortelstelsel van 
zwaar aangetaste boomen kan er nog zeer goed en gezond uitzien. 

Bij het doorsnijden der aangetaste takken vindt men, dat het 
hout eene meer of minder bruinachtige, tot bijna zwarte kleur be- 
zit. Bij geheel afgestorven takken is ook gewoonlijk een gedeelte 
van het hout reeds verdroogd en door oplossing van het daartus- 
schen gelegen, zachtwandige weefsel in enkele lamellen gespleten. 
Gaat men nu echter bij dit onderzoek van de reeds afgestorven 
takken over tot die, welke een nog gezond uiterlijk hebben, dan 
zal men in de eerste gedeelten meest ook in het hout eene inten- 
sieve bruinkleuring vinden en wel kan deze zich ook in de stam- 
gedeelten voortzetten, die nog een geheel gezond uiterlijk hebben, 


— 649 — 


Langzamerhand verdwijnt dan de bruine kleur meer en meer; 
dikwijls is zij echter toch ook tot in het wortelstelsel te vervolgen. 
Zoodanige planten staan dan echter gewoonlijk op het punt van 
geheel af te sterven. 

Door mikroskopisch onderzoek konden in de aangetaste takken 
altijd schimmeldraden aangetoond worden, die eerst wit van kleur 
zijn, maar later eene bruinachtige tint verkrijgen. Deze schimmel- 
draden zijn het eerst in de groote houtvaten te vinden en zij wer- 
den ook wel in takken waargenomen, die nog geheel groen waren, 
maar dan met afstervende takken in verbinding stonden. Om aan 
te toonen, dat zich deze schimmeldraden op zeer groote afstanden 
in de nog gezonde takken kunnen voortzetten, wil ik hier slechts. 
één voorbeeld aanhalen: Bij eene peperplant, die minstens 6 voet 
hoog was en zich dicht bij den grond in twee takken verdeeld had, 
waarvan de eene alleen in de bovenste helft was afgestorven, de 
andere echter nog geheel gezond was, waren de schimmeldraden 
niet slechts tot aan de basis van den zieken tak, maar ook tot 
aan den top van den uiterlijk nog geheel gezond uitzienden tak in 
de houtvaten waar te nemen. Bij geheel gezonde planten en bij 
door de dadelijk te beschrijven wortelziekte gedoode, werd daaren- 
tegen, in overeenstemming met de gezonde kleur van het hout, ook 
geen spoor van schimmeldraden in de houtvaten gevonden. 

Bij verder gevorderde infectie waren de schimmeldraden ook 
gemakkelijk in de overige houtelementen aan te toonen, en later 
zelfs in de tusschen de houtbundels gelegen mergstralen, die uit 
cellen met dunne wanden opgebouwd ten slotte geheel opgelost 
worden, waardoor de reeds genoemde isoleering der houtlamellen 
tot stand komt. 

Eene fructificatie kon aan de bedoelde schimmeldraden tot nog- 
toe niet met zekerheid aangetoond worden. In een geval bemerkte 
ik wel schimmeldraden, die uit een afgestorven stamstuk aan den 
eenen kant van de schors, waaronder het hout reeds geheel verdroogd 
was, gegroeid, in vochtige lucht 2-cellige conidiën vormden. Maar 
het is mij niet mogen gelukken aan deze draden, waarvan het 
wel eenigszins waarschijnlijk is, dat zij met de binnen het hout 
waargenomen draden samenhingen, eene hoogere fructificatie te 
verkrijgen. Het moet dus nog door nader onderzoek vastgesteld 
worden, tot welke schimmelsoort de in de zieke pepertakken voor- 
komende schimmeldraden behooren. 


— 650 — 


Verder zal het ook zeker wenschelijk zijn, met de bedoelde 
schimmel nog infectieproeven te nemen. Reeds nu kan het echter 
als zeer waarschijnlijk worden beschouwd, dat de in de houtvaten 
waargenomen schimmeldraden als de oorzaak van het afsterven 
der bedoelde planten zijn te aan te merken. Met het oog hierop 
zoude het ook zeker aanbevelling verdienen planten, die al de boven 
beschreven verschijnselen vertoonen zoo spoedig mogelijk op de 
plaats zelve te verbranden, om zoo veel doenlijk de kiemen der 
ziekte te vernielen. Hierbij waren natuurlijk ook de groene ge- 
deelten van partieel aangetaste planten, die volgens de medegedeelde 
waarnemingen ook reeds schimmeldraden kunnen bevatten, niet 
te sparen. Dat overigens bij het uitsnijden der afgestorven gedeelten, 
het achterblijvende gedeelte gewoonlijk na eenigen tijd weer dezelfde 
ziekte vertoont, werd op de eene zwaar aangetaste onderneming 
volgens welwillende mededeeling reeds ondervonden. 

Of nu echter de met eene zoodanige bestrijding verbonden on- 
kosten door het daarvan te verwachten voordeel te rechtvaardigen 
zijn, is voor ieder geval afzonderlijk uit te maken. Wanneer 
de ziekte nog tot enkele plekken beperkt is, dan is zeker 
eene spoedige en radicále bestrijding ten zeerste aan te raden. 
Is zij daarentegen reeds over de geheele onderneming ver- 
spreid, dan is het wel zeer waarschijnlijk, dat behalve de reeds 
de uitwendige kenmerken der ziekte dragende boomen ook talrijke 
andere schimmeldraden bevatten, zonder dat men van buiten iets 
daarvan zien kan. Het is dan ook zeker te verwachten, dat men 
in dit geval langen tijd met de bestrijding zal moeten doorgaan, 
totdat geene nieuwe ziektegevallen meer voorkomen. Wanneer 
men dus niet over de noodige geldmiddelen beschikt voor eene 
over langeren tijd voort te zetten bestrijding dan, kan het onder 
zekere omstandigheden wel voordeeliger zijn, in het geheel geen geld 
daarvoor uit te geven en aan de natuur haren vrijen loop te laten. 

In ieder geval kan dus alleen de met alle bijzonderheden van 
het land vertrouwde administrateur daaromtrent beslissen, of hij 
aan de uit te geven gelden of aan den daardoor misschien ge- 
deeltelijk te redden pepertuin meer waarde moet hechten. Wanneer 
de peper meer als bijcultuur wordt gedreven, kan ik mij wel voor- 
stellen, dat in sommige gevallen de kosten den doorslag zullen 
geven. 

Opmerken wil ik eindelijk nog, dat men in streken, waar de 


Ene 


beschreven ziekte geconstateerd is, zeker bij het maken van stekken 

zeer voorzichtig zal moeten te werk gaan. Het is niet onwaar- 

schijnlijk, dat het zoo dikwijls ondervonden mislukken van peper- 

stekken gedeeltelijk aan de beschreven peperziekte was te wijten. 
2. Wortelziekte. 

Deze ziekte werd op mijne reis alleen op twee groote plekken 
van eene in Oost-Java gelegen onderneming waargenomen. De 
daardoor aangetaste planten verkrijgen eerst gele bladeren, die dan 
langzamerhand afvallen. Eindelijk sterft de geheele plant ongeveer 
gelijktijdig af. 

Van de hierboven beschreven ziekte onderscheidt deze zich 
ook daardoor, dat zelfs bij bijna afgestorven planten het hout in 
stam en wortel eene normale, geelwitte kleur bezit. Ook konden 
door mikroskopisch onderzoek geene schimmeldraden in de hout- 
vaten aangetoond worden. 

Daarentegen stemden onze planten met de reeds vroeger in de 
Lampongsche Districten waargenomen zieke peperplanten in zoover 
overeen, dat aan het wortelstelsel zeer weinig haarwortels aan wezig 
waren. In de wortels werden verder talrijke bruine plekken aan- 
getroffen, die blijkbaar door Heterodera veroorzaakt waren. In 
eenige daarvan kon ik ook eieren en larven hiervan aan- 
toonen. Overigens is het mij toch opgevallen, dat het getal 
van deze aaltjes in de bedoelde wortels betrekkelijk gering was. 
Het is echter wel mogelijk, dat hierbij de abnorm lange droogte, 
die voor en gedurende mijne reis in die streken geheerscht had, 
een rol heeft gespeeld. Het schijnt mij ook zeer waarschijn- 
lijk, dat wij hier met dezelfde ziekte als vroeger in de Lampongs 
te doen hebben. Daar men hier echter in ieder geval met eene 
wortelziekte te maken heeft, schijnt het mij ten zeerste aanbeveling 
te verdienen, plekken, waar de peper onder de beschreven ver- 
schijnselen is afgestorven, niet weer met peper te beplanten. Daaren- 
tegen kan men wel met het oog op de onkosten het verbranden der af- 
gestorven ranken nalaten. Eerder zoude een uitgraven en verbranden 
van het wortelstelsel aanbeveling verdienen, om daar door de uitbrei- 
ding der ziekte naar gezonde tuinen zooveel mogelijk tegen te gaan. 


3. Bladziekten. 


Van de twee waargenomen bladziekten veroorzaakt de eene 
bijna sneeuwwitte plekken, die eene vrij onregelmatige hoekige 


— 652 — 


gedaante bezitten en daardoor veroorzaakt wordt, dat de plekken 
meest door grootere of kleinere bladnerven begrensd worden. Hun 
diameter bedraagt ongeveer 5 mM. Gewoonlijk vindt men echter 
talrijke zoodanige plekken op hetzelfde blad en men kan ook vrij 
dikwijls waarnemen, dat een meer of minder groot getal ervan 
met elkaar is versmolten. 

Reeds met het bloote oog kan men gewoonlijk op de beschreven 
plekken zeer kleine zwarte puntjes waarnemen, die de fructificatie 
van verschillende schimmels uitmaken. Volgens het mikroskopisch 
onderzoek. vindt men daarop vooral eene Phyllosticta en eene 
Colletotrichum spee. Voor mij is het zeer waarschijnlijk, dat 
de eerste als de oorzaak der ziekte is te beschouwen. Zonder 
infectieproeven is dit echter natuurlijk moeilijk uit te maken. 

De door deze ziekte veroorzaakte schade schijnt over het alge- 
meen slechts zeer gering te zijn. Alleen op één land werd mij 
verzekerd, dat ook de jonge toppen der peperplanten verschijnse- 
len kunnen vertoonen, die met de boven beschreven overeenstem- 
men, en als gevolg waarvan zij geheel kunnen afsterven. Men 
zal echter toch nog eerst moeten onderzoeken, of men in deze 
gevallen met dezelfde of met eene derde schimmel te doen heeft. 

Door de andere bladziekte worden veel grootere, donkerbruine 
plekken veroorzaakt, die gewoonlijk van den bladrand uitgaan en 
„met den binnenrand der plekken parallel loopende, fijne, concen- 
trische strepen vertoonen. Ik heb op deze plekken ook verschil- 
lende schimmels waargenomen, kan echter nog niet opgeven, door 
welke zij veroorzaakt worden. Voor zoover ik tot nog toe kon 
nagaan, worden door deze ziekte vooral oude bladeren aangetast 
en heb ik nergens eene noemenswaardige schade daardoor veroor- 
zaakt gezien. 


Ten slotte wil ik hier nog opmerken, dat ik aan den stam van 
peperplanten, vooral aan de knoopen niet zeldzaam eene Septobasi- 
dium spee, heb aangetroffen. Deze schimmel, die overigens ook 
op de koffie voorkomt 1), vormt eene in drogen toestand grijsach- 
tige laag, die echter in aanraking met water eene donkere, bijna 
zwarte kleur verkrijgt. Eene noemenswaardige schade schijnt ech- 
ter door deze schimmel aan de daardoor aantaste peperplanten niet 
te worden toegebracht. 


1) Vergel. De nieuwe Gids, 1901, blz, 607, 


658 


4. NoorTMUSKAAT. 


In Midden-Java werd mij een nootmuskaatboom getoond, díe door 
eene ziekte was aangetast, die door Janse onder den naam van 
„bastziekte” uitvoerig is beschreven. Men deelde mij ook mede, 
dat ten gevolge van deze ziekte reeds verschillende boomen een 
meer of minder groot gedeelte van hun kruin hadden verloren. 
Na het op stomp kappen vormden deze boomen echter weer gezonde 
uitloopers. De oorzaak van deze ziekte, die in het cambium schijnt, 
te beginnen is nog niet vastgesteld. 

Buitendien werd op dezelfde onderneming ook hier en daar waar- 
genomen, dat enkele kleinere takken plotseling afstierven. Het 
komt mij waarschijnlijk voor, dat wij hier met eene schimmelziekte te 
doen hebben; met zekerheid heb ik, echter de oorzaak daarvan niet 
kunnen vaststellen. Overigens heb ik in weerwil van nauwkeurig 
zoeken, alleen takken kunnen vinden, die reeds geheel waren 
afgestorven, en geene, die in de eerste ziektestadiën zich bevonden, 
wat natuurlijk voor het vaststellen der ziekteoorzaak veel beter 
geweest ware. 

Op de kweekbedden van nootmuskaat werden aan de bladeren 
der jonge planten twee verschillende soorten van schildluizen 
(Chionaspis dilatata en eene Aspidiotus sp.) waargenomen, die 
blijkbaar een achterlijk blijven van de bedoelde planten veroorzaakten. 


5. ERIODENDRON ANFRACTUOSUM {„RANDOE”). 


Op een in Oost-Java gelegen koffieland vond ik aan eenige jonge 
randoeplanten aan de jonge bladeren en stengeldeelen zwarte plek- 
ken, die veel op de op Cacao door Helopeltis veroorzaakte plek- 
ken geleken. Na kort zoeken werden op deze planten ook eenige 
larven gevonden, die blijkens het op den rug aanwezige speldje tot 
het geslacht Helopeltis behooren. Overigens heb ik deze wantsen 
elders nog nooit op randoe aangetroffen en ik houd het dan 
ook voor zeer waarschijnlijk, dat deze plant slechts bij uitzon- 
dering — misschien bij gebrek aan ander voedsel —daardaor 
wordt aangetast. 

Bij deze gelegenheid wil ik hier nog opmerken, dat ik den in een 
vroeger reisverslag genoemden boorder 1), die in de jonge takken 


1) Vergel. Teysmannia, Deel XI, blz. 446. 


é ; Wk: n id Ne Eel 
van de randoe voorkomt, intusschen ook in den Cultuurtuin bij _ 


Buitenzorg heb aangetroffen en ook het volkomen insect daaruit 
heb kunnen telen; het is een donkere tor met een langwerpig 8 
lichaam, die tot de Cureulionidae (snuitkevers; en volgens welwil- 
lende mededeeling van Dr. KoNiNGsBERGER tot het geslacht 
Alcides behoort. Je Austin 


bn N 
+ p 
Ie Ĳ 
- 4 4 
k rek 
Lon 
sk 
‘ se ier 
i « ij, et Ri 
Me A 
ie 
Ë 
st 
Ad Ln 
iN Gij 
Dl 
hd 
se de y' 
4 $ 
EN PS EEE 
REN 
In 7 
Lj kd 
Bek 
f 7 
* ' 
PN hd 
9, 
PA, 
Ha 
p Ä 
‘ 
4 
# 
ï ‚ 
ge N 
en 
8 $ 
9 
. mr 
bar : / 
n el we p . 
ij 


a MEC 


Arin, ars. 


ical Garden Libra 


KA | | Ï I 


K.. 51 85 00280 


et ee df DT en vn, kl wr 4 nt. wir 
5 eden den Ore A BER eed hd dementen mnd ma 


Sa e Lg won re arg” ” EE) ap . ian 7 et: ee e % ed 
Gn 9 pret BET ie nen eet ne Ie EE Kn a emg mpm 5 en en v vr N: 
s ds AFS 25; 6 > „ile! je EP 2 d al 
= > ” zg Pe = 
y