LE 


ese 


ger 


EENSMANNTA 


ONDER REDACTIE VAN 


HT WICMAN— 


met veler medewerking 


nen enn ne 


ACHTTIENDE DEE L 


eN 


NN 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 
Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


LUERARY 
REW YORK 
_ BUTANICAL 
Li A AN, 


BATAVIA 
G, KOLFF & Co 
1907 


dn 


Sd 
ONT WS jn 
nk zi , 


TOT Tent ren 


TEAM Oritttiant ril er 


ge 4 


ha dan! 


ninservalrs de 


FEB 24 1931 


EN EO UD: 


OORSPRONKELIJKE STUKKEN, 


Agave, De vezel . . … … door Pir . 
Boekbeschouwing. 
Ned. O. I. cultuurgewassen, hunne kenmerken, teelt 
en bereiding, Jhr. F. A. vaN Srurrer, door Pir. 
Handleiding voor het snoeien van rozen, J. B. Buppe 
door H, J. WiaManN Ee 
Kunstmest en haar rf B. en ien Dr. 6 
DE JONG. 5 
Hevea en Ficus, C. BA DE roan Abbe Dr. w. R. TE 
pE Haas rn 
Boomen, Fraaie en eed AE in den an 
Xanthophyllum excelsum Bl. I. 
Lagerstroemia speciosa Pers IL. 
Pterocarpus indicus Wild, III. 
Caoutchouec, Over de markten in Eutin: don 
Dr. W. R. Tromp pr Haas . 5 
Cursus voor Land- en Tuinbouw, dose H. 5E Men : 
Drinkwater, Ietsover . . . en waterfilters door E. de Krurrr 
Ficus-aanplant, Oogstresultaten van dea . . . in den Kul- 
tuurtuin bij één en tweemalige aftapping, door G.J. W. Herr 
Gambir, De cultuur en de bereiding van . . . in den 
Riouw-Archipel door Dr. W.prJoxa. . . . « 16, 106, 


Hevea brasiliensis of Para caoutchoucdoor Pir. . . 
n En De behandeling van het tens 
Van rt DOOP Gadea HEEG: cot 2e 
5 » De hodbidenols tapmethoden voor. . . 
(Para rubber) door Dr. W. R. Troxr 
pE Haas Er EN 


LESRART 
GEE VA 


Blz. 
19 


242 


166 


676 


YORK 


u 


Hevea tapproeven door Pir . Re he - 

Indigo en rubber, Kunstmatige . . « door Dr. Gorter. 

Koffie, Selectie van . . . door Dr. P.J. S. Craxer, 144, 219, 

Koffie zonder Coffeine dee Dr. GORTER. 8 

Koffie, Hybriden-selectie bij . …. door Dr. P. 5. s. cl 

Koffie, De achteruitgang van Liberia. . . . op Java; welke 
houding moeten wij tegenover haar aannemen?, door Dr. 
P.J. S. CRAMER. . ° AN 

Mieren, Een proef met petroloumseida ien eenn van 
witte . . . door P, Horrer. 

Oliegrassen, De . « « van Indië en Cros daor ĳ 5 


SMITH, «… at gate ee 
Orchideeën uit za door H. d Ee eet je em 
Peperanken, De productiviteit van . . « door Dr. P.J. 

S. CRAMER. … » Ene ee tn 


Rameh, Bonetner ik Ee nee G. J. H. Hen 

Rozen in den tuin, door H. J. WieMasr. 

Sawah’s, ren der . . . na den hadoadst en 
Dr. KUYPER. 3 

Tuinbouw, (Oofteelt en Handel) door B. D Wiid = 

Vruchtentoonstelling, De eerste . . . . te Batavia door 
H. J. WrIGMaN. A thee voehek on tale Es 

Vruchten, Minder hande . … _op de vruchtententoonstel- 
ling te Batavia, door SorkKABOEA. ET 

Zaad van eigen aanplant en . . . uit andere streken, door 
Dr. P. J. S. CRAMER. en en 

Zaden, Het verzenden van . . . over groot» afstanden, door 
H. J. WreMar Jr. elan het ree ee 

Zintuigen, De . . . . der planten door Hs. Jrexsen. 483, 

Zoölogische wandelingen te Tjibodas, door Dr. J. C. Koxinas- 
BERGER. 8 

Er Bosen . : 

III. De „dessous” van het Bosch . on. 

IV. De KEne van. beb Bark. … naa neee 

V. De Fauna van schemering en nacht 

VI. De Fauna van den Boschrand 


SPROKKELINGEN UIT NIEUWE PUBLICATIES. 


Ananas cultuur, Mislukte 


Edond op de Bahama- 
eilanden. 
Ananasin blik. 
Ananassen, Worden. 
door eigen stuifmeel 
bevrucht 
Araucaria 8 
Arctotis X _regalis. 


Begonia’s, Rex. . . . 
Begonia semperflorens . 
Boom, De Geschiedenis 
van een. en PE 
Boonensoort, Een nieuwe. 
Cacao-zaden, Re 
van. 
Out Daklia! 8, Nieuwe: 
Canhamo brasiliensis 117, 
Canna Roi Leopold IL. 
Cassia Fistula. 
Chlorophyl, Bdijrage Ren 
de kennis van het, 
Chrysanthemum, De. 
cultuur in Japan. 
Clematis Sanderi 
Cyperus Papyrus L. 
Cypripedium insigne San- 
deriana ed 
ARAS ere on vn 
Djamboe-soorten, Iets 
over verschillende Ame- 
rikaansche. … 
Druiventeelt, lets over de 
. in Guatemala. . 
Ent en onderstam, De 
invloed van … . . op 
Blkaarh es 


Bz. 


254. 
260. 


323: 


Fruit, Natalsch. . . op de 
Londensche markt. 
Giftstoften ter bestrijding 

der organismen, die on- 
ze cultuurgewassen be- 
schadigen 567, 628, 696, 
Guayule-industrie in Me- 
xico oe 
Hevea brasiliensis, Ziek- 
tent ins: 
Hibiscus . 
Jute-bloemen, Bens 
van. 
Jute, en 1 ver- 
vanging van 
Kamfer. deens 
Kamfer-cultuur aan de 
Middelandsche zee. . 
Kamferbereiding, De toe- 
stand der kunstmatige. 
Kew, Het bezoek aan de 
tuinen te 
Klappersma u. : 
Laelia-Cattleya 
Lambeau 
Leguminosen, Het Sten 
van. . . … met rein- 
culturen van bacteriën. 
Lobelia Kathleen Mallard. 
Mangga,  Derers in 
Bloridas Peron. 
Mangga’s, Gedroogde 
Mangga’s, over het enten 
Veens 8 
Monbretia-variëteiten. 
Nephrolepis Bostonéënsis. 
Nymphaea atropurpurea. 


Firmin 


HI 


444, 


183. 


Iv 


Brz 
Nymphaea hybrida, L. climatiseeren van. 
Prttmann: TMnr. 11096: Salvia’s, Drie nieuwe. 
Oleander, De. … … … 508, Sanseviera als vezelplant. 
Orchideeën, Het zoeken Schimmel, Octoberbericht 
naar . .. in Britsch van de firma. ..te 
Guyana. see 451. Militz. en SO 
Paardehaar, Plantuardig. 34. Sisal-hennep, Magney of. 


Palmen, Een paar ziekten 
in 
Palmen, Het En 


Strobilanthes Deyerianus. 
175. Suiker-industrie in Egypte 
Tentoonstelling te Dres- 


vermogen van ....te- dens” ne 
gen vorst. …… < =,969, Vanielje op de Sechellen. 
Pisang, Hoe komt de .. Varens ne 
in Amerika. . . . 580. Vruchtboomen, snoeien of 
Piteairnia?g, Dei. «. 4 BLD. niet snoeien van . .… 
Planten-ecologie. . . 381. Vruchten, Het in zakjes 
Planten in potten, over doen rijpen van. … « 
bemesting van. . . 369, 371. Vruchten zonder zaden. 
Planten, Nieuwe metho- Wegen en paden in open 
des bij het kweken van. 575. bare tuinen. 
Plantensoorten, Het ac- Zaad, De kiemkracht van. 


KORTE BERICHTEN, UITGAANDE VAN HET 
DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


De Ceylonsche caoutchouctentoonstelling van 1906, door 
Pror. pr. M. TrEvg . 5 ane 
Nota over het Mlanbenr nas Giens K. He. ‚52 
Correspondentie over de cultuur van „Kapas rampit’” 
in Borneo . 

Advies voor het winnen van idd van Coffea ind 
en Bobustar … 8 zie 

De opbrengst van Besl. gras ad Pri. 

Nog eenige woorden over Pestalozzia Palmarum, door 
Dr. Cr. BERNARD. . … ER ERN 
Rapport uitgebracht door ú Ooie, aangewezen door 
den Secretaris van Landbouw van den Staat Sao Paulo, 
om verslag uit te brengen over de vooruitzichten van de 
Koffie-oogsten 1907-1908, 1908—1909. . 


Brz. 
636. 
579. 

42, 


44, 
584, 
585. 

35. 


511. 

32. 
251. 
445. 


374. 
509. 


459. 
43. 


49 
120 


182 


190 
324 


327 


385 


42. Aetherische Oliën II, door Dr. A. W. K. pe Joye (Andro- 
pogontcitratus). … Sten ve ee . 

43. Een Botanische reis, naar de Duizend: slaan däb» 
ISMH. * . 7 

44, 47, 48. Proeven met bees en je Bend Hlooë 
JEE VAN DERSTOE. ie 


45. Rapport van den Assist. Horik J. H. HeyL over 
een op zijne aanwijzingen vervaardigd eenvoudig ontveze- 
hmestoestel, 5 verst dee 0% 

46. Selectie op soortelijk gewicht bij Padi- Baat aide 
EEN VAN" DER STOK … e nn 1 

47. Overzicht der resultaten, bei OE het Literkolie. 
zaad uit Suriname, door Dr. P, J. S. CRAMER. . 


ADBEELDINGEN. 


Roos Generaal Sherman... . ne : 

De cultuur en de bereiding van Gants . 106, 110, 242, 

Werktuigen voor het tappen van Hevea brasiliensis . . 84, 

Variatie in de lengte der bladeren van twee Liberia-koffie 
boomen (Type B en Type C). . . . . 

Variatie in de lengte der koffieboonen in ideen. 
Variatie in de lengte der boonen van Mokka, Java en Ma- 
rogogype koffie . . ee : 

Variatie in de lengte der Een van Liberia-koffe 3 
Variatie in het suikergehalte van 40.000 bieten. 

Madia elegans . 

Variatie in de lengte der desen” van Mokko en ds koffie. 
Wortelgestel van 8 md, oude Hevea-planten. 

Bewortelde tjangkok van Hevea. . . … 

Coffea arabica var. monosperma . 

» “angustifolia. „vn 5 


” ”„ 
A 5 an rotundifolan sm e . 
5 „ columnaris. 


Esbride, (Coffea liberica X arabica) van china: 

Typen uit een zaaisel van Kalimaas hybriden. . . 290, 
Btteassstenophylkal Wait, MB, ORE RG et Oet AU TAERES 40 
Mepenten, vans hybriden: 0 ot me ete er ah ndel lek 


146 
148 


149 
151 
154 
156 
160 
168 
168 
221 
224 
225 
230 
282 
291 
292 
292 


VI 


Typen uit een zaaisel van een hybride (C. stenophylla x liberica) 
” ” n„ ” 

Bloem van peper. . .… e she MATE 

Xanthophyllum excelsum Bl ki- Ie . 

Lagerstroemia Flos-Regina Retz, Boengoer. . … … … « 

Statolith en oog van Rhopalonema . . .… MEE 

Lengtesnede door den wortelpunt van Nast. JAN 

Gevoelstrechters in de epidermis van komkommer. .… 

Gevoelcellen van de epidermis van Abutilon. } 

Lengtesnede door den voet van een gevoelsborstel van Bi 
phytum sensitivum . .… ee REE 

De vliegevanger, Dionaea ianeisnlas bleke 

Doorsnede van een blad van den vliegenvanger . NE 

Lengtedoorsnede door het onderste gedeelte van een gevoels- 
borstel van den vliegenvanger. . … … … 

Bladmozaiek van een Begonia 5 

Papilleuse epidermiscellen van een Ben 

Epidermiscellen van Anthurium . Nl 

Ooglens van Fittonia Verschaffeltii.. . …. . …. … 

Goed gesneden tapwonden van Hevea.. . … … «… … 

Slecht gesneden tapwonden van Hevea. 

Invloed van de standplaats der moederboom op A5 grveinel 
beid sder kinderen sers «ap dateren! Mes oe 

Onvezelingstoestel . Ben 

Pterocarpus indicus Willd., gaas: kembban. di eel te 

Bijltje voor het tappen van ecaoutchoue. … …. … … … » 

Opvangbakje voor caoutchouc. stele 

De vischgraatmethode bij het tappen van daostenent Nl: 

Bakje voor het opvangen van caoutchouc. 

Twee getapte Hevea boomen van den elan in EIS: Cu- 


tuurtuin te Tjikeumeuh. . . … on 
Hevea boomen getapt volgens de volle inkeldelhoe A 
À en Je de halve 5 


Batak Northway tapmes. „tj sert ten ian en en eeN 
Miller :fapmes. st 5 vO nde ee AE 
Pask-Holloway tapmes. . . eter Deares Let 
Getapte tienjarige Hevea- Baeten uit den Cultuurtuin te 

Tjikenmenh Ae ane en 


Mangga itam . 


” 
5 gandoes 


5 ampelan sari . 


Stann. 


De En vruchtentoonstelling te Batavia . … . 732, 


uit zaad van Britsch- Indië . 


LIJST VAN PLANTEN- EN DIERENNAMEN. 


Aardappelziekte . . 
Achras sapota. . 


Acridotheres javanicus . 


Advokaat 
Aethopya eximia. 
Agave americana. 


” 


„ _Sylvestris . 
„ _ vezel 


Aldrovanda versiculosa . 


Alatia xylina. 
Amblyteles. 


INHAOST. … … … 254, 
Ananassa Bracomorense . 


Ananas Cayence lisse. 
Andropegoneae 
Andropogon citratus . 


5 Iwarancusa . 


5 Nardus . 


E Nardus var 


nilagiricus . 


Andropogon odoratus 207, 
5 en enantis 
) ERS 
Angsana 


BAmisoderann 
Anona reticulata. 


rigida elongata. . 
»„ rigida sisalana 21, 


Brz. 
787. 
747. 
2k 
145. 
402, 

215 

21. 
854. 

21: 

TOE 
489. 
696. 
133. 
378. 
145. 
143. 
203. 
447, 
214, 
214. 


216. 
317. 


208. 
627. 
141, 
154. 


Anona squamosa. 
Anthracose . 


Anthurium Waroecqueanum 


Apis florea 
Arachis hypogaea. 
Araucaria Balansae . 


5 brasileana . 

- Bidwelli. 

ss Cookii . 

â Cunninghamii. 

5 excelsa. 

5 imbricata . 

5 Rulei . 
Arctotis grandis . 

pe regalis 


Areas galactina . 
Areca catechu. 
Argyope 5 
Artocarpus ontepricoli 


5 polyphema. . 


7 rigida. 
Arvicola amphibius . 
pe varvalis. 


Aspidiolus perniciosus. . 


Baard vogels 


Backhousea citriodora. . 


Beek lijsters 
Begonia. 


‚ 756 


vi 


Brz. 
de 
138 
739 
740 
741 


Biz 
154. 
uiten 
501. 


oo A 


VIII 


Brz. 
Begonia Bowringiana. 46. 
= Garteninspector 
Weckerle. . £ 47- 
Begonia H. G. Moon 46. 
= His Mastejy . 46. 
„ _ Hoffgärtner Lom- 
beck. 47, 
Begonia Johanna. 47. 
4 Kaiser Wilhelm 
Ë EP Wi 
Begonia Louise Closon. . 47. 
e Our Queen. 46. 
s Président Car- 
BOE Aen ke Mee Wd 
Begonia Reta Schmeiss . 47. 
ze Ben Gl 45. 
5 Rex Diadema 47. 
5 semperflorens 257. 
5 Smetana. 47, 
„ Vietor Emanuel. 47. 
Bengaalsch gras . 324. 
Bètèt. . 275 
Bhringa remifer … 13. 
Bifrenaria aurantiaca. 432. 
Biopbytum sensitivum. . 489. 
Boea negri . nb, rio 
Boeboet kembang. 403. 
Boeltok. 276. 
Boeroeng kipas. . 69. 
5 kopi En 
Borassus flabellifer „175, 179. 
Bowstring hemp . 42. 
Brasavola Degbyana. 607 
Brilvogeltjes . . .«. « 70. 
Brochinia codylinioïides . 437. 
Bruchus Pisi . . . 633. 
Buchanga cinerea. AD 
Bunya Bunya. . 116. 


Brz. 
Burlingtonia candida. . 432, 


Calanthe furcata. 606. 
en Masuca . 606. 
Calobata 2 6. 
Cananga olie en ale 44, 
Canhamo brasiliense, pi 
rini 5 „117 Sn 
Canna Roi Leopold II . 256. 


Carpophoga aenea …. …. 74, 
Cassia bicapsularis. . …. 43. 

ij fistula. 
Castilloa elastica. . . 49. 


Catasetum discolor 437. 

Cattleya citrina . 607. 

n Dowiana 600. 

4 Gaskilliana . 536. 

e labiata … 581- 

5 Lawrenciana 431. 

m Mossiae. 471, 581. 

k Warnerl. … se 

Cedrus Deodora. 638. 
En produc- 

tum . 115. 


Eau Camion 513. 
Cissa thelassina. . . . 72 
Citroenen . . 134. 
Citronella. 44, 


Citronellagras . . . . 213. 
Citrus decumana. . . . 730. 
Clematis «aristata. . …. «Biss 
Clematis Sanderi. . . 51% 


Coffea arabica var colum- 
naris. ee 
Coffea Ta EEN 


190. 

„ robusta. … 1905 MOS: 

„ stenophylla . . 292, 
Chamaerops humilis. …. 34, 
Chotorhea corvina. . … 403, 


Chrysanthemum … 
4 cinerari- 
folium. . Geke 
Chrysanthemum Mar- 
schalli. . 


Chrysanthemun roseum. 
Chrysocolaptes. … . 
Chrysophlegma 5 
Chrysophyllum cainito. 
Cochlioda Noetzliana. 
Cola acuminata . 
Coleus parviflorus 
Colletotrichum heveae 
Corehorus capsularis. _ 
5 olitorius … 
Crombe maritima, 
Crin végétal . 
Crotalaria juncea. 
Cryptolopha. . 
Cryptus 5 
Cuecurbita pepo. . 
Cyanops lineata . 
Cymbopogon . 
a caesius 
Staff. . 206 
Cymbopogon citratus Staff 


5 coloratus Staff. 
» confertiflorus 
Staff. . 
Cymbopogon 
Staff 
Cymbopogon Jwarancusa 


flexuosus 


Behulti. 
Cymbopogon Martini 
DEE. 206 
Cymbopogon Nardus 
Rendle . 


205 f 


205, 


205. 


Cymbopogon polyneuros 
DLafn ee sne 204, 
Cymbopogon Schoenan- 
thus Spreng . . 205 

Cynometra cauliflora. 

Cyperus Papyrus. 

Cyphomandra betacea 
Cypripedium barbatum . 
s Faireanum . 
Harrisionia- 

num . ek 

Cypripedium insigne. 
5 insigne mon- 

tanum 5 

Cypripedium insigne San- 
dErianar © nn 
Cypripedium Kybele. . 

„ _Leeanum. 
„ _ Liadleyanum. 

„ _ Rotschild- 
janum Ne: 
Cypripedium Spicerianum 
Cyrtopodium cristatum. 
Cytisus biflorus . 


Dahlia’s . 249 
Dalbergia latifolia. 
Dalima. 
Datura alba. . 5 
Dendrobium Brymeria- 
num . ae: 
Dendrobium fimbriatum, 
5 Wardianum. 
Dermatophora necatrix 
Derris elliptica. 


Dionaea muscipela. 


Diospyros Horsfieldii. … 


n kaki. 
Diplodea zebrina. . 


Djagong . Ee 517. 
Djalak Mr tende 211. 
Djamblan. 760. 
Djeroek Bali. 131. 
= delima. .… 130. 

e delima pala. 130. 

= Garoet. . 732. 

Se keproh. 136. 

pe manis. . 793. 736, 

Je pandan. 731. 

5 pasè. 135 

nn en Rn SL 

5 sì mana lagi. 730. 

5 tjina. … (31. 

# tjina kondeh. 132. 
Djoët. . 160. 
Doerian 150. 
Drosera. 489. 
Druiven vailte ee dé. 917, 
Dundubia. . d4l. 
Durio Zebethinus . 150. 
Dwergpalm. 34. 
Eekhoorn . 402. 
Ekek-geling . 12. 
Elettaria . 140. 
Elis. kle aes 
Epidendrum bieornutum. 432, 
5 radicans . 607. 

dl Schomburg- 

kianum. NE U 
Episteplium santa 5 437, 
Erbig. op en ton Rele 0 0de. 106: 
Ficus. . 16. 
„ elastica. 459. 

„ repens. 500 
Fittonia Verschafteltii. 503. 
Fourcroya gigantea 21. 
Fusicladium dentriticum. 787. 


Fusicladium pyriferum 
Gambir . 106. 16. 
Gandaroesa. > 
Gandariass uns Tik 
Garrulax ratione . 
Gasteracantha. . . . 
Gecinus. … eee 
Gembergras . . . 
Geonoma gracilis . 
Glocosporium _ elasticae 
Ch. et Moss. 

Gonyocephalus . . . . 
GOWOE men 
Graafwosp.-er sk 
Granaatappel . . 


Gymnanthelia _lanigera 
Andersn Ë 
Habenaria Moritzii. 


Helminthosporium heveae 
Hemixus virescens 
Herik. - 
Herneola hispidula. . 
Heterodera Schachtii 569, 
Hevea. ENE 
„ _ brasiliensis 49, 77, 
112, 166, 
Hibiscus aguaticus 


2 coccineus 

5 cannabinus. … 
5 grandiflorus. 

5 Manihot. . … 
5 militaris. … 
zn Moscheutos. . 
3 palustris 

n roseus . 

pe speciosus … » 
5 syriacus. 


Trionum . … 


hed 


Hibiscus vesicarius … 


Honig vogeltje. 
Houtbijen . 
Hymenochaete sp. 


Hyponomenta matinella. 


Tehneumon . … 
Ilex cassine . … 


. . 


. 


Ilex paraguyanensis . 


Pndiso … …….-. 
Ipomaea Batatis . 
Jambosa caulitlora 
Java koffie 

Jute 

Kaki 

Kaling. 
Kamateigras . 
Kamfer … … 
Kapas rompit. . 
Kapoelasan … … 
Katjang Bogor 


Lon 
„ _ pandjang 
„ tanah 

„ tina. … 


Kayoe poeti olie. 
Kedongdong . 
Ketela rambat „ 
Kentang djawa . 
Kesemek . 
IGEEapi v> 
Kleinhovia hospita 
Koetilang . . . 
5 mas 
Komkommer . 
Mothers sn. —… 
„ Djamboe . 
ENG ERE 
„ Liberia. . 


Koffie Maragopype 
„ Mokka. 

Koppi laki 

Kruiskruid 

Laelia anceps . 


„ _ einnabarina 581, 


„ _ harpophylla 

» __zanthina. 
Laelia-Cattleya 

Lambeau . 


Firmin 


Laelia-Cattleya His bolt 
Lagerstroemia Flos-Regi- 


nae Retz. 
Lagerstroemia 
Tet: B: 4% 
Lagerstroemia 
Pers. … 
Lanius 
Lobelia cardinalis . 
5 crinus . 

” 
eN splendens . 
Loetong . … 
Londok 
Lontar. 

Lecanium Persicae 
5 viride 
Lemmetjes. . . . 

Lemongras. . 


Leucaena scccepbald 


Liberia-hybride. . 
Liberia-koffie. … 
Lichtmotjes . 


superciliosus . 


Macropygia emiliana. 


Mandalika. . . . 
Manihot utilissima 
Mangga . 


” 


Loudoni 


speciosa 


Catleen Ma hard! 


175, 


tno 0: 
ampelan sari . 


XI 


Brze 
146. 
149. 
222 

183. 
600. 
609. 
607. 
601. 


581. 
581, 


423. 


Xx. 


Buz 
Manga aroem manis . 135. 
e golek . . 742 
= golek gindjih . 742, 
- gandoes . 139. 
5 itam 736. 
5 menggala 136. 
5 Siam .… 742. 
n santok. . 142 
wangi. 748. 
Metten 746, 
Manoek Mbe 15. 
- oentjol. 403. 
Maragogypokoffe . , 219, 
Marquisa . 5 157. 
Mauritius hennep . 42, 
Megaloneetria pseudotri- 
chia. 114, 
Melkdistel. 183 
Menteng … 155 
Miecropternus ò 14, 
Miervogelet Stern 41 s #69; 
Mimosa pudica . 489, 
Mimulus luteus . . . 490. 
Mirabilis Jalapa 601. 
longiflora 601. 
Momordica charanti . 489, 
Monkey Puzzle. 116, 
Monstera deliciosa 500. 
Montbretia bicolor 445. 
> Chysis. 445. 
5 Grand Moulin 445. 
Moreton Bay Pine. . . 116. 
Motacilla flava . . . . 276 
Musa chinensis . ‚ 744, 
„ Sapientrm. ‚ 580. 
Myiophoneus cyaneus. 69, 
5 flavirostris. 69. 
Namnam ARE re IDL 


Nanas Atjeh. 
„ __ Bogor. 
„ _ iedjoh. 
krosi . 
zt MAO 
5 tangan. En 
tembaga. . . 
Naabla. Rn 5 
Nasturtium. . : 
Nectria diversispora. . 
Nephrolepis Bostonéënsis. 
5 exaltata gran- 
diceps. 
Nephrolepis ezalsen 
pl exaltata ele- 
gantissema … . . 
Nephrolepis exaltata nl 
mOsa. … . 
Nephrolepis sal To- 
daeoides 
Nephrolepis ontario . 
Nerium oleander. 
Nicotiana affinis . 323. 
Norfolk island Pine. . 
Nymphaea atropurpurea . 
5 gigantea. . 
n hybride Witt- 
mann . 
Nymphaea zanaibanened 
Odontia Vuyisteckeae. . 
Odontoglossum crispum . 
Re, 528. 
8 gloriosum. 
grande . . 
A Hunnewel- 
lianum . 
Odontoglossum Lindleva® 
num . 


3 


Buz? 
743. 
742. 


‚145 
. 743. 
… 44. 


143. 


‚ 743. 


150. 
488. 
114, 
587. 


. 253. 
aoe: 


253. 


253. 


253. 
252. 


. 508, 


708. 
1165 
384: 


„ 586. 


‚ 586. 


586, 
611. 


604- 
604. 
539. 


604, 


. 604, 


Brz. 

Odontoglossum luteo-pur- 
pureum. AE 604, 

Odontoglossum _triump- 
BRR nn vere re 1e 004, 
Oecaphylla. . 140. 
Oengkoet-oengkoet. 276. 
Oenothera Lamarckiana. 228. 
Oidium Tuckeri. . 699. 
Oncidium nigratum. . …. 437. 
Opbion. . ‚ 134. 
Oriolus maculatus . DRU 
‘ Oxalis . 489. 
Paardebloem. US3: 
Padi. ‚ 639. 
Palaeornis javanica . . 275. 
Palmarosa. 54. 
BREA ere 175, 
Papareh. . - ‚ 489. 
Papaja Denoh. . . 744, 
B sentiong, … … 144, 
„ tangkwee.. . 744, 
Para caoutchouc Gie 
Pararubber. . BCN 
Passiflora edulis. . 746. 758. 
4 foetida. . 153. 

- quadrangularis 
EK Ce . 746. 758. 
Eakckouli . …— …— … … … 45. 
Eanssidae. . . . . … 1493. 
ERE ene ends 
Perenospora viticola „ . 786, 
BEND ee tte on iele, 04e 
Pericoerotus exul.. . . 405. 
Pestalozzia palmarum. . 327. 
5 Guepini Desm. 112, 
Pé-tsai ee: 
Phalaenopsis violacea. . 601. 
Phalangidae . . . . . 10, 


Phaseobus radiatus. 

Phyllostica heveae Zimm. 

Phytophthora infestans 
5 176, 

5 Nieotianae . 

Phytoptus Pyri. 

Picea exelsa . 

Binane. Se. 

Piper Schmidtii. 


Pisang batoe 
„ _ kapok 
sc Tadjdhna. 
„ _radjah sereh . 
„… strali. 


„ _tandoek. 


Pitcairnia corallina 
5 Darblayana. . 
5 muscosa . 


7 punicea . 5 
Platylophus galericulatus. 
Pleurotus flabellatus . 
Pogonia parviflora. 

e tenuis . 5 
Polygonum econvolvulus . 
Pomatorhinus montanus. 
Bries bronnen 
Psidium Araca . 

5 Cattleyanum. 

5 Guajava Roddi. 
Psidium polycarpa. « 


» pomiferum 

5 pyriferum. 
Pterocarpus indicus, . 
saxatilis . 


” 
Pyenonotus aurigaster 


5 bimaculatus. 
Pyrethrum carneum. . 
5 roseum. 


XIY 


Brz. 
Ebi. em eee 180. 
Ramboetan. . 3 . 745. 
eh: MTS: 

5 Atjeh leng- 
kene. ree Te oet He MAD: 
Ramboetan sì mana lagi. 745. 
7 si matjan. 145. 
ge si njonja . 145. 
tangkwee. . 745. 
rs raphanastrum. 6883. 
Rhinocoeyx curvirostris, 403. 
Rhipidura javanice. 69. 
5 phoenicura . 10. 
Rhopalonema Ee IL 
Roempoet sereh wangi . 214, 
Rose damascena 13. 
Kogelinea.® < ' f 178. 
Roos Generaal Sherman. 13. 
„ Perzische. 10. 

„ Souvenir dela mal- 
maison . ae JUN 
Rubber. . 410. 
Rubigula dispar . 404, 
Rumex crispus. . . . 788. 
Sala-goenting. . . 73. 273. 
Salak . . 153. 745. 
Ne PAST 145. 
Sandelhout . 45. 
Sandoricum indieum . . 754: 
Sanseviera guinëensis. …. 42. 
Salvia azurea . WOL, 
„ _ splendens Oo, 
Sawo Manilla. . ‚ 746. 
Schizoneura lanigera. . 571. 
Schurftziekte 187, 
Sciurus insignis. . . . 402, 
Scolia . 137, 
„ _ procera. . 138, 


Brz, 
Scuticaria Steelii. . . . 432. 
Sequoia gigantea . . . 320. 
Senecio sp. … dn 
Seninopithecus maurus . 402, 
Sereh... … … « « 
Sesamum indicum. . . 649. 
Sigoeng … . 
Sinapeis arvensis. . . . 783. 
Siphia . ne 
Sluipwesp. … … «en 
Solanum melongena . 107, 
Sonchus sp... … « mb: 
Sono-kembang . . 623. 
Sono-kling ‚ 623, 
Sophronites grandis A U 
Spechten . . „7 
Sphaceloma snid ‚ 783. 
Sphaenocorynus seminu- 
dus, sn 
Sphaeronoema album. . 114. 
Sphaeroteca pennosa . . 699. 
Spiranthes antumnalis . 539. 
Spondias duleis. . . . 756, 
Spotlijster. … … 
Srikaja. …_…… en 
Stoparola indigo. . . . 707. 
Staphylinidae . . . . 142. 
Stelis Guyanensis . . 437. 
Sterappel. . . . RT 
Stinkdas . 334. 
Strobilanthes Dererhatn 585. 
Sturnopastor jalla. . . 271. 
Syzygium Jambolanum . 760. 
Taraxacum officinale. . 783. 
Teledoe … < ee 
Terong. : > 
„ blanda © 760, 
Tetronychus telarius „ . 630, 


Brz. 
Theobroma cacao . 240. 
Theronia . re 
Thielaviopsis ethaceticus. 573: 
Tilletia laevis, . 185. 
B Eritici 185. 
Timelidae. 6: 
Tinia granella . 633. 
Tjampedak. 150. 
Tjitjarawah … 10. 
Tomes annosus . 178. 
„ Îucidus. . 79: 
„ _semitostus Bern . 113, 
Tongèrret. eea dl, 
Trachycomus ee 
lus. 5 10. 
Triblidiella epriensi. . el. 
Tylenchus acutocaudatus. 65. 
Uroloncha leucogastroi- 
des. . Hel ud 
Ustilago Avenae . 184, 
& Hordei 184. 
5 laevis. 184, 
5 Mazdis 185 
Nuda . 185. 
wiienlaria Campbelliana 437- 
à Humboldtii 437. 
Valsche meeldauw. 186. 


Brz. 
Vanda tricolor . . . 539. 
Vanille. OE 
Verveine des isa > 301. 
Vespa cincta. 268. 
Vetiver-olie . .… … . 315. 
Vetiveria zizanoides Stapf. 

Sten 15 207, 315, 
Vigna sinensis. 654. 
Vinca minor, 5 500. 
Voandzeia subterranea. 106. 
Widjen. 619. 
Wielewaal. Dre 0e 
Waldenradijste nam 1 103: 
Wintergras. . 215. 
Xantholoema rosea. 216. 
Xanthophyllumexcelsum. 367. 
Xanthorrhoea Preissii. 21. 
Xylocona . 268. 
Zalacca edulis. 153. 
/AD INE ene 183. 
Zwaluwtong . 183. 
Zebrina pendula. . 632. 
Zosterops . 10. 
Zygopetalum Burkei : 437. 

DS Mackaii. 606. 
5 rostratum . 432. 


XV 


ZOÖOLOGISCHE WANDELINGEN TE TJIBODAS. 


Schrijver dezer bladzijden had onlangs het voorrecht 
een tweetal weken door te brengen te Tjibodas, waar zich 
de bergtuin van het Departement van Landbouw bevindt 
en waar een groote uitgestrektheid bosch voor het instellen 
van onderzoekingen betreffende de tropische bergflora is 
gereserveerd. Ieder, die hier eenigermate met de kaart 
van het land bekend is, weet tot hoe belangrijke uitkom- 
sten deze onderzoekingen, ingesteld zoowel door Hollandsche 
als door vreemde geleerden, reeds hebben geleid, weet, hoe 
het natuurwetenschappelijk centrum van Buitenzorg een 
niet gering deel van zijn roem aan bergtuin en bergwoud 
heeft te danken. 

Ook buiten zuiver wetenschappelijke kringen is Tjibodas 
geen onbekende; in verschillende binnen- en buitenlandsche 
tijdschriften, welker inhoud binnen het bereik van ieder 
beschaafd mensch valt, zijn beschrijvingen ervan gegeven, 
terwijl de naam Tjibodas voor den lezers van „Teijsmannia” 
stellig een gemeenzamen klank bezit. 

Bij al die beschrijvingen heeft men zich nagenoeg uit- 
sluitend bepaald tot het floristisch en het biologisch-bota- 
nisch gedeelte. Wel hebben verschillende zoölogen korter 
of langer tijd op Tjibodas vertoefd, maar hun verblijf was 
grootendeels gewijd aan het verzamelen van hetgeen zij in 
dien tijd bijeen konden krijgen en geen hunner heeft ooit 
eene zoölogische beschrijving der plaats gegeven. Evenmin 
bestaan er beschrijvingen in populairen vorm, die zich met 
dit onderwerp bezig houden. 

De redactie van „Teijsmannia”, overtuigd dat het den 


lezer niet onaangenaam zou zijn, eens iets te hooren over 
Teysm. XVIIL. 1 


EE 


de fauna van het Javaansche bergwoud, heeft mij gevraagd 
uit de aanteekeningen, die ik tijdens mijn verblijf te Tji- 
bodas maakte, een en ander op te zoeken en in populairen 
vorm mede te deelen; een verzoek, waaraan ik gaarne 
voldoe, omdat een dergelijke beschrijving misschien voor 
enkelen der velen, die in de buurt van het bergwoud 
wonen, een aanleiding zal zijn, om te letten op zaken, 
waaraan zij tot heden geen aandacht wijdden en de uit- 
komsten hunner waarnemingen hier of elders mede te 
deelen. 

Daar er hier allerminst sprake kan zijn van een volle- 
dige dierkundige beschrijving, die allicht in een vervelende 
opsomming van namen zou ontaarden, koos ik den titel 
„Zoölogische wandelingen”, die mij volkomen vrijheid laat 
in de keuze van hetgeen zal worden besproken. 

Een kort woord ter orienteering dient echter vooraf te 
gaan. 

De groote postweg verbindt Buitenzorg vrij wel in een 
rechte lijn met Tjiandoer en loopt van eerstgenoemde plaats 
in Zuidoostelijke richting. Steeds stijgend bereikt hij on- 
geveer 35 kilometer van Buitenzorg zijn hoogste punt op 
den welbekenden Poentjak, den bergpas, waar men op een 
hoogte van circa 4500 voet boven het oppervlak der zee, 
van de Residentie Batavia in die der Preanger Regent- 
schappen overgaat. Daarna daalt de weg over een korten 
afstand meer dan duizend voet en voert door de vallei, 
waarin Sindanglaia en Tjipannas, het buitenverblijf van 
den Gouverneur-Generaal, op ruim 8000 voet zeehoogte 
zijn gelegen. Op dit traject heeft men aan de rechterhand 
het hoogste gedeelte van het Gedeh-complex, waarvan de 
Geger Bintang, de Pangerango en de eigenlijke Goenoeng 
Gedeh zich tot hoogten van resp. 2033, 3022: en 2962 M. 
verheffen. Tegen de, gedeeltelijk ineenvloeiende hellin- 
gen dezer massale gevaarten ligt, hemelsbreed ongeveer 
3 kilometer van den postweg verwijderd, de bergtuin van 
het Departement van Landbouw en daarachter, ineen- 


Ees 


vloeiend met de onmetelijke wouden, waarmede de zoo- 
even genoemde bergen zijn bedekt, het gereserveerde bosch- 
gedeelte. Wie over goede oogen beschikt, onderscheidt 
reeds van verre de gazons van den tuin, die zich als rustige, 
groene plekken onderscheiden van den meer bont gekleur- 
den voorgrond, waarop groote stukken bouwland met on- 
bebouwde of onbebouwbare, veelal sterk geaccidenteerde 
terreinen en enkele, spaarzaam gezaaide kampongs af- 
wisselen. 


De beste weg naar Tjibodas is een breed voetpad, dat 
naast Tjipannas den grooten weg verlaat en in ruim één 
uur gaans (de gesteldheid van het terrein maakt vele 
boehten noodzakelijk) tot het doel voert. Het grootste 
gedeelte van dit pad leidt tuschen bouwlanden door, van- 
waar de bekende geur van aardappelvelden opstijgt. Naar- 
mate men stijgt, wordt de streek minder bebouwd; ook 
de onvermijdelijke ravijnen blijven uiet uit, en zuchtend 
daalt men af naar de heldere bergstroompjes, betreurend, 
dat men weer zooveel moet prijsgeven van hetgeen men 
door ijverig klimmen had gewonnen. Eindelijk een laatste 
ravijn — maar één, dat meetelt voor vele — en een bocht 
van den weg brengt ons plotseling voor het begin van 
den tuin. 


Geen plechtig hek, geen geleerd opschrift, geen omraste- 
ring met nijdig stekeldraad verstoort den eersten indruk, 
dien men van de omgeving krijgt. Een indruk, zooals 
slechts kan worden gemaakt door de samenwerking van 
een imposant berglandschap, een onuitputtelijk rijke natuur 
en de vaardige hand van den tuinbouw-architect, die van 
beide vrijwel het hoogst bereikbare heeft verkregen. 

Nog éénmaal stijgt het pad: een breede, donkere laan 
van Araucarid’s voert ten slotte naar het bovenste gedeelte 
van het park, waar, temidden van heldere gazonsen vroolijke 
bloemperken het laboratorium, tevens woonhuis is gelegen. 
Daarachter het donkere woud. 


ef ZS 


E 


Noch de grootere dieren der wildernis, die men boven- 
dien slechts zelden te aanschouwen krijgt, noch de fraaie 
veeren van vele vogels of de schitterende tinten van 
sommige insecten, bezitten in den regel voor den natuur- 
onderzoeker een dergelijk belang, als hem wordt inge- 
boezemd juist door het kleinere, door al wat op meer be- 
scheiden wijze optreedt en daarom gewoonlijk over het 
hoofd wordt gezien. Heeft hij voor het eerste hetzelfde 
open oog als ieder ander, het laatste brengt hem meer op 
zijn eigen terrein en stelt hem in de gelegenheid, aan zijn 
weetgierigheid te voldoen. Bedenkt men daarbij, dat de 
hoogere bergstreken der tropen op het gebied der dieren-biolo- 
gie nog voor negentig percent terra incognita zijn, dan zal 
het niemand verwonderen, dat de zoöloog, die als explora- 
teur van dat onbekende gebied optreedt, al heel gauw tot 
de ontdekking komt, dat hij in een goudland is terecht 
gekomen. Maar even als het werkelijke goud niet altijd 
aan de oppervlakte ligt, ja vaak met moeite uit het fijn- 
gestampte erts moet worden geëxtraheerd (moge ik hier 
bij den lezer geen gevoelige snaar aanraken!) moeten ook 
hier de stampmolen der geduldige observatie en het 
extractie-apparaat der kritiek aan het werk worden gezet. 
Daar echter in deze affaire de lezer slechts als aandeel- 
houder optreedt en bijgevolg alleen belang heeft bij het 
verkregen resultaat, zullen wij hem, niet meer dan noodig 
is, lastig vallen met de vermelding der bezwaren, die 
waren te overwinnen, der teleurstellingen, die ook hier 
niet uitbleven. 

De fauna van het tropische woud, in een museum ten- 
toongesteld, heeft den bezoeker reeds heel wat te vertellen, 
maar diezelfde fauna, levend waargenomen, zegt oneindig 
veel meer. Zij is eigenlijk nooit uitgepraat; want zelfs in 
de stilte van den nacht vertelt ze ons nieuwe zaken, om 
tegen het aanbreken van den dag, in waren en figuurlijken 
zin met verheffing van stem, hare verhalen voort te zetten 


nen 


en in het zonnige morgenuur zelfs in vuur te geraken. 
Begeven wij ons op zulk een oogenblik op weg, 

Links van het woonhuis voert een voetpad. naar de 
watervallen van Tjibeureum; het eerste gedeelte van dit 
pad leidt langs een stukje boschrand, waar de koetjoeboeng 
(Datura alba) zóó welig is opgeschoten, dat men bij som- 
mige planten bijna van boomen zou kunnen spreken. In 
menigte hangen de reusachtige, fraaie, witte bloemen naar 
beneden, hier en daar vleien ze zich behageliĳjk op de 
groote blaren, die om hun bedwelmende eigenschappen in 
de inlandsche dievenwereld een groote rol spelen en ge- 
woonlijk des morgens nog de sporen dragen van het hemel- 
water, den vorigen avond of des nachts gevallen. Alles 
schittert en blinkt in de eerste stralen van de morgenzon 
en, terwijl ook wij die stralen met graagte opvangen, dringt 
opeens een schel en snerpend geluid tot ons dvor. Het is 
de stem van een der fraaiste vogeltjes van Java, Aethopyga 
eximia, den eenigen metaalglanzenden Honigzuiger, die 
in de hoogere streken wordt gevonden. Plotseling schiet 
hij uit het geboomte neer, om de koetjoeboeng-bloemen af 
te jagen, waarbinnen hij zeker is, een aantal spinnetjes 
en kleine insecten aan te treffen; met snellen vleugelslag 
houdt hij zich in de lucht staande vóór de opening van de 
bloemkroon, maar als hij ziet, dat deze hem te diep is, dat 
hij den bodem ervan met zijn dunnen, gebogen snavel niet 
kan berelken, dan zet hij zich even neer op den rand en 
verdwijnt bijna geheel. Niet langer echter dan een gedeelte 
eener seconde, want het schuwe diertje weet wel, dat hij 
in die positie niet veilig is. Zóó bezoekt hij de eene bloem 
na de andere en geeft ons een vluchtige gelegenheid zijn 
vederkleed te bewonderen, door ons beurtelings het helder 
olijfgroen en zwavelgeel van zijn rug en het schitterend 
granaatrood van keel en krop toe te keeren. Dra echter heeft 
hij zijn bespieder ontdekt en met hetzelfde geluid waarmede 
hij zijn verschijnen aankondigde, verdwijnt hij in het dichte 
groen, om op veiliger plaats zijn arbeid voort te zetten. 


en 


Wij treden nader om eens te zien, wat de bloemen den 
kleinen jager eigeniijk wel opleveren, doch voordat wij 
er eene hebben opengemaakt, trekt weer iets anders onze 
aandacht: twee fonkelende, eveneens granaatroode bolletjes 
komen onder den rand vaneen blad te voorschijn ; ze schit- 
teren inderdaad als edelgesteenten en toch zijn het maar 
de oogen van een vlieg, op het eerste gezicht als eene 
soort van het geslacht Catlobata gedetermineerd 1). Wij 
hebben dat geslacht ook in de lagere streken; het omvat 
eenige soorten van zeer slank gebouwde vliegen met lange, 
smalle vleugels, die tegen het uiteinde een paar donkere 
vlekken vertoonen. Door deze eigenschappen herinneren 
de Calobata's aan sluipwespen en die gelijkenis wordt nog 
versterkt door het eigenaardig gebruik, dat ze van de 
voorpooten maken en door de kleurteekening van die pooten. 
Vele sluipwespen namelijk —en in het algemeen de groe- 
pen van wespen, die geen al te zuiver geweten hebben — 
hebben de gewoonte, de lange, dunne sprieten in voort- 
durende, gejaagde beweging te houden. Ze zijn bijzonder 
op hun hoede. De Calobatd’s, overigens volmaakt onschul- 
dige dieren, doen iets dergelijks, maar omdat ze niet over 
lange sprieten beschikken, maken ze die bewegingen met 
hun voorpooten en houden dan altijd nog vier pooten over 
om mede te loopen. 

Nu is bij vele sluipwespen van de grootte der Calobata's 
het uiteinde der sprieten gedeeltelijk wit en merkwaar- 
digerwijze is dit ook het geval met het uiteinde van de 
pooten der laatste, zoodat de gelijkenis inderaaad bedrie- 
gelijk wordt, wanneer de dieren in actie zijn. 

In actie is ook de Calobata, die wij hier op de koetjoe- 
boeng-blaren aantreffen. Ze wandelt erop rond met den 
telgang, dien we bij meer vliegen aantreffen; op zeker 


1) Het is zeer goed mogelijk, dat van deze en later te noemen dieren 
bij meer nauwkeurige determinatie, die nog niet heeft plaats gehad, zal 
blijken, dat zij tot een ander geslacht moeten worden gebracht. Ver 
bezijden de waarheid zal de voorloopige determinatie echter niet zijn. 


Es 


oogenblik komt ze aan den rand, haar voorpooten voelen 
geen grond meer en dat is voor haar het moment, om ze 
op de zooeven beschreven wijze in beweging te zetten. 

Druk gesticuleerend, als sprak ze een talrijk publiek 
aan, blijft ze daar een poosje staan, maar plotseling schijnt 
ze het belachelijke van de zaak in te zien, ze bedekt haar 
gezicht een oogenblik met de voorpooten, wrijft zich de 
oogen uit, keert zich om en zet haar wandeling voort. 
Dan zien wij haar opeens een weinig op de pooten door- 
zakken, ze wendt het hoofd naar beneden, als zocht ze 
daar iets, maar het slanke, nauw geregen lijf kan niet 
buigen en met een beweging, die aan gratie en coquetterie 
niets te wenschen overlaat, drukt ze haar gelaat tegen 
een der regendruppels op het blad en lescht zich den dorst, 
dien de redevoering van zooeven blijkbaar heeft veroorzaakt. 

Er is zulk een grappige tegenstelling in de verschillende 
handelingen “van dit insect, dat ik het meermalen met 
groote aandacht heb staan bekijken. Het gaf mij steeds 
den indruk van een zeer mondaine, hoogst elegante dame, 
die in eene vergadering van vrije vrouwen, onder gebaren 
als die van GAMBErrTA in de Fransche kamer, een fulminee- 
rende redevoering houdt tegen al wat mannelijk is, maar 
zich dan opeens omkeert en met al de gratie, waarover 
ze beschikt, een glas champagne drinkt op het welzijn van 
het mannelijk geslacht! 

Vrije vrouwen. Daar schittert er ééne, midden boven 
het voetpad, in stemmig donker gewaad, maar rijk met 
goud gemonteerd. Tien tegen één, dat ze in den vroegen 
morgen haar man reeds uit het echtelijk slaapvertrek heeft 
gejaagd, zoo hem al niets ergers is overkomen. Het is 
een van die groote, prachtige spinnen, zooals slechts in de 
tropen worden gevonden. Verwant aan de langpootige, 
zwart en geel gekleurde Nephila’s, die ook in onze dage- 
lijksche omgeving, in onze tuinen voorkomen, overtreft ze 
deze verre in pracht. Over het breede, langs den rand 
eenigszins gekartelde achterlijf loopen drie breede, gouden 


EE 


dwarsstrepen en de pooten, paarsgewijze uitgestoken, zóó, 
dat ze samen een kruis vormen, vertoonen afwisselend 
donkere en roodbruine banden. In kalme afwachting zit 
het dier in haar net, zoozeer bewust van hare kracht en. 
behendigheid, dat ze zich niet van haar stuk laat brengen, 
al trekken wij vrij krachtig aan de onderste draden. Men 
kan dat gerust „vrij krachtig” doen zonder het net te 
verbreken; de spinsels van deze dieren bezitten een groote 
taaiheid en vvelen aan als garen. 

In een onlangs over Nieuw Guinea verschenen werk 
van den Engelschen reiziger PrATr, wordt een aardig ge- 
bruik van deze taaie spinnewebben medegedeeld. 

De papoea’s van het, door den Heer Prarr bereisde ge- 
deelte hebben blijkbaar geen tijd en misschien ook geen 
garen, om schepnetten te breien voor de vischvangt in de 
rivieren en die bezigheid laten ze nu aan groote spinnen 
over. Daartoe hangen ze in het bosch vrij groote hoepels 
van rottan, aan bamboestaken bevestigd. De spinnen vin- 
den deze hoepels bij uitnemendheid geschikt, om daarin 
hunne webben te maken en wanneer nu zulk een web 
klaar en goed opgedroogd is, heeft onze kroesharige broe- 
der niets anders te doen, dan de spin eruit te nemen. Met 
het op zoo slinksche wijze verkregen net schept hij zelfs vrij 
groote visschen op en zoo het scheurt, wat nood, — den 
volgenden morgen heeft hij allicht een ander. 

De huiselijke onafhankelijkheidszin van de vrouwelijke 
Argyope, die hier het voetpad gedeeltelijk verspert, is, 
althans voor een dame van hare klasse, nog vrij gematigd 
te noemen. Weliswaar is ze niet gesteld op het gezel- 
schap van haar zooveel kleineren man, maar ze eet hem 
ten minste na de paring niet op, zooals vele harer meer 
geavanceerde verwanten. We vinden den stakker in een 
hoekje van het web, waar hij zich tevreden moet stellen 
met den afval of met magere mugjes, terwijl zijn weder- 
helft een welgedane bromvlieg ziet te verorberen. Wee 
den pantoffelheld, zoo kij het onderstond, naar eenige 


EEn 


lotsverbetering te streven; het ware onvermijdelijk zijn 
dood. 

Het loont grootelijks de moeite, zich hier een oogenblik 
met de spinnenwereld bezig te houden. In een klein be- 
stek vindt men ze in de grootste verscheidenheid bijeen. 
Donkere aardspinnen loeren in hun gangen, waar de wor- 
tels van hooger staande boomen door het regenwater zijn 
kaalgespoeld en een steile wand het pad begrenst. Even som- 
bere jachtspinnen verschuilen zich onder het afgevallen, 
rottende blad; maar op de blaren dansen sierlijke spring- 
spinnetjes in een oneindigen rijkdom van kleuren en vor- 
men en,‚wanneer men op een zonnige plek het vlindernet een 
paar malen over gras en kruiden heeft gesleept, komt daaruit 
een geheele bent te voorschijn, zoo talrijk, dat men handen 
tekort komt, om ook maar de fraaiste onder hen op het 
altaar der wetenschap te offeren of aan de meest bizarre 
een eereplaats in een afzonderlijk buisje te geven. Nog 
vergat ik de Gasteracantha’'s, de zoogenaamde doornspinne- 
tjes, wier breed, schel gekleurd achterlijf in een aantal 
nijdige en harde stekels uitloopt, zoodat men zich wel er- 
voor zal wachten, -ze zonder voorzichtigheidsmaatregelen 
te grijpen. Tenzij men te doen heeft met die eene soort 
(arcuata), waar de twee zijdelingsche stekels zóó lang en 
tevens gekromd zijn, dat ze samen een hoogen, bijna ge- 
sloten boog boven het lichaam vormen. Hier heeft de 
bewapening haar doel voorbijgestreefd; wat oorspronkelijk 
als wapen was bedoeld, is juist het zwakke punt geworden, 
waar men het dier zonder eenig gevaar kan aanpakken. 

Eindelijk nog een laatste vertegenwoordiger van de spin- 
nenwereld, dien we hier in de bebouwde streken bijna 
niet aantreffen, maar die voor den Hollander een oude 
bekende is: de Hooiwagen. Deze dieren komen hier in 
groot aantal voor, maar weten zich veelal handig te ver- 
schuilen. Of liever, ze zetten zich zóó neer, dat men ze 
gemakkelijk over het hoofd ziet. Het lichaam plat tegen 
een boomstam of een, met mos of korstmos bedekt blad 


gee 


aangedrukt, de bovenmatig lange pooten eveneens plat 
uitgestrekt, brengen zij den dag in dolce farniente door; 
het zijn blijkbaar nachtdieren. Maar: als men, hoe voor- 
zichtig ook, even het uiteinde van een der pooten aan- 
raakt, dan verdwijnen ze met vlugheid. 

Eigenlijke spinnen zijn de Hooiwagens (Phalangidae) niet, 
omdat ze o.a. geen spinklieren bezitten en daarom op een 
zwervende levenswijze zijn aangewezen; men vindt ze in 
dierkundige werken onder den naam Bastaardspinnen, maar 
in de meeste opzichten komen ze in die mate met de echte 
spinnen overeen, dat de lezer ons de kleine zoölogische 
ongerechtigheid wel zal willen vergeven, waaraan wij ons 
schuldig maakten, door ze met de laatste in één adem te 
noemen. 

(Wordt vervolgd). TCin 


ROZEN IN DEN TUIN. 


Er is in de laatste jaren in Teysmannia weinig over 
rozen gepubliceerd. En toch is de Roos nog altijd koningin 
in het bloemenrijk; tijdelijk kunnen mededingsters, vooral 
als de mode hen begunstigt, haar naar de kroon steken; 
op den. duur is er toen geen, die in schoonheid van vorm, 
kteur, en geur, met haar kan wedijveren. 

Teneinde de Roos echter tot haar volle recht te doen 
komen, behoort zij in een voor haar geschikt klimaat te 
groeien, in een vruchtbaren bodem geplant te worden en 
eindelijk eene doelmatige behandeling te ondergaan. 

ìn de eerste plaats het klimaat, dat is hier in de bene- 
denlanden, waar zich de meeste rozenliefhebbers ophou- 
den, niet gunstig voor hare ontwikkeling. De planten 
groeien hier spichtig op, maken lange takken, zoodat zij 
met de kale stengels niet tot versiering van den tuin 
kunnen dienen. Hieraan is wel wat te doen, door een 
op ervaring berustende nauwkeurige keuze der variëtieten, 
want zooals bekend is, is de lengtegroei bij de rozen 
verschillend, en door regelmatige snoeiing zijn ze ook wel 
wat gedrongener te houden. Een voorbeeld hiervan levert 
de bekende zeer oude roos Souvenir de la malmaison, 
waarvan ook in de benedenlanden wel mooibloeiende gedron- 
gen planten te kweeken zijn. 

Bij het snoeien heeft men er op te letten, niet evenals 
men zulks in Europa wel doet, de geheele plant kort in 
te snijden, dat verdragen zij hier minder goed. Toen ik 
nog niet lang in Indië was, pastte ik deze methode toe, 
met het gevolg, dat ik verscheidene exemplaren dood- 
snoeide. Beter is het zulks geleidelijk te doen; is er 
een tak met bloemknoppen wat lang uitgegroeid, dan 


ereen 


snijdt men die kort in, zoodra zij uitgebloeid is, en laat 
de overige takken voorloopig ongemoeid. 

Ook draagt het kweeken van rozen in potten er niet 
toe bij, om een krachtigen groei te verkrijgen op zich 
zelf is tegen deze wijze van cultuur niet zooveel te zeggen, 
zij is echter moeilijker en vereischt veel meer zorgen dan 
de teelt in den vrijen grond. 

Omdat onze trekkende Europeesche gemeente hier meest 
al in huurhuizen woont en zij bij verhuizing of bij over- 
plaatsing. hare planten gaarne wenscht mede te nemen 
of te verkoopen, zal de teelt van rozen en ook van andere 
siergewassen in potten nog wel lang blijven bestaan. 

Er is nog een andere reden, waarom de rozen in de 
benedenlanden in potten gekweekt worden, in den open 
grond worden zij namelijk dikwijls vernield door termieten 
of witte mieren. Wij hebben daar echter een middel tegen, 
dat hoewel niet afdoende, het euvel toch sterk vermindert. 

Zooals bekend, zijn het vooral jonge pas geplante rozen- 
tjangkoks, die aangetast worden, kij oude planten, die al 
lang in den grond staan is zulks in veel mindere mate 
het geval. Indien men zoo’n aangetast plantje uit den 
grond neemt, dan ziet men dat de beschadigde plek zich 
aan den wortelhals bevindt, juist op het ouderste deel van 
het stammetje, waar de wortels te voorschijn komen en 
dat zich even onder den grond bevindt 

Een eerste vereischte is daarom ondiep planten, zoodat er 
zich zoo weinig mogelijk van het stammetje onder den grond 
bevindt, indien men dan juist om dit gedeelte van het 
stammetje iets onder den grond een cirkeltje maakt en 
daarin fijn gestampt arsenicum (rattekruid) strooit, ver- 
mindert de kans van verlies in geen geringe mate. Was 
zulks vroeger, toen het middel niet toegepast werd dikwijls 
80%, thans is het op zijn hoogst 20%. 

Behalve dit hebben de witte mieren ook een voorkeur 
voor sommige variëteiten; zoo beproefde ik vroeger hier 
een vakje uitsluitend met de mooie roos La France te 


beplanten, lang heb ik volgehouden er weer nieuwe voor 
de door de witte mieren gedoode, bij te planten, toch was 
het vergeefsche moeite, de kleine vernielers hielden het 
langer vol dan ik. En dat, terwijl andere variëteiten, die 
in de onmiddellijke nabijheid stonden, zooals de Perzische 
roos, Rosa damascena en Général Sherman ongemoeid bleven. 

Een erf met tal van dikwijls minder fraaie rozen in 
potten versierd, maakt anders geen aangenamen indruk. 
De potten op zich zelf zijn meestal niet sierlijk, ook nog 
al eens slecht onderhouden, dikwijls van verschillenden 
vorm en grootte, slechts half gevuld met aarde, die in 
elkaar gezakt en weggespoeld is, terwijl de zwakke, blad- 
looze planten er nauwelijks in kunnen blijven leven. Hoewel 
niet altijd, is deze schildering toch alles behalve zeldzaam. 

Wil men rozen in potten kweeken, dan zorge men in 
de eerste plaats voor mooie gelijkmatige potten, vóór het 
planten, draineere men goed, door een laag scherven op 
den bodem te leggen en gebruike. zeer poreuze aarde; door 
behalve goed vergane mest, een flinke hoeveelheid grof 
zand er mede te vermengen. Zoodra de jonge planten in dit 
grondmengsel beginnen te bewortelen, kan eene vloei- 
bare bemesting, b.v. van buffel- of koemest met water, 
de groeikracht zeer bevorderen. De bovengrond in de 
potten moet los en rul blijven, hij moet daarom dikwerf 
opengewerkt, of als zulks niet meer helpt vernieuwd worden. 
Zulks kan geschieden door er, zonder de wortels te veel 
te beschadigen, zooveel mogelijk van de oude aarde uit 
te nemen en die door een geschikt mengsel te vervangen. 
Wordt ook de grond in het onderste deel van den pot 
te vast, zoodat het giet en regenwater niet snel genoeg 
meer bezinkt, dan moet de roos uit den pot genomen en 
op nieuw geplant worden. 

Ik wilde hier echter niet uitvoerig over de cultuur van 
rozen in potten handelen, ik hoop daar nog wel eens op 
terug te komen, maar het meer hebben over rozen tot 
versiering van den tuin. Niettegenstaande het boven 


medegedeelde, zijn er ook voor de benedenlanden rozen, 
die volkomen voor dit doel kunnen dienen. 

Bijgaande plaat geeft daarvan een voorbeeld, men ziet 
daarop eenige rozenplanten, die niet slechts van af den 
grond dicht vertakt en bebladerd zijn, maar waaraan zich 
ook een aantal flink ontwikkelde bloemen bevinden. 

De foto is genomen van een der groote rozenvakken 
in den tuin. Vroegere jaren stonden daarop een uitge- 
breide verzameling van verschillende rozen-variëteiten, 
thans staan er slechts weinig verscheidenheden op, na- 
melijk alleen de welig groeiendste en mildbloeiendste. Al 
is iedere bloem op zich zelf genomen niet zoo mooi, het 
geheel maakt een veel beteren indruk als vroeger. Een 
der beste en krachtigste groeiers van allen is een roos, 
daar we, jammer genoeg de juiste naam niet van weten. 
Wij zijn er op een eigenaardige manier aan gekomen. 

In 1879 liet ik een kist met rozen van een bekenden 
kweeker uit Europa komen, de planten kwamen allen 
dood aan, slechts in een was nog eenig leven te bekennen. 
Na eene zorgvuldige verpleging begon zij door te groeien 
en ontwikkelde zich weldra tot een krachtige plant. Op 
het etiket stond Général Sherman, onder dien naam 
kweeken wij haar nog altijd. Toen ik later in Europa 
kwam bemerkte ik, dat die naam verkeerd was, omdat 
daar Gen Sherman eene gele roos is. De werkelijke 
naam van onze roos heb ik nooit kunnen vinden. Er 
zijn honderden variëteiten van rozen, telken jare komen 
er weer nieuwe bij, de minder sterke of minder fraaie 
worden dan verdrongen door betere en altijd gaat 
zulks door, zoodat alleen iemand, die zich uitsluitend 
met de teeit van rozen in Europa bezig houdt, eenigszins 
op de hoogte kan zijn van alde verschillende variëteiten. 

Onze roos heeft zwaar dubbele bloemen, van een rose- 
ietwat lila kleur. Behalve haar milden bloei, zit haar groot- 
ste verdienste in den krachtigen groei, zoodat zij in den 
volsten zin des woords, een der weinige, zoo niet de eeni- 


BENE de 


ge roos is, die in de benedenlanden in den vrijen grond 
eene plant levert, die van onder tot boven dicht bebladerd is. 
In mijne opstellen over heesters in dea tuin, heb ik er 
op gewezen, hoe men meestal een mooier effect bereikt, door 
op een vak slechts één soort of ééne variëteit te planten. 
Deze groeien gelijkmatig op, bloeien gelijk, kortom men 
kan daarvan een mooi geheel krijgen. Hiervoor kan de 
roos Generaal Sherman — ik zal den naam maar houden — 
uitstekend dienen, door een niet te groot vak hiervan aan 
te leggen, heeft men niet slechts een partij mooie planten, 
maar ook op kleine tusschenruimten na, het geheele jaar 
door volop bloemen. Deze roos is langzamerhand averal 
verspreid, en omdat het in alle opzichten een bijzonder 
krachtige plant is, treft men haar nog op plekken aan, waar 
door verwaarloozing, de andere variëteiten uitgestorven zijn. 
Indien het vak diep omgewerkt en de grond ruim met 
geheel vergane mest vermengd wordt, zal men weinig 
moeite hebben, om er mooie vakjes van te verkrijgen, 
Omdat de plant wel vrij hoog wordt, maar zich reeds 
van beneden af sterk vertakt, behoeft er weinig aan ge- 
snoeid te worden. Slechts de takken met uitgebloeide 
bloemen snijde men naar behoefte min of meer diep in. 


w. 


nnen NN tete Oee ed 


DE CULTUUR EN BEREIDING VAN GAMBIR 
IN DEN RIOUW-ARCHIPEL. 


Ofschoon reeds vroeger verschillende mededeelingen 
omtrent de cultuur, bereiding en eigenschappen van gambir 
in dit Tijdschrift 1) verschenen zijn, schijnt het mij toch 
van voldoende belang, om dit onderwerp nog eensaan te 
roeren, voornamelijk, omdat deze cultuur zich voortdurend 
in andere streken van den archipel, op Banka, in Borneo 
en Sumatra uitbreidt,en het dus zeker aanbeveling verdient 
ook hier op Java, het verbruiksgebied van gambir bij 
uitnemendheid, nog eens proeven te nemen. Bovendien 
stelt een reis, die ik met den heer Prr in den ‘Riouw- 
archipel van gouvernementswege maakte, ons in staat 
de gegevens omtrent deze cultuur in verschillende op- 
zichten aan te vullen. 

Door de vriendelijke bemiddeling van den Resident van 
Riouw, den heer pe KANreR waren wij in de gelegenheid, 
zoowel verschillende belanghebbenden bij de cultuur te 
spreken als aanplantingen en kookerijen te zien. 

Onze eerste tocht was gericht naar een drietal kookerijen 
op Poeloe Bintang, het eiland waarop ook de hoofdplaats 
van den Riouw archipel, Tandjong Pinang, gelegen is. 
Met een sloep zeilden wij naar de kreek, de soengei ekkang, 
die toegang geeft tot de gambir-tuinen. 

De kust toch van de eilanden is bijna zonder uitzon- 
dering geheel met rhizophoren, voornamelijk bakou, waar- 
van de bast sterk looizuurhondend is, begroeid. Daar de 
kust laag is, staan bij vloed de boomen voor een groot deel 


1) _ vAN RoMBurcH II bl. 118, III bl. 849; Bosscua XIII bl. 163; 
Tromp pe Haas XVII bl. 538. 


N 


eee 
ne 


er be 
Ara ECR. 
A PAR. 


4 
x 


’ 


EET: 


in het water, waardoor het niet wel mogelijk is door het 
rhizophorenbosch heen, het vaste land te bereiken. De 
kreekjes zijn de natuurlijke wegen, die naar het binneu- 
gedeelte van het eiland voeren. Daar bij eb weinig water 
in den soengei is, en dit bij onze aankomst juist het geval 
was, ging onze sloep al spoedig te diep; zoodat wij in den 
sampan overgingen, waarmede de kapitein der chineezen 
van Tandjong Pinang, die ons als gids en tolk diende, 
den weg gewezen had. Zooals de photo die bij vloed ge- 
nomen is, doet zien, kronkelt de soengei zich door het 
rhizophorenbosch. 

Voortboomende, terwijl het vaarwater steeds nauwer 
werd, kwamen wij ten slotte aan het vaste land. 

En voespaadje, modderig door den regen, waar de alang 
alang en andere planten het spoor bijna van hadden uit- 
gewischt, voerde dieper het eiland in, naar de een 
weinig hooger gelegen gedeelten. Waar de weg slootjes 
ontmoette waren typische, voor een Europeaan eenigszins 
gevaarlijke bamboe bruggetjes -aangelegd, waarvan de 
tweede photo een duidelijk beeld geeft. 

Al spoedig kwam een gambirtuin in zicht, een groote 
‚vlakte, door heuvelterrein met hier en daar nog oud bosch 
ingesloten. Tusschen de gambirstruiken waren nog de 
overblijfsels van het vroegere bosch, in den vorm van af: 
gekapte wortelstronken zichtbaar. 

De grond in de vlakte bleek uit een dunne humuslaag 
te bestaan, waaronder al zeer spoedig een witte grondmassa 
te voorschijn kwam. Er bestaat een groot verschil tus- 
schen den grond van de Riouweilanden en dien van Java. 
De eerste toch is gevormd uit graniet, een- oud gesteente, 
dat een mengsel van verschillende mineralen is, waar- 
onder het in Holland op de heiden en duinen voorkomende 
kwarts. 

De witte ondergrond bestond dan ook voor een groot 
deel uit kwartszand. Op Java, waar de grond voorname- 


lijk uit andesiet gevormd is, een jong vulkanisch gesteente, 
Teysm. XVIII. 2 


ES Ge 


waarin geen vrij kwarts voorkomt, treft men slechts op 
enkele plaatsen kwartszand aan. 

Vooral op helligen was het kwartszand, door het weg- 
spoelen en omzetten van den humus te voorschijn gekomen, 
en stonden de gambirplanten, die voor een klein deel ook 
op de helling geplant waren, er zeer slecht bij. In de 
vlakte daarentegen, die door het aanbrengen van slokkans 
gedraineerd was, waren zij zeer goed ontwikkeld. 

Het water was hier zeer dicht aan de oppervlakte van 
den grond, hetgeen voor de gambirplanten blijkbaar in 
het geheel geen nadeel is. De kaptein der chineezen ver- 
telde ons dan ook, dat men hier altijd in de vlakten gam- 
-bier plant, daar het op hooger terrein niet mogelijk was, 
of in alle gevallen niet winstgevend. 

De oorzaak hiervan zal wel voor een deel hierin liggen, 
dat de humuslaag op het hoogere terrein minder dik is, 
en de zandgrond niet voldoende water en andere voedings- 
stoffen voor de planten vasthoudt. 

(Wordt vervolgd). 


DE VEZEL-AGAVE. 


Sedert enkele jaren wordt, te oordeelen naar de tot het 
Departement van Landbouw gerichte aanvragen, om plant- 
materiaal, door Javasche planters, gaandeweg meer aan- 
dacht geschonken aan de cultuur van Agave, met het 
doel er vezel uit te bereiden. 

Daar over deze cultuur eigenlijk zeer weinig be- 
kend is, en er niet veel literatuur over bestaat, zoodat 
planters hier vrij wel in het duister tasten en de cultuur 
dikwijls schijnen te beginnen zonder een juist denkbeeld 
te hebben van de eischen, die zij stelt, teneinde voldoende 
rendeerend te zijn, is het misschien niet kwaad, eens kor- 
telijks na te gaan, wat er over vermeld wordt in een zeer 
uitgebreide memorie, uitgebracht door den Heer HaAurr- 
FEUILLE aan den Gouverneur Generaal van Fransch Indo- 
China en gepubliceerd in het „Bulletin Economique de l’Indo 
Chine.” De Heer HaurerruiLve heeft zich als planter ver- 
scheidene jaren, vooral in het vaderland der vezel-Agave, 
met deze cultuur bezig gehouden, en die bovendien in 
verscheidene andere landen nagegaan, zoodat zijn oordeel 
geheel op ondervinding berust. 


De Agave geschikt voor vezelbereiding is een plant, 
die zeer bepaalde eischen, zoowel aan klimaat als aan bodem 
stelt; wordt hieraan niet voldaan, dan zal de cultuur 
nimmer behoorlijk rendeeren. Ook zijn er slechts enkele 
soorten, die zelfs onder de meest gunstige omstandig:- 
heden met voordeel geëxploiteerd kunnen worden. 


ES ed 


Het eigenlijke vaderland der vezel-Agave is Mexico, 
en wel in hoofdzaak de provincie Yucatan, waar uit- 
gestrekte, zeer goed rendeerende aanplantingen bestaan ; 
verder wordt de plant met succes op de Bahama eilanden 
gecultiveerd, doch tot nu toe bestaan in geen ander deel 
der wereld aanplantingen, die uit een commercieel oogpunt 
rendabel genoemd kunnen worden. 

Het klimaat van Yucatan is zeer warm en droog, de 
regenval is in geen enkele maand belangrijk, ofschoon er 
toch wel eenigszins een nat saisoen aan te wijzenis. De 
verdeeling der regen te Merida, het centrum der cultuur, 
is ongeveer als onderstaand: 


Jamuarind Gra. IE BEL ora Me 
Bebruaris rr ERD 
Maart. AENLEE MEE Leek) 
April. ic Se nh nde ae), 
Mei. sr En HE 
Juni. AIR MT AEN, 
Juli. Be EEL MD lS 
MDUSLUSI 1 A EE 
September. . . . . 225 
Oetober: Mhn!i tr Aorthe f A4 
Novermberak Sn4t 0% EA 
December: she ti UA 


Om de cultuur met voordeel te drijven moet men zoo 
dicht mogelijk deze regenverdeeling nabij komen. Een 
eenigszins langere regentijd zal niet schaden, mits er niet 
te veel vochtigheid valle. In een nat klimaat zal de plant 
ook wel groeien, doch de vezel zal in kwaliteit en kwan- 
titeit minder zijn, terwijl ook de levensduur van de planten 
zeer verkort zal worden. 

Ook de gesteldheid van den bodem is van veel invloed; 
de Agave zal op steenachtig, poreus, hellend terrein meer 
vocht verdragen, dan op kleiachtige, vlakke gronden. In 


Yucatan ziet men bijna altijd de beste aanplantingen op 
de hellingen, terwijl zij op de daar tusschen gelegen vlakke 
gedeelten minder goed zijn. Men plant bij voorkeur op 
steenachtige gronden; niet dat de aanwezigheid van 
steenen een bepaald noodzakelijke voorwaarde voor de groei 
der Agave is, vooral de Sisal ontwikkelt zich ook goed op 
de niet steenachtige gronden van Yucutan, maar de kwa- 
liteit der vezel is er minder. 

Over het algemeen worden slechts twee variëteiten van 
Agave voor de vezel geteeld, en wel de 4. rigida, var. 
elongata, en de A. rigida, var. sisalana. Langs de kusten 
van Yucatan plant men ook wel de Agave silvestris, doch 
alleen op terreinen, waar de rigida niet of minder goed 
groeit. De Agave americana, die door velen ook als ve- 
zelplant opgegeven wordt, is echter nergens op groote 
schaal in cultuur. Wel is waar zijn er een groot aantal 
andere Agaves die vezel produceeren, doch met/uitzon- 
dering van de drie boven genoemde is er geen waarvan 
de vezel een voldoende commercieele waarde heeft. 

Ook de Fourcroya gigantea, die vroeger wel in meer 
vochtige streken aangeplant werd, is door de mindere 
marktwaarde van het product, zoo goed als geheel ver- 
laten. 

Over het algemeen kan men voor de cultuur van Agave 
voor vezel-productie de volgende regels stellen. Heeft men 
sterk kalkhoudende, zeer steenachtige, hellende terreinen, 
die voor weing te gebruiken zijn, met een zeer warm, 
droog klimaat, dan kan men er aan denken met voordeel 
vezel-Agave, en vooral de 4. rigida, var. elongata, er op 
te planten. Heeft men in hetzelfde klimaat betere kwa- 
liteit gronden, dan kan men er 4. rigida, var. sisalana op 
planten, maar dan zal de cultuur van andere gewassen 
ook dikwijls mogelijk zijn. Heeft men gronden van welke 
kwaliteit ook, in een tamelijk vochtig klimaat, dan is het 
nimmer aan te raden, er een dezer vezel-Agaves op te 
planten. 


Om 


Een goede doorlatendheid van den grond is een eerste 
vereischte, en schaduw moet altijd vermeden worden, daar 
Agave het niet te warm kan hebben. 

Een Agave, die in Engelsch Indië in het wild voor schijnt 
te komen, en die beter tegen een vochtig klimaat bestand is, 
is in de Botanische tuinen in Br. Indië bekend als 4. cantula, 
var. vivipara. Deze wordt echter nergens op groote schaal 
aangeplant, zoodat de vezel, die alleen door de Inlanders 
bereid wordt, en zeer blank is, weinig in den handel komt. 
Zij schijnt op de markt te Amsterdam gezocht te zijn, 
doch alleen in regelmatige, goed gekamde strengen. In 
het vochtige klimaat van Tonkin schijnt deze Agave niet 
achteruit te gaan; wellicht is zij voor cultuur op Java 
geschikt. 


Van de twee variëteiten van A. rigida wordt in Yuca- 
tan de elongata geprefereerd, niet alleen omdat de vezel 
langer is, maar ook omdat de hoeveelheid vezel grooter 
is, de plant minder eischen aan de cultuur stelt en van 
langer levensduur is dan de Sisalana. Deze heeft een kor- 
ter blad dan de elongata, rijpt sneller en is korter van 
levensduur; hij stelt iets hooger eischen aan den bodem, en 
kan wat meer vocht verdragen. De marktwaarde der 
vezels van beide soorten is ongeveer gelijk; soms is de 
een, dan weder de ander iets hooger in prijs. 

Naar het uiterlijk verschillen de twee planten voorna- 
melijk daarin, dat de bladeren van de elongata langer zijn, 
soms tot 2 Meter, zij zijn aan de kanten gedorend, gelijk- 
matig blauw-groen van kleur, zeer symetrisch gevormd, 
en volkomen recht zonder eenige wringing. 

De bladeren van de Sisalana zijn minder lang, zij hebben 
slechts bij uitzondering dorens aan de kanten, en dan 
slechts enkele kleine; de kleur is meer groen, vooral 
aan den bladvoet, en minder gelijkmatig, hier en daar iets 
naar blauw overgaand; de vorm is minder symetrisch, en 


zee 


altijd met min of meer wringing. Ook is de stand min- 
der stijf dan die der elongata, en toonen zij eenige mieer- 
dere neiging tot doorbuigen, vooral tegen het rijpworden. 

De vermenigvuldiging der Agave kan geschieden, hetzij 
door worteluitloopers, hetzij door „bulbillen”, dat zijn de 
jonge planten die in de oksels der bloemen ontstaan na- 
dat dezen uitgebloeid zijn. De uitloopers doet men het 
best in te zamelen, wanneer zij ongeveer 10 of 15 c.M. 
hoog zijn, ze dan op afstanden van 60 c.M, op bedden te 
plaatsen, en ze uit te planten, wanneer zij 50 tot 60 c.M. 
hoog zijn. Een plant zal ongeveer 200 uitloopers voort- 
brengen. Van de bulbillen geeft elke plant een veel grooter 
aantal, dikwijls een paar duizend; zij onstaan echter pas 
wanneer de plant gebloeid heeft, dat wil zeggen atsterft. 
Men zamelt ze in wanneer zij afvallen, en behandelt ze 
verder evenals de uitloopers; zij moeten echter veel langer 
op de bedden verblijven. Beide soorten plantmateriaal hebven 
een groot weerstandsvermogen en kunnen behoorlijk ver- 
pakt, over groote afstanden verzonden worden. 

Dikwijls wordt gedacht, dat een Agave-aanplant in het 
geheel geen of slechts zeer weinig onderhoud behoeft, en 
men die in het vuil kan laten staan. Dit iseen verkeerde 
opvatting; ofschoon de plant wel eenig onkruid verdragen 
kan, is zij dankbaar voor onderhoud, en zal op schoonen 
grond beter groeien. Ook dient in het oog gehouden, dat 
in zeer droge streken het brandgevaar op vuile gronden 
veel grooter is, en vuur kan de plant niet verdragen. Men 
moet in eenigszins vochtige streken er vooral op passen, 
dat de plant niet in kuiltjes komt te staan, men doet dan 
beter op een kleine ophooging te planten. 

De plantwijdte behoort niet te klein genomen te worden; 
voor de elongata wordt een afstand van 3,5 meter tus- 
schen, en 2,5 meter in de rijen aanbevolen; voor de 
Sisalana 3 meter tusschen en 2 meter in de rijen. Nauwer 
afstanden zijn niet aan te bevelen, eerstens omdat de 
planten zich dan minder goed kunnen ontwikkelen, en ten 


rdt 


tweede, omdat men dan bij het onderhoud en het oogsten 
veel moeite heeft, om zich tusschen de met scherpe eind- 
dorens gewapende bladeren te bewegen. 

Bij het oogsten dient er op gelet te worden niet te jong 
en niet te rijp te snijden, daar dit een grooten invloed op 
de kwaliteit van de vezel heeft. Er is eenige ondervinding 
toe noodig, om het juiste oogenblik van rijpheid der bla- 
deren te bepalen; over het algemeen kan men zeggen, dat 
de bladeren rijp zijn, wanneer zij een eenigszins donkerder, 
minder heldere kleur aannemen, en de hoek met de verti- 
kaal, van boven af gemeten grooter dan 40 of 42 graden 
wordt, doordat de bladeren iets naar beneden zakken. Als 
regel wordt aangenomen, dat 20 of 22 bladeren aan de 
plant moeten blijven. Het blad moet met een scherp mes, 
vlak bij den stam, glad afgesneden worden. Al naar de 
variëteit, het klimaat, de grond en het onderhoud, kan 
twee, drie of viermaal per jaar geoogst worden. Gemiddeld 
krijgt men van zes tot acht bladeren per plant en per 
snit. Men kan niet voor het vierde of vijfde jaar beginnen 
te oogsten, en de levensduur der plant varieert sterk met 
het klimaat en den bodem; op goede gronden met een voch- 
tig klimaat leeft de Agave veel korter, dan op schralen 
grond met een droog klimaat. In het eerste geval wordt 
hij dikwijls niet ouder dan zeven of acht jaar, terwijl in 
het tweede geval een leeftijd van twintig en zelfs meer 
jaren bereikt kan worden. 

De opbrengst aan vezel is zeer uiteenloopend; in Yucatan 
kan onder zeer gunstige omstandigheden van een Hectare, 
in een jaar 60.000 tot 80.000 bladeren geoogst worden, 
gevende ongeveer 1700 kilo’s vezel, Van eenzelfden aan- 
plant loopen de jaarlijksche opbrengsten echter zeer uit 
elkaar, en varieeren met den leeftijd der planten; deze 
beginnen op hun vierde of vijfde jaar te produceeren; de 
productie stijgt gewoonlijk tot het zevende of achtste jaar, 
blijft korten tijd stationnair, en gaat dan weder achteruit. 

De bereiding der vezel geschiedt steeds machinaal, daar 


5 


het uit de hand bereide product altijd minder van kwali- 
teit is. Er bestaan verschillende machines voor de be- 
reiding, van zeer eenvoudige met handbeweging, tot zeer 
samengestelde voor stoom- of waterkracht; bij allen wordt 
de vezel schoon geschraapt, door op een draaiend rondsel 
geplaatste messen. De kleinste, geheel uit de hand ge- 
dreven machine, de zoogenaamde „raspador”, is van zeer 
eenvoudige constructie, gemakkelijk verplaatsbaar, doch 
levert hoogstens 60 tot 70 K.G. drooge vezel per dag 
op. Een iets grooter model, de „Raspador Banco” van 
SoLIs, heeft een motor van twee paardenkracht noodig, 
en kan met een bediening van twee man, zeven- tot tien- 
duizend bladeren in de 10 uur verwerken, uitleverende 
150 tot 170 kilo droge vezel; door aan den schraper een 
sneller omwentelingsbeweging te geven, is in de laatste 
jaren het rendement van deze machine verhoogd. Zij 
zou per jaar het product van een aanplant van 
36 hectaren Sisal kunnen verwerken, terwijl volgens een 
in de Vereenigde Staten gepubliceerd officieel verslag, de 
machine met handbeweging het product van ongeveer 12 
hectaren kan verwerken. 

Behalve deze eenvoudige machines, zijn er nog een aan- 
tal grootere met veel hooger rendement, waarvan som- 
mige geheel automatisch werken. De grootste machine 
is die van TakBAup, met een capaciteit van 10.000 blade- 
ren per uur; zij eischt een beweegkracht van 25 paarden- 
kracht en kost 16.000 dollars Amerikaansch. Een kleiner 
machine, de „TLoroella” geleverd door de „Pioneer Iron 
Works” te Brooklyn, heeft een capaciteit van 60 of 80 
duizend bladeren per dag; er is een motor van 13 tot 15 
paardekracht voor noodig, en de prijs is 2.500 dollars. 
De machine van LeErMANN kost te London ongeveer 800 
gulden, heeft een beweegkracht van 2 paardekracht 
noodig, en levert 275 kilo droge vezel per dag uit; de 
vezel is van zeer goede afwerking. De machine van 
J. C. Topp te Paterson U. S. A. kost van 7.500 tot 8,000 


en 


gulden, en verwerkt met 15 paardekracht 50.000 tot 
60.000 bladeren per dag. 

Er bestaan nog een aantal andere machines voor het- 
zelfde doel, van zeer uiteenloopende prijzen en capaciteit. 
De hierboven opgegeven capaciteiten zijn meestal volgens 
opgave van fabrikanten, en kunnen dus wel aan eenige 
schommeling onderhevig zijn. De grootere machines zijn 
allen van tamelijk ingewikkelde constructie, zoodat eenigs- 
zins technisch ontwikkeld personeel voor de behandeling 
bepaald vereischt wordt, en zelfs dan is men van tijd tot 
tijd genoodzaakt voor het doen van reparaties te stoppen. 
Voor kleinere aanplantingen zijn deze machines dus be- 
paald niet aan te bevelen, daar zij de algemeene kosten 
te hoog opvoeren; men doet dan beter òf een kleine, door 
stoom gedreven, òf een handmachine te nemen. 

Ook de kosten van het transport der bladeren naar de 
fabriek zijn niet te verwaarloozen, wanneer men bedenkt, 
dat men slechts 3,5 of 4 percent van het bladgewicht 
aan vezel krijgt; daarom zijn bij kleinere aanplantingen 
de machines met geringe capaciteit, die makkelijk ver- 
plaatsbaar, en daar waar gesneden wordt tijdelijk op te 
stellen zijn, dikwijls aan te bevelen. 

Wanneer de vezels uit de machine komen ondergaan 
zij geen nabewerking meer; zij worden eenvoudig in de 
zon gedroogd en daarna in balen verpakt ter verzending. 


Alles te zamen genomen maakt de Agave-cultuur de 
indruk, dat zij als hoofdceultuur gedreven, voor Java niet 
aan te bevelen is, behalve wellicht in enkele zeer droge 
streken met kalkhoudenden bodem. 

Wel is het mogelijk, dat zij in de drogere gedeelten 
van Midden-of Oost Java bruikbaar zal zijn als bijcultuur, 
b. v. als pager of op zeer steenachtige plekken van onder- 
nemingen, waar andere gewassen niet gedijen, en die het 
voordeeliger kan zijn met Agave te beplanten, dan braak 


EEND 


te laten liggen. In het natte klimaat van West-Java. 
zal de Agave als cultuurplant vermoedelijk nimmer loonend 
zijn. Men zal echter niet uit het oog moeten verliezen, 
dat men altijd minstens vier jaar moet wachten alvorens 
eenig product te krijgen; dat in veel gevallen, vooral op 
eenigszins goede, vochthoudende gronden, de planten enkele 
jaren nadat zij begonnen te produceeren, zullen gaan 
bloeien, en afsterven, zoodat men dan weder mag gaan 
planten, en weder vier jaar moet wachten, alvorens men 
product krijgt; en dat onder de gunstigste omstan- 
digheden de opbrengst per hectare kan zijn van 60.000 
tot 80.000 bladeren per jaar, wegende gemiddeld 890 kilos 
per duizend bladeren, waaruit hoogstens vier procent aan 
droge vezel verkregen kan worden; onder ongunstige 
omstandigheden is de opbrengst belangrijk minder. 

Ten slotte zij nog vermeld, dat aan den Cultuurtuin te 
Buitenzorg Agave rigida, var sisalana uit de hand bereid, 
slechts 3 °% droge vezel van het gewicht aan. nat blad 
uitleverde; hierbij dient echter aangeteekend, dat berei- 
ding met een goede machine minder vezelverlies geeft 
dan handbereiding. In denzelfden tuin beginnen de plan- 


ten reeds in hun zevende jaar te bloeien. 
lm 


NN NA 


OOGSTRESULTATEN VAN DEN FICUS-AANPLANT 
IN DEN CULTUURTUIN BĲ EEN- EN 
TWEEMALIGE AFTAPPING. 


In 1905 werd genoemden aanplant door Dr. TROMP DE 
Haas afgetapt, en wel in dier voege, dat de boomen om 
en om éénmaal en de overigen in twee tempo’s getapt 
werden. Dit jaar zijn deze beide tappingsmethoden in 
omgekeerde volgorde op de boomen toegepast; dus de 
boomen welke het vorige jaar éénmaal getapt werden, 
zijn dit jaar tweemaal getapt, met een tusschenruimte van 
2 dagen tusschen beide tappingen. Voor deze herhaalde 
proef kwamen evenals ten vorige jare, 81 boomen in 
aanmerking. Onderstaande tabel geeft een overzicht der 
verkregen opbrengsten, uitgedrukt in Gr. (droog Gewicht): 

Benmalige af tapping 


Rn Caautchouc RE Caautchouc oe Caautchouc 

2 35 38 270 74 200 
4 105 42 160 76 120 
6 155 45 250 78 195 
8 80 49 45 80 65 
10 185 52 90 853 105 
13 120 54 120 87 140 
15 275 56 40 89 160 
18 100 58 55) 92 155 
20 95 60 165 95 195 
De 140 62 110 97 45 
25 165 65 40 99 80 
29 325 67 25 ON 200 
81 260 69 50 

33 80 12 30 

Totaal sm 40 b.=—= 5230 Gr. 


Gemdd. opbrengst per boom == 181 Gr. 


Ore 


Tweematige aftapping. 
TT 


en Caautchouc een Caautchouc 
ed 175 == 320: Or. On 1D A= 00E T: 
DRR OON 17 Ot, 1700 DO JOD IGO LIZ 
De l50: „ 140,» 290 1E SO NOOR ON 
meet 30) 155 „295, ORD OORD 
ORR UTO SDO OOR OR LON EMO OR 
Rl 400 1251265: GSR OOR IOO 2000 
14 180 „ 240 „ 420 , Om Oe Ole d00r, 
Wik 125-1401265: „ TON ORN Or Or 
KO 300 245 545 Lo ROA neler edu 
Ze EE OSL TO SN AGD 
Dn 60 60 1205, ASOR 
217 245 „ 45 „ 290 , SOON en LID 
0e OOS OOP TOS 84m DONS LSD, 


Olo 4007 608 8890 Roe 185 


SO 40Nr 4D 85 91 “225" 265, 400: 5 
AOM ORE 601 AOT Arline ARGO 1205 
DOE GOL „LO OO MLSbv DOON 
En Ao 60e 105, OSk bowl ORS ID 
OEL Ope DD ine OD WOO Sn Opr lOp 
de el00: „130, 230, , VOA OOR LON AOOr 
DO OD 40e 105, 
obal Sr 41 hoomen — 8177, Gr. 
Gemdd. opbrengst per boom —= 194,5 Gr. 


De totale opbrengst der tweemalige aftapping heeft dus 
ongeveer 56,3 % meer opgebracht dan de éénmalige, De 
gemiddelde opbrengst per boom is bij de tweemalige tap- 
ping ongeveer 48,5 % hooger dan bij de éénmalige. Uit 
de door Dr. TromPp pe Haas zie Teysmannia XV en XVI 
de deel en de thans verkregen resultaten, kunnen wij met 
vrij ‘groote zekerheid concludeeren, dat de tweemalige 
aftapping aanmerkelijk meer oplevert dan de éénmalige, 
Eerstgenoemde tappingsmethode is dus te prefereeren 
boven laatstgenoemde. 


CateWellens. 
Buitenzorg, 4 Dec. 1906. 


ENNE EEE pen 


IETS OVER VERSCHILLENDE AMERIKAANSCHE 
DJAMBOESOORTEN, 


Onderstaand tijdschrift bevat het volgende over verschillende 
djamboesoorten, naar aanleiding van het Peportof the Agricultural 
Experiment Station of the University of California for 1898-1901 
door J. Burtt Davy. Laten wij eerst herinneren, dat confituren en 
marmelades van djamboevruchten (guajava-jelly), zeer gezocht zijn 
op de voornaamste markten. 

Volgens dit Report dan zouden er 5 Psidium (d.ï. djamboe) soorten 
zijn, die algemeen gekweekt worden: 

de. Psidium Guajava (Ps. Guava Raddi), met variëteiten. 

Zoowel de soort als hare variëteiten worden gekenmerkt door de 
vierkantige twijgen. Dit is de van ouds bekende soort en tevens 
de voordeeligste voor de planters, want haar vruchten geven de 
beste marmelades. De vruchten zijn bolvormig, zeer geurig en adstrin- 
geerend; het vleesch is wit, rose of geelachtig naar de variëteit ; 
hun gemiddeld gewicht is 65 gram, waarvan 85 pCt. vleesch 
en 15 pCt. zaad en schil. Het is beter ze te koken dan te braden, 
want zij kunnen zelfs in dezen toestand irgewandscatarrhen 
veroorzaken. 

De variëteit periferum d. i. de gewone djamboe in Californië, 
onderscheidt zich door meer spitse bladeren, en geelachtige, peer vor- 
mige vruchten; deze leveren in W.- Indië de guajava-jelly. Tenein- 
de het aroma dezer vruchten goed te behouden, moet men ze in 
den morgen plukken. De Annamieten gebruiken de bladeren om hun 
rouwkleederen te verven, door ze in water uit te koken. 

De variëteit pomiferum komt in verschillende gekweekte hybriden 
in Amerika en Azië voor. 

De bladeren van deze djamboesoort en van haar verscheidenheden 
worden door de Javanen als groente gegeten met rijst. De schors 
van den boom moet 27—50 pCt. looistof bevatten, d, i. een vol- 
doende hoeveelheid om hem hiervoor te kweeken. Het hout is 
gemakkelijk te verwerken en geschikt voor spijwerk,. Onder de 


ee ed 


talijke gekweekte vormen, die geprezen worden, worden genoemd 
de witte djamboe, de roode, amazone of groene, de framboos en de 
bastaard. De witte djamboes zijn overal het meest geliefd. 

2e. Ps. polycarpa is een kleine plant, die 1 M, hoog wordt; 
de bladeren zijn wollig behaard, de rolronde twijgen groeien 
samengedrongen, en de plant bloeit en draagt vruchten, het geheele 
jaar door. Deze soort is afkomstig van Trinidad en komt ook voor 
in Brazilië en Guyana. De geelachtige vruchten, die zoo groot zijn 
als een flinke kers, worden soms boven die van Ps. Gwuajava 
verkozen. 

3e. Ps, Araca of Braziliaansche djamboe, is een beefje grooter, 
en kan 2 M, hoog worden. De tamelijk groote eivormige vruchten, 
wit van vleesch, zijn zeer geurig. Deze djamboesvort is nog niet 
order de kweekers verspreid. 

4e. Ps. Cattleyanum of aardbei-djamboe, kan zich tot een 
kleinen boom van 6 M. hoogte verheffen. De vrucht, die in grootte 
varieert tusschen een kers en een pruim, is vleezig, zeer sappig, 
naar buiten toe purperkleurig en wit of licht rose in het midden en 
met een smaak en geur die doen denken aan de aardbei. Deze soort 
wordt in Californië in het groot gekweekt, en rijpt tot in Provence, 
Haar variëteit lucidum, die zich onderscheidt door een grootere 
en gele vrucht en waarvan de smaak misschien nog beter is, wordt 
in Florida zeer gewaardeerd, en heeft zich in Californië bestand 
getoond tegen de koude. 

De cultuur dezer verschillende djamboesoorten verschilt niet 
onderling; alle zijn milde groeiers en worden vermenigvuldigd 
door stekken, zaaien en worteldeeling. De zaden bewaren zéér lang 
hun kiemkracht; men kan ze na door een eenvoudige afspoeling 
van het vruchtvleesch te zijn verwijderd, en gedroogd, tot op verre 
afstanden verzenden. De ingewanden van mensch en dier dooden 
hun kiemvermogen niet, Men zaait ze op kweekbedden om de 
jonge planten, wanneer ze 2 of 3 paar bladeren hebben, te ver- 
spenen op bedden 20 ec. M. van elkaar in alle richtingen. Na 
verloop van één jaar zijn deze planten 1 M. hoog en worden op 
hun plaats geplant op 4 M. afstand onderling. 

Men kan de djamboe eveneens vermeerderen door het stekken van 
twijgen, maar het stekken van onderaardsche deelen is zekerder, 
Het is voldoende, dat een klein stukje wortel in den grond blijft, 
om planten te verkrijgen, die spoedig groote ruimten beslaan. Op 


en 


de Antillen en ook elders hebben de buffels en andere huisdieren 
de voortwoekering der djamboe’s bevorderd, die zoodoende een plaag 
voor den landbouw kunnen worden. 

De cultuurzorgen en de bemesting zijn van zeer grooten invloed 
op de grootte en hoedanigheid der vruchten. Om het vuchtdragen 
te bevorderen moeten de boomen gesnoeid worden. Boomen van 3 jaar 
leveren 6—8 K, G. vruchten per jaar; de oogst groeit daarna elk 
jaar aan en kan 25 K.G.en zelfs méér bereiken, wanneer men één 
maand voor den bloei de boomen op de juiste manier snoeit. 

De djamboe kan tusschen de keerkringen overal gekweekt worden, 
naar bovendien draagt hij zeer goed vructen tot in Algiers en Tunis. 

(Journal d'agriculture tropicale No 62, p. 235). 

f.w. 


VANILLE OP DE SEYCHELLEN. 


De Seychellen — aldus meldt The Indian Trade Journal van 
Oetober 1906 — maken een moeilijken tijd door, tengevolge van de 
groote waardevermindering van hun hoofdartikel van export, de 
vanille. De gemiddelde plaatselijke waarde van dit geurig product 
bedroeg in 1896 30 Roepies per K.G., tegen iets minder dan 6 R. 
in 1905. In eerstgenoemd jaar werd uitgevoerd 31.227 KG. tegen 
40.265 KG. in 1905. De totale waarde van den uitvoer liep in die 
10 jaar terug tot ongeveer de helft. Een bijzonder goed jaar was 
1899, toen de geheele uitvoer bedroeg 19 lakhs (1 lakh == 100.000 
Roepies), waartoe de 41.835 KG. geëxporteerde vanille bijdroeg, met 
een gedeclareerde waarde van 13} lakh; of ongeveer 32 Roepies 
per K.G. De vanille-uitvoer van 1905 bleef beneden 3 Lakhs. Ook 
bestaat er voor de 20.800 in woners van de Seychellen ongelukkiger- 
wijze weinig vooruitzicht op een gunstigen keer in de omstandig- 
heden, daar de hooge prijzen van voor 10 jaar wel nimmer meer 
zullen worden behaald. 

Groote vraag en zeer winstgevende prijzen brachten de vanille- 
planters tot eene kostbare levenswijze; aan het vormen van een 
reserve werd in het algemeen niet gedacht. De loonen stegen in 
alle takken van bedrijf en de eilanden kwamen tot grooten bloei. 
Thans echter verkeeren de planters in zoo moeilijke omstandigheden, 
dat een groot aantal van hen om finantieele hulp heeft moeten aan- 
kloppen bij de Regeering, De loonen zijn met een derde verminderd. 


ee 


De dichtbevolkte kolonie (133 zielen per vierkante mijl) levert 
niet voldoende op, om het groote aantal non-producenten te voeden ; 
de gevangenissen raken overvol. Het hoofdvoedsel is rijst, die 
voorheen op de Seychellen werd geplant, doch die cultuur werd 
verlaten en dit onontbeerlijke levensmiddel wordt nu ingevoerd 
van Burma en Indo China. Men hoopt dat de Kolonie in klappers 
en rubber vergoeding zal vinden voor den plotselingen achteruit- 
gang van de vanille, en het Gouvernement moedigt met alle kracht 
de cultuur van beide artikelen aan. Klapperolie, klappernoten en 
zeep komen reeds sinds jaren tot een vrij aanzienlijk bedrag in de 
uitvoerstatistieken van de Seychellen voor. Enkele eilanden zijn 
thans reeds geheel vol geplant met klappers. Para-rubber onder- 
nemivgen zijn geopend in 1903 en 1904 en wekken goede ver- 
wachtingen. 

kh. 


KAMFER. 


Het artikel kamfer trekt in het algemeen zeer de aandacht. Ook 
in de Hollandsche tijdschriften verschenen in den laatsten tijd 
eenige opstellen over kamfer, zoodat wellicht geen onnut werk 
wordt verricht door hier weer te geven, wat de Engelsche consul te 
Kobe, onlangs over de productie enz. in het jaar 1905 rapporteerde. 

De wereldvraag naar kamfer overtreft verre het aanbod, wat 
gevolg is van het toenemend gebruik van kamfer voor de celluloid- 
en dergelijke industrieën, De kamfer van Formosa, hoewel overvloe- 
dig voorkomende, groeit voor een groot deel op plaatsen, die prak- 
tisch ontoegankelijk zijn, omdat die streken bewoond worden door 
wilde stammen. In Japan daarentegen, waar dit bezwaar niet be- 
staat, geraakt de voorraad langzamerhand uitgeput. 

Kamfer wordt nu getrokken, zoowel uit de bladeren als uit den 
bast ; de bladeren leveren ongeveer 14 pCt. kamfer, 

De productie aan ruwe kamfer bedroeg in 1905: 


Norned 4.800.000 Ibs 
LEED ee Oh ar EO RE 1.226.607 , 
Totaal 6.026.607 lbs. 


Hiervan werden 837.333 lbs te Kobe en Osaka geraffineerd en 
400.000 lbs verkocht aan Japansche drogisten voor binnenlandsch 


gebruik. Het geraftineerde product werd bijna geheel geëxporteerd. 
Teysm. XVIII, 3 


a 


De prijzen bedroegen : 


ruw, laagste, Nete Oee DE ie 
„mhoogstes.s. cv ete ed te Menen en WOS Ze EN 
geraffineerd, laagste . 2:52 dE 
5 hoogste. 451 d 
LN) 


PLANTAARDIG PAARDENHAAR, 


In zijn jonste jaarverslag deelde de consulaire vertegenwoordiger 
van Engeland te Algiers het een ander mede over „erin végétal”, 
In enkele buitenlandsche bladen werd dit overgenomen en, hoewel 
voor Indie niet van direct belang, laten wij het hieronder volgen: 

Een van de meest belangwekkende, doch minst bekende indus- 
trieën van Algerië is die van plantaardig paardenhaar. De vezel 
is afkomstig van den dwergpalm (Chamerops humilis), die in groot 
aantal groeit langs de kusten van Algerië. Werd deze plant nog 
eenige jaren geleden aangezien voor een waardeloos gewas, sinds 
men heeft bevonden, dat zij een nuttige vezelstof bevat, is zij 
zeer gezocht. De vezel kan uitstekend het paardenhaar vervangen 
en er is zeer veel vraag naar van stoffeerders, matras-, zadel- 
makers en rijtuigfabrikanten in Europa voor goedkoopere fabrikaten. 
De „erin végétal” is belangrijk goedkooper dan echt paardenhaar en 
kan dit in vele gevallen met succes vervangen. Een bijzondere 
deugd ervan is, dat het niet door insecten wordt aangetast. Fac- 
torijen voor de bereiding van de vezel zijn in Algerië op verschil- 
lende plaatsen verrezen en verschaffen honderde Arabieren werk, 
Geheele gezinnen — mannen, vrouwen en kinderen — ziet men aan 
het snijden der bladeren. Zij maken daarvan kundels en dragen die 
somwijlen mijlen ver naar de factorij. Enkele der zwervende 
Arabische stammen uit het Zuiden drijven er handel in, en kam- 
peeren nabij de factorijen als zij naar het Noorden trekken. 

In de factorijen worden de inboorlingen in grooten getale te 
werk gesteld voor de machinale behandeling der bladeren, het 
uitspreiden der vezels om te drogen, het draaien der vezels tot 
touwen en het verpakken voor den uitvoer. 

Het touw wordt vervaardigd in verschillende kwaliteiten, af han- 
kelijk van de dikte van het touw en de fijnheid van de vezel. De 


prijs bedraagt £ 4.15 à £ 6 per ton, geleverd te Algiers op den 
wal. Dit is de prijs van de vezel in haar natuurlijke kleur: door 
zwartverven stijgt de waarde met ongeveer £ 4 per ton. Oor- 
spronkelijk geschiedde het krullen van de vezel op zeer primitieve 
wijze geheel met de hand, doch in de laatste jaren wordt de vezel 
afgescheiden met door stoom gedreven machines — een soort van 
kammachines — waarvan er thans ongeveer 20 in gebruik zijn, met 
een dagelijksche productie van ongeveer 7 tons per machine. 

Eenig begrip van de elasticiteit van de vezel kan worden gege- 
ven door te vermelden, dat een baal koord van 220 lbs ongeveer 
40 cbft ruimte inneemt. Duitschland en Oostenrijk-Hongarije zijn 
de Voornaamste Afnemers. 

De hier bedoelde palm komt ook voor in den Botanischen Tuin, 
draagt er echter geen vrucht, zoodat verbreiding hier — zelfs al was 
die wenschelijk — praktisch is buitengesloten. Wij bezitten echter 
een vezelstof die voor dezelfde doeleinden kan worden aangewend 
in de gemoetoe, de doek van den arèn. Dat de vraag naar dit 
artikel in Holland echter zeer beperkt is, heeft de handel herhaal- 


delijk moeten ondervinden. 
kh. 


SUIKERINDUSTIE IN EGYPTE. 


De Consul-Generaal der Vereenigde Staten berichtte onlangs het 
volgende, omtrent de suikerindustrie in Egypte: 

Tot 1881 bestonden er in Egypte geen suikerraffinaderijen. De 
Daira Sanieh-fabrieken verwerkten het riet tot ruwe suiker, die òf 
diende voor plaatselijke consumptie, òf buitenslandsch werd ge- 
raffineerd. In 1881 werd te Hawamdieh door de „Société de la 
Raifinérie’ een raffinaderij opgericht en 11 jaar later, in 1892, 
bouwde een andere maatschappij, de „Soeciëté des Sucréries de la 
Haute-Egypte” een tweede fabriek te Sheikh Fadl. Deze twee 
maatschappijen werden in 1897 gecombineerd, onder den naam 
van „Société Générale des Sucréries et de la Raffinérie d'Egypte”, 
die korten tijd daarna te Nag Hamadi een groote raffinaderij 
bouwde. Deze maatschappij raffineerde niet alleen, doch maakte 
zelf ook de ruwe suiker. 

In 1902 werd een syndicaat gevormd, onder den naam van 


Re 


„Daira Sugar Corporation’, met het doel om den Suikerhandel in: 
Egypte te „controleeren”. In 1905 geraakte dit syndicaat betrok- 
ken in het faillisement Henry Say et Cie, waardoor het ten val 
kwam. Na langen strijd is thans een reorganisatie in gang, doch 
de uitslag van die pogingen is nog niet te voorspellen. De 
algemeene opinie is, dat de suikerindustrie in Egypte zal plaats 
maken voor katoencultuur, dat de inboorlingen een weinig riet 
zullen planten bij hunne woningen, doch alleen voor eigen gebruik. 


ld de 


OVER HET ENTEN VAN MANGGA'S. 


De brochure van Gerorae W. Orrver getiteld : The propagation of 
the tropical fruit trees, bevat o. a. een belangrijk hoofdstuk over 
de vermenigvuldiging van den mangga-boom. Alvorens de gewich- 
tigste plaatsen van dit opstel in ’t kort weer te geven, heeft het 
zijn nut te herinneren, dat M. Cu. Barrer in zijn uitmuntend werk : 
Part de greffer voor den mangga de spleetenting aanbeveelt, zoo- 
dra het sap stijgt en het afzuigen, in Oct.-Deec. 

„In Indië en Cochinchina,— voegt hij erbij, —griffelt men in de open 
tucht in de spleet of door middel van de kroonenting, bij voorkeur 
in halfbebladerden staat. 

„Verstandige inlanders zuigen af op jonge, uit zaad verkregen 
onderstammen, die rondom een goeden manggaboom staan. Te 
Bombay kweekt men de onderstammen op in potten, om ze gemak- 
kelijker naar de plaats te kunnen vervoeren, waar ze geënt moeten 
worden. Op de Antillen griffelt men in Dec-Jan. en snijdt de ver- 
edelde planten drie maanden later af; de groene en de perzik- 
mangga worden als onderstam gekozen.” 

Mr. G. Oriver noemt eveneens Met afzuigen als de gewone me- 
thode in Indië. Hij merkt op dat de stammetjes soms bij tweetal- 
len in potten staan, om daarin geënt te worden. In plaats van 
het gewone zoogen op zijde, gebruikt men in sommige gevallen het 
plakzoogen (greffe par approche à Vanglaise). Bij deze verschillende 
manieren kan een voldoend aantal slagen, maar zij hebben het na- 
deel slechts onvolmaakt te vergroeien en een leelijk-gevormde plant 
op te leveren; om het losgaan van de ent te vermijden moet men 
de boomen minstens gedurende eenige jaren nakijken. 


Ne 


Het oeuleeren van den manggaboom, dat in L'art de greffer niet 
genoemd wordt, is het onderwerp geweest van talrijke proeven in 
de kassen van het Landbouw Departement der Ver. Staten te 
Washington. 

Men heeft eerst onderzocht, welk het best te gebruiken hout is 
voor het oculeeren, En men merkte op, dat de oogen moeten genomen 
worden niet van éénjarig hout, maar van takken van 1—6 jaar. 
Dit feit moet worden toegeschreven aan den telkens afgebroken 
groei van den manggaboom, die in één seizoen tot zeven opeen volgen- 
de loten maakt, afgebroken door rustperiodes van enkele weken ; het 
gevolg hiervan is, dat het hout veel langzamer rijpt dan bij onze 
vruchtboomen, als de perzik, peer, enz. 

De voornaamste moeilijkheid van de bewerking is de dikte van 
de schors, die zich verzet tegen een volkomen aaneengroeien van 
het oog aan het spint van den stam. Waar de oculatie op de 
gewone wijze uit de schors gesneden is in den vorm van een lang 
en smal schildje, in het midden voorzien van een oog, daar ziet 
men haar gewoonlijk op verschillende plaatsen zich opheffen, ver- 
drogen en binnen enkele dagen sterven; het ig dus noodzakelijk 
de gewone manier van oculeeren min of meer te wijzigen, de 
enting met was te bedekken en haar met zorg te verbinden, om 
het uitdrogen te voorkomen. 

Zaailingen van 2 à 3 jaar zijn bruikbaar om met alle mangga- 
variëteiten geoculeerd te worden, evenals boompjes van middelma- 
tige sterkte, waarvan de stam een middellijn heeft van minstens 
één Eng. duim. Om de bewerking met goed gevolg uit te voeren 
is het noodzakelijk, dat hout en bast goed rijp en ongeveer van 
denzelfden leeftijd zijn. 

Verder hebben de proeven te Washington aangetoond, dat het 
plak-oculeeren moet worden verkozen boven het gewone oculeeren, 
waarvan dit een gewijzigde methode is, die soms wordt toegepast 
op de vijg, de olijf, de moerbezie, de tamme kastanje en in ’t al- 
gemeen op boomsoorten met een zeer dikke gchors. Deze bewer- 
king bestaat hierin, dat men uit de schors van het enthout een 
rechthoek snijdt in het midden voorzien van een knop, om deze op 
den wilden stam te plakken in de plaats van een stukje van ge- 
lijke afmeting, dat met het entmes of met een entmeter (metrogref- 
fe) is verwijderd. 

Bij de keuze van het enthout moet men met deze bizonderheid 


Dn en 


rekening houden, dat de knop moet behooren aan hout van twee 
en meer jaren, ontdaan van bladeren, en niet aan jonge bebladerde 
éénjarige scheuten. 

Mr. G. Orrver wijst misschien niet voldoende op de praktijk van 
deze entmethode, die voor een.beginneling niet zonder eenige 
moeilijkheid is. Wel zegt hij, dat het welslagen voor een groot 
deel afhangt van nette en nauwkeurige sneden, maar hij spreekt 
niet van de wijze, waarop het oog los is te maken, nadat het gesne- 
den is. Vóór alles moet de boom goed aan den groei zijn ; men ver- 
wijdert het rechthoekje door een zuivere rechte insnijding, daarna 
legt men den duim onder het oog om dit door een handige bewe- 
ging van dezen vinger alleen los te maken. 

Wanneer de oculatie op haar plaats staat op den stam, dan bedekt 
men de naast elkaar geplaatste schorsen met entwas en verbindt 
haar zorgvuldig met stevig raphia. Deze voorzorgen zijn onver- 
mijdelijk, teneinde het toetreden van lucht tusschen de schors en 
het verdampen van het sap te verhinderen. Hiertegen is de ocula- 
tie nog beter behoed, wanneer men haar wikkelt in een zwachtel, die 
vooraf in een parafine-bad is gedoopt; het inwikkelen geschiedt 
van beneden naar boven. 

Eindelijk wanneer de enting aan het zonlicht is blootgesteld, 
moet men haar beschermen met een stuk papier, dat erboven be- 
vestigd wordt. Na verloop van 14 dagen neemt men het verband 
weg en snijdt de raphia los, wanneer deze in de schors dringt en 
insnoering dreigt te veroorzaken. Om aan dit bezwaar tegemoet 
te komen is het voldoende, de raphia te vervangen door entwol, 
zooals die algemeen in onze kweekerijen gebruikt wordt; dit ver- 
band beschermt de enting tegelijkertijd krachtiger dan de raphia. 

De onderstam wordt gedeeltelijk neergebogen wanneer de ver- 
groeiing der oculatie volkomen is; deze bewerking begunstigt het 
uitloopen van den knop zeer. Eerst wanneer deze tot een krachti- 
een scheut is ontwikkeld, snijdt men het wilde hout boven de ent 
weg; men moet hierbij zorg dragen de wondvlakte met entwas te 
bestrijken. 

Op de 2e plaat van zijn brochure toont M. Orrver een geoculeerde 
mangga, waarvan de scheut een 10-tal jonge bladeren bezit; 
de stam is vlak boven deze scheut afgesneden. Is deze han- 
delwijze aanbevelenswaardig? Zij verschilt van de gewone kwee- 
kersmanier, die gedurende het eerste jaar een eindje stam van 12- 


On 


15 e.M. boven de oculatie laten, teneinde den knop te voeden 
en den scheut in een loodrechte richting te steunen. 

Men kan den mangga gedurende zijn geheele groeiperiode ocu- 
leeren; evenwel komt het meest geschikte tijdstip overeen met dat 
van den krachtiger sapstroom. 

In 1902 is het oeuleeren van mangga’s geprobeerd onder leiding 
van M. Rours, te Miami, in Florida; de eerste resultaten schijnen 
aanmoedigend. Men gebruikte het plak-oculeeren met deze kleine 
wijziging, dat de ent in plaats van in een rechthoekje te zijn ge- 
sneden, een bolle driehoek was, waarvan de punt naar beneden was 
gericht. 

Het stekken van den mangga is eveneens het onderwerp geweest 
van verschillende onderzoekingen, die altijd slechts middelmatige 
resultaten gaven. Men verkrijgt gemakkelijk callusvorming, maar 
de wortels verschijnen zeer langzaam en zijn altijd van een zóó 
zwakken bouw, dat het verplanten heel moeilijk is, 

Men kan alleen door zaaien onderstammen krijgen om te veren- 
ten. De zaden moeten enkele dagen nadat ze rijp zijn, gezaaid wor- 
den, want zij verliezen spoedig hun kiemvermogen. Zij bezitten 
dikwijls meerdere kiemen en kunnen dus verscheidene planten doen 
ontstaan. Een uitstekende manier is ze te leggen in ondiepe kist- 
jes op een laagje half vergaan blad van 3 eM dikte; men bedekt ze met 
eenzelfde laag en begiet ze dan door de broes. Tot aan het kiemen 
is het verkieslijker alles droog te houden dan vochtig. Vóór het 
verplanten moet men wachten tot de jonge scheuten een roodach- 
tig bruine tint beginnen aan te nemen. De plantjes moeten dan 
met zooveel mogelijk wortels worden opgenomen en in potten gezet, 
van 8-10 e.M. middellijn. Bamboe-potten zijn hiertoe bizonder 
aanbevelenswaardig, omdat zij dieper zijn. Gedurende de eerste 
dagen, die op deze verpotting volgen, moet men de planten onder 
een raam houden of in den grond gegraven met een voldoende be- 
schaduwing en een goede dampkringsvochtigheid, Het aanslaan levert 
inderdaad moeilijkheden op; de planten gaan slap hangen en 
eischen veel zorgen. De planten in potten moeten steeds met 
zorg begoten worden om geen rotting der wortels te veroorzaken. 

In het Meinummer 1905 van de Hawaiian Forester and Agrieul- 
turist vinden we een aanteekening van Mr Dorarp Mac INrTyre over 
de mangga-cultuur op de Hawaii-eilanden, waarin bij alleen het 
afzuigen aangeeft als in staat goede resultaten op te leveren. Het 


RS 


oeuleeren is beproefd, maar met weinig succes. Dat onderzoek, 
bekend gemaakt drie jaar na de zoo nauwkeurig beschreven 
proeven van M. Oriver, doet ons veronderstellen, dat het oculeeren 
nog wiet in de praktijk aangewend wordt. 

Evenwel, het is in verschillende landen, o.a. in Queensland aan- 
geprezen geworden. Wij hebben in ons uitgebreid dossier over 
den mangga belangrijke documenten, die wij ons voorstellen te ge- 
schikter tijd te publiceeren, 

(Journal d' Agriculture Tropicale, No 59—1906.) fis s1s 


BIJDRAGEN TOT DE KENNIS VAN DE SAMENSTELLING 
VAN HET CHLOROPHYLL. 


Onder chlorophyll wordt de groene kleurstof verstaan, die in alle 
groene plantendeelen voorkomt. Het is een stof, die een zeer 
belangrijke rol in het plantenleven speelt. 

Elk plantendeel bestaat uit koolstofverbindingen en anorganische 
stoffen. Men kan zich hier zeer gemakkelijk van overtuigen, 
door een plantendeel bij luchtafsluiting te verhitten, het wordt 
dan zwart, verkoolt. In dit geval dus worden de koolstofverbin- 
dingen zoodanig ontleed, dat er afscheiding van koolstof plaats 
heeft. Verhit men de verkregen zwarte massa aan de lucht, dan 
verbindt de zuurstof, die in de lucht voorkomt (lucht is een meng- 
sel van stikstof en zuurstof waarin 0.05 %/ kooldioxyde en naar 
omstandigheden meer of minder onzichtbare waterdamp dus ook 
als gas voorkomt), zich met de koolstof. Men zegt dan dat de 
koolstof verbrandt, zij verdwijnt en gaat over in het kleurlooze 
gas kooldroxyde. 

Zet, men het verhitten zoolang voort tot geen zwarte deeltjes 
meer aanwenig zijn, dan houdt men de asch over, een mengsel 
van verschillende anorganischen bestanddeelen. Uit deze proeven 
blijkt dus, dat de planten uit koolstofverbindingen en anorganische 
zouten zijn opgebouwd. 

Ben zaad bevat eveneens deze twee groepen van stoffen. De 
plant echter, die zich uit het zaad ontwikkelt, bevat veel meer 
koolstofverbindingen en anorganische zouten dan het zaad. Hieruit 
volgt, dat voor de ontwikkeling van de plant uit het zaad en dus 
ook voor den groei, het grooter worden van de plant, zoowel kool- 
stofverbindingen als anorganische zouten noodig zijn, De eerste 


A 


vormt de plant uit het kooldioxyde, dat in de lucht voorkomt, de 
laatste neemt zij met haar wortels uit den bodem op. 

Men heeft nu gevonden, dat de plaat het kooldioxyde uit de lucht 
opneemt met die gedeelten die bladgroen, ehlorophyll, bevatten en 
dat de aanwezigheid van chlorophyll noodig is, om het kooldioxyde 
in organische verbindingen te veranderen. 

Zonder chlorophyll kan de plant dus niet groeien, zijn koolstof- 
verbindingen vermeerderen. 

Wij zien hieruit, welk een belangrijke plaats die groene kleurstof bij 
de planten inneemt en is het wel te begrijpen, dat het niet aan 
pogingen ontbroken heeft, om de eigenschappen en de samenstelling 
van deze belangrijke stof vast te stellen. 

Tot nu toe echter is dit nog niet mogen gelukken. Wel is men 
er in geslaagd aan te toonen, dat de groene kleurstof steeds verge- 
zeld is van een gele en dat het groene gedeelte het werkzame 
bestanddeel voor de planten is, maar veel verder was men niet. 
Eerst zelfs meende men, dat de stof ijzer bevatte en dus zeer dicht 
stond bij het haemoglobine, de roode bloed-kleurstof, die ook ijzer 
bevat. Latere onderzoekingen hebben echter de onjuistheid hiervan 
aangetoond. 

De moeielijkheid van dit onderzoek is hierin gelegen, dat het 
ehlorophyll zeer gemakkelijk ontleedt en niet eristalliseert. 

Onlangs nu is een nieuw onderzoek op dit gebied verschenen van 
Winrsrtärer in de Liebig ’s Annalen Band 350, bl. 48, welk onder- 
zoek nieuwe gezichtspunten geeft. Hij stelt namelijk door een 
groot aantal analyses en door het onderzoek vanafbreeksproducten 
vast, dat in het chlorophyll als wezenlijk bestanddeel voorkomt 
magnesium, geen ijzer en ook geen phorphorzuur. Het chlorophyll 
is dus een organische magnesiumverbinding. Hierdoor wordt de 
rol van magnesium, waarover men tot nu toe niets wist, voor de 
planten verklaard. Op blz. 64 zegt hij het volgende over het leven 
der planten: „Planten en dieren leven door de katalytische werking 
van metalen, die zij in den vorm van complexe organische verbin- 
dingen bevatten. Zij verschillen chemisch door de natuur en de 
functie van het metaal. 

Het leven van de chlorophyll-bevattende planten is voornamelijk 
synthetisch, opbouwend. Terwijl men tot nu toe geen verklaring 
voor de chemische werking van het chlorophyll kon geven, doet het 
aantoonen van Magnesium in Chlorophyll tot het besluit komen, 


on 


dat de assimilatie van koolzuur een reactie is, die aan de basische 
eigenschappen van het magnesium metaal toekomt, dat een groot ver- 
bindingsvermogen bezit, De koolzuuropname is wellicht een pro- 
ees zooals de Grignardsche syntbesen. 

Het leven van de bloedbezittende dieren heeft voor de oxydatie 
van de organische stoffen een overdrager, voornamelijk ijzer, dat 
wellicht tengevolge van zijn gemakkelijke oxydeerbaarheid, de zuur- 
stof tot verschiliende, deels onbestendige verbindingen leidt en 
overdraagt. 

Behalve op deze twee hoofdwegen kan de natuurlijke ontwik- 
keling nog op enkele minder belangrijke wegen plaats hebben, zoo- 
als door middel van koper, maar deze organismen zijn minder voor 
evolutie vatbaar. 

Hieruit volgt, dat men twee naast elkander ontwikkelende soor- 
ten van leven heeft: nl. het opbouwende leven met magnesium en 
het afbrekende met ijzer, dus een reduceerend en een oxydeerend 


leven.” 
te 


SANSEVIERA ALS VEZELPLANT, 


De verschillende Sanseviera-soorten leveren een zeer buigzame, 
witte en sterke vezel, die vooral voor het maken van touw bij- 
zonder geschikt is. Vergelijkende proeven genomen met touw 
bereid uit verschillende vezels, dat gedurende 160 dagen onder 
water bewaard werd, hadden tot resultaat, dat een vezel van 
Sanseviera guineënsis nog in staat was een gewicht van 15 K.G. te 
dragen, terwijl de vezels van de andere planten geheel verrot waren. 
Dank zij deze goede eigenschappen is de marktprijs van San- 
seviera vezel (Bowstring hemp) dan ook hooger dan van Four- 
croya gigantea (Mauritius hennip.) De vezels bereiken eene lengte 
van 0,8—1,4 M. afhangende van de variöteit. Wat elasticiteit be- 
treft, overtreffen ze de Sisal-en Mapilahennip. 100 K.G. blad 
geeft 4—6 K.G, vezel. De kultuur heeft veel voor boven die 
van soortgelijke vezel-leverende planten, 19 daar reeds na 1 jaar 
geoogst kan worden; 2° doordat dank zij het geringe gewicht der 
bladeren het inzamelen minder bezwaar oplevert en 3° omdat de 
planten gemakkelijk te vermenigvuldigen zijn door de wortel- 
stokken. De Sanseviera stelt over het algemeen dezelfde eischen 


aan den bodem als de Sisal. De planten groeien snel en dank zij de 
worteluitloopers krijgt men snel eene dichten aanplant. De bladeren 
zijn rijp om geoogst te worden, zoodra het bladoppervlak begint met 
een donkergroene kleur aan te nemen. De bladeren laten zich 
dan gemakkelijk afbreken. Nog een groot voordeel boven de 
Sisal is, dat de geplukte bladeren langen tijd bewaard kunnen 
blijven, voordat ze bewerkt moeten worden, wat bij de Sisal niet het 
geval is. 

Wat de rentabiliteit van een Sanseviera-aanplant aangaat diene, 
dat 1 H.A. beplant met 75C0 tot 8000 planten, omstreeks 1600 
K.G. vezel levert. Een aanplant behoeft eerst na verscheidene 


jaren vernieuwd te worden. 
dino: 


(Der Pflanzer no. 1) en 18.) 


DE KIEMKRACHT VAN ZAAD. 


Over dit onderwerp werd in 1846 door Arrm. pe CANpoLre het 
een en ander gepubliceerd. Hij had gedurende 14 jaar zaden van 
368 soorten in zakjes droog en buiten het licht bewaard en vond, 
dat 17 daarvan hun kiemvermogen, hoewel zeer verzwakt, behou- 
den hadden. 

Thans deelt P. Beequerel de resultaten van zijne, in den laatsten 
tijd genomen proeven in de „Comptes rendus”’ mede. Hij had 550 zaad- 
soorten ter zijner beschikking, die afkomstig waren uit een museum 
en waarvan den juisten ouderdom bekend was en varieerde van 15 tot 
135 jaar. Het aantal zaden, dat werd uitgelegd, bedroeg op zijn minst 
10. Zij werden eerst zorgvuldig met steriel water gewasschen en de 
zaadhuid gedeeltelijk verwijderd wanneer die te hard leek. 

Daarna werden de zaden in een glazen bakje op wat vochtige 
aseptische watten gelegd, en dit met een glazen plaat gesloten op 
289 C, gehouden. 

Het resultaat was, dat van de 90 Leguminosen er 18 opkwamen, 
o.a. Cassia bicapsularis van het jaar 1819 en Cytisus biflorus 
van 1822. 

Van de Nelumbiaceeën kiemden er 3 (de oudste van 1850), van de 15 
Malvaceeën één en van 15 Labiaten ook één, die van 1829 dateerde. 

We zien dus, dat in de familie van de Lieguminosen de kiem- 
kracht het langst behouden blijft. Bij een groot aantal andere 


A 


plantenfamiliën werd geen kiemvermogen meer waargenomen. Opval 
lend is, dat verschillende zaden die 30 tot 60 jaar oud waren en 
waarvan in den regel werd aangenomen, dat ze in den grond 
jarenen zelfs eeuwen hun kiemkracht zouden behouden, in ’t geheel 
niet meer kiemden. We moeten dus wel aannemen, dat, wanneer wij op 
een jonge ontginning weldra verschillende planten zien opschieten, 
de zaden hiervan door den wind of door verschillende dieren 
betrekkelijk kort geleden zijn overgebracht. 

Terloops zij hier opgemerkt, dat de legende van kiemkrachtig 
zaad, afkomstig van de graanzolders van Cesar en uit de graven 
van de Pharao's door onderzoekingen van de CANDoLLE, DECAISNE 
en Gar niet bewaarheid is. 

Het verdient nog opmerking, dat die zaden, die hun kiemkracht 
gedurende meer dan 80 jaar behouden hadden, zooals van Cassia 
bicapsularis, Cytisus biflorus en Leucaena leucocephala, bekleed zijn 
met een dikke zéér ondoordringbare zaadhuid, die een krachtig 
beschermingsmiddel tegen schadelijke uitwendige invloeden vormt. 


9. 


OCTOBERBERICHT VAN DE FIRMA SCHIMMEL 
TE MILTITZ. 


Voor planters van aetherische oliën-leverende planten kunnen de 
volgende gegevens van belang zijn. 

Kajoe poetih olie. De prijs van deze olie is sterk naar boven 
gegaan, doordat in de eerste maanden van het jaar geen aanvoer 
naar Europa heeft plaats gehad. De oorzaak hiervan is wellicht, 
dat de indische olie naar Amerika is verzonden. Daar tegenwoor- 
dig in Europa meer en meer de goedkoopere Eucalyptus-oliën 
gebruikt worden, waar men zich vroeger van kajoe poetih bediende, 
is het gebruik van deze laatste olie aan het minderen. 

Cananga-olie. Hiervan heeft de firma een groote hoeveelheid 
in voorraad. 

Citronella-olie, De prijs van de Java-olie moest verhoogd wor- 
den, omdat de producent onder de tegenwoordige omstandigheden 
voor den vroegeren prijs niet kon leveren. 

Bovendien werden slechts geringe hoeveelheden naar Europa ge- 
zonden. Daar dit ook met de Ceylon-olie het geval is, kan men dus 
op een in de hoogte gaan van den prijs rekenen. Door A. Jozasurva 


En De 


wordt den Ceylonplanters aangeraden de Java-varieteit van Andropogon 
Nardus aan te planten. Java-olie is meer waard dan de Ceylon-olie, 
wat voornamelijk veroorzaakt wordt, doordat de qualiteit van de eerste 
beter is. 

Palmarose-olie. Naar deze olie was groote vraag, zoodat de prijs aan- 
merkelijk steeg. In den eersten tijd zullen de prijzen wel niet dalen: 
(Jammer is het dat deze plant hier zoo sterk bloeit en daardoor weinig 
blad levert. Wellicht echter dat de plant die de Gingergras-olie levert 
hier beter zal voldoen. De olie van deze plant is op het oogenblik 
duurder dan de Palmarosa-olie. Ik hoop binnen kort hierop uit- 
voeriger terug te komen. Ref.) 

Lemongras-olie. De prijs van de olie is sterk gedaald. 

Het is te hopen, dat de planters zich door de hooge prijzen niet 
hebben laten verleiden om hun aanplantingen sterk uit te breiden: 
Als eoneurrent toch van de olie treedt op de olie van Backhousia 
citriodora, welke tot nu toe nog niet in groote hoeveelheid naar 
Europa komt, maar welke volgens vertrouwde mededeeling aan de fir- 
ma ScrimMer, in zulke groote quantiteiten en zoo goedkoop geleverd 
kan worden, dat zelfs wanneer de prijs van de Lemongras-olie nog 
verder achteruitging, deze toch niet meer voorde citral-bereiding in 
aanmerking zou komen. Hieraan voegt de firma ScmimmeL de mede- 
deeling toe, dat zij de Australische optimisten er op opmerkzaam moet 
maken, dat men voor de bereiding van citral niet op Lemongras en 
Backhousia-olie alleen is aangewezen, maar dat er nog andere goed koo- 
pe oliën zijn, die voor de citralbereiding gebruikt kunnen worden. 

Patchouli-olie. De prijs van deze voor de parfumerie onmisbare 
olie is iets teruggeloopen, maar zijn er geen aanwijzingen, dat deze 
teruggang zal voortduren. 

Sandelhout-olie. De prijzen bleven onveranderd; de vraag was 
levendig. Het schijnt echter dat de fabrikanten van Sandelhout- 
olie-kapsules minder kooplustig zijn, wat zich daardoor verklaart, dat 
door te sterke concurrentie de prijs van dit artikel naar beneden 
is gegaan. Als vervalschingsmiddel van de oostindische olie wordt 
dikwijls de westindische gebruikt, die 3 maal zoo goedkoop is. 


den 


REX-BEGONIA'S, 


De mooie bontbladerige Begonia's als Rex-variëteiten bekend, 


Ln en 


zijn niet meer zoo in de mode als zij dat vroeger plachten te zijn. 
Het is jammer, want ook in de tropen kunnen zij ons als sierplanten, 
onder niet te donkere gaanderijen, goede diensten bewijzen. Een 
groepje planten b.v. een paar bontbladerige Begonia’s, eenige Cheve- 
lures en een Anthurium kunnen een bijzonder sierlijk geheel vormen. 

Het is waar zij vereischen wat meer zorg, en zijn hier zeer 
gevoelig wat de standplaats betreft, daartegenover zijn de heester- 
achtige, ook wel bloeiende Begonia’s genoemd, veel gemakkelijker; 
de cultuur daarvan gaat bijna van zelf. Welke groep dan eigen- 
lijk mooier is, zulks hangt van den smaak af‚ men kan ze niet 
goed vergelijken, er is te veel verschil. 

Zooals het met de mode gaat, werkelijk fraaie planten, en dat 
zijn de bontbladerige Begonia’s ontegenzeggelijk, kunnen tijdelijk 
door andere verdrongen worden, zij komen wel weer boven; zoo 
is bet hier ook gegaan. 

Eerst in Engeland werden eenige nieuwe variëteiten verkregen, die 
overal opgang maakten. Men was door de invoering van een nieuw 
ras uit Zuid-China, Begonia Bowringiana, in staat gesteld nieuw bloed 
in de oude Begonia Rex te brengen en de resultaten waren schitterend. 

In den vorigen jaargang van dit tijdschrift op pagina 218 en 
19 zijn eenige der nieuwe variëteiten beschreven. Vooral 
B. His Majesty, Our queen, Mrs. H. G. Moon, munten uit door 
nieuwe kleuren, waarin zilver, purper en rose den boventoon voeren. 
De firma Sanper & Co. zond ons eenige dier nieuwe variëteiten; 
die zoo zwak aankwamen, dat wij ze niet in ’t leven konden hou- 
den. Een nieuwe bezending kwam beter over, zoodat wij thans 
een zestal plantjes ervan bezitten, die door beginnen te groeien 
en veel kans hebben in ’t leven te blijven, 

Ze zijn teer en het is niet slechts hier, maar ook in Europa 
klaagt men erover, dat zij zoo dikwijls van bladziekten te lijden 
hebben. Met de behandeling, als de ziekte eens in de bladeren is, 
beeft men weinig succes gehad, Het zekerste middel is er door 
frissche lucht, warmte, vochtigheid en een zorgvuldige behandeling, 
een krachtige groei in te houden. Krachtig groeiende planten 
worden niet zoo spoedig door ziekte aangetast, en worden zij toch 
ziek, dan hebben zij meer weerstandsvermogen. 

Men kweekt hier deze Begonia’s meest uit bladstekken, hetgeen 
ook zeer goed gaat. Zoodra de plantjes groot genoeg zijn maken 


zij z. g. wortelstokken, deze mag men nooit tegen den rand der 


potten aan laten groeien, maar, als het zoover is, de planten meer 
naar het midden van den pot overbrengen. De zich in den boven- 
grond ontwikkelende wortels, moeten met poreuse aarde bedekt 
worden. Bij het overplanten is een vermenging van wat hoorn- 
spaanders met den grond nuttig, ook het begieten met vloeibare 
mest heeft op de groeiende planten een nuttige werking. 

In onderstaand tijdschrift komen eenige afbeeldingen met korte 
beschrijving van sommige der beste oude en nieuwe variëteiten 
voor. Ik neem er hier een en ander uit over: 

Begonia Kaiser Wilhelm 1, kleur der bladeren donker groen met 
bijna zwart, indien de plant op een donkere plaats staat, neemt zij 
staalblauwe tinten aan. 

B. Président Carnot, kleur der bladeren op bruinachtigen grond 
zilver gemarmerd, wordt groot en krachtig en is nog al bestand 
tegen ziekte. 

B. Garteninspector Weckerle, neemt een elegante vorm aan, is 
fraai geteekend en heeft veel loof. 

B. Louise Closon, bloedrood met metaalglans, het is een sterke 
plant, waarvan de bladeren veel in bouquetten gebruikt worden. 

Onder de variëteiten bekend als Mez-Diadema Begonia’s, waar- 
over hier vroeger reeds meer gesproken is, munten uit MHof- 
gartner, Lombeck, Johanna Smetana, Reta Schmeiss en Victor 
Emanuel. Van al deze verscheidenheden komen in de tuinbouw- 
illustraties afbeeldingen voor. 

Het kweeken van deze Begonia's uit zaad bereidt dikwijls aan- 
gename verrassingen, daar er meestal nieuwe vormen en kleuren uit 
verkregen worden; vooral indien er kruising bij toegepast wordt. 
Het uitzaaien is niet moeielijk, indien men slechts zorgt, dat de 
jonge, pas gekiemde plantjes niet verrotten, zeer poreuze aarde, matig 
begieten en vooral veel licht zijn factoren, die bij deze cultuur niet 
uit het oog verloren mogen worden. 


w. 
(Deutsche Gartner-Zeitung, No. 43, 1906). 


33. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


DE CEYLONSCHE CAOUTCHOUC-TENTOON- 
STELLING VAN 1906. 


De Directeur van den Botanischen tuin te Peradeniya (Ceylon) 
heeft de welwillendheid gehad mij, in zijne hoedanigheid van Voor- 
zitter van het Comité voor bovengenoemde tentoonstelling, daar- 
over een kort verslag toe te zenden. 

Ik acht deze mededeelingen van genoegzaam belang voor de 
caoutchoucplanters in Nederlandsch-Indië, om ze te dezer plaatse 
te publiceeren; hen, die uitgebreider inlichtingen over bedoelde 
tentoonstelling wenschen te hebben overigens verwijzende naar 
het door de heeren Wri1rris, Bauger en Dermam uitgegeven werk 
„he Ceylon Rubber Exhibition” 1). 

De Directeur van Landbouw. 
TrevB. 


DE CAOUTCHOUC TENTOONSTELLING IN CEYLON VAN 1906. 
DOOR 
J. C. Wiruis, 


Directeur van de „Royal Botanie Gardens” te Peradeniya, Ceylon. 


Een zeer geslaagde rubber-tentoonstelling is onlangs (Sept. 13-27) 
gehouden in de Royal Botanie Gardens te Peradeniya (Ceylon), 
een duidelijk merkteeken vormende op den weg van vooruitgang 
dezer groote nieuwe industrie, welke haar ontstaan en vooruitgang 
geheel te danken heeft aan het overleg en de hulp der wetenschap- 


1) Te verkrijgen bij Joun Pryce Batavia à f, 3. — 


Oe 


pelijke mannen, verbonden aan de verschillende botanische tuinen 
te Kew, Ceylon en Singapore. 

Uitgestrekte gebouwen waren opgericht in Kandya-(of Singa- 
leesche bergbewoners) -stijl en goed gevuld met uitstallingen van 
ruwe caoutchouc in haar verschillende vormen, afkomstig van de 
Ceylon-plantages, het Maleische schiereiland en Indië, gereedschap- 
pen voor het aftappen en opvangen van melksap, bereide rubber 
en rubber-artikelen, zoomede monsters rubber van alle deelen der 
wereld. Verder waren twee loodsen ingenomen door machinerieën 
bij de behandeling van het melksap gebruikt. 

Het is niet ons doel de uitstallingen tot in bijzonderheden te 
behandelen, doch de aandacht te vestigen op eenige der hoofdzaken 
dezer industrie, en de voornaamste ervaringen op de tentoonstelling 
daaruit getrokken. 

Tien jaren geleden werd er praktisch geen rubber van de Para- 
soort (Hevea brasiliensis) gecultiveerd, de soort waarop nu bijna 
uitsluitend de aandacht gevestigd is. Zaad was destijds zoo goed 
als niet te verkrijgen en, ofschoon in de jaren 1898—99 dit product 
op Ceylon reeds zeer de aandacht trok, de zaadvoorraad veroorloofde 
niet veel te doen. Kerst sinds 1902 is er voldoende zaad geweest 
en heeft de cultuur zich zeer snel ontwikkeld, zoodat er nu op 
Ceylon ongeveer 110.000 acres, op het Maleisch schiereiland onge- 
veer 60.000 acres en in andere streken waarschijnlijk 40.000 acres, 
stel 200000 acres tezamen beplant zijn, nog niet eens gesproken 
van misschien 100.000 acres (Castilloa elastica) in Mexico. 

De oorspronkelijke methode van aftappen der boomen in V's, 
door middel van hamer en beitel is nu niet meer in zwang, de 
geliefkoosde methoden zijn het snijden van spiralen of vischgraten 
in de boomen, en het bijsnijden van de randen der sneden met 
tusschenpozen van 2 tot 10 dagen, op die wijze het voordeel ver- 
krijgende van de wond-reactie in 1897 door schrijver dezes ont- 
dekt, en in bijzonderheden uitgewerkt door den heer Parrin in 
1898—9. De tweede aftapping van een bepaald bast -oppervlak 
levert meer melksap dan de eerste, en deze progressie houdt dikwijls 
gedurende eenigen tijd aan. 

Er waren vele messen voor het bijsnijden der wondranden geëx- 
poseerd en gouden medailles werden toegekend aan die van de 
heeren Bowman-Northway en Miller, welke beide eenvoudig zijn, 
scherp blijven en dunne bastreepjes afsnijden zonder de gemaakte 

Teysm. XVIII. 4, 


— 50 — 


wondranden te scheuren. Het is van zeer veel belang, dat de reep- 
jes dun zijn, opdat de boomschors op zijn minst vier jaren bewerkt 
kan worden, voordat alles is weggesneden, teneinde de nieuwe bast 
gelegenheid te geven een voldoenden leeftijd te bereiken. 

De opbrengsten, op sommige ondernemingen verkregen, zijn bui- 
tensporig geweest, doch het is waarschijnlijk, dat in vele van deze 
gevallen de schors te snel weggesneden werd en dat daaruit zal 
voortvloeien, dat men een tijd zal moeten wachten voor de nieuwe 
bast zich voldoende heeft ontwikkeld. Men zal vooralsnog op niet 
meer dan één pond per jaar per boom mogen rekenen, wanneer 
het zooveel is, doch zelfs dit beteekent 150—200 Ibs per acre, 
een hoeveelheid, voldoende om bij de tegenwoordige prijzen een 
enorme winst op te leveren. 

Tot op heden is de Ceylon-rubber meestal op de markt ver- 
schenen in den vorm van „biscuits”, platte koeken van ongeveer 
25 eM. middellijn. De Maleische bestonden gewoonlijk uit bladen 
van ongeveer 2 voet lengte. Doch beide vormen schijnen voor 
den blokvorm te moeten wijken, een vorm verkregen door de 
bladen, blscuits, enz. onder hoogen druk tot een blok samen te 
persen. Enkele blokmonsters waren geëxposeerd door de Lanadron 
Estate, Djohore, en dergelijke monsters hebben kortelings de hoogste 
marktprijzen behaald. 

De gecultiveerde Ceylon en Maleische rubber heeft per pond 
hooger prijzen opgebracht dan eenige der in het wild ingezamelde 
rubbersoorten, zelfs dan „mooie Para”, de standaard van de markt, 
doeh pond voor pond zuivere rubber wordt in werkelijkheid minder 
betaald, omdat de Pararubber ongeveer 20 °/ vocht bevat. Waar- 
om dit zoo is, is op het oogenblik een der grootste problemen 
voor den onderzoeker. 

Een ieder die een monster mooie Pararubber vergelijkt met een 
monster van een of andere plantagerubber (Ceylon, Maleische of 
Mexicaansche) kan direct zien, dat eerstgenoemde meer elastisch 
is, sneller tot zijn oorspronkelijken vorm terugkeert, nadat men 
het heeft uitgerekt. De hoogere prijs, die werkelijk voor deze rub- 
ber betaald wordt, mag misschien hierdoor verklaard worden. 

Is nu de rubber zachter, omdat de boomen jong zijn of omdat 
de rubber niet in den rook gedroogd is? Is het doordat de rubber 
tot biscuits of bladen inplaats van tot blokken gevormd wordt? 
Is zij te sterk gedroogd (Pararubber bevat 20 % vocht)? Is zij 


En 


‘te zuiver en te veel gewasschen ? Of heeft het coaguleeren niet op 
de beste manier plaats ? 

Al deze punten afzonderlijk of te zamen, kunnen eene verklaring 
geven, terwijl andere daardoor nog niet buitengesloten zijn. 

Het lijdt geen twijfel, dat oudere boomen sterker rubber geven, 
„doeh zelfs die van de oudste boomen van Ceylon —30 jaar —evenaart 
de Zuid-Amerikaansche niet. Door rook drogen (zonder coagulatie 
terzelfdertijd) schijnt de rubber te versterken en blokrubber, be- 
‘haive dat zij vrachtkosten uitspaart en minder oppervlakte bloot- 
stelt aan oxydatie, schijnt werkelijk sterker dan bladen of biscuits. 
De groote droogte van de plantagerubber heeft misschien eenigen 
invloed ; proeven worden nu genomen door de instelling te Perade- 
niya met het prepareeren van blokken van vochtige biscuits. 

Voor een ieder, die in de toekomst pleegt te zien, was de gevul- 
caniseerde en gekleurde rubber van Mr. M, K. Bamprr, Gouver- 
pements chemicus te Ceylon, een van de meest interessante inzen- 
dingen op de tentoonstelling: De heer Bauper werkt met de be- 
noodigde reagentieën niet op de gestolde en weeke rubber, doch 
direct op het melksap en laat daarna coaguleeren, zoodoende een 
uitstekend mengsel verkrijgende. De gestolde rubber kan daarna 
op de gewone manier tot al wat men wenscht verwerkt en, tenslotte 
verhit worden, wanneer zij vulcaniseert. 

Een der veelbelovende uitstallingen was het mengsel van vezel 
en rubber, De gereinigde vezel wordt geheel doortrokken met ge- 
zwaveld rubber-melksap, gestold en gedroogd en tenslotte hydrau- 
lisch gesperst, waardoor men blokken verkrijgt, bruikbaar voor 
plaveisel enz. Bij deze methode kan men ook de rubber elke ge- 
wenschte kleur geven, terwijl de kleurstof er bij wasschen niet af- 
gaat, een groot voordeel bij kinderspeelgoed. 

Een zeer belangrijk punt bij deze expositie vormde een reeks 
van dagelijksche lezingen over de verschillende deelen der rubber 
‘industrie, de cultuur, het aftappen, verzending naar Londen, het 
vuleaniseeren, de cultuur van bijproducten, het bestrijden van 
ziekten enz. Deze lezingen met de rapporten van de jury, beschrij- 
vingen der machinerieën en andere zaken, worden nu in èèn boek 
tezamen gevat, dat een standaarwerk zal vormen voor allen, die 
belang hebben bij de rubberindustrie. 


NIE nr 


36. 
NOTA OVER HET KLAPPERVRAAGSTUK. 
DOOR 
K. Heyxre. 


De vraag wordt gesteld, of de klappertelende bevolking van Ne- 
derlandsch-Indië uit hare cultuur grootere voordeelen zou kunnen 
trekken, indien export van klapperolie in de plaats kon worden 
gesteld van dien van copra en — meer in het algemeen —, wat in- 
het belang van de klapperteelt der bevolking zou kunnen worden 
gedaan. 

De eerste vraag kan, naar ik meen, nader tot hare oplossing 
worden gebracht, door na te gaan, hoe men in naburige landen meent 
van de producten van den klapperboom het grootst mogelijke voor- 
deel te trekken en de toestanden aldaar te vergelijken met die in 
Nederlandsch-Indië, Voor aie vergelijking leent zich wel geen land 
beter dan Ceylon, waar naast een belangrijken uitvoer van ecopra, 
een niet minder belangrijke uitvoer van klapperolie staat. In 1903 
(jongere officieele gegevens zijn niet bekend ) bestond de uitvoer 
van Ceylon voor een vierde van het totaal uit producten van den. 
klapperboom. De waarde van de geëxporteerde copra en klapper- 
olie bedroeg respectievelijk 7.500.000 en 11.000.000 roepyen. 

Reeds dadelijk moet ik wijzen op een hoogst belangrijk ver- 
schil tusschen de Ceylonsche en Indische toestanden, Hier is het 
uitsluitend de inlander, die de cultuur drijft en het product voor 
de Europeesche markt bereidt: op Ceylon heeft de Europeaan 
beide binnen den kring zijner bemoeiingen getrokken. Voor de 
vergelijking die ik tusschen beide landen wensch te maken, is dit 
een voordeel. Immers, waar beide indu:trieën op Ceylon naast 
elkaar bloeien, mag worden aangenomen, dat daar de Europeesche 
markt nauwkeurig wordt geobserveerd, zoodat van alle fluctuaties 
van de marktprijzen partij wordt getrokken. Is in den uitvoer 
van het eene product een beslist voordeel gelegen boven dien van 


er 


het andere, dan zal dat moeten blijken uit de exportcijfers, Ik laat 
daarom hieronder volgen een extract uit eene opgave van den 
uitvoer van Colombo en Galle gedurende de laatste 10 jaren, mij 
welwillend verstrekt door den voorzitter van de Batavia-Home- 
ward-Conference: 


Klapperolie (in ewts) Copra (cwts) 


gedurende 1905 594.821 393.309 
so 1904 499.632 114.293 
3 1903 665.357 121.575 
B 1902 512.498 874.796 
5 1901 453.531 439.865 
7 1900 443.959 962.467 
Á 1899 400 979 325.401 
5 1898 435.933 506.277 
5 1897 409.600 106.601 
n 1896 943.797 50.049 


Deze lijst vertoont groote schommelingen : tot en met 1901 is 
een vrij regelmatige toename van beide artikelen waar te nemen, 
indien men 1896 en 1897 buiten beschouwing laat. Het jaar 1902 
vertoont alsdan echter een vrij sterke daling van de uitgevoerde 
hoeveelheid ecopra, doch geeft 1903 juist het omgekeerde te zien. 
In 1904 neemt de uitvoer van olie beduidend af, terwijl die van 
copra vrij wel gelijk bleef aan die van 1903. Het jaar 1905 bracht 
wederom verrassende cijfers: de uitvoer van copra nam sterk af, 
doeh valt toename te constateeren van den uitvoer van klapperolie. 

De uitvoer van klapperolie in al die jaren stellende op 100, 
heeft de uitvoer van copra bedragen (naar de hoeveelheid): 


in 1905 66 in 1900 81 
„ 1904 143 „1890 ol! 
„ 1903 108 „ 1898 116 
02 13 se SIT 26 
DOO 97 per ts96 15 


Ware nu aan den uitvoer van het eene product boven het andere 
op besliste wijze voorkeur te schenken, dan zouden geweldige schom- 
melingen als de exportcijfers van Ceylon aanwijzen, zijn buitenge- 
sloten. Wij zouden dan procentsgewijze òf totaal, een geleidelijk op 
den voorgrond treden van een der beide producten moeten kunnen 
constateeren. Dat dit niet het geval is, wijst er mijns inziens op, 


dat niet onder alle omstandigheden, zelfs op Ceylon, de uitvoer van: 
klapperolie meer voordeel biedt dan die van copra. 

Wees ik er reeds op, dat Ceylon in gunstiger conditie verkeert 
dan Ned. Indië ten opzichte van cultuur en bereiding van het 
product, een tweede voordeel heeft genoemd eiland in zijne gunstige- 
ligging op den grooten verkeersweg tusschen Australazie en Europa, 
dat het een station is op dien verkeersweg en dus wordt aangedaan 
door stoomers van alle natiën, die het in rechtstreeksche verbinding 
stellen met de voornaamste havens der aarde. Dit voordeel weer- 
spiegelt zich in de transportkosten, zooals ik nader zal aan- 
toonen. 


Om het vraagstuk objectief te behandelen, zou moeten worden 
nagegaan, hoeveel copra men uit een zeker aantal Indische klap- 
pernoten verkrijgt en hoeveel klapperolie men uit een gelijk aantal 
noten kan bereiden, de kosten van bereiding, emballage, transport, 
eventueel uitgaande en inkomende rechten enz voor beide artikelen 
met elkaar vergelijken, om ten slotte te kunnen zien, welk product 
het grootste netto overschot laat. Eene zoodanige becijfering acht 
ik voorloopig niet mogelijk. Alleen reeds de belangrijke factor van 
de inkomende rechten, die in de meeste landen van Europa op- 
oliën worden geheven, maakt het samenstellen van eene berekening 
illusoir, omdat met geen mogelijkheid is aan te geven, waarheen 
zich eventueel de uitvoer van olie zou richten. Verder verheffen 
zich tegen het opstellen van eene eenvoudige becijfering bezwaren 
van anderen aard. Zoo is het hoogst bezwaarlijk, om met eenige 
juistheid een gemiddelde op te geven van de opbrengst aan copra 
en olie; de noten toch verschillen onderling in grootte, de graad: 
van rijpheid oefent een overwegenden invloed uit op het copra- en 
oliepercentage. Van welk belang alleen deze laatste factor reeds 
is, blijkt uit de in Januari en Februari van dit jaar gepubliceerde 
(The Philipine Journal of Science) onderzoekingen van HerBErr 
5. Warrer. Deze vorscher vond in klappernoten de volgende hoe- 
veelheden watervrije copra en klapperolie, omgerekend in percen- 
tages van het bruto gewicht der noten, na aftrek van het gewicht 
van den vezelachtigen bast (husk): 


Copra Olie 
Ven epe umoten. 5 Gn zb GE omne Ap OE 12.4 pCt. 
Zoersel antod eaten god Ear Ere 13:40 


id. die drie maanden opgeslagen | 
waren geweest en begonnen uit te spruiten| 

Dit waren dus alle rijpe noten. Een proef met noten van één 
boom, gaf de volgende percentages: 


23.5 LD ds 


Nog niet geheel rijpe noten … … - 115 pCt. 7.5 pCt. 
Menersjpe noten … or mum vet on ZD 136 
Zeer „ 4 Een ral en on ZE on NRS 


In de literatuur over het onderhavige onderwerp vond ik omtrent 
de opbrengst aan copra en aan klapperolie geen betrouwbare aan- 
wijzingen. Men „neemt aan” dat uit copra ongeveer 60 pCt. klap- 
pervet kan worden verkregen, doch is dat het resultaat van 
ervaringen in andere landen. Ik had het voorrecht te beschikken 
over eene opgave van den zich voor de klappercultuur zeer inte- 
resseerenden regent van Karanganjar, die op 14 Februari jl. be- 
richtte dat uit 1000 groote oude klappers, die te zijnen f 25. — 
à f 35.— kosten, 3 à 4 pieols copra kunnen worden bereid, terwijl 
uit 300 klappers 2 petroleumblikken olie worden verkregen. 

De speling die hierbij wordt gelaten tusschen de opbrengst aan 
copra, maakt de opgave niet geschikt voor eene becijfering. Daar- 
bij komt, dat de olie niet fabriekmatig wordt bereid, doch in het 
klein, en dat weer het product, dat verkregen wordt, af hankelijk 
is van den aard der klappers en ten slotte, dat de olie niet on- 
vermengd aan de consumptie wordt overgegeven. 

In Teysmannia deel XV vind ik een opstel van de hand van 
Dr. Troup pe Haas over de soorten klapperolie, die in de Afdeeling 
Keboemen in hoofdzaak (er moeten dus nog meer soorten worden 
aangemaakt) worden bereid. Het zij mij geoorloofd daaruit een en 
ander aan te halen. 

In hoofdzaak dan, maakt de bevolking in Keboemen drieërlei 


soort klapperolie: 


a. minjak klentik 
D. „ _ tobat 
c. „ __gomblong. 


De onder a genoemde soort wordt bereid uit volkomen rijpe 
klappers; het vruchtvleesch wordt geraspt en met water gekneed 
tot de „santen” er uit verwijderd is. Die santen scheidt zich na 
ongeveer 2 uur staan, in „santen kanil”’ en een waardeloos vocht, 


Ee 


dat men weg laat loopen, De santen kanil wordt dan ingedampt 
en tijdens dat proces scheidt zich de olie af; het water laat men 
wegvloeien. De verkregen olie wordt verder gefiltreerd door een 
goeniezak. 

b. Voor de bereiding van minjak tobat, gaat men uit van het uit- 
gekneede geraspte vruchtvleesch, waaruit de minjak klentik is ge- 
maakt. Men laat deze residu 4 à 5 maanden gisten en daarna in de zon 
drogen, waarna de grove stukken worden fijngestampt. Middels persing 
verkrijgt men alsdan de minderwaardige minjak tobat. 

c. _Minjak gomblong is het product, dat verkregen wordt uit niet 
geheel rijpe klappers. Men laat het vruchtvleesch daarvan 2 x 24 
uur in water weeken en het, alvorens tot raspen over te gaan, 
een nacht overstaan in met pisangbladeren bekleede manden. Na 
rasping laat men de massa nog een nacht staan, droogt haar en 
gaat vervolgens over tot persen. 

Volgens den regent van Karangajar, wordt nu eerste soort olie 
verkregen, door vermenging van gelijke deelen minjak ktentik en 
minjak gomblong, terwijl tweede soort olie bestaat uit 5 deelen 
minjak gomblong en één deel minjak tobat. De verkoopprijzen 
kunnen dus bezwaarlijk gegevens opleveren omtrent de waarde van 
het product. Overigens zouden die cijfers toch ook maar van be- 
trekkelijke waarde zijn, daar men fabriekmatig de inlandsche be- 
reidingswijze niet zou kunnen volgen. In de door mij geraad- 
pleegde literatuur vond ik tenminste steeds vermeld, dat de olie 
voor export wordt bereid uit copra. 

Wij staan dus voor eene voor Indië ongeveer nieuwe industrie en 
de weinige beschikbare gegevens kunnen ons niet het verlangde 
antwoord geven op onze vragen, omtrent kosten en opbrengst bij berei- 
ding, zooals die in het groot, fabriekmatig zou moeten geschieden Aan 
de andere zijde is evenmin op voldoende wijze te beantwoorden 
de vraag, omtrent de waarde van het product, zoo als dat eenmaal 
zou komen op de Europeesche markt, daar evenmin bekend is, in 
hoeverre de olie tijdens het transport in qualiteit zal achter- 
uit gaan, 

Hen hoogst speculatieve becijfering meen ik dus liever te moeten 
vermijden en te trachten, de voor- en nadeelen van copra-export en 
oliebereiding met elkaar te vergelijken. 

Het is hier de plaats te vermelden, dat ik niet heb nagelaten 
te trachten het vraagstuk van de meest practische zijde op te 


lossen, doeh mijn reeds geringe hoop, dat een handelshuis genegen 
zou worden bevonden mij betrouwbare gegevens te verschaffen, 
bleek nog te hoog gespannen te zijn geweest. 

Ik heb mij om inlichtingen gewend tot de eigenaren van eene 
groote klapperolie-fabriek in de Buitenbezittingen (volgens opgave) 
van een capaciteit van 20.009 kilogram olie per dag, die te- 
vens copra uitvoeren. Gegevens, door die eigenaren verstrekt, 
zouden voor mijn doel van groot belang zijn geweest, daar de fa- 
briek is gevestigd op eene plaats in de Buitenbezittingen, waar 
de produectie-voorwaarden zoo gunstig zijn als vermoedelijk ner- 
gens op Java. 

De bedoelde eigenaren schreven mij echter op 9 Maart ao. po. 
dat zij tot hun leedwezen de gevraagde opgaven niet konden 
verstrekken. 

„De redenen hiervan zijn, dat het ons een vrij belangrijk ka- 
„pitaal en zeer veel tijd en moeite heeft gekost, voor en aleer wij 
„zoover waren als wij thans zijn, d.w.z. met succes met de Sin- 
„gapoorsche oliefabrieken konden coneurreeren. 

„Er bestaat toch bijna geen literatuur omtrent deze branche van 
„industrie en wat nog hier en daar verspreid gevonden wordt, is 
„400 onvolledig, dat men eerst in de practijk en dan soms nog 
„met schade en ten koste van ontzaggelijk veel inspanning ervaren 
„en leeren moet, wat eigenlijk de finesses dezer industrie zijn”. 

Omtrent het vinden van nieuwe afzetgebieden voor klapperolie, 
zijn genoemde Heeren zeer pessimistisch gestemd en verklaren 
kortweg, dat het niet mogelijk is, om met voordeel een deel der 
klappers, die nu van hier worden uitgevoerd in den vorm van 
copra, in Indië te verwerken tot olie en boengkil. 

„Het afzetgebied der olie bepaalt zich toch bijna uitsluitend 
„tot de inlandsche markten van Nederlandsch-Indië en aangrenzende 
„landen. Geschiedt de verscheping naar ver verwijderde streken, 
„dan wordt alle winst geabsorbeerd door de hooge vrachten. 
„Afgescheiden hiervan is het een feit, dat thans reeds in Indië 
„en in de Engelsche koloniën meer olie wordt gefabriceerd, dan 
„de consumptie behoeft, terwijl wegens de hierboven aangehaalde 
„reden geen nieuwe afzetgebieden kunnen worden geëxploiteerd. 
„Onlangs nog werd te Singapore door een consortium van zeer 
„vermogende Chineezen een groote fabriek van klapperolie op- 
„gericht. Thans, nu deze fabriek in werking is gesteld, blijkt dat 


A 


„aile bereikbare markten verre overvoerd zijn. Het gevolg hier- 
„van is, dat door onzinnige concurrentieprijzen de geheele industrie 
„gedrukt, en door alle fabrikanten beduidend verloren wordt, tot- 
„dat diegenen, die de moordende concurrentie niet kunnen vol- 
„houden, uitvallen en daardoor het evenwicht min of meer hersteld.” 

Er bestaat voor mij niet de minste reden om te twijfelen aan 
de waarheid van de hier gegeven voorstelling van zaken en, dat 
de eigenaren in quaestie een juisten blik moeten hebben op het- 
geen in hunne nabijheid op de oliemarkt gebeurt, is voor mij al 
op te maken uit tot mijne beschikking staande exportcijfers. 

Uit deze mededeelingen is verder de gevolgtrekking te maken, 
dat klapperolie-fabrieken op Java slechts zeer geringe kans zouden 
bebben, om hun hoofdproduet in Indië of in de naburige koloniën 
voor plaatselijk gebruik van de hand te zetten. 

Dat het boven medegedeelde, voor zoover het betreft den 
uitvoer naar Europa, volkomen in overeenstemming is met de 
practijk, wordt daardoor bewezen, dat bedoelde fabrikanten geen 
picol klapperolie naar Europa verschepen. Het is mogelijk dat 
hun voordeel wel zou medebrengen om dar artikel te exporteeren, 
doch waarschijnlijk lijkt mij dat niet. Uit de klappers kan men 
in Indië copra of olie en oliekoeken maken. De uitgevoerde copra 
wordt in Europa tot dezelfde stoffen verwerkt. Voordeel in be- 
reiding in Indië kan dus alleen dan bestaan, als men kier de olie 
goedkooper kan fabrieeeren, of uit een zeker kwantum grondstof 
meer of beter product kan verkrijgen. Tegenover dit eventuecle 
voordeel staan voor de oliefabrikage in Indië, de hoogere tran- 
sportkosten en de hoogere kosten van emballage der olie. Wat 
de productiekosten in Indië en Huropa aangaat, wil het mij voor- 
komen, dat het verschil niet zoo heel veel gewicht in de schaal 
kan leggen. Bij machinale bewerking treden de arbeidsloonen 
wel eenigszins op den achtergrond. Al zijn hier de werkkrachten 
goedkooper verkrijgbaar, het Europeensche personeel, voor het 
houden van toezicht, wordt betrekkelijk hoog gesalarieerd. Verder 
wordt in Indië aan de leiders der zaak, aan het intellect, grooter 
belooning toegekend dan in Europa en eischt het kapitaal voor 
zich een grooter aandeel in de winst. De installatie van een 
fabriek in Indië brengt verder zooveel meerdere kosten mede 
dan in Europa, omdat men alle benoodigdheden van elders moet 
laten komen. 


EON 


Dat men in Indië uit dezelfde hoeveelheid goede grondstof meer 
produet zou kunnen krijgen dan in Europa, ís vrij wel buiten- 
gesloten, aangezien de techniek in Europa toeh minstens even ver 
is als hier. Dat in Indië een beter product is te verkrijgen, is 
zonder eenigen twijfel juist, doch dit is alleen daarvan het gevolg, 
dat de ecopra die uitgevoerd wordt, niet aan de eischen, die aan 
superieur product worden gesteid, voldoet. Er is geen reden om 
aan te nemen, dat als men de hoedanigheid van de uit te voeren 
copra verbetert, deze factor, die spreekt voor de oliebereiding in 
Indië, zijn kracht zal blijven behouden en alsdan zijn van des te 
meer gewicht, de emballage- en transportkosten, die zeer in het 
nadeel zijn van klapperolie. Voor zoover het betreft de trausport- 
kosten, heb ik mij om inlichtingen gewend tot den Voorzitter van 
de Batavia-Homeward-Conference, wiens antwoord op 19 Maart 
o.m. het volgende bevat: 

„De vracht voor olie van Java is thans belangrijk hooger dan 
„die voor copra. Terwijl voor olie f 20.— per M? wordt gevraagd, 
„levert de vracht vcor copra niet veel meer op dan f 12.50 per 
„M3. Dit heeft verschillende redenen: ten eerste is het stuwage- 
„verlies bij olie veel aanzienlijker dan bij copra; ten tweede biedt 
„olie veel grooter risico aan voor den vervoerder, wat betreft ver- 
„lies van het artikel en de gevolgen van dien, zoowel als gevaar 
„voor beschadiging van bijgeladen artikelen. Ten derde is het 
„vervoer van olie nog zoo gering, dat daarvoor geen speciale af- 
„deelingen van een schip kunnen worden afgezonderd.” 

Het is wellicht niet overbodig dit nader toe te lichten. Dat olie 
in vaten onvoordeelig stuwt, volgt dadelijk uit de overweging dat, 
hoe goed de vaten ook worden gerangschikt, tusschen de vaten 
onderling en de vaten en de scheepswanden, ruimten overblijven, 
die niet meer kunnen w‚rden benut en dus direct verlies geven 
van de laadcapaciteit. 

Wat de ricico van het transport voor den vervoerder aangaat, 
zij er op gewezen, dat klapperolie door vele artikelen wordt aan- 
getrokken. Zoo staat in het handboek van S. Srarerr: „Stuwing 
Garneering en Vrachtvaart” aangegeven, dat men op Ceylon vaak 
boven de olievaten koffie laadt. 

„Men garneert over de olievaten gemeenlijk met cajans en met 
„rotting, buffelhoorns en bast van de kokosnoot tegen halve vracht ;. 
„zoodanige laag legt men zes duim dik, maar toch trekt de- 


NO 


„koffie de olie tot zich en een groot deel van de onderste koffie- 
„laag wordt door de olie wankleurig gemaakt, hetwelk dan 
„olieschade”’ wordt genoemd. Bij olie in ijzeren kisten heeft men 
„hiervan geen last, maar daarin ontkleurt de olie licht.” 

Dat het werk, waaruit ik citeer, verouderd is, doet aan deze 
lastige eigenschap van klapperolie niets af. 

Ook de directe aanraking van koopmansgoederen met klapper- 
olie wordt zeer gevreesd. Bekend is, dat klapperolie een zeer 
groot doordringingsvermogen heeft en dat lekkage der vaten bij 
vervoer over zee nimmer geheel te voorkomen is. Sehade, door 
olie aan bijgeladen goederen toegebracht, zal bijna altijd komen 
voor rekening van den vervoerder en, ingeval ten gevolge van een 
of ander ongeval het ruimwater met de daarop drijvende klapper- 
olie mocht rijzen, zou de beschadiging enorm kunnen zijn. Deze 
risico waartegen de vervoerder zich moet dekken door een hoogere 
vracht, kan nu alleen worden ontgaan, door in het schip een spe- 
ciale oliedichte afdeeling af te zonderen. 

De Voorzitter vervolgt: 

„Te Colombo, waar het olievervoer in omvang weinig van het 
„copravervoer verschilt, is de vracht voor copra 27/6 per ton 
„van 12 ewt tegen die van olie 25/-per ton 14 cwt en, indien 
„van eenige haven op Java een groot olievervoer plaats had, zou- 
„den de vrachten voor olie en copra van Java elkaar ook wel 
„naderen. Intusschen is op Java de uitvoer van de producten niet 
„zoo in enkele havens gecontreerd als op Ceylon, en leent olie 
„zich ook slecht voor vervoer op doorconnossement, omdat het 
„moeilijk iseen tweeden vervoerder te vinden, weshalve ik verwacht, 
„dat nog wel langen tijd de vracht van Java voor olie hooger zal 
„zijn dan die voor copra.” 

Waar hier gesproken wordt van vervoer op doorconnossement, 
ligt het zonder twijfel in de bedoeling, om aan te duiden, dat de 
Europeesche lijnen moeilijkheden ondervinden met de doorzending 
van olie naar havens, die zij niet zelf aandoen. De copra toch, 
wordt voornamelijk verscheept naar Marseille, Amsterdam, Rotter- 
dam, Hamburg en Bremen, voor een deel ook naar Genua, San- 
tander, Bilbao, Antwerpen, Liverpool, St. Petersburg enz. Indien 
invloeden van buiten af‚ zooals de heffing van invoerrechten, daar- 
op niet al te zeer influenceeren, zou te verwachten zijn dat, even- 
tueel de olie in hoofdzaak op de zelfde markten zal worden gebracht 


ESTE 2 


en de hooge eischen, die de tweede en verdere vervoerders stellen 
voor het transport van olie naar de eindbestemming vanaf de ha- 
ven, waarin hun het vervoer moet worden overgegeven, zal vol- 
gens genoemden Voorzitter, remmend werken op de verlaging der 
vrachten voor olie van Java (lees: van Ned.-Indië). Dit is dus 
het gevolg van de afgezonderde ligging van deze koloniën, waarop 
ik hierboven doelde. 


Omtrent de verpakking wordt mij verder het volgende geschreven : 

„Ik geloof niet dat hier op Java hout wordt gevonden, waar- 
„uit fusten zijn te maken, sterk en dicht genoeg voor het vervoer 
„van olie, zoodat het fust moet worden ingevoerd, evenals voor 
„arak, De huidige prijs van een araklegger van ongeveer 600 
„Liter inhoud is ruim f 50.—, zoodat het fust ongeveer 5 cent 
„per Liter olie kost.” 

Dat in Indië geen hout, geschikt voor olievaten, voorkomt, zal 
door deskundigen wellicht worden tegengesproken. Daar zulk 
hout echter niet in den handel is, is practisch het resultaat het- 
zelfde. Het is mij niet bekend of men niet gebruik zou hwnnen 
raken van uit iĳzerblik vervaardigde vaten, zooals in Kuropa ge- 
bezigd voor het vervoer van petroleum. Informaties, te Colombo 
ingewonnen, zouden hieromtrent echter dadelijk licht kunnen ver- 
schaffen. In verband met de hiervoor weergegeven meening van 
SrapeRT omtrent het gebruik van „ijzeren kisten’, zou voorzichtig- 
heid zijn aan te bevelen. Zuivere klapperolie, zooals Vegetaline, 
komt in blikken in den handel. 


Deze beschouwingen zijn als volgt te resumeeren. 

1e. Zoowel door de omstandigheid, dat de klappercultuur daar 
op groote schaal door Europeanen wordt gedreven, als door een 
vrachtpeil, dat klapperolie in gunstiger conditie stelt dan copra, 
schijnt Ceylon beter dan Nederlandsch-[ndië, in staat, om klapper- 
olie uit te voeren. Nochtans blĳkt uit de uitvoer-statistiek van 
Ceylon, dat de verhouding tusschen de exporten van copra en van 
olie aan sterke schommelingen onderhevig is, wat daardoor zou 
kunnen worden verklaard, dat de eischen van de Europeesche 
markt niet constant zijn, zoodat perioden, waarin olie met grooter 
voordeel van de hand kan worden gezet, afwisselen met perioden, 
waarin eopra beter rekening laat. 


Gn 


2o, Dat in Nederlandsch-Indië copra ten opzichte van de tran- 
sportkosten in veel gunstiger conditie verkeert dan klapperolie. 

3°, Dat ook ten opzichte van de emballagekosten de olie verre in het 
nadeel is. Voor copra volstaat men met goenies van f 0.25 per zak, die 
ongeveer 120 katties kan inhouden; voor olie heeft men waarschijn- 
lijk fusten noodig, die niet veel minder kosten dan f 005 
per Liter. 

4o. Doordat de copra die Ned. Indië uitvoert van geringere kwa- 
liteit is dan die, welke door den olie fabrikant wordt gedroogd en 
dadelijk tot olie verwerkt, zouden echter zonder twijfel de in Indië 
bereide olie en oliekoeken beter zijn, dan die in Europa worden 
verkregen uit de copra die thans wordt uitgevoerd. 

Indien nu het onder 4 genoemde voordeel grooter was dan de 
onder 2 en 3 genoemde nadeelen, zou het zaak kunnen zijn, om op 
groote schaal olie uit te voeren. 

Het komt mij voor, dat de vraag of Ned. Indië olie dan wel 
copra met meer voordeel kan uitvoeren, hoewel hiervoor uitvoerig 
behandeld, niet direct leidt tot de beantwoording van de hoofd- 
vraag nl. wat in het belang van de klappercultuur der bevolking 
kan worden gedaan, dus door welke middelen men de inkomsten 
der bevolking uit de klapperteelt zou kunnen vermeerderen. 
Indien men uitgaat van goede klappers, is men in de gelegenheid 
om goede copia te maken en kan men daaruit weer superieure 
olie fabriceeren. Daar men zich echter met de olie-nijverheid be- 
geeft op hoogst speculatief terrein en men in ieder geval moet 
aanvangen met de voort te brengen copra te verbeteren, ligt het 
m. ì meer voor de hand, om te beginnen met aan de copra- 
industrie alle aandacht te schenken. Is men eenmaal zoo ver, dat 
dit product aan de hoogste daaraan te stellen eischen voldoet, 
dan eerst zou men in de tweede plaats kunnen gaan overwegen, 
of niet nog meer voordeel zou zijn te behalen, door het verkregen 
product verder te verwerken, al verwacht ik dan ook van dit 
laatste niet het minste succes. 

Hoewel overbekend, moet ik hier in herinnering brengen, hoe 
de eopra bereid wordt. De inlander ontdoet de vrucht van het ve- 
zelachtige omhulsel, slaat de noot in tweeën en legt die beide 
helften te drogen. Treft hij zonnig droog weer, dan geschiedt die 
droging zonder moeite en kosten in de zon. Dikwijls echter duurt 
die droging te lang voor zijn verlangen, om het product te gelde 


OR 


te maken en, hoewel men het dan aan eigen schuld moet wijten, als 
zijn product minderwaardig is, is het zaak om met het chronische 
geldgebrek van den inlander rekening te houden. Ook zijn er tal 
van streken in den archipel, waar het weer te onbestendig is 
voor „sundrying”, zoodat dikwijls geen andere weg overblijft dan 
kunstmatige droging. In de Westerafdeeling van Borneo heeft men 
bijv. vrij algemeen droogvloeren gemaakt, bestaande uit horden van 
dun rondhout, 1 à 14 M. boven den grond. Hierop wordt de natte 
copra uitgespreid en stookt men daar onder, bij regenachtig weer 
dag en nacht, en anders alleen gedurende den nacht, een smeulend 
vuur van klapperafval Het gevolg is, dat de aldus behandelde 
copra donker, rookerig en dikwijls gedeeltelijk verbrand is. 

Sundried copra maakt zooals vanzelf spreekt, betere prijzen dan 
de op bovenbeschreven wijze verkregen „mixed copra”. Toch le- 
vert, ook bij goede behandeling, in de zon gedroogde copra niet 
altijd goed-ordinaire qualiteit. Hen regenbui of eenige achtereen- 
volgende dagen met betrokken lucht, is volgens de hiervoor aan- 
gegeven publicatie van H. S. Warker van the Bureau of Science 
te Manila, voldoende om schimmels en bacteriën op het vrucht- 
vleesch te voorschijn te roepen. Dientengevolge treden omzettingen 
in de copra in en staat het prodruct bloot aan de aanvallen van 
inseeten. De graad van uitdroging, waartoe men met drogen in 
de zon kan komen, is zelden gunstiger dan een watergehalte van 
9 pCt 

Het drogen van copra door rook van brandend klapperafval is 
absoluut te veroordeelen. Het verkregen product levert olie en 
koeken van inferieure kwaliteit: de olie heeft, behalve de slechte 
eigenschap van het „ranzig worden”, waaraan alle soorten, ook 
de beste, in meerdere of mindere mate bloot staan, nog bovendien 
van huis uit een branderigen smaak en onaangenamen geur. De 
oliekoeken zijn voor veevoeder ongeschikt. Te oordeelen naar den 
prijs, is alle copra van de Buitenbezittingen minderwaardig. 

Met drogen in de zon bereikt men betere resultaten, doch daar 
gewoonlijk de copra op den grond wordt uitgespreid, is het product 
vaak verontreinigd door stof, aarde en andere zaken, die de waarde 
ervan verminderen. Ook bedrog bij den verkoop komt veelvuldig 
voor; bij het bewerken van de copra in Europa blijkt somtijds, dat 
voor sundried verkocht product, naar rookt riekt. Tegen dergelijke 
tisico moet de kooper zich dekken, door het betalen van een lageren 


Gen 


prijs en is het voortbrengen van inferieur product dus direct in het 
nadeel van de klappertelende bevolking in het algemeen. 

In de Philippijnen volgt men dezelfde droogwijzen als hier en 
behoef ik daarbij dus niet stil te staan. Eén nacht „grill drying” 
is daarbij voldoende om het vruchtvleesch zooveel te doen indrogen, 
dat het uit den harden dop kan worden genomen en na ver- 
volgens nog # à 5 uur drogens, is de copra voor export gereed. 
De op die wijze bereide copra bevat 9 à 13 pCt. water. 

Op Ceylon wordt het vruchtvleesch gedroogd middels heete 
lucht. Een bepaalde ruimte wordt gevuld met bakken van iĳzergaas, 
waarin zich het te drogen klappervleesch bevindt. Over de bakken 
wordt door een fan heete lucht gevoerd. De verkregen copra is 
van uitstekende kwaliteit. 

Er bestaan nog eenige andere droogmethodes, zooals met draai- 
tremmels, waardoor men heeto lucht voert (Trinidad), doeh meen 
ik die stilzwijgend voorbij te mogen gaan. 

(Wordt vervolgd). 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Andropogon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


à eoriaria (Divi Divi): zaden 
5 dasyrachis: zaden. 
5 sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear). zaden. 
Cedrela serrulata (Seren): zaden. 
Cinnamomum zeylanieum (Kaneel): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 
Coffea liberica: zaden. 
Coffea stenophylla: zaden. 
Cola acuminata: zaden. 
B aeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

5 bolivianum : zaden. 
Eucklaena luxurians (Teosinte): zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (1Jzerhout): zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceura rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mindi): zaden. 
Melinis minutiflora (Braz-roedergras): zaden, 
Morinda eitrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 
Musa Mindanensis (Manilla-hennep): zaden en planten 
Nootmusecaat : zeden 
Myristica Horsfieldii Bl. (Tjampaka ceylon): zaden. 
Myroxylon peruiferum (Perubalsem): zaden. 
Orthosiphon stamineus (Koemis kvetjing): stekken. 
Oryza (Rijstsoorten): zaden 
Panieum maximum (Bengaalsch voederyras) planten. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes 


EE 


Polygala oleifera (Boterplant): zaden. 

Sesamum indieum (Widjen-variëteiten): zaden. 
Terminalia Chebula WlIld. (Djoho, Myrobolan): zaden. 
Coix Laeryma (Djali-variêteiten): zaden. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Urostigma elasticum (Ficus elast: Karet, Caoutchouc): zaden en pl. 
Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 

Vigna sinensis (Kutjang pandjang): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia Mahagoni (Mahonie-hout). 

Swietenia macruphylla. 

Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanrrager en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Aangezien de zaadoogst van Deguelia microphylla geheel 
mislukt is, zijn in den eersten tijd geen zaden beschikbaar. 


INN Rn 


ZOOLOGISCHE WANDELINGEN TE TJIBODAS. 
Jan 


BOSCHVOGELS. 


De opmerking wordt niet zelden gemaakt, dat men in 
het tropische bosch zoo weinig dieren en in het bijzonder 
zoo weinig vogels hoort. Voor die opmerking bestaat 
eigenlijk geen redelijke grond. Men moet namelijk in 
aanmerking nemen, dat de mensch, speciaal de blanke, 
in dat bosch niet thuis hoort, dat zijn verschijning er 
onder de dieren verbazing, vrees, nieuwsgierigheid wekt 
en als men nu bedenkt, dat die verschijning meestal ge- 
paard gaat met luidruchtig gepraat, met geglibber op 
gladde hellingen of begroeide steenen, met zich vasthouden 
en daardoor rukken aan takken en lianen en bovendien 
niet zelden met het gejaag, geblaf en gegil van een half 
dozijn honden, dan mag men het de dierenwereld toch 
niet kwalijk nemen, dat zij zich tegenover zulk een in- 
dringer op een eerbiedigen afstand houdt en hem uit de 
verte zwijgend gadeslaat. Maar als diezelfde indringer 
stil het bosch binnensluipt, alle geraas vermijdt en zich 
op een gunstige plek, bijvoorbeeld op een helling met 
eenig uitzicht en in de nabijheid van een bergstroompje 
en dan nog liefst een weinig verborgen neerzet, dan zal 
hij spoedig bemerken, dat er in zijn omgeving allesbehalve 
stilte heerscht. 

Bij zulke geiegenheden is het een ware lust, het be- 
drijvige gedoe gade te slaan; voor den zoöloog paart zich 
daaraan het genoegen, oude bekenden voor het eerst in 
levende lijve te zien en ze daarom dikwijls eerst lang- 


zamerhand te herkennen. 
Teysm. XVIII 5 


Ge 


De boschvogels zijn voor het meerendeel niet bijzonder 
matineus. Of liever, ze doen ’s morgens lang over hun 
toilet. Geen wonder; het fijne, teere vederkleed ziet er 
bij het aanbreken van den dag dikwijls tamelijk verfom- 
faaid uit, vooral wanneer nachtelijke regens het grooten- 
deels hebben doorweekt. 

Dat moet eerst in orde worden gebracht; de dieren 
zoeken een plaatsje in het geboomte, waar de eerste stralen 
der zon doordringen, strijken de veeren één voor één met 
den snavel glad, schudden zich eens, zijn nog niet 
tevreden, schudden en strijken zich andermaal en zijn op 
die wijze stellig meer dan een uur bezig. Eerst dan komen 
ze in beweging, in bedrijvigheid. Wie ze daarom in hun 
element wil waarnemen, kan gerust tot acht uur wachten. 

Er bestaat te Tjibodas (en natuurlijk ook elders) een 
scherpe tegenstelling tusschen vogels, die zich nooit in, 
en andere, die zich nooit buiten het bosch wagen. Tus- 
schen die twee staat een derde groep, die zich langs 
den rand van het bosch ophoudt, niet ver erin doordringt, 
maar zich ook nooit ver ervan verwijdert. Slechts zeer 
enkele — en daaronder in de eerste plaats de grootere 
roofvogels — leggen deze voorliefde voor eene bepaalde 
omgeving niet aan den dag. Zoo werd ik eens diep in 
het bosch, op een hoogte van meer dan 5000 voet, plot- 
seling verrast door het bekende stemgeluid van Cuculus 
sonnerati, den „Piet van Vliet”, dien ik daar stellig niet 
had verwacht. 

Voor het waarnemen der boschvogels ligt bijzonder 
gunstig het pad langs het riviertje de Tjibodas, vroeger 
de gebruikelijke weg naar den krater van den Gedeh. 
Het woord „langs” heeft hier intusschen een andere be- 
teekenis als te Batavia ten aanzien van den Molenvliet of 
te Rotterdam ten aanzien van de Maas; want ofschoon 
men het water in de diepte hoort bruisen, hier en daar 
duidelijk hoort, dat er hooge watervallen moeten zijn, 
blijft men door een hooge, steile, met oud en ontoeganke- 


DG 


lijk bosch begroeide helling ervan gescheiden. Zelfs een 
gewaagde poging, den blik in de diepte te doen doordringen, 
doet hoogstens de toppen der reusachtige boomvarens 
langs de oevers van het riviertje onderscheiden en eerst 
veel verder, na ruim een uur gaans, komt men in de na- 
bijheid ervan. De steenachtige bedding heeft blijkbaar 
nog steiler verloop dan het voetpad. Maar juist die bosch- 
rijke helling, hier en daar weinig minder dan loodrecht, 
op het Oosten gelegen en dus door de morgenzon be- 
schenen, geeft een goede gelegenheid, de bewoners van 
het bosch waar te nemen. 

Laag in het onderhout scharrelen de Beeklijsters rond 
lyiophôneus cyaneus en M. flavirostris). Deze schuwe, glan- 
zend blauwzwarte vogels, waarvan de laatstgenoemde zich 
door meerdere grootte en een gelen snavel van de andere 
onderscheidt, zoeken hun voedsel op den grond en tus- 
schen de steenen der beekbeddingen. Opgeschrikt, doen 
ze een herhaald, schel gefluit hooren en verraden eigenlijk 
pas daardoor hunne aanwezigheid. 

Moeielijker te ontdekken zijn de talrijke soorten van 
Miervogels (Timelidae), die het bosch huisvest. Het eischt 
veel geduld, eenige van deze dieren te zien te krijgen. 
Het zijn vogels, die reeds door hun bouw (lange pooten; 
korte, afgeronde vleugels) te keunen geven, dat ze op een 
verblijf nabij den grond zijn aangewezen. De meeste zijn 
weinig opvallend gekleurd. Met groote snelheid, maar 
onhoorbaar, loopen ze rond, ijverig zoekend naar voedsel. 
Hooren ze eenig verdacht geluid, dan richten ze zich hoog 
op en kijken nieuwsgierig rond om, zoo ze eenig gevaar 
ontdekken, plotseling spoorloos te verdwijnen. 

Een weinig hooger in het geboomte huppelt met snellen 
sprong een vogel rond, dien men onmiddellijk herkent als 
een nauwen verwant van den gewonen boeroeng kipas 
(Rhipidura javanica). Zijn stemgeluid is vrijwel hetzelfde, 
zijn vlugheid eveneens. Men ziet bijna niet, dat hij de 
takken aanraakt, zóó snel is zijn sprong. Aan den fraai 


0 


roodbruinen, als een waaier uitgespreiden staart ziet men, 
dat men met een andere soort te doen heeft; het is Rki- 
pidura phoenicura, één der vele vliegenvangers, die hier 
voorkomen, maar, jammer genoeg, een der weinige, die 
men gemakkelijk ontdekt. Geen menschelijk oog toch, al 
is het met een kijker gewapend, is in staat, de talrijke 
kleine vogeltjes te herkennen, die daar hooger in de boomen 
vertoeven. Hoogstens kan men uit den aard hunner be- 
wegingen eenige gevolgtrekkingen maken. Waar ze in 
een koppel samen zijn, onder schel gepiep blaren en takjes 
doorzoeken, gezamenlijk een eindje verder vliegen en zich dan 
weer neerzetten, heeft men waarschijnlijk met Brilvogeltjes 
(Zosterops soorten) te doen. Zitten ze alleen of in paren 
op den uitkijk, nu en dan opvliegend, om een insect na 
te zetten, dan zijn het naar alle waarschijnlijkheid vliegen- 
vangers. Maar of het Siphiad's zijn, of Cryptolopha’s of 
een ander geslacht van deze familie, wie zal het zeggen ? 
Ja, ééne soort is er, die het antwoord geeft, als ze haar 
welluidenden, krachtigen zang doet hooren. Het kan geen 
andere zijn dan Stoparola indigo, een nagenoeg geheel blauw 
vogeltje, een der beste woudzangers van Java. 

Daar doet een :ndere zanger zich hooren; een vol en 
krachtig geluid klinkt door het bosch, weldra uit de nabij- 
heid door een soortgenoot beantwoord. Dan komen er 
meer, het wordt een waar concert. De zang klinkt als. 
die der tjitjarawah’s (Trachycomus ochrocephatus), maar die 
komt zoo hoog in het gebergte niet voor. Wederom is 
geduld oefenen het parool. Men tracht met de oogen het 
dichte groen te doordringen, maar tevergeefs; men tuurt 
in de richting, vanwaar het naaste geluid komt, maar 
geen vogel laat zich zien Dáár beweegt er zich een, veel 
dichter bij dan men vermoedde; andermaal verheft hij 
zijn stem en is weer onzichtbaar Maar die ééne seconde, 
waarin wij zijn profiel tegen de lucht zagen afgeteekend, 
was voldoende: hij is ontdekt! Het is Pomatorhinus- 
montanus; zijn lange, gekromde snavel heeft hem verraden. 


en en 


Wij zien hem hier in zijn element; want ofschoon hij 
ook voorkomt in bosschen, die een paar duizend voet 
lager liggen, ofschoon hij zich ook buiten het bosch waagt 
en bij de koffieplanters als boeroeng kopi zelfs in het kwade, 
maar niet onverdiende gerucht staat, de bessen van de 
boomen te eten, toch blijft het hooge bergwoud zijn baker- 
mat. Ik zag hem in lagere streken dikwijls genoeg, maar 
dien fraaien zang hoorde ik daar nooit. 

Steeds stijgt het pad; het bosch neemt een eenigszins 
ander karakter aan. De stammen, dik met mos bedekt, 
treden meer op den voorgrond; het gewirrewar der lianen 
wordt minder, het terrein moeielijker. Waar de storm, 
blijkbaar nog niet lang geleden, een hoogen boom met 
zijn geheele wortelstelsel heeft omvergegooid, wordt ons 
een uitzicht gegund op het golvend oppervlak der boom- 
kruinen in een diep ravijn. De onuitputtelijke kleurscha- 
keeringen van het groen zijn hier en daar onderbroken 
door bloemen en bloesems, en een sterke tjampaka-geur 
vervult de lucht. Er doet zich een onrustig gepiep van 
vele kleine vogels hooren, weldra overstemd door een 
schel gefluit, tweemaal herhaald. Het klinkt, als of iemand 
ons zocht en onze aandacht probeerde te trekken, door op 
zijn voorvingers te fluiten, zooals wij dat als schooljongens 
deden. Het geluid komt van boven, van een grooten 
arend, die in breede kringen boven het ravijn zweeft. 
Blijkbaar is het een van de grootere soorten, maar tegen 
de schelle lucht zijn zijne kleuren niet te zien; wellicht 
is het de Ruigpootarend, die zich bij voorkeur in het 
hooggebergte ophoudt. Doch welke soort het zij, het dier 
past volkomen in eene omgeving als deze; uit beide 
spreekt tot ons het trotsche, het ontembare, het van den 
mensch en zijn werken nog volslagen onafhankelijke. 

Uit een boom aan de overzijde van het ravijn verheft 
zich nu zijn wederhelft. 

Men ziet eerst nauwelijks, dat het een vogel is; het 
lijkt veeleer een doek, die door een wervelwind in de 


ME 


hoogte wordt gevoerd. Loodrecht gaat het omhoog en 
eerst na eenige seconden houden die vreemdsoortige be- 
wegingen op. Dan ontplooit het dier zijn vleugels in de 
volle breedte, beweegt ze nauwelijks meer en begint even- 
eens zijn kringvormige vlucht. 

Weldra raken beide uit het gezicht tot niet geringe 
geruststelling hunner kleinere verwanten, áie nu weer tot 
bedrijvigheid komen. In den kruin van een der boomen 
beneden ons gaat het druk toe; een aantal vrij groote 
vogels speelt daar krijgertje, onderhoudt zich althans op 
een dergelijke wijze. Nu en dan komt er een boven het 
bladerdak te voorschijn en zoo wij aan hun luidruchtig 
stemgeluid, waaraan ook de naam ékék-geling is ontleend, 
de diagnose nog niet hadden gemaakt, dan zou het schit- 
terende vederkleed ons leeren, dat hier een koppel Císsa’s 
(Cissa thalassina) aan het werk was. Deze dieren, die ge- 
woonlijk tot de familie der Raafachtigen worden gebracht, 
maar in hun manieren en zelfs in hun uiterlijk eigenlijk 
meer tot de gooien naderen, zijn werkelijk een sieraad 
van het bosch. Hun helder blauwgroen vederkleed, de 
koolzwarte streep langs en om den kop, de roodbruine 
dekveeren, de roode bek en pooten, vormen eene combi- 
natie van kleuren, die de hoogste autoriteiten der Parijsche 
Avenue de Opéra stellig niet zouden aandurven, maar 
die in de vaardige hand van moeder natuur een harmo- 
nisch geheel uitmaakt. 

De Cissd's zijn hier blijkbaar onder elkaar, wat niet 
altijd het geval is. Niet zelden namelijk vindt men in 
hun gezelschap één of twee explaren van een spotliĳster 
(Garrulax rufifrons), die vrijwel uitsluitend in de hoogere 
bergstreken voorkomt en zich juist door een zeer eenvoudig, 
bruin vederkleed onderscheidt. Het schijnt louter een 
trek naar gezelligheid te zijn, die de spotlijsters ertoe 
brengt, het gezelschap der Cissd’s op te zoeken; eenig 
ander voordeel trekken ze daarvan niet. 

Als op den terugweg de wolken zich reeds rondom ons 


0 


beginnen samen te pakken — we mogen van geluk spreken, 
zoo het tot elf uur in den morgen daarbij blijft —, als 
slechts nu en dan nog een zonnestraal door de toppen 
van het geboomte dringt, wordt het stiller in het bosch. 
Slechts nu en dan dringt nog de stem van een zangvogel 
tot ons door. Zoo hooren wij uit de diepte het niet on- 
aardige gefluit van Bhringa remifer, een verwant van de 
welbekende sala-goenting’s, nu en dan met den weidschen 
naam van Javaanschen Paradijsvogel aangeduid. Hij is 
inderdaad een fraaie vogel, al haalt hij in geen enkel op- 
zicht bij de echte paradijsvogel; zijn geheele vederkleed 
is stemmig zwart, maar met een fraaien, metaalachtigen, 
groenen weerschijn, zijn vorm is ranken vlug. Het groote 
sieraad echter zijn de twee buitenste staartpennen, waar- 
van de schachten zeer verlengd zijn en alleen aan het 
uiteinde vlaggen dragen. Vooral onder het vliegen komt 
dit sieraad goed tot zijn recht; door de snelle beweging 
fladderen dan de uiteinden dier veeren als aan dunne 
draadjes achter het dier aan. 

Wij kunnen ons zoo goed voorstellen, hoe den vogels 
de lust tot zingen vergaat, wanneer het bosch langzamer- 
hand in mist en nevel wordt gehuld; want ook den 
mensch gelukt het niet, zich aan de depressie te ont- 
trekken. Men gevoelt, dat het uur van het psychische 
optimum voorbij is, maar niet aldus het uur van den 
arbeid, van de zorg voor het dagelijksch brood, van den 
strijd om het bestaan. 

Dat zien, dat hooren wij aan de spechten, waarvan het 
Javaansche bosch zulk een groot aantal soorten bevat. Het 
zijn de werklui van het bosch en hard is het werk, dat 
ze verrichten, van den morgen tot den avond. Zie, hoe 
ginds een bontgekleurde Chrysocoluptes aan het werk is! 
Met waar fanatisme hamert hij erop los; de schilfers vlie- 
gen naar alle zijden. Maar hij is geen practisch werkman, 
hij houdt geen voet bij stuk, hij werkt niet methodisch. 
Van de ééne plek huppelt hij naar de andere, probeert 


rt ee 


het even, vindt niets en gaat weer verder. Eindelijk heeft 
hij iets gevonden, zijn roode kuif richt zich op. Snel 
verorbert hij den ontdekten houtboorder en vliegt ijlings 
weg onder een geluid als van een luiden lach, om een 
eindweegs verder weer op goed geluk te gaan hameren, 
misschien ook zijn wederhelft te helpen bij den moeizamen 
arbeid, dien het uitbeitelen van een nestholte voor deze 
dieren medebrengt. 

Niet alle spechten van het bosch nemen intusschen het 
leven zoo zwaar op. Sommige (in het bijzonder soorten 
van de geslachten Gecinus, Micropternus en Chrijsophlegma) 
breken met hun krachtige snavel de papierachtige, van 
houtstof vervaardigde nesten van sommige mieren open 
en vinden daar in de poppen (de zoogenaamde miereneieren) 
een gemakkelijk te verkrijgen buit. Ook de mieren, die 
hun volkomen weerlooze betrekkingen trachten te verde- 
digen, worden meedoogenloos ingeslikt; men vindt ze soms 
in grooten getale in de maag van den roover. Ja, de laatste 
gaat nog verder. Wat zou hij zich vermoeien met het 
maken van een eigen nestholte in een harden boomstam, 
nu het leeggeplunderde mierennest hem een bij uitstek 
geschikt verblijf aanbiedt, waar hij het zich zoo ruim en 
gemakkelijk mogelijk kan maken? Het schijnt zelfs voor 
te komen, dat de mieren nog een gedeelte van het nest 
blijven bewonen, nadat ze uit het andere deel door den 
vreemden indringer zijn verdreven. 

Tot de boschvogels, die men, gelijk met de spechten het 
geval is, meer hoort dan ziet, behooren ook de duiven, in 
het bijzouder de groote Carpophaga aenea, een der zooge- 
naamde Muskaatduiven. Hem, die dezen vogel wil obser- 
veeren, gaat het als een nieuwbakken jager in Holland, 
die voor het eerst op de patrijzenjacht is en door het 
luidruchtig opvliegen van den eersten koppel zoodanig 
verschrikt, dat hij vergeet te schieten. De pergum (onder 
dezen naam zal het dier stellig aan vele lezers bekend 
zijn) heeft namelijk de gewoonte, den wandelaar tot vrij 


korten afstand te laten naderen. Bevindt hij zich daarbij, 
zooals ik meermalen waarnam, in de lagere gedeelten van 
het geboomte, dan veroorzaken zijn zware, groote vleugels 
bij het opvliegen zulk een geraas, dat men er de eerste 
maal gewoon van schrikt en het dier reeds lang is ver- 
dwenen, voordat men de gelegenheid heeft gehad, hem te 
herkennen. Later geraakt men met deze luidruchtige wij 
ze van optreden vertrouwd en daar de pergum, als hij is 
opgejaagd, in den regel niet ver wegvliegt en zich dan 
ergens in de hoogte neerzet, heeft men niet zelden gele- 
genheid hem goed waar te nemen. 

Omgekeerd kan men ook overtuigd zijn, dat hij ons 
niet uit het oog verliest. In vrees en schuwheid doet hij 
voor de meest boschvogels niet onder. Ja, onder die allen 
is er eigenlijk slechts één, die, gedreven door bijzonder 
groote nieuwsgierigheid, zijn schuwheid overwint. Die 
ééne is Platylophus galericulatus, een soort van gaaiachtige 
vogel, die naar zijn stemgeluid, dat eenigszins aan het blaten 
van een geit herinnert, in deze streden met den naam 
manoek mbé wordt aangedud. Een, naar het uiterlijk al- 
thans, bijzonder deftig heer, geheel in ’t zwart gekleed met 
een helder witten kraag en een bijzonder lange kuif, waar- 
van de achterste veeren, die soms vingerlang zijn, in een 
sierlijke bocht eenigszins naar voren zijn gericht. Blijkbaar 
vindt hij zich zelf de aangewezen persoonlijkheid, om de hon- 
neurs van het bosch waar te nemen en ons uitgeleide te doen. 
Wij worden werkelijk door hem „thuisgebracht”, zooals 
men het op Atjeh zou noemen. Op een twintigtal meters 
afstand volgt hij ons; staan we stil, dan houdt hij zich van 
den domme en verschuilt zich achter een boomstam. Bij 
den rand van het bosch gekomen, vindt hij het genoeg en 
verdwijnt met een welgemeend „mbè” in het gebladerte, 


De lezer stelle zich niet voor, dat de hierboven besproken 
vogelsoorten samen een beeld kunnen geven van de avi- 
fauna van het bosch of ook maar een klassen-vertegen- 


nen 


woordiging zouden vormen. Het zijn slechts de vormen, 
die men het gemakkelijkst te zien krijgt en bij een vluch- 
tig bezoek allicht ontmoet. Mocht de lezer in het boven- 
staande één of meer, hem bekende soorten missen, dan 
zal hij die waarschijnlijk terugvinden onder de bewoners 
der boschranden, waarmede wij ons later zullen bezig- 
houden. 4 


HEVEA BRASILIENSIS OF PARA CAOUTCHOUG. 


Eenige maanden geleden verscheen bij de uitgevers A. 
M. J. Ferauson te Colombo, de tweede uitgave van boven- 
genoemd boek van HerBeRT WRrianrT, dat vrij wel als een 
standaardwerk over de Hevea-cultuur in de Aziatische 
landen beschouwd kon worden. 

De Heer Wrriarr, Controller v/h Gouvernements Proefsta- 
tion te Peradeniya op Ceylon, behandelt hierin achtereen- 
volgens de geschiedenis der Para-caoutchouc in het Oos- 
ten ; de climatologische voorwaarden, de cultuur, de gron- 
den en het bemestingsvraagstuk ; het tappen en de daarbij 
gebruikte gereedschappen; de opbrengst van Hevea; de 
physische en chemische eigenschappen van het melksap ; 
de wijze waarop de caoutchouc uit het melksap verkre- 
gen wordt, en de droging van het product; de physische 
en chemische eigenschappen van caoutchouc; het schoon- 
maken en het vulkaniseeren der caoutchouc en het ge- 
bruik ervan; de verschillende soorten van Para-caoutchouc ; 
de ziekten waaraan de boomen onderhevig zijn; en de 
verschillende gebruikswijzen voor de zaden. 

Ten slotte worden eenige begrootingen van kosten van 
aanleg en exploitatie van Hevea-ondernemingen op Ceylon 
gegeven. 

Het geheele boek van ongeveer 170 bladzijden, dat in 
hoofdzaak de cultuur op Ceylon behandelt, is uiterst le- 
zenswaardig, met het oogop de praktijk zonder noodelooze 
omhaal van woorden geschreven, en bevat een aantal ta- 
bellen en staten aangevende de lengte- en diktegroei en 
de opbrengst aan caoutchouc van Hevea-boomen, onder 
verschillende omstandigheden; de samenstelling der ca- 


outchouec en der zaden, physische en chemische samen- 
stelling der gronden, en dergelijken meer; terwijl de text 
versierd is met een groot aantal zeer goede photo's van 
tuinen en enkele boomen en van gereedschappen, machi- 
neriën en gebouwen bij het winnen van het sap en de 
bereiding van het product in gebruik. Daar het doel van 
dit opstel is eenige meer uitvoerige inlichtingen te geven 
aangaande de in de Engelsche koloniën gevolgde methoden 
van aftappen der Hevea’s, en de daarbij gebruikte instru- 
menten, zaken waarvan men in Ned. Indië nog slechts 
zeer weinig ondervinding heeft, zullen uit de hoofdstuk- 
ken betrekkelijk de eigenlijke cultuur slechs enkele pun- 
ten aangestipt worden. 


De Cultuur.—Over het algemeen hebben Hevea-boomen 
een klimaat noodig met tarnelijk regelmatigen regenval, 
en geen te groote temperatuurverschillen. Op Ceylon wordt 
een jaarlijksche regenval van 1750 m.M. als een minimum 
beschouwd; de gemiddelde: jaarlijksche temperatuur mag 
niet lager dan ongeveer 73° F. zijn; terwijl de grootste 
hoogte waarop de boomen nog goed groeien al naar de 
loealiteit tusschen 2000 en 3000 voet ligt. In de Gouver- 
nementstuin te Peradeniya gelegen op 1500 voet, groeit 
Hevea zeer goed en krijgt men hooge rendementen. 

De groei is zeer uiteenloopend en hangt af van het 
klimaat en den bodem, of op versche dan wel reeds vroe- 
ger gecultiveerde gronden geplant is, en of de Hevea als 
alleenstaande cultuur dan wel als tusschenplanting in thee- 
of cacaotuinen gebezigd wordt. Over het algemeen is in 
de eerste jaren de lengtegroei het sterkst; op Ceylon 
groeien de boomen bij een jaarlijkschen regenval van 2500 
m.M., en een gemiddelde temperatuur van SO F. op mid- 
delmatige gronden gedurende de eerste 3 of 4 jaar van 
6 tot 10 voet per jaar in lengte, en worden binnen 30 jaar 
80 tot 90 voet hoog; dit is altijd als men niet snoeit of 


topt. De dikte groei is echter niet langzaam; een boom 
kan 1 jaar na uitplanten, als éénjarige stump op 3 voet 
boven den grond een omtrek van 75 tot 100 m.M. heb- 
ben, en gedurende de eerste jaren 100 tot 125 m.M. per 
jaar in omtrek toenemen, als er geen tusschenplantingen 
zijn. Voor de middellijn van de kroon, kan onder gunstige 
omstandigheden op 10 jarigen leeftijd 30 en op 20 jarigen 
leeftijd 40 voet gerekend worden. Deze getallen zijn na- 
tuurlijk aan sterke schommelingen onderhevig en zullen 
meestal, waar de Hevea in thee- cacao- of koffietuinen 
tusschengeplant is, lager zijn. 

Aangaande de plantwijdte werd in een vorige aflevering 
van dit tijdschrift!) reeds een en ander medegedeeld, waar- 
uit bleek, dat hieromtrent nog geen vaste gegevens bestaan ; 
alleen kan als vaststaand aangenomen worden, dat, waar 
Pararubber als tusschencultuur gedreven wordt met over- 
jarige gewassen, zooals koffie of cacao, het plantverband 
veel ruimer genomen moet worden dan wanneer het een 
alleenstaande cultuur is. 

Het planten geschiedt gewoonlijk met stumps van 9 tot 
12 maanden oud; het heeft een goede uitwerking op de 
jonge planten, wanneer men de bedden een voorafgaande 
bemesting van stalmest en bladaarde geeft; ook moeten 
zij vooral goed gedraineerd zijn. Te dicht planten op de 
bedden is af te raden, daar dit lange dunne bibits geeft 
en hoe steviger en dikker de stumps bij eenzelfden leeftijd 
zijn, hoe voordeeliger. Afgaande op de ondervinding in 
den Cultuurtuin te Buitenzorg opgedaan, zou ik zeggen, 
dat een afstand van 45 c.M. in het vierkant op de bedden 
niet te groot is. Sommige leggen de zaden in mandjes 
uit, en planten over zonder inkorten; goede resultaten 
zijn hiermede ook op Java bereikt, vooral waar de om- 
standigheden het medebrengen, dat betrekkelijk jong in 
de tuinen uitgeplant moet worden. Men dient er echter 


1) Teysmania Deel XVII afl. 10 en 11, 


en R 


op te letten ruime en vooral diepe plantmandjes te nemen, 
daar de jonge Hevea’s spoedig een langen penwortel 
vormen. 

Vóór het uitplanten is het raadzaam ruime plantgaten 
te maken, terwijl draineer- of luchtgoten dik wijls een zeer 
goede uitwerking hebben. 

Wenscht men, teneinde de kosten van aanleg zoo niet 
geheel dan toch gedeeltelijk te dekken, gedurende de eerste 
jaren éénjarige gewassen als tusschenplantingen te bezigen, 
dan worden hiervoor meestal cassave, katjang-tanah of 
citronellagras gebruikt. Men moet er echter op rekenen, 
dat de wortels van Hevea per jaar ongeveer 30 c.M. in 
lengte groeien, en dus van 1. 2. 8. 4. enz. jarige boomen, 
minstens 30. 60. 90. 120. enz. c.M. verwijderd blijven. Al 
naarmate de plantwijdte zal men dergelijke tusschenplan- 
tingen niet langer dan 4 tot 6 jaar vol kunnen houden; 
ook dient er rekening mede gehouden, dat zij vrij veel 
voedingsstoffen aan den grond onttrekken. 

Op het punt van den grond is Hevea niet erg kies- 
keurig; op chemisch tamelijk arme gronden groeit hij dik- 
wijls goed, indien de physische gesteldheid gunstig is. Over 
het algemeen schijnen klimaat en physische toestand van 
den bodem van meer belang te zijn dan de chemische samen- 
stelling, ofschoon er natuurlijk een grens is, en onder overi- 
gens gelijke omstandigheden de groei op een bodem rijk aan 
voedingsstoffen sneller zal zijn dan op een arme. Op 
Ceylon vindt men goed geslaagde aanplantingen op al- 
lerlei soort gronden, van zeer steenachtige tot moeras- 
achtige. Bij deze laatste is een zeer goede draineering 
een vereischte, en verdient het aanbeveling, de uit de 
draineergoten genomen grond te bezigen, om het terrein 
om de boomen op te hoogen; op deze gronden heeft een 
kalkbemesting, waardoor de boomen losser en de vrije zuren 
geneutraliseerd worden, een zeer gunstige uitwerking. Op 
veenachtige gronden is een gedeeltelijk branden der veen- 
laag met succes toegepast. 


fe en 


Als bemesting zijn zoowel stalmest als groene bemes- 
ting met voordeel gebruikt; kunstmest is nog weinig toe- 
gepast. De meststof wordt het best, met grond vermengd, 
in een ondiepe ringgoot om den boom gebruikt, op een 
afstand van ongeveer zooveel voet als de boom jaren oud 
is; is de aanplant zoo oud, dat de wortels elkaar raken, 
dan kan gemest worden in ondiepe goten tusschen de 
rijen, dan wel men kan de mest uitstrooien en ondiep, 
ongeveer 10 c.M., onderwerken. Voor groene bemesting 
hebben Crotallaria striata en dadap het best voldaan; de 
eerste kan tusschen de boomen breed uitgezaaid worden, 
en later om den boom begraven; de dadap kan uit stek- 
ken tusschen de boomen geplant worden en door geregeld 
snoeien der bladeren en jonge takjes, die men als mest 
bezigt, laag gehouden worden. Beide gewassen hebben 
behalve voor de bemesting, het voordeel, dat zij den bodem 
dekken, en zoodoende afspoeling en de groei van onkruid 
tegengaan. 

Van dadap, op bovenbedoelde wijze behandeld gaf 1 
acre (4046 vierk. Meter), geplant in Juli op afstanden 
van 4 bij 8 voet, tot en met December van het volgende 
jaar, een opbrengst van 20198 Eng. pond groene bemesting. 


Tappen en Tapinstrumenten. — De vraag hoe Hevea-boo- 
men getapt moeten worden is van het grootste gewicht, 
daar van de tapwijze niet alleen de qualiteit en de quan- 
titeit van het melksap en de caoutchouc afhangen, maar 
ook het leven en de toekomstige toestand van den boom. 

Bij het tappen heeft men alleen te maken met de melk- 
sapvaten in de buitenste weefsels van den stam. De dikte 
van deze weefsels varieert tusschen 1/8 en 1/2 duim. De 
gemiddelde dikte van de nog niet getapte bast van 20 
jarige boomen op Ceylon is ongeveer 3/8 duim (9.5 m.M); 
terwijl op Singapore 11 jarige boomen zijn, die reeds een 
even dikke bast hebben. De buitenste 8 m.M bevat geen 


Dn 


melkvaten, het binnenste deel daarentegen gewoonlijk een 
groot aantal. 

Wanneer de oorspronkelijke bast verwijderd is, wordt 
nieuw weefsel gevormd, in hoofdzaak van boven naar be- 
neden en van binnen naar buiten, en in dit weefsel ont- 
staan de melksapvaten opnieuw. Het is van belang te 
weten, dat de uitbreiding van deze vaten geleidelijk ge- 
schiedt, en dat in veel gevallen de deelen van het melk- 
sapvatenstelsel niet uitgebreid zijn, en bij het tappen slechts 
een deel der vaten aangesproken kan worden. Recente 
proeven hebben aangetoond, hoe verbetering aangebracht 
kan worden in de oude methode, om van elf jaar oude 
boomen 14/, pond caoutchouc per jaar te verkrijgen. Er 
is zelfs beweerd, dat de mogelijke producties zoo groot 
zijn, dat wanneer de prijzen blijven op de tegenwoordige 
hoogte, het aanbeveling kan verdienen zoo te tappen, dat 
om de twaalf jaar herplant moet worden. 

De opbrengsten, die in sommige streken van Ceylon 
verkregen zijn, toonen aan, dat door eenigszins ingrijpend 
tappen van bepaalde boomen in één jaar, een hoeveelheid 
product verkregen kan worden, waarvoor men vroeger 
dacht 10 jaar noodig te hebben, ofschoon erkend moet 
worden dat, met onze tegenwoordige kennis, de invloed 
hiervan op de boomen niet voorspeld kan worden, en al 
dan niet nadeeiig kan blijken. 

Tapinstrumenten. — Er zijn een aantal, waaronder vrij 
goede, tapinstrumenten in den handel, doch het ideale 
mes, waarmede men een vrij groote zekerheid heeft, dat 
de cambiumlaag miet verwond wordt, is nog niet uitgevonden. 
En dat niet verwonden van het cambium is een zeer be- 
langrijke factor, waarop tot nu toe dikwyls niet genoeg 
gelet wordt. Teneinde de latere schadelijken invloed 
van slecht tappen aan te toonen, zijn in het boek 
van den Hr. WRiaur een paar photo's gereproduceerd. 
De eene figuur toont een gedeelte van een grooten boom, 
waarvan de bast en een deel van het hout verwijderd 


en 


zijn. Een groote ongeveer V- vormige holte in het bloot- 
gelegde deel is het gevolg van het vergaan van hout, dat 
inwendig plaats had tot op een diepte van verscheidene 
Engelsche duimen, en dat oorspronkelijk veroorzaakt werd 
door het maken van een groote wond, die door het cam- 
buim tot in het hout gesneden werd. De andere figuur 
geeft een doorsnede van het hout, met een deel van de 
bast en de buitenste weefsels verwijderd. In het oud- 
hout ziet men duidelijk de donker, V- vormige lijnen, ver- 
oorzaakt door de vroeger te diep gemaakte insnijdingen. 
Het hout werd bij het eerste tappen belangrijk beschadigd, 
en verscheidene jaren later bleek, dat de er overgegroeide 
bastdeelen zeer hard en weinig melksaphoudend waren, 
terwijl de beschadiging van het hout blijvend was. In 
dit geval was uiterlijk niets bijzonders te zien en alleen 
de slechte opbrengst aan melksap was oorzaak, dat het 
onderzoek ingesteld werd, waaruit de omvang van de 
blijvende beschadiging bleek. In al zulke gevallen ontstond 
rotting in de levende deelen en werd de kracht en levensduur 
van den boom merkbaar beïnvloed. Bovendien kunnen nog 
verschillende andere misvormingen ontstaan, tengevolge 
van beschadiging van het hout gedurende het tappen ; het 
letsel is altijd blijvend, en kan nog jaren later gemerkt 
worden. 

Zooals boven reeds gezegd, zijn er een aantal tapmessen 
in den handel, doch verscheidene hiervan zijn niet aan te 
bevelen. Er zijn verschillende voorwaarden waaraan een 
werkelijk goed tapmes behoort te voldoen. De eerste is, 
dat de snede zoodanig is, dat de werkman een scherpe, 
gladde snede kan maken zonder de cellen te scheuren, of 
het mes te verstoppen. Veel instrumenten zijn meer 
schrapers dan messen, en dit is niet goed, daar een scherpe 
snede noodig is, om een goede uitstrooming van melksap 
te krijgen; bij schrapen zullen de einden der vaten min 
of meer afgesnoerd, en de uitstrooming van het sap be- 


lemmerd worden. 
Teysm. XVII. 6 


DE: 


Een tweede punt van zeer groot belang is, dat het mes 
zoo mogelijk voorzien is van een inrichting die den koeli 
belet de eerste snede te diep te maken, en die tevens het 
beschadigen van het cambium bij de verdere aansnijdingen 
voorkomt. In verscheidene gevallen worden afzonderlijke 
instrumenten gebruikt, voor de eerste snede en voor de 
verdere bewerkingen, en zijn deze laatsten zoo ingericht, 
dat zij van te voren op een bepaalde diepte van snede 
gesteld kunnen worden. Over het algemeen is echter een 
instrument verkieselijk, dat voor beide bewerkingen ge- 
schikt is. 

Een derde vereischte, dat niet uit het oog verloren moet 
worden is, dat het mes er een moet zijn waarmede men van 
rechts naar links, van links naar rechts en van boven naar 
beneden kan snijden. Dit is een bepaald vereischte voor 
alle tapmethodes, behalve voor de spiraal of halve vischgraat. 

Een vierde punt van gewicht is, dat bij elk opnieuw 
aansnijden van de wond, zoo weinig mogelijk bastweefsel 
verwijderd wordt. De levensduur van het tapoppervlak 
is van deze operatie afhankelijk; hoe minder men telkens 
wegsnijdt, hoe langer deze zijn zal. Met het oog hierop 
zijn in den laatsten tijd de zoogenaamde „Prikkers” in 
gebruik gekomen. Dit zijn instrumentjes voorzien van een 
wieltje met scherpe tanden, eenigszins in den vorm van 
een spoor, waarmede de melksapvaten in de wond open- 
gestoken worden zonder eenig weefsel te verwijderen. 
Door deze prikkers te gebruiken, afwisselend met snij- 
instrumenten, heeft men in Ceylon van sommige boomen 
in één jaar opbrengsten verkregen, waaraan vroeger niemand 
dacht. 

Van al de in den handel voorkomende tapinstrumenten 
zijn in den tuin te Peradeniya met de BowMaAN & NORTHWAY 
messen (Plaat I) de hoogste opbrengsten aan caoutchouc 
verkregen, terwijl tevens de hoeveelheid weggesneden bast 
betrekkelijk het geringst was. Het zijn drie instrumenten: 
No. 1 dient om de eerste snede te maken, en werkt eenigs- 


1 LVV'Id 


“al 


zins als een schaaf met een verstelbaren beitel; aan de zij- 
kanten zijn twee mesjes, die de breedte aangeven en waar- 
door men zoowel aan den boven- als benedenkant van de 
groef een glad snijvlak krijgt, zonder scheuring der cellen. 
Door de bast geleidelijk weg te schaven kan men met eenige 
oefening aan de kleur, die gaandeweg lichter wordt naarmate 
men het cambium nadert, met groote zekerheid zeggen, 
wanneer de juiste diepte bereikt is. 

No. 2 dient voor het aansnijden der wonden. Het snij- 
dende deel bestaat uit 3 vakken, een smal aan de basis, 
waarlangs een veer geschoven is, en twee op zij, recht- 
hoekig op de basis geplaatse. Wanneer de veer inge- 
schoven is, zijn twee smalle sneden beschikbaar, een, om 
van rechts naar links en een om van links naar rechts te 
snijden. Op deze wijze wordt slechts een zeer dun reepje 
bast verwijderd, zoodat 30 sneden noodig zijn om 25 m.M. 
bast weg te nemen. Dit mes wordt alleen gebezigd, om 
den onderkant van de oorspronkelijke wond af te schaven, 
en moet zoo gehouden worden, dat de nieuwe snede niet 
dieper gaat dan de vorigen; door het mes meer naar rechts 
te houden snijdt men dieper, door meer naar links te 
houden, ondieper. 

No. 8 is een spoorvormige prikker met scherpe tanden, 
die gebezigd wordt om de melksapvaten nabij het cambium 
te openen; bij de laatste modellen zijn een paar schijfjes 
met gaven rand, die beletten, dat de tanden te diep in- 
dringen. 

Door den Heer Wrianr wordt dit stel instrumenten be- 
schouwd als het beste tot nu toe gemaakt; hiermede werd 
in Zuid Ceylon van een il-jarige boom in 6 maanden 12 
Eng. pond caoutchouc verkregen, en 4 pond in 2 maanden 
van elk van 4 boomen te Peradeniya. 

Een ander stel tapmessen, waarbij eveneens de eerste 
snede door een afzonderlijk instrument gemaakt wordt, is 
de „Para chisel’ met „safety tapping knife”. De oorspron- 
kelijke groef wordt hier gemaakt met het tweede instru- 


EEG 


ment, dat een driehoekigen vorm heeft, en niet stelbaar is. 
De verdere aansnijdingen geschieden door de eigenlijke 
beitel, die stelbaar is, meer als een schaaf werkt en voort 
geduwd inplaats, zooals het vorige instrument, getrokken 
wordt. Het instrument van Dixon bestaat uit een omge- 
bogen mes, dat op een handvat verstelbaar bevestigd is. 
Iet wordt gebruikt zoowel voor het maken van de eerste 
groef, als voor de verdere aansnijdingen; men kan er in 
alle richtingen mede snijden, en het voor verschillende diep- 
ten stellen. Het handvat is voorzien van een opstaanden 
rand, waardoor te diep snijden verhinderd wordt. 

Een hierop gelijkend mes, gemaakt door Mc. Aursrer & Co. 
te Singapore, waarmede eveneens alle bewerkingen kunnen 
geschieden, en dat sedert eenige maanden met goed ge- 
volg in den Cultuurtuin te Buitenzorg in gebruik is, 
is hiernevens afgebeeld (Plaat II). In den Botanischen tuin 
te Singapore, wordt door den Heer Derry aan dit mes bo- 
ven al de anderen de voorkeur gegeven. 

Natuurlijk hangt de goede werking van al deze instru- 
menten voor een groot deel af van den persoon, die ze 
hanteert, en moeten zij, daar verschillende boomen niet 
dezelfde dikte van bast hebben, eigenlijk voor elken boom 
opnieuw gesteld worden. Vooral bij het maken der eerste 
groef dient men voorzichtig te werk te gaan, daar het veel 
meer oefening eischt, om hierbij niet door het cambium te- 
snijden, dan om, wanneer de juiste diepte eenmaal aangege- 
ven is, deze te behouden. Het spreekt vanzelf, dat de 
prikker bij al deze messen afwisselend toegepast kan wor- 
den en vermoedelijk goede resultaten zal geven. 


Hoe Hevea-boomen te tappen. De beste tapwijze is die 
waarbij de boom de grootste hoeveelheid melksap geeft, 
bij de geringste verwijdering van bast, en zonder de 
cambiumlaag te beschadigen. De nieuwe bast waarin later 
de melkvaten door perforatie der cellen ontstaan, moet 
door het cambium gevormd worden; wanneer dit bescha- 


ene Rare 


Li) 


rl 


Re 
oe) 
Pad 
ï 

e 
henna Nt er. heidense A 
ms 
& 
All 
’ Be 
hs ni 8 
5 
. 
« 
N 
« 
. À 
‘ 
5 
n nn K a mn 
* 


ap Fn en 


De 


mmarsterie 
d 


se MB 


digd is, wordt de bastvorming vertraagd, en in zeer 
veel gevallen zullen de op die wijze beschadigde oppervlak- 
ken later nimmer meer zoo voordeelig te tappen zijn, als 
vroeger. Te Heneratgoda en op verschillende ondernemin- 
gen kan men thans de nadeelige gevolgen van zoodanige 
beschadiging waarnemen, ofschoon het kwaad verscheidene 
jaren geleden geschiedde. 

Het tappen geschiedt altijd in schuine richting. Men 
moet hierbij in het oog houden, dat de melkvaten in 
ongeveer verticale richting door de bast loopen, min of 
meer met elkaar in verbinding staan, waardoor zij een 
soort netwerk vormen en voor het grootste gedeelte dicht 
bij het cambium gelegen zijn. Maakt men de insnijdingen 
dus vertikaal, dan zullen slechts zeer weinig melkvaten 
aangesneden worden; maakt men ze horizontaal, dan zullen 
wel veel vaten geopend worden, doch daar het sap niet 
weg kan stroomen anders dan door over de bast te vloeien, 
zal het niet op te vangen zijn en op den boom stollen, 
waardoor men alleen zoogenaamde „scraps” krijgt, die 
veel tijd van inzamelen kosten en niet zooveel waarde 
hebben als de andere caoutchouc. Bovendien heeft de 
ondervinding geleerd, dat uit een horizontale snede minder 
melksap vloeit, dan uit een schuine. Gewoonlijk worden 
de sneden aangebracht onder een helling van ongeveer 
45 graden. De meest gebruikelijke zijn : (a) enkele schuine 
sneden; (b) V-vormige sneden; (c) schuine sneden door 
een verticaal kanaal verbonden; zijn de schuine insnij- 
dingen slechts aan één kant van het kanaal, dan noemt 
men het halve vischgraat; zijn zij afwisselend aan beide 
kanten, heele vischgraat; (d) spiraalvormige sneden. 

De V-sneden zijn slechts dubbele schuine sneden in 
tegengestelde richting; de lengte der sneden is zeer ver- 
schillend al naar de dikte der boomen. Een V-snede geeft 
meestal, maar niet altijd, ongeveer de dubbele hoeveelheid 
melksap van een enkele schuine snede; de reden dat dit 
niet altijd gebeurt, wordt verondersteld te zijn, dat de 


beide sneden somtijds door het zelfde complex van melk- 
vaten gaan. Een nadeel van deze tapwijze is, dat aan 
de punt van de V de bast dikwijls neiging toont los te 
laten. Ook heeft men een groot aantal bakjes noodig, om 
het melksap op te vangen aan het einde van iedere snede, 
het aanbrengen en wegnemen daarvan geeft bij een grooten 
aanplant veel arbeid. Tevens is opgemerkt, dat wanneer 
bij deze methode de sneden niet tamelijk ver uit elkaar 
liggen, de uitstrooming na een paar maanden tappen zeer 
gering wordt. 

Bij de vischgraat-methode, waar de uiteinden der sneden 
door een vertikaal kanaal verbonden zijn, waardoor het 
melksap kan stroomen, is slechts één verzamelbakje on- 
deraan dit kanaal noodig, waardoor veel arbeid bij het 
aanbrengen en inzamelen der bakjes uitgespaard wordt. 
Een nadeel is echter, dat een vrij groote extra verwonding 
aangebracht wordt; bovendien is het wel mogelijk, dat 
door deze verticale snede de bast eenigszins kan wijken, 
waardoor de spanning in de vaten vermindert en de uit- 
strooming van het melksap geringer wordt. Teneinde 
deze twee euvels te voorkomen, wordt somtijds op de 
bast een gootje van klei aangebracht, met openingen in 
de wanden tegenover het uiteinde van elke schuine snede, 
waardoor het melksap kan stroomen; deze gootjes 
kunnen geruimen tijd in goeden staat blijven. Volgens 
RipLey heeft een boom, die naar de vischgraat-methode 
getapt wordt, vier kanten, in elk jaar mag slechts één kant 
getapt worden, zoodat men pas na vier jaren weder aan 
denzelfden kant terugkomt. Bij beide deze bedoelde tap- 
methoden worden de insnijdingen gewoonlijk niet tot grooter 
hoogte dan 6 of 8 voet boven den grond aangebracht. De 
eerst gemaakte wonden worden om den anderen dag aan 
den onderkant weder aangesneden, en de meeste der hier 
boven genoemde instrumenten zijn daarvoor te gebruiken. 


Een derde systeem, dat tengevolge van de groote daarmede 


Epe 


verkregen opbrengsten, in den laatsten tijd op Ceylon en 
ook elders sterk de aandacht getrokken heeft, is een lange 
spiraal-snede. Deze tapwijze bestaat uit een aantal even- 
wijdige sneden, die om den stam loopen, en ieder afzonder- 
lijk aan den voet eindigen. Het aantal spiralen wordt 
bepaald door den omtrek van den boom, zoodat er gewoonlijk 
één is voor elke 12 tot 18 Eng. duim aan den bovenkant 
van het tapoppervlak. Voor deze tapwijze werden de 
vroeger beschreven instrumenten van BowMAN & NORTHWAY, 
die een bijzonder geringe verwijdering van bast toelaten, 
toegepast, naar wien de methode ook somtijds genoemd 
wordt. Door deze methode werd te Peradeniya een ge- 
middelde opbrengst van 2 Eng. pond caoutchouc per boom 
voor elke maand tappen verkregen, en in sommige districten 
kreeg men met doorgezet tappen 16 pond per boom in 
12 maanden, Op een welbekende caoutchouconderneming 
in Zuid Ceylon gaven 255 boomen, volgens deze manier 
getapt, in 8 maanden gemiddeld 4 Eng. pond opbrengst 
per boom, zonder dat de boomen er onder leden. Het is 
echter ongetwijfeld een zeer aangrijpende tapwijze, en 
ofschoon er tot nu toe zeer goede resultaten mede ver- 
kregen zijn, moet men wel bedenken, dat het niet raadzaam 
kan zijn, zelfs van oude boomen de bast te snel te ver- 
wijderen. Het is de beste methode om toe te passen, wan- 
neer men boomen dood wil tappen in te dicht staande 
aanplantingen, en kan dan op jonge boomen toegepast 
worden. De ondervinding bij 10 tot 830 jarige boomen te 
Peradeniya en Heneratgoda, is een zoodanige, dat het systeem 
ook op oudere boomen toegepast kan worden, mits zeer 
voorzichtig en langzaam uitgevoerd. Op bedoelde plaatsen 
werd bij oude boomen slechts 7 Eng. duim bast in 8 maanden 
verwijderd. 

Vooral bij deze tapwijze op oude boomen zal het aan- 
wenden van den prikker van veel nut zijn. 

Het is wel bekend, dat het melksap, wanneer het uit 
de insnijdingen komt, zeer ongelijk van vloeibaarheid kan 


Er OG 


zijn, zoodat het somtijds dun is en makkelijk langs de 
insnijdingen stroomt, terwijl het in andere gevallen dik 
is en haast niet loopt; vooral in een drogen tijd is dit 
laatste het geval, en het gevolg is, dat, vooral wanneer 
men vrij hoog tapt, haast geen sap in de verzamelbakjes 
terecht komt, en bijna al de caoutchouc als scraps inge- 
zameld moet worden. Men heeft getracht dit bezwaar te 
voorkomen en BrowN heeft tot dit doel een druppelbakje 
(z. gen. drip tin) gepatenteerd. Dit toestelletje bestaat uit 
een bakje om water met ammonia of met formaline te 
bevatten; het heeft een hollen kant om tegen het bolle 
vlak van den stam aan te sluiten, en wordt met een paar 
pennen hiertegen bevestigd. De bodem van het bakje is 
verlengd in een tuit met fijne opening, welke, als het 
bakje aangebracht is, juist in den bovenkant van een 
insnijding uitmondt; in de punt is een schroefinrichting 
aangebracht, waardoor de uitstrooming van het water 
geregeld kan worden. Er zijn later echter bakjes van een- 
voudiger constructie, die beter aan koelies toe te vertrouwen 
zijn, in den handel gebracht. De ammonia of formaline 
worden toegevoegd, daar deze stoffen de stolling van het 
caoutchouc vertragen, en het bederf der in het melksap 
aanwezige eiwitstoffen tegengaan. Het toestelletje kan 
ook met een dekseltje gesloten worden, zoodat het, wan- 
neer dezelfde wond herhaaldelijk aangesneden wordt, op 
de plaats kan blijven, en slechts naar de behoefte aan- 
gevuld behoeft te worden. Bij elke aansnijding laat men 
dan, door opening van de schroef, het noodige water door- 
vloeien. Hierdoor wordt het melksap voor het grootste 
deel naar beneden in de verzamelbakjes gevoerd en droogt 
niet in de wond, waardoor weinig scrap gevormd wordt; 
ook kan het stollende melksap de vaten niet verstoppen, 
tengevolge waarvan deze beter geledigd worden Boven- 
dien zijn inrichtingen uitgedacht, waardoor niet onder elke 
snede een verzamelbakje aangebracht wordt, doch het 
vocht uit al de wonden door tuitjes in een aan den voet 


BON 


van den boom aangebrachte circulaire goot druipt, en van 
daar in een bak loopt. Is het terrein geschikt dan kan het 
sap van een aantal boomen op die wijze door goten in 
één bak verzameld worden. Teneinde dit te kunnen doen, 
moet het sap echter natuurlijk zeer vloeibaar zijn, en wordt 
daarom ammonia of formaline aan het water toegevoegd; 
in dit geval zal formaline verkieselijk zijn, daar ammonia 
aan de open lucht spoedig verdampt. Het verzamelde 
melksap kan dan, desnoods onder toevoeging van nog een 
weinig formaline, gedurende eenige dagen in een gesloten 
vat bewaard worden, en als er een voldoende hoeveelheid 
is, de caoutchouc er uit gecoaguleerd en verder behandeld 
worden. Vooral bij kleinere aanplantingen, waar dagelijks 
slechts betrekkelijk geringe hoeveelheden melksap binnen 
komen, wordt zoodoende veel handenarbeid bij de berei- 
ding uitgespaard. 


Waar te tappen. — Het is bekend, dat in de Hevea het 
melksap in stam, takken en bladeren voorkomt, doch 
de hoeveelheid en qualiteit van het sap in de bladeren, 
twijgen en takken zijn zoodanig, dat het verzamelen hier- 
van niet loonend is. De caoutchouc uit deze deelen is 
kleverig, en heeft minder sterkte en elasticiteit dan die uit 
den stam van volwassen boomen. Pructisch is het mak- 
kelijkst den stam van een hoogte van 6 voet naar beneden 
toe te tappen, ofschoon met behulp van ladders en stel- 
lages ook de hoogere stamdeelen en dikste takken somtijds 
met succes getapt werden. Op sommige ondernemingen 
is caoutchonc in betalende hoeveelheid verkregen van 6 
tot 20 voet, maar tappen boven de 6 voet is toch uitzon- 
dering. Er wordt reeds heel wat van den boom gevergd, 
om het wondoppervlak beneden de 6 voet te genezen, en 
men moet bovendien niet uit het oog verliezen, dat de 
grootste hoeveelheid caoutchouc verkregen kan worden, 
niet zoozeer door het tappen van nieuwe bastvlakken, als 
wel door partij te trekken van de wond-reactie, en het 


ee 


aansnijden en prikken der melksapvaten wanneer zij het 
meeste melksap bevatten. 

Onder wond-reactie wordt verstaan het verschijnsel, dat 
de uitstrooming van melksap uit een wond, bij herhaald 
aansnijden of prikken, tot aan zekere grens steeds toe- 
neemt. Bij de eerste snede is de uitvloeiing gewoonlijk 
slechts gering; het is ook niet raadzaam deze dadelijk tot 
op de volle diepte te brengen, doch beter hem naarmate 
noodig blijkt, bij volgende aansnijdingen gaandeweg dieper 
te maken. De melksapstroom naar de verwonde deelen 
neemt gaandeweg toe, en wordt gezegd het maximum te 
bereiken na de 3e tot de 14e aftapping, waarna hij, bij 
geregeld doortappen, weder vermindert. De eerste betrouw- 
bare resultaten werden verkregen door WiLLIs en PARKIN 
en zijn uitgedrukt in onderstaande tabel: 


Nummer v.d. Aantal Datum Melksap 
aftapping insnijdingen v. tappen ut SCHE: 
le tapping 40 25 Maart 61.0 
Der & 40 30 Beg 105.5 
Ser 40 6 April 220.0 
don nj 40 las 208.5 
dele 40 Ron 255.5 
Oe vtkss 40 205 Jan 290.0 

ore. 40 Ola 276.0 
8e „ 40 1 Mei 253.0 
Dea 7 40 Gu ks 264,5 

10e „ 40 Jie, 275.0 

1e 5 40 20 hes 255.0 

128 5 40 20 1 262.0 

18e! 40 15 Juni 328.0 

14e 40 Oee 449,0 


De toename van 61 tot 449 kub. c.M. melksap bij her- 
haald tappen in ongeveer hetzelfde oppervlak, is verwon- 
derlijk. Er dient echter nagegaan, hoeveel tijd gelaten 
moet worden tusschen twee opvolgende aansnijdingen. 
De wond-reactie is niet merkbaar 12 uur na het aansnijden, 


doch is na 24 of 48 uur zeer opvallend. Elke planter zal 
echter door proeven voor zich zelf uit moeten maken, of 
het voordeeliger is, gedurende elke halve maand dagelijks 
te tappen, elke maand om den anderen dag, of alleen 
gedurende bepaalde maanden van het jaar. De wijze van 
ontstaan der melksapvaten in Hevea, verklaart de verschil- 
len in opbrengst van hetzelfde oppervlak; de vaten hebben 
een zekeren tijd noodig om gevormd te worden, en daarom 
kan een oppervlak, dat op bepaalde dagen geen opbrengst gaf, 
naderhand goede uitstroomingen geven, wanneer het pro- 
ces van perforatie en vernietiging der celwanden voltooid 
is. Het is ook duidelijk, dat deze vaten lang of kort zullen 
zijn al naarmate veel of weinig cellen tot de vorming be- 
nut worden, en dat de meerdere of mindere uitvloeiing 
ook hiermede verband zal houden. Ook op Java vindt deze 
wondreactie bij Hevea's plaats. Het is door proeven alge- 
meen uitgemaakt, dat de sapuitstrooming aan den voet van 
den boor overvloediger is dan in hooger deelen, en om 
deze reden wordt in den laatsten tijd getracht, door top- 
pen en snoeien van de jonge boomen, de stam een zoo 
groot mogelijken omvang te geven. 

PARKIN, die een aantal proeven nam betrekkelijk de op- 
brengst van melksap op verschillende hoogten, kwam tot 
de conclusie: 

„dat er een grooter uitstrooming van melksap is uit 
„wonden gemaakt aan den voet van Heveaboomen, dan 
„uit eenige hooger gelegen deelen; dat de uitstroomingen 
„uit deelen van 1 tot 5 of 6 voet hoogte van den sam 
„weinig verschillen, en dat boven de 6 voet de uitstroo- 
„ming van melksap sterk achteruitgaat.” 

Proeven in de Straits hebben aangetoond, dat de eerste 
4 voet van den stam het meest produceeren, doch veel 
planters gaan tot 6 voet. Op Java wordt volgens TromP 
DE Haas de beste uitkomst verkregen, door tot een hoogte 
van 1.5 meter te tappen. 

Onderstaand zijn een paar opgaven van tapresulta- 


Lp 


ten; de eerste is van M. CourLer, de tweede van PARKIN. 


Aantal Getapt Melksap 
insnijdingen oppervlak grammen 
120 O tot 60 c M. 2226.44 
100 60 MO 1111.09 
120 12005180 587.54 


Voor een zelfde oppervlakte nam dus de productie sterk 
af, naarmate men hooger kwam. 


Aantal Getapt Melksap 
insnijdingen oppervlak In Get 
| 26 12 duim v/d voet 425 
A { 26 SOM en Á 5 8. — 

26 TEAR Ee 18.5 
| 14 a/d voet v/d boom 380 
B, 14 op 48 duim v/d voet 14 
| 14 r 10e dt AO 


Wanneer te tappen. 

Het tijdstip waarop met het tappen van caoutchouc- 
gevende boomen een aanvang gemaakt kan worden, zoo 
dat de boom er niet te veel onder lijdt, en de verkregen 
caoutchouc van goede kwaliteit is, loopt bij verschillende 
soorten zeer uiteen. Zoo geven Ficus- en Castilloaboomen 
in hun jeugd een caoutchouc waarin veel hars is, zoodat 
het spoedig kleverig wordt en bros wordt. Vooral bij Castilloa 
is het verschil in harsgehalte v.h. product bij oudere en 
jongere boomen zeer opvallend. Volgens analyses van 
Weber bevatte de caoutchouc van deze boomen op 4- jarigen 
leeftijd : 64.1 pCt. hars, op 12 jarigen leeftijd 8.2 pCt. en 
bij oude boomen 7.4 pCt. hars. 

Bij Hevea schijnt dit harsgehalte veel minder af te wis- 
selen. Een analyse van Hevea-caoutchouc van Ceylon gaf 
voor verschillende boomen, bij aceton-extractie: 

2 jaar oud 4 jaar 6 jaar 
hars 3.6 pCt. 2.72 pCt. 2.75 pCt. 
caoutch. 51.2 pCt. 94,58 pCt. 94,79 pCt. 


de 


en bij extractie met ijsazijn 


8 jaar 10—12 jaar 30 jaar 
hars 2.66 pCt 2.26 pCt. 2.32 pCt. 
caoutch. 94 6 94.35 93.24 


Het overblijvende bestond uit water, asch en eiwit- 
stoffen. De leeftijd maakte hier dus slechts zeer weinig 
verschil, wat betreft de verhouding tusschen caoutchouc 
en hars. Het product der tweejarige boomen was echter 
kleverig, brak spoedig bij uitstrekking, en was blijkbaar 
niet marktbaar. Deze analyses bewijzen echter volstrekt 
niet, dat de verhouding in caoutchouc uit andere streken, 
dezelfde zal zijn. 

PARKIN bewees, dat het niet mogelijk is uit bladeren 
en jonge stengels van Hevea brasiliensis, goede caoutchouc 
te bereiden, en anderen hebben aangetoond, dat de caout- 
chouc van te jonge boomen kleverig, en te weinig sterk 
en elastisch is. 

STANLEY ARDEN heeft bewezen, dat in de Straits het 
product van 85 en 4 jarige boomen bepaald inférieur 
is, en dat loonende hoeveelheden pas verkregen worden, 
wanneer de boomen 6 à 7 jaar zijn. Hij berekent, dat 
uit 6-jarige boomen, van 75 % een gemiddelde opbrengst 
van 12 Eng. onsen f) per boom verwacht kan worden. 
Sommige fabrikanten hebben gezegd, dat de caoutchouc 
niet de volle sterkte heeft als de boom niet minstens 8 
af 9 jaar oud is; ook wordt beweerd, dat er geen merk- 
baar verschil is tusschen caoutchouc van 8-jarige boomen 
uit verschillende aanplantingen. Somtijds wordt beweerd, 
dat de reden waarom le kwaliteit eaoutchouc van de Ama- 
zone bijna altijd iets hooger in prijs is dan caoutchouc van 
aanplantingen, daarin bestaat, dat de eerste beter van kwa- 
liteit is tengevolge van den grooteren ouderdom der boomen. 

Toch zijn zeer velen van meening, dat leeftijd volstrekt niet 
de eenige factcr is, waarnaar de tapbaarheid van een Hevea- 


(> 16 Eng. onsen = 1 Eng. pond avoir du pois, 
1 Eng. ons = 28394 gram. 


Ee 


boom beoordeeld moet worden. De omvang van den stam 
is van minstens even veel belang. Het is gebleken, dat 
in Ceylon onder gunstige omstandigheden Para-boomen 
ie de eerste 6 of 8 jaren, per jaar 4 tot 5 duim in om- 
trek toenemen, en dat, ofschoon het product van 2 tot 6- 
jarige boomen dikwijls kleverig en van minder waarde is, 
dit volstrekt niet altijd het geval is. Daar nu een om- 
trek van 20 Eng. duim op een hoogte van 3 voet vrijwel 
als de geringste dikte beschouwd kan worden waarbij 
een boom met voordeel tapbaar is, en een boom zelden 
vóór zijn vijfde of zesde jaar deze grootte zal bereiken, is dus 
het gevaar van te jong tappen gering. 

Tappen bij een omtrek dan 20 duim is niet aan te be- 
velen, omdat het tapbare oppervlak dan te klein is. De 
bast is dan nog zeer dun, zoodat het haast niet mogelijk is 
insnijdingen te maken zonder het cambium te beschadi- 
gen, en om een loonende hoeveelheid caoutchouc te ver- 
krijgen moet men vrij groote wonden maken, die de 
boom moeilijk kan genezen. 

Uit al het voorgaande blijkt duidelijk, dat het van be- 
lang is de diktegroei van Hevea's zooveel mogelijk in de hand 
te werken; op welke wijze dit door middel van toppen 
mogelijk is, werd reeds vroeger medegedeeld *). De gunstige 
invloed van toppen op den diktegroei blijkt zeer duidelijk 
uit de onderstaande cijfers, die de omtrek op 3 voet geven 
van eenige 30 jarige boomen te Heneratgoda. 


Boomen met lange Boom vertakt Boom vertakt Boom vertakt 
rechte stammen op 11 voet op 7 voet op 9 .voet 
61.65.83.85.76. 109 duim [04 duim 109 duim 

duim. 


In welk jaargetijde, en op welk uur van den dag tappen 
het voordeeligst is, hangt van verschillende omstandigheden 
af. Over het algemeen zal men vinden, dat bij koel vochtig 
weder en met natten bodem, de sapstroom ruimer is dan 


1) Teijsmannia 17e Jaargang 10e en 11e Afl. 


ie (OP te 


bij warm droog weder, wanneer veel water door de bla- 
deren verdampt wordt. Daarentegen is dikwijls gezien, 
dat in het droge jaargetijde, wanneer de boomen geheel 
bladerloos staan, en dus geen water verdampen, de 
sapstroom zeer ruim is. Daar midden op den dag, bij 
warm weder, de verdamping het sterkst is, en het uit- 
vloeiende melksap spoedig stolt, zullen de vroege ochtend- 
uren en des middags na 4 uur, altijd de beste tijd van 
den dag zijn. Im streken met een gelijkmatig vochtig 
klimaat, zal het jaargetijde weinig invloed hebben; daaren- 
tegen zullen, waar men een duidelijken drogen oostmoesson 
heeft, bij het begin en einde van den regentijd, volgens 
waarneming van Tromp pe HaAs en anderen, de beste 
resultaten verkregen worden. 

In de Amazone-vallei zullen de inboorlingen de boomen 
nimmer tappen, wanneer zij in bloei staan, daar zij gelooven 
dat de hoeveelheid verkregen caoutchouc dan veel geringer is 
dan op andere tijden. De proeven van Riprey in den Botani- 
schen tuin te Singapore, schijnen dit denkbeeld te bevestigen. 
Op groote ondernemingen echter met uitgestrekte aanplan- 
tingen, zal het vermoedelijk praktisch niet uitvoerbaar blij- 
ken alleen in bepaalde jaargetijden te tappen, doch zal dit 
werk wel het geheele jaar door moeten plaats hebben. 

Hoe dikwijls getapt kan worden schijnt in vrij hooge 
mate van de omstandigheden af te hangen, doch hetis 
volstrekt nog niet bewezen, dat de Hevea er niet tegen zou 
kunnen, om gedureu de het grootste deel van het jaar om den 
anderen dag getapt te worden. De vraag is hoe lang 
per tapping voldoende product verkregen wordt, om de 
kosten en het aan den boom toegebrachte letsel te com- 
penseeren, en nog winst over telaten. Men ziet dik wijls, 
dat ua een zeker aantal aansnijdingen de wond-reactie zoo 
gering wordt, dat men beter doet niet verder door te gaan, 
en dat de boomen dan een vrij lange rustperiode noodig 
hebben alvorens weder voldoende product te geven. 
Behalve de plaatselijke invloeden is ook het individueele 


O8 


verschil tusschen boomen hierin zeer merkbaar. Onder- 
staande tabel geeft de invloed aan van verschillende tus- 
schenruimten tusschen de opeenvolgende aansnijdingen bij 
eenige boomen te Heneratgoda. De proef liep van Sept. 
1905 tot Februari 1906. 


Hoe dikwijls getapt Aantnl aantal Opbr. droge Opbr. Rubber 
tappingen boomen rubber per per tapping 

5 boomen per 5 boomen 
pond ons ons 
Elken dag 168 5 42 — 7!/s 4.0 
Om den anderen dag 83 5 49 — 9, 9D 
Tweemaal ’s weeks 57 25 14 — 0 4.0 
Eenmaal ’s weeks 28 5 4 OR 
Eenmaal ’s maands 7 5 O—= 15% Zal 


Opbrengsten aan Para- caoutchouc. 


Wanneer de opbrengst aan droge caoutchouc van een 
bepaald met Hevea beplant oppervlak, of van een zeker 
aantal Heveaboomen beschouwd wordt, moet altijd re- 
kening gehouden worden met de tapwijze, de leeftijd van 
de boomen, en de kwaliteit van het product. Grootte en 
leeftijd van den boom hebben een belangrijken invloed op 
de kwantiteit en de kwaliteit van het product. De op- 
brengst van boomen van denzelfden leeftijd kan soms 
binnen een jaar verdubbeld of verdriedubbeld worden door 
de aanwending van een andere tapwijze, en de tapwijze 
die de melksapvaten over het grootste oppervlak aansnijdt, 
zal gewoonlijk de grootste opbrengst geven. 

Ook moet niet uit het oog verloren worden, dat er zeer 
groote individueele verschillen in kwaliteit en kwantiteit 
van het melksap bestaan tusschen boomen van denzelfden 
leeftijd, en die op dezelfde wijze getapt zijn. Een sterk 
voorbeeld hiervan geven eenige oude boomen te Hene- 
ratgoda, waarvan de onderste zes voet van den stam 
getapt over het zelfde oppervlak, op dezelfde manier en 
met dezelfde instrumenten, opbrengsten gaven die uiteen- 


Se OO 


liepen van zes vijf en twintigsten ons tot bijna twee onsen 
rubber per aftapping per boom; andere stamgedeelten van 
enkele boomen hebben in dagelijksche opbrengst aan rubber 
gevarieerd, van drie-vijfde ons tot vijf en een vijfde ons, 
een-kwart tot een-twintigste ons, negen-veertigste tot drie 
en dertig-veertigste ons, enz. In een geval, waar de boom 
van de basis tot 50 voet hoogte getapt werd, is de op- 
brengst somtijds acht en drie kwart ons per boom per af- 
tapping, en in andere gevallen slechts een kwart ons ge- 
weest. Zulke verschillen moeten in de meeste gevallen 
eerder toegeschreven worden aan de individueele eigenaar- 
digheden van de boomen, dan aan uitwendige oorzaken, 
zooals klimaat of standplaats. 

In Ceylon wisselt de opbrengst aan caoutchouc af van 
7 pond per 400 boomen per aftapping, tot 25 pond per 
boom per jaar. In Brazilië wordt van een groep van 
120 tot 180 boomen, per dag van 8 tot 10 liters melksap 
verwacht, ofschoom somtijds 40 liters verkregen zijn. 
Volgens BONNECHAUX is de opbrengst van 26 tot 33 gram 
rubber per boom per dag, en geeft een groep van 150 
boomen in een seizoen 400 tot 500 Kilos caoutchouc. 

Hieronder volgen eenige opbrengstcijfers van Hevea- 
aanplantingen in verschillende streken. 

In het Matale-district op Ceylon zijn ondernemingen, 
waar de gemiddelde opbrengst van 5000 boomen ®%/, pond 
droge rubber per boom was in één maand tappen, de ge- 
middelde omtrek der boomen was 35 Eng. duim. Een 
onderneming gaf 8!/, pond rubber per boom, van 499 boomen 
in 7 maanden tappen. Een andere onderneming kreeg gemid- 
deld 84/, pond rubber per boom van 818 boomen in een jaar. 
Deze boomen waren van 10 tot 15 jaar oud, en hadden een 
omtrek van 30 tot 70 duim; zij werden met de geheele 
vischgraat getapt, over den halven omtrek van den boom, 
tot een hoogte van 7 voet. Op een derde onderneming 
in het zelfde district is de Hevea tusschen cacao geplant; 
de cacao staat 12 bij 12, de Hevea 24 bij 12 voet. Men 

Teysm. XVII 7 


— 100 — 


verwachtte in 190ô per boom 3 pond droge caoutchouc 
van 10000 boomen van 8 tot 15 jaar oud. 

In de provincie Uva van Ceylon wordt Hevea geteelt 
tot bijna 3000 voet boven zee; een onderneming kreeg op 
een hoogte van 2600 voet in 1905, een gemiddelde op- 
brengst van 2 pond rubber per boom; de boomen waren 
van 7 tot 18 jaar oud. 

In Zuid-Ceylon kreeg een onderneming van 8781 boo- 
men met een minimum omtrek van 20 duim in één jaar 
1.72 pond rubber per boom. Op dezelfde onderneming 
gaven 4 oude boomen van 10 tot 25 pond droge rubber 
per boom in een jaar; deze boomen zijn volkomen gezond 
en gaven in 1905 een goede zadenoogst. Een andere 
aanplant, eveneens in Zuid Ceylon, kreeg van 255 boomen, 
11 jaar oud, met een gemiddelden omtrek van 80 duim, 
5 t/, pond droge caoutchouc per boom. De acht grootste 
boomen op deze onderneming gaven ieder gemiddeld 16 
pond rubber in 12 maanden. Er werd hier met halve en 
volle spiraal getapt. 

In 1905 werd in het geheele Kalutara district van 88667 
boomen 101978 pond rubber verkregen, of 1.15 pond per 
boom. Ongeveer 43 pCt. dezer boomen werden voor de 
eerste maal getapt. 

Eenige andere ondernemingen in 4. Ceylon maakten in 
1905: 

Van 1185 boomen 1419 pond 


ols Slienen 
„1800 … 2220008 
(jong, voor de eerste maal getapt) „ 870 „ 820r 5 
„ 2800 ” 3056 ” 
(meest jonge boomen) „ 5324 v… 2600 
(in 8 maanden) in 6148 


4636 … S212 m8 
„12000 …„ 12515 

NE 00 LID 325. 
(6 tot 13 jaar oud) Ee ON 140 


— 101 — 


(boomen 11 jaar, 7 maanden getapt) van 499 boomen 1596 pond 


(gemiddelde omtrek 835 duim) 5 OOOM SUE, 
Gre id id 30 duim) ide er 1400 „ 
(met V-snede getapt) ae UIR 208" 


Deze aanplantingen van bovenstaande ondernemingen 
loopen zeer uiteen wat uitgestrektheid, leeftijd, enz. aan- 
gaat, en groeien in verschillende klimaten. Onderstaande 
tabel geeft eenige vergelijkende opbrengsten van dezelfde 
onderneming (Imboolpitiya Estate), gedurende 3 maanden 
van het droge seizoen. 


Leeftijd der Aantal malen Droge caoutchouc in 
boomen getapt 8 maanden tappen 
boom 28Sjaar 17 8 pond 7 ons 
2 boomen28 „ 21 IOC et 

36 jonge boomen ji) 1 3 

10 ,„ » 6 ig 


De twee 28-jarige boomen hadden een paar maanden 
voor. het tappen 12000 zaden gegeven. 

Te Peradeniya werd met de volle spiraal verkregen van 
4 boomen bijna 30 jaar oud, die van Juni 1905 tot 7 Fe- 
bruari 1906 getapt werden, ongeveer 67%/, pond droge 
rubber per boom. Hiertoe werd elke boom ongeveer 150 
maal aangesneden en zoowat 3/4 van het bastoppervlak 
tot op een hoogte van 5 tot 6 voet verwijderd; om de 
andere maal werd gesneden en geprikt. 

Te Heneratgoda werden 25 boomen, van 15 tot 20 jaar 
oud ongeveer 2 maal's weeks getapt van 25 September 
1905 tot Februari 1906; om beurten werd geprikt en 
gesneden, en de in 4!/, maand weggenomen hoeveelheid 
bast bedroeg slechts van 1!/, tot 2 duim langs elke 
snijlijn. Door 87 maal tappen werd totaal 507/, pond 
droge rubber van deze boomen verkregen. 

Met de volle spiraal werden te Heneratgoda nog de 
volgenden uitkomsten verkregen: 


— 102 — 


Aantal malen Aantal boomen, Opbrengst caoutchouc. 


getapt 

37 25 50 Ve pond 
112 5 50 Wis 

56 5 26 A 

18 5 Se 

100 5 ien 


Bij een vergelijkende proef, om het verschil in opbrengst 
van de volle en halve spriaal en de heele vischgraat na 
te gaan, werden te Heneratgoda uit een aanplant van 75 
Hevea’s, van 15 tot 20 jaar oud, 25 boomen op elk der 
drie manieren, van 26 Sept. 1905 tot 13 Febr. 1906, getapt 
tot op een hoogte van 5 tot 6 voet. Op het einde on- 
dergingen de meeste der boomen hun jaarlijksche blad- 
wisseling. 

De individueele verschillen der boomen zullen ook hier 
wel eenigen invloed op de uitkomst gehad hebben, doch 
het is onmogelijk hiermede van te voren rekening te hou- 
den. De uitkomst was als volgt: 

Heele Halve Heele 
Spiraal. Spiraal. Vischgraat. 
Weggesneden oppervlak 


in vierk. Duimen . . . 12414%/, 50038!/, 7348!/, 
Aantal malen getapt. .… 37 41 89 
Droge rubber in ponden. 507/s 351/s 4756 


Opbrengst droge rubber 

in ponden per 5000 

vierk:duim.b „Arne 34.47 32.55 
Opbrengst droge rubber 

in ponden per 40 tap- 

pingen van 25 boomen. 55.0 84.20 48,42 

Waar dus de heele spiraal de grootste totaal opbrengst 
gaf, kreeg men bij de halve spiraal het meeste product 
per oppervlakte-eenheid weggesneden bast. De verschil 
lende tapwijzen werden zoo uitgevoerd, dat in bijna 5 
maanden langs elke insnijding slechts van 14 tot 2!/, duim 


— 108 — 


bast verwijderd werd; de sneden waren 12 duim van el- 
kaar verwijderd, zoodat het geheele bastoppervlak op die 
wijze slechts in den tijd van 2 of 8 jaar weggenomen 
zou worden. 

De toename in productie met den leeftijd der boomen 
blijkt uit de volgende proef in de Straits genomen, en gerap- 
porteerd door SrANLy ARDEN, waarbij eenige boomen 
volgens de heele visgraat op afwisselende dagen 12 maal 
getapt werden 


No. Omtrek op 3 vt. Leeftijd Opbrengst 
boven den grond. jaren. onsen. 

1 bet ge duit 81/, 1.45 

2 Oe 4 2.26 

3 20E d 14.27 

4 SOUR SrLObO 16.76 

5 — H 10 tot 12 28.25 


Op Java) gaven 222 boomen van 17 jaar, groeiende op de 
Gouvernements Gutta percha-onderneming Tjipetir op een 
hoogte van 1600 voet, een opbrengst van 36.4 K. G. caout- 
choue, bij 10 tot 15 malige aansnijding. 

Op een onderneming in de Preanger op 2000 voet gaven 
5 Hevea’s van 1i jaar, met een gemiddelden stamomtrek 
van 84 c.M. ter hoogte van 1 Meter, de volgende resul- 
taten. | 

EN 10 maal getapt 299 gram. 


ENEN 7 600 
Or 673 , 
Dis 487 


„ » 


E 10 7 ds 730 
In den Cultuurtuin te Buitenzorg gaven in 1905 

17 boomen 23 jaar oud 15 maal getapt 18.539 KG. 

17 rd Zone Tel O bn 5 9207 5 

16 lo td el pa 9.403 „ 


» 


(*) Teysmania Afl. XVI en XVII. 
Tromp pe Haas: Mededeelingen betreffende caoutchouc-cultuur. 


— 104 — 


In 1904 hadden 20 der bovengenoemde toenmaals 22- 
jarige boomen, bij 15-malige aftapping te zamen 22.093 
K. G. caoutchouc gegeven. De aansnijdingen geschiedden 
steeds om den anderen dag, met toepassing van de halve 
vischgraat-methode 


Uit al het bovenstaande blijkt, dat het niet makkelijk 
is ook maar bij benadering te begrooten, hoeveel de op- 
brengst van een gegeven Hevea-aanplant bedragen kan, 
en dat bij zulk een raming altijd rekening gehouden moet 
worden met ligging en klimaat van het land, en met 
leeftijd en grootte der boomen, alsook met de tapwijze 
die gevolgd wordt. De zeer hooge opbrengsten van en- 
kele boomen zullen echter altijd uitzonderingen blijven. 

Wat op den langen duur het effect zal zijn van het 
voortdurend wegsnijden van den bast der boomen, is uit 
gebrek aan langdurige ondervinding nog niet te zeggen; 
zeker is het echter, dat het van groot gewicht is het 
cambium zooveel mogelijk te ontzien, daar het wegnemen 
hiervan per se nadeelige gevolgen moet hebben. Een ge- 
durende een aantal maanden doortappen zal in de meeste 
gevallen wel een verhoogde productie geven, doch een te 
veel wegnemen van den bast, zoodat b. v. de boom ge- 
dwongen wordt in één jaar over het geheele tapopper- 
vlak nieuwe bast te vormen, zal vrij zeker nadeelige ge- 
volgen hebben. Juist om dat laatste euvel te voorkomen 
heeft het prikinstrument, waarbij niet weg-, maar slechts 
ingesneden wordt, in den laatsten tijd zeer goede diensten 
bewezen, en alleen met behulp daarvan zijn te Henerat- 
goda en Peradeniya van enkele boomen opbrengsten van 
12 tot 25 pond rubber verkregen, terwijl betrekkelijk 
slechts geringe baststukken verwijderd behoefden te worden. 


Het aantal door den Heer Werraur opgegeven producties 
is belangrijk uitgebreider, doch het aangehaalde is voldoen- 


— 105 — 


de, om eenig denkbeeld te geven van hetgeen van een 
Hevea-onderneming ongeveer verwacht kan worden. 

De volgende hoofdstukken behandelen de bereiding van 
caoutchouc uit het melksap en het zuiveren en drogen 
van het product, benevens een beschrijving van een aan- 
tal tot die doeleinden uitgevonden machineriën. Verder 
de chemische samenstelling van melksap en caoutchouc, 
en de verschillende vormen waaronder het product aan de 
markt gebracht wordt. Ook worden nog eenige ziekten 
der Hevea beschreven, en wordt nagegaan tot welke doel- 
einden de zaden, behalve voor de voortplanting, gebezigd 
kunnen worden, en welke de beste manieren van ver- 
zending zijn. 

Daar echter het doel van dit artikel is, speciaal de aan- 
dacht te vestigen op de verschillende tapinstrumenten en 
tapmethoden, kunnen de verdere hoofdstukken stilzwijgend 
voorbijgegaan worden. 

Trouwens aan hen die zich op de Hevea-cultuur in het 
groot wenschen toe te leggen, is de aanschaffing van het 
boek van den Heer Wericur, ten zeerste aan te bevelen, 
daar zij er een groot aantal zeer nuttige inlichtingen in 
zullen vinden. 

Per: 


ETI IDL III 


DE CULTUUR EN DE BEREIDING VAN GAMBIR 
IN DEN RIOUW-ARCHIPEL. 
(Vervolg). 


Voordat ik mijn reisverhaal vervolg, wil ik eerst iets 
over de gambirplant mededeelen. Zij behoort tot de 
klimmende heesters. Wanneer geen boomen aanwezig 
zijn waarbij zij steun kan vinden, zooals in de aanplan- 
tingen het geval is, vormt zij lange takken, die door het 
gewicht der bladeren gebogen zijn. De bloemen staan los 
tot een bol vereenigd op den bloemsteel, een kenmerk 
waardoor deze planten gemakkelijk van andere te onder- 
scheiden zijn (zie bijgaande photo). Tot onze spijt hebben 
wij geen bibittuinen gezien, wat jammer is daar, zooals 
ik hoorde, men op Java juist met het kweeken van planten 
uit zaad veel last heeft. De oorzaak hiervan is mij on- 
bekend. Aan het verlies van kiemvermogen kan het niet 
liggen, daar dit volgens proeven van vAN ROMBURGH na 
90 dagen nog niet verloren is, mits men voor droog op: 
bewaren zorg draagt. Het schijnt mij daarom van belang 
hier «aan te halen, hetgeen BosscHa over het kweeken van 
gambir uit zaad mededeelt. 

„Voor den aanleg der kweekbedden kiest men een 
geschikt terrein uit, dat dus niet te vochtig en ook niet 
te dicht bij hoog geboomte gelegen is. Dit wordt, na 
van alle onkruid gezuiverd te zijn, diep bewerkt en goed 
verkruimeld. Daarna wordt het door smalle paadjes in 
bedden afgedeeld, die men bij voorkeur van Noord naar 
Zuid legt, en vervolgens met een niet al te dunne laag 
rijshout bedekt. Dit wordt aangestoken en op de asch 
het gambirzaad tamelijk dik uitgestrooid. Zeer veel komt 


pb 


… 


= 107 


aan op het oogsten van het zaad; men moer daarbij alleen 
die vruchtjes uitkiezen, die aan den top reeds bruin ge- 
worden zijn, doch aan de basis nog een groen gedeelte 
vertoonen. Deze spreidt men op eene beschaduwde plaats 
dun uit, waarop zij openspringen en het uiterst fijne 
zaad te voorschijn komt. Nadat de ledige hulzen voor 
een gedeelte verwijderd zijn, wordt het overblijvende 
voor het uitzaaien aangewend. Nadat dit geschied is, 
wordt over elk der bedden een dicht dak gemaakt, 
dat men meestal met alang-alangstroo dekt. Veel last 
heeft men in den eersten tijd na het uitzaaien van mieren, 
die zeer belust schijnen te zijn op gambirzaad en dit weg- 
slepen; de asch en de overgebleven zaadhulzen, gaan dit 
gedeeltelijk tegen, maar door dik uit te zaaien zorgt men 
er voor, dat steeds genoeg overblijft. 

Veertien dagen na het uitzaaien begint de gambir op 
te komen, men ziet dan pleksgewijs het veld groen worden. 
Tevens echter, kiemen ook allerlei onkruidzaden en er 
behoort eenige oefening toe, om deze van de gambir te onder- 
scheiden. Toch is het van belang om alle onkruid zoo 
spoedig mogelijk te verwijderen. Daarbij moet men niet 
trachten dit met wortel en al uit te trekken, daar men 
in dat geval de uiterst kleine gambirplantjes mede zou 
verwijderen; men moet het slechts even boven den grond 
afknijpen. 

Op de jonge zaadbeddingen doet zich dikwijls eene ziekte 
voor, waarbij de plantjes bij plekken dood gaan en dan 
eene bruinroode kleur aannemen. De Chineezen zien hierin 
bloedplekken en verbieden daarom aan vrouwen, om in de 
nabijheid der gambirkweekbedden te komen. Nooit heb ik 
waargenomen, dat de schade door deze bibitziekte veroor- 
zaakt, groote afmetingen aannam. 

Waar dicht gezaaid werd en niet uitgedund, staan de 
gambirplantjes zeer dicht opeen, doch de krachtigste exem- 


A) Lc. bl. 165. 


— 108 — 


plaren wonnen het in den strijd, en groeien weldra hocg 
boven de anderen uit. Ongeveer drie maanden na het 
uitzaaien zijn deze 7 à 8 c.M. hoog en daarmede groot 
genoeg om uitgeplant te worden. Men trekt hen daartoe 
eenvoudig uit, maakt er dus zoogenaamde tjaboetan van. 
Hunne plaats wordt zeer spoedig ingenomen door de 
achterblijvers, die nu ruimte gekregen hebben en zich snel 
ontwikkelen. Zoodoende kan men langen tijd van eenzelfde 
kweekbed oogsten en is dit meestal zeer productief; wat 
echter als gemiddelde opbrengst per M? kweekbed is aan 
te nemen, kan niet met zekerheid gezegd worden ; daarvoor 
is deze te wisselvallig.” 

Volgens vAN ROMBURGH!) kan men de gambir op de 
volgende wijze gemakkelijk door stekken vermenigvuldigen. 

„Men snijdt de jonge, nog groene scheuten, die zich op 
de takken van oude gambirstruiken ontwikkelen, ter lengte 
van twee geledingen met een scherp mes schuin af en 
zet ze, na de grootere bladeren half afgeknipt te hebben, 
in potten. 

Aanbeveling verdient het, in een grooteren pot een 
kleineren omgekeerd te plaatsen, de ruimte tusschen de 
beide potten met goede tuinaarde te vullen en daarin de 
stekken te steken. Na ongeveer 14 dagen ziet men aan 
de wondvlakte reeds sterke callusvorming, en spoedig 
daarna beginnen zich worteltjes te vertoonen. 

Bij droog, winderig weer moet men de stekken met een 
glazen klok bedekken of de potten in eene kist plaatsen, 
die met een glasplaat gesloten wordt. Na ruim een maand 
kan men dan bij gunstig weer de verkregen plantjes uit- 
planten.” 

Hieraan moet nog toegevoegd worden, dat de gambir een 
vochtig klimaat, zonder uitgesproken droogte noodig heeft. 

In den Riouw-Archipel is de cultuur uitsluitend in handen 
van Chineezen en neeft altijd samen met peper plaats. 


1) 1, ec. II, bl. 850. 


— 109 — 


Voor één kokerij, één kookpan wordt een oppervlakte 
van 8 bouw door het zelfbestuur in huur gegeven. Daar 
hetzelfde terrein niet tweemaal achtereen met gambir be- 
plant kan worden, en een gambirtuin onder d? gunstigste 
condities niet ouder wordt dan hoogtens 18 à 14 jaar, 
waarvan 11l—12 oogstjaren, moet men om één kookpan 
gaande te houden, eenigen tijd jaarlijks bijplanten. De 
gronden worden onderscheiden in „tanah boekit” of heu- 
velterrein en „tanah pajah’’ of moerasterrein. Dit laatste 
is alleen voor de cultuur geschikt, als het gedraineerd kan 
worden. Bij gelijke qualiteit van grond, d. w. z. in 
hoofdzaak bij een gelijke dikte van den bouwkruin, wor- 
den de boekitgronden verkozen boven de moerasvlakten, 
klaarblijkelijk omdat dan het draineeren niet behoeft plaats 
te hebben. 

Aan de cultuur der gambir wordt zeer weinig zorg be- 
steed. Wanneer de aanplant eenmaal in den grond is, 
wordt niet anders gedaan dan schoonhouden, en zelfs dit 
lang niet altijd op voldoende wijze. 

Van bemesting is geen sprake en bij navraag werd ons 
als reden hiervoor steeds opgegeven, dat de cultuur de 
bemestingskosten niet dragen kan. Zelfs uitgekookte 
gambirbladeren en de houtasch, die bij het stoken der 
kookpannen verkregen wordt, worden niet in de gambir, 
maar in de pepertuinen gebruikt. 

Wij moeten hierbij echter in het oog houden, dat Riouw 
buiten het tolgebied ligt en dus van de gambir bij invoer 
in Java invoerrechten van f 12.5 per pikol geheven worden, 

Het verkeert dus in dit opzicht in een zeer slechten 
toestand in vergelijking van de gambirondernemingen in 
Borneo, Sumatra en op Banka, die vrij kunnen invoeren. 
Op plaatsen binnen het tolgebied gelegen zal het dus wel 
mogelijk zijn, dat toepassing van bemesting rendabel is. 

Op goeden grond kan nadat de planten ongeveer 5 
maanden oud zijn, met oogsten begonnen worden. 

Wanneer de planten in volle productie zijn, kan een 


— 110 — 


oppervlakte van 4.5 bouw 15 dagen achtereen gesneden 
worden; waarna de tuin 3.5 maand rust krijgt, om ver- 
volgens weder 15 dagen gesneden te worden en zoo verder. 

De gesneden hoeveelheid blad is dan 160 kati per dag, 
juist voldoende voor één kookpan. Om voortdurend een 
kookpan gaande te houden zou dus 36 bouw noodig zijn. 
De meeste werken dan ook niet altijd door, maar bij tus- 
schenpoozen, daar zooals wij zagen voor één kookpan 
maar 18 bouw wordt uitgegeven. 

Daar 160 kati blad 30 kati droge gambir leveren, vindt 
men bij berekening voor de opbrengst per jaar per bouw 
3 pikol gambir. 

Deze gegevens werden ons verstrekt door de eigenaren 
der gambirtuinen in den Riouw-Archipel. 

In den Linga-Archipel schijnt volgens mededeeling van 
de eigenaren van tuinen te Soengei Samban de ouderdom 
der aanplantingen hoogstens 10 jaar te worden. Elk jaar 
wordt geregeld 4—5 bouw bijgeplant. Op de beste gronden 
‘snijdt men in 5 maanden gedurende 21 dagen achtereen, 
ongeveer 3 pikol blad per dag, die 50 kati droge gambir 
geven. Bemesting wordt ook hier niet toegepast; terwijl 
de uitgekookte gambirbladeren in de pepertuinen worden 
benut. De asch der kookpannen vindt hier geen aan- 
wending. 

Nu wij eenigszins op de hoogte van de gambiraanplan- 
ting zijn gekomen, zullen wij onze wandeling door het 
vlakke terrein voortzetten. Al spoedig worden wij ver- 
welkomd door eenige gladakkers, die met minder edele 
bedoelingen naar ons toekwamen. Het terrein veranderde 
eenigszins, doordat wij de helling bereikten, waar een mooi 
staande pepertuin was aangelegd. Behalve dat men de 
peper bemest met de asch der kookpan, wordt ook nog 
voor dat zelfde doel 1 à 2 maal ’s jaars gebrande bosch- 
grond gebruikt. De oorzaak waarom men den boschgrond 
voor het gebruik brandt, is wellicht, dat hierdoor de ver- 
schillende voedingstoffen, die in organische verbindingen 


id Kan 


— lll — 


aanwezig zijn en voor de plant in dezen vorm niet kunnen 
benut worden (zooals men voor phosphorzuur gevonden 
heeft, dat dikwijls het geval is), opneembaar te maken. 

De uitgekookte gambirbladeren worden op den grond 
van de pepertuinen uitgespreid en is het doel de vorming 
van onkruid tegen te gaan. 

De pepertunen zijn nimmer groot en steeds in de na- 
bijheid van de kokerij aangelegd, teneinde diefstal te 
voorkomen. Men besteedt dus, zooals hieruit blijkt, veel 
meer zorg aan peper dan aan de gambir. 

Voortwandelende langs den pepertuin kwam al spoedig 
de kokerij in zicht, waarvan een hierbijgaande photo 
een duidelijk beeld geeft. Het huis is hoog opgetrokken 
en dient zulks, om de bereide vochtige gambir op rekken 
in het bovengedeelte, door de warmte van het vuur van 
de kokerij te drogen. De rekken worden dagelijks iets 
hooger naar den nok van het dak verplaatst. 

(Wordt vervolgd.) 


ZIEKTEN IN HEVEA BRASILIENSIS. 


In het „Special Supplement to the Tropical Agriculturist 
van September 1906”, komen eenige opmerkingen voor omtrent 
ziekten, welke op Ceylon op Hevea werden aangetroffen, De in 
evengenoemd tijdschrift gepubliceerde gegevens zijn ontleend aan 
het Jaarverslag over 1905, uitgebracht door den Directeur der 
Kon. Bot. Tuinen op Ceylon. Ik meende, dat het ook voor de 
Javasche rubberplanters nuttig kon zijn een en ander te weten, om- 
trent den aard en het voorkomen van verschillende ziekten, welke 
op Ceylon de Hevea aantasten. Aan genoemd tijdschrift ontleen 
ik het volgende: 


Bladziekten. 


De bladeren der zaailingen van Hevea brasiliensis zijn uiterst 
vatbaar, zoowel voor beschadiging door mechanische oorzaken, als 
door fungi. Deze beschadigingen zijn meestal plaatselijk, d.w.z. 
zij tasten slechts een klein gedeelte van het blad aan, doch brengen 
geen stoornis te weeg in de functies van het overgebleven weefsel. 
Het voorkomen van een ziek blad hangt voornamelijk af van den 
bouw van het blad zelve; in onderstaande gevallen veroorzaken 
alle beschadigingen witachtige, half doorschijnende, door een bruine 
lijn begrensde vlekken. 

De bladeren van oudere planten schijnen immuun te zijn voor 
de meeste fungi, welke de zaailingen aantasten. 

De meest voorkomende bladschimmel is de zoogenaamde „Gray 
Blight”, Pestaloezia guepini Desm., deze is op de bladeren be- 
trekkelijk onschadelijk, doch doodt de planten, wanneer zij den 
wortelhals aantast; de zieke plek doet zich gewoonlijk voor als een, 
den stam omgevenden witten ring, welke begrensd wordt door een 
roodbruine lijn. Evenveel verspreid maar van nog minder belang 
zijn de bladvlakken, welke veroorzaakt worden door Helmenthos- 
poriwm heveae”’ n. sp., deze zijn klein, rond, balfdoorschijnend en 
worden begrensd door een purperbruine lijn. In een geval waarin 


een De 


de eerste bladeren der zaailingen geel werden en afvielen, werden 

twee schimmels op de bladeren gevonden n.l. „Glocosporium 

bruneum en)’ Colletotrichum hevea. Eveneens werden opgemerkt 

Phyllosticta heveae Zimm. en Glocosporium elasticae Cun & Mass. 
Wortelziekten. 


De eerste specimen van wortelziekte werden naar Peradeniya 
gezonden als voorbeelden van door witte mieren aangerichte schade. 
Bij oude boomen tast de schimmel den penwortel aan, als gevolg 
hiervan wordt deze door witte mieren opgegeten. De boom blijft 
evenwel door middel van de zijwortels een voldoenden toevoer van 
water ontvangen, totdat hij ten slotte bij buitengewoon sterken 
wind omwaait. In den regel is het onmogelijk de schimmel te 
ontdekken, vóór de boom ontworteld is. 

De jonge boompjes sterven reeds, vóór het mycelium de op- 
pervlakte bereikt. In de meeste gevallen schijnt deze schimmel 
identiek te zijn met die, welke in 1904 uit de Straits werd overgebracht 
n.l, Zomus semitostus BERN. 

In den aanplant werden geen vruchtdragende individuen aan- 
getroffen, doch te Peradeniya hebben er zich verscheidene ont- 
wikkeld op zieke stumps, afkomstig uit besmette streken. Deze 
soort verspreidt zich onder den grond langs de wortels van grassen 
enz. In één geval was de schimmel Poria vincta B, et Br, het 
schijnt echter vrijwel onmogelijk te zijn, om genoemde schimmels 
alleen aan het mycelium van elkaar te onderscheiden. Een 
derde wortelschimmel welke de Hevea aantast, komt op allerlei 
gewassen voor, er werden ons specimen toegezonden, voorkomende 
op: Cacao, Dadap, Thee, Castilloa en Caravonica katoen. Men 
heeft echter alleen het mycelium kunnen ontdekken, dit vormt 
een geelbruine of witachtige vlek op de wortels, waaraan zich 
steentjes enz. krachtig vasthechten. Deze schimmel schijnt iden- 
tiek te zijn met de wortelschimmel, welke in Samoa op de Cacao 
voorkomt en wordt gebracht onder de Hymenochaete spec. Op- 
gemerkt moet worden, dat al deze wortelschimmels op dood hout 
in de bosschen voorkomen, en zich over de cultuurgewassen ver- 
spreiden door de stumps, welke in de ontginningen worden aan- 
getroffen. 

Ziekten van den Stam, 


Ten opzichte van den Kanker zijn de vooruitzichten beslist 


— 114 — 


gunstiger geworden. Wegsnijden van het zieke weefsel, is bewezen 
in alle gevallen afdoende te zijn, zulks brengt ook geen stoornis 
te weeg in den verderen groei van den boom, In het begin, toen 
ik de ziekte in den aanplant wilde leeren kennen, had ik groote 
moeite om een aangetasten boom te vinden. Men moet echter niet 
denken, dat het overbodig is, om de boomen geregeld na te zien! 
De ziekte kan wel gemakkelijk bestreden worden in haar eerste 
stadium; verzuimt men zulks echter dan heeft dit den dood van de 
plant ten gevolge. Ik heb een 12-jarigen boom gezien, welke door 
de ziekte volkomen gedood was. 

De Gouvernementsonderneming in de nabijheid van Badureliya 
werd in Juni geïnspecteerd nadat het bosch gekapt was, en toen 
weder in Juli tijdens het aftappen der boomen. Bij beide ge- 
legenheden werd nauwlijks een spoor van kanker aangetroffen. 
Er werden een aantal feiten geconstateerd, welke meer licht kunnen 
verspreiden omtrent den oorsprong der ziekte. 

De Nectria voorkomende op de doode schors, werd Nectria diversi 
spora genoemd. In eén geval werd Megalonectria pseudotrichia 
„op levende takken van Hevea aangetrotfen. 


Ziekten der Vruchten. 


Het zwartworden en afvallen der Hevea- vruchten, hetgeen ge- 
durende de laatste jaren een geregeld verschijnsel was, trad in 
Juni buitengewoon hevig op, en gaf reden om voor een aanmerke- 
lijk geringeren oogst te vreezen, doch in de droge Juli-maand 
verdween deze ziekte bijna geheel en de prijs -van het zaad daalde 
tengevolge hiervan van 30 Rs tot 2 Rs per duizend. Deze ziekte 
wordt veroorzaakt door een Phytophthora, gelijkende op die welke 
ia andere landen op Cacao-kolven werd gevonden. Op de rottende 
vruchten groeien Sphaeronoema album, Nectria diversispora en 
Diplodea zebrina n. sp. Zonder twijfel zal dit afvallen uitsluitend 
in den natten tijd plaats hebben; om de kwaal tot een minimum 
te beperken, zou men de zieke vruchten moeten verzamelen en ver- 
volgens verbranden. Het is niet mogelijk geweest, eenig idee te 
vormen omtrent het resultaat, bereikt met andere preventieve maat- 
regelen, tengevolge van de buitengewone weersgesteldheid ge- 
durende laatstgenoemd jaargetijde. 

Een doorschijnende, zwartachtige kleurverandering, waardoor de 
vrucht te dier plaatse bezaaid is met kleine zwarte stippels, wordt 


— 115 — 


veroorzaakt door een schimmel Asterina tenwissima n. sp. welke 
eveneens het groene deel der stammetjes doet verkleuren. Deze is 
echter zeer oppervlakkig groeiend en doet dan ook geen schade. 


Diverse waarnemingen. 

Uit een der districten werden afgestorven deelen van Hevea 
gezonden. Op de doode takken werden twee schimmels aange- 
troffen ; infectieproeven hiermede genomen hebben echter een 
negatief resultaat opgeleverd. Vernacularia sp. werd op zaailingen 
gevonden, welke gestorven waren tengevolge van het wegvallen 
van den wortel; zulks zou waarschijnlijk kunnen worden voor- 
komen door de kweekbedden te verleggen en den bodem te sterili- 
seeren. Het gebeurt maar al te dikwijls, dat met het oog op de 
moeilijkheden verbonden aan den toevoer van water, dezelfde 
gronden van jaar tot jaar voor kweekbedden worden gebruikt, 
zonder eenige bijzondere bewerking te ondergaan. Bemerkingen 
omtrent de gevolgen van slechte tapping zijn in de Tropical 
Agriculturist gepubliceerd. Er zijn twee gevallen van opzwelling ge- 
vonden, doch zulks is waarschijnlijk niet veroorzaakt door schimmels. 
Bijzonderheden hieromtrent zullen elders gepubliceerd worden. 

Onder de saprophytische schimmels op doode Hevea komen o. a. 
voor : Herneola hispidula B. et Br, Pleurotus flabellatus B.et Br, 
Triblidiella epriensii en Ceratosporium productum. 

Proeven met het desinfecteeren van Hevea-zaden mislukten 
tengevolge van de geringe kiemkracht van het monster, waarmede 
geëxperimenteerd werd. 

De zaden, welke gedurende 24 uur in 4 ®/ formalinoplossing 
gelegd werden, gaven een hooger kiemingspercentage dan de andere, 
doeh dit percentage was in beide gevallen zóó laag, dat er geen 
definitieve conclusies konden worden getrokken. 


(Special Supplement of the Tropical agriculturist Sept ’06. 
Report of the Governments Mycolog ist. 
Extract from the Report of the Director of Royal Bot, Gardens 


in Ceylon). 
h. 


Teysm. XVIII, 8 


— 116 — 
ARAUCARIA'S. 


Onder de Conifeeren nemen de Araucaria’s een eerste plaats in, 
Zoowel om het sierlijke, maar meer nog om het imposante van 
hunne vormen, behooren zij onder de meest gewaarderde gewassen. 

Niettegenstaande de meeste soorten het klimaat in Midden- Eu- 
ropa niet verdragen, worden zij er bij duizenden gekweekt, 
niet zoozeer om buiten geplant te worden, maar meer om ze in 
potten of tobben te houden, de kleinere ter versiering van den 
salon en de grootere voor feestzalen. 

Er zijn acht soorten en eenige variëteiten van in cultuur, namelijk : 

Áraucaria Bidwelli, Bunya Bunya 
Cunninghamii Moreton Bay Pine 
imbricata, Monkey Puzzle 
excelsa, Norfolk island Pine 


n 


n 


” 


en Cookii 

s Rulei 

he brasiliana 
5 Balansae. 


Van eerstgenoemde staat te Tjibodas een laan, waarin exem- 
plaren van circa 80 vt, hoog. In de gematigde serre te Kew staat 
er een van 50 vt. hoog. 

Araucaria Cunninghamii staat in de bergtuinen prachtig, ook 
daarvan hebben we boomen van circa 80 vt. De oudste en grootste 
zijn een paar exemplaren te Tjipanas van A. Kwcelsa, die de aan- 
zienlijke hoogte bereikt hebben van circa 150 vt. Zij staan in den 
tuin aldaar en zijn al in de verte waar te nemen, daar er in den 
omtrek geen hoog geboomte staat. 

Laatstgenoemde soort wordt in Europa het meest als sierplant 
gekweekt. Het js niet algemeen bekend, dat die duizenden exem- 
plaren allen door middel van stek verkregen worden. Uit zaad 
ontstane planten groeien krachtig, de lengte van de internodiums 
tusschen iedere kring van takken, bedraagt dikwijls 11/2 à 2 vt. 
— hier in ons warme klimaat nog meer — zoodat de planten spoe- 
dig te hoog opschieten en voor het doel, de cultuur in potten en 
bakken, minder geschikt zijn. Planten uit stek gekweekt groeien 
daarentegen veel gedrongener, en zijn voor het doel beter geschikt. 

A. excelsa heeft eenige zeer fraaie varieteiten, de mooiste daarvan 
is A. eve. Goldieana, een mooi exemplaar van deze verscheidenheid 


— 117 — 


staat in de gematigde serre te Kew, het is 100 jaar oud en 50 vt. 
hoog. 

A. imbricata is afkomstig uit de bergstreken in Zuid-Chili, en 
verdraagt de koude beter dan de andere soorten, op beschutte 
plaatsen houdt zij het buiten uit. Een andere Zuid-Amerikaansche 
soort is A. brasiliana, deze is veel minder mooi dan de vorige, zij 
verliest spoedig de onderste takken, terwijl de hooger groeiende 
wat slap zijn en hangen, er bestaan eenige variëteiten van, de mooiste 
is A. brasil Sabiana met blauwachtig groen loof. 

A. Rulei is volgens de meeste liefhebbers de mooiste van het ge- 
slacht, men vindt haar weinig in cultuur, omdat zij in Europa nog al 
lastig ie. Wij hebben er een paar zeer mooie exemplaren van. 

A. Balansae is afkomstig van Nieuw-Caledonië, als jonge plant 
voldoet zij wel, later minder, omdat de takken te slap zijn en de 
boom daardoor de statige houding der Araucaria’s mist. De plant 
is hier nooit ingevoerd. 

(Gardeners Chronicle Nov. 24— 1907). we 


CANHAMO BRAZIELIENSE, PERINI. 


De Nederlandsche Consul-Generaal te Rio de Janeiro maakt in 
zijn jaarverslag over 1905 melding van het ontdekken van een 
nieuwe vezelplant, die groote deugden moet bezitten, door den 
Italiaanschen scheikundige Dr. Perinr. De aan de oevers van de 
S. Francisco gevonden plant, bleek bij proefneming een vezel op 
te leveren, geschikt om gesponnen en geweven te worden en om 
in de touwfabrikage te dienen. De vezel moet in alle opzichten 
met vlas kunnen econcurreeren; de plant biedt weerstand aan groote 
hitte en droogte en schijnt overal te kunnen groeien. Drie maal 
per jaar wordt geoogst en een vierkante meter bebouwde grond 
levert 1200 kilo schoon product en—niet te vergeten — 6 kilo stelen, 
welke laatsten evenals het afval van de vezel voor papierbereiding 
kunnen dienen. 

Het bericht is al te mooi; een opbrengst van 1200 kilo schoone 
vezel per M? zegge ruim 8500 ton per bahoe van een vezel, 
die met vlas kan concurreeren, lijkt niet vrij van eenige over- 
drij ving. k. h. 


— 118 — 
VEZELSTOFFEN TER VERVANGING VAN JUTE. 


Aan het rapport van den jute-specialiteit van het Gouvernement 
Oost-Bengalen en Assam, R. S. Frxrow, die in opdracht van de 
Engelsch Indische Regeering een reis heeft gemaakt door de Pre- 
sidentschappen Bombay en Madras en de Centrale Provinciën, tot 
onderzoek van de mogelijkheid om de jute-cultuur elders dan in 
Bengalen in te voeren, wijdt „The Indian Trade Journal” van 
27 December a. p. een hoofdartikel. Het rapport, hier bedoeld, 
is te Culcutta verschenen onder den titel van „The Extension of 
Jute Cultivation in India.” Wat omtrent de jute-enltuur zelf 
wordt medegedeeld kan hier—waar de proefnemingen nimmer 
gunstige resultaten hebben opgeleverd — gevoegelijk achterwege blij- 
ven. Dat echter periodiek de vraag wordt gesteld of hier met succes 
jute kan worden geteeld, wijst erop, dat het belang van het kwee- 
ken van een vezelstof van de jute-klasse, algemeen wordt ingezien. 
Ook in Engelsch-Indië wordt zeer goed begrepen, dat het noodza- 
kelijk is om naar andere goedkoope vezelstoffen om te zien, die de 
jute kunnen vervangen. De reden daarvan blijkt uit het volgende, 

De hooge prijzen, op de markt te Calcutta in 1906 voor jute 
betaald, stellen in het licht dat de vraag naar ruwe en bewerkte 
jute het aanbod verre overtreft. Uitbreiding van de cultuur in de 
jute-districten van Bengalen schijnt buitengesloten, en de stijging 
der prijzen zal aanhouder, tenzij de aanplant wordt uitgestrekt over 
andere streken. De in 1904 met jute beplante oppervlakte in Ben- 
galen bedroeg 2.236.500 acres: in 1905 3.144.600 acres. Desniet- 
tegenstaande stegen de prijzen zoodanig, dat de groote verdienste 
van de jute — haar goedkoopte — bijna verloren ging. Het is den 
meesten belanghebbenden dan ook volkomen duidelijk, dat als de 
stijging der prijzen geen einde neemt, gezocht zal moeten worden 
naar een vezel, die de jute vervangen kan en het valt Mr. FinLow 
licht te bewijzen, dat niet ver zal behoeven te worden gezocht. Naar 
zijne meening, die door andere experts wordt gedeeld, is de meest 
geschikte vervangster voor jute de Hibisucs cannabinus, bekend on- 
der verschilende namen als Bimlipatam jute, Bombay hennp te Bom- 
bay, Mestha Pat in Madras. Deze vezel wordt thans voorname- 
lijk aangeplant in het Presidentschap Madras, waar een halve eeuw 
geleden met de cultuur werd begonnnen. De hooge jute-prijzen 
werkten reeds opwekkend op deze cultuur. In 1906 bedroeg de 


, Oe 


met Hibiscus cannabinus beplante oppervlakte, naar schatting 68.201 
acres, met een opbrengst van 80.000 balen vezel van 400 lbs, te- 
gen 37.171 acres in 1905. De vezel van H. cannabinus is van 
goede kwaliteit en komt in de meeste opzichten overeen met die 
van jute. Hoewel niet zoo goed spinbaar, is reeds lang erkend, dat 
zij wellicht de jute kan vervangen. Men maakt er reeds thans 
op groote schaal goeniezakken van, en even als jute geeft zij een 
goeden oogst. Naar alle waarschijnlijkheid zal van deze vezel in 
de naaste toekomst meer worden gehoord, niet alleen in Madras 
maar ook in Bengalen, Bombay en de Centrale Provincies, waar zij 
reeds thans wordt aangeplant, en waar de cultuur door grootere 
vraag en loonende prijzen wordt aangemoedigd, 

Een andere vezel, die jute zeer goed kan vervangen is Crotalaria 
juncea, misschien beter bekend als Sunn hemp. In geheel Engelsch 
Indië wordt deze plant op groote schaal gecultiveerd als voederge- 
was en voor groeve bemesting. Alleen in het Presidentschap Ma- 
dras waren in 1906 205,000 acres er mee beplant voor de doeleinden, 
hiervoor genoemd. Doch sinds jaren wordt de Crotalaria juncea ook 
geplant ter wille van de vezel. De uitvoer van Sunn hemp in 1903 
—04 wordt geschat op 650.000 mauds (1 maud — 82 lbs). Het 
middelpunt van deze cultuur is de Centrale Provincies, waar in 10 
jaar tijds de productie is verdubbeld. In het afgeloopen jaar wa- 
ren er 72.738 acres mede beplant en werd bovendien op groote 
schaal geplant in Bombay, de United Provinces en in Bengalen. 

Deze beide vezelplanten zijn in Engelsch Indië de groote mede- 
dingsters van de jute, doch Mr. Finrow brengt in herinnering, dat 
Engelsch Indië bijzonder rijk is aan vezelplanten en,‚dat daaronder 
minstens een dertigtal voorkomen, geschikt voor exploitatie. Hij 
voegt daaraan toe, dat het thans een bij uitstek gunstige tijd is, om 
die vezels op den voorgrond te stellen. 


te. He 


nn ns 


36. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW 


VERVOLG NOTA OVER HET KLAPPERVRAAGSTUK. 


Om te doen uitkomen van hoeveel gewicht het watergehalte der 
copra is, moet ik ook stil staan bij het ranzig worden en verder 
bederf van klapperolie en copra. 

Hoewel ranzigheid niet alléén het gevolg is van ontleding der 
vetten in vetzuren en glycerine, doch ook oxydatie der vrijgeko- 
men glycerine daarbij een rol schijnt te spelen, kan in het algemeen 
gezegd worden, dat de graad van ranzigheid, vooral bij verder verloop 
van het omzettings-proces, gelijken tred houdt met het toenemen van 
het gehalte van vrije vetzuren. De proeven, in de Philippijnen ge- 
daan om den invloed van het watergehalte na te gaan, zijn dan ook 
voor deze koloniën van direct belang te achten. Men droogde klapper- 
vleesch tot het volkomen watervrij was. Die copra was bruin, doch 
de daaruit verkregen olie kleurloos en aangenaam van smaak. 
Het percentage aan vrije vetzuren was 0.15. Door toevoeging aan 
deze watervrije copra van verschillende hoeveelheden water, ver- 
kreeg men, na de proefbuisjes een week op gewone temperatuur 
en daarna daarna nog een week op een temperatuur van 35° C. te 
houden, de volgende resultaten: 

vrij vetzuur na afloop proef 


a. watervrije copra onveranderd 0.15 pCt. 
b. watergehalte 4.79 pCt. Oe 
ij n 909% 1180 
d. 5 13.04 ,„ 12,8 
e. » OT 13,78 


Bij de copra bedoeld bij d en e vertoonde zich een aethergeur. 

Bij nog grooter watergehalte werd minder ontleding der vetzuren 
geconstatateerd, doch traden andere, nog minder gewenschte omzet- 
tingen in; de copra bedierf eenvoudig of werd zuur. 


— 121 — 


Met het oog hierop vermeldde ik het watergehalte van copra 
uit den handel, waarbij men in het gunstigste geval kan komen 
tot een percentage van ongeveer 9 pCt. Zooals gebleken is, is dit 
percentage voor de hoedanigheid der copra nadeelig, temeer daar 
de door the Bureau of Science gedane proefnemingen de gevolg- 
trekking schijnen te wettigen, dat de snelheid waarmede de ont- 
leding der vetten plaats heeft, gelijken tred houdt met het oor- 
spronkelijk gehalte aan vrije vetzuren. 

Op grond hiervan moet, hoewel het zindelijk drogen in de zon 
in ieder geval te verkiezen is boven het kunstmatig drogen in rook, 
ook eerstgenoemde methode worden afgekeurd, als zijnde niet de 
beste. Volgens H. S. Warker verkrijgt men het beste product door 
het vruchtvleesch snel te drogen, (waarbij echter te waken tegen 
verbranding) tot het watergehalte 5 pCt. bedraagt. Verder drogen 
wordt onnoodig geacht, omdat in het tropische klimaat bij vochtig 
weer copra, beneden (lien graad van droogheid bereid, toch water 
uit den dampkring opneemt. 

Dat het watergehalte van onze copra dikwijls veel grooter is dan 
wenschelijk, heb ik herhaaldelijk gelegenheid gehad op te merken. 
In een scheepsruim „zweet’’ copra steeds, ook bij goede ventilatie. 
Mij is een geval bekend, dat-dit in zoo groote mate plaats had, 
dst het gecondenseerde water de onderliggende copra beschadigd 
had en ook dat copra, na een reis van eenige weken, een modde- 
rige waardelooze massa werd, die vernietigd moest worden. In 
het jaarverslag over 1904 van de Handelsvereeniging te Menado, 
lees ik, dat bij levering van copra in Europa, een gewichtsverlies 
van 20 pCt. en meer voorkomt. Ook broeien van copra komt 
voor en de daarmede gepaard gaande temperatuursverhooging moet 
de verdere ontleding dus nog in de hand werken. 

Het komt mij na het bovenstaande voor, dat nadere toelichting 
van mijne meening, dat het belang van de klapperteelt der bevol- 
king mede brengt, om te trachten de thans gevolgde bereidingswijze 
van copra te vervangen door eene betere, overbodig is. Speciaal geldt 
dit voor de Buitenbezittingen, die 3/4 leveren van den totalen uitvoer, 
en van waar bijna uitsluitend in rook gedroogde copra wordt ver- 
scheept. 

Men acht het verder hoogst waarschijnlijk, dat de inlander in den 
regel voor zijne klappers, hetzij in natura of in den vorm van 
copra, te weinig ontvangt in verhouding tot den marktprijs, en dat 


— 122 — 


er heel wat aan den strijkstok van verschillende tusschenpersonen 
blijft hangen, zoodat hetgeen door den inlandschen eigenaar der 
klapperboomen voor zijn copra wordt verkregen, wel belangrijk 
minder zal zijn dan de marktwaarde bij export. Het komt mij voor 
dat men daarbij speciaal het oog had op Java. Uit de Statistiek 
van den Handel, de Scheepvaart en de In-en uitvoerrechten in 
Nederlandsch-Indië blijkt, dat de totale hoeveelheid uitgevoerde copra 
in 1904 heeft bedragen: 86.954.580 kilo's ter waarde van f 13.043.187, 
waaronder van Java en Madoera 23.394.150 kilo's ter waarde van 
f3.509.123. Van de totale hoeveelheid werd dus nog geen 27 pCt: 
voortgbracht door Java en gaat het mi. niet aan, om de toestanden 
in Ned.-Indië te beoordeelen naar die op Java alléén. 

In vele deelen van den archipel is copra naast boschproducten 
het uitvoerartikel bij uitnemendheid, en bestaat onder de opkoopers 
een gezonde concurrentie. Het belang van de opkoopers brengt 
vaak mede: grooten omzet, kleine winst, want hij die de producten 
opkoopt, is ook veelal de aangewezen persoon om in ruil daarvoor 
invoerartikelen te verkoopen. De copra is dan in waarheid het 
ruilmiddel, het geld slechts waardemeter. Men zou het zoo kunnen 
voorstellen, dat de verkooper zijn rijst, manufacturen, petroleum 
enz. levert op erediet. Om die schuld gedelgd te krijgen, koopt hij 
de uitvoerprodueten van zijn debiteur op. Betaalt hij niet den maxi- 
mum prijs, dan verkoopt zijn schuldenaar aan een ander, die meer 
biedt en de schuld blijft (langer) ongedelgd. 

Sangi en Talaut (Res. Menado) bijv. zijn van de klapperteelt 
geheel afhankelijke eilanden, die duizenden picols copra voortbren- 
gen. De eigenaar van den boom droogt natuurlijk zijn klappers 
zelf en brengt de copra ter passar. Met groote zekerheid kan worden 
aangenomen dat daar de bevolking de volle waarde van haar product 
in handen krijgt. Ook van elders komen daar geregeld de opkoopers, 
die telegrafisch op de hoogte worden gehouden van de marktnotee- 
ringen. 

Tijdens een mijner bezoeken aan Sangien Talaut en Noord-Celebes 
in 1904, werd daar een hevige tarievenstrijd gevoerd tusschen twee 
stoomvaartmaatschappen, met het gevolg dat de vrachten plotseling 
en zeer sterk daalden. Vrachten van bijv. 80 centen per picol 
liepen terug tot 15 centen en nog lager. Mij werd echter van 
zeer verschillende en betrouwbare zijden verzekerd, dat de handel 
daaruit geenerlei voordeel trok, doch dat iedere stuiver waarmede 


de vracht omlaag ging, moest worden gelegd op den inkoopprijs der 
copra. De winst van den exporteur in die streken, die dus direct 
of uit de tweede hand van de bevolking koopt, is inderdaad minimaal. 

Tegenover dezen toestand van gezonde concurrentie zijn zeker 
tal van voorbeelden te stellen, dat de producent door den opkooper 
benadeeld wordt. Het is toch een bekend feit, dat op vele afgelegen 
eilanden, vooral in het Z.O. van den archipel, een gering aantal 
opkoopers bij onderlinge afspraak de prijzen kan regelen. Tegen 
dergelijke practijken zouden maatregelen gewenscht zijn en 
zijn ook pogingen in het werk gesteld, om daartegen op te treden. 
Hoewel de toestand daar lang niet ongunstig was, is bijv. eenigen 
tijd geleden in de ass. residentie Midden-Celebes een coöperatieve 
handelsvereeniging opgericht. Men meende zijn doel te kunnen be- 
reiken door alle producten in eenige handelscentra bij opbod te 
doen verkoopen, doch na een kortstondig bestaan werd de vennoot- 
schap ontbonden, zonder aan de verwachtingen te hebben beant- 
woord. 

In het algemeen geloof ik dan ook niet, dat het billijk is om den 
tusschenhandel te beschouwen als een parasiet. Het is hier niet 
de plaats om het nut van den tusschenhandel in het licht te stellen; 
misbruiken komen voor, doch men mag m.iì vertrouwen, dat de 
voortschrijdende ontwikkeling van het verkeer, daaraan zeer spoedig 
een einde zal maken. Als voorbeeld haal ik aan de ontwikkeling 
van den handel van Noord-Nieuw Guinea, waar een vijftiental jaren 
geleden de handel was gemonopoliseerd door één firma te Ternate. 
Tengevolge van het openen van een geregelde stoomvaartlijn zag 
zich die firma in haer bestaan ernstig bedreigd, door een heirleger 
van kleine handelaren, met het gevolg dat de handelstoestanden 
met ongedachte snelheid verbeterden. 

Het is mogelijk, dat Java in dien ontwikkelingsgang langzamer 
deel neemt dan wel gewenscht zou zijn. Het passenstelsel, dat mis- 
schien op andere gronden is te verdedigen, belemmert den Chinee- 
schen koopman in zijne bewegingen en houdt de concurrentie tegen. 

Omtrent de vraag: in hoeverre de opkooper op Java een te groot 
deel van de winst voor zich houdt? Zou een enquête licht moeten 
verschaffen. Wat copra aangaat schrijft de regent van Karangan- 
jar, dat de coprabereider per picol f 0.25 à f 0.40 verdient, 
benevens f 0.075 à f 0.15 aan de basten, die als brandstof worden 
gebruikt. De winst van den opkooper wordt opgegeven te bedragen 


— 124 — 


f 0.20 à f0.50 per picol, dus ongeveer 2 à 5 pCt. van de waarde. 
Waar de groothandel zich met zoo’ n winst niet zou tevreden stellen 
en de kleinhandel voor contante betaling 5 pCt. korting toestaat 
en in sommige branches, zooals luxeartikelen en genotmiddelen, 20 
pCt. rabat kan geven aan koopers van bepaalde minimum hoeveel- 
heden goederen, daar mag worden aangenomen dat de winst, die 
in het algemeen de kleinhandel neemt, beduidend grooter is dan 
die, waarmede de opkooper van copra te Karanganjar zich tevreden 
stelt, al verschilt die winst ook niet veel van die, welke de copra- 
bereider zelf maakt. 


Maatregelen, in het belang van de volkscultuur bij uitnemend- 
heid te nemen, zouden dus n. b. m. ten doel moeten hebben: ver- 
betering van het hoofdproduct, de copra en m.i. kan afdoende ver- 
betering slechts worden verkregen, door de gelegenheid open te 
stellen tot kunstmtige droging. Nu zou het misschien wel mogelijk 
zijn om een eenvoudige drooginrichting uit te denken, geschikt 
voor individueel gebruik, doch bij den aard van den inlander be- 
staat er weinig kans, dat daarmede het doel zou worden bereikt. 
Waar hij de zonnewarmte gratis heeft en het drogen van copra in 
de rook nu eenmaal burgerrecht verkregen heeft en vrij snel gaat, 
is niet aan te nemen, dat hij deze beide gemakkelijke methodes zal 
verlaten, om een nieuwe te volgen die hem vreemd is en kosten 
medebrengt. Het drogen zou daarom in het groot moeten geschieden 
door anderen met een minimum van kosten, en daarvoor zijn alleen 
geschikt: welingerichte drooghuizen. 

Door particulieren is tot nu toe in die richting niets gedaan. 
Wel is mij een enkel geval bekend, dat de copra fabriekmatig wordt 
gedroogd, doch geldt dit voor klappers van eigen aanplant. 

De klappercultuur is echter zoo verbreid, dat het practisch on- 
mogelijk is, om van Regeeringwege overal waar het noodig zou zijn, 
drooghuizen op te richten en zooals de marktprijzen aanduiden, 
heeft niet Java, doch in de allereerste plaats het overige deel van 
Indië, de Buitenbezittingen, behoefte aan inrichtingen om copra te 
drogen. Het zou daarom m i. wenschelijk zijn, indien het Gou- 
vernement het voorbeeld gaf, door in een aantal centra van de 
klappercultuur (bijv. voor uitvoer via Tjilatjap, Soerabaja en Batavia) 
drooghuizen op te richten. ITierdoor zou de aandacht van den han- 
del op dit belangrijke punt worden gevestigd — reden waarom ik 


— 125 — 


die „proefdrooghuizen” op Java en niet elders zou wenschen — 
vooral indien het product in de uitvoerhaven wordt geveild. Het 
komt mij voor, dat als de finantieele resultaten gunstig blijken, 
het particuliere element spoedig zal volgen en dat het Gouverne- 
ment slechts verder dààr zal hebben voor te gaan (vooral op de 
Buitenbezittingen), waar particulier initiatief achterwege blijft. Het 
komt mij voor, dat op deze wijze voor geheel Indië met weinig 
kosten meer nut zal zijn te stichten, dan door de oprichting van 
groote installaties, waarmede kapitalen gemoeid zijn en — gesteld 
dat zij de bevolking werkelijk voordeel brengen — een gunstigen 
invloed slechts kunnen uitoefenen binnen zeer beperkte grenzen. 

Alleen uit prima qualiteit copra is in het groot snperieure klap- 
perolie te maken. Is dus eenmaal geschikt materiaal in voldoende 
hoeveelheid aanwezig, dan zullen, hetzij van particuliere zijde dan 
wel van Gouvernementswege, proeven kunnen worden genomen met 
het bereiden van klapperoie voor export, door oprichting van een 
oliefabriek in een der groote uitvoerhavens der copra. Ik vermeen 
dat het openen van zoo’n fabriek in het binnenland, in verband 
met de transportkosten niet practisch is. De grondstof toch moet 
in de drooghuizen worden bereid, en eerst in de fabriek verwerkt 
tot olie. Een in het binnenland gelegen fabriek zal dus olie en olie- 
koeken naar de zeehaven moeten zenden en ligt het voor de hand, 
dat het meer oeconomisch zou zijn om de copra direct door te zen- 
den naar de zeehaven. 

Een fabriek te Karanganjar zou hebben te betalen aan vracht 
voor olie naar Tjilatjap f 30 per wagonlading van 8000 Kilo, en 
voor copra f 18. — Verder ligt een belangrijk verschil in de trans- 
portkosten van het ledige fustage en heeft een fabriek in een 
zeehaven minder risico voor verlies wegens spillage. Een fabriek 
in het binnenland verkeert dus ten opzichte van de transportkosten 
in beslist ongunstige omstandigheden, wat de levensvatbaarheid 
van de industrie (als er een kern van leven aanwezig is) in ge- 
vaar zou kunnen brengen. Zooals ik boven uiteenzette, geloof ik 
echter niet, dat de tijd voor het nemen van een proef met de olie- 
bereiding zeer nabij is. 


De vraag hoeveel de superieure copra, die dus niet met rook 
in aanraking is geweest en tot een watergehalte van 5 pCt. is ge- 
droogd op de Europeesche markt zal opbrengen, is evenmin bij 


— 126 — 


voorbaat te beantwoorden. De Moluksche Handelsvennootschap te 
Menado bezit een inrichting voor het drogen van copra te Talisse, 
waar de vruchten van eigen aaplant worden gedroogd. Op 1 April 
schreef mij de Hoofdagent van genoemd handelslichaam, dat goede 
bereiding van de copra meer en meer wordt geapprecieerd, en tegen- 
woordig, voor het bereiden van vegetaline, f 2.— per 100 kilo meer 
wordt betaald voor copra, die niet met rook in aanraking is ge- 
weest. Dit levert geen maatstaf op om te beoordeelen hoeveel het 
produet van een drooghuis in het algemeen meer opbrengt dan 
copra, en in geen geval bedraagt die opbrengst f 1.25 per picol 
meer. Ik heb mij geheel onthouden van het maken van specula- 
tieve beciĳferingen en geef dus hetgeen volgt alleen en uitsluitend, 
om misverstand te voorkomen. Gesteld dat de gewone handels- 
copra uit de res. Menado 15 pCt. water bevat, en dat de Moluksche 
Handelsvennootschap haar product indroogt tot een watergehalte 
van 7 pCt, dan zal uit eene hoeveelheid klappers, waaruit Ll picol 
handelscopra wordt gemaakt, 92 katties Moluksche copra zijn te 
bereiden. Gesteld verder, dat de handelscopra f 9.— per picol op- 
brengt, dan wordt voor 92 katties goede copra gemaakt 0.92 maal 
f 10,25, dus f 9.425. De premie voor goede bereiding zou dus be- 
dragen ongeveer 4.7 pCt. van den plaatselijken prijs van de copra. 
Ik herhaal echter, dat deze becĳĳfering niet beoogt eene practi- 
sche oplossing van de vraag te geven, want ten eerste berust die 
op het aannemen van fictieve cijfers voor het gemiddeld waterge- 
halte, en ten tweede is buiten rekening gelaten de factor, dat de 
copraprijs wordt beheerscht door de marktnoteering in Europa en 
dat daar betaald wordt, niet overeenkomstig het ingeladen, doch 
overeenkomstig het uitgeleverd gewicht, zoodat ook nog buiten 
beschouwing bleef, de indroging gedurende de reis. 


Alvorens van de copra-en oliebereiding af te stappen, wensch 
ik nog een oogenblik de aandacht te vragen voor de bereiding van 
cocos-boter, waarbij ik gelegenheid heb om de Indische copra te 
stellen naast het product van andere landen. 

Naar aanleiding van een verzoek om toezending van een monster 
van het welbekende klappervet, schreven de Heeren Ruis & Co 
te Marseille „dat het vaste reuklooze klappervet te Marseille wordt 
„vervaardigd door twee fabrieken, en in den handel wordt gebracht 
„onder de benamingen Vegetaline en Cocose. Andere fabrikanten 


„te Marseille zijn er niet in geslaagd om dit artikel met voordeel 
„te bereiden, omdat de cocosboter het product is van de eerste persing 
„der copra. Na die eerste persing blijft er nog een belangrijke 
„hoeveelheid olie in de pulp over, waaruit men tweede soort olie 
„maakt. De moeilijkheid is nu daarin gelegen, om die 2de soort olie 
„te plaatsen, iets wat voor de groote fabrieken, die zich niet uit- 
„sluitend bezighouden met het bereiden van klapperboter, geen be- 
„zwaar bleek. 

„Voor de fabricatie van vegetaline en cocose kunnen niet alle 
„soorten copra worden gebruikt. Aangewend wordt copra van Ceylon, 
„Malabar, Venezuela en Mozambique. Men zou hoogstens Ceijlon 
„of Malabar kunnen vermengen met prima qualiteit Java, maar 
„Philippijnen en Molukken-copra worden voor de boterbereiding 
„niet geschikt geacht. In welke verhouding vermenging zou kunnen 
„plaats hebben, is een kwestie van techniek, waaromtrent wij geea 
„mededeeling kunnen doen”. 

Het bereiden van een vast, reukloos klappervet scheen mij, voor ik 
een aanvang maakte met het samenstellen van deze nota, van zooveel 
belang, dat ik mij ook met verzoek om inlichtingen heb gewend 
tot een zeer ervaren en bekwaam handelsman te Batavia, wien groote 
kennis van den copra-handel wordt toegeschreven. Het antwoord van 
dezen koopman, die het vraagstuk alleen uit een handelsoogpunt be- 
schouwt, omvat verschillende punten, die ik hier zoo getrouw mogelijk 
zal weergeven. 

„De qualiteit der op Java binnenkomende copra laat vaak te 
„wenschen over; evenwel is deze afwijking niet van dien aard, dat de 
„Regeering dienaangaande stappen behoeft te doen. Buitendien 
„wordt voor zoover ik weet, de aanmaak grootendeels voor rekening 
„van Chineesche handelaren bezorgd en slechts bij uitzondering door, 
„en tevens voor rekening van inlanders. 


. . . . . . . . . . . . „ 


„Gedurende den regentijd wordt in den regel minder copra aange- 
„maakt dan gedurende den drogen tijd, maar ook de copra die in den 
„natten tijd wordt aangemaakt, is gewoonlijk sundried. Zij die 
„daarbij met de noodige zorg te werk gaan, leveren een goede 
„qualiteit de anderen vaak een met veel verregende stukken ge- 
„mengde soort, waarvoor men in den prijs, dan wel van het gewicht 
„pleegt te korten”, 


. . . . . . . . . . . . . . . . . . e 


— 128 — 


„Wat betreft het brengen der klapperindustrie op Java tot meer- 
„deren bloei, doe ik U opmerken, dat men met aanmaak van copra te- 
„gen een prijs van f ö.— per picol is begonnen (in 1888), die prijs 
„alleszins loonend bleek en tot aanplant op groote schaal heeft ge- 
„leid. Thans is de prijs meer dan het dubbele en heerscht dan ook 
„in die streken, waar men zich aan de klappercultuur heeft gewijd, 
„een ongekende welvaart onder de inlandsche bevolking. 

„Te Marseille zijn twee fabrieken die kokosboter vervaardigen. 
„Men verzekerde mij, dat het betreffende product gedurende de zeer 
„heete zomerdagen aan het smelten gaat. Een of meer fabrieken 
„zijn in België, Oostenrijk, Italië en wijders een groot aantal in 
„Duitschland, misschien ook in Rusland en andere landen (In Ne- 
„derland was er een in 1890, die maar zeer kort werkte). De 
„consumptie van het artikel in Europa is enorm. Een zeer groot 
„gedeelte onzer Java-copra wordt in kokosboter omgezet. Men 
„verzekerde mij in Duitschland, dat de aldaar gemaakte kokosboter 
„ook in het heetst van den zomer hard blijft. Ik zal U daarvan 
„een blik doen toekomen, terwijl ik heden een monster van het 
„Fransche product aan Uw adres verzend. Ik stip daarbij aan, 
„dat men kokosboter en olie naar de meeste landen van Europa niet 
„zou kunnen exporterren, wegens de hooge inkomende rechten, die 
„men daarvan heft; in Nederland passeeren deze artikelen de douane 
„zonder betaling van rechten. , 

„De prijs van kokosboter was omstreeks einde Februari in het 
„groot, verpakking in: 
tierces van 180 kilo Mark 73.—} ; 

} E et BOR Ames per 100 kilo. 
„terwijl het goed en detail Mark 1,20 per kilo kostte” 

Mijn berichtgever geeft ook nog zijne meening omtrent den invoer 
van bibit van elders, doch beoordeelt de waarde daarvan naar den 
naam, die het product op de markt heeft — wat echter niet opgaat. 
Ten slotte moet ik bepaaldelijk opmerken, dat hij klaarblijkelijk 
alleen de toestanden op Javaop het oog heeft en dat, al bloeit ook 
thans reeds de cultuur op Java, verbetering ook van het goede, 
niet is buitengesloten. 

Het vraagstuk, wat in het belang van de klapperteelt der bevol- 
king zou kunnen worden gedaan, is hiermede niet afgehandeld. 
Ik zou bijv. kunnen wijzen op het heffen van uitvoerrechten op 


n 


— 129 — 


copra, een belasting die door de bevolking en niet door den handel 
wordt gedragen. Ik vermeen echter dat deze kwestie valt buiten mijn 
bestek, en vestig dus liever nogmaals de aandacht op het bekende feit, 
dat de klapperboomen door den inlander ondoelmatig worden geplant. 
Zoowel op Ceylon als in de Philippijnen wordt een plantverband van 
1.5 à 9 meter voor den eigenaar het voordeeligst geacht. Overal in 
Indië wordt veel te dicht opeen geplant; hier en daar op Sumatra's 
Westkust zoo dicht, dat men geheele bosschages aantreft, die laat 
en weinig vruchten voortbrengen. Op het verkeerde van het te dicht 
op elkaar planten, zou door het Bestuur voortdurend de aandacht der 
bevolking moeten worden gevestigd. 

In de tweede plaats dient genoemd, dat het plantmateriaal zelf 
zou kunnen worden verbeterd Proeven waren te nemen met het in- 
voeren van bibit van Bali, waaromtrent mijn berichtgever te Singa- 
radja (geen deskundige) mij het volgende mededeelde: 

„Een goed gewassen klapperboom levert + 120 klappers per 
„jaar en zijn voor een picol eopra ongeveer 200 vruchten noodig (te 
Karanganjar volgens opgave van den regent 250 à 330)” 

Ik vond in een artikel over de klapper van de hand van den 
heer WricMar in Teysmannia deel XI het volgende: 

„De zg. klappa Bali produceert de grootste noten; deze soort is 
„in de Preanger zeldzaam en de verspreiding wordt ten zeerste 
„aanbevolen. Men vindt haar o.a. te Parakan Sa'ak.” 

Ik ben in de gelegenheid geweest er mij van te overtuigen, 
dat te Batavia deze soort klappers uitnemend groeit en veel en zeer groo- 
te noten voortbrengt, die een buitengewoon dik vruchtvleesch bevat- 
ten. Dat de Bali-copra op de wereldmarkt een minder hoogen prijs 
maakt dan die van Java, is het gevolg van de slechte bereidingswijze 
en zou geen aanleiding mogen zijn, om de soort als minderwaardig te 
beschouwen. Verspreiding van uitmuntende, door een deskundige 
uitgezochte, boomen op Bali, zou ik daarom zeer in het belang 
van de bevolking achten, temeer omdat dit wellicht het vraagstuk, wat 
met de vezels kan worden gedaan, tot oplossing zou kunnen brengen. 
De Bali-klapper toeh zal door zijn buitengewone grootte, ten minste 
langere vezels kunnen geven dan de andere hier voorkomende soorten. 

De vezelkwestie zelve meen ik voor het oogenblik te mogen 
laten rusten, aangezien mijn voorganger deze zaak in verschillende 
rapporten uitvoerig heeft behandeld. Bovendien worden particulieren 
meer en meer op dit artikel opmerkzaam. De vezelfabriek „Kokos” 


— 180 — 


te Koetoardjo denkt over uitbreiding en is bij de Moluksche Handels- 
vennootschap het plan in overweging, om een vezelfabriek op te 
richten te Talisse. 

Volledigheidshalve vermeld ik ook nog de fabrikage van arak 
uit het sap, dat uit den afgesneden bloemsteel van den klapperboom 
vloeit. N.b.m. ligt het niet op den weg der Regeering, om deze 
industrie in te voeren of aan te moedigen. Het zou bovendien nog 
zeer de vraag zijn, of het product van den klapper hier goedkooper 
kan worden verkregen dan dat uit melasse en rijst (ketan), grond- 
stoffen die hier goedkoop en overvloedig verkrijgbaar zijn. 

Ook de bereiding van z g. dissicated coconut meen ik stilzwijgend 
te mogen voorbij gaan. 

Daarentegen zij het mij geoorloofd er speciaal de aandacht op 
te vestigen, dat na een onderzoek naar de vijanden van den klap- 
perboom, Cu. Banks van het meer genoemde Bureau of Science te 
Manila, van oordeel is dat de afgestorven boomen zooveel mogelijk 
moeten worden verwijderd, om de verspreiding van schadelijke in- 
secten tegen te gaan. Dr. J.C. KonixesBerGer gaf reeds in 1900 
in een artikel in Teysmannia te kennen, dat het noodig is om af- 
gestorven boomen te verwijderen, daar zij kweekplaatsen zijn van 
ongedierte. Ook de in den grond blijvende stronken moeten zooveel 
mogelijk worden vernietigd en wijst schrijver er op, dat in Penang 
de bezitters van klapperaanplantingen door wettelijke bepalingen 
verplicht zijn, die doode boomen en stronken op te ruimen. Wellicht 
zou ook in Ned, Indië het bedreigen van straf tegen nalatigheid 
in het rooien van genoemde schadelijke overblijfselen nuttig, effect 
hebben. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Agave rigida var. Sisalana: plantjes. 

Andropogon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


5 coriaria (Divi Divi): zaden 
s dasyrachis: zaden. 
e sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear). zaden. 

Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Cinnamomum zeylanieum (Kaneel): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 

Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

5 bolivianum: planten en zaden. 
Euchlaena luxurians (Teosinte): zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (1Jzerhout): zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 

Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 

Morinda eitrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla-hennep): zaden en planten. 
Myroxylon peruiferum (Perubalsem): zaden. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng-gras): planten en zaden. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes. 

Polygala oleifera (Boterplant): zaden. 

Sesamum indicum (Widjen-variëteiten): zaden. 


— 132 — 


Terminalia Chebula WlIld. (Djoho, Myrobolan): zaden. 

Coix Laeryma (Djali-variëteiten): zaden. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Urostigma elastieum (Ficus elast: Karet, Caoutchouc): zaden en pl. 
Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 

Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia Mahagoni (Mahonie-hout) zaden. 

Swietenia macrophylla (grootbladige mahonie): zaden. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en dwidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Daar de zaadoogst van Deguelia geheel mislukt is, zijn 
in den eersten tijd hiervan geen zaden beschikbaar. 


INN EEL „ - er 


ZOöLOGISCHE WANDELINGEN TE TJIBODAS. 


TI 


Der „Dessous” vaN HET Boscr. 


Diefstal en bedrog, doodslag en moord met voorbedachten 
rade, alle misdaden der menschelijke maatschappij, daarbij 
niet zelden uitgevoerd met de grootste meedoogenloosheid 
en de meest geraffineerde wreedheid, zijn schering en 
inslag in deze omgeving, die voor het uiterlijke slechts 
verheven rust en eeuwigen vrede pleegt te ademen. Ont- 
gaan ze voor een groot deel den vluchtigen bezoeker, 
zooals „darkest London” den tourist gesloten blijft, het 
aanteekenboekje van den wetenschappelijken rechercheur 
heeft alras een geheele kolom ervan aan te wijzen. 

Maar ook van het goede ligt hier veel in ‘t verborgene. 
Dààr zijn trouw en vriendschap, dààr zijn huiselijkheid 
en gastvrijheid, dààr zijn zooveel andere deugden, die 
voortdurend den natuuronderzoeker herinneren aan de 
waarheid, dat het gras, naast schuilende adders, ook 
bloeiende viooltjes verbergt. 

Aan sluipwespen, vooral aan kleinere soorten, is het 
bosch van Tjibodas ongemeen rijk; het zijn de vertegen- 
woordigers van de misdaad in het kleed der weelde, hun 
werkwijze is die eener bevallige maar verradelijke char- 
meuse, die een gevaarlijk wapen onder haar kleeren ver- 
borgen houdt. 

Algemeen zijn in de eerste plaats de echte Lchneumonidae, 
de Sluipwespen bij uitnemendheid (geslachten Zchneumon, 
Amblyteles, Cryptus, Mesostenus, Theronia e.a.) Zie, hoe 


ze in zenuwachtige bedrijvigheid over blaren en takjes 
Teysm, XVIII, 9 


— 134 — 


loopen, dikwijls met de vleugels evenzeer in beweging 
als de pooten, om toch maar snel vooruit te komen ! Het 
is, alsof een slecht geweten hen voortdrijft, hen van het 
ééne snoode bedrijf voortjaagt naar het andere. De fijne, 
meestal van een geelwitten dwarsband voorziene sprieten 
zijn geen oogenblik in rust; het zijn de dragers van de, 
bij uitnemendheid gevoelige tastzintuigen, die den bezitter, 
beter dan de scherpste oogen, inlichten omtrent hetgeen 
zich in zijn omgeving bevindt. 

Wij mogen, als we de zaak van menschelijk standpunt 
bekijken, weinig sympathie gevoelen voor den modus ope- 
randi der sluipwespen — zegt de naam het niet reeds ?—, 
het valt niet te ontkennen, dat ze in de hand der natuur 
een krachtig middel zijn, om de overmatige ontwikkeling 
van ander gedierte, speciaal van rupsen, tegen te gaan. 
Ongelukkig de rups, die door een Sluipwesp wordt ondekt. 
Eerst strijkt de laatste haar met de sprieten over den 
rug; de rups schijnt dat niet onaangenaam te vinden, 
reageert althans niet dadelijk erop. Dan worden de sata- 
sche liefkozingen krachtiger; de rups begint gevaar te ver- 
moeden, schudt met den kop heen en weer, heft het ach- 
terlijf op en maakt bewegingen, alsof ze zich tracht te 
verdedigen. ‘Tevergeefs. Reeds heeft de wesp zich op haar 
rug gezet, het geringde achterlijf gekromd, het uiteinde er- 
van, waaraan zich de naaldvormige legboor bevindt, naar be- 
neden gericht. Het gevaarlijke wapen wordt tastend ver- 
plaatst, totdat het, tusschen de geledingen, een zachte ge- 
makkelijk wondbare plek heeft gevonden. Dan wordt 
het met kracht in het lichaam der rups gestoken; de beide 
scheden van de boor wijken een weinig uiteen en geven daar- 
door aan de wesp gelegenheid, een ei (soms meerdere) in het 
lichaam van haar slachtoffer te doen glijden. Daarmede 
is het misdrijf gepleegd. De wesp vervolgt haar weg 
en laat de rups verder aan haar lot over. Een treu- 
rig lot; want haar zal het nooit gegeven zijn, als een 
vroolijke, bontgekleurde vlinder in den zonneschijn rond 


— 135 — 


te dartelen, of zich in het nachtelijk duister aan den nectar 
van wielriekende bloemen te goed te doen; zij is opge- 
schreven ten doode. Dat wespenei toch zal in haar lichaam 
het aanzijn geven aan eene larve, eene onaanzienlijke made, 
die langzamerhand haar inwendige organen verteert. Wel- 
dra begint voor de rups een kwijnend bestaan; haar groei 
is langzaam, haar bewegingen zijn traag. Soms brengt 
ze het nog tot den toestand van pop, maar de parasiet 
daarbinnen zet haar vernielingswerk voort, totdat ook 
zij haar vollen wasdom heeft bereikt en binnen die pop 
een andere vormt, waaruit zich weldra de wesp eener 
nieuwe generatie naar buiten zal werken. Dikwijls echter 
legt de rups het af, nog vóór zij is volgroeid en dan drin- 
gen de madevormige wespenlarven naar buiten en ver- 
poppen zich in kleine, witte cocons op de uitdrogende 
overblijfselen van hun slachtoffer. 

Het eerste heeft gewoonlijk plaats bij de echtte Ichneu- 
moniden, het laatste bij de sluipwerpen van het geslacht 
Mierogaster en zijn verwanten, die hier evenzeer in grooten 
getale zijn te vinden, maar in mindere mate onze aandacht 
trekken, daa1 ze niet met uiterlijk schoon zijn bedeeld. Haar 
kleur is veelal zwart of blauwzwart en hare bewegingen 
zijn veel minder levendig. Toch steken ze nog gunstig af 
bij de duisterlingen van het geslacht Ophicn, die den nacht 
voor hun booze daden afwachten en zich overdag in half 
slapenden toestand aan de onderzijde van blaren ver- 
schuilen. Het zijn vaalbruine, tamelijk groote en lang- 
pootige moordenaars, die men gemakkelijk aan hun sikkel- 
vormig, zijdelings afgeplat achterlijf kan herkennen. 

Niet minder opmerkelijk dan het bedrijf der Sluipwespen 
is dat van vele Graafwespen. Zoo werd ik op zekeren 
morgen in een tamelijk dicht gedeelte van het bosch plot- 
seling verrast door een, in mijne nabijheid neersmakkend 
voorwerp, dat tusschen het gevallen blad in beweging 
bleef. Vermoedende, dat een jonge vogel uit zijn nest was 
gevallen, trachtte ik de plek te naderen en bemerkte toen 


— 186 — 


eerst, wat er aan de hand was. Een reusachtige Graaf- 
wesp, die ik aan zijn mooie, goudachtig oranje vleugels 
nog juist als een soort van het geslacht Salius kon her- 
kennen, worstelde daar met een niet minder krachtigen, 
bruinzwarten krekel. Blijkbaar had zij dit dier uit zijn 
verblijfplaats geroofd, was met hem weggevlogen, maar 
onder het vliegen, vermoedelijk door den zich duchtig ver- 
werenden krekel gebeten, tengevolge waarvan beide vijan- 
den op den grond waren gestort. De wesp bleek de sterk- 
ste partij te zijn; nog vóór dat het mij mocht gelukken, 
de beide combattanten te bemachtigen, was ze reeds in 
triomf met haar prooi weggevlogen. En zoo het dien krekel 
niet is gelukt, zich uit de klauwen van zijn vijand te 
bevrijden, is ook zijn verder lot verre van benijdenswaar- 
dig geweest. Dan is een scherpe angel in zijn lichaam 
gedrukt, die hem weliswaar niet heeft gedood, maar hem 
in een toestand van verdooving heeft gebracht, waaruit 
hij niet meer zou ontwaken, dan wellicht op het oogenblik, 
waarop zijn einde reeds nabij was. 

De Graafwespen zorgen namelijk op zeer bijzondere wijze 
voor hun nakomelingschap. Alvorens over te gaan tot 
het leggen van eieren, graven vele soorten een meer of 
minder diepen gang in den grond, en maken aan het 
einde daarvan door het aandrukken der aarde een soort 
van kamertje, de aanstaande kinderkamer. Daarna gaan 
ze op roof uit, waarbij de hier bedoelde vormen het voor- 
al op krekels en dergelijke insecten hebben voorzien. 
Hebben ze er een gevonden, dan heeft het drama plaats, 
waarvan wij zooeven getuige waren en wint daarbij, wat 
gewoonlijk het geval is. de wesp, dan sleept zij haar buit 
in de onderaardsche holte, terwijl zij met haar angel in 
het lichaam van den krekel een weinig vloeistof brengt, 
die een toestand van verlamming in het leven roept. 
Daarna legt de wesp bij haar overwonnen vijand één of 
meer eieren, sluit de holte met een weinig aarde af, en 
behoeft zich verder over haar kroost niet meer te bekom- 


— 187 — 


meren. Want de verdooving, verlamming, paralyse of hoe 
men het noemen wil, duurt bij den krekel voort, dagen, soms 
weken lang, totdat uit het ei de wespenlarve komt, waar- 
aan hij tot voedsel zal strekken. Voorzeker, zoo bij dit 
prototype, dezen verren voorlooper onzer hedendaagsche 
conserven voor een oogenblik het bewustzijn nog terug- 
keert, dan moet het voor hem een weinig opbeurende 
gewaarwording geven, zich reeds ten halve in de magen der 
gulzige larven te zien verdwenen! 

Niet alle Graafwespen intusschen slepen hun prooi naar 
een eigengemaakte holte. Vele soorten dringen brutaal- 
weg door tot de onderaardsche verblijfplaats van andere 
insecten, vallen ze daar aan, brengen de bedwelmende 
steken toe en geven niet zelden veiligheidshalve met hun 
krachtige kaken nog een kneep in den nek van hun slacht- 
offer, om daarna op de plaats zelve hun eieren te depo- 
neeren. Ja, er zijn er zelfs, die op goed geluk in den grond 
gaan wroeten en graven, totdat ze, door hun buitengewoon 
scherpe zintuigen geleid, een prooi hebben gevonden. Dit 
laatste doen bijvoorbeeld sommige soorten van de geslachten 
Scolia en Elis, die jacht maken op engerlingen, de welbe- 
kende larven van meikeverachtige insecten. Onnoodig 
te zeggen, dat deze wespen buitengewoon krachtige en 
moedige dieren zijn van een woeste en onstuimige natuur, 
zooals ik, bijna tot mijn schade, op zekeren morgen onder- 
vond. Ik had namelijk in de bedding van een der berg- 
stroompjes naar een bepaalde soort van kikkerlarve gezocht, 
maar tevergeefs, waarom ik besloot, naar een andere plek 
te gaan. Toen ik daarop, met geen andere wapenen dan 
een kletsnat, inderhaast van neteldoek, rottan en bamboe 
samengeflanst schepnetje en eenige buisjes met alcohol, 
een zeer primitief boschpaadje volgde, vloog plotseling met 
verbazende snelheid een groot insect snorrend langs mij 
heen, verdween voor een oogenblik in het groen, maar kwam 
dadelijk weder te voorschijn en herhaalde, wat ik eerst toen 
als een aanval herkende. Tegelijkertijd had ik ook den 


— 188 — 


aanvaller herkend; de schitterende, goudgele vlekken op 
het metaalachtig blauwe lichaam, en de afmetingen van 
het dier maakten de determinatie gemakkelijk. Het kon 
niets anders zijn dan Scolia procera, de grootste, de ver- 
vaarlijkste van alle Javaansche Graafwespen. 

Een formeel gevecht ontspon zich; de aanvaller, in 
breede kringen rondvliegend, stortte zich telkens op den 
armen natuuronderzoeker, die als schooljongen wel eens. 
cricket had gespeeld, maar sedert weinig oefening had in 
het afweren van projectielen en allerminst van dezulke, 
die zich langs volkomen onberekenbaree banen bewegen. 
Een oogenblik stond de zaak hachelijk, maar toen keerde 
de kans. Een gelukkige slag met het net deed het dier 
blijkbaar suizebollend op den grond vallen en weinige 
seconden later, was hij (het bleek een mannetje te zijn) 
opgeborgen in een fleschje, waar hij gedurende het verde- 
re deel van den tocht ruimschoots den tijd had, van zijn 
verbazing over deze coulante behandeling te bekomen 


Verschillende soorten van mieren, die bij voorkeur in het 
verborgene huisvesten, maken zich eveneens schuldig aan 
allerlei daden, die in onze maatschappij den bedrijver dra 
voor den rechter zouden brengen. Ik denk hier o.a. aan 
sommige soorten van het geslacht Pheidole, die gaarne on- 
der omgevallen boomstammen huizen en in het vermol- 
mende hout op roof uitgaan. Hebben de voorposten daar- 
bij een der veelvuldig daarin voorkomende insectenlarven 
ontdekt, dan wordt verzamelen geblazen en stormen van 
alle zijden de helpers toe. Om het even, hoe groot het 
ontdekte slachtoffer zij! Daar is voor hem geen ontkomen 
aan; zoo noodig, zullen duizend van zijn kleine belagers. 
hun krachten vereenigen, om hem, met overwinning van 
vaak ongeloofelijke moeielijkheden, naar het nest te slepen 
en, blijkt het onmogelijk, den buit in zijn geheel door een 
ĳof andere opening te transporteeren, dan wordt hij volgens. 
alle regelen der ontleedkunde „uit elkaar genomen”. 


— 189 — 


Wellicht zijn de beste stukjes van den aldus verkregen 
maaltijd bestemd voor de dure kostgangers, die de Pheidole's 
(en ook eenige andere geslachten van mieren) er in hunne 
nesten op nahouden. Men vindt bij hen namelijk zoogenaam- 
de reuzenvormen, die hun soortgenooten minstens honderd- 
maal in gewicht overtreffen. Deze eigenaardige dieren 
hebben het voorkomen van werkmieren met zeer dikke 
koppen, maar de kaken zijn veelal niet verhard en daardoor 
ongeschikt voor den arbeid. Zij bewegen zich traag en 
langzaam voort, waarbij zij meestal omstuwd zijn door een 
groot aantal der gewone werkmiertjes. Het is alsof ze door 
deze worden gesteund en geleid; eenige kracht schijnt er 
van hen niet uit te gaan. 

Men heeft zich reeds dikwijls verdiept in de beteekenis 
dezen Gulliver's, echter zonder tot een bevredigende op- 
lossing te komen. Een Engelsch natuuronderzoeker ver- 
gelijkt ze met de „staatsie-olifanten”’, die in Britsch-Indische 
optochten schijnen mee te wandelen, om aan de zaak meer 
luister bij te zetten. Een andere, blijkbaar meer practisch 
aangelegde zoon van Albion, heeft de onderstelling uitge- 
sproken, dat ze op staatskosten door de mieren worden 
onderhouden, om in oogenblikken van gevaar, als afleiders 
daarvan dienst te doen. 

Wanneer namelijk het nest door een insecten-etenden 
vogel wordt ontdekt, zoo redeneert hij, zullen deze groote 
dieren het eerst in het oog vallen en worden opgegeten, 
terwijl de andere alsdan tijd hebben voor de vlucht. De 
verklaring is niet onaardig bedacht en ik vermoed, dat het 
vooral in verband met de aanstaande tweede vredescon- 
ferentie, ook in onze samenleving niet aan sollicitanten 
voor een dergelijke categorie van gouvernements-betrek- 
kingen zou ontbreken. 

Bij sommige soorten van mieren gaat de roofzucht ge- 
paard met neiging tot razernij, wanneer zij op eenige wij- 
ze in hun bedrijf worden gestoord. Geen vorm, die in dit 
opzicht meer aan zijn blinden hartstocht den vrijen teugel 


— 140 — 


viert dan Oecoplyylla smaragdina, een groote, slanke, roode 
mier, die in het bosch zeer veelvuldig, maar ook daarbuiten 
in het geheel niet zeldzaam voorkomt. Het is eene op boo- 
men en hooge kruiden levende soort, die gewoonlijk een 
eenvoudig nest maakt door een aantal blaren met zand- 
deeltjes en speeksel aan elkaar te metselen ; dikwijls kiest 
ze ook de groote, in het bosch algemeene Elettaria’s en der- 
gelijke planten (de zoogenaamde wilde gemberplanten) tot 
woonplaats, waarvan zij dan een enkel, groot blad peperhuis- 
vormig dicht vouwt. 

Men moet maar eens, bij het zoeken naar allerlei ge- 
dierte, bij toeval zulk een door Oecophylla’s bewoond blad 
openmaken! Als even zoovele razende Rolands stormen 
de dieren dan naar buiten. Ze weten van woede niet, 
wat ze doen en verkeeren blijkbaar in een toestand 
van het hevigste paroxysme. De één slaat als een be- 
zetene met kop of achterlijf tegen het blad en brengt 
met een aantal collega’s een duidelijk hoorbaar geluid 
voort; een tweede bijt links en rechts in den blinde 
om zich heen; een derde zit onbewegelijk met opgerich- 
ten ksp en opengesperde kaken, alsof zijn drift hem 
al een beroerte had bezorgd; een vierde eindelijk gesti- 
culeert zich zelf van de been en rolt al spartelend op den 
grond. En wee U, zoo het eenigen hunner gelukt is, den 
rustverstoorder te lijf te gaan: als fijne haakjes planten 
ze U hun kaken in de huid en 1aten zich liever in stukken 
trekken, dan dat ze zouden loslaten! 


Dezelfde Wlettaria, die zulk een bende woestelingen her- 
bergt, biedt in den regel een idyllisch verblijf aan een 
jeugdig paar. Zooals den lezer vermoedelijk wel bekend 
is, zijn bij alle gemberachtige planten, gelijk ook bij alle 
wilde en gecultiveerde pisangsoorten, de jonge blaren pijp- 
vormig opgerold, terwijl ze daarna den vorm aannemen 
van een zeer spits peperhuis. Welnu, zoodra de opening 
van dat peperhuis groot genoeg is, sluipen verliefde paren 


— Ml — 


daarin om er, met volkomen negeering van al wat aan 
den burgerlijken stand herinnert, de wittebroodsweken door 
te brengen. Deze handelwijze is in de Javaansche bosschen 
zóózeer tot een gewoonte geworden, dat men van de hon- 
derd blaren, die men openmaakt, stellig negentig bewoond 
zal vinden. Merkwaardig is het, hierbij op te merken, dat 
van alle insecten van het bosch, slechts twee keversoorten 
van geheel verschillende familieën met dit comfortabele 
en veilige logis schijnen bekend te zijn, namelijk de lang- 
werpige, tot de groep der klanderachtige snuitkevers be- 
hoorende Sphenocorynus seminudus en een slanke, platte 
Hispide van het geslacht Andsodera. Van beide vindt men 
nagenoeg even veelvuldig in de opgerolde blaren een paartje. 

Terwijl de eerste het eenvoudig als logis gebruikt, neemt 
de laatste er ook zijne maaltijden en geeft daardoor aan 
het blad een blijvende herinnering aan de genoten gast- 
vrijheid. Bij het knabbelen namelijk aan het opgerolde blad 
worden de verschillende lagen van het peverhuis aangevreten, 
en, wanneer het blad zich dan later ontrolt, vertoont het 
de dwarsgeplaatste rij van gaatjes, die men bij dergelijke 
planten zoo hoogst veelvuldig aantreft. 

Beide soorten van kevers schijnen na afloop der paring 
de plant te verlaten ; van hunne nakomelingschap is althans 
nooit een spoor te ontdekken, wat bij de Hispide allicht 
het geval zou zijn, wanneer zij hare eieren op dezelfde 
plant deponeerde. 


Leerde de lezer in de voorgaande bladzijden sommige 
mieren niet van hun gunstigste zijde kennen, de eerlijk- 
heid gebiedt mij, een poging te wagen, ze althans gedeel- 
telijk te rehabiliteeren. Daartoe is weinig anders noodig, 
dan zich neer te zetten op een omgevallen grootendeels 
verganen boomstam en, gewapend met een pincet, een 
hunner nesten te onderzoeken. Men vindt dat gewoonlijk 
vrij spoedig, wanneer men de weeke overblijfselen van het 
hout uit elkaar stoot. Wel is waar veroorzaakt men daar- 


— 142 — 


door aanvankelijk een groote opschudding, maar nadat de 
gemoederen eenigszins tot bedaren zijn gekomen, kan men 
gewoonlijk tamelijk veilig tot het onderzoek overgaan. 

Men moet dan al bijzonder onfortuinlijk zijn, om niet 
een eigenschap te ontdekken, die bij de meeste soorten 
van mieren in hooge eere wordt gehouden, namelijk die 
der gastvrijheid. In de meeste mierennesten namelijk vindt 
men een aantal andere diersoorten, voor het meerendeel 
kleine kevertjes, die daar blijkbaar niet alleen worden 
geduld, maar zelfs als gasten worden behandeld en gevoed. 
Speciaal zijn het vele, in hun algemeen voorkomen aan oor- 
wurmen herinnerende kortschild kevertjes (Staphylinidae), 
die door hun meerdere grootte dadelijk in het oog vallen. 
Ze loopen daar tusschen de mieren rond en hebben blijk- 
baar geen bepaald doel, zoodat ze den indruk maken, als 
of ze maar zoo’n beetje lanterfanten en met hun tijd geen 
raad weten. Enkele exemplaren slechts schijnen de alge- 
meene emotie, door het openmaken van het nest veroor- 
zaakt, te deelen en loopen met opgeheven achterlijf heen 
en weer, maar hun bedrijvigheid bestaat slechts in schijn, 
of is hoogstens met dien van August den Domme te ver- 
gelijken. Zij worden dan ook telkens op zijde geduwd 
door de werkzame mieren, die in deze oogenblikken van 
gevaar meer aan hun poppen dan aan {hun gasten denken, 
en voor de eersten reeds een soort van reddingsdienst op 
touw hebben gezet. 

Onderwerpt met het nest aan een nauwkeuriger onder- 
zoek, dan valt het niet moeielijk, een aantal andere kever- 
tjes en keverlarven te verzamelen, die alle daarin thuis hoo- 
ren. Men heeft op die wijze reeds honderde soorten leeren 
kennen, die uitsluitend in mierennesten worden gevonden, 
en met den algemeenen naam van mierengasten worden 
aangeduid. Aangaande de beteekenis van het geheele ver- 
schijnsel tast men nog in het duister, maar zóóveel is 
zeker, dat de plicht der gastvrijheid hier in de hoogste 
mate en vermoedelijk zonder eenige nevenbedoeling wordt 


— 148 — 


“uitgeoefend. De vraag, of de gasten dit levenslange 
logeeren aangenaam vinden en niet liever eens op eigen 
gelegenheid zouden vagabondeeren, kunnen wij hier geheel 
buiten beschouwing laten. In verband daarmede moge 
hier slechts de mededeeling een plaats vinden, dat ook de 
Termieten, de zoogenaamde Witte Mieren, hun gasten 
hebben en dat sommige dezer, die tot de keverfamilie der 
Paussidae behooren, des avonds wel eens een „slippertje” 
maken, bij welke gelegenheid zij (en daardoor weten we het) 
niet zelden in onze woningen tegen de lamp vliegen. 

Wij zijn zoo langzamerhand gekomen op het zeer be- 
langwekkende, maar, wat de tropen betreft nog weinig 
bekende gebied der detritus-fauna, d.w z. der zeer tal 
rijke, voor het meerendeel kleine diersoorten, die zich 
ophouden in plantaardigen afval, humus en wat dies meer 
zij. Het valt niet te ontkennen, dat eene bespreking van 
deze groep, die bij uitnemendheid in het verborgene werkt, 
hier op hare plaats zou zijn. Toch willen wij daarvan 
thans afzien, vooreerst, omdat zij slechts weinig algemeen 
bekende vormen telt en in de tweede plaats, omdat wij 
later nog wel eens gelegenheid zullen hebben, op enkele 
van die vormen te wijzen. 


NISA 


SELECTIE VAN KOFFIE. 
DOOR 


Dr. PJ :S. CRAMER: 


Een voorloopig overzicht te geven van den stand onzer 
kennis aangaande de variabiliteit bij koffiesoorten, en daar- 
aan eenige wenken vast te knoopen voor een practische 
selectie, is het doel van dit opstel. Over de variaties van 
koffie bezitten wij nog slechts onvoldoende gegevens; goed 
gecontroleerde zaaiproeven om de erfelijkheid ervan nate 
gaan—die als grondslag voor een rationeele selectie onvoor- 
waardelijk noodig zijn—heeft men nog niet genomen. Nu 
het vraagstuk der rasverbetering van koffie meer en meer 
op den voorgrond komt en met zaaiproeven in die rich- 
ting wordt begonnen, scheen het van nut de verspreide 
gegevens over variabiliteit bij koffie te verzamelen. Bij 
het bezoeken aan koffieondernemingen heb ik daarom voort- 
durend het vraagstuk in het oog gehouden en in Juli 1906 
gedurende eenige weken op het land „Pantjoer” vertoefd, 
om met de daar voorkomende verzameling van koffievarie- 
teiten bekend te raken. De administrateur, de Heer 
OTTOLANDER, die reeds in 1885 tal van afwijkende vormen 
van C. arabica bijeengebracht en aangeplant en sedert dien 
voortdurend zich op de uitbreiding dezer verzameling toe- 
gelegd heeft, was daarbij een vertrouwde gids; het past 
mij hier te verklaren, dat dit opstel voor een groot deel 
de vrucht is van wat ik van dezen man van ervaring en 
inzicht mocht leeren; een woord van dank voor zijn vriend- 
schappelijke voorlichting vinde hier zijn plaats. 

Om een goed denkbeeld te geven van de voornaamste 


— 145 — 


punten waarop het bij de selectie van koffie aankomt is 
het noodig eerst in algemeene trekken te schetsen, wat 
variabiliteit eigenlijk is, op welke wijze men bij de be- 
studeering van haar te werk gaat; ten slotte, hoe men 
uit hetgeen deze onderzoekingen geleerd hebben practische 
methoden heeft afgeleid, om door het uitzoeken van var 
riaties — dus wat men dan gewoonlijk met den term selectie 
bestempelt — belangrijke verbetering te brengen in de qua- 
liteit en de hoeveelheid van den oogst. Juist in de laat- 
ste jaren zijn door onderzoekers in Europa en in Amerika 
op dit gebied gewichtige ontdekkingen gedaan. Ik wil 
nu die waarnemingen vergelijken met de verschijnselen, 
die wij bij koffiesoorten opmerken; voor de illustratie van 
de algemeene wetten der erfelijkheid zooveel mogelijk mijn 
voorbeelden ontleenen aan de cultuur, waarmede gij het 
best vertrouwd zijt; daarbij telkens, waar op zoo menig 
punt nog geen beslist oordeel geveld kan worden, U op- 
wekken, om zelf eens eenvoudige proeven te nemen, die 
binnen het bereik van den planter liggen. 


Met den term variabiliteit bedoelt men het verschijnsel, 
dat, wanneer een aantal planten eener zelfde soort met el- 
kander vergeleken worden, zij geen van alle volkomen 
hetzelfde zijn, maar allerlei kleine verschillen vertoonen. 
Nemen wij als voorbeeld een tuin met Java-koffieboomen 
of een bed met jonge plantjes. Gaan wij de planten stuk 
voor stuk met elkander vergelijken, dan vinden wij telkens 
kleine verschillen: de bladeren van de ééne plant zijn wat 
grooter dan van de andere, de groei is bij de één wat for- 
scher, de vertakkingswijze, het aantal takken is nergens 
volkomen dezelfde; de zwaarte der bessen, het percentage 
rondboon, de jaarlijksche productie zal voor elken boom 
verschillend zijn. Maar deze verschillen zijn uiterst klein 
en vallen weinig op, vooral omdat zij geleidelijk optreden, 
en alle mogelijke overgangen voorkomen. Sterker verschillen 
nemen wij waar, wanneer wij boomen van verschillende 


— 146 — 


standplaats, bv. op verschillende hoogte groeiend, met el- 
kander vergelijken: de gemiddelde lengte van de boon is 
van op hooggelegen landen aangeplante boomen grooter 
dan van die uit lager streken; wanneer wij nu boomen 
telkens van iets hooger standplaats zouden onderzoeken, 
zouden wij ook een geleidelijke toename van de gemid- 
delde lengte hunner boonen vinden. 

Hier en daar zijn in de koffietuinen ook afwijkende 
boomen te vinden, die niet door een reeks van over: 
gangen met de andere typen verbonden zijn, maar een 
scherp gescheiden type vormen, dat geheel op zich zelf 
staat Als een voorbeeld kan ik U de „Djamboe koffie” 
noemen, door eigenaardig gekrulde bladeren gekenmerkt, 
verder de zg. mannetjes-koffie, die in zooveel opzichten van 
gewone Java-koffie afwijkt, dat men haar op het eerste 
gezicht niet als een varieteit daarvan herkent. Straks 
zullen wij deze vormen nog nader behandelen: hier is 
het mij er slechts om te doen Uw aandacht te vestigen 
op het feit, dat wij reeds dadelijk twee scherp gescheiden 
typen in het optreden der afwijkingen kunnen onder- 
scheiden: die, waarbij de verschillen geleidelijk optreden en 
die, waarbij de afwijking niet door overgangen met het 
oorspronkelijke type verbonden is, maar als door een sprong 
er zich van verwijderd heeft. 

Een derde type van de wijze, waarop de verschillen 
optreden, vinden wij bij de bastaarden. Bastaarden worden 
verkregen door middel van de bevruchting van twee verschil- 
lende typen onderling; meestal zijn dat twee verschillende 
soorten, echter, wanneer Maragogype-koffie met gewone 
Java-koffie gekruist wordt, moeten wij het product van 
die bevruchting even goed een bastaard noemen. 

Ik wil de drie typen van variabiliteit, die ik hierboven 
opnoemde, dus de geleidelijke variabiliteit, de sprongsge- 
wijze en de bastaardvariabiliteit achtereenvolgens met U 
bespreken. Elk type van variabiliteit heeft zijn eigenaar- 
digheden; daarop berust dan weer voor elk een verschil- 


Fig. 1. 


26.6 cM. 


Variatie in de lengte der bladeren van twee Liberia-koffieboomen 
(Type B en Type C). 
Boven de bladeren van Type C is de graphische voorstelling der 
variaties van hetzelfde materiaal geteekend. 


4 


Uk 


— 147 — 


lende selectiemethode. Met voorbeelden hoop ik duidelijk 
te maken, zoowel wat betreft de geleidelijke als de 
sprongsgewijze variabiliteit, tot welke gunstige resultaten 
selectie leiden kan. Ten slotte wil ik dan de conclusies, 
waartoe de bespreking der variabiliteit leidt, in het kort 
samenvatten, om op enkele punten, die m. i. bij het inzamelen 
van zaadkoffie van gewicht zijn, den nadruk te leggen. 


In de eerste plaats moeten wij ons dan bezighouden 
met de geleidelijke variabiliteit. Zooals wij reeds zagen, 
behooren tot haar gebied al die kleine verschillen, die 
gevonden worden tusschen planten van één zaaisel of 
tusschen dezelfde deelen van één plant. Wanneer wij b.v. 
alle volwassen bladeren van eenzelfden boom, of alle rijpe 
bessen ervan verzamelen, vinden wij daarin weer evenzeer 
allerlei kleine verschillen in lengte, breedte, vorm en kleur. 
Schijnbaar treden die verschillen zonder regelmaat op. 
Wanneer men echter volgens een bepaalde methode het 
materiaal onderzoekt, blijkt, dat er wel degelijk een vaste 
regelmaat in de verschillen te vinden is. Met een paar 
voorbeelden laat zich het best de daarbij gevolgde methode 
en het daarmede verkregen resultaat duidelijk maken. 

Wanneer van een boom alle volwassen bladeren inge- 
zameld en naar de grootte gerangschikt worden, blijkt het 
al spoedig, dat de meeste bladeren een gemiddelde lengte 
hebben. Hoe verder de afwijking van dat gemiddelde ver- 
wijderd is, hoe zeldzamer zij wordt. Plaatst men nu eenige 
bladeren in volgorde naar de lengte naast elkaar en voegt 
men er telkens eenige bij, dan komt het meerendeel van 
deze tusschen de anderen in te liggen, slechts een hoogst 
enkel zal aan de uiteinden komen. Een voorbeeld van 
zulk een naar de grootte gerangschikte reeks bladeren, 
alle van eenzelfden Liberiaboom afkomstig, is afgebeeld 
in Fig. í. Men merkt dadelijk op, dat aan de uiteinden 
der lijn de verschillen tusschen twee opvolgende bla- 
deren grooter zijn dan in het midden; in het verloop 


— 148 — 


der lijn vindt dit uitdrukking, doordat de beide uiteinden 
zich steil naar boven en naar beneden richten, terwijl in 
het midden de lijn bijna horizontaal loopt en vrijwel recht 
is. Men kan dus dadelijk uit de lijn aflezen, dat hoe verder 
een afwijking van het gemiddelde afligt, zooveel zeldzamer 
zij wordt. Ieder blad, dat men tusschen voegt, overbrugt als 
het ware het verschil tusschen het voorafgaande en het vol- 
gende; hoe meer bladeren wij nemen, hoe kleiner dus die 
verschillen worden; door steeds meer bladeren te nemen, 
hebben wij het in onze macht die verschillen zoo klein te 
maken, als wij zelf wenschen. Trekt men nu in gedachten 
een lijn langs de toppen der bladeren, dan geeft die lijn 
de variaties der bladlengten weer. Eigenlijk is dat een ge- 
broken lijn, maar door veel bladeren te nemen kunnen wij 
de hoeken in de lijn onmerkbaar maken en haar in een door- 
loopende kromme veranderen. Vandaar, dat men dit type 
der variabiliteit continu noemt. Een andere naam voor 
ditzelfde type is fluctueerende of schommelende variabili- 
teit; deze naam berust op het feit, dat de afwijkingen om 
een gemiddelde heen schommelen. Een enkel voorbeeld 
zal ook dit weer het beste duidelijk maken. 

Wij zullen daarvoor eens nagaan de variaties van lengte 
der boonen in de hoornschil, weder een kenmerk, dat men 
zeer gemakkelijk meten en in cijfers uitdrukken kan. 
Uit de praktijk weet men, dat de lengte van de boon 
een tamelijk variabel kenmerk is, immers de sorteering 
in extragrof, grof, enz. berust daarop. Ik heb nu een 
partijtje boonen nagemeten; zij waren alle van denzelfden 
Java-koffieboom afkomstig. (Fig 2). De kleinste was 
iets meer dan 9,5 mM., de langste bijna 14 mM.; tusschen 
deze uitersten liggen de overigen, wat haar lengte be- 
treft, in. Wilde men alle boonen naar de lengte rang:- 
schikken op de wijze als met de bladeren van straks ge- 
schied is, dan zou dat moeilijk gaan, omdat hier de 
verschillen veel kleiner zijn; daarom is een andere methode 
hier gemakkelijker. Deze bestaat hierin, dat wij de geheele 


eert eeeere 


eereerreeeeeten;… 
eevereeeeeeerererrrereeree © 


CRLELPELELELLLLLOELLLLLEELLELELEPELEPERPELEPE 
EELEPELELPELELELELLELLLELLPLLEOELELOPLPELEOPLPLELLEEPE 
BPN et dd addddddddddddaddeddedddadddrdddddt 
prerneseerperterereeese eee 
eetecerversrreereen…; 

eeerset B 

eere. 

- S 


| 
5 
oo 
ui 
5 
kel 
le) 
le) 
5 
ei 
© 
sl 
le) 
le) 
Ke 
kl 
0 
ke) 
keb} 
ed 
bo 
be) 
KD) 
_d 
keb} 
Ge) 
is) 
ed 
ui 
kh) 
el 
e 
ie 
lv 
> 


© 
le) 
te) 
LD) 
E 
hon 
e) 
„Á 
5 
ú 
á 
e) 
he 
rm 
(el 
U 
led) 
= 
ia 
en 
hal 


x. 


3 
Pa 
= 
e) 
e) 
-Q 
W 
= 
he) 
le) 
Ma) 
ss 
Ee 
W 
eel 
ee | 
dl 
w 
u 
ie 
st 
> 
ea 


EN 
ren 

ER. Fe 
rij De 
_ kj 
MV 
Dd 
Ù 
an „ 


mn ir 


_= 


— 149 — 


partij verdeelen in groepjes, welke telkens alle boonen 
tusschen twee maten bevatten, bv. de boonen van 9,5—10 
mM., van 10—10,5 mM, enz. Wij kunnen dan die groepjes 
in even wijde buisjes doen en krijgen zoo een beeld ervan, 
hoe de verschillende grootten verdeeld zijn (Fig. 3 A), of de 
boonen in rijen naast elkaar leggen (Fig. 3 B). Een zuiverder 
beeld van de verdeeling der verschillende grootten wordt 
verkregen door een graphische voorstelling te ontwerpen. 
Op een lijn worden op gelijke afstanden loodlijnen getrokken 
en op deze de aantallen der groepen afgezet. Door nu de 
toppen dezer looclijnen te verbinden krijgen wij een kromme 
lijn, die een beeld geeft van de variaties in lengte. Zulk 
een lijn is hierbij afgebeeld voor het volgende geval: 


455 556 657 15 8 8,5 9 95 JO 1051 IS 1212513 135 Ik MS 15155 16 16,5 17 15,5 18 18,5 19 


Mokka Java Maragogype 


__ Variatie in de lengte der boonen 
van Mokka-, Java- en Maragogype-koffie. 
Teysm XVII. 10 


— 150 — 


Java-koffie van Pantjoer, 
lengte der platboonen van eenzelfden boom. 
510 105 11 115 12 A25 AS ee ld 
Pe 13: — D303 DAR 15 3 
Liberiakoffie Boom C. 
Variatie in de lengte der platboonen. (Zie fig. 3 en fig. 4). 


mM. 
boonen. 


En) 


o 


Lengte Aantal boonen 
18. — 12.5 mM. 1 
12.5— 13. 5 5 
13. — 135 „ ú 
13.5— 14. 5 19 
14. — 145 „ 27 
14.5 — 15. 5 47 
15. — 155 „ 54 
15.5— 16. 4 45 
16. — 165 ", 26 
16.5— 17. 5 15 
EN 10 
17.5— 18. 3 3 
18. — 185 „ 1 
18.5— 19. 1 


» 


Voor de partij Mokkaboonen, in fig. 3 afgebeeld en in fig. 
2 grapkisch voorgesteld, van een boom op Pantjoer afkom- 
stig, gelden de volgende cijfers: 
Lengte 
45 mM. 


‚6 
6.5 
af 
1.5 
8 


8.5 


Aantal boonen 


505 
71 
18 

1 


Ten slotte nog een lijstje cijfers voor de maragogypeboonen, 
door de meest rechtsche curve in fig. 2. voorgesteld. 


— 151 — 


12. — 1,25 mM. 2 ….:2 De laatste kolom cij- 
Wiels Bulb fers geeft de aantallen 
18. — 185 „ Wip 19 weer der boonen van 
(Sn oalde groepen met 1 mM, 


14. — 145 „ 27 = #4 verschil. 
TA RL 


| 
| 
EE, 
leens afie 
Bie 7 
J = rl 
lor 100 s, 14 
Lr 
WD et 
Eene 
Te 
Fig. 4 


Tr TE EAS s 
RA a 
ee ti NE ee Ev RD OND 
LE ONJ 
3 SS: RN, : 
NRRAERAERRERAERREEE 


Liberiaboom C. Variatie in de lengte der platboonen, 


— 152 — 


De cijfers bij de hoeken der gebroken lijn geven het. 
aantal boonen aan. *) 

Het aantal boontjes was in deze gevallen betrekkelijk klein; 
hoe meer wij er meten, hoe regelmatiger de lijn wordt. 
Deze lijn geldt niet alleen voor de lengte van koffieboonen 
in de hoornschil, doch eenzelfde type van lijn vinden 
wij altijd terug, wanneer wij van fluctueerende variaties 
een graphische voorstelling maken. En niet alleen langs 
empirischen weg, ook langs theoretischen, velgens de 
regels der waarschijnlijkheidsrekening, kunnen wij deze 
lijn verkrijgen; het is onnoodig, hier op die wiskunstige 
vraagstukken in te gaan. Slechts wil ik er hier nog eens 
op wijzen, dat de lijn een algemeene geldigheid heeft: de 
lengte van den mensch bv., op dezelfde wijze graphisch voor- 
gesteld, geeft hetzelfde type van lijn. Eveneens, wanneer 
men de variaties in het suikergehalte van suikerbieten in 
beeld brengt, in het gewicht bij rijstkorrels, in het aantal 
rijen, waarin bij maiskolven de korrels geplaatst zijn. 

Langs wiskundigen weg kan men verschillende eigen- 
schappen dezer lijn afleiden; hiermede zal ik mij niet 
ophouden. Slechts wilde ik haar hier niet onbesproken 
laten, omdat zij de duidelijkste voorstelling geeft van de 
wijze, waarop fluctueerende variaties optreden, en omdat 
zij, ook zonder verdere wiskundige bewerkingen, het mo- 
gelijk maakt met één oogopslag niet alleen het gemiddel- 
de van een kenmerk, maar ook de uitersten en de mate 
van variatie af te lezen. 

Men ziet, dat de lijn ongeveer symmetrisch is, en de 
top dus in het midden ligt. Dat wil zeggen, dat de groep 
van boontjes van gemiddelde grootte het grootste aantal 
omvat en er evenveel boonen onder als boven het ge- 
middelde blijven. Vervolgens blijkt dadelijk uit het verloop 
der lijn, dat boonen van iets kleiner en iets grooter lengte 
dan de gemiddelde veel meer voorkomen, dan zeer kleine 
en zeer groote. Op dezelfde wijze blijkt uit een op dergelijke 


1) Het derde cijfer moet in plaats van een f een 7 zijn. 


— 153 — 


wijze verloopende lijn, die de grootte van den mensch in 
beeld brengt, dat het meerendeel van gemiddelde lengte is; 
dat lange menschen meer voorkomen dan reuzen; kleine 
meer dan dwergen; dat er evenveel dwergen als reuzen zijn. 

Ten slotte wil ik er nog even op wijzen, dat de boven 
beschreven statistische methode om de schommelende vat 
riaties te bestudeeren een zuiver vergelijk tusschen de va- 
rieteiten onderling mogelijk maakt. Wij kunnen voor ver- 
schillende varieteiten een graphische voorstelling van de 
variaties in de lengte der boonen ontwerpen; om deze te 
mogen vergelijken, moeten wij voor elke varieteit met een 
even groot aantal boontjes werken, of de aantallen der 
groepjes omrekenen in procenten van het totale aantal. Op 
die wijzen zijn de drie curven uit Fig. 2 verkregen; echter 
zijn de verschillen tusschen de groepjes uitgedrukt in hal- 
ve mM.… terwijl voor een zuivere vergelijking dat in % van 
de lengte der boonen zou moeten geschieden. Hebben wij bij 
de Mokka-koffie dus met verschillen van 1/2 mM gewerkt, 
dan moeten wij bij de Maragogype-koffie, wier boonen on- 
geveer de dubbele lengte van de Mokka-koffie bezitten, met 
verschillen van l mM werken, of, wat op hetzelfde neerkomt, 
de groepen der Maragogype twee aau twee samenvoegen, 
waardoor ook groepjes met telkens 1 mM. verschil ont- 
staan. Teekenen wij de zoo verkregen lijn op dezelfde schaal 
als die voor Mokkakoffie, dan valt de overeenkomst tusschen 
de wijze van varieeren bij beide vormen nog meer op (stip- 
pellijn in fig. 2. 

Uit zulk een graphische voorstelling, waarbij voor alle 
varieteiten éénzelfde maat, hier dus 1/2 mM., als verschil 
genomen is, lezen wij met een oogopslag af, dat, zoowel 
wat uitersten als wat het gemiddelde betreft, de zaden van 
Maragogype-koffie grooter zijn dan van Mokka-koffie. De 
grootste boonen van Java-koffie echter zijn langer dan de 
kleinste van Maragogype; uit het feit, dat beide lijnen 
elkander snijden, blijkt dit dadelijk. Ook de mate van varia- 
biliteit kunnen wij aflezen: zij blijkt voor Mokka grooter 


— 154 — 


te zijn dan voor Maragogype: terwijl de grootste Mokka-boon. 
ongeveer dubbel zoo lang is als de kleinste, bezit de groot- 
ste Maragopypeboon slechts anderhalf maal de lengte van 
de aan het andere uiterste der lijn gelegen boonen. 

De voorbeelden, die ik daareven besprak, betroffen telkens. 
zaden en bladeren van eenzelfden boom afkomstig Vergelij- 
ken wij de kenmerken van planten uit eenzelfde zaaisel 
met elkaar, dan vinden wij weer juist dezelfde lijn. Een 
enkele blik op fig. 5, waarin de variaties in suikergehalte 
bij bieten van eenzelfde zaaisel afgebeeld zijn, zal vol- 
doende zijn om U dezelfde lijn weder te doen herkennen. 


Fig. 5. 


kn 
5 12 125 13 IIS Ih 13,5 IS 46,5 MO NGS IT 17,5 18 186 II 


Variatie in het suikergehalte van 40.000 bieten. 
De gestippelde lijn stelt de wiskundig berekende kromme voor. 
Uit De Vries, Mutationstheorie, 


Zooals wij reeds gezien hebben, vinden wij, als de mar 


— 155 — 


te van ontwikkeling van een kenmerk nagegaan wordt, aan 
weerszijden van het gemiddelde een maximum en een mini- 
mum. Bij de kromme, die de variaties in suikergehalte 
bij bieten voorstelde, bedroegen de getallen daarvoor 11,5% 
en 19 %. De planten, die zulk een maximum of mi- 
nimum vertoonen en die dus door de loodlijnen aan de 
uiteinden van de lijn worden voorgesteld, noemt men 
extreme varianten. 

Het is nu van veel belang na te gaan, hoe het met 
de erfelijkheid dier extreme variaties gesteld is. Wij 
moeten ons daarbij dus de vraag stellen, of de kinderen der 
extreme varianten het kenmerk in denzelfden uitersten 
graad vertoonen. Hier komen wij dus op het gebied der 
selectie, waarbij men zich ten doel stelt een kenmerk in 
een ras te verbeteren door voortdurend die planten als 
zaaddragers uit te kiezen, die het kenmerk in den uiter- 
sten graad vertoonen, of omgekeerd, een kenmerk te ver- 
zwakken, door telkens de planten te nemen, die het ken- 
merk het minst vertoonen, daarvan uit te zaaien en de 
kinderen ervan weer op dezelfde manier te schiften. 

Talrijke proeven zijn genomen om deze overerving na 
te gaan en steeds is daarbij gebleken, dat de kinderen 
van de extreme varianten nog slechts een deel van de 
afwijking der ouders vertoonen. Een voorbeeld geeft dit 
wederom het duidelijkste weder. Door pe Vries werd een 
zaaiproef genomen met Madia elegans, een Europeesche 
tuinplant met bloemhoofdjes die, evenals de hoofdjes van 
de enkelbloemige Dahlia, uit schijf- en straalbloemen be- 
staan. Het aantal, waarin de laatste voorkomen, varieert 
alweer volgens de straksbesproken lijn (zie fig. 6). Het 
doel der proef was nu om door telkens uitzaaien van de 
planten, wier hoofdjes het kleinste aantal straalbloemen 
bezaten, een ras te verkrijgen met een verminderd aantal. 
Het gemiddelde aantal per hoofdje was bij de planten, 
waarvan uitgegaan werd, 21, (gemiddelde 1) terwijl de 
uitersten bij dezelfde 16 (minimum 1) en 25 (maximum 1) 


— 156 — 


waren. De kinderen vande planten met 17 (zaaddragers a.) 
vertoonden een gemiddelde van 19 (gemiddelde 2) met als 
uitersten 12 (minimum 2) en 22 (maximum 2). De kinde- 
ren van die met 13 (zaaddragers b.) gaven een gemiddelde 


mes: Variatie der 


De tweede „generatie, 


ES Hr 
eerste generatie. 


12 13 Js 15 16 17 78 13 20 21 22, 23 24 25 


Madia elegans. 


Graphische voorstelling van de regressie bij een selectieproef 
met het doel het aantal straalbloempjes te verminderen. Het uit- 
gangspunt wordt voorgesteld door het punt bij 21 op de onderste 
lijn; het uitgangspunt der eerste generatie door a, der tweede 
generatie door b. Min. 1, planten met het kleinste, max. 1, plan- 
ten met het grootste aantal straalbloemeni; g, planten met het 
gemiddelde aartal, alle van het eerste zaaisel, waarop nog geen 
selectie was toegepast. De lijn g, — g> —g; geeft het verschuiven 
van het gemiddelde in de opvolgende generatien weer. 

Naar Dr Vries, Die Mutations theorie. 


van 18 met als uitersten 12 en 22. Men ziet dus, dat door 
steeds de uitersten als zaaddragers te nemen, het gemid- 
delde slechts langzaam verandert en de uitersten bijna op 
hetzelfde punt blijven, In elke generatie nemen wij een 
terugloopen naar het gemiddelde van de oorspronkelijke 


— 157 — 


planten waar, ook al is het gemiddelde iets ten opzichte 
ervan verminderd. In vergelijking met de oorspronkelijke 
planten is dus wel wat verkregen, in vergelijking met de 
afwijking der moeders is er echter steeds achteruitgang. 

Deze achteruitgang noemt men gewoonlijk regressie: zij 
bedraagt ongeveer twee derde van de afwijkiug der moe- 
derplant: als dus de afwijking der moeder 1 is, is die der 
kinderen slechts 1/8. In het straks besproken voorbeeld 
was de afwijking der moeder bv, 21—17==4, die der kin- 
deren 21—19=2. In de volgende generatie waren die ge- 
tallen 21-—12=9 en 21—18==3. 

Door het optreden der regressie wordt dus het resultaat 
van de selectie tegengewerkt; telkens weer, bij elke ge- 
neratie gaat een deel van de afwijking der moederplan- 
ten verloren. Wanneer niet voortdurend selectie wordt 
toegepast, maar het zaad van een plant met het gemid- 
delde kenmerk wordt genomen in plaats van een met het 
uiterste, loopt in een paar generaties het gemiddelde van 
het geselecteerde ras weer terug tot het gemiddelde van het 
oorspronkelijke. Straks bij de bespreking van de selectie der 
suikerbieten zal dit nog nader blijken; eerst dient in het 
kort de invloed van uitwendige omstandigheden op de 
variabiliteit besproken te worden. 


De invloed, dien uitwendige omstandigheden op de va- 
riabiliteit kunnen hebben, is U allen uit voorbeelden uit 
de praktijk bekend De grootte van de zaden bij koffie 
is van allerlei voedingsomstandigheden afhankelijk. Wan- 
neer een jonge koffieboom voor het eerst zaden gaat vor- 
men, zijn deze nog slechts weinig in aantal, zoodat veel 
voedsel tot hun beschikking staat; zij zijn tengevolge 
daarvan gemiddeld grooter dan van oudere boomen. Grootere 
zaden kan men verkrijgen door kunstmatig den voedseltoe- 
voer erheen te vermeerderen; daartoe dunt men de 
bessen uit; wel is waar wordt deze methode in de koffie- 
cultuur weinig of niet toegepast, maar het is U wellicht 


— 158 — 


bekend, dat men op deze wijze van druiven welgevormde 
trossen verkrijgt met groote bessen, en op dezelfde ma- 
nier bij Chrysanthemums de dikwijls kolossale bloemen 
kweekt. Bij koffie zijn de boonen uit een zwaren oogst 
meestal wat kleiner; dat op hooge landen de boonen over 
het algemeen grover zijn, zal misschien met de minder 
zware vruchtdracht in verband staan. Aan ziekelijke 
boomen, bv. die, welke door aaltjes aangetast zijn of in 
voedselarmen grond groeien, neemt de grootte van de 
boon sterk af. In al deze gevallen vinden de fluctueerende 
variaties plaats in verband met de invloeden, die de voe- 
ding van het jonge zaad regelen. 

Ook dit verband kan men weer door middel van de statis- 
tische methode met graphische voorstellingen onderzoeken. 
Een voorbeeld hiervan, dat ik nu maar niet in extenso mede- 
deelen zal, ontleen ik weder aan het werk van De VRIES. 
Door dezen onderzoeker werden de variaties in de vrucht- 
lengte van de teunisbloem (Oenothera Lamarckiana) na- 
gegaan. 

De planten werden in twee groepen gescheiden: de ééne 
groep werd niet geselecteerd, echter onder zoo gunstig 
mogelijke omstandigheden gebracht, sterk gemest, als jonge 
planten in broeibakken opgekweekt; een andere reeks van 
plaaten werd op de gewone manier behandeld, maar geselec- 
teerd. Daarbij bleek in enkele generaties, dat de vrucht- 
lengte bij de planten, die in gunstige voedingsvoorwaarden 
geplaatst waren, veel sterker toenam, dan bij die, waarop 
wel selectie toegepast werd, maar de bemesting achter- 
wege bleef. Vooral een zoo gunstig mogelijke behandeling 
van de zaaddragers had op de kenmerken der kinderen 
een gunstig effect. In andere gevallen werd hetzelfde ge- 
vonden ; wanneer getracht werd tegelijkertijd door sterke. 
voeding een kenmerk te verbeteren en het door keuze van 
zaaddragers, die het in de minste mate bezaten — zg. Te- 
tourselectie — te doen afnemen, hief de eene invloed den 
anderen op. 


— 159 — 


Door dit alles komen wij ertoe, de selectie zelf ook als 
een voedingsfactor te beschouwen, die eigenlijk slechts 
daarin bestaat, dat men steeds de bestgevoede zaden uit- 
kiest. Het rijpe zaad bevat de jonge plant reeds in zich, 
dikwijls vergezeld van een flinke hoeveelheid door de moe- 
derplant gevormd voedsel. 

Wanneer wij van een koffieboon hoornschil en zilver- 
vlies wegnemen, houden wij een weefsel over, dat de jonge 
plant in staat stelt in den eersten tijd na het zaaien zich 
te voeden en zich te ontwikkelen. Het plantje leeft dan 
ten koste van het door de moeder verzamelde voedsel; 
eerst wanneer het worteltje en de eerste blaadjes zich 
ontwikkeld hebben, kan het plantje voor zich zelf zorgen. 
De zaadselectie is dus eigenlijk niets anders dan het uit- 
kiezen van die zaden, die het meeste voedsel van de moe- 
derplant hebben medegekregen en daardoor in het eerste 
levenstijdperk zich het best kunnen ontwikkelen. 

In de vorige voorbeelden besprak ik telkens va- 
riaties van één kenmerk Het is noodig om ook eens 
na te gaan, of er bij het varieeren van twee kenmer- 
ken soms verband tusschen de variaties bestaat. Zulk 
een verband komt niet zelden voor; men noemt het 
correlatie. Daarbij kan het verband zoo zijn, dat het 
maximum van het ééne kenmerk ook met het maximum 
van het andere gepaard gaat, of, juist andersom, dat het 
minimum van het ééne vergezeld is van het maximum van 
het andere. Dikwijls is het bestaan van correlatie zonder 
meer duidelijk; een eenvoudig voorbeeld levert ons de be- 
trekking, die er bestaat tusschen de grootte der bessen van 
Liberiakoffie en de afmeting der boonen, welke zij bevat- 
ten. Deze betrekking kan men weer gemakkelijk statis- 
tisch uitdrukken door in een tabel in verticale rijen tel- 
kens de lengte van de bes te schrijven, daarachter in ho- 
rizontale rijen de lengte van de boonen. Een deel van 
zulk een tabel voor een partij vruchten van eenzelfden 
Liberia-boom afkomstig volgt hier: 


— 160 — 


Lengte v/d bes in mM. 


BBB | ei cl Ze], 9 28-59 JON 
26. —265 | ZS 2e Ata 5 
Ez 


NR ee Ee 


Í 
Í | 
— mn me, en Pan end Pan 


Lengte v/h. 


zaad. 16.5, 1%, 17.5, 18, 18.5, 19105208000 


Fig. 7. 


Een dergelijke corre- 
latie vindt men tusschen 
de grootte van de vrucht 
en de hoeveelheid daar- 
door omsloten zaden bij 
tal van planten. Hoe 
meer zaden een peul be- 
vat, hoe langer zij zal 
zijn. Koffie leent er zich 
minder goed voor deze 
betrekking te illustree- 
ren, omdat daar normaal 
twee zaden náást elkaar 
voorkomen. Toch blijkt 
bij meting weer, dat bes- 
sen met rondboon ge- 
middeld korter zijn dan 

/ die met twee platboonen. 


Mokka - Javakoftie 
vartatie in de Lengte 
der bessen. 


Fig. 7 geeft daarvan een 
graphische voorstelling; 
het materiaal voor het 
ontwerpen van haar werd geplukt van een Mokka-Java-- 


85 9 35 10 JOS HIS 12 12513 13,5 Ib Ih,S IS 15,5 16 16,5 17 


boom op Pantjoer. 


Men merkt reeds dadelijk op, dat de bovenste lijn, die de 


— 161 — 


variaties in vruchtlengte van dezen boom voorstelt, een 
ander verloop vertoont dan de straks besproken kromme ; zij 
vertoont niet, als laatstgenoemde, slechts één top, maar twee. 
Dit wijst er reeds op, dat behalve de gewone variabiliteit 
nog een tweede factor in het spel is. Nadat de vruchten 
gemeten waren, werden zij groep voor groep gepulpt en 
het aantal bessen met rondboon en met platboon berekend, 
Maakt men nu voor bessen met rondboon en die met plat- 
boon afzonderlijk de variatielijn op, dan blijken beide lijnen 
geheel aan het type der straks besproken kromme te be- 
antwoorden; daarbij ziet men, dat de uitersten en het 
gemiddelde voor rondboonvruchten lager liggen, dan voor 
bessen met twee boonen. De afwijkende top van de lijn, 
die voor de variaties in lengte van beide soorten vruchten 
geldt, ontstond, doordat de top voor rondboonvruchten 
op een andere plaats ligt, dan de top voor vruchten met 
twee platboonen. 

Als een voorbeeld van tegengesteld varieeren kan ik U 
noemen een door pe Vrres genomen zaaiproef met mais: 
daar ging de toename van het aantal rijen met een afname 
in grootte der korrels gepaard, zoodat van de kolven met 
het maximum aantal rijen de korrels een minimale grootte 
hadden en voor voortzetting der cultuur ongeschikt waren. 

Het is, voor men een proef neemt om door selectie een 
plantensoort te verbeteren, in de eerste plaats noodzakelijk 
zich van het verschijnsel der correlatie rekenschap te 
geven. Niet zelden komt het voor, dat de correlatie, die 
in de opgenoemde voorbeelden van zelf sprak, minder dui- 
delijk is. Zoo heeft men gevonden, dat wanneer bij gerst 
de dikte van de halmen en de mate van uitstoeling, verder 
de lengte van de aar toenemen, tegelijk de dichtheid van 
de aar, de lengte van de naalden en de qualiteit van het 
product achteruitgaan. Wil men dus door selectie de 
qualiteit van het product verbeteren, door de in die rich- 
ting het verst varieerende planten telkens als zaaddragers 
te kiezen, dan gaat het ras in de eerstgenoemde kenmer- 


— 162 — 


ken van den halm achteruit. Twee kenmerken, die met 
elkaar in verband staan zoo, dat de maximum-variaties van 
het één steeds met minimum-variaties van het andere 
gepaard gaan, kan men dus niet door teeltkeuze verbeteren : 
verbetering van het ééne heeft steeds achteruitgang van het 
andere tengevolge. 

Ook in een ander opzicht is de correlatie van veel ge- 
wicht. Niet zelden maakt zij het mogelijk kenmerken, 
die eerst laat in de plant te voorschijn treden, reeds aan 
jonge planten te beoordeelen. Zoo heeft pe Vries gevonden, 
dat kiemplantjes met drie kiemblaadjes in plaats van 
twee, neiging bezitten om later in den volwassen stengel 
allerlei abnormaliteiten te vertoonen; wil men nu, bv. voor 
anatomische onderzoekingen, zulke stengels verkrijgen, dan 
behoeft men niet een groot aantal planten te kweeken om 
daar later deze abnormale uit te zoeken, maar men kan, 
door van een groot zaaisel alleen de plantjes met meer dan 
twee kiemblaadjes uit te planten, in een betrekkelijk 
klein aantal planten voldoende materiaal vinden, 


De bespreking der fluctueerende variabiliteit wil ik be- 
sluiten met een voorbeeld uit de praktijk, dat het beste 
duidelijk maakt in welk opzicht door voortdurende selectie 
van extreme varianten resultaten bereikt kunnen worden 
en wat zij voor de cultuur voor waarde heeft. De selectie 
der suikerbieten is daartoe het meest geschikte voorbeeld. 

Omstreeks 1850 begon Lovis De VILMORIN met zaaiproeven 
om het suikergehalte van beetwortels te verbeteren. In 
dien tijd bedroeg het ongeveer 7 à 8 4. De planten met 
het hoogste suikergehalte werden nu volgens een tamelijk 
eenvoudige methode uitgezocht: de wortels met het hoog- 
ste suikergehalte bezitten ook het hoogste soortelijk ge- 
wicht, zoodat men de selectie kon doorvoeren door de 
wortels in een bepaalde zoutoplossing te werpen en de zin- 
kende alleen als zaaddragers uit te planten. Na enkele 
generaties was reeds tengevolge dezer teeltkeus vooruit- 


— 163 — 


gang te bespeuren: er kwamen reeds wortels voor met 
„meer dan 21 %. Hoewel nu altijd weer van de bieten met 
het hoogste gehalte doorgekweekt werd, was slechts geringe 
vooruitgang te bespeuren; omstreeks 1875 schommelde het 
suikergehalte tusschen 10 en 14 % ; soms werd nog iets meer 
suiker erin gevonden. In 1874 ontdekte men een nauwkeu- 
riger methode, om het suikergehalte te bepalen, zoodat nu 
ook zooveel scherper de allerbeste planten uitgezocht kon- 
den worden; sedert 1881 vond zij in Duitschland en Oosten- 
rijk vrijwel algemeen toepassing. De verbetering in de 
methode had geleidelijk een verbetering in de resultaten 
tengevolge; zoo was in 1896 het gemiddeld suikergehalte van 
de bieten der Naardensche suikerfabriek 15,5 %. 

Verscheidene stations en suikerfabrieken houden zich 
met de toepassing der selectie bezig; de aantallen bieten, 
die daarbij geanaiyseerd worden, loopt voor elk in de 
tienduizenden per jaar. Niettegenstaande deze scherpe en 
op groote schaal toegepaste selectie blijven bieten met 
een suikergehalte van meer dan 21 % een hooge zeldzaam- 
heid. Wij merkten reeds op, dat ViLMmoriN bij het begin 
der selectie een enkele maal dat gehalte aantrof; alweer 
zien wij dus, dat het uiterste niet of bijna niet verschoven 
is, trots een halve eeuw van selectie. Wel is het ge- 
middelde wat verhoogd, en daarmede een uit practisch 
oogpunt zeker belangrijk resultaat verkregen, maar heel 
veel verder kan men ook niet komen en bovendien, voort- 
durend moet er scherpe selectie worden toegepast, anders 
verloopt door regressie in enkele generaties weer het ge- 
middelde van het hooge gehalte, dat thans bereikt is, tot 
dat, wat VrLMORIN bij het begin der selectie vond. 


Over het algemeen zijn alle proeven met selectie ge- 
nomen bij granen, bieten, klaver en erwten, tabak en 
andere één- en tweejarige cultuurgewassen. Het spreekt 
vanzelf, dat daar de teeltkeuze vooral invloed zal kunnen 
uitoefenen: de generaties wisselen elkaar snel af, zoodat 


— 164 — 


er betrekkelijk vlug gewerkt kan worden. Bovendien, de 
selectie heeft bij zulke planten zooveel meer gelegenheid 
zich te doen gelden, Zooals wij reeds zagen, is selectie 
eigenlijk de keuze van de bestgevoede moederplanten en 
zaden; het spreekt van zelf, dat de gunstige invloed van 
zulk een keuze zich sterker zal doen gevoelen bij een plant, 
waar slechts enkele maanden tusschen uitzaaien en oog- 
sten verloopen, dan bij een cultuurgewas, waar de oogst- 
periode zich over vele jaren na het zaaien uitstrekt. 
Bij laatstgenoemde plantensoorten hebben de uitwendige 
omstandigheden veel meer gelegendheid op de zich ont- 
wikkelende plant in te werken. 

Wanneer wij het voorafgaande nog eens resumeeren, 
kunnen wij zeggen, dat de fluctueerende variaties onder- 
worpen zijn aan vaste wetten, die ook voor de koffieplant 
gelden. Selectie van zaad zal bij haar in de eerste plaats 
tot gevolg hebben, dat men krachtiger bibit verkrijgt ; of 
door zulk een selectie echter op den duur een verbeterd 
ras verkregen kan worden, blijft nog een open vraag. In 
elk geval kan de selectie dan slechts werken alseen gun- 
stige cultuurvoorwaarde, op één lijn te stellen met zooveel 
andere, als bv. gunstig klimaat, voedzamen bodem, ratio- 
neelen snoei. Wij hebben geen recht van selectie méér te 
verwachten dan van dea invloed van andere cultuurme- 
thoden. En hoe gering is bij Java-koffie niet dien invloed : 
de productie hangt bij haar vooral af van het weder tij- 
dens den bloei en van de bladziekte, twee factoren, die wij 
z00 goed als niet in onze macht hebben. Ik geloof mij 
daarom zeer sceptisch te moeten uitlaten over wat men 
van de selectie van extremen mag verwachten. 

Veel gunstiger is het gesteld met de selectie van hybride- 
zaailingen. Bij deze is het slagen van den bloei minder 
afhankelijk van de weersomstandigheden, zij stellen lager 
eischen aan den bodem, bezitten meer plooibaarheid, wat 
betreft het verdragen van verschillende klimaten, en zij 
blijven tamelijk wel vrij van bladziekte. Van een teelt- 


— 165 — 


keus der uitersten is daarom bij hybriden meer heil te 
verwachten dan bij zuivere koffiesoorten. 

Waar wij ons echter bijna zeker mogen achten van re- 
sultaten te zullen verkrijgen, is de selectie van sprongs- 
gewijze variaties. In het volgende hoop ik U met voor- 
beelden uit andere cultures duidelijk te maken, van hoe- 
veel gewicht voor de praktijk deze methode tot rasverbe- 
tering is, en welke voordeelen zij juist bij een plant als kof- 
fie kan afwerpen; terwijl ik U zelfs een enkel voorbeeld 
zal kunnen noemen, waarbij langs dezen weg een aanwinst 
verkregen is voor de cultuur, die ons vooral ter harte gaat. 


(Wordt vervolgd). 


Teysm. XVIII 1 


INN NN 


DE BEHANDELING VAN HET PLANTMATERIAAL BĲ 
DE CULTUUR VAN HEVEA BRASILIENSIS. 


De Hevea heeft zich in zeer korten tijd een niet onaanzien- 
lijke plaats in de rij onzer cultuurplanten veroverd. Even- 
als bij alle nieuwe cultures, zullen wij aanvankelijk moe- 
ten steunen op ervaringen en gegevens in andere landen 
verkregen. 

In casu zijn ket voornamelijk de Straits en Ceylon, welke 
ons in hoofdzaak de richting aangeven, waarin de cultuur 
van Hevea moet worden gedreven. Toch zijn er ook ten 
onzent vele waarnemingen gedaan en proeven genomen, 
waarmede de rubberplanters hun voordeel kunnen doen. 
Ik wijs hier slechts op de talrijke publicaties omtrent : 
„Cultuur, Tappingsmethoden, productie enz.” welke succes- 
sievelijk in tijdschriften als: Teysmannia, Cultuurgids e.a. 
zijn verschenen. 

Zeer weinig gegevens bezitten wij nog ten opzichte 
van het plantmateriaal, dus van de jonge plant vóór de- 
ze op hare blijvende standplaats komt. 

In het onderstaande zal ik trachten een overzicht te ge- 
ven, van de voor-en nadeelen verbonden aan de verschillen- 
de behandelingswijzen der bibit, en zulks op grond van de 
in den Cultuurtuin opgedane ervaringen. 

Zooals bekend is, geschiedt de voortplanting van Hevea 
vrijwel uitsluivend door middel van zaad. Wel deelt de beken- 
de Hevea-specialiteit HerBert WerRieurT mede, datdeeerste He- 
vea planten te Peradeniya op Ceylon door stekken vermeer- 
derd werden, doch deze methode werd blijkbaar niet meer toe- 
gepast, toen bedoelde boomen zaad begonnen te produceeren. 

Ook de in die richting genomen proeven, gaven even als het 


— 167 — 


marcotteeren, in den Cultuurtuin steeds ongunstige resulta- 
ten. Zelfs in een daartoe speciaal vervaardigd kweekbakje 
baarden de proeven met stekken genomen steeds weer teleur- 
stellingen. Volgens WRrieHr werd destijds in Ceylon uitslui- 
tend hout van éénjarige zaailingen als stekmateriaal gebruikt. 
Naar aanleiding hiervan beproefde ik ten slotte, jonge zaai- 
lingen te marcotteeren. Dit pogen werd met een ongedacht 
succes bekroond. Oorspronkelijk werd de proef slechts op 
een 55-tal planten genomen. De gemarcotteerde individuen 
hadden een leeftijd van ongeveer 6 maanden. Na + 50 
dagen had het meerendeel der alsdus behandelde planten 
aan de bovenzijde van het wondvlak 3—5 dikke, vleezige 
wortels gevormd. Successievelijk werden de gewortelde 
tjangkokans afgesneden en voorloopig in potten geplaatst, 
teneinde ze zoo nauwkeurig mogelijk te kunnen observeeren, 
voornamelijk wat groei en vorming van het wortelgestel 
betrof. 

Raadzaam is het de gewortelde plantendeelen niet te lang 
aan de moederplant te laten; opgemerkt werd namelijk dat 
de groeipunten van sommige uit de klappervezel stekende 
wortels zwart werden en wegrotten, hetgeen natuurlijk een 
stoornis in den groei dier organen te weeg brengt. Bij het 
uitplanten dient men de uiterste zorg in acht te nemen: 
worden de marcotten ruw behandeld, dan breken de dikke 
brooze wortels tijdens het planten gemakkelijk af. 

Om deze reden verdient het dan ook aanbeveling, de 
klappervezel bij het planten slechts een weinig los te maken, 
dus aan den marcot te laten. Reeds na 2—3 weken had 
het meerendeel dezer marcotten de potten grootendeels 
met hunne wortels gevuld, waarop zij in den vollen grond 
werden overgeplant. 

Bij het overplanten bleek, dat zich aan de marcotten 
geen geprononceerden penwortel had ontwikkeld. 

Eenige der gemaakte wonden dreigden geheel door het 
nieuw gevormde weefsel te worden overgroeid, zonder tot 
wortelvorming te geraken. 


— 168 — 


Teneinde de marcotten, waarbij dit verschijnsel zich 
voordeed, alsnog tot wortelvorming te dwingen, werden 
deze afgesneden. Een enkel exempaar bleef zeer lang leven 
zonder echter wortels te vormen; de overige stierven reeds 
spoedig. Van de 25 gemarcotteerde planten, werd een 19- 
tal goed gewortelde individuen verkregen, (in het groot. 
uitgevoerd, zal deze bewerking een minder hoog percen- 
tage uitleveren). 

Op grond van deze voorloopig zeer gunstige resultaten, 
werd de proef op grooteren schaal herhaald, zoodat thans 
ettelijke duizende jonge planten zijn getjankokt, waarvan 
tot op heden reeds een 3000 gewortelde marcotten werden 
verkregen. 

Nevenstaand plaatje geeft een beeld van de wortelvor- 
ming na 40—45 dagen (de fotografische opname van den 
hier afgebeelden marcot dank ik aan de welwillendheid 
van den Heer Huysmans, wien.ik hiervoor ook te dezer 
plaatse gaarne mijnen dank betuig). 

In een klimaat als dat van Buitenzorg, waar geen sprake is 
van een geprononceerden Oost-moesson, kan men bijna 
het geheele jaar door tjangkokken. 

In het algemeen is het begin van den West-moesson: 
de aangewezen tijd voor het verrichten dezer bewerking, 
eerstens omdat gedurende dit tijdstip de groei van de- 
planten het krachtigst is en secundo, wijl het van groot 
belang is, vòòr het intreden van den Oost-moesson, krachtig 
gewortelde planten te hebben. Men dient er voor te 
zorgen, dat de afschorsing niet op de jonge nog weeke 
deelen wordt aangebracht. De ervaring leerde ons hier, 
dat het aanbrengen van de wonde op het weliswaar groene, 
doeh reeds uit vaste weefsels bestaand hout, de minste 
stoornis teweeg bracht in de functioneering der boven de 
wonde gelegen organen. 

Gevallen waarin het hout nog te jong en te week was, 
hadden steeds hetzelfde verloop, namelijk het slap hangen 
der bladeren, het rimpelig worden van den stengel en als 


nemen 


à LE RT 
Ne Ps ze 2) 


in 
han 


a == de plaats, xv 
overplanting 


Schaal 1:6. 


Wortelgestel van 8 mnd. oude HEVEA-planten. 
=— Pen verplant individu, waarvan de penwortel bijna geheel werd weggesneden, 
— Een niet overgeplant exemplaar. 


A 
B 


Á 


a == de plaats, waar de penwortel bij de 
overplanting werd weggesneden, 


Schaal 1:6. 


Bewortelde tjangkok van Hevea. 


— 169 — 


eindresultaat het afsterven van het gemarcotteerde deel 
van de plant. Ook daar waar de afschorsing op de goede 
hoogte was aangebracht, gebeurde het wel eens, dat een 
deel van het weeke topeinde en de daar gevormde krans 
van jonge bladeren verdroogden; het wegsnijden van dien 
top voorkwam echter verdere consequenties voor den 
groei en de vorming van den marcot. 

Noodlottige gevolgen heeft ook het maken van diepe 
insnijdingen, beleedigt men het teere onder de bastlagen 
gelegen cambiale weefsel, dan verdroogt dit en sterft af, 

In dit afstervingsproces wordt ook het onmiddellijk bo- 
„ven de wond gelegen weefsel betrokken, tengevolge hier- 
van ziet men dan ook spoedig de bastlagen te dier plaatse 
zwart worden en verrotten, in welk geval de tjangkokkan 
verloren is. Ten einde het gevaar van afknappen door 
hevige winden of door slagregens te verminderen, is het 
aan te bevelen, de aan te brengen wonde niet langer te 
maken dan 83—4 c.M. 

Eenigen tijd na het tjangkokken ontwikkelden zich, 
uit een of meer dicht onder het wondvlak gelegen knoppen, 
krachtige scheuten, welke men later dezelfde behandeling 
als de hoofdstam kan doen ondergaan. 

Op deze wijze kan men, in betrekkelijk korten tijd, zijn 
plantmateriaal belangrijk vermeerderen. Bij het uitplanten 
der gewortelde marcotten, neme men slechts een deel der 
bladeren weg. Een goed bewortelde marcot kan gemak- 
kelijk een aantal bladeren behouden, hierdoor kan de plant 
na de vereeniging van de wortels met de hen omgevende 
aarde, onmiddelijk beschikken over een aantal assimilatie- 
organen. 

Ook verzuime men niet, om de tjangkokkans bij het uitplan- 
ten van steunsels te voorzien; opdat zij minder onderhevig 
zullen zijn aan beschadiging, ten gevolge van sterken wind. 

In de 9de afl. vande Cultuurgids deelt de heer C.J. pr VoceL 
mede, dat ook te Soebang het marcotteeren van jonge 
zaailingen met gunstig gevolg werd toegepast. 


— 170 — 


Vooral in de gegeven omstandigheden mag deze ver- 
meerderingswijze voor onze rubberplanten van actueel 
belang geacht worden. Wij zijn toch tengevolge van het. 
gering aantal op Java voorkomende zaadproduceerende- 
boomen, ten opzichte van ons plantmateriaal geheel af- 
hankelijk van onze buren, voornamelijk de Straits. Eer 
practisch bruikbare ongeslachtelijke vermeerderingsmetho- 
de zal zeer zeker een gunstige wending in dezen toe- 
stand teweeg brengen. 


Behandeling der Zaailingen. 

Zooals bekend is valt de rijpingsperiode der Hevea-vruch- 
ten ten onzent ongeveer in Januari—April. In de Straits: 
en Ceylon dragen de boomen een paar maanden vroeger. 
De weersgesteldheid is van grooten invloed op de rijping 
der vruchten en zaden. Heeft men nl. gedurende de 
rijpingsperiode helder zonnig weer, dan springen de 
vruchten met een knal open en ontlasten zich dus op 
natuurlijke wijze van de zaden. In het tegenovergestelde- 
geval, dus bij donker regenachtig weer, geschiedt zulks niet, 
en is men genoodzaakt de vruchten grootendeels te plukken. 
Een hieruit voortvloeiend en niet geheel te vermijden nadeel 
is, dat men onder de geoogste vruchten steeds een zeker 
percentage niet volkomen gerijpte zaden zal aantreffen. 
Dergelijke zaden kan men echter vrij gemakkelijk onder- 
scheiden, zij hebben dikwijls roodachtig bruine Vlekken, 
en kunnen dus zonder veel moeite uitgezocht worden. Hoe- 
verscher het zaad, des te eerder de kieming zal plaats. 
hebben. De Heveazaden bewaren onder normale omstan- 
digheden slechts zeer kort hun kiemvermogen. In streken. 
met voldoenden regenval kan men de versche zaden 
veilig zonder bedekking uitzaaien. Ik zou zulks zelfs 
meer willen aanbevelen dan de bedekking der kweekbedden. 
met alang-alang of iets dergelijks, aangezien zulks aan- 
leiding tot ontwikkeling van schimmels enz. zou kunner 


En 


geven. Zaden welke door langdurig transport of door 
langdurige bewaring een zeker percentage van hun vocht- 
gehalte hebben verloren, dient men ter voorkoming van 
teleurstellingen op overdekte kweekbedden uit te zaaien. 
Van meerdere zijden vernam ik, dat uit de Straits ontvangen 
zaden, welke op onbedekte kweekbedden werden uitgezaaid, 
niet ontkiemden. Alvorens echter tot het uitzaaien over 
te gaan, dient men zich een duidelijke voorstelling te heb- 
ben gemaakt van de behandeling, welke de zaailingen in 
de toekomst zullen ondergaan. 

Het direct ter bestemder plaatse uitzaaien kan hier veilig 
buiten beschouwing worden gelaten, hieraan is toch een 
onnoemlijk aantal (iederen planter welbekende) nadeelen 
en gevaren verbonden. 

Op sommige ondernemingen zoowel hier als elders, past 
men het uitzaaien dan wel het overplanten der jonge 
zaailingen in mandjes toe. Hoewel de duurte der mandjes 
in deze geen overwegend bezwaar genoemd mag worden, 
durf ik deze werkwijze, om na te noemen redenen niet 
aan te bevelen. Tegenover de voordeelen van dit systeem 
staan niet te onderschatten nadeelen. Wanneer men der- 
gelijke in mandjes staande planten op hun blijvende stand- 
plaats brengt, dan ziet men niet wat men plant d. w. z. 
men kan zich niet overtuigen of de krachtige penwortel, 
welke de Heveaplant ontwikkelt, al dan niet normaal ge- 
vormd is. Zulks is inderdaad een groot bezwaar, want 
evenals Palaguium, Castilloa enz. zullen ook de Hevea’s 
slecht groeien, indien zij met gedraaiden of spiraalsgewijs- 
opgerolden penwortel worden geplant. 

Men schatte dus het aan deze behandeling verbonden 
voordeel, dat bij het overplanten geen stoornis in den groei 
wordt teweeggebracht, vooral niet te hoog. Dit weegt mi, 
geenszins op tegen de nadeelen. 

Het uitleggen der zaden in het, voor kweekerij bestemde 
terrein, kan op tweeërlei wijzen geschieden : 

l°. Men kan de zaden uitleggen op een onderlingen 


— 172 — 


afstand van enkele c.M., indien men voornemens is de 
jonge planten één of meerdere malen te verplanten, alvo- 
rens deze ter bestemder plaatse werden gebracht. 

2o De onderlinge afstand der zaden kan 1-1, voet zijn, 
voor het geval men de zaailingen gedurende hun verblijf 
in de kweekerij, niet wenscht over te planten. 

De onder sub 1 genoemde behandeling is ongetwijfeld 
kostbaarder dan laatstgenoemde, doch heeft het groote 
voordeel, dat de jonge planten een tweemalige wortel- 
snoeiing ondergaan, terwijl zulks bij de onder sub 2 ge- 
noemde behandeling slechts éénmaal geschiedt. 

Zooals bekend is vormen de jonge Hevea-zaailingen een 
krachtigen penwortel en dicht bij den wortelhals een krans 
van bijwortels. Erkent men in Europa vrij algemeen het 
nut van het wegsnijden van den penwortel bij de meeste 
ouzer cultuurboomen, hier koestert men nog maar al te 
dikwijls een veelal ongemotiveerde vrees, om deze bewer- 
king toe tepassen. Het zou mĳ te ver voeren, indien 
ik hier de voor-en nadeelen aan het wegsnijden van den 
penwortel verbonden, „eingehend” wilde behandelen. 
In algemeenen zin heeft deze bewerking de volgende 
voordeelen : 

1°,. Het ontstaan van een grooter aantal zijwortels door 
vermeerdering van voeselopnemende organen, en: 

20, Een physisch of chemisch ongunstigen ondergrond 
zal een minder nadeeligen invloed uitoefenen op planten, 
welke geen penwortel hebben, dan op dezulke welke een 
dergelijk orgaan wèl bezitten. Er is echter een omstan- 
digheid, waarop ik in het bijzonder de aandacht meen te 
moeten vestigen. In de Hevea aanplantingen op Ceylon 
werden boomen aangetroffen wier penwortels door witte 
mieren waren vernield. Bij nader onderzoek bleek, dat 
het aantasten door witte mieren als secundair verschijnsel 
moest worden beschouwd, zulks geschiedde namelijk als 
gevolg van het optreden van zekere fungi, de zoo GO vrG0EE 
wortelschimmels. 


— 178 — 


Merkwaardigerwijze werden uitsluitend de penwortels 
aangetast, terwijl de bijwortels daarentegen intact bleven. 

Het meerendeel der aangetaste boomen bleef dan ook 
trots het verlies van den penwortel nog geruimen tijd 
leven, doch allen werden ten slotte bij sterken wind 
neergeslagen en ontworteld. Het gering aantal opper- 
vlakkig gevormde bijwortels, was blijkbaar niet in staat 
den boom voldoende weerstandsvermogen te schenken. 
Op grond van deze waarnemingen en in verband met de 
nadeelen, welke in het algemeen aan het niet wegsnijden 
van den penwortel zijn verbonden, is het m.i. alleszins 
raadzaam bij de jonge Heveaplanten alles in het werk te 
stellen, om in plaats van den penwortel een krachtig net 
van zijwortels te doen ontstaan. 

A priori is natuurlijk niet uit te maken of een dergelijk 
wortelgestel op den duur niet eveneens door wortelschim- 
mels zal worden aangetast, zulks zal de ondervinding ons 
moeten leeren. 

Indien wij nu de zaden op geringen afstand circa 5—10 
e M. uitleggen, dan zullen de jonge plantjes na 2 à 8 
maanden overgeplant moeten worden. De zaailingen neb- 
ben dan een krachtigen penwortel met een krans van bij- 
wortels dicht bij den wortelhals gevormd. Zonder eenig 
gevaar kan men den penwortel tot dicht onder dezen 
krans wegsnijden, de bladeren korte men gedeeltelijk in, 
teneinde te sterke verdamping te voorkomen. 

De planten langer op de kweekbedden te laten baart ge- 
woonlijk na het overplanten veel teleurstelling. Planten 
welke op een leeftijd van 4—5 maanden worden over- 
geplant verliezen doorgaans een deel van den stengel; 
weliswaar maakt het overgebleven deel nieuwe uitloopers, 
welke echter in de meeste gevallen uiterst zwak zijn. 
Men kan dan ook in dit geval op een zeer aanzienlijk 
percentage verlies van plantmateriaal rekenen, want ook 
degene welke niet sneuvelen blijven achterlijk in hun groei. 

Nevenstaande afbeelding geeft een idee van de wortel- 


— 174 — 


vorming van een onverplant en een verplant individu. 

Hoe meer men de Hevea verplant en de wortels in- 
snijdt, des te minder neiging hij zal toonen tot de vor- 
ming van een geprononceerden penwortel. 

Zooals op het plaatje dudelijk is te zien, worden tengevolge 
van het insnijden van den penwortel dicht bij de gemaakte 
wonde 8 nieuwe gevormd, welke zich echter reeds veel 
minder krachtig ontwikkelen. Brengt men dergelijke planten 
ten slotte op een leeftijd van 10—12 maanden op hun blijven- 
de standplaats, en worden de krachtigste wederom sterk 
ingesneden dan zal in de meeste gevallen een vrij regel- 
matig wortelnet ontstaan. 

Zooals gezegd, zijn de planten onder gunstige condities na 
10 — 12 maanden geschikt, om als „stumps” te worden uit- 
geplant. Heeft men de planten gedurende hun verblijf 
in de kweekerij niet verplant, ook dan schrome men niet 
den penwortel geheel weg te snijden. Ik paste deze operatie 
zelfs met succes toe op een ruim 21/5 jaar oude plant, 
die buitendien 48 uur buiten de aarde was gebleven. 

Wel duurde het vrij lang vóór de stump aan den groei 
kwam, doch toen hij eens begon uit te loopen ging de 
verdere ontwikkeling dan ook uiterst snel. 

Als regel kan men veilig aannemen, dat het beter is. 
oudere dan te jonge stumps te planten. 


Buitenzorg, Februari 1907. 
C. J. W. Heun. 


NN nnn nnee nn nn nee enne en ennn 


OVER EEN PAAR ZIEKTEN IN PALMEN, 


Het wordt er voor den Landbouwer niet gemakkelijker op. Wil 
hij beantwoorden aan hetgeen met reden van hem verwacht mag 
worden, dan moet hij niet slechts grondig zijn vak verstaan, niet 
slechts op de hoogte zijn van de cultuur zijner planten, van de 
bereiding zijner producten, maar ook moet hij eenige kennis hebben 
van de talrijke ziekten en plagen, en van de middelen om die zoo 
het mogelijk is te bestrijden of beter nog te voorkomen. Dikwijls 
zal hij daarvoor de voorlichting van personen, die een speciale 
studie van plantenziekten gemaakt hebben, moeten vragen, maar 
zonder deskundige hulp kunnen laatstgenoemde ook weinig uit- 
richten. 

Het is daarom noodig in Land- en Tuinbouwtijdschriften, 
ook op de ziekten, die in cultuurplanten in andere streken voor- 
komen te wijzen, teneinde voorbereid te zijn, indien dergelijke 
kwalen zich ook bij onze planten voordoen. Meestal is eene ziekte, 
in het begin ontdekt, als zij zich nog niet verspreid heeft, wel te 
bestrijden, in ieder geval gaat zulks veel gemakkelijker als later, 
als de kwaal zich al overal vertoont. 

Zoo komt in onderstaasd tijdschrift een opstel voor over een paar 
ziekten in palmen, en wel in de gewone pinang, Areca catechu, die 
de pinangnoten van den handel levert, die ook in sommige deelen 
van onzen Archipel een belangrijk uitvoerartikel uitmaken, Nog 
eene ziekte van een andere nuttige palm, Barassus flabellifer, Palmyra. 
of Lontar wordt er uitvoerig in besproken. 

In de Malnad-distrieten in Mysore is sedert eenige jaren eene 
ziekte verschenen in de pinangboomen, bekend onder den naam van 
„black rot” Tot nu toe is de kwaal nog niet elders waargenomen, 
zoodat het waarschiĳjulijk is, dat het klimaat in genoemde streek 
bijzonder gunstig is voor den parasiet, die de ziekte veroorzaakt. 

De eerste symptomen van de ziekte verschijnen tijdens den bloei. 
Een aantal bloemen vallen, zonder vrucht te zetten, af en de bloem- 


ben 


stengels worden zwart en verrotten. Deze rotting verspreidt zich langs 
de stengels, bereikt ook die waaraan reeds jonge vruchten voor- 
komen en is de oorzaak, dat de laatste onrijp afvallen. De bloemstengels 
ontstaan in de oksels der laagst geplaatste bladeren, en staan dus 
vlak bij het opgezwollen groene deel op den top van den stam. Dit 
groene gedeelte bestaat uit een aantal bladscheden, die de groeiende 
top van den palm met hun dikke laag beschutten. De laagste van 
die bladscheden wordt nu op de plaats, waar de bloemstengel ont- 
springt, geïnfecteerd en een zwarte rottende plek wordt op dit punt 
zichtbaar. De naastbijliggende bladscheden worden daarna aangetast 
en daar de inwendige deelen zachter zijn dan de uitwendige, verspreidt 
de verdere rotting zich hier bijzonder snel, als het groeiende punt, 
het hart van den boom aangetast wordt, is deze onherroepelijk 
verloren, de geheele kroon wordt geel en valt af. Hier is dus niet 
slechts de oogst verloren, maar ook de boom zelf wordt vernield; de 
schade daardoor in genoemde districten ontstaan is dan ook niet gering, 

In de zieke vlekken zoowel op de bladscheden als op de vruchten 
is een schimmel gevonden, behoorende tot het geslacht PAytoph- 
thora. De weinige soorten, die van dit gesiacht bekend zijn, hebben 
niet ten onrechte den naam van zeer schadelijk te zijn. Ik heb 
hier slechts te noemen Phytophthora infestans, de oorzaak van de 
bekende aardappelziekte. Er moet hier opgemerkt worden, dat de 
ontwikkeling van laatstgenoemde schimmel bij lange na zoo krachtig 
niet is, als die van den pinang, waarmede wij hier te doen hebben; 
deze brengt een buitengewoon groot aantal sporen voort. 

De schimmel bestaat uit een myce'ium, of vegetatief deel, dat 
leeft in het weefsel van den palm, zich ook naar buiten verspreiden- 
deen uit sporangia of reproductieve organen, die uitsluitend gevormd 
worden op de uitwendige draden van het mycelium. Het inwen- 
dige bestaat uit kleurlooze draden, die tusschen de cellen liggen, 
aân de einden van deze en ook soms op korte zijdelingste stengeltjes 
komen uitwendig de sporangia voor. Het zijn peervormige lichaampjes 
met het dikke einde aan de myceliumdraden gehecht, waarvan 
zij gemakkelijk afvallen. In water kiemen zij spoedig, uit ieder 
komen een dozijn ot meer dunne sporen, de z.g. zoösporen. 
Deze zwemmen in alle richtingen rond en nadat zij tot rust geko- 
men zijn, worden zij geheel rond, en kiemen, op hunne beurt 
weer mycelium vormend. Door middel van deze sporangia en 
zoösporen verspreidt zich de schimmel. 


— 177 — 


Daar voor de kieming water noodig is, hangt de verspreiding 
af van de vochtigheid in de atmosfeer en van den regenval. De 
hevige moesonregens vallen in dit deel van Mysore in Juni en 
duren tot Augustus of September. 

Een dertig of veertig jaren geleden, toen de ziekte het eerst 
opgemerkt werd, was het de gewoonte de pinangs te oogsten in de 
maanden November en December. Gedurende de laatste twintig ja- 
ren moest men vroeger oogsten, sumtijds al in Augustus en Septem- 
ber. Dit wijst op een verandering in de levenswijze van den boom, 
veroorzaakt door een andere behandeling, of door de invoering van 
een vroeg rijpe varieteit. De resultaten van deze verandering zijn, 
dat de vruchtstengels blootgesteld worden aan infectie, op een tijd 
als door de vele regens, de toestand voor de snelle vermeerdering 
van den parasiet het gunstigst is. In enkele aanplantingen kan 
nog altijd geoogst worden in December, en daar is het verminderen 
van den oogst lang niet zoo opvallend. In Mudigere, grenzende 
aan Mysore, wordt geoogst in December en Januari en daar heeft 
men weinig last van de ziekte. Te Koppa hebben de pinangplanters 
een eenvoudig middel toegepast, om het nat worden van de vrucht- 
stengels tegen te gaan; zoodra de zware regens invallen, overdekken 
zij ze met een afdak van gevlochten bladen of van de bloemschede, 
daar de Pbhytophthora-sporen dan niet voldoende vocht krijgen om 
te kiemen, wordt de kwaal binnen zekere grenzen gehouden, 

Er worden twee middelen aanbevolen, om de ziekte te bestrijden, 
het eerste is, te trachten de vruchten later te doen rijpen. Men 
meent zulks te kunnen bereiken, door de boomen beter te be- 
handelen, door er b.v. een geul omheen te graven en zoodoende 
een krachtiger groei en dientengevolge een latere bloei te ver- 
krijgen. Het is echter niet zoo geheel zeker of hierdoor het dol 
bereikt kan worden. 

Een ander en zekerder middel is, om de bloemstengels beter te 
beschutten tegen regen, en daardoor aan de sporen van den para- 
siet het kiemen te beletten. Er zijn voorbeelden aan te wijzen, 
waar men door een klein zinken afdakje boven de bloeiwijze, een 
mooie oogst kreeg, terwijl de vruchten der in de nabijheid staande 
boomen, waar het middel niet was toegepast, er onrijp afvielen, 

Een geheel andere ziekte van de pinang komt te Sylhet voor, 
die niet minder groote verwoestingen aanricht. De symptonen zijn 
zeer karakteristiek en gemakkelijk te herkennen. Evenals in Mysore 


— 178 — 


bemerkt men de ziekte het eerst aan het afvallen der onrijpe 
vruchten, spoedig begint het gezwollen groene bovenste deel van 
den boom te verschrompelen, blad voor blad wordt geel en valt 
af, evenals bij de vorige ziekte beschreven is. 

Geen spoor van een schimmel is echter in de eerste stadiums te ont- 
dekken, ook de stam schijnt gezond voor zoover hij boven den grond 
staat; onder den grond is de toestand minder gunstig. Hier vindt 
men rotting òf aan de wortels òf aan het deel van den stam dat zich 
onder den grond bevindt. Een groot aantal zieke boomen van 
verschillenden leeftijd werden uitgegraven en onderzocht, en het 
bleek, dat men hier met een gevaarlijke wortelziekte te doen had. 
In sommige gevallen bleef de stam gezond; terwijl de voornaamste 
wortels verrot waren. In andere kwam de ziekte meer aan den 
stam voor. Overal waren de verschijnselen hetzelfde, het hout werd 
bruin en zat vol met mycelium van een schimmel. Gewoonlijk 
werden de uiterste wortelpunten het eerst aangetast, de schimmel 
drong dan door het wortelweefsel in den stam, alles vernielende 
zoover het doordrong. Hetzij de eerste verschijnselen zich aan de 
wortelspitsen of aan den wortelhals vertoonen, de resultaten zijn 
altijd hetzelfde, de boom moet sterven. 

{n verschillende deelen der aarde zijn een aantal schimmels bekend, 
die de wortels vernielen. De ziekte van de Ceders in den Himalaya, 
veroorzaakt door Tomes annosus, valt het eerst de zijwortels aan, 
dringt daardoor in den stam en doodt de boom. Hetzelfde doen de 
Rosellinia’s, waarvan verschillende soorten schuldig zijn aan eene 
ziekte, de z.g. „stomp rot” al te goed bekend in thee- en koffietuinen. 

Deze ziekte eenmaal in het weefsel van de plant doorgedrongen is 
moeielijk, zoo niet onmogelijk te bestrijden, wel kan mer de verdere 
verspreiding op vrij eenvoudige wijze tegengaan, door het graven 
van geulen om het geïnfecteerde deel van den tuin. 

Het is gebleken dat het middel afdoende is, rondom het stuk 
grond, waarin de aangetaste boomen stonden, werd een geul gegraven 
van twee voet diep en één voet breed, de grond daaruit werd op 
het geïnfecteerde land geworpen en niet aan den anderen kant. 
Al de aangetaste boomen werden uitgegraven en verbrand, de grond 
liet men dan een jaar of langer braak liggen. 

Het komt er maar op aan, goed toe te zien en de ziekte op te 
merken, vóór zij zich te veel verspreid heeft. 

Het was nog niet mogelijk de schimmel goed te determineeren, wel 


— 179 — 


is het waarschijnlijk, dat men hier met Tomes lucidus — een schim 
mel, die vrij veel in de tropen voorkomt — te doen heeft, zeker- 
heid dienaargaande is echter nog niet te geven. 


Ziekte in de Borassus flabellifer, Lontar en 
andere Palmen in Godavery. 


De Lontar behoort hier onder de meest bekende palmen. In 
verschillende streken in Britsch-Indië en ook in onzen Archipel komt 
hij veelvuldig voor, minder op West-Java, maar meer in Oost-Java, 
Madoera, de kleine Soenda-eilanden, de Molukken, op Celebes, enz. 

Uit de bloemkolven wordt een ontzettende hoeveelheid suiker- 
houdend vocht verzameld, waaruit suiker wordt bereid. De eigenlijke 
Javaansche naam is Soewalen. 

In 1904 werd voor het eerst de ziekte opgemerkt, die de palmyra- 
palm-aanplantingen in de Goda very- delta bedreigde. Het volgende 
jaar bleek het, dat ook de klapperboomen aangetast werden. Het 
schijnt dat reeds in 1897 enkele zieke boomen gezien zijn, in de 
laatste jaren echter verspreidde de kwaal zich meer. Tegenwoordig 
komen de zieke boomen over een aanzienlijke uitgestrektheid voor, 
hier en daar tusschen de aangetaste streken vindt men plekken, 
waar de boomen gezond blijven. 

In het begin meenden de plaatselijke autoriteiten, dat een groote 
tor, die dikwijls in de zieke boomen werd aangetroffen, de schuldige 
was. Het is nu bewezen, dat genoemde kever valsch beschuldigd 
is, en het hier ook een schimmel is, die de schade veroorzaakt. 
Hoe ernstig het gevaar is, blijkt uit het feit, dat in sommige streken 
76 pCt. van de bestaande boomen bezweken was. In andere 
streken waren het 10 pCt.; men schat dat de boomen éón à twee 
roepies per jaar opbrengen, het is een aanzienlijk verlies voor den 
inheemschen planter. Ofschoon er geen twijfel bestaat dat ook 
klapperboomen aangetast worden, is het percentsgehalte niet zoo 
groot en verloopt de ziekte daarbij niet zoo snel. Het steviger 
weefsel van den klapper zal daar wel de oorzaak van zijn. 

De verschijnselen der ziekte zijn als volgt: een der jongere 
bladeren begint te verbleeken en verdort langzamerhand, op dezen 
eersteling volgen andere, tot het hart van den boom aangetast 
wordt en de geheele kroon verwelkt en afvalt. Het proces gaat 
langzaam, maar zeker; aangetaste boomen blijven nog een tijd 
lang leven, op den duur sterven zij af. 


— 180 — 


De wortels en de stam blijken gezond tot de kroon doodis. De 
bladscheden echter vertoonen duidelijk kenteekenen der ziekte. Die 
bladscheden zijn zeer eigenaardige organen bij de meeste palmen, 
zij vormen een serie van twintig à dertig dicht op elkaar liggende 
lagen, die als het ware een trechter vormen, waarin de top van 
den stam, de eind of hartknop ligt. Om dezen knop te bereiken, moe- 
ten al die lagen doorboord worden, en dit doet blijkbaar de parasiet. 

Op die bladscheden komen vlekken voor in kleiner of grooter 
aantal, die in het begin en vooral in de binnenste lagen wit zijn, 
later worden zij bruin. Zij liggen wat dieper dan de opperhuid 
en de randen zijn dikwijls opgezwollen. Zij ontstaan het eerst op 
de buitenste bladscheden en dringen daardoor naar de binnenste ; 
daar de laatste zachter weefsel hebben, zijn de vlakken grooter 
en doen dikwijls weer vlakken op de buitenste schede ontstaan 
In het begin zijn de vlekken droog en òf alleen staande òf den 
omtrek met een myceliumachtig vilt bedekkende. Spoedig daarna 
echter vertoont zich een natte rot, die weldra het inwendige deel 
van den top in een onaangenaam riekende rottende massa ver- 
andert. In dit stadium van de ziekte komen de bovengenoemde 
kevers, waarschijnlijk aangetrokken door den onaangenamen geur, in 
de zieke deelen. Het zijn echter niet altijd dezelfde soorten 
en somtijds ontbreken zij geheel, zoodat het buiten kwestie is, dat 
zij de oorzaak der ziekte zouden zijn. 

Slechts in de eerste stadium’s van ziekte, voordat de ge- 
heele top begint te rotten, kan de oorzaak nagegaan wor- 
den. Het is een schimmel uit het geslacht Pythium, nauw ver- 
want aan de boven besproken Phytophthora van de pinang. De 
pas ontstane witte vlekken komen uitsluitend voor op de bladsche- 
den, waar het mycelium tusschen de cellen groeit, en daar door 
dunne draadjes — hausteria — doordringt. Dit zijn de voedingsorganen 
van de schimmel, waarmede zij den inhoud der cellen uitput, zoo- 
dat deze doodgaan. De parasiet heeft grover mycelium dan de 
Phytophthora van de pinang, ook is er verschil in de wijze van 
kieming der sporargia. In stede van de zoösporen, die onmiddellijk 
uit het sporangium ontstaan, nadat het laatste vochtig genoeg is, 
komen de sporangia als het ware in nog onrijpen toestand te voor- 
schijn, als een dun blaasje aan den top en ontwikkelen zich daar 
verder. Van daar ontsnappen zij en zwemmen in verschillende rich- 


tingen weg; als zij tot rust gekomen zijn, kiemen zij snel — door het 


— 181 — 


uitzenden van een draad-mycelium— en brengen zoo weer nieuwe 
parasieten voort. 

De verspreiding kan op verschillende wijze geschieden, voorname- 
lijk door den wind. Is de verrotting ingetreden, dan vergaat alles en 
is verspreiding op deze wijze onmogelijk. Eris echter nog een andere wij- 
ze waarop de ziekte voortgeplant kan worden. Pr ontstaan namelijk 
somtijds langs sexueelen weg oösporen, met dikke wanden, die op 
een andere wijze kiemen dan de gewone sporangia. Het is een 
soort vermeerderingsorgaan bestemd, om het voortbestaan van de 
schimmel in moeieliĳke tijden te verzekeren; want, terwijl de 
sporangia slechts tot kieming in staat zijn, eenige dagen nu hun 
ontstaan, kunnen de oösporen soms maanden lang het kiemvermogen 
bewaren. Het is zeer goed mogelijk, dat de laatste in de geheele 
verrotting goed blijven en later verspreid worden. 

Slechts door buitengewone energieke maatregelen is een dergelijke 
ziekte te bestrijden. Voor boomen, die reeds aangetast zijn, is geen 
herstel mogelijk. De zieke boomen moeten omgehakt en wel zoo 
spoedig mogelijk nadat de kwaal geconstateerd is, verder kan men 
door de knop beneden de bladeren met een sporendoodende stof te 
bestrooien of te bespuiten, voorbehoedend te werk gaan, Bouillie 
Bordelaise kan hier uitmuntende diensten bewijzen. 

Het is niet te verwachten, dat de inboorlingen er spoedig toe 
zullen overgaan de bovengenoemde maatregelen uit zich zelf toe te 
passen, vooral tegen het omkappen van zieke boomen hebben zij 
ongetwijfeld bezwaren. Het zal daarom dringend noodig zijn, dat 
de Regeering strenge maatregelen neemt. Er zal eene geregelde en 
nauwkeurige inspectie van de Lontar- en Klapperboomen in de om- 
geving moeten gehouden worden, om de maatregelen tot beteugeling 
der kwaal rigoureus toe te passen, Nu de verspreiding nog niet groot 
is, bestaat de mogelijkheid, de kwaal in het begin te stuiten, het- 
geen waarschijnlijk later onmogelijk zal blijken. 


(Agricultural Journal of India, Oet. 1906 ) w. 


Taysm. XVIII, 12 


97. 


KORTE BERICHTEN. 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW 


CORRESPONDENTIE OVER DE CULTUUR VAN 
„KAPAS RAMPIT” IN BORNEO. 


Buitenzorg, 27 December 1906. 


In mijn als Directeur van ’s Lands Plantentuim, tot den voor- 
ganger Uwer Excellentie gericht schrijven van 25 Juni 1904 No. 
2484/0 werd aangevoerd: 

„Wanneer men uit eene bepaalde streek van een of andere cul- 
„tuurplant zonder speciale zorgen gekweekt, een monster van het 
„product verkrijgt, dat aan hooge eischen voldoet, dan opent dit 
„in den regel een groote mate van waarschijnlijkheid, dat in die 
„streek het gewas in het groot op rentegevende manier verbouwd 
„zal kunnen worden.” 

„Welnu, bij katoen gaat dat criterium „iet op. Er is misschien 
„geen enkel cultuurgewas uit warme landen, waarbij goede en 
„zelfs voortreffelijke eigenschappen van een monster van het product, 
„zoo weinig beteekenis hebben voor het beoordeelen der kansen 
„voor een loonende cultuur, als dit voor katoen het geval is.” 

Deze opmerkingen werden gemaakt omdat de geheele „kapas- 
rampit-beweging’’ haar oorsprong had gevonden in een zeer gunstig 
oordeel over het product, gewonnen van een enkelen, aan den 
Barito staanden verwilderden boom. 

Van andere zijde had men geen geringere onvoorzichtigheid be- 
gaan door aan te nemen dat, „het algemeene voorkomen van 
kapas-rampit in de Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo, de 
vraag, omtrent de al of niet mogelijkheid van slagen der cultuur 
reeds voldoende (had) opgelost.” 

„Ware het te doen, — zoo voerde ik daartegen aan — om het hout 
door de plantensoort in questie geleverd, dan zoude deze gevolg- 


— 188 — 


trekking heel wat dichter bij de waarheid zijn; in het gegeven 
geval is zij totaal foutief.” 

„Noch het feit — zoo vervolgde ik — dat de katoenplant ergens blijft 
„groeien, noch de af en toe geconstateerde goede qualiteit van 
„een monster van haar product geven — afzonderlijk of te zamen — de 
„momenten aan de hand voor de beoordeeling van het slagen harer 
„cultuur. De vele teleurstellingen en de groote moeilijkheden bij de 
„waarlijk niet gering in aantal zijnde proefnemingen met katoen- 
„cultuur in onze kolonie genomen en gelijke ervaringen bij onze 
„buren, hadden tot oorzaak het onvoldoende quantum en boven 
„en voor alles, het onregelmatige, het wisselvallige van den oogst. 
„Daar wringt de schoen.” 

Deze en nog andere overwegingen konden toen tot geen ander 
besluit voeren „dan dat er in elk geval in de eerste jaren geen 
sprake van mag wezen menschen van Java naar de Zuider- en 
Oosterafdeeling van Borneo te doen emigreeren (zooals werkelijk 
in ernst was voorgesteld) of zoodanige emigratie op eenigerlei wijze 
in de hand te werken, met het oog op eene in dat gewest te drijven 
cultuur van kapas-rampit. Omtrent de mogelijkheid, dat die cultuur 
daar kans van slagen heeft, is men nog volkomen in het onzekere.” 

Men heeft in deze onomwonden uitlatingen het innemen van 
een overdreven voorzichtig standpunt gezien en mij kritieken niet 
gespaard. De sedert, in het betrokken gewest opgedane ervaringen 
hebben geleerd, dat het verwijt eener te ver gedreven voorzich- 
tigheid inderdaad onverdiend was. De brief van den Resident 
van de Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo dato 8 dezer No. 
7174/22, welke in de eer heb hiernevens, met bijlagen, Uwer 
Excellentie aan te bieden, leert dit andermaal. 

Hoe weinig ook de uitkomsten der kapas-rampit-cultuur aan 
sommige hoog gespannen verwachtingen van het teelen dier ka- 
toensoort hebben beantwoord, met den Resident ben ik van oordeel, 
dat zoolang er nog eenige hoop bestaat iets van die cultures 
terecht te brengen, nog eenigen tijd met het verleenen van Regee- 
ringshulp dient te worden voortgegaan. Het komt er dus op aan 
der bevolking een behoorlijken afzet van haren katoenoogst nog 
een paar jaar te blijven verzekeren. De geldelijke consequenties 
van dit standpunt zullen uiet van beteekenis zijn en, waar het 
geldt het product van op bestuurslast aangelegde proeftuinen, is 
dat verzekeren een verplichting. 


— 184 — 


In de eerste, plaats. « . . ….…. 
In de tweede plaats zag ik mij gaarne gemachtigd tot open- 
baarmaking van nevensgaande bescheiden, als mede van dezen brief. 


. . . . . . . . . . . . . . . 


De Directeur van Landbouw, 
(w.g.) Treur. 
Aan 
Zijne Exeellentie den Gouverneur- 
Generaal van Nederlandsc-Indië. 


Bandjarmasin, den 8 December 1906. 


Referte Uwe missive dd. 19 September jl. No. 6527 heb ik de 
eer UHoogEdelGestrenge hiernevens aan te bieden afschriften der 
missives van den Assistent-Residenten van Kandangan en 
Amoentai en van den Controleur van Tabalong en Kloewa dd. 10 
October en 19 en 12 dezer No. 636/22, 624/22 en 400/22, waaruit 
blijk dat in dit jaar op geen grooteren oogst dan van + 6 picol 
kan worden gerekend. 

Het beeld, dat beide afdeelingschefs van de kapas-rampit cultuur 
ophangen, is verre van schitterend en bemoedigend, zij kan zelfs 
gezegd worden in de Tabalong ten doode te zijn opgeschreven. 

De Controleur van Barabei wil echter alle hoop nog niet opge- 
ven, zoolang hij zich niet heeft kunnen overtuigen van de resulta- 
ten der op zijn last aangelegde proeftuinen. 

Hij acht het noodzakelijk —en ik kan mij daarmede vereenigen —dat 
de bevolking intusschen verzekerd blijft van een afzet voor haren 
oogst, die in de eerste paar jaren wel niet veel te beduiden zal 
hebben. 

Om de cultuur er boven op te helpen, zal Regeeringshulp in de 
eerste jaren niet kunnen worden ontbeerd en geef ik UHoog del 
Gestrenge beleefd in overweging, het daarheen te leiden, dat de 
reeds toegezegde Regeeringshulp voorloopig blijtt gecontinueerd. 


De Resident der Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo. 


w.g VAN Werrr, 
Aan 
den Directeur van Landbouw. 


— 185 — 
Amoentai, 19 November 1906. 


Referte Uw apostil dd. 25 September jl. No. 5846/22 heb ik 
de eer UHEJdG. hierbij in afschrift aan te bieden de missive van 
den Controleur te Tandjong dd. 12 dezer No. 400/22, aan den inhoud 
waarvan kortheidshalve wordt gerefereerd. 

Om de daarin vermelde redenen en wegens de mislukking van 
den jongen katoen aanplant door de langdurige droogte in 1905, bestaat 
bij de bevolking geen animo voor de cultuur en plant zij behalve 
de gewone inlandsche gewassen bij voorkeur peper en tjabe, ja 
zelfs Ficus elastica in stede van kapas-rampit. 

Ook in het district Balangan ziet de bevolking geen voordeel 
in die cultuur. 

Op mijn laaste tournee in dat distriet is mij gebleken, dat na- 
genoeg alle plantsoenen van kapas-rampit, die ik in het vorige 
jaar daar zag, hebben plaats gemaakt voor aanp'antingen van pe- 
per en tjabe (staartpeper). Vooral de cultuur van tjabe heeft in 
dat district een belangrijke uitbreiding gekregen en is nu op weg een 
volkscultuur te worden. Dit zal vermoedelijk in de naaste toekomst 
in Tabalong ook het geval zijn. 

In beide districten schijnen bodem en klimaat bijzonder geschikt 
te zijn voor de teelt van tjabe. Bovendien is de cultuur eenvou- 
dig en spoedig zeer loonend, terwijl de bereiding van het product 
geen bijzondere moeite of toestellen vereischt en de planten noch 
de vruchten van plagen te lijden hebben. 

Onder de gegeven omstandigheden is er mi. naast de cultuur 
van tjabe en peper geen plaats voor de karas-rampit als volks- 
cultuur. 

Uit eene door den Controleur van Amoentai onlangs genomen 
proef met de zuivering van eene door hem van Balangan ingekoch- 
te hoeveelheid ongezuiverde katoen is gebleken, dat van het oorspron- 
kelijke bruto gewicht slechts 25 pCt. gezuiverde katoen werd gekregen. 

Bij een te besteden prijs van f 30 voor 1 picol gezuiverde ka- 
toen zoude dus, wanneer men de zuiveringskosten kuiten rekening 
liet, voor een picol ongezuiverde katoen hoogstens f 7.50 kunnen 
worden geboden. 

Voor dezen prijs wil de bevolking de katoen niet leveren, in elk 
geval geen kapas rampit aan- of bijplanten en vermoedelijk ook niet 
voor f 40 de picol gezuiverde katoen. 


— 186 — 


Op grond van het vorenstaande ben ik van meening, dat van de 
katoencultuur in deze afdeeling geene verwachtingen mogen wor- 
den gekoesterd, en dat blijvende of tijdelijke Regeeringshulp gemoti- 
veerd is te achten. 


De Assistent Resident, 
w.g. KEMPER. 
Voor eensluidend afschrift: 
De Commies, 
w.g. W.F, AronDs. 


Aan 
den Resident der Zuider- en 
Oosterafdeeling van Borneo. 


Tandjong, 12 November 1906. 


Met referte aan Uw apostil dd. 2 October jl. No. 624/22, heb ik 
de eer U WelEdelGestrenge het ondervolgende mede te deelen. 

Zooals U bekend is, zijn 225 katti ongezuiverde kapas-rampit 
door mij van de bevolking ingekocht en die wordt door zieke ge- 
traften met de hand gezuiverd, hetgeen zeer langzaam gaat. 

De gezuiverde kapas zal zoodra mogelijk opgezonden worden en 
zal circa 1 pikael wegen, hetgeen dan de oogst van dit jaar uit- 
maakt, want veel meer zal niet binnen komen. 

t Is waar vele planten o.a. te Bongkang staan in bloei of heb- 
ben reeds opengesprongen vrucht, maar de vrucht wordt zeer ge- 
teisterd door rupsen en de vezelstof zal niet geoogst kunnen wor- 
den, persoonlijk kon ik mij 6 dagen geleden ervan overtuigen. 

De verwachtingen die van deze cultuur gekoesterd worden zijn 
voor deze onderafdeeling gering, omdat de bevolking niet van de 
cultuur houdt; plant zij pisang, djagong, ketela pohon, tjabe, sohang 
en andere gewassen dan is zij zeker in korten tijd waardevol pro- 
duct te krijgen, terwijl kapas-rampit na langer tijd product levert 
en dan voor 3/4 product dat waardeloos is, door dat het door vreten 
is van ongedierte. 


AO 


De kapas wordt gewoonlijk geplant in de maanden Februari en 
Maart en geoogst in de maanden October en November. 


De Controeleur van Tabalong en Kloewa. 
(w.g.) C. W. ScHooren. 
Aan 
den Assistent Resident 
van Amoentai. 


Kandangan, 10 Oetober 1906. 


Beleefde referte aan uw apostil dd. 25 September jl. No. 5846/22 
gesteld op een afschrift missive van den Directeur van Landbouw 
dd. 19 September t‚v. No. 6527, heb ik de eer U Hoogedelgestrenge 
omtrent de kapas-rampit cultuur het volgende mede te deelen. 

Aan eene raming van den oogst kan niet gedacht worden. 

Door wijlen den Controleur Knappert werd de oogst van 36000 
vruchtdragende boomen in het Barabaische geschat op 1/2 kati 
per boom: 180 pikoel. 

Volgens bericht van den Controleur van Barabai echter zijn tot 
heden nog slechts aangebracht ruim 54 pikoel gezuiverde katoen, 
onder welke hoeveelheid nog begrepen is eene hoeveelheid van 
ruim 60 kati af komstig van Rantau. 

Aangezien in deze afdeeling gemeenlijk in de maand Mei, Juni 
en Juli geoogst wordt en het thans reeds October is, zal er niet 
waarschijnlijk nog veel aangevoerd worden. 

Dit resultaat blijft dus voor de geheele afdeeling verre beneden 
de raming van wijlen den Controleur Knappert, voor de onder- 
afdeeling Batang Alai en Laboean Amas alleen. 

Vele factoren hebben daartoe echter medegewerkt. In de eerste 
Plaats zeker wel het voor dit jaargetijde ongemeen vochtige weer 
en de vele slagregens, waardoor veel van den oogst bedorven is. 

Veder heeft veel kwaad aangericht eene onder de kapas in Ba- 
rabai en Rantau uitgebroken wurmziekte, waardoor meerdere tuinen 
hoegenaamd geen oogst geven. 

Een derde reden is gelegen in het slechte onderhoud der tuinen 
door de eigenaren, die de prijs nog niet loonend genoeg achten 
en het plukken der rijpe vruchten van de hooge katoenheesters 


— 188 — 


(25 M. en meer), lastig en bezwarend vinden. Het toezicht op de 
tuinen is in hoofdzaak aan het kampoengbestuur opgedragen en 
laat uit den aard der zaak veel te wenschen over. 

Geliefd is de cultuur thans zeker nog niet en rooskleurig kan 
de toekomst er van thans ook nog niet gezegd worden te zijn. 

Ofschoon mijn ambtsvoorganger in zijn kort verslag over Juni, 
in verband met den regenval, zijn vrees uit, dat Barabai ongeschikt 
zal blijken te zijn voor de kapas cultuur en in verband met de 
daarbij aangevoerde gronden de kans daarop dan ook niet gering 
is, komt het mij toch ongemotiveerd voor thans reeds geheel de 
hoop op te geven, dat de cultuur zal slagen, waar men eerst enkele 
jaren geleden daarmede is begonnen, en de Controleurs hunne beste 
pogingen in het werk stellen de cultuur te doen slagen. 

In de geheele afdeeling werd, ongeacht de nog niet bevredi- 
gende resultaten, de cultuur toch uitgebreid en heeft de Controleur 
van Barabai twee proeftuinen onder betaalde mandoers doen aan- 
leggen, om uit te maken of de productie van de katvenplant be- 
vredigend blijft, ook wanneer ze kunstmatig op de voor den pluk 
handige hoogte van hoogstens 14 M. wordt gehouden. 

Mocht deze proef met een gunstig resultaat bekroond worden, 
dan is althans aan het bezwaar van den pluk tegemoetgekomen 
en zal de bevolking ongetwijfeld meer animo in de cultuur toonen, 
omdat de oogst dan aan kinderen kan worden overgelaten. 

Een eerste vereischte voor het succes, afgescheiden van andere 
desiderata, is echter, dat de bevolking voor haar oogst, hoe ge- 
ring dan ook, een débouché hebbe. 

In ’t tegenovergestelde geval zijn natuurlijk alle pogingen vruch- 
teloos en zal ze hare tuinen geheel laten verwilderen of de boo- 
men kappen, om den grond voor andere cultures te benutten en 
aangezien er in deze residentie nog geen opkoopers van kapas zijn, 
is ze hier wel op Regeeringshulp aangewezen. 

Waar de Controleurs nog vol hoop zijn, dat de cultuur kan 
slagen zou het m.i. zeer te betreuren zijn, wanneer de hoop hier- 
op geheel moet worden opgegeven, doordat de gelegenheid die de 
bevolking thans heeft, om haar product kwijt te raken, haar werd 
ontnomen, Zijn na nog een twee of drietal jaren de resultaten 
voor deze afdeeling nog gering te noemen, dan is dit het bewijs 
dat de cultuur hier niet slagen kan of dat de bevolking er geen 
voordeel in ziet. In het tegenovergestelde geval zal zij wel een 


— 189 — 


afzetgebied gevonden hebben, waardoor zij verdere Regeerings- 
hulp kan ontberen. 

Beleefd geef ik U derhalve in overweging, ’t noodige te wil- 
len doen opdat Regeeringshulp voorloopig nog worde gecontinueerd. 
Ik teeken bierbij aan, dat wat Rantau en het district Amandil 
betreft, eerst dit jaar en het einde 1905 met de cultuur een aan- 
vang werd gemaakt. Wat de laatste vraag van bovenaangehaalde 
missive betreft, diene dat de kapas dvorgaans uitgeplant wordt in 
het begin van den regentijd n.l. November, December en Januari. 
De oogsttijd werd boven reeds opgegeven. 


De wd, Assistent Resident. 
(w.g.) SPAAN. 


Aan 
den Resident der Zuider- en 
Oosterafdeeling van Borneo. 


38 


ADVIES VOOR HET WINNEN VAN ZAAD VAN COFFEA 
LIBERICA EN ROBUSTA. 


De Liberia-bibitcommissie hield op 7 en 8 November jl. hare 
eerste vergaderingen. De notulen dezer vergaderingen zullen ge- 
publiceerd worden, zoodra zij zijn uitgewerkt en door de commissie- 
leden zijn goedgekeurd. 

Betreffende punt 7 der agenda van bovengenoemde vergadering 
„Voorloopige regeling voor leverantie van Liberia-koffiezaad’’ werd 
besloten aan de koffieplanters te zenden een „Advies voor het 
winnen van Zaadkoffie”. De onderstaande zes raadgevingen met 
hare toelichtingen zijn van dit besluit het resultaat. 

De commissie kwam tot de conclusie, dat, hoeveel moeite zij zich 
ook wil geven de zaadkwestie tot een voor de koffiecultuur gunstige 
oplossing te brengen, het voor haar onmogelijk was nu reeds zelf 
een keuze te doen en aanwijzing te geven van de moederboomen, 
die ten dienste van alle koffieondernemingen in Nederlandsch-Indië 
als zaaddragers moeten gebruikt worden. Er is nog te weinig 
orde in den chaos van typen en bovendien is niet bekend, welk 
type voor de ééne, welk type voor de andere streek te verkiezen 
is, dan wel of met één type voor geheel Java kan worden volstaan. 

Er moet dus voorloopig wel veel worden overgelaten aan het 
inzicht van elken koffieplanter zelf. De Commissie kon dit stand- 
punt des te eerder innemen, omdat zij in zake de zaadkwestie 
twee hoofdbeginselen is toegedaan: 

ten eerste, dat iedere koffieonderneming of streek behoort te 
hebben een eigen bibittuin ; 

ten tweede, dat het zaad van iederen moederboom afzonderlijk 
moet worden gehouden en afzonderlijk geplant. 

De Commissie bedoelt hiermede niet, dat iedere planter behoort 
te beginnen met onderzoekingen over erfelijkheid, maar zij wenscht 
alleen, dat ieder tracht door eenvoudige zaaiproeven de voordeeligste 
zaaddragers voor zijne onderneming uit te zoeken. De „Lijst van 


— 191 — 


Verschilpunten”, op pag. 8,schrikke niemand af. Zij bevat talrijke 
plantkundige kenmerken, wier bepaling voor den practicus te om- 
slachtig is. De lijst is opgemaakt als basis voor het botanisch 
onderzoek en wordt hier slechts gepubliceerd, omdat zij ook tal 
van eenvoudige kenmerken bevat en den planter bij het taxeeren 
van deze tot leiddraad kan strekken. Men make wel onderscheid 
tusschen het eenvoudig practisch onderzoek en de omslachtiger 
botanische bestudeering der typen. 

Deze bestudeering dient grootendeels in het laboratorium te 
geschieden. De ermede verband houdende zaaiproeven in den tuin 
te Buitenzorg evenals de parallelproeven op particuliere onderne- 
mingen, die tot een vijftal, in verschillende streken van Java 
gelegen, worden beperkt, behooren onder directe leiding van een 
botanist te staan. 

Alleen door op deze wijze te werk te gaan, zal het mogelijk zijn 
de al te groote variabiliteit bij de Liberia- en Robusta-koffie, die 
zulk een slechten invloed op de cultuur dier producten uitoefent, 
in banden te houden. 

Wat het advies zelf betreft, zoo heeft de Commissie zich op het 
standpunt gesteld, dat thans alleen advies noodig was voor 
het winnen van zaad. De bereiding en de verdere bewerking 
van het zaad, het uitleggen, het kweeken van bibit, de selectie 
op de kweekbedden, dit alles liet zij buiten beschouwing. 

Vooreerst is er te veel verschil van grond, klimaat en ligging 
bij de verschilleade koffieondernemingen om deze punten in bij- 
zonderheden, voor iedereen geldig, te kunnen aangeven. ‚En al 
ware het wel doenlijk algemeene regelen te stellen, de Commissie 
wil zieh niet opwerpen tot een soort adviseerend lichaam in cultuur- 
aangelegenheden, maar wenscht zich te houden aan haar opdracht: 
middelen te beramen en aan te wijzen voor het behoud der goede 
typen, die er van Coffea Liberica, C. robusta en aanverwante soor- 
ten in Nederlandsch-[ndië worden ingevoerd of reeds aan wezig zijn. 

Mocht blijken, hetgeen niet onmogelijk is, dat het behoud of het 
verkrijgen van goede typen niet geheel en al alleen van het zaad 
afhangt, maar ook vau de verdere behandeling van het zaad en 
van de bibit, dan zullen ook hierover de adviezen niet uitblijven, 
Ongetwijfeld zullen op het gebied van de variabiliteit bij het ge- 
slacht Coffea ten opzichte van de keuze der zaaddragers, betref- 
fende de selectie der verkregen typen en over alles, wat daarmede 


— 192 — 


in verband staat, nadere mededeelingen en adviezen volgen. Veel 
zoo niet alles hangt af van de resultaten, die verkregen worden 
in den „Proeftuin voor Selectie” van het Departement van Land- 
bouw en van de daarmede in connectie gebrachte proeven op 
particuliere koffielanden. 


1. Iedere koffieonderneming, die in het bezit is van 
boomen van krachtig uiterlĳk met voldoende pro- 
ductiviteit, neme zaad van eigen aanplant. ledere 
koffieonderneming zorge voor het uitkiezen van 
zaaddragers en voor het aanleggen van een eigen 
bibittuin. 

Zij, die geen eigen zaad kunnen winnen, hetziĳĳdoor 
gebrek aan goede zaaddragers of doordat zaailingen 
van eigen zaad genomen een sterke achteruitgang 
of verbastering aantoonen, nemen zaad van andere 
ondernemingen, die zooveel mogelijk met huneigen 
onderneming in grond, klimaat en ligging overeen- 
komen. 


Toelichting. 


De Commissie heeft gemeend, dat bij den tegenwoordigen stand 
van het selectievraagstuk de wenschelijkheid om voor zijn aan- 
plantingen zaad te nemen uit eigen tuinen op den voorgrond 
moet geplaatst worden. Het is zeer goed mogelijk, dat in sommige 
gevallen zaad uit andere streken de voorkeur verdient boven het 
zaad uit eigen streken genomen. Enkele voorbeelden hiervan 
zijn uit europeesche cultures bekend. Evenwel, wat koffie betreft, 
zijn gevallen, waarin zuivere gecontroleerde gegevens op een der- 
gelijk verschijnsel wijzen, niet bekend. 

Zonder dit voor zaadkeuze zoo gewichtige verschijnsel uit het 
oog te verliezen, acht de Commissie het noodig, om meerdere 
redenen, voorshands het winnen van zaad op de onderneming 
zelf te moeten aanraden. 

Vooreerst heeft men bij eigen zaadwinning alles in eigen hand 
en kan men er de zorg aan wijden, die men zelf verkieslijk acht. 

Bovendien mag men veilig aannemen, dat uit dezelfde streek 


genomen, de kinderen van de beste typen beter zullen zijn dan 
die van minder goede typen. Diezelfde zekerheid bestaat niet als 
men zaad van elders betrekt. 

De typen, die voor de eene streek de beste, voor het klimaat 
meest geschikte, kinderen opleveren, doen dit nog niet altijd voor 
een andere streek, met anderen grond en een ander klimaat. 
Wat voor de eene streek de beste typen zijn, behoeven dit nog 
niet altijd te zijn voor een andere streek, vooral wijl klimaat, 
grond en ligging vaak zoo sterk verschillen. 


2. Het zaad voor de eigen bibittuinen en zoo mo- 
gelijk ook voor den geheelen aanplant wordt geplukt 
van uitgekozen en genommerde boomen en van iede- 
ren boom afzonderlijk uitgelegd. 


Toelichting. 


Het is van het grootste gewicht, dat de zaden van elken moe- 
derboom afzonderlijk worden ingezameld en uitgelegd en dat de 
nakomelingen van iederen moederboom in afzonderlijke tuinen 
worden uitgeplant. Door zulk een werkwijze zal men het spoedigst 
geraken tot een scheiding van de thans zoo verwarde en dooreen- 
gemengde typen. 

Men kieze zijn moederboomen uit door nauwkeurige vergelijking 
met andere boomen. In de hierbij gevoegde lijst van kenmerken 
zal men er cenige aantreffen, die zich gemakkelijk op het oog la- 
ten taxeeren. Door zoo goed mogelijk het type van den boom te 
ontleden en voor elk kenmerk de verschillende typen met elkaar 
te vergelijken krijgt men een voorloopigen indruk van hun waarde 
als zaaddragers. Men passe de keuze zoo scherp mogelijk toe en 
bepale zich tot slechts enkele boomen als uitgangspunt. 

De op die wijze uitgezochte boomen worden van een vast nom- 
mer voorzien, ompaggerd, de zaden worden van ieder apart inge- 
zameld, onder hun zelfde nommer uitgelegd en in eigen tuinen 
uitgeplant. Men verkrijgt dan groepen aanplantingen, wier moe- 
derboomen alle bekend zijn en daarmede kunnen worden verge- 
leken. Na eenige jaren zullen die aanplantingen beoordeeld kun- 
nen worden en hierop een nadere keuze der moederboomen kun- 
nen gebasseerd worden. (Zie nommer 5) 


— 14 — 


Men zorge bij het aanleggen van zulke tuinen, die slechts uit 
afstammelingen van eenzelfden boom mogen bestaan, dat de 
grootste nauwkeurigheid wordt in acht genomen, opdat geen zaden 
of planten van verschillende moederboomen dooreen raken. Im- 
mers in dit geval is een juiste beoordeeling onmogelijk. Het zui- 
ver houden der zaaisels is de belangrijkste factor voor het wel- 
slagen van het systeem. 

Het inboeten van niet geslaagde planten dient dus ook met 
groote zorgvuldigheid te geschieden. Men late eenige planten van 
hetzelfde zaaisel op de bedden overjarig worden om daarmede te 
kunnen inboeten. Is er niet van dezelfde bibit beschikbaar dan is 
het inboeten na te laten. 


Lijst van verschilpunten bij typen van Liberia -en Robusta-koffie. 


Stam en Takken. 


1. Hoogte Dikte Ouderdom Groeiwijze van den stam 
2. Primaire takken, op welke hoogte ontspringen de laagste 
3. 5 sl aantal verdeeling over den stam dikte 
4, je s stand en aantal secundaire en tertiaire takken 
d. 5 E verdeeling bebladering 
6. Wiwillans wilde takken pang balik adventieftakken 
adventieftwijgen 
7. Sprei boven en onder profiel 
S. Bladerdak hoek en verloop primaire takken 
9. Lengte internodien 
Blad. 
10. Lengte en breedte vorm gemiddeld blad 
11. Steel voet spits rand vlak 
12. Dikte leerachtig kleur kleur poepoes 
13. Nervatuur aantal zijnerven hoek met den middennerf 
14. Bladziekte 
Bloem. 
15. Grootte en aantal petalen kleur 


16. Bloemenaantal per internodium 

17, Percentage geslaagde bloemen 

18. Plaats aan den boom van de sterkste bloei 

19. Bloeitijd Tijdverschil en regelmaat der bloeitijden 
Tijdverschil tusschen bloem en vrucht 


— 195 — 


20. Gelijktijdige aanwezigheid van bloei en rijpe vrucht 
Vrucht. 


21. Kleur geaardheid van de schil dikte van de schil 
22. Stijllitteeken steel 

23. Grootte vorm gewicht 

24. Percentage vooze bessen percentage bessen met rondboon 


en drieboon 
25. Vruchtdracht 
Boon. 
26. Vorm grootte gewicht van platboon kleur glashard bereid 
Bed: id. id. van rondboon 
28. Percentage rondboon percentage inferieur 
29. Verhouding rood tot hoornschil id. tot bereid 
Wortelstelsel (waar mogelijk) 
30. Vorm en lengte penwortel 
31. Aantal en stand bijwortels 


Met deze lijst overeenkomende formulieren worden op aanvrage 
kosteloos door het Departement van Landbouw verstrekt. 


3. Enten gekweekt van entrijs van een bepaalden 
moederboom kunnen als zaaddragers dienen en mo- 
gen uit het oogpunt van erfelijkheid beschouwd wor- 
den als identiek aan den moederboom, waarvan zij 
afkomstig zijn. 


Toelichting. 


Het zal vaak noodig zijn, dat men een bepaalden moederboom 
door enting vermenigvuldigt. Bijv. wanneer deze, voordat de 
afstammelingen kunnen worden beoordeeld, teekenen van ouderdom 
geeft en voornamelijk later, wanneer men eenmaal de beste moeder- 
boomen naar hunne afstammelingen heeft uitgezocht en deze niet 
voldoende zaad produceeren naar de behoefte. 

De Commissie gaat uit van de meening, dat, hoewel in vele ge- 
vallen de onderstam invloed uitoefent op de ent, de soort als 
zoodanig niet wordt gewijzigd. Wel heeft men in de laatste jaren 
gemeend in zeer enkele gevallen invloed te kunnen constateeren 
van den onderstam op de eigenschappen van de kinderen, uit zaad 


— 196 — 


van enten opgegroeid, maar deze gevallen kunnen den toets der 
kritiek niet doorstaan. Daarentegen zijn er ontelbare gevallen 
bekend, waarin het entproces geen invloed op de eigenschappen 
der kinderen had. 

De Commissie en haar adviseur nemen zonder voorbehoud de 
verantwoordelijkheid op zich van de in nummer 3 uitgesproken 
meening. Zij achten het enten een zeer geschikte methode om 
van een zekeren moederboom taltijke identieke exemplaren te 
verkrijgen, die evengoed als de oorspronkelijke boom als zaaddragers 
kunnen dienen, Indien de oorspronkelijke boomen teekenen van 
ouderdom beginnen te geven, verdienen de door enting verjongde 
exemplaren zelfs den voorkeur boven den oorspronkelijken boom. 

Zonder nu op de wijze van enten dieper in te gaan, zij hier 
nog geadviseerd als onderstammen te nemen hard groeiende zaai- 
lingen van het soort, waarvan men enten wil. 


4. Jonge, voor hun tĳd vruchtdragende, boomen, 
hetzij zaailingen of enten, zijn als zaaddragers af te 
keuren. 

Jonge, krachtige boomen, die normaal gaan produ- 
ceeren, goede normale bloemen, vruchtkransen en 
vruchten vormen, ziĳjnniet als zaaddragerste verwerpen, 

a, Indien het enten zijn van een moederboom van 
goed type, 

b. Indien het zaailingen zĳn van een goed type 
afkomstig en daarmede overeenkomende. 

Joomen van middelbaren leeftijd zijn in het alge- 
meen als zaaddragers te verkiezen. 

Oude, in levenskracht achteruitgaande, boomen zijn 
als zoodanig te verwerpen. 


Toelichting 


In het algemeen heeft men er in de practijk op tegen zaden te 
gebruiken van koffieboomen, die pas één of twee jaren in productie 
zijn. Bepaalde proeven, waarbij planten van zaad van jonge boo- 
men met andere uit zaad van oude boomen werden vergeleken, 
zijn echter niet bekend. 

De Commissie kan moeilijk ten volle een meening onderschrijven, 
die nietop goede gronden of op een door vaste gegevens bepaalde 


Schematische Voorstelling 
van den 


Liberia Koffieboor. 


1 Primaire takken. 5 Wilde takken. 
2 Secundaire „ 6 Fangbalik. 
3 Tertiaire 7 Adventief takken. 


2 


4 Wiwilan 5 é n twijgen. 


he 

6 Ue ze 
EE 7 Die 
2 


Schets Vd Meer MM loosterboerr 


— 197 — 


ervaring berust, hoe algemeen die meening ook door koffieplanters 
moge worden gedeeld. 

Evenmin wil zij zich aan den anderen kant beslist uitspreken 
en zeggen, dat zaad van jonge koffieboomen even goed is als 
van oudere. De Commissie wen-cht zich in deze kwestie, evenals 
in alle andere, die met haar taak samenhangen, op het standpunt 
te plaatsen, dat de oude traditien en gewoonten der koffieplanters 
aan een onb-vooroordeelle kritiek moeten worden onderworpen, 
zonder dadelijk alles af te keuren en te verwerpen. 

Het groote bezwaar tegen het nemen van jonge boomen als 
zaaddragers is, dat zij slechte eigenschappen kunnen hebben, die 
eerst op later leeftijd voor den dag komen Dit bezwaar wordt 
voor een groot deel ondervangen door hen te vergelijken met den 
boom, waarvan zij afstammen Indien hierop goed word gelet en 
de jonge boomen geen neerda'ende afwijking toonen, bovendien 
op zich zelf een normaal uitzicht hebben, dan ziet de Commissie 
geen reden, waarom het zaad van zulke beomen moet worden af- 
gekeurd. 

Zelfs is zij genegen een stap verder te gaan en te zeggen, dat 
zaad van-jonge boomen, die tegenover den boom, waarvan zij afstam- 
men, gelijkheid of vooruitgang van het gewenschte type toonen, te 
verkiezen is boven zaad van boomen van middelbaren leeftijd, 
maar van onbekende afstamming. 


5. Moederboomen, wier afstammelingen een voor 
de eultuur gewenschte forschheid en productiviteit 
toonen, worden als zaaddragers aangehouden; van 
de boomen, wier afstammelingen achteruitgang aan- 
wijzen, wordt geen zaad meer gewonnen. 


Poelichting. 


Dit punt sluit aan bij nummer 2. De eindkeuze der moeder- 
boomen moet geschieden naar de eigenschappen der kinderen. 

Men krijgt hier te doen met twee hoofdfactoren, die de keuze 
moeten bepalen, namelijk met de erfelijkheid ten opzichte van den 
moederboom en met de geschikheid voor de cultuur. Wat dit 
laatste betreft: de aanplantingen van den eenen moederboom zullen 
meer moeten worden ingeboet dan van den anderen ; de eene zullen 
meer bestand zijntegen klimatologische invloeden, als droogte, zware 

Teyem. XVIII, 13 


— 198 — 


regenval, mist, dan de andere; of meer weerstand bieden aan 
verschillende ziekten, als aaltjes, Hemileia, djamoer oepas, luis; 
of hun ondertakken langer behouden; of wel een zuiverder 
pyramidale groeiwijze verkrijgen. Eveneens zullen verschillen voor- 
komen in de productiviteit, in de hoedanigheid van het product, in 
den leeftijd, waarop de boomen gaan dragen, in den bloeitijd en 
in den tijd van oogsten. Op al deze dingen zal gelet moeten worden. 

Wat de botanische verwantschap betreft, zoo zal men op dezelfde 
wijze als men den moederboom volgens een reeks van punten be- 
oordeeld en genoteerd heeft, de aanplantingen moeten beoordeelen 
en hunne kenmerken met die van den moederboom moeten ver- 
gelijken. De zaailingen dan, die het zuiverst het type van den 
moederboom hebten behouden of wel in de gewenschte eigenschap- 
pen vooruitgang toonen, en die bovendien in de hierboven genoemde 
cultuurkenmerken uitmunten, bepalen de keuze der moederboomen. 
Alleen de ouders van zùlke kinderen worden als zaaddragers be- 
houden. Zij worden daarna door enting vermenigvuldigd tot stich- 
ting van een eigen bibittuin. 

De moederboomen, wier afstammelingen een te groote variabili- 
teit toonen, achteruitgang van het moedertype aanwijzen, of blijken 
geven van te slechte cultuureigenschappen, worden van de lijst der 
zaaddragers geschrapt. 

Op deze wijze te werk gaande zal men in betrekkelijk korten tijd 
op elke koffieonderneming een serie van voor het klimaat en den 
grond der onderneming meest geschikte, meer of minder constante 
typen verkrijgen, waarmede de inboeting en de uitbreiding van den 
aanplant zal moeten geschieden. 


Lijst van Cultuurkermerken bij Afstammelingen van 
Moederboomen van Liberia- en Robustakoffiie. 


Kof fieonderneming. Naam, ligging, enz. 


Moederboom. _Nommer Standplaats Ligging 
Aantal Zaden geoogst uitgelegd opgekomen 

ie Plantjes verspeend bruikbaar voor bibit uitgeplant 
Tuin nommer ligging en hoogte plantwijdte 


Aantal Inboetelingfen _ 1ste jaar 2de jaar 3de jaar 4de jaar 5de jaar 
Algemeene Toestand 


OS 


Hoogte der Boomen 
Hoogte der Ondertakken 
Breedte der Boomen 


Groeiwijze 
Bloeitijden 
Taxaties 
Hoeveelheid Maandelijksch Product Jan. 
Febr. 
Mrt. 
Apr. 
Mei 
Jun. 
Jul. 
Aug. 
Sept. 
Oct. 
Nov. 
Dec. 
Totaal Product per Tuin 
5 ds „ Bouw 
Gehalte Rondboon in percenten 
5 Inferieur „ 5 
5 eerste soort 
Kwaliteit en Kleur 
Ziekten aaltjes Iste 2de dde 4de 5de jaar 
luis 
bladziekte 


djamoer-oepas 


6. De zaaddragers moeten krachtig gevoed worden; 
bij overdracht moeten de vruchten wordenuitgedund. 

Alleen gave gezonde bessen worden als zaad ge- 
bezigd. 

Kleine misvormde en voorshands ook ronde boonen 
worden verwijderd, zoodat de voor zaad gebruikte 
boonen boven de middelmatige grootte zijn. 


OS 


Toelichting. 


Een goede behandeling van de zaaddragers zal ook de afstam- 
melingen ten goede komen. De zorg aan den moederboom besteed 
is eigenlijk verzorging van de in de rijpende vruchten zich vor- 
mende jonge plantjes. 

Men geve de zaaddragers desnoods door wegkappen van enkele 
omgevende boomen volop ruimte. Zitten er te veel vruchten aan 
een krans om nog goed gevormde bessen te kunnen geven, zooals 
bij Pobusta dikwijls het goval is, dan verwijdere men zooveel 
vruchten, dat de overblijvende zich gaaf kunnen ontwikkelen. 

Gebruikt men enten als zaaddragers, dan plante men deze in 
den besten beschikbaren maagdelijken boschgrond, in ruime p'ant- 
kuilen. Aan het onderhoud spare men geen kosten. 

Mochten de boomen door een ziekte worden aangetast, dan 
sluite men ze als zaaddragers uit. In zulke gevallen zijn de zaden 
meestal kleiner dan van de in normalen toestand verkeerende 
boomen. 

Bemesting met stalmest of boengkil kan een goed effect hebben. 

Zijn de zaden eenmaal bereid, dan zoeke men alle misvormde 
en kleine boonen uit. Hoewel geen enkele waarneming bekend 
is, dat rondboon van een goed type geen goede bibit zou ople- 
veren, zoo wil de Commissie ook op dit punt geen beslist oordeel 
uitspreken. Proeven om het verschil na te gaan zijn reeds begonnen. 


De Liberia- en Robustabibit Commissie. 


T. OrTOLANDER voorzitter 
EK. pv Bors secretaris 
Dr. P. J. S. CRAMER adviseur 


D. Birnie 
Dr. PF. W. T. Hunecer leden 
H. H TT. van LENNEP | 


NN ALLEL LGL CL 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Agave rigida var. Sisalana: plantjes. 

Andropagon muricatus (Akar wangi): zalen en planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


5 coriaria (Divi Divi): zaden 
ï dasyrachis: zaden. 
5 sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear). zaden. 

Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Cinnamomum zeylanieum (Kaneel): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 

E'aeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

e bolivianum: p'anten en zaden. 
Euchlaena luxurians (Teosinte): zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (1Jzerhout): zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 

Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda citrifolia (Zjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla hennep): zaden en planten 
Myroxylon peruiferum (Perubalsem): zaden. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panicum maximum (Beng gras): planten en zaden. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes 

Polygala oleifera (Boterplant): zaden. 

Sesamum indicum (Widjen-varièteiten): zaden 


Terminalia Chebula WlIld. (Djoho, Myrobolan): zaden. 

Coix Laeryma (Djali-variëteiten): zaden. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Urostigma elastieum (Ficus elast: Karet, Caoutchouc): zaden en pl. 
Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 

Vigna sinensis (Kutjang pandjang): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia Mahagoni (Mahonie-hout) zaden. 

Swietenia macruphylla (groofbladige mahonie): zaden. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Zaden van Albizzia en Deguelia en stekken van Patchouli, 
zullen niet voor October verstrekbaar zijn. 


EN en en Nen nn nee en 


DE OLIEGRASSEN VAN INDIË EN CEYLON. 


Het is van algemeene bekendheid en ín de gere- 
geld verschijnende berichten van de welbekende firma 
SCHIMMEL & Co. te Leipzig is er herhaaldelijk op gewezen, 
dat de aetherische olie leverende grassen, die alle tot de 
groep der Andropogoneae behooren, ook in wetenschappelijke 
werken dikwijls met elkaar verward worden. 

Daar het nu, behalve voor de beschrijvende plantkunde, 
zeker in niet mindere mate voor de grasolie-industrie vaa 
belang geacht kon worden licht in deze zaak te brengen, 
heeft Dr. O. Srarr, assistent aan het Herbarium te Kew, 
de taak ondernomen, de oliegrassen aan een nauwgezet 
onderzoek te onderwerpen, waarvan hij den uitslag in een 
uitvoerig artikel onder bovenstaanden titel in het Kew 
Bulletin no. 8, 1906, vastgelegd heeft. 

Nu ook in onze koloniën meer en meer aandacht ge- 
schonken wordt aan planten, die aetherische olie bevatten, 
is het zeker niet van belang ontbloot, de uitkomsten van 
STAPF’s onderzoekingen hier in hoofdzaak mee te deelen. 
De geschiedkundige opgaven dalen dikwijls zoozeer in 
bizonderheden af‚ dat ik gemeend heb die hier en daar 
wel wat te kunnen bekorten. 


Het werk was niet zoo heel eenvoudig. Het was toch 
niet voldoende het van vele zijden ter beschikking 
gestelde herbarium te bestudeeren en te vergelijken met 
de bestaande beschrijvingen, maar om van eenige soorten, 
waarvan de voortbrengselen reeds in de oudheid bekend 
waren, met zekerheid de namen te kunnen vaststellen, 


moest ook de geschiedenis daarvan nagegaan worden. 
Teysm. XVIII, 14 


— 204 — 


Wat de systematiek betreft, de studie van het heschikbare 
herbariummateriaal bracht Srapr tot de overtuiging, waar- 
toe trouwens ook andere plantkundigen reeds in meerdere 
of mindere mate gekomen waren, dat het geslacht Andro- 
pogon, zooals het door HackKeL (Andropogoneae in DC. 
Monogr. Phanerog. VI, 329) opgevat werd, uit te ongelijk- 
soortige bestanddeelen bestaat om het in dien vorm te 
handhaven. Van de 12 bekende, oliebevattende grassoorten 
dezer groep, waarbij er op het oogenblik slechts 4 zijn, wier 
voortbrengselen in den handel zijn, behoort er slechts één 
tot Andropogon gerekend te worden, eveneens één tot het 
geslacht Vetiveria, terwijl de overige 10 tot Cymbopogon 
behooren. 


Sieutel tot de Indische oliegrassen. 
Cymbopogon. Aartjes tot trosjes vereenigd, die gepaard 
staan op een gemeenschappeliĳjken, door een min of meer 
bootvormig schutblad gesteunden en dikwijls ingesloten 
steel; zittende aartjes alle gelijk, behalve één (of meer) 
aan den voet der trosjes (tenminste van één van elk paar). 
A. Laat bloeiende, overblijvende planten; nieuwe spruiten 
in de oksels der bladscheeden, dichte bossen vormend; 
halmen oprijzend uit dichte bundels van stevige, blij- 
vende bladscheeden, beneden meer of minder verwijd; 
bladschijven lang, stijf, over de geheele lengte ruw 
berand, draad- of lijnvormig; het buitenste kelkkafje van 
het zittende aartje tusschen de kielen vlak of concaaf. 
I. Pluim smal, samengesteld uit korte, dichte bundels 
van gepaarde trosjes; knoopen der trosjes geheel 
bedekt met lange, zachte, uitstaande, de zittende 
aartjes meer of minder verbergende haren ; de naald 
bestaat gewoonlijk uit een rechten, zeer korten 

borstel (series Schoenanthi.) 

a. Onderste bladscheeden in dichte bundels, elkaar 
dicht omgevend, naar beneden toe verdikt; schij- 
ven meer of minder draadvormig en heen en weer 


— 205 — 


gebogen, behalve als zij zeer kort zijn; trosjes in 
meer of minder enkelvoudige (arme) bundels. 
1. C. Schoenanthus SPRENG. 
b. Onderste bladscheeden ten slotte uiteenwijkend 
en gekruld, schijven vlak; bundels van trosjes 
samengesteld. 2, C. Jwarancusa SCHULT. 
dl. Pluim gewoonlijk groot en zeer samengesteld; knoo- 
pen der trosjes kaal of zachtharig op de rugzijde, 
langs de randen gebaard met naar boven toe langer 
wordende haren, die echter de zittende aartjes niet 
verbergen; naalden, indien zij voorhanden zijn (bij 
de gekweekte vormen zijn zij normaal afwezig), 
duidelijk knievormig gebogen, de buiging buiten de 

kafjes uitstekend (Series Citrata). 
a. Zittende aartjes lancetvormig of ei- of omgekeerd 

ei-lancetvormig; rug vlak. 
aa. Steel van het onderste trosje nauwelijks 
forscher dan die van het bovenste. 
x. Alle aartjes ongenaald. 
3. C. Nardus RENDLE. 
XX. Zittende aartjes genaald. 

o. Pluim opstaand, dicht, dikwijls 
onderbroken, met vrij groote, dik- 
wijls roodachtig bruin of zwart- 
achtig gekleurde schutbladeren. 

4, CG, confertiflorus STAPF. 

oo. Pluim los, met dunne, lange, heen 
en weer gebogen, dikwijls over- 
hangende takken en betrekkelijk 
onaanzienlijke schutbladeren; ge- 
heele pluim grijsachtig. 

5. C. flexuosus STAPF. 

bb. Steel van het onderste trosje sterk verdikt; 
pluimen opstaand, smal, dikwijls onderbro- 
ken; bundels kort en dicht; schutbladeren en 
trosjes kort; de witte haren der knoopen en 


— 206 — 


pluimen dikwijls sterk afstekend tegen de 

bleek bruine aartjes. 6. C. coloratus STAPF,. 

b. Zittende aartjes lijnvormig tot lancet-lijnvormig, 
ongenaald; het onderste gedeelte van den rug 
duidelijk concaaf; pluim gewoonlijk los, ‘takken: 

dun, de uiterste twijgjes meer of minder knikkend; 
schutbladeren lang en smal; haren der knoopen. 

en stelen tamelijk afstaand. 7. C. citratus STAPF, 

B. Overblijvende, somtijds het eerste jaar bloeiende 

planten (of soms éénjarig ?); nieuwe spruiten gemengd 
(uit den oksel der bladscheeden en daarbuiten), dichte- 
bossen vormend uit een korten hals of zeer korten, 
dunnen, schuinen wortelstok; oude halmen aan den 
voet naakt of met de vergane overblijfsels der onderste 
bladscheeden; schijven vlak, 5— 30 mm. breed, aan 
den voet afgerond of iets hartvormig en stengelom- 
vattend, zacht, met gladde randen (tenminste het 
ondertse gedeelte); het buitenste kelkkafje van het 
zittende aartje buiten met een smalle groef van het 
midden naar beneden, die samenvalt met een kiel aan. 
de binnenzijde (Series Rusae). 

I. Halmen in losse, tamelijk arme bundels, geheel of 
nagenoeg opstaand en enkelvoudig, gewoonlijk groot 
en forsch; ouderste bladscheeden weldra vergaan ; 
schijven 10 —30 mm. breed (zelden minder dan 
10 mm.), eenigszins vettig, tenminste aan de bo- 
venzijde diep groen; pluimen 10 — 30 em. lang, vrij 
los, bij rijpheid roodachtig (soms zeer helder) wordend. 

8. C. Martini STAPF. 

IT. Halmen in eenigszins losse, dikwijls rijke bundels, 
opstaand of knievormig gebogen opstijgend, zeer 
slank, herhaaldelijk vertakt, de takken dikwijls in 
bundels aan de knoopen der halmen; scheeden spoedig 
vergaan; schijven 2 —6 mm. breed, dun, blauwachtig; 
pluimen gewoonlijk los, 10 — 20 em. lang, bij rijpheid 
blauwachtig of stroogeel. 9. C. caesius STAPF. 


— 207 — 


III, Halmen in dichte bundels, opstaand, enkelvoudig 
stijf; onderste scheeden duurzamer dan in de beide 
voorgaande soorten; schijven 6 — 10 mm. breed, 
tamelijk stevig, boven diep groen, onder blauwachtig, 
aan den voet en langs de randen dikwijls rood getint ; 
pluim stijf, dicht, 6 — 10 cm. lang; schutbladeren 
meer kruidachtig dan bij de andere soorten, dik wijls 
met rudimentaire schijven, roodbruin met geelach- 
tige, droge randen; aartjes beneden gewoonlijk groen, 
boven rood 10. C. polyneuros STAPF. 

Vetiveria. Trosjes tot pluimen vereenigd, gesteeld, 

zeer dun, veelledig, in dichte kransen aan de knoopen 

van een dikwijls lange spil; knoopen en steeltjes draad- 
vormig, geheel of bijna kaal; aartjes een weinig zijdelings 
of ruggelings samengedrukt, de zittende alle gelijk, met of 
zonder naald; onderst kelkkafje met stekeltjes bezet of kaal. 

A. Nieuwe spruiten dichte, samengedrukte bladbundels 
vormend, met rijdende scheeden en gekielde, vettige 
[bijaa sponsachtige] schijven, die op de dwarse doorsnee 
meer of minder V-vormig gevouwen zijn ; aartjes onge- 
naald, met stekeltjes bezet. 11. V. zizanioides SrTAPr. 

Andropogon. (Seet. Amphilophis). Trosjes gebundeld of 

in pluimen, gesteeld, dun, weinig: of veelledig ; leden en steel- 

tjes lijnvormig, plat, gewoonlijk doorschijnend tusschen 
de verdikte randen; alle zittende aartjes gelijk, ruggelings 
samengedrukt, genaald. 

A. Nieuwe spruiten dichte bladbundels vormend met 
samengedrukte, gladde scheeden en vlakke, mooi 
groene, tamelijk sterk generfde, 4—8 mm. breede schij- 
ven; trosjes in dichte bundels, dikwijls zeer talrijk, 
2.5—5 cm. lang, heen en weer gebogen, roodachtig, 
zijdelachtig behaard, zittende aartjes onder het midden 
uitstaand zachtharig, met een zijdeachtig behaarden 
callus. 12. A. odoratus LisB. 


— 208 — 


1. Cymbopogon Schoenanthus SPRENG. Pug. [I (1815), 15. 


Beschrijvingen en synoniemen *'). Cymbopogon arabicus Nees et 
Sreup. — C. Arriani Arrcn. — C. circinnatus Hocnst. 

Andropogon Schoenanthus L. Spee. Plant. ed. 1 (1753), 1046; 
HorenreL in Sitzber. Akad. Wiss. Wien LXXXIX, I, (1884), 6 (met 
plaat). — 4. bicornis ForskK. Fl. Aegypt. Arab. (1763) 173. — A. 
laniger Desr. Fl. Atl. IL. (1800), 379; Hacker, Androp 598; Duvar- 
Jouve in Ann. Se. nat. sér. 6, I, 355, t. 18, f 2— A Oliwiert 
Borss. Diagn. Pl. or. ser. [, fase. V (1844), 76. — A. circinnatus 
Hocnsr. et Sreup. — A. Arriani Epe. in Journ. Linn. Soe. VL 
(1862), 208. — 4. Iwarancusa subsp. laniger Hook. f. Fl. Br. Ind. 
VI: 203: 

Gymnanthelia lanigera ANDERSS. 


Verspreiding. Noord-Afrika van zuidwestelijk Marokko. 
langs bet zuidelijke gedeelte van het Atlasgeb. tot Tunis; 
Arabië ten zuiden van 18° N.B, de streken ten westen 
en zuidwesten van de Perzische hooglanden van 36° N. 
B. tot Daleki [29° N.B.] aan de Perzische Golf; Kerman 
tot op 2000 m. of meer boven de zee; van zuidwestelijk 
Afghanistan en noordwestelijk Beloedschistan tot de Pand- 
schab en de Sikh Staten, en in de Indusvallei tot 2000 
m. en hooger. De oostelijke grens is niet scherp te trek- 
ken, daar de gebieden van C, Schoenanthus en C. Jwarancusa 
daar in elkaar grijpen en talrijke overgangsvormen voor- 
komen. In de Pandschab is de soort algemeen in som- 
mige der woestijnstreken van Karachi tot Peshawur en 
Ludhiana, waar zij op rotsen, zand of harden, leemachti- 
gen grond groeit. 

Olie [Kemelsgrasolie). Opbrengst zeer beperkt en plaat- 
selijk in de Pandschab, hoofdzakelijk voor geneeskundige 
doeleinden. Het droge gras, zooals het in de bazaars. 
verkocht wordt, levert ongeveer 1% olie op. Samenstel- 
ling onbekend. Soortelijk gewicht 0.905 bij 29.5° [Dymock], 
0.915 bij 15° [Scrruuer]). Distilleert tusschen 170° en 2500, 

Volksnamen: Arabisch: Jzkhir [het gras, zooals het in de 
bazaars verkocht wordt]; Mahareb [Kairc] ;M’ hâh [Hedjas]. 
1) Alleen bij die namen, onder welke een beschrijving gegeven wordt, 
is de literatuur aangehaald. 


— 209 — 


Perzisch: Gor-giyah [wild ezelsgras|. Hindustani: Khavi; 
Ghatyari. 

Geschiedenis, enz. Andropogon Schoenanthus werd door 
Linnaeus opgesteld in den eersten druk van zijn Species 
Plantarum. Die beschrijving op zichzelf is onvoldoende 
om de soort te herkennen, maar toch is het niet twijfel- 
achtig, dat hij het Herba Schoenanthi der toenmalige kruid- 
kundigen en apothekershandboeken, in zijn Flora Zeylanica 
als Lagurus opgenomen, bedoelde, zooals hij trouwens zelf 
in zijn Materia Medica zegt. Maar later voegde LiNNAEUS aan 
zijn beschrijving RumePmrus’ Schoenanthum Amboinicum als 
synoniem toe, welke plant inderdaad een andere soort is [C. 
citratus SraAPr]. Dit werd door latere schrijvers niet alleen 
overgenomen, maar ook andere soorten werden voor 
LINNAEUS’ soort aangezien, zoodat LAMARCK in 1788 onder 
dien naam een mengsel verstond, dat behalve de oorspron- 
kelijke soort ook de latere 4. citratus DC, A. flexuosus NEES. 
en 4. muricatus Retz. inhield. In 1800 gaf VenrenNaArT, altijd 
onder den naam 4. Schoenanthus, een beschrijving en een 
plaat van een plant, die te Parijs gekweekt werd en van 
Mauritius afkomstig moest zijn, waar LiNNArus’ plant niet 
voorkomt, en inderdaad A prwinosus SreuD. is. 

Tengevolge van de onduidelijkheid van LinNarus’ be- 
schrijving en het nagenoeg ontbreken van herbariumspeci- 
mina werd nu algemeen VENTENArT’s goede beschrijving der 
plant van Mauritius voor het type van A. Schoenanthus 
L. gehouden. De verwarring vermeerderde nog, doordat 
DeESFONTAINES, eveneens in 1800, de echte 4. Schoenanthus 
L., die hij vroeger in Tunis had verzameld, als een nieuwe 
soort, 4 lanigerum, beschreef. 

Het bleef wel niet onopgemerkt, dat er iets niet in orde 
was met dit gras, maar tot nog toe leidden pogingen om 
daarin verbetering te brengen eer tot het tegendeel. 

Dat reeds in de oudheid de geurige eigenschappen van 
deze grassoort bekend waren, blijkt daaruit, dat toen Emrr 
BruascH Bey in 1881 het graf van Derr-er-Barami in de 


— 210 — 


doodenstad van Thebe ontdekte, het geheime gewelf, dat 
de doodkisten van zooveel vermaarde vorsten bevatte, ook 
een merkwaardigen overvloed van botanische schatten op- 
leverde, door de vorsten der 20ste en 2lste dynastie (tus- 
schen 1200 en 1000 v. C ) in den vorm van grafkransen, 
vruchten, lichenen, grasbundels op de sarcophagen hurner 
voorgangers gelegd. Daaronder bevond zich ook een gras- 
soort, die bleek C. Schoenanthus te zijn, met nog in goeden 
toestand verkeerende bloempluimen, waarvan zelfs de geur 
nog niet geheel verdwenen was. Evenzoo werd het gras 
gevonden in de graven van het kerkhof van Hawara, 
waarvan de meeste waarschijnlijk dagteekenen uit den 
tijd der Ptolemeërs. Deze feiten zijn een bewijs, dat 
in die tijden aan het gras een groote waarde werd toege- 
kend. Tegenwoordig groeit C. Schoenanthus niet in de 
nabijheid van het oude Thebe en Hawara. SCHWEINFURTH 
stelde de gelijkheid van de Andropogon van Deir-el-Bahari 
met het tegenwoordig onder den Arabischen naam Mahareb 
van den Soedan afkomstige en in de bazaars te Kairo ver- 
kochte artsenijkruid vast. De ouden achtten echter de 
Afrikaansche Schoenanthus minderwaardig en het is daar- 
om zeer waarschijnlijk, dat tenminste een deel van den 
voorraad voor Thebe en Hawara van de Arabische mark- 
ten aan de Roode Zee kwam. 

Men heeft ook gemeend, dat de Kaneh bosen of Kaneh 
hattobh, het goede of welriekende riet uit den Bijbel, C. 
Schoenanthus zou zijn; met zekerheid is dit echter niet uit 
te maken. 

De oude, Grieksche artsen waren ook reeds bekend met 
het gras; HIPPOCRATES, THrOPHRASTUS en DrOscORIDES ver- 
melden het en kenden het als Schoinos. Printus noemde 
de plant Juncus odoratus. GALENUS vermeldt het eerst den 
naam Schoinos anthos en voegt erbij, dat hij niet weet, 
waarom de plant gewoonlijk zoo genoemd wordt, daar er 
zich aan het van Arabië ingevoerde gras gewoonlijk geen 
bloemen bevinden, omdat de kameelen steeds de toppen 


— 211 — 


afvreten. De Latijnsche naam Schoeni odorati flos wordt 
reeds door den Romeinschen arts SorrBoNrus vermeld, maar 
het woord Schoenanthus wordt het eerst gebruikt in de 
4de eeuw door PArLLADIUS in een recept voor het kruiden 
van wijn. GALENUS raadt reeds aan voor geneeskundige 
doeleinden rijkbloeiende exemplaren te kiezen. In de ge- 
neeskunde nam het hoofdzakelijk een plaats in onder de 
blaartrekkende middelen, diuretica en emmenagoga. Als 
middel om wijn te kruiden maakt Caro er reeds melding 
van, terwijl het ook gebruikt werd voor het geurig maken 
van olie. 

Het gebruik van deze drogerij werd na den val van het Ro- 
meinsche Rijk voortgezet in het westen, doch naar het schijnt 
alleen voor geneeskundige doeleinden, tot zelfs in de 18de 
eeuw, waarna het langzamerhand verdwijnt. In dien tijd wer- 
den er herhaaldelijk beschrijvingen en platen van gegeven, 
waaronder die van PLUKENeT in 1692 vermeld dient te worden, 
niet om de uitstekendheid, maar omdat zij gegrond was op 
PrukeNer’s oorspronkelijk exemplaar, dat nog in het Brit- 
sche Museum bewaard wordt en waarnaar LiINNAEUS de 
Lagurus van zijn Materia Medica opstelde. En dit was, 
zooals Srarr het uitdrukt, de ruggegraat van Andropogon 
Schoenanthus van de Species Plantarum. 

Van de eertijds bekende variëteiten van Schoenanthus 
werd die van Arabischen oorsprong, bekend als Schoe- 
nanthus van Nabataea, de beste geacht. In de nabijheid 
van Nabataea komt het gras echter niet voor, zoodat die 
naam waarschijnlijk gegeven werd, omdat het over die plaats 
aangevoerd werd. Arabische schrijvers noemen Hedjas als 
de plaats, vanwaar de beste Zzkhir komt, terwijl de Zekkir 
van Antiochië waarschijnlijk overeenkomt met de z.g Ba- 
bylonische variëteit, waarvan Droscoripes spreekt. 

Evenals de Grieksche artsen schreven de Arabieren het 
voor bij de bereiding van zalven, triakels, waaronder het 
beroemde Electuarium Mithridatis, en oliën. 

Door de Arabische schrijvers werd de drogerij ook in 


— 212 — 


Perzië bekend en de rol, die de Perzische artsen aan de 
hoven der Mohammedaansche vorsten van Indië speelden, 
in aanmerking nemende, zou het wel vreemd zijn geweest, 


als het bestanddeel van zooveel geneesmiddelen niet ook 
zijn weg naar de Indische apotheken gevonden had. De 


naam Jzkhir bleef echter behouden en werd zelfs ook ge- 
geven aan andere inheemsche reukgrassen, zoodat hier de- 
verwarring al even groot was, als tegenwoordig het Se 
is met de wetenschappelijke namen. 

Het eertijds zoo hooggeschatte geneesmiddel is nu vrij 
wel onbekend; alleen in Indische bazaars wordt het ge- 
droogde kruid en de olie nog in kleine hoeveelheden aan- 
getroffen. Er schijnt echter geen reden te zijn, waarom 
deze Andropogon-soort, tenminste in de parfumerie, niet. 
weer meer in trek zou komen. 


2. Cymbopogon Jwaraneusa Senurr. Mant. 11 [1824], 458. 


Beschrijvingen en synoniemen. TriNivs, Spec. Gram. Ie. t. 356. 

Andropogon Jwarancusa Jones; Rxp. Fl. Ind. [ (1820) 279; 
Hacker, Androp 599 (var. genwinus); Hook. f. Fl. Br. Ind. VI, 
203. — A. laniger Durme, Fodd. Grass. N. India, t. 25. 

Nardus indica BLaNe in Phil Trans. LXXX (1790), 284, t. 16. 


Verspreiding. Buitenste heuvelstreek der Vereenigde 
Provincies, Kumaon, Garhwal [tot 3000 m. en meer boven 
de zee} en westwaarts tot Peshawur; voornamelijk in de 
nabijheid van rivieren. 

Olie. Onbekend. Het gras wordt waarschijnlijk tezamen 
met C. Schoenanthus gebruikt. 

Volksnamen. Sanskriet : Jwarankusa [d.i koortsbedwin- 
ger). Bengaalsch: Karankusa. Hindostani: Khavi. 

Geschiedenis. Het gras werd bekend in 1790 door een 
geschrift van G. BLANE, door wiens broeder het in 1786 op 
een tocht door de heuvels door den sterken geur, dien de 
vertrapte planten verspreidden, ontdekt werd. 

De naam Jwarancusa moet met een J en niet met een I 
gespeld worden, zooals meestal gedaan wordt. Hij is af- 


— 213 — 


geleid van jwara [koorts] en ankusa [haak, die door den 
olifantendrijver gebruikt wordt). De soort is zeer na ver- 
want met C. Schoenanthus en niet altijd met zekerheid 
daarvan te onderscheiden. 


3. Cymbopogon Nardus RerNpre in Cat. Welw. Afr. Pl. 
II [1899], 155. 

Beschrijvingen en synoniemen. Andropoyon Nardus L. Spee. 
Plant, ed. 1 (1753), 1046; Hacker, Androp. 601 (subsp. genuinus); 
Hook. f. in Trrmen, Fl. Ceyl. V., 242. 


Verspreiding. Alleen bekend in gekweekten toestand ; 
Ceylon, Maleisch Schiereiland, Java. 

Olie. [Oleum ecitronellae, citronella-olie). Opbrengst in 
Ceylon [1905] 1.282.471 Ibs. van 40.000 — 50.000 acres; 
in het Maleische Schiereiland [1903] ongeveer of minder 
dan 80.000 lbs. van ongeveer 2000 acres. Opbrengst in 
percenten van het droge of versche gras onbekend ; per acre 
ongeveer 352-440 oz. in den zomer, 110-220 oz in 
den winter. Samenstelling: a. Maha Pangiri, citronellal 
50.45 —55.34 %, geraniol 38.15 —31.87 °/. methyl eugenol 
0.78—0.84 %; b. Lenubatu Pangiri, citronellal 28.2 °%, 
geraniol 32.9 %, methyl eugenol 8%. Soortelijk gewicht: 
a. Maha Pangiri 0.886—0.9; b. Lenubatu Pangiri 0.9 —0.92. 
Draaiingshoek: a. Maha Pangiri, u, — — 0.34° tot — 30; 
b. Lenubatu Pangiri a, — — 5e tot —210. 

Volksnamen. Singaleesch: Panagiri mana; Maha Pa- 
nagiri mana (de oorspronkelijke variëteit,) ook bekend als 
Winters of Oud Citronellagras; Lenubatu Panagiri mana (de 
nieuwe variëteit, Nieuw Citronellagras). Engelsch : Citronella 
grass. 

Geschiedenis. In tegenstelling met de geschiedenis van 
Cymbopogon Schoenanthus is die van C. Nardus volkomen 
klaar. De plant werd in de omstreken van Colombo door 
PauL HERMANN, officier van gezondheid in dienst der 
Hollandsche Oost-Indische Compagnie en van 1672—1677 
daar vertoevende, verzameld. In zijn nagelaten Museum 


— 214 — 


Zeylanieum, door SHeRARD in 1726 uitgegeven, wordt deze 
plant aangeduid als „Pengriman Arundo Zeylanica farcta 
odore et sapore calami aromatici.”” Pengruman staat in de 
plaats van Pengiri mana, onder welken naam het gras nog 
in Ceylon bekend is. 

NicoLAAs GRIMM, een tijdgenoot van HERMANN en evern- 
eens geneesheer, en geruimen tijd te Colombo verblijvende, 
zegt dat door distillatie een heldere olie verkregen wordt, 
die in kleine giften versterkend op de maag werkt en de 
spijsvertering bevordert, en het beste geneesmiddel is 
tegen vertraagde maandstonden. Ook is de plant zeer 
goed in koude en warme baden bij beri-beri en bovenge- 
noemde ziekten. LiNNAEus noemde HERMANNS Pengriman 
Andropogon Nardus. 

Evenals de andere welriekende grassen is ook deze soort 
vroeger met andere verward. Zij werd o.a. zelfs tot 
1880 verwisseld met het Gembergras van Courtallan (C. 
flexuosus) en Lemongras (C. citratus) onder welken laatsten 
naam het lang bekend schijnt te zijn geweest. En daar 
Lemongras vrij algemeen geacht werd tot Andropogon 
Schoenanthus te behooren, werd ook Citronellagras met dien 
naam aangeduid. Bovendien heet Lemongras in het Fransch 
Citronelle, welke naam ook zijn weg vond naar Engeland, 
eerst als synoniem van Lemongras, later voornamelijk ter 
aanduiding van het Lemongras van Ceylon (4. Nardus). 
Pereira schijnt in 1850 voor het eerst citronellaolie als 
lemongrasolie beschouwd te hebben. Warr beperkte ten 
slotte in zijn Dict. Econ. Prod. of India in 1888 den naam 
Citronella tot Andropogon Nardus. 

Behalve in Ceylon wordt dit gras tegenwoordig gekweekt 
in het Maleische Schiereiland en op Java; het is echter 
niet bekend, wanneer het daar ingevoerd werd. Volgens 
VAN RoMmBurcH wordt het sedert 1891 in den kultuurtuin 
te Buitenzorg gekweekt en hij vermeldt het als Roempoet 
sereh wangi onder A. Iwarancusa. Met de kultuur zijn in 
den laatsten tijd ook in West-Indië proeven genomen. 


— 215 — 


Tegenwoordig worden door de kweekers, tenminste in 
Ceylon, 2 soorten van Citronellagras onderscheiden, nl. 
Maha Pangiri (groote Pengiri), ook bekend als Oud Citro- 
nellagras ot Wintersgras, omdat het nu bijna uitsluitend 
door de firma Winrer & Son gekweekt wordt, en Lenabatu 
of Lana Batu Pengiri, ook wel kortweg Lenabatu, die Nieuw 
Citronellagras genoemd wordt. Morphologische verschillen 
waren niet te vinden, maar van beide waren de bloeiwijzen 
zeer gebrekkig, zoodat een volledige vergelijking niet mo- 
gelijk was. Het Oude Citronellagras wordt gezegd spoedig 
uit den grond te groeien en uitgeput te raken, waardoor 
het reeds na 10 —15 jaar afsterft; het heeft tamelijk breede 
bladeren en vormt grootere bossen. De olie is beter, maar 
de noodzakelijkheid om den aanplant dikwijls te vernieuwen 
is oorzaak, dat het meer en meer door de Lenabatu-va- 
riëteit vervangen wordt. Scheikundig verschillen de beide 
variëteiten voornamelijk in het gehalte aan citronellal en 
geraniol (zie boven). 

De typische C. Nardus, van HerMANNs herbarium, is 
alleen in gekweekten toestand bekend. Het is een onge- 
naald gras; de kelkkafjes der tweeslachtige aartjes zijn 
df gaaf òf meer of minder tweespletig met een puntje of 
zeer dunnen en korten borstel in de bocht. De bloemen zijn 
gewoonlijk schijnbaar goed ontwikkeld, doch schijnen niet 
geregeld vrucht te zetten; soms zijn alle aartjes mannelijk 
of op andere wijze onvolkomen ontwikkeld of ook wel door 
Ustilago aangetast. Dit is het geval met alle onderzochte 
exemplaren, onafhankelijk van hun herkomst. De behan- 
deling door den kweeker, in wiens belang het is, dat de 
planten niet bloeien, omdat de bossen daardoor te dicht en in 
het midden geel worden en wmteen vallen, is daarvan blijkbaar 
de oorzaak. Een gedeelte laat men echter vruchtdragen om 
de aanplantingen te vernieuwen; de gewone vermeerderings- 
wijze is echter scheuren. De geringe ontwikkeling of onder- 
drukking van de naald staat zonder twijfel in verband met 
de gedeeltelijk onvruchtbaarheid van C, Nardus. 


— 216 — 


Het is nagenoeg zeker, dat de moederplant van het 
Citronellagras gezocht moet worden in het Managras, dat 
door HACcKEL Andropogon Nardus var. nilagiricus genoemd 
werd (zie onder C. confertiflorus). 

Volgens sommigen zou de Maha Pengiri van Malaka 
afkomstig zijn, hetgeen echter niet zeer waarschijnlijk is. 
De Lenabatu- varieteit verscheen echter omstreeks 1885 bij 
Maturu in Zuid Ceylon, waarschijnlijk in een aanplanting. 


4, Cymbopogon confertiflorus Srarr. 


Beschrijvingen en synoniemen. Andropogon confertiflorus Sreup. 
Syn Pl. Glum. 1 (1855), 384. — A nilagiricus Hocnsr. — A nar= 
doides major Hocnsrt. ex Sreup. — A. Nardus var. nilagiricus Hack; 
Hoox. £, EI: Br. Ind: VIT=206: 


Verspreiding. Nilgiris, Anamallai- en Palniheuvels, Ceylon, 
vooral in de patanas tot 1500 m. hoogte. 

Olie. Niet in het groot bereid; volgens Wims goed. 
Eigenschappen onbekend. 

Volksnamen. Singaleesch: Mana. Toda (Nilgiris): Bambe. 

Geschiedenis. Gewoonlijk werden de in Ceylon verzamelde 
exemplaren 4. Nardus genoemd. Van de Nilgiris werd de 
plant het eerst bekend als 4. niligaricus Hocusr., waarvan 
echter geen beschrijving gegeven werd. SreuDeL beschreef 
de plant het eerst in 1855 als 4. confertiflorus. 

De plant verschilt van Citronellagras door de goed ont- 
wikkelde en genaalde aartjes. Het is een grof, opgericht 
gras met lange, vrij breede, binnen roodachtige, blijvende 
scheeden, zeer lange, stijve bladschijven, opstaande, dichte, 
hoewel dikwijls onderbroken pluimen, bruinachtige of rood- 
bruine schutbladeren, die zoo lang zijn als de trosjes 
en vrij groote, bleeke of donkere, dicht bijeenstaande 
aartjes. 

In Ceylon is het een der voornaamste bestanddeelen 
van den plantengroei der patanas en bereikt daar een hoogte 
van 1.5 m. of meer. In de zon verspreidt het een bijna 
overweldigenden geur van citronellaolie. Het wordt ge- 


— 217 — 


bruikt voor dakbedekking. De olie is goed, maar de op- 
brengst moet slechts gering zijn. 


5. Cymbopogon flexuosus Srarr. 


Beschrijvingen en synoniemen. Andropogon flexuosus Nees. SreuD. 
Syn. Pl. Glum. 1 (1855) 388. — A. Nardus var. flexuosus Hack. 
Androp. (1889), 603 ; Hoor. f. Fl. Br. Iud. VII, 207. 


Verspreiding. Tinnivelli-distrikt en Travancore. 

Olie. (Malabar- of Cochin-lemongrasolie). Uitvoer van de 
kust van Malabar (1896 — 97) 270.000 K.G. Opbrengst in 
percenten van het droge of versche gras onbekend. Samen- 
stelling: voornamelijk eitral (70 — 75 pCt. Soortelijk gewicht 
0.899 — 0.905. Draatingshoek onzeker. Gemakkelijk oplos. 
baar in alcohol, zelfs in verdunden. 

Volksnamen. Malayalim (?): Kodi-pullu (misschien Kadt- 
pillu?) of Pullu. Tamil: Shukkunari pillu (gembergras). 

Geschiedenis enz. RHreepe beschreef in zijn Hortus Ma- 
labarieus dit gras onder den naam van Kodi-pullu. De 
meeste botanisten vermeldden de plant echter onder An- 
dropogon Schoenanthus, A. Iwarancusa, ot A. Nardus, ook 
padat SreupeL er een beschrijving van gegeven had onder 
den naam 4. flexuosus Nees. HACKEL en Hooker f. beschouw- 
den het als een variëteit van 4. Nardus. C, flexuosus ver- 
schilt van de andere soorten der Nardus- groep door de 
groote, losse, grijsachtige of leikleurige pluimen met zeer 
dunne, lange, heen en weer gebogen en dikwijls overhan- 
gende takken, de minder ontwikkelde schutbladeren en de 
kleinere, meest zeer dunne en spitse aartjes. De onderste 
bladscheeden zijn wat smaller dan die van C. Nardus en C. 
con/ertiflorus en niet roodachtig. 

Het is niet zeker, wanneer de Malabargrasolie (welke 
naam de voorkeur verdient) voor het eerst uitgevoerd werd, 
voornamelijk, omdat het artikel van de kust van Malabar 
uitgevoerd werd als lemongrasolie, terwijl het nagenoeg 
zeker is, dat die olie afkomstig was van C. flexuosus. Slechts 
in de paar laatste jaren zijn uitgestrekte streken beplant 


— 218 — 


met Malabargras. Vóór dien tijd kwam het gras alleen 
wildgroeiend voor. 


6. Cymbopogon coloratus Srarr. 


Beschrijvingen en synoniemen. Andropogon coloratus Nees. — 
A. Nardus var. coloratus Hook. f. FI. Br. Ind. VII, 206. 


Verspreiding. Van het Tinnivelli-distrikt tot de Anamal- 
laiheuvels en in Karnatik. 

Olie. Onbekend. De soort is misschien één der lemon- 
grassen van het Malabardistrikt. 

Volksnamen. Tamil: Manjen pillu, Manakru pillu, Senga 
manumala pillu; Sengana pillu. 

Geschiedenis enz. Wienr verspreidde onder den naam 4. 
coloratus N. E. een gras, dat, hoewel op C. flexuosus gelij- 
kend, daarvan duidelijk verschilt door zijn geringere afme- 
tingen, smalle bladschijven en scheeden, dichte, opstaande 
pluimen, meer in het oogvallend gebaarde bloemspil en 
steeltjes, waarvan de witte haren levendig afsteken tegen 
de bruinachtige schutbladeren en de aan den voet der 
trosjes sterk verdikte steeltjes. Een beschrijving werd 
niet gegeven, maar Hooker onderscheidde het in 1896 als 
een varieteit van 4. Nardus. Een grootere vorm met langere, 
stijve en dichte pluimen en bleekere schutbladeren werd 
te gelijker tijd door Wi1eur uitgegeven als Andropogon 
(Cymb.) caesius elatior, culmo erecto firmo, benevens een 
ziekelijke, door Ustilago aangetaste vorm daarvan. 

Er is niets bekend van de voorwaarden waaronder de 
zeer aromatische plant groeit, maar zij heeft een duidelijk 
xerophytisch karakter. 

(Wordt vervolgd.) 


SELECTIE VAN KOFFIE 
DOOR 
Drs RS CRAMER. 
(Vervolg). 


II. De sprongsgewijze variabiliteit. 

De sprongsgewijze variaties zijn van geheel anderen 
aard dan de straks besproken geleidelijke afwijkingen. 
Terwijl de laatste, zooals wij zagen, om een gemiddelde 
heen schommelen en daarbij afhankelijk zijn van uitwen- 
dige omstandigheden en selectie, terwijl zij bij uitzaaiing 
een deel der afwijking door regressie verliezen, vinden wij 
bij de sprongsgewijze variaties geheel andere eigenschap- 
pen. Zij zijn niet door overgangen met het gemiddelde 
van den oorspronkelijken vorm verbonden, maar door een 
kloof ervan gescheiden en zij bezitten een eigen gemid- 
delde. Verder zijn zij niet door selectie of door het ver- 
anderen van de uitwendige omstandigheden uit den oor- 
spronkelijken vorm te verkrijgen; evenmin is bij haar de 
overerving aan regressie onderworpen. 

Als voorbeeld om deze eigenschappen voor U te bespre- 
ken kies ik de Maragogype-koffie, een van de weinige 
variëteiten, wier ontstaan waargenomen is. In 1870 werd 
toevallig op een koffie-onderneming in Brazilië tusschen 
normale zaailingen van de typische Coffea arabica een 
plant opgemerkt, die in verschillende opzichten afweek. 
De bladeren waren holgebogen en grooter; de vruchten, die 
de boom droeg, waren veel langer dan van de gewone 
koffie en ook de boon was langer en anders gevormd. 
Bij uitzaaiing bleek de nieuwe vorm erfelijk te zijn; er 
was dus een nieuwe variëteit uit de typische soort ont- 


Teysm. XVIII. 15 


staan. In 1881 werd de Maragogypekoffie op Java ingevoerd. 
In sommige gevallen, vooral op landen, waar de Javakoffie 
soms onder overdracht te lijden heeft, kan zij door haar 
beter betaald, maar in veel geringer hceveelheid voortge- 
bracht product van voordeel zijn. Op Java bezitten enkele 
droge landen er aanplantingen van; ook in Brazilië wordt 
zij door eenige cultuurmaatschappijen aangeplant, 
Bepalen wij ons thans tot één kenmerk van de Mara- 
gogype: de grootere lengte der boon. Dit kenmerk is even- 
goed als bij typische Javakoffie aan de gewone fluctueerende 
variabiliteit onderworpen, maar het gemiddelde ligt op een 
andere plaats. Graphisch voorgesteld snijden de twee 
lijnen elkander; de toppen echter, die de groepjes boonen van 
gemiddelde lengte voorstellen, liggen op verschillende punten 
(zie tig. 2) Het stuk, waar de lijnen elkander snijden, beant- 
woordt aan die boonen van beide vormen, die even groot zijn 
en waaraan op het oog niet te zien is, of men met groote 
Java-boonen dan wel met kleine Maragogype-boonen te doen 
heeft. In erfelijkheid bestaat echter een groot verschil: 
zaaien wij de grootste Java-boonen uit, dan zullen, wan- 
neer de selectie ook al eenigen invloed mocht hebben, de 
boonen van daaruit opgewassen planten door regressie tot 
het Java-gemiddelde, de boonen van de uit de kleinste 
Maragogype-zaden opgegroeide struiken juist naar de andere 
zijde tot het gemiddelde voor Maragogype terugloopen. 
Sprongvariaties zijn bij Java-koffie waarschijnlijk meer- 
malen opgetreden; soms kan men, al is het ontstaan van 
den nieuwen vorm niet onder de directe waarneming ge- 
schied, uit de omstandigheden toch afleiden, dat hij uit 
typische Javakoffie ontstaan moet zijn. Als voorbeeld kan 
ik U noemen de monosperma-koffie, ook wel mannetjes- 
koffie genoemd (Fig. 8). De naam mannetjes-koffie wordt 
voor verschillende afwijkingen gebruikt en is niet juist. 
Echte mannelijke boomen, planten dus, die in al haar 
bloemen slechts meeldraden bezitten en daardoor nooit 
vrucht zetten, zooals zij U zeker van pala, misschien ook van 


Coffea arabica var. monosperma. 


Naar een teekening uit de verzameling van den Heer T. OTTOLANDER. 


— 222 — 


peper en cubebe bekend zijn, heb ik van koffie nog niet waar- 
genomen. Koppi lakki noemt de Inlander de uit den oogst. 
geschifte rondboon; misschien, dat deze naamsverwarring 
een der oorzaken is van het gebruik om nimmer rondboon voor- 
bibit uit te leggen. De plantjes met smalle bladeren, die men 
dikwijls op de bedden vindt, worden ook wel mannetjes- 
plantjes genoemd; voor een deel zijn het zeker slechts door 
ongunstige invloeden afwijkende, voor een ander deel ver- 
toonen zij ook op lateren leeftijd nog smalle bladeren. Ten 
slotte moet ik er nog op wijzen, dat de variëteit, die ik straks. 
onder den naam erecta zal bespreken, de koppi miring, Z00- 
als zij wel in den Oosthoek genoemd wordt, in het Sema: 
rangsche onder den naam mannetjeskoffie bekend staat. 

De echte monosperma-variëteit wijkt in tal van ken- 
merken van de typische Javakoffie af, zoo sterk zelfs, 
dat een uitstekend systematicus er een afzonderlijke soort. 
van heeft willen maken. De bladeren zijn smal, aan dun- 
ne, min of meer hangende, takjes bevestigd, de bloemen. 
zijn wat kleiner dan die van de typische soort, de bessen 
eveneens (Fig. 8). De bloei is niet minder dan bij het. 
type, maar er zet zich slechts zeer weinig vrucht; ik had 
moeite om van een naar schatting ongeveer 15-jarigen. 
boom een handvol bessen te verzamelen. In het vrucht- 
beginsel vindt men vlak na den bloei twee zwadknoppen; 
de één schijnt echter steeds te mislukken, zoodat de rijpe bes 
maar één zaad bevat, dat dus rond is en steeds kleiner is 
dan de rondboonen van de ernaast groeiende Javakoffie. 
Wordt de plant ongetopt gelaten, dan ontwikkelt zij zich 
tot een hoogen boom, die onmiddellijk opvalt en door zijn 
afwijkenden groei min of meer aan een treurboum doet. 
denken. Wij mogen wel aannemen, dat nimmer van zulk een 
opvallend type, dat minderwaardig en bovendien slechts in 
geringe hoeveelheid product oplevert, zaad genomen zal wor- 
den. De op koffielanden aanwezige boomen zijn waarschijn- 
lijk alle uit zaden van de gewone Java-koffie opgegroeid 
en dus door een sprongvariatie uit die soort ontstaan. 


— 223 — 


Van Java-koffie zijn nog eenige andere ondervormen in 
cultuur, waarvan wel is waar het ontstaan uit de typische 
soort piet waargenomen is en evenmin als hierboven 
afgeleid kan worden; maar op grond van wat wij over 
het ontstaan van varieteiten weten, moeten wij aannemen, 
dat ook al die andere vormen door sprongvariatie uit de 
soort ontstaan zijn. 

Zoo kan ik U noemen de Mokka-koffie, een kleinbladigen 
vorm met ronde besjes, die verder ook in haar groeiwijze 
van Javakoffie verschilt, nl. door dichtopeenstaande, dunne 
takken met korte internodiën gekenmerkt is. In tegen- 
stelling met de variëteiten, die ik U straks zal noemen, 
en die telkens slechts in één eigenschap van de typische 
soort verschillen, onderscheidt deze vorm zich in meerdere 
eigenschappen van haar, zoodat hij waarschijnlijk de waarde 
van een ondersoort bezit. Bij de bespreking der bastaard- 
variabiliteit kom ik nog even daarop terug. 

Een tegenstelling met het straks beschreven monosper- 
ma-type vormt de zg. veelzadige Menado-koffie. Bij haar 
zijn de bladeren normaal, de bessen echter omsluiten niet 
slechts twee of één, maar meerdere boonen; ik heb er tot 
14 toe in één bes gevonden. De meeste mislukken en 
bestaan slechts uit een voos hoornschilletje. Met deze 
afwijking in de kenmerken der vrucht gaat gepaard, dat 
de boom een eenigszins andere groeiwijze vertoont: de 
takken zijn niet twee aan twee ingeplant, maar in de 
knoopen komen er dikwijls drie, soms zelfs meer samen, 
terwijl aan denzelfden boom ook normale takken voorkomen. 
Ook de bloemen zijn afwijkend gebouwd. 

Verder kan ik U nog een reeks van variëteiten opnoe- 
men, bij welke de afwijking een kenmerk van het blad 
betreft. Het is opmerkelijk, dat al die vormen door slechts 
één kenmerk van de soort verschillen en dat wij eenzelfde 
variëteitskenmerk telkens bij verscheidenheden van Euro- 
peesche landbouw- en vooral tuingewassen terugvinden. 

Een eerste voorbeeld levert de „Woengoe” of „Kedoe”- 


koffie, overeenkomend met de „Orange” koffie der Engelsche 
koloniën. Bij deze variëteit zijn de bladeren gekenmerkt 
door het bezit van een roode kleurstof ; wanneer zij nog 
jong zijn, vertoonen zij een fraai roode kleur, terwijl oudere 
meer bronskleurig zijn. Daarin komt de vorm dus geheel 
overeen met de in Europa zoo bekende roodbladige varië- 
teiten van beuk en hazelaar. 


Fig. 9 


Coffea arabica var angustifolia. 
1/3 d. ware gr. 
Naar een schets v. d. Schr. 


Bij andere ver- 
scheidenheden is 
het de vorm van 
het blad, die ver- 
anderd is. Een 
van de eigenaar- 
digste is wel de 
var. angustifolia, 
(Fig. 9); de blad- 
schijf varieert bij 
deze van bijna 
normaal tot een 
smalle slip; aan 
eenzelfden tak 
worden dikwijls 
allerlei overgan- 
gen gevonden. 
De best gekarak- 
teriseerue blade- 
ren vertoonen 
niet de minste 
gelijkenis meer 


Coffea arabica var. rotundifolia. 


1/5 d. ware gr. 

Naar een teekening uit de verzameling van den met een koffie- 
Heer T. OTTOLANDER. blad. Bij de va- 

riëteit rotundifolia zijn de bladeren juist breeder dan bij de 
typische soort (Fig. 10). Zulke angustifolia- en rotundifolia- 
verscheidenheden worden in de Europeesche boomkwee- 
kerijen van allerlei boomsoorten als sierplanten aange: 
kweekt. Een andere, dikwijls op ondernemingen voorko- 
mende vorm is de zg. Djamboe-koffie, door eigenaardig 
verwrongen, breede bladeren van de zuivere Java-koffie 
afwijkend. Men kan haar vergelijken met de kroesbladige 
vormen van Croton (Codiaeum), die bijna nooit op een Indisch 
erf ontbreken. Minder gewoon en ook minder opvallend is 
de cochleata-variëteit van Java-koffie; bij deze zijn de bla- 
deren slap en naar boven bolgebogen. Dat men door nauw- 


keurig onderzoek nog heel wat andere typen in de beblade- 
ring der boomen kan onderscheiden, toonden de reeksen van 
gedroogde bladeren, door den Heer OorrToLANDER op zijn land 
Pantjoer verzameld en te Bondowoso ten toon gesteld, 
voldoende aan; daarbij valt het ons op, dat, terwijl de 
bladvorm voor eenzelfden boom vrijwel constant is, die 
bij vergelijking van meerdere boomen sterke verschillen 
vertoont. Van de laatstgenoemde vormen is de erfelijk: 
heid nog niet door zaaiproeven bewezen; voor de eerst- 
genoemde variëteiten leveren de aanplantingen, die men 
vroeger uit zaad ervan aangelegd heeft en de zaaiproeven 
ermede in den Proeftuin te Bangilan een voldoend bewijs. 

Ook afwijkingen in groeiwijze komen bij koffie voor. De 
bekendste is wel de erecta-variëteit, gekenmerkt door tak- 
ken, die niet horizontaal, maar schuin naar boven groeien. 
Zij is geheel analoog met de steiltakkige verscheiden- 
heden van eiken, dennen en andere coniferen, die in de 
boomkweekerijen in Europa geteeld worden. Wellicht 
komt van koffie ook een variëteit met hangende takken 
voor — die dus met de z.g. treurvariëteiten der Europee- 
sche tuinen zou overeenkomen; ik hoorde van een planter, 
dat hij zulk een vorm op zijn land bezat, en werd zelf op 
een land in het Zuidergebergte op een dergelijk type op- 
merkzaam gemaakt; de boom bestond uit over den grond 
kruipende takken. Zaden ervan zijn in den proeftuin te 
Bangilan uitgelegd, zoodat weldra zal blijken of het ken- 
merk erfelijk is. 

Ten slotte kan ik dan nog een vorm met afwijkende 
vruchten vermelden. Op Java is deze meen ik, nog niet 
aangetroffen; uit eenige zaden, die ik uit Trinidad ontving, 
is te Bangilan een plantje gekweekt, dat echter nog te 
jong is om het kenmerk te beoordeelen. Ik bedoel de 
Botucatu- of Amarillovariëteit uit Brazilië, wier rijpe vruch- 
ten in plaats van rood, wasgeel gekleurd zijn. Deze staat 
dus weer tot de gewone Javakoffie als de witvruchtige ver- 
scheidenheid der aalbes tot de gewone roodvruchtige soort. 


— 221 — 


Uit de opgenoemde voorbeelden blijkt voldoende, dat wij 
in Coffea arabica niet een volkomen homogene soort voor 
ons hebben, maar dat zij bestaat uit allerlei ondervormen, 
die door een sprongvariatie uit het oorspronkelijk tvpe 
ontstaan zijn. Evenals ik dat straks voor de fluctueerende 
variabiliteit gedaan heb, wil ik hier van de sprongsgewijze 
variabiliteit bespreken, in hoeverre de afwijkingen erfelijk 
zijn, in welk opzicht men dikwijls verband kan vinden 
tusschen de verschilkenmerken onderling — het verband, 
waarvoor ik straks reeds den naam correlatie gebruikt 
heb —en welke betekenis zij bezitten voor de rasverbete- 
ring door selectie 

Over de erfelijkheid kan ik kort zijn. In het algemeen 
kan men zeggen, dat bij al deze vormen, voorzoover zij 
onderzocht zijn, de kenmerken op de kinderen overgaan. 
In den Cultuurtuin te Buitenzorg is een aanplantje van veel- 
zadige Menadokoffie, waarvan bijna alle boomen het kenmerk 
in meerdere of mindere mate vertoonen. In den Proeftuin 
te Bangilan zijn aanplantingen van angustifolia, roodbla- 
dige Kedoekoffie, erecta en Djamboe, die uitsluitend uit 
goed gekarakteriseerde planten bestaan. De erfelijkheid 
van de Maragogypekoffie heb ik nimmer in twijfel hooren 
trekken. Op Pantjoer is van de Mokka-koffie een pagger 
aangelegd; enkele grootvruchtige boomen erbij zijn ver- 
moedelijk bastaarden met Javakoffie; de andere vertoonen 
alle kenmerken van den ondervorm. 

Sprongvariaties zijn slechts hoogst zelden bij haar op- 
treden direct waargenomen; in die gevallen echter, waarin 
de onderzoeker voor zijn oogen een nieuwen vorm uit het 
zuivergekweekte, van bastaardeering vrijgebleven, ras ont- 
staan zag, heeft men steeds gevonden, dat de nieuwe vorm 
van het begin af òf volkomen erfelijk was, òf slechts een 
percentage van de kinderen ervan het nieuwe kenmerk 
herhaalden. Deze laatste gevallen hebben meer weten- 
schapplijke, dan praktische waarde; ik zal mij dus liever 
tot het gewone geval van volkomen erfelijkheid bepalen 


en slechts vermelden, dat de straks besproken veelzadige 
Menado-koffie waarschijnlijk tot de laatstgenoemde groep 
der gedeeltelijk erfelijke vormen behoort. 

Het bekendste — men mag wel zeggen klassieke 
voorbeeld — van het ontstaan van nieuwe vormen door 
sprongvariatie leveren de nieuwe verscheidenheden van 
Oenothera Lamarckiana, die Huco pre Vries verkre- 
gen heeft. Deze onderzoeker nam waar, dat telkens 
in zaaisels van volkomen tegen bastaardeering beschut- 
te planten dezer soort typen optraden, die geneel van 
de moeder afweken en bij verdere uitzaaiing even con 
stant waren als een zuivere soort. Door de zorgvuldi- 
ge waarneming en beschrijving van dit geval heeft 
DE Vries niet alleen de aandacht van ieder, die zich met 
selectie bezig houdt, op de hooge waarde van zulke 
sprongvariaties (mutaties) voor de praktijk gevestigd, maar 
is het hem ook gelukt, vrijwel de geheele wereld te 
overtuigen van zijn theorie, dat niet door voortdurende 
selectie, doeh door mutatie nieuwe vormen ontstaan. 

In den laatsen tijd zijn eenige gevallen ervan bekend 
geworden, hoe ook bij graansoorten hetzelfde verschijnsel 
voorkomt als bij Oenothera. Bij de bespreking van de se- 
lectie bij die cultuurplanten zal ik straks nog nader op die- 
gevallen terugkomen; hier werd ook het ontstaan van 
nieuwe vormen waargenomen en door zaaiproeven bewezen, 
dat die door mutatie ontstane vormen volkomen constant. 
hunne kenmerken op hun kinderen overerven. Meer en 
meer wint dan ook de overtuiging veld, dat al onze ge- 
kweekte planten niet zijn volkomen homogene soorten, 
maar bestaan uit verzamelingen van talrijke, elk voor zich 
volkomen constane ondervormen, waaraan door mutatie nu 
en dan nog nieuwe worden toegevoegd. Dat dit voor Java- 
koffie evenzeer opgaat, meen ik hierboven U voldoende 
verduidelijkt te hebben. 


Op het verschijnsel, dat de soort bestaat uit een groep 


— 229 — 


van volkomen constante ondervormen is een methode van 
teeltkeus gegrond welke op een geheel andere wijze plaats 
vindt dan de straks beschrevene, waarvan de selectie der 
suikerbieten een voorbeeld was. Deze methode bestaat 
hierin, dat men door nauwkeurige bestudeering in de ken- 
merken der afzonderlijke typen tracht door te dringen ; 
wanneer men deze eenmaal herkennen kan, de vormen 
van elkander tracht te scheiden en ieder voor zich afzon- 
derlijk gaat doorkweeken. De uitoefening der selectie be- 
rust dan niet op een uitzoeken van de uitersten der schom- 
melende variaties, maar op een scheiden en uitzoeken van 
de beste constante typen. Men zou de eerste methode 
van teeltkeus extremen-selectie kunnen noemen — de sui- 
kerbieten bijvoorbeeld zijn dus door extremen-selectie ver- 
beterd — terwijl de andere manier dan het beste met den 
term typen- selectie bestempeld wordt. Ik wil U thans met 
eenige voorbeelden op het hooge belang van de typenselectie 
opmerkzaam maken ; het komt mij voor, dat zij voor een 
plant als koffie de aangewezen weg tot rasverbetering is. 
Met de bespreking van een bepaald geval kan ik U dat 
het beste duidelijk maken. 

De straksbesproken variëteiten van de Javakoffie zijn bijna 
alle minderwaardige typen; zooals ook in Europa van 
dergelijke verscheidenheden opgemerkt is, produceeren zij 
steeds minder zaad dan het zuivere type. Een enkele 
maal zal een variëteit voor aanbouw te verkiezen zijn bo- 
ven het type: ik besprak dit reeds terloops bij de Mara- 
gogype-koffie. Men mag van nauwkeurig onderzoek in die 
richting nog veel verwachten. 

De verschillen tusschen typische soort en variëteit waren 
bij de besproken voorbeelden tamelijk opvallend ; niet altijd 
echter is dit het geval; er behoort dan een scherpen, geoe- 
fenden blik toe om het onderscheid te zien. Zoo heeft de 
Heer OrrToLANDER op Pantjoer een boom opgemerkt, die 
door zijn hoogen groei, zware bebladering en gunstigen stand 
opviel. Van dezen boom werden tak-enten gemaakt, die 


— 280 — 


de eigenaardige bebladering bleven vertoonen ; Fig. 11. ook 
werden zaden van den boom uitgelegd. De zaailingen hebben 
alle eigenaardigheden van de moeder behouden, zoowel den 
hoogen groei als het krachtige voorkomen en de volle bebla- 
dering; ook de kinderen van deze, die dus de tweede ge- 
neratie vormen, vertoonen die kenmerken. Ik moet daarbij 
nog opmerken, dat sommige dier boomen op 2700 voet, 
andere op 4200 voet boven zee geplant zijn, zoodat zij on- 
danks sterke verschillen in standplaats het eigenaardig type 
hebben behouden. Of deze nieuwe vorm een aanwinst is, 
zal de tijd moeten leeren; het komt mij wel waarschijnlijk 
voor, dat hij in sommige gevallen boven gewone Javakof- 
fie te verkiezen is. Overdracht is bij hem niet te vreezen, 
aan de takken komen altijd slechts betrekkelijk kleine aan- 
tallen bessen in de rossen bijeen voor. Ruimschoots wordt 
dit echter gecompenseerd door het groote aantal takken ; zoo- 
als op Fig. 11 duidelijk te zien is, heeft de oorspronke- 
lijke boom, die zeker een jaar of twintig oud is, de onder- 
takken nog niet verloren en ook de zaailingen der eerste ge- 
neratie, nu ongeveer tien jaar oud, vertoonen nog steeds 
den fraaien, vollen struikvorm. Een paar productiecijfers 
toonen trouwens aan, dat de vorm in vruchtdracht vol- 
strekt niet bij typische Javakoffie achterstaat: twee uit- 
gezochte fraaie boomen van de eerste generatie, op 4200 
voet boven zee groeiend, gaven dit jaar een oogst, de 
één van 5, de ander zelfs van 11 katti’s roode koffie; het 
laatste cijfer correspondeert met 2,5 katti (= + 1,5 K.G.) 
bereid product. Natuurlijk mag men daarmee overeen- 
komende cijfers niet van een geheele aanplant verwach- 
ten; bovendien was dit jaar voor Pantjoer buitengewoon 
gunstig (gemiddeld ongeveer 9 pic, per bouw). Daartegenover 
staat, dat de boomen echter nog lang niet hun volle ont- 
wikkeling bereikt hebben; zelfs de oude oorspronkelijke 
boom, die, toen de afbeelding gemaakt werd, wat geleden 
had, groeit nog door in de hoogte. 

Deze vorm, de var. columnaris, zoouls de Heer Orro- 


Coffea arabica var. columnaris. 
Oorspronkelijke boom op Pantjoer. 


— 231 — 


LANDER hem naar zijn zuilvormigen groei genoemd heeft, 
levert een sprekend bewijs ervoor, dat ook de kleine, 
bijna niet opvallende kenmerken evengoed constant zijn 
als de diepingrijpende, die een vorm als de Maragogype 
karakteriseeren. Het is daarom van veel gewicht een 
boom, die door een of andere eigenschap schijnt uit te 
munten, als moederboom voor een zaaiproef te bezigen. 
Het is voldoende, een paar honderd zaden ervan op 
de bedden uit te leggen en later, wanneer de jonge 
aanplant in den grond wordt gebracht, de afstammelin- 
gen van den uitgezochten boom in een afzonderlijken 
tuin te planten. Blijken de zaailingen de gunstige eigen- 
schappen in dezelfde mate te bezitten als de oorspronke- 
lijke boom, dan heeft men een belangrijke aanwinst ver- 
kregen; in andere gevallen zal de gunstige stand van den 
moederboom het gevolg zijn van een bijzonder goede 
standplaats en dan herhaalt de nakomelingschap natuurlijk 
het type der moeder niet. Intusschen, het komt mij voor, 
dat in zulk een geval met het gescheiden houden van het 
zaaisel nu niet zooveel moeite verloren is, dat het niet 
steeds aanbeveling zou verdienen met in eenig opzicht 
uitmuntende typen zaaiproeven te nemen. 

Het spreekt van zelf, dat deze opmerking niet alleen 
voor Javakoffie geldt. Wij zullen straks zien, welke be- 
langrijke resultaten met de methode der typenselectie bij 
een- en tweejarige cultuurplanten verkregen zijn; voor 
meerjarige schijnt zij mij nog meer den aangewezen weg 
tot rasverbetering toe. Het nemen van zulke zaaiproeven 
ligt binnen het bereik van ieder, die over wat grond 
beschikt en genoeg belang stelt in het vraagstuk der ras- 
verbetering om eenige jaren lang de uitkomsten der proef 
te vervolgen. 

Mogen wij op grond van de ten dienste staande gege- 
vens aannemen, dat bij Javakoffie de typen erfelijk zijn, 
bij Liberiakoffie schijnt dit niet het geval te zijn, ten 
minste, dat is, geloof ik, vrijwel de algemeen heerschende 


— 232 — 


meening. Ik moet er echter op wijzen, dat nauwkeurige 
zaaiproeven met het zaad telkens van één boom genomen, 
nog ontbreken; bij de zaaiproeven, die hier en daar op 
koffie-ondernemingen gedaan zijn, werd meestal zaad van 
eenige, schijnbaar tot één type behoorende, boomen ge- 
oogst en dat der afzonderlijke boomen niet gescheiden 
gehouden, zoodat zij geen gegevens opleveren, of de kin- 
deren van een bepaalden moederboom niet het type van 
dezen herhalen. Dit punt is voor de praktijk van het 
hoogste belang, en ik geloof goed te doen er nog even 
bij stil te staan om daarbij tevens de bedoeling van de 
door het Landbouw Departement op touw gezette zaai- 
proeven uiteen te zetten. 

Het woord type kan verwarring stichten. Sommigen 
gebruiken het om de groeikracht van deu boom te cm- 
schrijven en zullen boomen van gelijke groeikracht dus 
ook boomen van gelijk type noemen. Beter is het er een 
anderen zin aan te hechten en het geheel vande botani- 
sche kenmerken van een boom het type ervan te noemen, 
zoodat boomen met dezelfde botanische kenmerken ook 
boomen van gelijk type genoemd kunnen worden, zonder 
dat dit nog in zich sluit, dat die boomen ook alle even 
krachtig groeien. Wij moeten dus eerst trachten te vin- 
den, welke botanische kenmerken de Liberiaboomen van 
een aanplant van elkaar onderscheiden, en dan nagaan 
door een zaaiproef, of de kenmerken der afzonderlijke ty- 
pen erfelijk zijn, waarbij men door telkens van elken 
boom afzonderlijk zaaisels aan te leggen, zeker is, telkens 
van één type uit te gaan. Blijken de afzonderlijke typen 
erfelijk te zijn, of ten minste enkele van de moederboo- 
men volkomen hun type in hun zaaisels te herhalen, dan 
is het nog slechts noodig, de waarde dier typen voor de 
praktijk te bepalen en alleen de beste verder aan te 
houden; misschien zullen die dan — maar dat komt pas 
in de tweede plaats — door extremen- selectie nog een 
weinig verbeterd kunnen worden. Zijn er geen boo- 


— 233 — 


men te vinden, wier kinderen de botanische kenmer- 
ken der moeder weder vertoonen, dan is het toch 
nog zeer goed mogelijk, dat de ééne moederboom een 
zaaisel van krachtiger, meer produceerende planten geeft 
dan de andere. Welk doel hebben wij voor oogen wan- 
neer wij een boom voor zaaddrager uitzoeken? Niet, om 
een boom te vinden, die zelf zware producties geeft, maar 
om een plant te kiezen, wier kinderen zware producties 
opleveren. En daarover kan door een zaaiproef, met eeni- 
ge boomen stuk voor stuk genomen, slechts zekerheid 
verkregen worden. Natuurlijk moeten wij ons bij zulke 
proeven tot een gering aantal boomen bepalen; en het 
behoeft niet nader toegelicht te worden, dat wij daartoe 
eenige van de fraaiste boomen zullen gebruiken. Hun 
waarde als zaaddrager wordt bepaald niet door hun eigen 
productie, maar door de productie van hua kinderen; 
eerst wanneer wij een vergelijkende zaaiproef met de voor- 
loopig uitgezochte boomen genomen hebben, kunnen wij 
erover beslissen, welke de krachtigste, meestproduceerende 
kinderen geeft. Als dat eenmaal bekend is, wordt do 
beste boom door enting vermenigvuldigd; het type blijft 
dan volkomen constant; wij behoeven niet te vreezen, dat 
de zaaisels der enten andere eigenschappen zouden bezit- 
ten dan de zaaisels van den oorspronkelijken boom. In 
het enten bezitten wij dus een gemakkelijk middel om de 
zaadproduectie van den besten zaaddrager zoo groot te ma- 
ken als met het oog op het aanleggen van jonge aanplan- 
tingen wenschelijk geoordeeld wordt. 


Bij typen-selectie kan, evenals bij extremen-selectie, het 
verband tusschen de kenmerken onderling dikwijls bij de be- 
oordeeling der vormen aanwijzingen geven. Een paar een- 
voudige voorbeelden kunnen dit verduidelijken. Bij de rood- 
bladige Kedoe-koffie zijn de bessen ook eenigszins afwijkend 
gekleurd; het rood is wat levendiger, meer oranjeachtig. 
Op de bedden zijn de jonge Kedoe-plantjes reeds te her- 


— 234 — 


kennen aan hun roodgekleurde bladeren, zoodat dan reeds 
de kleur der vrucht beoordeeld kan worden. Onder de 
verschillende manggavariteiten zijn er vele, die door een 
sterken terpentijnsmaak als minderwaardig moeten be- 
schouwd worden; ook aan de bladeren is de terpentijn-lucht 
wanneer men ze tusschen de vingers kneust, waar te nemen ; 
van jonge, nog niet vruchtdragende planten kan men dus 
reeds uit den reuk van het blad den smaak der vruchten van 
den volwassen boom eenigszins opmaken. In andere gevallen 
is het verband minder duidelijk en kan pas, wanneer 
door de vergelijking van veel materiaal de correlatie van 
een paar kenmerken vastgesteld is, de beoordeeling van 
de planten voor de typenselectie vervroegd worden. Een 
voorbeeld levert het verband, dat tusschen de kenmerken 
der aren bij gerst bestaat. Wanneer de basale borstels 
lange rechte haren dragen, dan is de variëteit ook geken- 
merkt door grove korrels, terwijl een korte, kroezige 
beharing duidt op een fijne korrel; fijnkorrelige gerst is 
voor de bierbrouwerij het meest geschikt. De variëteiten 
met fijne korrels hebben echter het nadeel, dat de halm 
niet stevig is en het gewas dus licht legert. Het is 
nu gelukt een betere variëteit te krijgen door bij 
een vorm met stijve halmen te zoeken naar planten, 
die in haar aren op de basale borstels de kroezige 
beharing vertoonden; ean paar zulke afwijkingen wer- 
den onder tienduizende normale planten gevonden. Zij 
waren bij uitzaaiing constant en bleken, zooals het be- 
haringskenmerk reeds verwachten liet, een qualiteit van 
gerst voort te brengen, die fijnkorrelig was en dus goed 
voor de brouwerij geschikt. 

Het spreekt van zelf, dat bij een plant als koffie de be- 
studeering der correlatieverschijnselen van veel gewicht 
is, omdat bij deze soort eenige jaren verloopen, eer de 
plant al haar kenmerken ontplooid heeft. Algemeen 
neemt men aan, dat Liberiaplanten met lange smalle bla- 
deren en steil opgerichte takken slechte producenten zijn ; 


en 


tusschen die kenmerken van blad en tak en de produc- 
tiviteit zou dus correlatie bestaan. 

Niet zelden wordt aangenomen, dat de vorm en de 
grootte der bladeren verband houdt met die van de zaden 
of vruchten; mijn ervaring echter — die nog slechts ge- 
ring is — pleit daartegen. Zoo bezit van de boomen, die 
voor de zaaiproeven in den proeftuin uitgekozen zijn, de 
met IL gemerkte de langste boonen, terwijl de boom F 
de grootste bladeren draagt. De boonen van den boom 
À zijn breeder dan die van boom H, de bladeren ervan 
zijn echter smaller dan van laatstgenoemden. 

De bespreking der sprongsgewijze variabiliteit wil ik 
besluiten met een voorbeeld van practisch doorgevoerde 
typenselectie; zooals reeds te verwachten is uit hetgeen 
straks besproken werd, heeft deze selectie-methode veel 
sneller en veel meer blijvende verbetering van het cul- 
tuurgewas ten gevolge gehad, immers men heeft hier niet 
te doen met voortdurende regressie als bij de extremen- 
selectie. De rasverbetering der granen is eeu geschikt 
voorbeeld om dit duidelijk te maken. 

In het begin der vorige eeuw werd het principe van 
de typenselectie voor het eerst toegepast. De botanicus 
LAGASCA, die de meening toegedaan was, dat de botanische 
soorten nog weer verder gesplitst konden worden in 
meerdere constante ondersoorten, maakte een graankwee- 
ker, Lecoureur, op het voorkomen van verschillende typen 
van tarwe op eenzelfden akker opmerkzaam. LrECOUTEUR 
grondde op dat verschijnsel toen een practische selectie- 
methode: op één tarweakker verzamelde hij 25 verschil 
lende typen; van elk type zaaide hij het zaad afzonderlijk 
uit en kweekte elk zuiver door, totdat hij van elk een 
aanplant had, groot genoeg om de waarde ervan voor 
de practijk te beoordeelen. Daarna zocht hij van de 23 
groepen diegene uit, die de grootste opbrengst gaf van de 
beste qualiteit meel; omstreeks 1850 kwam de vorm als 


„lalavera de Bellevue” in den handel. Nog steeds is deze 
Teysm, XV[II, 16 


— 236 — 


in sommige streken van Frankrijk een van de meest ver- 
bouwde graansoorten, wel een bewijs dus, dat zij haar 
gunstige eigenschappen voortdurend behouden heeft. Daar- 
toe was het slechts noodig, haar zuiver door te kweeken; 
voor regressie behoeft men niet bevreesd te zijn. 

Ongeveer gelijktijdig met Lecoureur werkte in Engeland 
SHIREFF volgens hetzelfde beginsel, alleen nog iets zuiver- 
der; terwijl namelijk Lrecoureur uitging van één type, 
koos Surirerr één enkele plant als uitgangspunt. Zulk een 
plant werd met bijzondere zorg gekweekt, zij werd flink 
van mest voorzien en men gaf haar, door de omgevende 
planten uit te trekken, wat meer ruimte. Daardoor werd 
dan een groote opbrengst van zaden verkregen; door 
krachtige vermeerdering gelukte het spoedig een flinke partij 
zaaizaad in den handel te brengen. Een paar belangrijke 
aanwinsten werden zoo verkregen; nieuwe tarwe- en ha- 
versoorten, die ook nu nog onder de beste behooren. 

De methode van Snrirerr, waarbij dus telkens van één 
plant uitgegaan wordt, begint in de laatste jaren, ge- 
rugsteund door de mutatie-theorie van pr Vries en de 
practische resultaten, in het zaadkweekstation te Swalöf 
in Zweden ermede verkregen, meer en meer op den voor- 
grond te komen. De geschiedenis van het station te 
Swalöf is uiterst leerzaam in dit opzicht. 

In de eerste vijf jaar van het bestaan werd te Swalöf 
gewerkt volgens de oude methode van extremen-selectie. 
Van de aangeplante graansoorten werden telkenjare de 
grootste en beste korrels uitgezocht en deze alleen voor 
de voortzetting der culturen gebruikt. Resultaten wer- 
den op deze wijze zoo goed als niet bereikt. Toen in 
1890 NrirssoNn aan het hoofd kwam te staan, werd in de 
werkwijze verandering gebracht. Van verschillende daar 
voorkomende variëteiten, die telkens op kleine akkers bij- 
eengeplant waren, zaaide men de zaden uit om de con- 
stantie te onderzoeken. Het bleek, dat alle zaaisels een 
ongelijkvormig gewas gaven, uit allerlei verschillende ty- 


— 237 — 


pen bestaande; twee proefvelden echter vertoonden deze 
eigenaardigheid niet, maar droegen slechts volkomen aan 
elkaar gelijke planten. Dit gaf aanleiding tot een hoogst 
belangrijke ontdekking. Nirsson, die het vreemd vond, 
dat terwijl bijna alle proefvelden een mengsel van typen 
droegen, van twee de planten volkomen aan elkander ge- 
lijk waren, ging in de stamboeken de afstamming van 
deze zaaisels na en vond toen, dat het de beide eenige 
waren, wier uitgangspunt een enkele moederplant geweest 
was. Daarmede was ontdekt van hoe groot gewicht het 
is, bij zaaiproeven niet van schijnbaar tot één type be- 
hoorende planten uit te gaan, maar telkens van één moe- 
derplant afzonderlijk te zaaien; in het vervolg werd dan 
ook uitsluitend de laatste methode van zaaien te Swalöf 
toegepast. In vijf jaren tijds werd door die typen-selectie 
een groot aantal ondervormen uit de vroeger aangehouden 
mengsels afgescheiden; het bleek daarbij, dat de achter- 
eenvolgende generaties van eenzelfde moederplant afstam- 
mend, volkomen gelijkvormig en volkomen erfelijk waren. 

Het was nu nog slechts noodig de ondervormen op hun 
waarde voor de cultuur te onderzoeken. Het zuiverst 
geschiedt dat — zooals te Swalöf ook gebeurt — door van 
de zaden der ondervormen kleine proefculturen aan te 
leggen, die geheel als in den gewonen landbouw behandeld 
worden; die aanplantingen, die dan in bepaalde opzichten, 
als groote productiviteit, weerstand tegen plantenziekten, 
uitstekende qualiteit van product, blijken uit te munten, 
worden als verbeterde nieuwigheden in den handel gebracht. 

In de latere jaren heeft men het systeem nog verbe- 
terd, door in de zaaisels der ondervormen te zoeken naar 
nieuwe afwijkingen. Een enkele maal komen nieuwe mu- 
taties voor en worden onder de duizende planten van een- 
zelfden ondervorm er een of enkele gevonden met nieuwe 
kenmerken. Door een nauwkeurige bestudeering der cor- 
relatie heeft men dat herkennen en schatten der nieuwe 
spiorgvariaties veel gemakkelijker gemaakt. Wordt dan 


en 


van de nieuwe vormen zaad uitgezaaid, dan blijken de 
kinderen steeds dadelijk constant te zijn; het is dan nog 
slechts noodig, door een verbouw op grootere schaal de 
waarde van den ondervorm voor de praktijk vast te stel- 
len. Een voorbeeld, nl. de nieuwe brouwerijgerst, die het 
bezwaar van te legeren niet bezit, noemde ik reeds. 

Het is, voor men met extremen-selectie beginnen kan, 
onvoorwaardelijk noodig, met het scheiden van de on- 
dervormen aan te vangen. Voor elk der ondervormen 
geldt een eigen kromme en men ziet wel in, dat, wan- 
neer bij de selectie slechts de grootste korrels uitgezocht 
worden, zonder dat men met tot één type behoorende 
zaaisels werkt, het zeer goed mogelijk is, dat men de 
extreme varianten van een vorm met een lager gemid- 
delde voor de voortplanting gebruikt, in plaats van die 
van een vorm met een hooger gemiddelde, doch minder 
ver uiteenliggende uitersten; de regressie zal dan het 
resultaat natuurlijk sterk naar beneden drukken. 

Het spreekt van zelf, dat het bovenstaande voor alle 
proeven tot rasverbetering geldt, voor éénjarige culturen 
als rijst, tabak en maïs evengoed als voor meerjarige als 
cacao, thee en koffie. De meerjarige culturen hebben 
nog het voordeel, dat de moederplant blijft bestaan, zoo- 
dat men de kenmerken der kinderen met die der moeder 
vergelijken kan. In den proeftuin voor de selectie van. 
Liberiakoffie zullen, om de vergelijking te vergemakke- 
lijken, naast de kinderen ook enten van de moederboomen. 
geplant worden. Het tweede deel van het onderzoek, nl. 
het vaststellen van de waarde der typen voor de cul- 
tuur, geschiedt het beste door parallelproeven op onder- 
nemingen; het ligt dan ook in de bedoeling zulke proeven 
te nemen. 

(Stot volgt). 


KOFFIE ZONDER COFFEINE. 


Het is zeker wel van algemeene bekendheid, dat de 
coffeine het bestanddeel van de koffie is, waaraan de 
eigenaardige opwekkende werking van dezen drank toe- 
komt. Men kan die stof er gemakkelijk in zuiveren toe- 
stand uit afzonderen, het is dan een witte in zijdeachtig 
glanzende naalden gekristalliseerde stof, die bij verhitting 
onontleed sublimeerbaar is en bijna 29 % stikstof bevat. 
Behalve coffeine zijn er in koffie nog tal van andere stoffen 
aanwezig, die meerendeels nog zeer weinig bestudeerd zijn 
en waarvan de kennis toch ook van belang zou zijn; zoo 
weten wij, dat d> koffie bij het brandeu een aangenaam 
aroma ontwikkelt, maar welke stoffen het zijn, waaraan 
die aangename geur toekomt en uit welke stoffen zij bij 
die bewerking ontstaat, is ons nog ten eenenmale onbekend, 

Ook de thee bevat coffeine en levert toch een drank met 
heel andere geur en smaak dan koffie. Dit vindt zijn 
natuurlijke verklaring in het feit, dat de bestanddeelen, 
die naast de coffeïne in de thee voorkomen, andere zijn dan 
in de koffie. Daardoor is ook de werking van thee anders. 
Zoo heeft men aangetoond, dat bet gebruik van koffie de 
afscheiding van maagsap verhoogt, terwijl thee die daar- 
entegen vermindert. Het is wel opmerkelijk, dat lang vóór 
dat de scheikunde een oordeel kon uitspreken, verschil 
lende volken zich bij intuitie coffeïne houdende genot- 
middelen hebben uitgezocht. 

Men heeft ze er zóó goed uitgepikt, dat de chemici later 
nog maar één enkele nieuwe coffeïne-houdende plant hebben 
kunnen aanwijzen, nl. de Neea theifera, een Braziliaansche 
soort. 


— 240 — 


Andere reeds lang in gebruik zijnde coffeïne-houdende 
genotmiddelen zijn: 

1°. de cacao, de zaden van de Theobroma Cacao, die 
naast coffeïine als voornaamste bestanddeel theobromine 
bevatten, dat in physiologische werking veel overeenkomst 
met coffeïne heeft. Het zijn trouwens ook broertje en zusje; 
wanneer wij de chemische formules vergelijken, vinden 
wij een verschil van een atoom koolstof en twee atomen 
waterstof. Het zijn beide afgeleiden van eenzelfde stof, 
die wij xanthine noemen. 

2e, de mate, de bladeren van de Ilex paraguayensis en 
de Yopon of apalachenthee van de Ilex Cassine. 

Beide Z. Amerikaansche planten. 

3e de guarana-pasta, de zaadkoek van de Paullinia sor- 
bilis, ook in Z. Amerika voorkomende en gebruikt en dan 

4° de kolazaden van de Cola acuminata uit Afrika af- 
komstig, die daar door de inboorlingen reeds lang als genot- 
middel gebruikt worden en in de laatste jaren ook een 
beperkte toepassing in de geneeskunde hebben gevonden. 

Men heeft na het gebruik van cofteïne meermalen vergif- 
tigingsverschijnselen zien optreden, maar toch gewoonlijk 
eerst na zulke groote doses als wij bij gewoon matig 
koffieverbruik niet tot ons nemen. Toch kunnen zich 
ook na koffiegebruik vergiftigingsverschijnselen openbaren. 
In de eerste plaats na overmatig ruim gebruik, maar ook 
zelfs na matig koffiegebruik kunnen zich onaangename 
werkingen voordoen en wel speciaal, wanneer men een 
zekere gevoeligheid tegenover coffeïne bezit. Men hoort 
dan klachten over gejaagdheid, beverigheid en hoofdpijn 
en vindt het dan terecht maar beter geen koffie te drinken. 

Men heeft nu het idee gekregen, om de coffeïne uit 
de heele ongebrande koffie uit te trekken. Deze koffie 
zonder coffeine zou dus het zooeven genoemde bezwaar 
niet hebben. Er is daartoe voor een paar maanden geleden 
in Duitschland een maatschappij tot stand gekomen, die 
beoogt een dergelijk product op de markt te brengen. 


— 241 — 


Volgens welk procédé men dit zal doen, daarover is voor 
zoover mij bekend niets ruchtbaar geworden, terwijl ook 
nog niet is na te gaan in welke mate van volledigheid 
men hierin geslaagd is, zoolang deze koffie nog niet in 
den handel verkrijgbaar is. Wel is mij uit persoonlijke 
ervaring bekend, 5 dat men inderdaad uit koffie, mits die 
voldoende fijngemalen en vochthoudend is, de coffeïne 
met een geschikt oplosmiddel zooals chloroform geheel 
kan uittrekken. Het is mij niet gelukt uit heele onge- 
brande koffie op die wijze de coffeïine geheel te verwijderen, 
wel grootendeels nl. voor ongeveer °/; gedeelte. 

Het verdient hier verder nog vermelding, dat men op 
Madagascar een 4tal soorten van het geslacht Coffea 
gevonden heeft, waarvan de boonen volgens een Fransch 
scheikundige BeRrrTRAND geen coffeïne bevatten. Het zijn 
de Coffea Humblotiana, C. Gallieni, C. Bonnieri en C. 
Mogoneti. Men zou nu kunnen meenen, dat het een- 
voudiger zou zijn deze koffiesoorten in eultuur te nemen, 
om koffie zonder coffeine aan de markt te kunnen brengen. 
Het schijnt echter, dat daartegen overwegende bezwaren be- 
staan. Dezelfde scheikundige deelt namelijk mede, dat deze 
koffiesoorten een bijzonder onaangenaam bitter bestanddeel 
bevatten, waardoor ze niet geschikt zijn om er een sma- 


kelijke drank van te bereiden. 
Dr. GORTER. 


1) Het zij hier ter plaatse vermeld, dat ik sedert eenigen tijd bezig 
ben aan een uitvoerig onderzoek van de bestanddeelen van de Liberia- 
koffie. In het dit jaar verschijnende verslag van het Dep. v. Landbouw 
hoop ik over de resultaten van dat onderzoek al iets te kunnen be- 
richten. 


DE CULTUUR EN BEREIDING VAN GAMBIR 
IN DEN RIOUW-ARCHIPEL. 


(Vervolg). 


De gambir komt in de bladeren voor en worden voor 
de bereiding die takjes afgesneden, waarvan de bladeren 
reeds roode vlekken bezitten. De takjes worden bij de 
kookerij van hun blad ontdaan en dit vervolgens in den ijze- 
ren kookpan gebracht. Deze bestaat uit een koperen of ijze- 
ren pan, waarvan de rand door een houtconstructie verhoogd 
is. Wanneer de bladeren zich in het water bevinden en 
dit kookt, worden zij voortdurend met een houten stamper 
gekneuzd. Zijn zij voldoende gekookt, dan schept men 
hen met een houten vork er uit en gooit hen in een 
groote houten goot, waarvan het begin op de foto vlak 
naast den Chinees, die staat te stampen, te zien is. Tevens 
kaa men hierop zeer duidelijk de opstaande rand van den 
kookpan zien. Het water dat van de bladeren afdruipt 
komt weer in den kookpan terecht. De vloeistof wordt 
nu door indampen geconcentreerd, waarna het in houten 
bakjes wordt overgegoten. Voor het maken van cubegam- 
bir voegt men hierbij eerst nog wat dedek en roert dan 
met een stokje tot kristallisatie intreedt. Daarna wordt 
de kristalbrij in houten bakjes gebracht. Een goede 
beschrijving vindt men bij Bosscha, die het volgende 
mededeelt. „De opstaande wanden, die met uitneembare 
pennetjes te zamen gehouden worden, staan los op een_ 
tafeltje van iets grootere afmetingen, dat tot bodem dient. 
Eene geschikte grootte van den bak is 48 X 72 X 25 c.M. 
inwendig gemeten. De lengte en breedte maakt men 


— 243 — 


‘altijd een veelvoud van 3 e.M. De langszijden verdeelt 
men door oppervlakkige zaagsneden evenwijdig aan de 
opstaande kanten, in vlakken van 12 c.M. breedte. 

Nu begint men met het tafeltje te bedekken met een 
stuk grof geweven stof, bijvoorbeeld een stuk van een 
goenizak ; daarop worden de opstaande zijden in elkander 
gezet en nu giet men er de gambirbrij in. ken gedeelte 
der vloeistof filtreert langzaam door het doek, maar veel 
blijft in de poreuze gambirmassa terug. Het is duidelijk, 
dat op deze wijze bereide gambir een grooter looizuurge- 
halte moet bezitten, dan de gambir die door uitpersing 
gezuiverd is; ook is de kleur ervan veel donkerder. 

Nadat de gambir lang genoeg gestaan heeft om geheel 
vast te worden, neemt men de zijwanden uit elkander en 
schuift den koek met het doek en al waarop hij ligt, tot 
aan den rand van het tafeltje en legt nu dunne touwtjes 
langs de strepen van de zaagsneden, die zich in den koek 
hebben afgeteekend, zoodat zij aan weerskanten lang uit- 
steken. Daarna keert men den geheelen koek op een 
tweede tafeltje om, waarop hij nu met de lange zijde en 
de touwtjes naar onderen komt te rusten; het doek wordt 
daarna verwijderd en de uiteinden der touwtjes naar boven 
geslagen tot aan de correspondeerende strepen op de zijde 
die nu boven is. Door nu beide uiteinden van eenzelfde 
touwtje recht naar boven te trekken, snijdt men door den 
geheelen koek heen en verdeelt dezen in kleinere stukken, 
die zich beter laten hanteeren. Vervolgens worden deze 
in kuben van 8 cM. zijde gesneden, waarbij men zonder 
bezwaar de derde zijde iets langer kan nemen”. 

Men droogt als het weer dit toelaat meestal eerst in de 
zon en plaatst hen daarna, zooals wij reeds zagen, in den 
nok van het huis. 

De bladeren worden meestal tweemaal afgekookt en 
daarna nog met water afgewasschen, voor men hen naar 
den pepertuin brengt. Het waschwater wordt bij de af- 
kooksels gevoegd. 


Ei DES 


De gambir bestaat voor het grootste gedeelte uit catè- 
chine, catechinelooizuur, kleine hoeveelheden andere orga- 
nische stoffen, asch en water. 

Vroeger werd het veel gebruikt in Europa door de leer- 
looiers. 

Tegenwoordig is dit niet meer het geval, wat grooten- 
deels te wijten is aan het vervalschen van het produkt 
met gele klei, waarvan dikwijls 50% aanwezig was. 
In Engelsch-Indië heeft de Riouwgambir een goed afzet- 
gebied gevonden. 

Een andere tocht is nog de moeite waard om mede- 
gedeeld te worden, omdat wij toen zoo gelukkig waren 
een tuin aantetreffen, waarvan de gambirplanten door 
een ziekte waren aangetast. Door de gesprekken, die wij 
met belanghebbenden gevoerd hadden, waren wij reeds 
te weten gekomen, dat zich op sommige plaatsen ziekte- 
verschijnselen voordeden, maar was het moeilijk uit de 
beschrijving zich een juist beeld er van te vormen. 

De controleur van Karimon, de heer Nounvijs was da- 
delijk bereid ons alle mogelijke hulp te verleenen en 
nam hij zelf aan de verschillende tochten deel, hetgeen 
door ons zeer op prijs werd gesteld. 

Een van onze tochten had plaats naar Kandis, op het 
eiland Karimon gelegen. Het was hier mogelijk, om met 
een sloep dicht bij land te komen. 

De boot kon echter niet geheel aan land komen daar 
het water te ondiep was. 

Na een kleine klauterpartij kwamen wij in het rhizophoren 
bosch waardoor wij bij den gambirtuin kwamen. 

Het was een zesjarige gambirtuin die door de genoem- 
de ziekte was aangetast. Deze is voornamelijk hierdoor 
gekenmerkt, dat de bloesems zich niet behoorlijk ontwik- 
kelen. Zij blijven gedrongen en vertoonen een onregel- 
matig bloemkoolachtig uiterlijk. Niettegenstaande dezen 
abnormaten groei kunnen zij toch zeer groot worden, en 
bezitten dikwijls vele centimeters middellijn. 


— 245 — 


Langzamerhand worden de vergroeide bloemhoofdjes 
zwart, doch vallen eerst veel later af, Na de bloemen 
worden ook de bladeren aangetast, waarop zich groote 
roodachtige plekken vertoonen, waardoor zij langzamerhand 
zwart worden en afsterven. Gaandeweg worden ook de 
jonge takeinden en de oudere takken aangetast, tot ten 
slotte de geheele plant afsterft. 

De ziekte die nu ongeveer 10 jaar geleden voor het 
eerst opgemerkt werd, verspreidt zich vrij snel met de 
windrichting. Vermoedetijk is het een schimmelziekte. 

Een groote uitbreiding heeft de ziekte echter nog niet 
gekregen, hetgeen vooral aan de wijze van planten te dan- 
ken is, daar de eene tuin meestal door bosch van den anderen 
gescheiden is. 

De andere tochten door ons ondernomen behoeven niet 
verder vermeld te worden, daar hetgeen wij zagen geheel 
overeenkwam met de resultaten van medegedeelde. : 

Alleen rest ons nog een woord van dank te brengen 
aan den heer pe KANrrER, Resident van Riouw en den heer 
Novuuijss, controleur van Karimon, voor de uitstekende wijze 
waarop zij ons behulpzaam zijn geweest bij ons onderzoek. 

A. W.K. pe Jone. 


ROR NN 


BOEKBESCHOU WING. 


Nederlandsch Oost-Indische Cul- 
tuurgewassen, hunne kenmerken, teelt 
en bereiding. 


Onder bovenstaanden titel is door Jhr. F‚, A. voN STÜRLER 
een werk uitgegeven, dat, zooals schrijver in zijn voor- 
woord zegt, het doel heeft een beknopte handleiding te 
vormen voor hen, die bij de cultures in Ned. Oost-Indië 
werkzaam zullen zijn, zoowel als voor hen die belang stellen 
in den landbouw dier gewesten. 

Het werk van ongeveer 360 bladzijden is in twee af- 
deelingen verdeeld, waarvan de eerste, van een kleine 
honderd bladzijden, een soort algemeene inleiding bevat, 
terwijl in de tweede de eigenlijke cultures behandeld 
worden. 

In de eerste afdeeling geeft schrijver allereerst een kort 
overzicht van het ontstaan der diverse grondsoorten, hun 
verdeeling naar de physische en chemische samenstelling, 
en de eigenschappen en structuur der verschillende gron- 
den. Verder worden de scheikundige en bacteriologische 
processen, die in den bodem plaatsgrijpen, in het kort be- 
handeld, terwijl ook aan eenige beschouwingen over het 
klimaat en den invloed daarvan op den grond, een plaats 
ingeruimd is. Dit meer wetenschappelijk gedeelte is na- 
tuurlijk zeer beknopt, doch eenvoudig behandeld, en door 
leeken makkelijk te begrijpen. 

Vervolgens worden eenige wenken gegeven aangaande 
de zaken, waarop men te letten heeft bij het zoeken van 
gronden, zooals: ligging nabij afvoerwegen, waterkracht, 
het verkrijgen van werkvolk, de in de streek gebruike- 
lijke loonen, en meer dergelijke bijzonderheden waarvan 


— 247 — 


het al dan niet slagen van een onderneming dikwijls in 
hooge mate af kan hangen. 

Hierna volgen eenige algemeene aanwijzingen betrekke- 
lijk ontginning, het aanleggen van wegen en leidingen, 
en verder plantklaar maken van den grond. Verder behan- 
delt schrijver de toepassing van meststoffen, en geeft eenige 
algemeene beschouwingen over de wijze van mengen en 
toedienen van kunst-meststoffen, terwijl ook de groene be- 
mesting niet vergeten is. Eindelijk worden nog behandeld 
het voortkweeken van gewassen langs geslachtelijken en 
ongeslachtelijken weg; het veredelen met eenige opmer- 
kingen over variatie, mutatie en kruising, terwijl deze 
afdeeling eindigt met eenige algemeene wenken aangaan- 
de het onderhoud en schoonmaken van aanplantingen, 
bestrijden van onkruid, snoeien en bestrijden van ziekten. 

Over het algemeen is dit eerste deel eenvoudig en met 
het oog op de praktijk geschreven, en zijn er vele nutti- 
ge wenken in te vinden. 

In de tweede afdeeling worden in ruim 260 bladzijden 
bijna vijftig verschillende cultuurgewassen afzonderlijk be- 
handeld, en zal ket dus wel duidelijk zijn, dat het niet 
mogelijk was van eenige cultuur een grondig overzicht 
te geven, en schrijver zich er toe heeft moeten bepalen 
van allen slechts een kort en van velen slechts een zeer 
kort, denkbeeld te geven. Aan de suikercultuur is de 
meeste ruimte afgestaan, daarna komen thee en koffie, 
terwijl alle andere gewassen veel beknopter behandeld zijn. 

Over het geheel geeft deze tweede afdeeling den indruk, 
dat schrijver wel een en ander van verschillende cultures 
gezien, doch dat hij nimmer zelf eenige cultuur gedreven 
heeft; eigen ondervinding spreekt niet uit het boek, en 
ofschoon verreweg de meeste gegevens juist zijn, komen 
er toch ook hier en daar wel minder juiste voor, zooals 
b.v. waar gezegd wordt, dat van één tot anderhalf pikol 
zaad padi per bouw sawah benoodigd is, en dat droge rijst 
alleen op gronden bedekt met oerwoud geteeld wordt. 


— 248 — 


Dit laatste moge voor de buitenbezittingen vrij wel juist 
zijn; op Java wordt droge rijst dikwijls geteeld op gronden 
waar sedert vele jaren geen boom gestaan heeft. Ook zou 
iemand, die een koffieland wilde beginnen, afgaande op 
een oogstraming van 10 tot 20 pikols per bouw Java of 
Liberia koffie, en die van zijn liberia-tuinen in het vijfde 
jaar 4 pikols, en in het zesde jaar 8 pikols bereid product 
per bouw verwachtte, tenminste op Java zeker bedrogen 
uitkomen. 

Zoo zouden meerdere onjuistheden aan te wijzen zijn: 
bijvoorbeeld dat bij thee de gebruikelijke plantwijdte 5 
bij 6 voet is, dat deze om de 40 à 60 dagen geplukt wordt, 
en dat hoog gelegen ondernemingen meer product maken 
dan laag gelegene. Voor velen zal het ook een verras- 
sing zijn te vernemen, dat kina-zaden somtijds direct op 
het veld uitgelegd worden. 

Niettegenstaande dergelijke onjuistheden, krijgt men ech- 
ter den indruk, dat de schrijver zich veel moeite gegeven 
heeft, om zich zoo goed mogelijk op de hoogte te stellen, 
en daartoe een groot aantal werken geraadpleegd heeft, 
wat trouwens blijkt uit de aan het einde voorkomende 
lange lijst van aangehaalde boekwerken en tijdschriften. 

Uit den aard der zaak konden in zoo kort bestek een 
groot aantal cultures niet eenigszins grondig behandeld 
worden, en zal de ervaren planter er dan ook niets nieuws 
uit leeren. Zij, die van plan zijn zich aan den landbouw in 
Indië te wijden, kunnen in het boek van den Heer von 
Stürler eenige nuttige voorloopige aanwijzingen vinden, 
terwijl diegenen die, zonder zich aan de praktijk te willen 
wagen, een en ander van den Indischen landbouw wen- 
schen te vernemen, er zeker veel wetenswaardigs in zullen 
aantreffen. Dit laatste schijnt, afgaande op des schrijvers 
voorwoord, trouwens ook zijn hoofddoel geweest te zijn. 

B; 


DAHLIA'S. 


Men schrijft uit Duitschland: hoewel de zomer nat en regenachtig 
was, hetgeen de Dahlia’s niet ten goede kwam, verheugden wij 
ons in een prachtigen herfst, waardoor zij tot een zelden ge- 
ziene ontwikkeling kwamen. De concurrentie tusschen Dahlia en 
Chrysanthemum-bloemen was bijzonder sterk. 

Als de vorst vroeg invalt, waardoor de Dahlia’s het dadelijk 
afleggen, maken de Chrysanthen-kweekers goede zaken, heeit men 
daarentegen een langen herfst met weinig regen, zonder vorst, dan 
dringen de onloochenbaar mooiere bloemen der nieuwere Dahlia- 
variëteiten, de Chrysantbenbloemen voor een groot deel van de markt, 

Onder de fraaiste Cactus-Dahlia’s worden de volgende genoemd: 

Johannisfeur, is een verbeterde fijnstralige, donkerkleurige 4Al/- 
Heidelberg. 

Roland von Berlin, een der beste onder de roodbloemige, met 
elegant gevormde bloemen, die op buitengewoon lange stengels 
boven de plant uitsteken. 

Ritter Blaubart, met paarschpurpere bloemen, Een andere, die 
als het ware een tegenstelling met laatstgenoemde vormt is Helene, 
de talrijke lichtrose bloemen gaan naar het hart in crème- 
kleur over. 

Zuiver witte Cactus-Dahlia’s zijn nog tamelijk zeldzaam, een der 
mooiste is Alabaster, de bloem is sneeuwwit, spits en fijnstraligz, al 
behoort de stengel niet zocals de reeds genoemde tot de sterkste 
en moet men haar dikwijls iets steunen, tach is de bloem zoo mooi, 
dat we haar ongaarne als snijbloem missen. 

Aschenbrödel heeft een moeielijk te beschrijven kleur, men zou 
zeggen, orapje-rose, gele punten en geel hart; een zeer gezochte 
variëteit, evenals Herzeloide, die een zachtrose tint heeft en eenige 
overeenkomst toont met de beste Engelsche nieuwigheden. 

Onder de rieuwe Serpentina-Dahtia’s vallen de volgende op: 
Amorette is het mooiste in den warmen zomer, dan ziet men er 
zoowel zuiver witte als licht en donkerrosebloemen aan. 


— 250 — 


Schlaraffia, met mooi geteekende bloemen in zacht vleeschkleurige 
en donkerpurpere tinten; terwijl Prins Karneval soms erêmekleurige 
rood gerande, soms steenroode bloemen heeft. 

Marokko heeft iets speciaals in de kleur der bloemen, die op 
appelbloesem fond, purper vlekken, en in het hart donkerpurper 
getint zijn. 

(Gartenflora, 23, 1906.) Ì w, 


VERPAKKING VAN CACAO-ZADEN. 


Volgens de „U.S. Consular Reports voor Maart 1906”, zouden voor 
verzending van cacao-zaden in de praktijk uitstekende resultaten 
verkregen zijn met de volgende methode: 

De zaden worden uit rijpe kolven genomen, gewasschen en door 
wrijven op een ruigen handdoek zooveel mogelijk van het vrucht- 
vleesch bevrijd, waarbij erop gelet dient te worden, dat de zaadhuid 
niet beschadigd wordt. Daarna laat men ze 24 uur in een koelen 
luchtstroom drogen. Voor verpakking gebruikt men een mengsel van 
gelijke deelen vergane bladaarde en gestampte houtskool; men 
maakt het mengsel een weinig vochtig, zoodat het overeenkomt met 
grond van een beschaduwde plek genomen ;op den goeden vochtig- 
heidsgraad komt het aan: te veei vocht doet de zaden rotten, te 
weinig verdrogen. Het beste is het, eenigen tijd voor de verpakking 
het mengsel nat te maken, zoodat het vocht er gelijkmatig in door- 
dringt. De zaden worden dan in een doos of blik in rijen op een 
laagje van het mengsel gelegd, daarna met een laagje van het meng- 
sel bedekt, daarop weer een laag zaden gebracht en zoo door tot 
het blik vol is; dit laatste moet zorgvuldig gesloten worden. 


(Agric. News Vol. V, No 117 p. 831.) 


LOBELIA KATHLEEN MALLARD. 


Uitsluitend voor de bovenlanden is deze fraaie Lobelia geschikt. 
De Lobelia’s vormen een geslacht van de familie der Campa- 
nulaceeën, dat ongeveer 200 soorten bevat, die in de warme en ge- 
matigde luchtstreken groeien. Tot de groep Eulobelia behooren 
de grootbloemige meestal scharlakenrood gekleurde, die duidelijke 


— 251 — 


tweelippige bloemen hebben, deze behooren te huis in Mexico en 
Noord-Amerika. Hiervan zijn er velen in cultuur, wij kweeken er 
hier ook dikwijls in den Oostmoeson een paar soorten van, die 
met haar eindstandige, betrekkellijk groote, roode bloemen, een zeer 
mooi effect maken, van /. splendens en L. cardinalis zijn de bloemen 
intensief rood. 

In de Afdeeling Hemipogon Nees, komen de laag blij vende soorten 
met meestal blauwe bloemen voor; daarvan worden de variëteiten 
van Lobelia Hrinus, die zeer kort en gedrongen groeien en met 
kleine blauwe bloemen mild bloeien, dikwijls voor randen en kleine 
vakjes in de Europeesche tuinen geplant. 

Van de nieuwste variëteit van dit soort L. Er. Kathleen Mallard, 
komt in onderstaand tijdschrift een gekleurde afbeelding voor. De 
bloem is in vergelijking met de andere zeer groot en heeft een 
schitterende blauwe kleur. De plant blijft kort en gedrongen en 
is zeer mildbloeiend, als zij in bloei staat gelijkt het cen blauwe 
massa, zij is daarom bijzonder geschikt voor randen om perken. 

Boven heb ik het reeds gezegd, dat de variëteiten van Lobelia 
Erinus alleen voor de bovenlanden geschikt zijn en nog wel voor- 
namelijk in den oostmoeson. In de kuststreken en ook boven als 
het dikwijls zwaar regent mislukken de plantjes meestal. 


(Gartenflora, Heft 23, 1906.) w. 


VARENS. 
(Nephrolepis.) 

Indien wij de Adiantums hier meer chevelures genoemd 
uitzonderen, wordt weinig aan de teelt van varens gedaan. 
Rotsen beplant met varens, varentuinen, zelfs collecties varens 
in potten, treft men hier niet of ten minste hoogst zelden aan. 

Niettegenstaande Ned.-Indië, waar voor een groot deel een vochtig 
warm klimaat heerscht, een varenland bij uitnemendheid is. Van 
de reusachtige boomvarens met hunne imposante en sierlijke 
groeiwijze, tot de elegante miniatuurplantjes, vindt men ze hier 
in allerlei grootte en vormen. Overal treft men ze aan, tusschen 
de steenen van muren, in oude waterputten, velen groeien epi- 
phytisch op boomen, sommigen in de volle zon, anderen in min of 
meer donkere schaduw. 


De meeste varens kunnen gemakkelijk gekweekt worden, men 
Teysm. XVIII 17 


— 252 — 


moet er echter op letten, welke soorten veel licht noodig hebben 
en welke op een min of meer beschaduwde plaats moeten groeien. 

De meening dat de varenplanten allen in vrij donkere schaduw 
moeten staan is niet juist, indien men bij de natnur in de leer 
gaat, dan komt men er wel achter wat zij wenschen. 

De kwestie van licht is voor de meeste gewassen belangrijk 
genoeg. Over het algemeen zijn onze gaanderijen voor veel planten 
te donker. Ook omdat wij, om het licht te temperen of de warmte 
buiten te houden, dikwijls al vroeg verplicht zijn, zeilen of krees 
neer te laten. Het is daarom een verstandige maatregel, die velen 
volgen, een groot deel van den dag de planten op een daarvoor 
geschikte plaats buiten te zetten en ze ’s avonds binnen te 
brengen. 

Slechts enkele varengeslachten hebben het aanzijn gegeven aan 
een aantal variëteiten. Het geslacht Nephrolepis, waarvan wij op 
Java ook eenige vertegenwoordigers hebben, heeft in de laatste 
jaren eene sterke neiging getoond zeer mooie en merkwaardige 
verscheidenheden voort te brengen. In de laatste nommers van 
eenige buitenlandsche tijdschriften komen er prachtige afbeeldingen 
van voor, die mij aanleiding gaven, dit varengeslacht hier in het 
kort te bespreken en er de aandacht van Indische varenliefhebbers 
op te vestigen. 

De inheemsche naam voor de Nephrolepis-soorten is hier, pakoe 
njehreh ; pakoe of pakies is de alge meene naam voor varens. N. evaltata 
heet p. nj. gedeh en N, obtusifalia, p. nj. areui. In den catalogus van 
’s Lands Plantentuin van TEYsMANN en BINNENDIJK zijn vijf soorten 
en een variëteit opgegeven. In bet onlangs verschenen werk „In- 
dex Felicium van CurisreNseN”’ komen 17 soorten Nephrolepis voor. 

Zooals het meer gaat bij dergelijke veelvoorkomende gewassen, 
bestaan er veel synonymen van, daar komt nog bij de nauwe ver- 
wantschap met Nephrodium, Lastraea en Asplenium. Het karak- 
teristieke van de varens is de vorm en de plaatsing der sori of 
sporenhoopjes, die hier bestaan uit kleine ronde sori bedekt met 
een ietwat niervormig indusium. 

Nemen we Nephrolepis evaltata, waarvan de meeste variaties af- 
komstig zijn, tot voorbeeld. Het normale blad is eenvoudig gevind 
of slechts eens verdeeld, de blaadjes zijn aan iederen kant van 
den middennerf geplaatst op zeer korte steeltjes, zoodat het er uit 
ziet als eene dubbele kam en in vorm gelijkt op een lang zwaard, 


— 253 — 


-ongeacht de insnijdingen. Aan den voet ontstaan uitloopers, waar- 
aan op eenigen afstand van de plant jongen te voorschijn komen, die 
men er af kan nemen en afzonderlijk planten. Jarenlang is N. 
exaltata op deze wijze vermeerderd en men kreeg natuurlijk geen 
variaties. 

In lateren tijd werd de behoefte aan mooie varens grooter, en 
men zaaide de sporen uit, van dien tijd dateeren de nieuwe ver- 
scheidenheden, die het in sierlijkheid verre van de moederplant 
winnen. 

Voor zoover bekend verkreeg men in 1890 de eerste gekuifde 
«vorm, die gedoopt werd als: N. exaltata plumosa een naam die 
later verbeterd werd als N. ez. grandiceps, omdat zij niet behoort 
tot de gevederde vormen. Het is een dicht in elkaar groeience 
varen, waarvan de blaadjes verdeeld en weer onderverdeeld zijn. 
In hetzelfde jaar verkreeg men nog eenige andere verscheidenheden. 
o.a. de mooie N. ez. superba. 

In 1893 maakte in de Ver. Staten van Amerika N. ez. Pierson 
„nog al opgang, het is een fijne gracieuse plant, die ook in Europa 
zeer gewaardeerd wordt, een verbetering van deze was N. ez. ele- 
gantissima, en eindelijk sloeg Rocnrorp in 1906 het record met zijn 
“eenig mooie N. ez. Todaeoides. Zoo fijn, zoo compact groeiend als 
„deze was er nog geen, en de blaadjes zijn dun en teer, bijna door- 
schijnend, hetgeen aan de plant een eigenaardige bekoorlijkheid geeft. 

In onderstaand tijdschrift komt een afbeelding voor van laatst- 
genoemde verscheidenheid, men zou in de sierlijke volle plant, 
niet licht de oorspronkelijke soort met de lange smalle bladeren 
„herkennen. 

In het Duitsche tijdschritt de „Gärtnerzeiting” komt ook een 
‚mooie afbeelding voor van eene nieuwe variëteit, onder den naam 
van Nephrolepis Whitmani. Ook daarbij wordt N. Piersonials de 
beste onder de variëteiten van N. evaltatt genoemd, die door de 
volksstem struisveervaren werd gedoopt. De nieuwe variëteit is 
ontegenzeggelijk de mooiste en tijnste der talrijke verscheidenheden. 
„Deze nieuwigheden dragen volgens de kweekers geen sporen, de 
vermenigvuldiging moet dus uitsluitend door het scheuren — ver- 
deelen — der oude planten geschieden. Bij N. Whitmani levert 
„zulks echter geen bezwaren op, daar de planten, zoowel de jonge 
„als de oude bijzonder krachtige groeisters zijn en zij spoedig in 
„aanzienlijke hoeveelheden aangeboden zullen worden. 


— 254 — 


Voor wij van Nephrolepis afstappen, moeten we nog eene ver- 
scheidenheid noemen, die Mary in 1903 verkreeg van N. cordifolia, 
namelijk N. ec. crispata congesta; hier vindt men in een uiterst 
gedrongen vorm, ook de blaadjes verdeeld: en weer onderverdeeld, 
zooals het zelden waargenomen wordt. 

(The Gardeners’ Chronicle, Dec. 29, 1906.) 

w. 


MISLUKTE ANANASCULTUUR OP DE BAHAMA-EILANDEN, 


Deze sprokkelingen uit nieuwe publicaties, die het belangrijkste 
en merkwaardigste bevatten van wat er langzamerhand in de land- 
en tuinbouwpers der geheele wereld verschijnt, kunnen slechts de- 
bloote feiten geven en deze dringen niet zoo gemakkelijk tot ons geheu- 
gen door, als wanneer zij bij reeksen aan elkaar gekoppeld worden tot 
een geregeld verhaal. Zoo zouden al deze Sprokkelingen gedurende 
meer dan 17 jaar in Teysmannia bijeengegaard, werden zij gerangschikt 
naar de plaats, waar elk der beschreven feiten is voorgevallen, de- 
stof opleveren tot de geschiedenis der gebeurtenissen op die plaatsen. 

Hieronder worden vijf opeenvolgende toestanden beschreven, waar- 
in de ananascultuur op de Bahama-eilanden verkeerd heeft, zooals 
zij achtereenvolgens in deze sprokkelingen hadden kunnen voor- 
komen, en men herkenne hieruit de schets voor vijf bedrijven van. 
een aandoenlijk treurspel. Evenals nu uit elke goede tragedie een 
leering is te trekken, zoo begrijpen wij uit deze vijf welsprekende- 
phasen van de ananascultuur der Bahama-eilanden, dat wij ons wel 
degelijk mogen bezinnen, of wij zelf voldoende op de hoogte zijn. 
van wat we aan leeken als kweekmethoden aan de hand doen, van 
welker mislukking honderden personen slachtoffers kunnen worden 
In N.-Indië althans is het een gewaagde onderneming om de vruchten- 
kweekerij als handelszaak ser hand te nemen — ofschoon iedere 
poging toejuiching verdient — zoolang nog vele noodige gegevens. 
voor de inrichting van dit bedrijf ontbreken, 

Hier volgt nu de eerste mededeeling van ananascultuur op de 
Bahama-eilanden. 

IL. Colonial Report Bahamas, Annual 1897. Onlangs werden hier 
fabrieken opgericht voor het inmaken van ananassen te Nassau- 
en Kleuthera. In 1897 verscheepten zij reeds meer dan 20.000- 
kisten ingemaakte vruchten. 


— 255 — 


IL. Col. Rep. Bahama's, Ann. 1900. (Verdere keunismaking met 
toestanden en personen. De zaken worden ingewikkeld). 

Er is één fabriek te Nassau, drie te Governor’s Harbour, Eleuthera, 
en één te Roek Sound Eleuthera. In die te Nassau heeft het 
geheele proces plaats onder gedekte loodsen op de wert, zoodat de 
vruchten van de schoeners gelost kunnen worden en in eens opde 
tafels geplaatst, om van versche vrucht in ingemaakt product te 
‘worden omgezet, gereed tot export met een ongeloofelijke snelheid. 
De schil wordt met de hand weggenomen, de kern daarop machinaal 
uitgeboord en de vrucht in schijven gesneden, die dan gereed zijn 
om in de overeenkomstige ronde bussen te worden gedaan. Hierbij 
wordt dan suiker gevoegd, de bussen dichtgesoldeerd, van etiket 
_ voorzien en in kisten verpakt voor het vervoer. 

De Heer Parr, Resident-Justice of the Governors Harbour 
district, rapporteerde in Juni 1900, dat in het laatste seizoen meer 
ananassen vervoerd waren dan in eenig te voren. De uitvoer van 
deze haven alleen bedroeg 220.300 dozijn, tegen 197.990 dozijn in 
1899. Een ruwe schatting van het aantal ananassen in twee fabrieken 
ingemaakt, voegt hier nog 40.000 dozijn bij. 

III. Col. Rep. Bahama's, Ann. 1903-04. (Donkere wolken trek- 
ken zich samen boven de ananasvelden,-kweekers en -inmakers.) 

De cultuur van ananassen wordt méér en méér gewaagd als tak 
van nijverheid. Zware invoerrechten der Ver. Staten werken zeer 
nadeelig op den uitvoer der Bahama-eilanden, die met Cuba, waar- 
van producten daar vrij worden toegelaten en van een op de markt 
meer gewilde soort zijn, moeten concureeren. De ananassen der 
Bahama’s echter zijn meer geschikt voor inmaken en de fabrieken 
hebben het drukker dan ooit. De voornaamste is die der J. S. 
„Johnson Company te Nassau, die dit jaar 50.000 kisten denkt te 
verpakken en te verzenden. 

IV. Col. Rep. Bahama’s Ann. 1904-05. (Wanhopige strijd tegen 
de intriganten.) 

Zoowel het inmaken der ananassen als het bereiden van sisal- 
hennep, en het verpakken der versche vruchten zijn in de eerste 
plaats van den landbouw afhankelijk.... Men blijft hopen, dat de 
ananas-industrie gered mag worden met behulp van wetenschappelijke 
methoden, vooral nu inmaken zoo sterk de export van rauwe vruch- 
ten over het hoofd is gegroeid, en onze vruchten meer dan die van 
andere landen geschikt zijn voor inmaken. Het laatste vervangt 


nu den uitvoer van versche vruchten en de Johnson Company voerde- 
41.973 kisten uit, hiervoor 15.329 dozijn ananassen verbruikend… 
Zij gaf daarmee wekelijks werk aan 300 personen ; de inmaakfabriek 
te Governor’s Harbour werkte gedurende 40 dagen, vulde 22.450- 
kisten, waarvoor 10.000 dozijn ananassen benoodigd werden, en 
dagelijks 150 personen werk hadden. 

V. Col. Rep. Bahama's Ann 1905-06, (bevattende het 5e bedrijf 
of de tragische optknooping.) 

De Resident-Justice te Governor's Harbour Eleuthera, rapporteert, 
dat deze industrie snel afneemt, tengevolge van den armen grond 
roode spin, de noodzakelijkheid van nieuwe moederplanten en het 
gebruik van verkeerde kuustmeststoffen. Er waseen vermindering 
in den uitvoer van meer dan 31000 dozijn of in waarde van 2.800 
p. st. vergeleken met 1904. De Curator zegt, dat groote hoeveel- 
heden in groenen staat naar Amerika worden vervoerd, daar dikwijls 
in slechte conditie aankomen, en hierdoer een zwaar verlies aan de- 
handelaars toebrengen. Hij is van meening, dat alle vruchten in- 
gemaakt moesten worden, in plaats van onrijp te worden verzonden. 


f.w. 


EEN NIEUWE BOONENSOORT. 


Uit Algiers wordt in den laatsten tijd in Frankrijk aan de markt. 
gebracht een nieuw soort snijboon, onder den naam van „Haricot 
beurre du Hamma”. Het is een uitstekende soort, die buitenge- 
woon productief is en zeer smakelijk. Daar zij in Algiers zelf in het 
heete seizoen uitnemende resultaten geeft, meent men dat het eene 
aanwinst zal zijn voor tropische landen, waar men tot nu toe met snij- 
boonen slechts matige resultaten verkreeg. 

(Revue Horticole, en 24, 1906). 


CANNA „ROI LEOPOLD IT”, 


Zal een Canna onder het groot aantal variëteiten die er reeds 
bestaan, gewaardeerd worden, dan moet zij voldoen aan alle eischen, 
zooals: een goede groeiwijze, mooi loof, groote en duurzame bloe- 
men, fraaie kleur en milden bloei. 


-— 257 — 


Onder de in de laatste jaren in den handel gebrachte variëteiten, 
schijnt de C. Roi Leopold II, in den hoogsten graad genoemde eigen- 
schappen te bezitten. Hij wijkt, door verschillende eigenschappen 
van het Canna-ras Crozy af. 

In 1903 bracht een Italiaansche kweeker, de heer BonrieLruri, een 
nieuwe Canna in den handel onder den naam Gaetano Bonfiglioti, 
die ter onderscheiding van de Croey-canna’sen van de Italiaansche, 
naar beneden gebogen bladeren had, waardoor de bloemstengels 
veel meer in het oog vallen. De andere Canna’s hebben min of 
meer opstaande bladeren. 

De Heeren Birrrarp en Barrú hebben getracht haar te bevruchten, 
het eerste jaar zonder resuitaat, in het tweede echter verkregen zij 
twee goed ontwikkelde zaden; slechts één ontkiemde en gaf het 
ontstaan aan genoemde variëteit. 

Het is een plant, die ougeveer 90 c.m. hoog wordt, met donker 
blauwgroen loof, het blad is groot en stevig en zooals gezegd ietwat 
omgebogen, de stevige dikke stengels zijn zeer vleezig, de bloem- 
stengels eenigszins hoekig en komen goed boven het loof uit. De zeer 
groote bloemen zijn helder scharlakenrood en mooi rond, Het is een 
uieuwigheid, die alle aanbeveling schijnt te verdienen. 

(Revue Horticole, 24, 1906) 


BEGONIA SEMPERFLORENS. 


De 5e aflevering van onderstaand tuinbouwtijdschrift, wordt bijna 
geheel ingenomen door opstellen over bovengenoemde, ook voor 
Indië geschikte Begonia. 

Wij laten ieder jaar zaad van eenige varieteiten zaad komen en 
kweeken de daaruit verkregen plantjes door stek voort. In den 
Oost-moeson, staan er hier altijd mooi bloeiende vakjes van. Het 
is daarom voor bloemliefhebbers niet onbelangrijk, dat die lieve 
plantjes hier nog eens besproken worden. Bij iedere bekende 
zaadhandelaar is het zaad daarvan te krijgen; het Begonia-zaad 
is echter zeer fijn en vereischt daarom een voorzichtige behandeling. 
Iemand die het aan zijn kebon ter uitzaaiing geeft kan er van 
verzekerd zijn, dat er niets van terechtkomt. Met ééne keer flink 
gieten is al het fijne zaad weggespoeld. Men zaaie het daarom 
uit in fijn gezeefde aarde, en houdt die vochtig, door voorzichtig 


— 258 — 


besprenkelen. Zoodra de zaadjes ontkiemen, moeten de zaadpotjes 
zoo licht mogelijk geplaatst worden; al is in het begin, het plaatsen 
in de volle zon nog niet gewenscht, toch kunnen de kiemplantjes 
de zonnestralen tijdens de morgenuren wel verdragen. Deze doen 
hun goed, later als de plantjes groot genoeg zijn, groeien zij goed 
in de volle zon. Staan de jonge kiemplantjes wat donker, dan 
worden zij spoedig ziek en rotten weg; om ze gezond en sterk te 
maken is veel licht noodig. Aan dezelfde kwaal gaan veel plantjes 
verloren, als zij te dicht bij elkaar gezaaid zijn; in dit geval 
moeten zij spoedig overgeplant worden. Dit overplanten van zeer 
jonge zaailingen is in vele kweekerijen een dikwijls voorkomende 
bezigheid. Men noemt het pikeeren, het geschiedt in potten met 
fijn gezeefde aarde; de plantjes zijn nog te klein om ze met de 
vingers aan te pakken, voor het pikeeren wordt daarvoor van een 
fijn stokje gebruik gemaakt, waarmede men een gaatje in de aarde 
maakt, vervolgens het plantje uit de zaadpot licht en het er dan in 
plant. Het is dus geen kunst Begonia’s uit zaad te kweeken; 
indien deze aanwijzingen gevolgd worden, heeft men zeker succes. 
Het kan daarom wel de moeite loonen, zaad van Begonia semperf lorens 
te laten komen. 

Een speciaal-cultuur van genoemde planten vindt men o.a. bij 
Th. Lattmann te Blankenburg a. H. Genoemde kweeker geeft de 
volgende fraaie verscheidenheden op. 

Begonia semperflorens, atropurpurea Vernon, de oude bekende 
variëteit, die nog altijd veel gevraagd wordt. 

B. s. magnifica, de bloemen zijn helder scharlakenrood en hebben 
goudgele meeldraden. Dit is een der beste variëteiten met donker 
gekleurd blad. De plant wordt half zoo hoog als de vorige, groeit 
echter meer vertakt. 

B. s. gracilis rosea, een der meest gezochte, die om haar ge- 
drongen, korte groeiwijze en helder rose bloemen gaarne gebruikt 
wordt. 

B. s. gracilis, atropurpurea, ook wel Feurball genoemd. Munt uit 
door donker loof en donkerroode bloemen, de groeiwijze is dezelfde 
als van laatstgenoemde. 

B. s. gracilis alba, ook wel sneeuwbal genoemd, is een afstam- 
meling van gracilis rosea, waarvan zij ook alle goede eigenschap- 
pen bezit, zij heeft echter zuiver witte bloemen, die als zij bijna 
uitgebloeid zijn, een ietwat rose tint aannemen. 


— 259 — 


B. s. compacta atropurpurea, ook als Teppich-Königin bekend, 
veer kompakt groeiende plant, die veel voor mozaïkvakken gebruikt 
wordt. 

Verder worden van de laatste groep nog genoemd : compacta alba, 
compacta karminrosa, compacta delicata, allen zeer gedrongene 
plantjes met verschillend gekleurde bloemen, zooals die door de 
namen aangegeven worden. 

Al deze variëteiteu kunnen zuiver door zaden vermenigvul- 
digd worden. 

Een andere schrijver in hetzelfde nommer van de „Gärtner 
Zeitung”, bespreekt in een opstel met fraaie illustraties de ver- 
dienste van B. s. compacta Obergärtner Simon. In een dezer 
afbeeldingen staat een vak met de helder roode Salvia splendens 
in het midden met een rand van laatstgenoemde Begonia. Het 
is een goed gelukte combinatie, die een prachtig effect maakt. 

Schrijver zegt, dat hij ginds jaren een groot liefhebber van 
Begonia semperflorens zijnde, met voorliefde deze planten kweekt. 
Het hinderde hem dat vele variëteiten, door de vleezige sterk ge- 
bogen bladeren, een eenigszins stijven vorm hadden. Nu vond hij, 
eenige jaren geleden, onder de zaailingen van B. s. magnifica, een 
exemplaar, met dunne, bruinrood gekleurde bladerer, dat echter 
wat hoog opschoot zonder zich behoorlijk te vertakken, ook was de 
kleur der bloemen te donker en harmonieerde daarom niet met het 
loof. Uit eene kruising van dit exemplaar met B. s. gracilis, stamt de 
nieuweling voort. Ofschoon er reeds veel variëteiten van B s. ziju, 
twijfel ik er niet aan of deze nieuwe zal al de andere op den 
achtergrond dringen. De vorm van de plant is zeer gedrongen, zij 
heeft een nagenoeg zuiver kogelronde gedaante. Op voldoenden 
afstand in de volle zou uitgeplant, bereiken de plantjes eene hoogte 
van 15 em. bij een omvang van 50 em. Nauwelijks zijn de takjes 
eenige cm. lang of zij vertoonen reeds de mooie bloempjes. De 
kleur der bloemen is schitterend helderrood; zij zijn in evenredig- 
heid van de grootte der plant op vrij lange stengels geplaatst, zoo- 
dat zij goed boven het loof uitkomen. De dunne, platte blaadjes, 
hebben een ovalen vorm en een glanzende bruiaroode kleur, zij 
vormen met de bloemen een harmonisch geheel. 

Een vakje in een goed onderhouden gazon, gelijkt op een schit- 
terend rood tapijt; ook op vrij grooten afstand valt het in het oog. 
Ook in potten gekweekt, voor kleine bouquetten en voor 


— 260 — 


tafelversiering bewijst genoemde Begonia goede diensten. 

Zij schijnt nog niet zaadvast te zijn: de kweeker spreekt 
alleen over de vermeerdering door stekken. Zulks maakt dat wij 
deze nieuwigheid wel niet zoo spoedig hier zullen hebben, omdat 
de verzending van zaden veel gemakkelijker en niet zoo kostbaar 
is als die van planten. 

Beter schijnt het te gaan, met een andere, grootere, de overal 
in Europa zoo gewaardeerde Begonia Gloire de Lorraine. Tot nog 
toe gelukte de vermeerdering uitsluitend door middel van stekken, 
zoodat ook deze uiterst mildbloeiende plant, voor zoover ik weet, 
hier nog niet is ingevoerd. 

Onder de duizende jonge exemplaren van deze Begonia, treft 
men slechts hoogst zelden een enkel exemplaar aan met vrouwe- 
lijke bloemen, die, kunstmatig bevrucht, zaden kunnen dragen. Nu 
schijnt het in Engeland aan eenige kweekers gelukt te zijn, meer- 
vrouwelijke exemplaren te krijgen en daardoor meer zaad te winnen. 
Wij kunnen daarom verwachten, dat in de Catalogi der groote. 
kweekers weldra zaad van deze Begonia aangeboden zal worden. 

Ten laatste wordt nog gehandeld over eene verscheidenheid, die 
hier vroeger ook al eens besproken ie, B. s. Gloire de Chatelaine. 
Zij is terzelfdertijd in Zwitserland en in Lyon ontstaan, Uit 
laatstgenoemde plaats brengt de firme Rivoire en fils haar in den han- 
del. Volgensde „Revue Horticole” is het een bijzonder krachtige groei- 
ster, die zich al van uit den wortelstok sterk vertakt en spoedig 
struikjes vormt van 25 cm. hoogte en 30 cm. breedte. Weldra 
zijn deze plantjes als bedekt met talrijke levendig rozenrood ge- 
kleurde bloemen, die een doorsnede van 41/2 cm. bereiken. Deze 
voor een Begonia semperflorens bijzonder groote bloemen, maken, dat 
het plantje, zoowel op randen, op vakjes in het gazon als in pot- 
ten gekweekt, zeer goed voldoet. Het schijnt dat het op eenigszins 
beschaduwde plaatsen en in de volle zon evengoed groeit. 

Er wordt niet bij vermeld, of het door middel van zaad vermenig- 
vuldigd kan worden. 


w. 
(Mölters Deutsche Gärtner-Zeitung, 5, 1907.) 


ANANAS IN BLIK, 


‚In het „Natal Agricultural Journal’ worden eenige bijzonderheden 


DOL == 


medegedeeld over de industrie van ananas in blik te Singapore. 
Hier volgt een overzicht van het artikel. 

De vrucht wordt geoogst in verschillende stadia van rijpheid naar 
den smaak der afnemers; ook in de bereiding heerschen kleine 
verschillen. Voor San Franciso, waar er gecristalliseerde vruchten 
van gemaakt worden, geschiedt de bereiding aldus : nog niet ge- 
heel rijpe vruchten, waarvan het binnenste juist begint de geele 
kleur aan te nemen, worden na in schijven gesneden te zijn in blik- 
ken met water geconserveerd. De vruchten worden met de hand 
geschild; de werklieden dragen bij dat werk handschoenen. Blijk- 
baar geschiedt dit niet uit een oogpunt van zindelijkheid, maar 
met het doel de handen tegen de in de ananas voorkomende kris- 
talnaalden te beschermen. Het is mij bekend, dat in Holland de 
werklieden, die de hyacinthenbollen „visiteeren’” (doorsnijden om 
te zien of het weefsel overal gezond is) veel last ondervinden van 
de kristalnaalden, die in de cellen der hyacinthenbol voorkomen, 
Nadat de ananassen geschild zijn en soms nadat het hart eruit ge- 
boord is, worden zij in blikken van 1—3 Eng. pond geplaatst, soms 
in haar geheel, soms nadat zij nog in blokjes of schijven gesne- 
den zijn. Meestal worden zij geconserveerd in een stroop van opge- 
loste geraffineerde rietsuiker, waarbij het sap van de vrucht ge- 
voegd werdt; zooals men weet, bevat dit sap ook rietsuiker in op- 
lossing tot bijna 13% toe. 

De blikken worden na gevuld te zijn dichtgesoldeerd, daarna 15 
min. in kokend water geplaatst, vervolgens weer uit het water ge- 
nomen ; mem steekt er dan een gaatje in om den stoom te laten 
ontsnappen en soldeert dat daarna weer dicht ; ten slotte worden de 
blikken dan nog eens gekookt, maar nu langer: één uur wanneer 
het blik geheele ananassen, 3/4 uur wanneer het schijven bevat. 
Daarna laat men ze afkoelen en. eenige dagen op een koele plaats 
staan. 

Om er pulp van te maken — die blijkbaar voor ananasjam de 
grondstof levert — wordt de vrucht eerst geraspt, daarna op dezelf- 
de wijze behandeld. 

_In Decemker — Maart heeft men een tijd van kleinep, in Juni — 
Augustus een tijd van grooten oogst. 

De export bedroeg in 1905 548.000 kisten, op een waarde van 
2.788.000 dollar geschat. De prijzen zijn betrekkelijk laag. Zoo 
kosten : 


— 262 — 


Een kist van 48 bl. „cubes”, inh. 14 Eng. Pond Doll. 3.65. 
Een kist van 24 bl. „cubes” inh. 3 Eng. Pond Doll. 3.30. 
Voor blikken met geheele vruchten waren de prijzen: 

Een kist van 48 bl, inh. 14 Eog Pond Doll. 3.50 

Een kist van 24 bl. inh. 3 Eng. Pond Doll. 3.65 

Aan „Agric. News 1906” ontleen ik nog eenige verdere bijzonder- 
heden. De industrie is, op één uitzondering na, geheel in handen 
van Chineezen. De blikken worden door Chineesche koeli’s gemaakt 
in verloren oogenblikken; de Europeesche exporteurs geven het 
bik daarvoor en controleeren de chineesche „canners’’. De meest- 
gezochte varieteit is de „Black Gamisca”’; de prijzen voor de 
vruchten schommelen tusschen Doll. 2 — 5 (ongeveer ft 3 — f 7 (per 
honderd. De qualiteit der vruchten is zeer onregelmatig. 

Men ziet uit het bovenstaande, dat de industrie der ananassen 
in blik dus niet in een of enkele groote fabrieken geconcenteerd is, 
maar meer het karakter draagt van een huis-industrie. 

(Natal Agric. News Vol IX No. 10 (Oct. 1906) p. 995. 


BESTUIVING VAN JUTE- BLOEMEN. 


In tegenstelling met E‚ Lefrance heeft 1. H, Burkill waargeno- 

men, dat de jute-velden sterk door insecten bezocht worden. Zij 
schijnen echter bij de bevruchting een ondergeschikte rol te spelen ; 
Burkill bevond, dat wanneer verschillende varieteiten van jute naast 
elkaar verbouwd worden, geen vicinovariatie (bastaardeering met 
naburige planten) optrad. 
_ Corchorus capsularis. De bloemen gaan om ongeveer half 
acht des morgens open; den avond van denzelfden dag sluiten zij 
zich half; na middernacht verliezeu zij haar vorm. De dauw van 
den volgenden dag doet de bloembladeren afvallen. De helmhokjes 
openen zich als de bloem opengaat; zij liggen op dezelfde hoogte 
als de stempel. Onder in de bloem ligt half verscholen de honig ; 
de afscheiding ervan begint reeds in den nog gesloten knop. 

Bij afwezigheid van insecten vindt zelfbestuiving plaats; wanneer 
men bloemen voor insectenbezoek kunstmatig isoleert, worden toch 
goede zaden gevormd. 

Volgens waarnemingen van Burkill te Bardwan beginnen des 
morgens om ongeveer 8 uur bijen (Apis florea) in grooten getale 


— 263 — 


op de bloemen te vliegen; ook andere bijensoorten en verder vlin- 
ders werden waargenomen, echter in kleiner aantal. Dat de bijen 
in groot aantal voorkomen, blijkt wel het beste uit het feit, dat 
allerlei bijenvijanden (spinnen, wespen) op de bloeiende jutevelden 
haar prooi zoeken. Wanneer Apis florea de bloemen bezoekt, 
moet zij wegens haar korte tong den kop tamelijk diep in de bloem 
steken; bij het zuigen beweegt zij den kop tusschen de meeldra- 
den heen en weer. Apis florea kan per minuut 10—15 bloemen 
bezoeken ; een andere bijensoort, A. dorsata, ongeveer 18. Ook op 
andere plaatsen, waar jute verbouwd wordt, kon Burkill waarne- 
men, dat de velden druk door insecten bezocht werden; Apidae 
namen daarbij steeds de voornaamste plaats in, Volledige lijsten 
van de waargenomen insecten zijn in het artikel opgenomen. 
Corchorus olitorius. De bloei vindt bij deze soort op dezelfde 
wijze plaats als bij de eerstgenoemde. Ook hier geeft zelfbestui- 
ving goed zaad. De bloemen gaan open in verband met den tijd 
van den dag, niet in verband met de weersomstandigheden : zelfs 
op de vochtigste dagen vindt men bloei. Ook bij deze soort werd 
een druk insectenbezoek, weder voornamelijk van Apidae, opgemerkt. 


C. 


(1. H. Burkill, Proceed. Asiatic 
Soc. Bengal, New Series Vol. U, 
No. 10, 1906 ) 

(The pollination of Corchorus in 
Bengal and Assam.) 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Agave rigida var. Sisalana: plantjes. 

Andropógon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Mameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


5 coriaria (Divi-Divi): zaden 
5 dasyrachis: zaden. 
5 sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear). zaden. 

Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Cinnamomum zeylanieum (Kaneel): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 
Drijfrijst: zaden. 

E aeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

B bolivianum: planten en zaden. 
Euchlaena luxurians (Teosinte): zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (IJzerhout): zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 

Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 

Morinda citrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla hennep): zaden en planten. 
Myroxylon peruiferum (Perubalsem): zaden. 
Ortbosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panicum maximum (Beng-gras): planten en zaden. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes 

Polygala oleifera (Boterplant): zaden, 


Sesamum indieum (Widjen-variëteiten): zaden. 

Terminalia Chebula WlIld. (Djoho, Myrobolan): zaden. 

Coix Laeryma (Djali-variëteiten): zaden. 

Unearia gambir (Gambir): zaden. 

Urostigma elastieum (Ficus elast: Karet, Caoutchouc): zaden en pl. 
Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 

Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia Mahagoni (Mahonie-hout) zaden. 

Swietenia maerophylla (grootbladige mahonie): zaden. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het wolledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en-tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt, 


Zaden van Albizzia en Degueliaen stekken van Patchouli 
zullen niet voor October verstrekbaar zijn. 


EIN IN TLE ne DS EINE 


ZOöLOGISCHE WANDELINGEN TE TJIBODAS. 


BV 


De FAUNA VAN HET PARK, 


Kort na zonsopgang een wandeling te maken door den 
Bergtuin te Tjibodas is een van de meest recreëerende 
bezigheden, die men zich in Indië kan denken. De koele, 
zelfs koude berglucht doet de, niet altijd even zachte hel- 
lingen vergeten; het panorama, dat men op sommige pun- 
ten geniet, behoeft voor geen ander ter wereld onder te 
doen en is aan afwisseling buitengewoon rijk, Daar is geen 
sprake meer van het eentonige Indische groen, want de 
kleur der plantenbedekking treedt geheel op den achtergrond 
tegenover den totaal-aanblik der geheele landstreken, die 
men overziet en die, naar gelang der gesteldheid van de 
atmosfeer, een oneindige verscheidenheid van tinten kunnen 
vertoonen. De grillig gevormde bergen van Krawang geven 
een telkens varieerend aantal van profielen te zien en wan- 
neer, zooals in de dagen van mijn verblijf te Tjibodas 
meermalen gebeurde, slechts de toppen zichtbaar zijn en 
het overige van die streek is bedekt door een dik wolken- 
kleed, dat verblindend kan schitteren in de stralen der 
morgenzon, herinnert dat gedeelte van het vergezicht 
levendig aan een kijkje op het Berner Oberland. 

Doeh onze wandeling zou een zoölogische zijn. Wij wor- 
den daaraan trouwens dadelijk herinnerd, wanneer wij bij 
het verlaten van het woonhuis een oogenblik onze aan- 
dacht wijden aan de omringende bloemperken. Dat zijn 
geen bekenden uit het laagland, die daar, vooral op de 
Dahlia’s, met ijver stuifmeel verzamelen; het zijn groote, 

Teysm XVIII, U) 


— 268 — 


zwarte Hommels, die men op Java slechts in de hoogere 
streken aantreft, waar ze voor een groot deel de Houtbijen 
(Xyloeond’s) vervangen. De spreekwoordelijke nijverheid 
van de bij wordt door die van deze Hommels verre over- 
troffen ; reeds vóór zonsopgang kan men ze aan het werk 
vinden en ze zijn nog bezig, wanneer de avondschemering 
reeds is gevallen. Het is alsof ze weten, dat er over 
weinige weken, dagen misschien, wanneer de regentijd 
met volle kracht zal zijn ingetreden, geen bloemen meer 
zullen zijn en dat het dus maar zaak is, een grooten voor- 
raad stuifmeel op te doen. Dat gelukt hun ook volkomen ; 
bij exemplaren, in den vroegen morgen gevangen, vindt 
men aan de daartoe ingerichte achterpooten reeds pakjes 
stuifmeel van de grootte van een rijstkorrel en wie zal 
zeggen, hoe dikwijis ze naar huis vliegen, om zulk een 
voorraad te deponeeren ? 

Zooals ik zooeven opmerkte, vervangen de Hommels hier 
grootendeels de Houtbijen. Slechts een enkele maal zag 
ik een van de laatste rondom het huis vliegen, vermoede- 
lijk om zijn kracht aan het houtwerk te beproeven en, 
eerlijk gezegd, was ik er niet rouwig om, hier dit typische 
bestanddeel van de fauna der laaglanden te missen. Wie 
uit is, wil gaarne iets anders dan het gewone en daarom deed 
het mij ook genoegen, naast de Hommels op de bloemper- 
ken in groot aantal een echte Wespensoort van het ge- 
slacht Vespa waar te nemen, een genoegen dat, om een 
gebruikelijke uitdrukking te bezigen, geheel aan mijne 
zijde was; want de bijzonder schuwe dieren toonden het 
tegendeel van toenadering. Zulke bloemenbezoekende Vespa's 
van middelmatige grootte ziet men in de warme streken 
ook niet en het is mij nog steeds niet duidelijk, waar de 
groote Vespa cincta, die niet zelden haar reusachtig nest 
onder onze daken bouwt, haar aanzienlijke voorraden van- 
daan haalt. 

De wesp, die daar tusschen de bloemen rondvloog, wordt 
op zoo bedriegelijke wijze door een vlieg nagebootst, dat 


— 269 — 


ik daarvan een tijdllang de dupe ben geweest. Langs den 
boschrand namelijk, die den bergtuin ten Westen begrenst, 
komt een vrij groote, zeer schuwe vlieg voor, die ik aan 
vankelijk met vrede liet, omdat ik in de meening ver- 
keerde, dat het dezelfde wesp was, waarvan ik reeds 
een voldoende aantal exemplaren had verkregen. Eerst 
toen ik er toevallig ééne van nabij zag, begon ik te 
twijfelen en, behoedzaam naderende, bemerkte ik mijne 
dwaling. 

Uit een dergelijk geval blijkt wel, van hoeveel nut 
een dergelijke gelijkenis voor een insect kan zijn; want 
‚de vogel of de hagedis, die zich nog wel eens zal bedenken, 
voordat hij de wesp tracht te bemachtigen en misschien 
minder aangename herinneringen aan haar angel heeft, 
zal allicht ook de vlieg ongemoeid laten. Het me: kwaardige 
van de zaak is daarbij nog, dat, als men later opgezette 
exemplaren van beide diersoorten met elkander vergelijkt, 
van de gelijkenis eigenlijk niet veel meer is te bespeuren. 
Wat wonder, dat een zekere wrevel ontstaat in het geweten 
van den natuuronderzoeker, die, na zich reeds meer dan 
twaalf jaar met de tropische fauna te hebben beziggehouden, 
nog eens op dergelijke wijze in de fuik loopt! 

Terwijl wij de Conifeeren-afdeeling, die (het zij terloops 
opgemerkt) op zich zelve een tocht naar Tjibodas waard 
is, rechts laten liggen, volgen wij het voetpad, dat ter 
linkerzijde naar de lagere gedeelten van het park voert 
en ons weldra in de nabijheid brengt van een koepel, een 
uitnemende observatiepost voor wie zich gemakkelijk op 
de hoogte wil stellen van hetgeen de omgeving aan grootere 
diervormen oplevert. 

Van een der grootste zagen we reeds de sporen; het 
gazon, hier en daar zoodanig omgewoeld dat geheele stuk- 
ken ondersteboven liggen, legt een duidelijk getuigenis af 
van de vernielende werkzaamheid der wilde varkens, die 
daar blijkbaar in den afgeloopen nacht naar wormen en 
engerlingen hebben gezocht. Deze dieren komen hier in 


— 270 — 


groot aantal voor en wagen zich zelfs op het midden vam 
den dag in de open gedeelten van het park. Op zekeren. 
middag althans verkondigde een luid gejank van honden. 
en een daaraan geëvenredigd geschreeuw van menschen, dat. 
er iets bijzonders aan de hand was. Eenige oogenblikken later: 
defileerden in dolle vaart dwars over een grasveld een groot. 
wild zwijn en een aantal vier-en tweevoetige ver volgers, waar- 
van de laatsten zich inderhaast van de meest zonderlinge- 
wapens hadden voorzien, vermoedelijk bij ervaring wetende, 
dat zij ze toch niet noodig zouden hebben en dat, als de 
nood eens werkelijk aan den man kwam, hun moed om- 
gekeerd evenredig aan hun lawaai, hen wel spoedig in een 
boom zou helpen. Zelfs het varken scheen de zaak niet. 
bijzonder ernstig op te nemen, bleef gemakkelijk de jan-- 
kende gladakkers voor en verdween ten slotte in het, zelfs 
voor honden ondoordringbare kreupelhout. 

Deze snelle, scioptikon-achtige vertooning gaf mij den 
eersten en tevens den laatsten blik op de, blijkbaar zeer: 
arme zoogdieren-bevolking van het park. Eekhoorns heb 
ik er niet gezien en zelfs de vleermuizen zijn er niet 
talrijk. Al wat zoogdier is, vindt in het bosch een betere 
verblijfplaats en komt, met uitzondering dan van de wilde 
varkens, zelden of nooit daarbuiten. 

Vogels ziet men er daarentegen des te meer. Maar- 
wanneer men bedenkt, dat het park van Tjibodas op een. 
hoogte ligt van meer dan vierduizend voet boven zee en 
voor een aanzienlijk gedeelte grenst aan oud, oorspronkelijk 
bosch, dan maakt het eenigszins onze verwondering gaande, 
dat we er zooveel vormen waarnemen, die tot de vaste 
bevolking der lage, gecultiveerde streken behooren. Veeleer 
zouden wij voorposten van de boschfauna hebben verwacht. 

Het pleit dan ook wel voor den innigen samenhang, 
die er tusschen het bosch en zijn bewoners bestaat, dat. 
de laatste een zoo bij uitstek geschikt jachtterrein prijs-- 
geven, enkel en alleen omdat de mensch er een anderen 
plantengroei heeft doen ontstaan dan die, waartusschen. 


— 271 — 


‘zij gewoon zijn, zich te bewegen. Die samenhang is zelfs 
zóó groot, dat men in een klein, geïsoleerd stukje bosch, 
dat als achtergrond van den vijver opzettelijk is gespaard, 
onmiddellijk weer boschvogels aantreft. 

Aan den anderen kant schijnen de bewoners van het. 
park het bosch met een wantrouwend oog gade te slaan. 
Met een enkele uitzondering, die intusschen den regel 
slechts bevestigt, wagen zij zich niet in de naaste nabij- 
heid ervan en vermijden zelfs het kleine stukje bosch, 
waarvan zooeven sprake was. 

Een tweede bijzonderheid is, dat men van elke vogel- 
soort slechts een zeer beperkt aantal, veelal niet meer 
dan één paar, aantreft, hoewel het park toch ruimte aan- 
biedt voor aanzienlijk meer. Slechts de gewone koetilang 
({Pyenonotus aurigaster) verloochent ook hier zijn gezellige 
natuur niet, maar ik heb er toch nooit meer dan zes bij 
elkaar gezien. 

Van andere, goede bekenden mag hier in de eerste 
plaats worden genoemd de Wielewaal (Oriolus maculatus), 
als overal een sierlijke verschijning, die door zijn 
geel vederkleed, zijn geringe schuwheid en zijn aangenaam 
gefluit veel tot opvroolijking van de omgeving bijdraagt 

De djalaks (Sturnopastor jalla) houden zich ’s morgens 
als naar gewoonte in het gras op en staan op niet al te 
goeden voet met een paar kaling's (Acridotheres javanicus), 
die hun bij het zoeken naar voedsel een zware concur- 
rentie aandoen, omdat zij een stelletje jongen hebben 
te verzorgen. Deze kaling ’s maakten de uitzondering, 
waarop ik zooeven doelde. Reeds den eersten dag van 
mijn verblijf te Tjibodas trok het mijne aandacht, dat een 
paar zwarte vogels huisvestten en blijkbaar ook nestelden 
in het bovenste, voor een deel uit doode takken bestaande 
topje van een der rassamala-boomen aan den rand van 
het bosch. Die boomen verheffen hun kruinen echter 
tot zulk een duizelingwekkende hoogte, dat het vrij on- 
mogelijk was, den vogel te herkennen. Bovendien waren 


— 272 — 


zijn afmetingen door den grooten afstand niet met eenige 
nauwkeurigheid te schatten. Tevergeefs ging ik de geheele- 
lijst der Java-vogels door, om een antwoord te vinden op- 
de vraag, welke soort het toch kon zijn. Wel zag ik 
ze telkens uitvliegen in de richting van het park, maar 
verloor ze door de veelheid van boomen spoedig uit het oog. 
Eindelijk kwam ik toevallig achter de waarheid, toen ik 
op zekeren morgen de Aaling’s uit het gazon bij den 
vijver zag opvliegen en op een gunstige plek stond om 
ze in hun vlucht te vervolgen. Niet direct, maar via een 
paar andere, hooge boomtoppen begaven zij zich inderdaad 
naar dien rassamala. Het kan den lezer een denkbeeld 
geven van de hoogte van zulk een boom, dat het mij 
niet gelukt was, een zoo algemeen bekenden vogel in zijn 
top te herkennen; de dieren schenen mij hoogstens de . 
grootte te hebben van een Purperspreeuw (seling, Calornis 
chalybea). Ook de karakteristieke witte strepen aan 
de onderzijde der vleugels waren bij het uitvliegen op die 
hoogte onzichtbaar. 

Doeh om nu op die eigenaardige nestplaats terug te komen: 
de vogels, die haar uitkozen en de drie afmetingen der ruimte 
van een geheel ander standpunt bekijken dan de mensch, 
die door zijn beperkt beweginsvermogen allicht geneigd is, 
de verticale niet gelijkwaardig te achten met de beide 
horizontale, ax die vogels hebben terecht ingezien, dat. 
boven het bosch even goed erbuiten is als naast het bosch. 
Daarom hebben zij vermoedelijk dit plekje voor den nest- 
bouw uitgekozen, waardoor zij niet alleen handelden in 
den geest van hun spreeuwennatuur, die hen naar de hoogste 
plaatsen drijft, maar ook de dichte gedeelten van het bosch 
op een behoorlijken afstand onder zich lieten. 

In de jonge Conifeeren, die verspreid op de gazons staan, 
huist een vogel, wiens geluid eenigszins aan dat van den 
Hollandschen Geelgors herinnert; eenige korte klanken, 
gevolgd door een langgerekte toon. Toch behoort hij tot. 
een geheel andere familie en wel tot die der Klauwieren. 


en 


Het is een Lanius-soort, maar het dier is zóó schuw, dat 
het niet mogelijk is, hem behoorlijk in het gezicht te 
krijgen. Al tracht men hem onder dekking van een 
der heesters te naderen, hij ontdekt u toeh en houdt 
afstand, door zich in een volgenden heester te zetten. 
Voor zooverre ik heb kunnen nagaan, was het Lanius 
superciliosus, maar zekerheid heb ik dienaangaande niet. 
Hier en daar, vooral op de ijzerharde, puntige uiteinden 
der Agave's, vindt men de sporen van zijn maaltijd. Als 
alle klauwieren heeft hij de gewoonte zijn prooi, een insect, 
een kleine hagedis, soms zelfs een slangetje, aan een doorn 
of stekel vast te rijgen en dan bij stukjes op te eten. 
Wordt hij bij zijn maaltijd gestoord of heeft hij genoeg 
ervan, dan blijven de overblijfselen eenvoudig zitten, totdat 
mieren zich er over ontfermen. 

Minder wreed, maar niet minder vraatzuchtig is de grijze 
sala-goenting (Buchanga cinerea). ’t Is een van de typen, die 
ons eraan herinnert, dat wij in een Indisch landschap 
zijn, ondenkbaar als dit is zonder een van deze vogels. 
Wij hebben op Java twee soorten ervan, de zwarte 
en de grijze, de laatste iets kleiner dan de eerste, maar 
overigens in vorm en levenswijze met elkaar overeenko- 
mend. Zooals wel meer het geval is met verwante dier- 
soorten, die ongeveer dezelfde levensvoorwaarden eischen, 
staan ze met elkaar op gespannen voet en het gevolg 
daarvan is, dat deze Buchangad’s zelden beide in dezelfde 
streek algemeen zijn. Zoo vindt men bij Batavia veelal 
de zwarte, in de omstreken van Buitenzorg bijna uit- 
sluitend de grijze. Spoort men echter verder, dan treedt 
de eerste weer op; te Tjibodas vindt men weer de laat- 
ste. In dit opzicht geven zij inderdaad geen onver- 
standig voorbeeld; beide soorten hebben op die wijze een 
tamelijk vreedzaam bestaan, terwijl anders hun leven 
een aaneenschakeling zou zijn van gekibbel en van, 
in den letterlijken zin van het woord, elkander vliegen 
afvangen. 


— 274 — 


Het komt mij voor, dat in dit laatste de grijze soort 
het op den duur van de zwarte zou winnen. Geen vogel 
is zoo buitengewoon vlug en behendig in zijn bewegingen 
als Buchanga cinerea. Het beteekent voor hem niets, in 
volle vaart de kromste wendingen te maken, waarbij hij 
dan dikwijls nog kans ziet, terloops even over zijn kop te 
duikelen; door het dichtste hout schiet hij heen met de 
snelheid van een bliksemstraal, zonder ook maar één takje 
aan te raken; hij spot met alle wetten van zwaarte- 
kracht en traagheid en geen enkel insect ontsnapt hem. 
Maar hij heeft ook zijn kalme oogenblikken, waarin hij 
zich zelfs voordoet als wijsgeer. Vooral de avond schijnt 
hem tot nadenken te stemmen. Als de zon ten ondergang 
neigt, als de eerste krekels hun avondzang aanheffen, 
als de tropische natuur een oogenblik rust na een dag vol 
arbeid en strijd, dan zet hij zich op een kalen tak en 
slaat zwijgend de omgeving gade. Eenigszins in elkaar 
gedoken, de schaarvormige staart slap afhangend, zit hij dan 
geruimen tijd onbewegelijk en men zou in hem den vluggen 
jager van den voormiddag niet herkennen. Zelfs als de 
duisternis reeds valt, ziet men zijn karakteristiek profiel 
nog tegen de lucht. Maar die rust is slechts schijnbaar; 
zij is die van den gastronoom, die een half uurtje uitblaast 
tusschen diner en dessert om zich met destemeer talent 
op de nagerechten te kunnen toeleggen. Als namelijk de 
insecten, die overdag vliegen, hunne rustplaats hebben 
opgezocht, komen die van schemering en duisternis in een 
vaste volgorde te voorschijn. Het eerst de laron’s, de ge- 
vleugelde vormen der Termieten, voor alle insecten-etende 
dieren een uitgezochte lekkernij, die, zooals bekend is, 
ook door de inlanders wordt gegeten. Op hun verschij- 
nen wachten de Buchangd's; zij hebben er gaarne een half 
uurtje nachtrust voor over. Nauwelijks verheffen de eerste 
laron’s zich met onzekere vlucht in de hoogte, of ze ko- 
men weer in actie. Andermaal leggen ze verwonderlijke 
bewijzen van behendigheid aan den dag bij het verkrijgen 


— 275 — 


van dezen buit, die hun door vele andere diersoorten, vooral 
door vleermuizen, wordt betwist. Met vleugels en al gaan 
de arme insecten naar binnen; er ontkomt letterlijk geen 
enkel aan den verdelgingsstrijd, die tegen hen wordt gevoerd. 

Want het zijn niet alleen vogels en vleermuizen, die 
hen belagen. Ook onder hun eigen verwanten schuilt 
een vijand, die hen bovendien op veel wreeder wijze be- 
handelt; ook hier geldt de waarheid, dat men het van 
zijn familie niet altijd moet hebben. Het zijn de tjapoeng’s 
(libellen, glazenmakers), die aan het spel der vogels en 
vleermuizen deelnemen. Ze houden zich staande in de lucht 
boven de uitzwermende insecten, die hen in grootte bijna 
evenaren, in kracht verre hun minderen zijn. Telkens schieten 
ze op een der weerlooze dieren neer, die tevergeefs trachten 
zich fladderend te verweeren. Ja, toch, de laron komt vrij, 
maar, uitgeput van vermoeienis en inspanning valt hij op den 
grond, draaiend en tollend in zijn val, zooals de eschdoorn- 
vruchtjes, waarmede wij onsals kinderen vermaakten. Edoch, 
als we hem van naderbij bekijken, dan blijkt het, tot welken 
prijs hij zijn vrijheid heeft gekocht: de wreede neef heeft hem 
het maische achterlijf afgebeten en is alweer bezig met een 
volgend slachtoffer, dat op dezelfde wijze wordt bewerkt. 
Hulpeloos scharrelen de verminkte laron’s rond, maar ge- 
lukkig duurt hun lijden niet lang. Want daar komen uit 
het gras een paar andere epicuristen aan, welgedane kik- 
kers met dikke buikjes. Ze huppelen de laron’s na en 
met een dergelijke behendigheid, als waarmede een oester- 
liefhebber de kostbare weekdieren van de schaal naar 
zijn maag weet te doen verhuizen, tikken zij de wanke- 
lende insecten, in den Jetterlijken zin van het woord, met 
hun uitslaande tong één voor één op den kop. 


Wij ontmoeten onder de vogels van het park nog een 
paar andere, goede bekenden. Hoog in het geboomte ne- 
men we een paar bêttèt's (Palaeornis javanica) waar, die 
hier al even luidruchtig zijn als overal elders. Maar hun 


6 = 


tamelijk vervelend, krijschend stemgeluid gaat hier in de 
ruimte vrijwel verloren. Hetzelfde geldt van het eentonige 
geroep van den oengkoet-oengkaet (Xantholoema rosea), dien ik 
eigenlijk op deze hoogte niet meer had verwacht en die zich 
hier ook niet bijzonder in zijn element schijnt te gevoelen ; 
men hoort hem ten minste maar zelden en behoeft daarom 
inderdaad niet rouwig te zijn, want, het zij met allen 
eerbied voor de voortbrengende kracht der natuur gezegd, 
bij dezen vogel en bij de Baardvogels in het algemeen, is 
zij in meer dan één opzicht niet bijzonder gelukkig ge- 
weest. Hun stemgeluid is vervelend, tot zenuwachtig:- 
makend toe, hun vormen zijn lomp en onevenredig, hun 
kleuren dikwijls parvenu-achtig. Hoort dien andere daar 
eens, dien boeltok (Cyanops lineata) in de graswildernis be- 
noorden het park, waar verspreide, lage boomen hem ge- 
legenheid geven op insecten teloeren! Tauchtig-, negentig, 
‘honderdmaal achter elkaar hetzelfde geroep. Eindelijk 
zwijgt hij; misschien stopt moeder natuur zelve hem den 
mond met een sprinkhaan. 

Hoe gunstig steekt bij hem af het elegante kwikstaartje, 
dat op het voetpad rondtrippelt en behendig, met aetheri- 
sche bewegingen, kleine insecten nazet. Het is Motacilla 
flava, eene soort, die in tal van variëteiten met zeer in- 
gewikkelde verspreidingsgebieden over een groot deel van 
de oude wereld voorkomt. De meeste dezer broeden in 
het Noorden en trekken daarna naar warmer streken terug, 
zooals vermoedelijk ook het geval is geweest met het 
eenzame exemplaar, dat hier zijn winterkwartieren heeft 
opgeslagen. Wie weet, in hoe vèr-verwijderde streken 
van Noordelijk Azië dit diertje den zomer heeft doorge- 
bracht, om, gedreven door wat men vroeger instinct noemde, 
de lange reis naar de bergen van Java met goed gevolg 
te ondernemen? Welk een onbegrensd zelfvertrouwen 
moet zulk een vogel bezitten om, zonder den steun, die- 
de aanwezigheid van soortgenooten hem of haar zouden 
geven, tot deze afgelegen plek door te dringen en zich 


— 211 — 


hier blijkbaar thuis te gevoelen. Weliswaar vermijdt hij 
het bosch en houdt zich zelfs bij voorkeur op de paden 
nabij het woonhuis op, alsof hij in den mensch zijn 
natuurlijken beschermer ziet, maar voor het overige is hij 
even opgewekt als zijn soortgenooten, die des zomers op 
onze Hollandsche weiden hun zachten zang doen hooren. 

Nog een laatste, den lezer welbekend vogeltje moet ik 
noemen en wel den gewonen priet (Uroloncha leucogastroides). 
Deze vertegenwoordiger van het Javaansche vogelprole- 
tariaat heeft hier een eigenaardige kolonie gesticht, 
bestaande uit een, voor vijanden vrijwel ontoegankelijke 
verblijfplaats, welker onmiddellijke nabijheid niet wordt ver- 
laten. Even vóór het woonhuis staan namelijk twee oude 
exemplaren van Xanthorrhaea preissii, een hocgst merk- 
waardig lelie-achtig gewas uit Australië, dat intusschen 
even weinig op een lelie gelijkt als bamboe op gazongras. 
Stel U voor, een stam van meer dan anderhalven voet 
middellijn en circa drie Meter hoogte, waarop zich een 
kruin bevindt van tallooze lange, dicht opéén staande, 
degenvormige blaren, die samen een soort van reusachtigen 
raagbol vormen. Welnu, in het hartje van dien kruin 
bevindt zich, geheel onzichtbaar en voor alle grootere 
dieren geheel onbereikbaar, de verblijf. en nestplaats van 
een koppel priet’s. De dieren weten, dat zij zich hier in 
een gevaarlijke omgeving bevinden, waar roovende vogels 
en zoogdieren van alle kanten dreigen. Daarom hebben ze 
dit verblijf gekozen en zij weten zich daar staande te houden. 
Maar zij wagen zich niet verder dan eenige Meters van hun 
benteng, zich en hun kroost voedend met de graszaadjes 
van het gazon, terwijl bij het minste gerucht de geheele 
bende zich dadelijk in den kruin der Xanthorrhaea terug- 
trekt. Inderdaad is deze kolonie wel de uiterste voorpost 
van de fauna van het laagland, die, stellig niet om over- 
vloed van voedsel, de omgeving der bebouwde streken heeft. 
verlaten om hier, onder gevaarlijke omstandigheden en aan 
den rand aer wildernis, een schamel bestaan te vinden. 


NN NGIIIEIISL Sn 


SELECTIE VAN KOFFIE. 
DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER. 
(Vervolg en Slot). 


III. Hybriden. 


Ten slotte blijft dan nog een derde type van variabili- 
teit ter bespreking over, nl. de bastaardvariabiliteit. In 
de eerste plaats wil ik iets over bestuiving van koffie 
mededeelen, vervolgens het resultaat der kruising zelf, 
de zg. origineele bastaarden dus, behandelen; ten slotte 
de variaties in de latere generaties bespreken. 

Over de bestuiving der koffiebloem hebben ZIMMERMANN 
en BurcK waarnemingen gedaan. Daarbij is aangetoond, 
dat bij Liberia-koffie als regel zelfbestuiving plaats vindt. 
Dat bestuiving met eigen stuifmeel mogelijk is, blijkt reeds 
uit het feit, dat van bloemen, bij welke kruisbestuiving 
belet was, de stempels talrijke gekiemde stuifmeelkorrel- 
tjes bevatten. Wanneer men zeer vroeg in den morgen 
de bloemen beschouwt, die op het punt staan van zich te 
openen, vindt men gewoonlijk den stempel met één of 
enkele meeldraden in aanraking; op den stempel van zulk 
een bloem, ’s morgens om 7 uur onderzocht, werden tal- 
rijke stuifmeelkorreltjes aangetroffen. Dat zelfbestuiving 
bij Liberiakoffie regel is, kunnen wij ook afleiden uit andere 
omstandigheden, als het snelle uitbloeien: onder normale 
omstandigheden is om 8 uur ’s morgens het proces 
reeds geheel afgeloopen en vindt men nog slechts verwelkte 
bloemkronen aan de stijlen hangen; dat het slagen van 
den bloei van de weersomstandigheden bijna onafhankelijk 
is, pleit ook voor zelfbestuiving. 


— 279 — 


Bij de verschillende koffiesoorten schijnen sterke ver- 
schillen in de wijze van bestuiving voor te komen. Coffea 
bengalensis, een waarschijnlijk ook op Java in het wild voor- 
komende koffiesoort, is nog meer dan Liberiakoffie op 
zelfbestuiving ingericht. Een soort, bij welke het in veel 
mindere mate het geval schijnt te zijn, is de Coffea ste- 
nophylla. Deze soort is in hooge mate vatbaar voor kruis- 
bestuiving; in een jaar, toen juist nog al veel zaden van 
de stenophylla-boomen in den Cultuurtuin te Tjikeumeuh 
verstrekt werden, bleek bij uitzaaiing, dat een groot ge- 
deelte gebastaardeerd was, waarschijnlijk met de in de 
nabijheid staande Abeocuta-koffie, of anders met Liberia- 
koffie. Ook uit andere tropische landstreken zijn hybriden 
van Coffea stenophylla bekend. 

Over de bestuiving van robusta-koffie bezitten wij nog 
geen betrouwbare gegevens. Men heeft meenen waar te 
nemen — naar ik van planters hoorde — dat alleenstaande 
boomen in het oog loopend minder vrucht dragen dan 
in groepen bijeengeplante. In de twee gevallen van alleen- 
staande robustaplanten, die ik te zien kreeg, was de 
vruchtdracht ervan inderdaad zeer gering, terwijl de uit- 
wendige omstandigheden moeilijk daarvoor aansprakelijk 
konden worden gesteld: een rij robusta’s van dezelfde her- 
komst (importatie uit Brussel) en ouderdom en in dezelfde. 
streek geplant gaf een flinke opbrengst. Ook heeft waar- 
schijnlijk bij robusta reeds kruising plaats gevonden: op- 
de tentoonstelling te Bondowoso waren door den Heer 
SCHRIECKE een paar plantjes ter bezichtiging gesteld, die 
er naar uitzagen, alsof de nabij hun moeders staande Java- 
koffie niet vreemd was geweest aan hun ontstaan. Bij de 
thans hier en daar toegepaste werkwijze om robusta in 
rijen tusschen de oude Java- of Liberiaboomen in te plan- 
ten, of oude aanplant ermede in te boeten, bestaat er veel 
kans, dat men nu en dan op de bedden, met het zaad van 
deze robusta’s aangelegd, hybriden zal vinden. 

Voor wij van de bestuiving afstappen moet nog met een. 


— 280 — 


enkel woord de opmerkzaamheid worden gevestigd op den 
bloeitijd. Wij zagen reeds, dat deze bij Liberiakoffie slechts 
zeer kort duurt Bij andere soorten blijven de bloemen 
veel langer open; aan stenophyllaboomen bv. kan men des 
middags nog geopende bloemen vinden. Het is duidelijk, 
dat hoe langer op den dag de bloemen geopend blijven, 
hoe meer kans er is, dat kruisbestuiving plaats vindt, te 
meer daar van af 7 uur ’s morgens de werkzaamheid van 
honigverzamelende insecten zichtbaar toeneemt. 

Dat kruisbestuiving met een andere soort de oorzaak is 
van bastaardecring zal tegenwoordig niemand meer betwij- 
felen; in den laatsten tijd wordt door enkele onderzoekers 
ook de mogelijkheid van een bastaardeeren door enten aan- 
genomen. Deze meening is reeds uit de botanische littera- 
tuur in de zich meer tot de practici richtende tijdschriften 
doorgedrongen en ik meen daarom goed te doen met een 
oogenblik erbij stil te staan. Volgens die opvatting zou 
het dus mogelijk zijn, dat, wanneer Java-koffie op Liberia- 
onderstam geënt wordt, uit de piek, waar beide soorten 
vergrveid zijn, hybride-takken ontspruiten. Die mogelijk 
heid kan ik niet toegeven; toen ik indertijd een zoo vol- 
ledig mogelijk overzicht van de ervoor pleitende gevallen 
bijeen bracht, bleek mij, dat zonder veel moeite die ge- 
vallen op geheel andere oorzaken konden teruggevoerd 
worden. Dat de levensfuncties van den onderstam invloed 
uitoefenen op die van de ent, geef ik dadelijk toe. Het 
entproces zelf kan karakteristieke gevolgen hebben; het 
is een algemeene ervaring, dat bij de Europeesche vrucht- 
boomen het enten gunstig op de vruchtdracht werkt. 
Ook de onderstam kan een bepaalden invloed uitoefenen: 
zoo enten de kweekers in Europa wel eens teere plan: 
tensoorten op andere, die beter tegen den winter bestand 
zijn en krijgen op die wijze beter „winterharde” struiken. 
Of, wat bij wijndruiven het geval schijnt te zijn, wanneer 
men een ent van een variëteit, die pas laat haar bladeren 
ontplooit, plaatst op een vroeg in het voorjaar uitloopende 


— 281 — 


verscheidenheid, dan kan men zoo de ent tot een wat 
vroeger uitloopen brengen. Maar het is duidelijk, dat 
daarom de ent nog niet tot een bastaard geworden is. 
Het zijn slechts uitwendige invloeden, die de verandering 
teweeg brachten; hetzelfde effect kunnen wij bereiken 
door de voor het nemen van het entrijs gebruikte plant 
in een kas te plaatsen. Zou daardoor het zaad veranderen ? 
Neen, nietwaar. De proef op de som is ook wel eens ge- 
nomen: neemt men weer stekken of zaailingen van de 
ent en laat men die opgroeien, dan gedragen zij zich juist 
als de oorspronkelijke plant; de uitwendige invloed, hetzij 
onderstam of kas, werkt dan niet meer. Ook de andere 
voor entbastaardeering aangehaalde gevallen laten verschil 
van opinie toe. Mijn persoonlijke meening is, dat geen 
bastaardeering door enting kan plaats vinden. Mocht later 
een enkel geval ervan blijken voor te komen, dan zou 
dat toch altijd een hooge zeldzaamheid blijven ; hoewel se- 
dert eenige jaren moeite gedaan wordt om van boomen 
entbastaarden te maken, is dit nog niet gelukt. Het 
komt mij voor, dat verbastering van de eigenschappen 
van het zaad door enting slechts een denkbeeldig ge- 
vaar is. Evenmin kan ik toegeven, dat voortdurend enten 
van eenzelfde plant haar zou doen degenereeren. Maar 
op deze dingen in te gaan zou mij te ver van mijn ei- 
genlijk ouderwerp afvoeren. Laten wij, met het troostrijke 
beeld voor oogen van appel-en peervariëteiten, die reeds 
eeuwen lang uitsluitend door enting vermenigvuldigd zijn, 
ons noch voor verbastering van het zaad, noch voor 
degeneratie door het enten bevreesd maken. 

Na deze uitweiding keer ik tot de echte bastaarden 
terug. Welk type vertoonen de oorspronkelijke bastaar- 
den? In het algemeen komen in de eerste bastaard- 
generatie — met dit woord duidt men het best de door de 
bastaardeering verkregen planten aan — de kenmerken van 
de beide ouders dooreengemengd voor den dag. Niet 
zelden treedt het type van één der ouders wat meer op 


— 282 — 


den voorgrond, of treedt het in bepaalde organen op den 
voorgrond. De zoo algemeen verspreide Kalimas (ot Klein- 
Getas) hybride en Kawisari-bastaard gelijken, wat de ken- 
merken van blad en takken betreft, meer op Liberia- dan op 
Java-koffie. Vaste regels over het gedrag van de eerste 
bastaardgeneratie zijn niet te geven. De stenophylla- 
hybriden, die ik straks reeds terloops vermeldde, en die alle 
uit van stenophylla-planten geoogste zaden zijn opgegroeid, 
vertoonen sterke verschillen. Nu kan het wel zijn, dat 
er verschillende in de nabijheid van de stenophylla staande 
koffiesoorten bij de bestuiving betrokken zijn geweest, 
maar ook dan is het aantal verschillende typen nog grooter 
dan het aantal vaders en moet de nakomelingschap van 
eenzelfden vader dus toch nog verschillen. 

De eerste bastaardgeneratie vertoont dus een mengel: 
moes van de kenmerken der beide ouders. Dit sluit in 
zich, dat men er geen kenmerken bij vindt, die de ouders 
niet ook reeds bezaten. Er zijn echter schijnbare uit- 
zonderingen op dien regel. Zoo zijn de Java-Liberia hy- 
briden practisch vrij van bladziekte, terwijl de beide 
ouders sterk voor Hemileia vatbaar zijn. De verklaring 
is niet moeilijk te geven. De hybriden bezitten een 
veel sterker groeikracht en daardoor een veel grooter 
weerstandsvermogen. De mindere vatbaarheid berust 
hier dus niet op een of andere eigenaardige stof, die de 
ontwikkeling van de ziekteschimmel belet, maar op de 
gezonde kracht, die in alle cellen van de hybriden zetelt, 
evenals de mindere vatbaarheid van zuivere Java- of Li- 
beriaplanten, die in zeer gunstige omstandigheden groeien, 
daarop berust. Wanneer men hybriden, die op zeer on- 
gunstig terrein geplant zijn en weinig groeikracht vertoo- 
nen, naziet, kan men wel degelijk de gele vlekken van 
Hemileia op haar bladeren waarnemen. 

Een sterker groeikracht vindt men niet zelden bij bas- 
taarden. Eveneens komt bij tal van hybriden achteruit- 
gang der vruchtbaarheid voor. De oorzaak daarvan moet 


‘zoog pleyYrAguo urejs Hao JO} [FAMA\ Hoa WOIZ HEBEIEEM Jure L 
‘oSorL, 1oqwoos do woog 
vossorapuy Amnoraom 91911 ‘sewiem ueA (eorgeze Xx BorzoqIj eaH0g) oPprrAÁH 'e1 ‘SA 


EN 
% 
r 
mel 


- 


Blo Ml 


Ee ei 
En, 
le 
1 
ri 
. 
Bad 
e 
iet N 
f 
pn k 
/ 
Ie, 
\ í 
1 
k ‘ NT 
Ate) re 
ho daf 
AD 
j ï 
k ps 
mm sik 
1 
ha Anes 
B) Lek dk 
hens VED och ep or old 1 
we 
h 


EI 


gezocht worden in de omstandigheid, dat stuifmeelkor- 
rels zoowel als eicellen zich ontwikkelen tot vooze orga- 
nen, die tot het bevruchtingsproces niet meer in staat zijn. 
Het is U bekend, dat koffiehybriden altijd heel wat 
vooze boonen produceeren. Geschiedt het verongelukken 
van de eicel reeds vroeg, of mislukt de bevruchting, dan 
krijgen wij een bes met een rondboon en een tot een 
schilfertje gereduceerd hoornschilletje er naast ; niet zelden 
geschiedt het mislukken eerst later. Dan groeit de boon 
eerst nog uit, maar later schrompelt het zaad erin tot een 
vliesje samen. Bij het pulpen vindt men steeds een vrij 
groot percentage van zulke vooze rond- en platboonen. 

Het schijnt mij toe, dat men het bezwaar van het vrij 
hooge percentage voosboon bij hybriden wel eens wat 
zwaar telt. Een partijtje bessen, geoogst van detak-enten 
van den Kalimas-hybride in den Cultuurtuin te Buiten- 
zorg gaf de volgende cijfers: 


Totaal aantal bessen: 300. 
Zwarte verdroogde bessen: 8, 
Zinkende piatboonen (H.S): 360 
Vooze platboon: 84. 
Zinkende rondboon: 70. 
Vooze rondboon : 5. 


Stellen wij twee platboonen gelijk aan één bes en druk- 
ken wij de verhouding in bessen uit — waarbij wij dus aan- 
nemen, dat de vooze boonen steeds twee aan twee in een 
bes zaten, hetgeen natuurlijk in werkelijkheid niet het geval 


is — dan krijgen wij de volgende getallen : 
180 bessen met 2 gevulde platboonen. . 60 % 
70 bessen met een gevulde rondboon. … 23 % 
Bessen met gevulde boonen .…… … … 83 % 
42 bessen met 2 vooze platboonen .. . 14 % 
5 bessen met 1 vooze rondboon . . .… 2 % 
Bessenmmeuwvoozerboonens ten 2 MG 
Zwarten verdroogde bessen. … … ….…… 1 % 


Tersm. XVIII, 13 


— 284 — 


In bessen uitgedrukt valt, dunkt mij, het percentage voos 
nog al mee. De hoofdzaak is, hoeveel pikols bereide 
koffie per bouw geproduceerd wordt door den hybride. 
Voorzoover ik weet, zijn daarover nooit gegevens gepu- 
bliceerd. Ook de verhouding van het gewicht der roode 
koffie tot dat der marktkoffie — een cijfer, dat tevens 
eenigszins het gehalte aan voosboon uitdrukt — is nog nooit 
voor grootere partijen of voor een geheel plukjaar nagegaan, 
voorzoover mij bekend is. De oorzaak ervan zal wel liggen 
in het feit, dat de hybride-enten meer verspreid als tus- 
schenplanting en meestal slechts op kleine schaal aange- 
plant worden. Den laatsten tijd gaan echter verschil 
lende ondernemingen groote aanplantingen aanleggen; 
er zijn er, die er zich op inrichten elk jaar meer dan 100 000 
enten in den grond te brengen. Wel een bewijs dus, dat 
menigeen aan den hybride waarde hecht. Het zou de moeite 
waard zijn, wanneer de administrateurs, die grootere aan- 
plantingen onder hun beheer hebben, daarvan eens de pro- 
ductie- en verhoudingscijfers over een paar jaren zouden 
willen publiceeren. 

In het bovenstaande werd uitsluitend over den Kalimas- 
hybride gesproken. Ik koos dezen als voorbeeld, omdat hij 
de meest verspreide en een van de oudst bekende bast- 
aarden is. Ik wil er dadelijk bijvoegen, dat er nog andere 
voorkomen, de Kawisari-hybride bv. is ook zeer bekend, 
en dat het zeer de vraag is, of er niet nog betere bastaar- 
den bestaan of verkregen kunnen worden. Het is daarom 
zaak om telkens, wanneer men afwijkende plantjes op de 
bedden vindt, die niet in de tuinen uit te planten, maar 
hen een goed plaatsje te geven onder het oog van den 
meester — dat niet alleen bij dieren, ook bij planten gun- 
stig op de ontwikkeling inwerkt. Ik heb er hierboven 
bij het voorbeeld der columnaris-koffie en bij de bespre- 
king der robusta reeds op gewezen, hoe men door nauw- 
keurig zoeken belangrijk? aanwinsten kan verkrijgen. 

Thans kan ik van de kenmerken van de eerste bastaard- 


— 285 — 


generatie afstappen en overgaan tot de bespreking van de 
vermenigvuldiging ervan. Deze kan geschieden op twee wij- 
zen: door uitzaaiing en door enting. Bij de vermenigvuldi- 
ging door zaad toonen vele bastaarden zich uiterst variabel; 
bij de zaaisels der koffiehybriden neemt men dat ook waar. 

Niet altijd echter zijn zaaiseis van bastaarden zoo variabel. 
Het komt ook wel voor, dat bij voortplanting door zaad 
de opvolgende generaties volkomen constant het type van 
de eerste generatie, van den oorspronkelijken bastaard dus, 
herhalen Dan hebben wij door de bastaardeering een 
volkomen constanten nieuwen vorm verkregen, die, wan- 
neer de ouders onbekend waren, waarschijnlijk voor een 
echte soort zou worden aaugezien. In sommige gevallen 
is het niet mogelijk te beslissen, of wij met een constant 
bastaardras dan wel met een zuivere soert te doen hebben. 

Een voorbeeld levert de zg. Bourbon-koffie, een eigenaar- 
dige vorm, dien men op het eiland Bourbon ontdekt heeft. 
Hij gelijkt wel eenigszins op de straks besproken Mokka- 
koffie; evenals bij deze is de groei langzaam, de takken 
staan dicht opeen en zijn slap en dun; de bladeren zijn 
klein, min of meer puntig en stijf. De bessen daarentegen 
zijn veel grooter dan die van Mokkakoffie en evenals de 
zaden lang en puntig. 

Deze eigenaardige vorm zou volgens sommigen een bas- 
taard zijn van Coffea arabica met C. mauritiana, een op 
Mauritius inheemsche koffiesoort, wel te onderscheiden 
van wat men onder den naam „Mauritius-koffie” aange- 
plant heeft en wat slechts uit Mauritius afkomstige ara- 
bica-koffie is, die in niets van de gewone Java-koffie 
verschilt. 

Anderen vatten de laurina-koffie op als een afzonderlijke 
soort, weer anderen maken er een varietëit van de Java- 
koffie van. 

De laurina-koffie bewijst dus wel niet, dat er koffie- 
hybriden bestaan, die bij uitzaaiing volkomen constant 
blijven, maar zij brengt ons toch tot de vraag: is het 


ee: 


mogelijk, dat men bij koffie constante hybriden vindt? 
Deze vraag kan slechts bevestigend beantwoord worden, 
al zijn ook alle tot nog toe op dat punt onderzochte 
koffiebastaarden uiterst variabel. Hier ligt een wijd veld 
open, waar de practicus zelf waarnemingen kan doen. 
Niet zoo heel zelden treft men op koffieondernemingen 
een of enkele hybride-boomen aan, die vroeger eens toe- 
vallig op de bedden werden gevonden en later bij de 
besaran of het etablissement zijn uitgeplant. Het zou van 
veel belang zijn om, indien men zulk een oorspronkelijken 
bastaard bezit, daarmede eens een zaaiproef te nemen. 
Voor inboeten en voor den aanleg van jonge aanplant 
worden zooveel zaden uitgelegd, dat het slechts weinig 
moeite méér is, eens een honderdtal boonen van zulk een 
hybride uit te zaaien. De ongelijkvormigheid is reeds. 
spoedig te herkennen; laat men de bibit overjarig worden, 
dan zal men wel kunnen beoordeelen, of alle planten het- 
zelfde dan wel onderling verschillende typen vertoonen. Bij 
het nagaan daarvan blijft de groeikracht der planten buiten 
beschouwing en moet men alleen op de kenmerken der 
bladeren letten. 

Misschien zal dan eens iemand het geluk hebben een 
door zaad constanten hybride te vinden. Als hij, wat pro- 
ductiviteit en weerstand tegen bladziekte betreft, even 
gunstige eigenschappen bezit als de straks reeds genoemde 
hybriden, zou daarmede veel gewonnen zijn; hoewel de 
practische uitvoerbaarheid van vermenigvuldiging door en- 
ting door velen wel wat al te pessimistisch beoordeeld 
wordt, is het ongetwijfeld veel gemakkelijker van zaailin- 
gen grovte aanplantingen aan te leggen dan van geënte 
exemplaren. 

Behalve het geval, dat de bastaardgeneraties volko- 
men erfelijk zijn door zaad, kunnen zich twee andere 
gevallen voordoen: de bastaardgeneraties zijn van het be- 
gin af uiterst variabel, of de eerste bastaardgeneratie is 
nog volkomen gelijkvormig en eerst in de tweede gaan 


nen 


verschillen optreden, zoodat het zaaisel zich in twee 
typen splitst, die in een bepaalde getalverhouding voor- 
komen. 

Deze laatstgenoemde wijze van varieeren vindt men alleen 
bij bastaarden tusschen soorten en varieteiten, die slechts 
in één kenmerk van de typische soort afwijken, al kan 
het ook in zekeren zin wel bij soorten voorkomen; het 
heeft echter geen nut om op die zeer gecompliceerde 
gevallen in te gaan. Laat ik liever een bepaald geval 
van een dergelijken bastaard bij koffie als voorbeeld 
nemen. Wanneer wij van de Coffea arabica met gele 
vruchten, een straks reeds vermelde varieteit, eenige 
bloemen van de meeldraden berooven en na isoleering met 
klamboegoed met het stuifmeel van gewone Java-koffie 
bevruchten, vervolgens het zoo verkregen zaad uitleggen, 
wat voor vruchten zullen dan de daaruit opgroeiende 
bastaarden vertoonen? Men zou misschien geneigd zijn 
aan te nemen, dat de kleur van die vruchten zoo ongeveer 
het midden zou houden tusschen de kleuren van de bessen 
der ouders, dus tusschen rood en geelwit in zou staan en 
rose zou zijn. Men kan op grond van overeenkomstige 
bastaardeeringsproeven voorspellen, dat dit niet zoo zijn 
zal, integendeel de bastaarden der eerste generatie er vol- 
komen als gewone Java-koffie uit zullen zien. Zaaien wij 
dan echter weer van die bastaarden de zaden uit, dan 
zullen de boomen van die tweede bastaardgeneratie voor 
1/4 gedeelte geelwitte, voor het overige 3/4 deel roode 
vruchten dragen. Bij verdere uitzaaiing van deze planten 
elk voor zich zal dan blijken, dat die met de geelwitte 
vruchten volkomen constant zijn, de boomen met de roode 
echter voor een deel—en wel voor 1/4 van het totale 
aantal der planten van de tweede bastaardgeneratie — 
eveneens bij verder uitzaaiing erfelijk blijken te zijn, 
voor het overige deel, de helft dus van het totale aantal, 
zich bij uitzaaiing weer splitsen in 25 % geelvruchtige 
en 75 % roodvruchtige vormen. Nieuwe vormen ont- 


— 288 — 


staan in dit geval dus niet: wij verkrijgen door de kruising 
slechts een volkomen op de soort gelijkende eerste bastaard- 
generatie, waarvan zich bij uitzaaiing telkens 50 % geheel. 
als de eerste bastaardgeneratie blijft gedragen, terwijl 
25 % in alle opzichten volkomen tot het type der moeder, 
de overige 25 % tot het type van den vader terug gaan. 

Men ziet, dat deze splitsingswet, die naar haar ont- 
dekker de wet van MeNreL genoemd wordt, zeer eenvoudig: 
is. Voor de praktijk heeft de wet hooge beteekenis, omdat 
wij met behulp van haar het resultaat van bastaardeerings- 
proeven dikwijls kunnen voorspellen. Het bovenstaande 
voorbeeld is zulk een voorspeliing: de kruising van de 
typische Java-koffie met de geelvruchtige varieteit is nooit 
uitgevoerd. Wel echter talrijke andere overeenkomstige 
bastaardeeringsproeven, waarbij bv. een roodbloemige soort 
met een witbloeiende varieteit gekruist werd; steeds 
vindt men dan de bovenvermelde getalverhouding bij de 
zaaisels terug. Daarom zou het niet aan te raden zijn, 
wanneer men met kruisingsproeven bij koffie beginnen 
wil, zulke bastaardeeringen van soorten met hare varieteiten 
in de eerste plaats aan te vatten; zij geven minder kans, 
nieuwe vormen op te leveren dan kruisingen van soorten. 
Voorloopig zijn daarom de laatste van veel meer belang 
voor de praktijk. Ook bij bastaardeeringen van varieteiten 
als Woengoe, Djamboe en erecta-koffie mogen wij dezelfde 
resultaten verwachten als bij de straks voor de geel- 
vruchtige verscheidenheid beschrevene, 

Soms vindt men, wanneer men de tweede generatie 
van bastaarden tusschen een typische soort en een af- 
wijkenden ondervorm onderzoekt, niet de boven beschreven 
wijze van varieeren, waarbij de zaaisels zich in twee 
scherp gescheiden typen splitsen, maar komen een groot 
aantal typen voor, die in hun kenmerken tusschen de 
beide ouders in staan. Dit derde type van varieeren zal 
ik straks voor de soortsbastaarden nog uitvoeriger be- 
spreken. Vinden wij het bij een kruising van een soort 


een 


met een ondervorm, dan kunnen wij daaruit afleiden, dat 
de laatste ten opzichte van de typische soort niet een 
varieteit is, maar een ondersoort, die zich in meerdere 
kenmerken van haar onderscheidt en eigenlijk evengoed 
een afzonderlijke soort genoemd zou mogen worden. 
Een voorbeeld om dit te illustreeren levert de Java-Mokka- 
hybride. De bastaard der eerste generatie is spontaan 
ontstaan op het land „Pantjoer”; de kenmerken ervan 
staan tusschen die der ouders in. De bessen zijn grooter 
dan bij zuivere Mokka, kleiner dan bij Java-koffie; met 
de bladeren is hetzelfde het geval. Een zaaisel, van dezen 
bastaard op Pantjoer aangelegd, vertoont alle mogelijke 
overgangen in bebladering en blijft daarbij tusschen de 
kenmerken der ouders als grenzen beperkt. 

Dit wijst erop, dat de Mokkakoffie zelf niet een varieteit 
van de Javakoffie is, maar als een ondersoort beschouwd 
moet worden, misschien zelfs beter nog als een echte bo- 
tanische soort. De verschillen tusschen haar en Coffea ara- 
bica zijn veel sterker, dan die welke Coffea canephora en 
C. Laurentii (waarschijnlijk identiek met robusta), twee 
erkende botanische soorten, onderscheiden. 


Het derde type van bastaardvariabiliteit — dat, waarbij 
de opvolgende generaties steeds in hooge mate varieeren 
— vinden wij bij de meeste koffiebastaarden. Het is bij 
de Java-Liberiabastaarden een zoo bekend verschijnsel, dat 
zeker ieder het wel eens gezien heeft. Alle mogelijke vor- 
men komen in een zaaisel voor; de kenmerken blijven 
daarbij tusschen die der ouders als grenzen schommelen. 
De eene boom draagt bladeren die bijna even groot zijn 
als van Liberiakoffie, maar door een wat frisscher groene 
kleur en teerder textuur op die van Javakoffie gelijken. 
Een ander vertoont weer bladeren, die in vorm met die 
van Javakoffie overeenkomen, in textuur daarentegen met 
die van Liberiakoffie. Ook de bessen zijn verschillend 
groot, hoewel zij, naar wat ik heb kunnen waarnemen, 


Le en 


bij hybride-zaai- 
lingen ook ken- 
merken, die de 
ouders niet ver- 
toonden. Tame- 
lijk dikwijls ko- 
men kroesbladi- 
ge typen in zaai- 
sels van hybri- 
den (zie fig. 14 
c-d) voor en noch 
de Java, noch 
de Liberia, waar- 
van zij afstam- 


— 2390 — 


altijd evenals 
echte Java-bes- 
sen, met de vin- 
gers _uitgekne- 
pen kunnen wor- 
den. Het hooge 
percentage rond- 
boon, den snellen 
groei, de slappe 
takken, al die ei- 
genaardigheden 
der eerste bas- 
taardgeneratie 
vinden wij bij de 
kinderen terug. 

Een enkele 
maal vinden wij 


Fig. 13. Typen uit een zaaisel van de kalimas-hybride. 
(C. Liberica DS arabica)\. Naar een schets van den Schr. 


a) op Liberiakoffie gelijkend type. 


b) op Javakoffie gelijkend type. 


— 291 — 


men werkoonen 
dit kenmerk. 
Toch is ook hier- 
voor wel een ver- 
klaring te vin- 
den: in de typi- 
sche Javakoffie 
is de kroesblad- 
eigenschap wel 
niet te zien, maar 
waarschijnlijk is 
zij toch erin aan 
wezig, echter in 
sluimerenden 
toestand. Dat de 
„Djamboe-kof- 
fie” (tig. 14e) met 
kroezig gekrulde 
biaderen uit het 
type ontstaan is, 


levert een be wijs 
voor die verbor- 
gen _aanwezig- 
heid. Men ziet 
hetzelfde wel 
meer bij hybri- 
den gebeuren; 
het schijnt, dat 
de _bastaardee- 
ring als een 
prikkel werkt, 
die sluimerende 
eigenschappen 
doet ontwaken 
en weder voor 
den dag doet 
treden. 

Fig. 14. Typen uit een zaaisel van kalimas-hybride. 

(C. Liberica X arabica). Naar een schets van den Schr. 


e—d) krulbladige typen. e) een blad van de »djamboe’’-varieteit van 
Java koffie, ter vergelijking hierbij gevoegd. 


— 292 — 


Niet alleen de zaaisels van Liberia-Java hybriden ver- 
toonen die sterke variabiliteit, ook die van den Liberia 
stenophyllabastaard *) (fig. 16—17)en van een vorm, die aan 
de kruising Abbeocuta X Liberia beantwoordt, bestaan uit 
een waarschijnlijk onbeperkt aantal onderling verschillende 
tusschenvormen, wat de bladkenmerken betreft. 

Voor _ de 
praktijk zijn 
de verschillen 
in produetivi- 
teit, die bij hy- 
briden voor- 
komen, van 
meer belang, 
Men vindt in 
aanplantin- 

gen van zaai- 
lingen der Ka- 
limas- hybride 
dikwijls boo- 
men, waaraan 
pas na lang 
zoeken een en- 
kel, en “daa 
meestal nog 
voos, besje te 
vinden is, ter- 
wijl andere vrij aardige dragers zijn, al staan zij ook, 
tenminste op het oog beoordeeld, bij den oorspronkelijken 
bastaard in dat opzicht achter. Misschien kan hierin 
door selectie verandering worden gebracht; juist door hun 
sterke variabiliteit leveren de bastaarden een uiterst geschikt 
materiaal op voor zaaiproeven in die richting. Ik wil er even 
bij blijven stilstaan, omdat het mij voorkomt, dat hier de 


Fig. 15. Takje van Coffea stenophylla. 


1) Ter vergelijking is hier een afbeelding van de weinig bekende 
Coffea stenophylla ingevoegd, 


‘oBory, 1oquaos do Zuejduey 
‘uoptig£y ueA ueojuodor, ‘81 Si 


‘assalIPU WY MANOLAD IN U [D) 


SE 


den, 


À, 
ee 


- 


Je 


dient men zich 
goed voor oogen 
te stellen, wat 
men _ eigenlijk 
bereiken wil. In 
de eerste plaats 
of men streven 
moet naar een 
versterking van 
de uit de Java- 
koffie afkom- 
stige kenmer- 
ken, of naar een 
verhooging van 
het Liberia-ka- 
rakter. Het eer- 
ste is aangewe- 
zen voor de stre- 


NW 


XL. 


4 


planter zelf weer 
heel wat doen 
kan; trouwens, 
er zijn op Java 
reeds door enke- 
len zulke proe- 
ven begonnen, 
terwijl in den 
proeftuin te Ban- 
gilan en ook in 
den Cultuurtuin 
te Buitenzorg 
dergelijke proe- 
ven genomen 
worden. Bij zulk 
een selectieproef 


Fig. 16. Typen uit een zaaisel van een 


hybride C. stenophylla >» liberica. 


z) kleinbladig type. 


b) stenophylla-achtig type. 


— 294 — 


zen, waar de regenval voor de goede ontwikkeling van 
Liberia te gering is en vooral voor de hoogere landen ; 
het tweede voor de warme, vochtige streken. Vervolgens is 
het noodig, den boom, waarvan men uit wil gaan, te ompag- 
geren, van een nummer te voorzien, en nauwkeurig de 
jaarlijksche productie er van na te gaan en aan te tee- 


| 


Dy 


Fig. 17. C. Type uit een zaaisel van een 
hybride stenophylla X liberica, 
op Liberiakoffie gelijkend. 


kenen, waar- 
bij men ook 
andere, uit 
een practisch 
oogpunt ge- 
wichtige ken- 
merken als 
het getal, dat 
de gewichts- 
verhouding 
van de roode 
koffie tot de 
eruit verkre- 
gen marktkof- 
fie aangeeft, 
het gehalte 
aan rondboon, 
de weerstand 
tegen _blad- 
ziekte, de af- 
hankelijkheid 
van den bloei 
van de weers- 


omstandigheden erbij kan vermelden. Houdt men bij het 
uitzoeken der planten — hetgeen reeds zeer goed op de bed- 
den beginnen kan, vooral wanneer men de bibit overjarig 
laat worden — het doel goed voor oogen, dan zal het wel 
reeds in enkele generaties gelukken het type van het bas- 
taardras sterk in een richting te verschuiven. Ook hier 
zal de straks op den voorgrond gestelde methode, van 


0 


telkens de zaaisels van de verschillende boomen afzonderlijk 
te houden en alleen van de enkele allerbeste door te 
zaaien, het verloop van de selectie bespoedigen. 

De bespreking der hybriden wil ik besluiten met 
een paar opmerkingen over de keus van het entrijs bij 
vermenigvuldiging door enten. Dit laatste is voorloopig 
de eenige methode om van de bekende populaire hy- 
briden een aanplant van een volkomen gelijksoortig 
karakter te verkrijgen. Bij koffie vindt men het verschijn- 
sel, wat trouwens ook wel bij andere planten als b v. 
Araucaria’s aangetroffen wordt, dat een zijtak nimmer 
ertoe te brengen is als een top door te groeien. Worden 
zijtakken dus voor entrijs gebruikt, dan blijven deze steeds 
in horizontale richting doorgroeien en zich in hetzelfde vlak 
vertakken. Wel komen aan oudere boomen scheef naar 
boven groeiende takken voor, als wilde de boom zich uit 
zijn liggende houding oprichten. Volkomen gelukt hem 
deze poging nooit, hij is niet in staat een stam te vormen 
met zuiver kruiswijs ingeplante takken. Nu is het de vraag, 
wat is het voordeeligste, zulke vlakke struiken of rechtop 
groeiende stammen ? 

De in één vlak zich vertakkende struiken hebben het 
bezwaar, dat zij spoedig een dicht „kraaienest” vormen 
en het lastig wordt bij de pluk alle rijpe bessen in te 
zamelen. Daartegenover staat, dat zij in bijzondere ge- 
vallen, b v.-als beplanting van steile hellingen en als 
tusschenplanting tusschen rijen van nog dragende koffie- 
boomen te verkiezen zijn boven hoogopgroeiende struiken. 
Voor groote regelmatige aanplantingen daarentegen eigenen 
stamvormende boomen zich beter. Hoewel van zulke 
boomen de productiecijfers nooit zijn opgenomen, krijgt 
men, wanneer men hybriden-topenten met hybriden-tak- 
enten vergelijkt, toch wel den indruk, dat de eerstgenoemde 
meer produceeren. De takken dragen flink vrucht, dik wijls 
zelfs zooveel, dat men er stutten onder moet plaatsen (Fig. 12). 
Men kan daaruit tevens een bezwaar tegen de boomen 


— 296 — 


afleiden: de takken zijn wat slap. Wanneer loewak’s in 
de boomen klimmen en de rijpe bessen trachten te be- 
reiken, lijden de boomen door het afbreken van de takken. 

Om topenten te kunnen maken moet men beginnen met 
het entrijs ervoor te bezitten. Wanneer men zelf een uit 
zaad opgegroeiden, op eigen wortel staanden boom bezit 
of anders een topent, zooals men op sommige ondernemin- 
gen van de Kawisari-hybride geplant heeft, kan men ge- 
makkelijk genoeg stamloten (wiwilans) voor entrijs verkrij- 
gen. Bezit men alleen takenten, dan wordt het moeilijker ; 
door zooveel mogelijk opgaande takken te nemen kan men 
slechts min of meer struikvormige enten kweeken, maar 
het is mogelijk, dat later zich daaraan loten ontwikkelen, 
die voor entrijs kunnen dienen. 

Ook aan gewone takenten schijnen bij uitzondering wel 
eens stamvormende wiwilans te ontstaan. De Hr. ANDRIESSE, 
administrateur van Soember Tlogo, heeft zulk een geval 
waargenomen. De ent van de Kalimas-hybride (zie fig. 12) in- 
dertijd van Klein-Getas ontvangen, heeft even boven de plek, 
waar zij met den onderstam vergroeid is, een wiwilan ontwik- 
keld, die, tot een volkomen normalen stam uitgegroeid, het 
uitgangspunt is geweest voor den aanleg van een aanplant 
topenten van hybriden, welke op Fig. 18 is afgebeeld. 

Alles saamgenomen schijnt het mij toe, dat men aan 
hybriden nog lang niet overal de aandacht schenkt, die 
zij verdienen; daarom meende ik goed te doen, misschien 
hier en daar de grenzen van het onderwerp wat over- 
schrijdende, de opmerkzaamheid nog eens te vestigen op 
deze vocr de koffiecultuur zoo belangrijke vormen. 


IV. Slot. 


Voor het doorvoeren van een rationeele selectie is het 
piet voldoende uit een partij zaadkoffie de fraaiste, grootste 
boonen uit te zoeken. Zooals wij zagen, kunnen de 
grootste boonen van een kleinboonig type de gemiddelde 


— 297 — 


van een grofboonig type nabijkomen. Bij uitzaaiing van 
zulke extreme varianten gaat de gunstige afwijking groo- 
tendeels verloren. Talrijke andere kenmerken, bv. de 
productiviteit, het weerstandsvermogen tegen bladziekte 
en de groeikracht zijn aan de boonen niet te beoordeelen. 
De nadruk van de selectie moet daarom vallen op de 
keuze der moederboomen. De verschillende in cultuur 
zijnde koffiesoorten bestaan vermoedelijk uit meerdere, 
min of meer duidelijk herkenbare typen: in hoeverre deze 
erfelijk zijn is niet bekend. Door de boomen der verschil- 
lende typen met elkaar te vergelijken en daarna enkele 
als zaaddragers uit te kiezen heeft men de meeste kans 
een goede nakomelingschap te verkrijgen. &) 

Hoe jonger men de planten voor zaaddragers bestemt, 
hoe beter. Soms vallen op de bedden reeds enkele in- 
dividuen op door een bijzonder weligen groei, mindere 
vatbaarheid voor bladziekte e.d. Het verdient aanbeveling 
zulke planten niet in de tuinen uit te planten, maar haar 
een afzonderlijk plaatsje te geven, waar men haar voort- 
durend in het oog kan houden, zoodat zij, wanneer zij 
ook op lateren leeftijd blijken uit te munten, de aandacht 
piet ontsnappen. 

Op drie verschillende manieren kunnen de zaaddragers 
beoordeeld worden. De eerste, voorloopige beoordeeling 
geschiedt naar den indruk, die men van de plant ontvangt; 
scherper maakt men deze voorloopige beoordeeling, wan- 
neer men tracht, zieh van de afzonderlijke kenmerken reken- 
schap te geven door de uitgekozen boomen met elkaar en 
andere, schijnbaar minder goede, typen te vergelijken. 
De jaarliĳjksche productie, de verhouding tusschen het 
gewicht der bessen en de daarvit verkregen koffie, het 
percentage rondboon en het gemiddeld gewicht per boon, 
zijn zonder veel moeite te bepalen; de vatbaarheid voor 


1) Zakboekjes met formulieren voor het aanteekenen der verschillen, 
die men bij vergelijking der typen opmerkt, worden op aanvraag kosteloos 
door het Departement van Landbouw verstrekt. 


ee ES 


bladziekte, de groeiwijze, het aantal ondertakken en de 
neiging om wilde takken te vormen zijn kenmerken, die 
gemakkelijk getaxeerd en met een cijfer uitgedrukt kunnen 
worden. 

Een tweede wijze van beoordeelen der moederplanten is 
die, waarbij door nauwkeurge metingen de gemiddelden 
en ook de variaties der afzonderlijke kenmerken der 
moederboomen bepaald worden. Zulk een onderzoek is 
voor den practicus te omslachtig en behoort in het la- 
boratorium door een botanist te geschieden. Zooals men 
weet, wordt te Buitenzorg thans zulk een bestudeering 
uitgevoerd. 

De derde en eenigezuivere wijze van beoordeelen bestaat 
in het beoordeelen der zaaisels van elke afzonderlijke 
moederplant. Men behoeft slechts, wanneer een nieuwe 
ontginning beplant wordt, een stukje grond met onder 
goede contrôle gekweekte afstammelingen van eenzelfden 
moederboom te beplanten; kosten en moeite brengt zulk 
een proef haast niet mede. Alleen moet bij het oogsten 
en het uitleggen der zaden, verder bij het in den grond 
brengen der jonge planten zorgvuldig er voor gewaakt 
worden, dat er geen zaden of planten van andere boomen 
onder geraken. Het eenige bezwaar is, dat pas na eenige 
jaren, wanneer de aanplant in productie is, het definitieve 
oordeel geveld kan worden; maar mocht dan blijken, dat 
het uitgezochte type erfelijk is, of tenminste, dat het 
zaaisel zich gunstig van andere aanplantingen onder- 
scheidt, dan is ook een belangrijk voordeel verkregen. 
stel, dat men een twintigtal moederboomen heeft uitgeko- 
zen en dat na vier of vijf jaar blijkt, dat één bepaalde de 
beste nakomelingschap geeft, dan kan men dezen door enting 
verder vermenigvuldigen en in enkele jaren een zoo groote 
hoeveelheid zaad produceeren, als men zelf maar wenscht. 

De behandeling van den zaaddrager is van groot gewicht 
voor de ontwikkeling der kinderen. Men houde in het 
oog, dat alle zorg, aan den moederboom besteed, eigenlijk een 


— 299 — 


verzorging is, die de zich in de bessen vormende zaden 
ten goede komt. Als men de voor zaaddragers bestemde 
enten in den voedzaamsten bodem plant of de moeder- 
boomen zelf flink van mest voorziet, geeft men als het 
ware het uit den grond geputte voedsel aan de zaden en 
kiemplantjes mede; in hun eerste ontwikkelingstijdperk op 
de bedden profiteeren zij nog van het voedsel, dat de 
moederboom opnam. Om dezelfde reden kieze men voor 
zaaddragers planten, die zoo min moge door ziekten ver- 
zwakt zijn. Men moet de verzorging der moederboomen 
met die der bedden op één lijn stellen. 

Ten slotte blijft dan nog over het zaad van de moeder- 
boomen te sorteeren. De kleine en misvormde boonen 
worden verwijderd; het is duidelijk dat zware zaden krach- 
tiger plantjes zullen opleveren, dan kleine lichte pitten. 


Hiermede ben ik aan het slot van mijn voordracht ge- 
komen. Het spreekt van zelf, dat niet anders dan een 
zeer vluchtig overzicht van de verschijnselen die met 
selectie samenhangen, kon gegeven worden. Hen, die 
wat meer van dit ook voor den practicus zoo interes: 
sante gebied willen weten, kan ik verwijzen naar het 
boek „Soorten en varieteiten” van Prof. Huco pe Vries 
waaraan menig voorbeeld in het voorgaande ontleend werd. 

Op uiterst heldere wijze zijn daarin de vraagstukken 
der erfelijkheid behandeld; frisch en boeiend geschreven, 
is ook de vorm zeer aantrekkelijk. Geen boek is beter 
in staat den leek van het wezen der erfelijkheid en varia- 
biliteit zuivere voorstellingen te geven. 


Lezing, gehouden voor de Bezoekt Landbouw Vereeniging, 
het Algemeen Syndikaat voor Bergcultures en de Semarang- 
Kedoe Planters Vereeniging. 


Teysm. XVIII, 20 


DE OLIEGRASSEN VAN INDIË EN CEYLON. 
(Slot) 


7. Cymbopogon citratus Srarr. 

Beschrijvingen en synoniemen. Andropogon Schoenanthus L. Syst. 
ed. X, (1759) 1304; Rx». Fl. Ind. (1820) I, 278. — A citratus DC. 
Cat. Hort. Monosp. (1813), 78; Nees in Allg. Gartenz. II[ (1835), 
266. — A. citriodorum Desr. — A. Roxburghii Nees; Sreup. Syn. 
Pl. Glum. I (1855), 395. — A. ceriferus Hack. in Mart. Fl. Bras. 
II, 3 (1883), 281. — A. Nardus var ceriferus Hack. Androp. 605. 

Schoenanthum amboinicum Ruvuru. Herb. Amb. V, 181, t. 72, 


Verspreiding. Alleen in gekweekten staat bekend in de 
meeste tropische landen. 

Olie. (Oleum sereh, O. Andropogonis citrati, Lemon- 
grasolie, Essence de verveine des Indes). Uitvoer van Ceylon 
(1883) ongeveer 1500 Ibs.; van de Straits Settlements 
2000 — 3000 Ibs. Opbrengst van het versche gras (Brazi- 
liaansch) 0.24 — 0.4 %% naar het jaargetijde, Samenstelling 
als bij C, flexuosus. Citralgehalte 77 %. Soortelijk gewicht 
0.895. Draaiingshoek: «, == 0°8’. Oplosbaarheid in alkohol 
veel minder dan bij Malabargrasolie. 

Volksnamen. Tamil: Vasana-pillu (reukgras); Karpara- 
pillu (kamfergras). Telagu: Vasana gaddi; chippa gaddi; 
Nimma gaddi; Malayalim: Vasanap-pullu, Kanareesch: Va- 
sane-Iullu; Kavance hullu; Majjige hullu. Mahrati: Oleu cha 
en Hirva cha (groene of groenachtige thee). Dukni: 
Naring ke bas ka ghans (oranje gras). Gujerati: Lili cha 
(groene thee). Burmeesch : Sa-ba-lin. Chineesch : Mao-hsiang 
(welriekende Mao). Maleisch: Sereh. Tagalog (Philippij- 
nen): Zanglad. Portugeesch: Herba cheirosa; Capim de 


— 301 — 


Cheiro. Spaansch: Grama de limon en Limoncillo. Fransch: 
Citronelle ; Verveine des Indes. Engelsch: Lemongrass. 

Geschiedenis, enz. In 1695 maakte Perrver in zijn 
„Museum” melding van een „Gramen citratum fragrantis- 
simum e Madraspatan.” Hetzelfde gras werd in 1700 
vermeld door PrLukKeNer, die eraan toevoegt, dat omstreeks 
1666 drie potten ervan door ANTONio Parra van Batavia 
naar Paliacut gebracht werden. RoxBuraH vermeldt reeds 
den Maleischen naam Siree (Sereh). De naam Lemongras 
verscheen in druk het eerst in 1804 in den derden druk 
van DoN’s Hortus Cantabricensis. Die naam vond zoowel 
zijn weg naar Europa als in Indië; hier werden weldra 
ook andere overeenkomstige, wildgroeiende grassen ermee. 
aangeduid, waarvan natuurlijk groote onbestemdheid vau 
de benaming en verwarring het gevolg waren. Deze en 
andere oorzaken leidden er zelfs toe, dat een nu zoo alge- 
meen in de tropen gekweekte plant, die vroeger onder den 
paam van 4. citratus in Indië goed bekend was, in Hackel's 
Monographie der Andropogoneae slechts aangeduid wordt 
als behoorende tot 4. Nardus of tot 4. Schoenanthus. 

Het gras werd al spoedig naar Amerika overgebracht; zoo 
is het waarschijnlijk in 1799 op Jamaica ingevoerd en ver- 
spreidde zich over de overige Engelsche eilanden in West- 
Indië alseen krachtig zweetdrijvend middel onder den naam 
van Lemongras en verder over de Spaansche en Fransche 
bezittingen naar Brazilië en later ook naar Mexico, terwijl 
het nu ook overal in tropisch Afrika aangetroffen wordt. 

In de Maleische landen was het gras waarschijnlijk reeds 
vóór de komst der Europeanen bekend. Het werd hoog- 
geschat zoowel voor het kruiden van spijzen als voor ge- 
neesmiddel. Er wordt melding van gemaakt door JacoBus 
DE Bonpr, die in 1631 te Batavia stierf, en een 50tal 
jaren later door HerBeRrT DE JAGER, die als inlandschen 
naam Sire opgeeft. RumPuius behandelt de plant, die hij 
Schoenanthum Amboinieum noemt, zeer uitvoerig en zegt 
er het volgende van: 


— 302 — 


„De Amboinsche Siree is buyten twyffel een Schoenan- 
tum, van het Arabische meest daar in verschillende, dat 
het Amboinsche minder stelen voortbrengt, onvruchtbaar 
blyvft, of zeer zelden bloemen vertoont, en in speceryachtig: 
heid mede veel wykt. Het werd een digte struyk van zoo 
veele bladeren gemaakt, dat zy den stam en wortel met 
de naaste grond bedekken. 

De bladeren zijn zeer lank, smal, en dun, het snygras 
gelijk, 3 en 31/, voeten lank, schaars een vinger breed, in 
de lengte fyn geribd, scherp in ’t aantasten, en eenigzints 
snydende, als men ze agterwaarts strykt blauwgroen en 
zoo rank, dat ze alle agterwaarts gebogen staan op mal- 
kander leggende, en zoo een groote bol of verwerde struyk 
maken. Een span van haar oorspronk hebben zy een 
knietje, onder ‘t welke het blad smal is, en ’t zamen ge- 
vouwen als een steel, zoo verre zy te vooren jegens haren 
stam vast gezeten hebben. Boven ’t knietje is het uit- 
gebreyd en achterwaarts gebogen, hoewel de middelste 
zenuwe redelijk styf is. Tusschen de handen gewreven 
geven ze een sterken Aromatieguen reuk, en in de mond 
geknouwd ook zodanigen smaak, met een merkelyke scher- 
pigheid doch geenzints in de keel brandende. 

Deze bladeren met haar onderste deelen formeren een 
een dikke buykachtige steel of stam, digt op malkander 
leggende, als vellekens, witachtig van coleur, en specery- 
agtiger dan de bladeren, enigzints na drooge Rooze riekende- 
’t welk men voor ’t beste deel van die plante houd. 

Of nu wel deze bladeren zoo over malkanderen leggen, 
en zommige ronde, zommige platagtige stammen maken, 
zoo is er nochtans niets aan dat na riet of biezen gelykt, 
en daarom ’t de Oude wat oneygentlyk onder de zoorten 
van biezen gerekent hebben, of het moeste aan ’t Arabische 
anders zijn, gelijk ik nogtans aan ’t gedroogde en van daar 
gebragte niet hebbe konnen bemerken: want alle blaadjes 
of schilfferen konde men afnemen, tot de binnenste 
steel toe. Zoo bemerkte ik ook, dat de reuk aan ’t Ara- 


— 308 — 


bische duydelijker na Roozen trekt, maar aan ’t Amboinsche 
is dezelve met die van vers hooy gemengt. 

De wortel gelykt die van Acorum eenigzints, doch veel 
korter, dunder, en houtagtiger, in merkelyke leden, en wei- 
nige takken verdeeld, die meest schuyns boven de aarde 
staan, met harde en dunne Vazelingen daar aan vast, en 
dragen van de bovengenoemde buykagtige stelen, 2, 3 en 4 
bij malkander aan haar einde, de resteerende wortel gaat 
niet diep in de aarde, met veele houtagtige Vazelingen 
daar in vast, doch mede kruypende, haar speceryagtige 
reuk en smaak is lieffelyker dan in de plante, scherp, heet, 
en niet brandende, met een aangename bitterheid, en den 
Roozen reuk is in de gedroogde merkelyker: dit is te 
verstaan van zoodanige wortelen, die nooit verbrand zijn, 
gelijk geschied als de omstaande ruygte door ingeworpen 
vuur afgebrand werd, want de zelve zijn van buyten zwart, 
vuyl, en van een quade smaak, ook werden deze teenen 
of boven de aarde staande takken, binnen een jaar oud, 
werpen haare stelen en bladeren af‚ en vergaan van zelfs, 
zoodat men ze met handen vol vermolsemt boven de aarde 
vind, doch eerst van onderen nieuwe afzetzels voort- 
brengende. 

In Amboina werd ze meest onvruchtbaar gehouden, 
omdat men nooit bloemen en vruchten daar aan ziet, ’t is 
nochtans gebeurd, hoewel zelden, dat men de bloemen aan 
zommige stokken gevonden heeft, welke tweederley zyn, 
waarachtige en fabuleuze. De waarachtige is niet anders dan 
een rietpluym, diergelijke men ziet aan ‘t gevulde riev Zwbu 
Sala en aan ’t berg-rietachtig gras, Kwlong genaamt. 

De geheele ayre held altijd na de eene zyde een hand 
lank of meer, alle gemaakt van lange spitsen, of lank- 
werpige knopjes als een haver, van binnen ydel, met korte 
baarden uyt den den geelen na ’t bruyne trekkende, waar op 
geen kennelyk zaad volgt, of het moeste de kafagtige spitzen 
van binnen zijn, die egter niet voortteelen. Deze bloemen 
ziet men dikwyls, ja schier ordinaris aan oude struyken 


— 304 — 


van de Siree, in Ternaten, Motir, en Mackian wassende, 
dewelke groter van struyk is, dan de Amboinsche, en 
heeft bladeren by de vyf voeten lank, na de midden met 
een dunne, regten, en styven steel, daar aan ook eenige 
bladeren staan, en die de voornoemde riet-pluymen draagt. 

Aan ’t Amboinsche word zulx nooit of zelden gezien: 
want Anno 1678 hebben ze eenige oudestokken op ’t 
Eylandeken Nussatello geplant van dezelfde fatzoen als de 
Ternataanze, als mede omtrent dezelfde tyd in zommige 
tuynen niet verre van de Galghoek bij het Casteel Victo- 
ria, alwaar onder een bruyne vette aarde, hier en daar 
scherpe klippen lopen, waar bij de Siree geplant, en onge- 
moeit gebleven was, doch de scheuten daarvan afgenomen, 
en eiders in andere Hoven bij de huyzen geplant, wilde 
zulks niet nadoen, gelyk ook alle de planten op den Siree- 
berg voortkomende, hoewel ze daar van zelfs wassen, nooit 
met bloemen gezien werden, misschien om dat ze jaarlyx 
met de andere ruygte afgebrand werden, hoewel er op 
Leytimor bergen zijn, die ’t ook van zelfs voortbrengen, 
en zoo dikwils niet gebrand werden, egter draagt de Siree 
aldaar wassende, nooit bloemen. 

De tweede is de fabuleuze bloeme, en zal een ander 
gedaante hebben, te weten van 5 of 6 gesternde blaadjes 
gemaakt, die van zommige gelukkige menschen aan de 
wilde stokken gevonden werden; doch dewyl ’t verhaal 
daarvan zoo onzeker is, en my zelfs fabuleus voorkomt, 
zoo kan ik niets zekers daarvan voortbrengen, als zynde 
in mynen tyd nooit geschied. 

Die van Halong weeten zoo iets te verhalen, dat zekere 
Slaaf uit haar Negory, diergelyken bloem op de Siree-berg 
gevonden, en in zyn gordel gestoken hebbende zyne krag- 
ten zodanig vermeerderd vond, dat hy een dubbele ordi- 
naris last hout konde dragen, tot dat hy by een Rivier 
komende, en onder ’t wasschen dezelve bloem verliezende, 
zyne kragten wederom verloor. Andere geloven, dat die 
bloem den vinder gelukkig make om rykdom te vergade- 


— 305 — 


ren al ’t welk zy van de eerstgemelde bloem niet willen 
geloven, gelyk het ook niet waar en is. 

Naam. In ’t Latyn Juncus odoratus, of Schoenantum 
Amboinieum, doch dewyl het in veele Provintien gemeen 
is, zoo mogt men ’t wel Schoenantum Indicum sterile 
noemen, tot onderscheid van ’t Arabische. 

Gebruik, en Kragten. Wegens zijn aangename speceryag- 
tigheid werd het in deze Eilanden meer tot de kost dan 
Medieyne gebruikt, en daar van maar alleen de onderste 
t'zamen rollinge de bladeren, die de buikagtige stelen 
maken, de welke men zeer licht van de wortel kan af- 
breeken, en de bovenste afsnyden tot schaars een hand 
lank. 

Daar na twee, of drie der stelen t’'zamen gebonden, 
kookt men by allerhande visschen, daar ’t de souce een 
aangename geur geeft, zynde met eenen voor de mage, 
en ingewand gezond: want het Schoenantum met zyn 
scherpe, en dun makende kragt, verdund de slymerige 
humeuren, die men hier te lande vergaderd uit het dagelyks 
nuttigen van viskost, het dryft ook den Uryn, sweet, en 
vrouwen Maandstonden, dog als men door ’t dagelyks 
gebruik het lichaam daar aan gewend heeft, zoo gevoeld 
men de voornoemde werkingen slappelyk, of men moet 
het in eenig quantiteit gebruiken. 

Den Amboinsche Boomwyn Saguer werd daar mede 
geprepareerd, dat men hem eenige maanden verwaren, 
en over Zee vervoeren kan. Dit geschied, als. men de 
voornoemde dikke stelen neemt, en op ieder pot van 16 
kannen versche Saguer, twee hand vol daarvan doed, een 
paar stukjes Gember, een of twee Note-Muschaten aan 
stukken gesneden, met drie, of vier eyers alles t'zamen 
opkookt, daar na daar van afgiet, en in vaten bewaard. 
Dit is wel een barze drank, maar egter zeer gezond voor 
Zeevarende, en Zoldaten, die in ’t leger zwerven, en 
gemeenlijk waterzugtig werden, zullende de zelve van 
dezen drank zonderlyke bate gevoelen. 


— 506 — 


De wortel met de onderste stelen t'zamen in water 
gekookt tot de helft, geeft een treffelijk mondwater om 
de zelve te spoelen, als iemand groote tandpijn, en gezwolle 
tandvleesch heeft uit koude ontstaande, ’t welk men daar 
aan bekennen mag, als het gezwel hard is, en zeer spant 
zonder scherpe steekten. 

Als men het Amboinsche Siree uitgraaft, het welk van zelfs 
op kale klippen, ik zegge bergen, en heuvels groeid, moet 
men voorzigtig zyn, want schier ieder struik staat op een 
byzondere schole, als een Eilandeken van de andere af: 
gezonderd, het welk men met een sterke ruk wel opligten 
kan, maar daar onder schuilen groote zwarte mieren met 
witte buiken, de welke met hare scheren zoo vinnig nypen, 
dat er het bloed naloopt, en een pynelyke brand veroor- 
zaken, slimmer als de steken van de Schorpioenen. Ik 
geloove, dat deze dierkens onder deze heuvels schuilen, 
om voor den brand vry te zyn, de welke men jaarlyks in 
deze velden steekt, op dat er jong gras voor ’t Vee groeye 

Monsieur HeRBERTUS DE JAGER houd ons Siree geenzints. 
voor het opregte Schoenanthum, gelijk ik ’t zelve ook niet 
houde, maar enkelijk voor een mede zoorte daar van.” 


Na Ruxrurus is er aan onze kennis van het Serehgras 
eigenlijk niets meer toegevoegd. Het is bekend, dat de 
plant overal in den archipel gekweekt worde, maar er is 
geen bewijs geleverd, dat zij daar in het wild gevonden is. 

Ten oosten van den Maleischen Archipel is het Serehgras 
aangetroffen in Kaiser-Wilhelmsland, den Bismarckarchi- 
pel, Samoa, Fiji en waarschiĳnlijk in Nieuw-Caledonië, 
waar een ermee overeenkomende plant op onbebouwde, 
droge heuvels groeit. Loureiro trof dezelfde soort aan in 
Canton en in Cochinchina. 

Het is zeer opmerkelijk, dat van een zoo ver verspreid 
gewas de kenmerken en verwantschap tot heden zoo on- 
zeker zijn gebleven. Voor een goed deel moet dat daar- 
aan toegeschreven worden, dat het Lemongras slechts zeer 


ON 


zelden bloeit, en daarom door verzamelaars voorbijgegaan 
werd, terwijl een paar exemplaren in het Britsche Museum 
om de een of andere reden onopgemerkt bleven. 

RumePuius’ Schoenanthum Amboinieum werd door LiNNazrus’ 
leerling STICKMAN en in navolging door alle latere schrij- 
vers met Andropogon Schoenanthus L. vereenigd. In 1883 
herkende Warr het gras als een afzonderlijke soort en 
vermeldde het als Andropogon citratus DC. Hoewel van die 
plant geen beschrijving bestaat en evenmin het originaal, 
kan uit de geschiedenis van het Lemongras in de Euro- 
peesche tuinen met voldoende zekerheid afgeleid worden, 
dat Warr alle reden had dit gras als tot 4. citratus DC. 
behoorend te beschouwen. 

STEUDEL kende blijkbaar A. citratus DC. niet en evenmin 
een door Nees onder dien naam beschreven, te Breslau 
gekweekte plant, waarvan het niet met zekerheid uit te 
maken is of ze werkelijk tot dezelfde soort behoorde. Hij 
bemerkte echter wel, dat de planten, door LiNNArus’ en 
RoxBuren als 4. Schoenanthus beschreven, verschillend 
waren. Daarom stelde hij voor LiNNAEus’ plant, van Arabië 
afkomstig, den naam A. circinnatus Hocusr. in de plaats 
en behield voor het Lemongras A. Schoenanthus RxB. Later 
vergat hij, dat hij dat gedaan had en beschreef op een andere 
bladzijde dezelfde plant als A. Roxburghii Nees, en voegde 
daaraan den naam 4. Schoenanthus RxB. als synoniem 10e. 
Hacken ten slotte beschreef in 1883 een gras van Brazilië, 
dat zeker eveneens Lemongras was, als A. ceriferus, welke 
soort hij later tot een variëteit van 4. Nardus terugbracht. 

Het Lemongras is alleen in gekweekten toestand bekend 
en men kent geen wildgroeiende svort, die er voldoende 
overeenkomst mee heeft om met eenigen schijn van zeker- 
heid als de moederplant te worden beschouwd. 

De olie werd reeds in het begin der 17de eeuw in de 
Philippijnen bereid en kwam omstreeks 1717 voor het 
eerst naar Europa. Maar niet vóór het laatste vierde 
deel der vorige eeuw werd ze een handelsartikel. 


SCHIMMEL & Co. hebben er meermalen op gewezen, dat 
de West- Indische, West- Afrikaansche en Braziliaansche 
lemoengrasolie van minder goede hoedanigheid zijn dan 
de goede Oost- Indische, wegens hun mindere oplosbaarheid 
in alkohol en hun laag citralgehalte. In Ceylon is men tot 
hetzelfde besluit gekomen. De verklaring van dit verschil 
moet blijkbaar daarin gezocht worden, dat de Oost-Indische 
lemoengrasolie afkomstig is van CO. flezuosus, terwijl de 
minderwaardige soort het produkt is van C. citratus. 


8. Cymbopogon Martini Sraprr. 

Beschrijvingen en synoniemen. Cymbopogon Martinianus ScruLr. 
Mant. II, (1824) 459. 

Andropogon Martini Rxa. Fl. Ind, ed. Carey & Warr. IL. (1820), 
280. — A. pachnodes TriN. in Mem. Ac. Petersb. sér. 6, II (1833), 
284; Spec. Gram. Ie. (1836) t. 327. — A. Calamus aromaticus 
Royre, Illustr. Bot. Him. (1840) t. 280. — A. nardoides x Nees, 
Fl. Afr. Austr. (1841), 116. — A. Schoenanthus Frück. et Hans. 
Pharmacogr. (1874), 660. — A. Schoenanthus var. genuinus Hack. 
Androp. (1889), 609 (gedeeltelijk). — A. Schoenanthus var. Martiné 
Hook. f. Fl. Brit. Ind. VII [1897], 204 [behalve eenige synonie- 
men, die op Afrikaansche planten betrekking hebben]. 


Verspreiding. Van de Rajmahalheuvels in Bengalen 
tot de Afghaansche grens en van de subtropische zone 
van het Himalayagebergte tot ongeveer 12° N. B, uit- 
gezonderd de woestijnstreek van de Pandschab, en het 
grootste deel van noordelijk Karnatik. De zuidoostelijke en 
de zuidelijke grens schijnen niet scherp te zijn, daar het ge- 
bied daar met dat van de verwante 4. caesius ineenloopt. 

Olie. (Oleum Palmarosae seu Geranii Indici; Palma- 
rosaolie; Rusaolie; Oost-Indische Geraniumolie). Geheele 
opbrengst geschat op 20.000 K.G. per jaar, waarvan 
het voornaamste deel afkomstig is uit het distrikt Kha- 
deish. Opbrengst ongeveer 0.38—0.4°% van het versche gras. 
Samenstelling voornamelijk geraniol (76—93°%). Soortelijk 
gewicht onbekend. Draaiingshoek up —= + 1°41’ — 1°55’. 
Oplosbaar in 3 of meer deelen alkohol. 


— 309 — 


Volksnamen. Sanskriet: Rokiska, Rosem. Hindustani: 
Rusa; Gandh bel, Mirchia gandh, Tokhari; Sunthi, Sont 
(letterlijk droge gember). Marathi: Rokhish en Roshegavat. 
Gujerati: Rhonse of Rauns. Kanareesch: Cunthi hullu (let- 
terlijk gembergras), Kaci hullu, Kasi hullu. Tamil: Kavat- 
tam pillu, 

Geschiedenis enz. Gedurende den oorlog tegen Tipu-Sultan 
van 1790—1792 verzamelde Cuaupe MARTIN, die aan de 
expeditie als adjudant van Lord CoRNWALLIS was toege- 
voegd, in de hooglanden van Balloghat zaden van een 
gras, dat hem opviel als een uitstekend voedergras en 
door zijn scherpen smaak en aromatischen geur, die zich 
zelfs aan de melk der koeien, die ervan aten, meedeel- 
de. Hij kweekte de plant te Lucknow en voorzag ook 
RoxBurerH ervan. Van de door RoxBuraa te Calcutta ge- 
kweekte planten zijn er 2 in het Herbarium van het Britsche 
Museum, waarvan een den naam Andropogon Martini, door 
RoxBuran zelf erbij geschreven, draagt. De naam werd 
eerst in 1814, een beschrijving in 1820 gedrukt. Nu be- 
vindt zich echter in RoxBurar's verzameling te Kew ook 
een gekleurde teekening, waarbij hij eigenhandig Andro- 
pogon Martini schreef en deze teekening behoort zeker niet 
tot dezelfde soort als de beide bovenvermelde herbarium- 
exemplaren. Hierdoor ontstonden vergissingen, maar af- 
gezien daarvan of de afbeelding misschien niet zeer nauw: 
keurig is, moet toch de naam 4. Martini verbonden blijven 
met het type in het herbarium van het Britsche Museum 
en niet met de teekening. 

Toen in 1820 het Rusa-oliegras van Nimar bekend werd, 
veronderstelde Warricu, dat het A. Martini was en dat 
heeft men sedert dien algemeen aangenomen. WALLICH 
nam, echter ten onrechte, eveneens aan, dat A. Martini 
en 4. Jwarancusa dezelfde soort waren. 

Harcuerr beproefde te bewijzen, dat de plant de Spigo 
Nardus der ouden was, en RoyLe, die meende te kunnen aan- 
toonen, dat het de klassieke Calamus aromaticus was, noemde 


— 310 — 


haar daarom Axndropogon calamus aromatieus. WaALricH had 
in 1820 dezelfde soort in Nepal verzameld en voor deze 
exemplaren schiep Tarrus in 18838 den naam A. pachnodes. 
Eindelijk kreeg deze soort van Nees den naam 4. nardoides, 
waaraan hij A. pachnodes als synoniem toevoegde. Munro 
stelde nu in 1862 in het licht, dat het z.g. type van 4. 
Schoenanthus in LiNNAEvus’ herbarium en 4. Martini Roxs. 
dezelfde soort zijn. Onder 4. Schoenanthus is reeds aange- 
toond, dat dit z.g. type niets met het Rusagras te maken 
heeft. Munro’s uiteenzetting der zaken werd echter aan- 
genomen en zoo vermeldden FrückKiaeR en HANBURY in 1874 
A. Schoenanthus als bron der Rusaolie, waaraan men tot 
heden heeft vastgehouden. Aan het Rusagras komt echter 
zonder den minsten twijfel den naam Cymbopogon Martini toe. 

Het gras is op de bovenvermelde groeiplaatsen plaatse- 
lijk zeer algemeen en vooral in den herfst, als het de war- 
me, brainroode tinten aanneemt, zeer in het oog vallend. 
Die kleurwerking is zoo treffend, dat men geneigd zou zijn 
aan te nemen dat de volksnamen Musa en Mirchia daar- 
aan ontleend zijn (ruh is in het Sanskriet rood worden, 
Mirch = Capsicum, gandha ==geur). Het gras is wat den 
bouw der aartjes en het opmerkelijk zachte weefsel der bla- 
deren betreft, zeer gelijkvormig, doch in houding en grootte 
vertoont het groote veranderlijkheid; zoo wisselt de lengte 
der bladeren af van 25 cm, tot 1 m. bij een breedte van 
8 (soms 5) cm. tot 30 cm. Een van de meest kenmer- 
kende eigenschappen van het blad van C. Martini is, dat de 
grootste breedte gewoonlijk bij den afgeronden en plotseling 
samengetrokken, dikwijls stengelomvattenden voet is gele- 
gen, hoewel dat in sommige vormen minder duidelijk is. 

Wanneer men begonnen is Rusaolie te maken, is niet 
zeker, maar wel is het bekend, dat die olie reeds zeer lang, 
volgens inboorlingen sedert onheugelijke tijden, bekend is. 
Namen ervoor worden dan ook reeds in Susruta en eenige 
der vroegste Sanskrietwoordenboeken aangetroffen. Voor 
de bereiding der olie, die als een werkzaam middel tegen 


— 3Il — 


rheumatiek wordt aanbevolen, wordt het gras gedurende 
den bloeitijd gesneden. 

Tegenwoordig wordt Rusaolie voornamelijk bereid te 
Pimpalner, Akrani, Nandurbar, Shahada en Talada, alle in 
Khandeish, maar ook in de Nagpur-, Sagar-, Jubbulpur- en 
Karnuldistrikten en te Ajmere (Rajputana). Er schijnt 
echter in verschillende streken wel eenig verschil in de 
samenstellng van het gras te zijn. Zoo zegto.a. MADDEN 
dat de zaden van C. Martini van Kumaon verschillend zijn 
van die van het Nimargras, en noch den scherpen geur 
daarvan hebben noch op het gevoel olieachtig zijn. Ook 
hebben het vee en andere dieren in sommige distrikten 
een voorkeur voor het gras, terwijl ze het op andere plaat- 
sen niet willen eten. Onmogelijk zou het niet zijn, dat de 
opmerkingen omtrent dit punt gemaakt alleen betrekking 
hebben op het jonge en oude gras, want het schijnt vrij 
zeker, dat de hoeveelheid en samenstelling van de olie 
in verschillende stadiën van ontwikkeling der plant veran- 
deringen ondergaan. De onderscheiding van de 2 soorten 
van Rusaolie, n.l. Motia (Motiya) en Sufia (Sofiya) door de 
stokers van Khandeish en aangrenzende distrikten, staat 
denkelijk met dergelijke omstandigheden in verband, hoe- 
wel er eenige tegenstrijdigheid in de berichten heerscht. 
De schrijvers van de Pharmacographia Indica zeggen nl.: 
De oliestokers in Khandeish noemen het gras Motiya als 
de bloeiwijze jong en blauwachtig wit gekleurd is; wan- 
neer het rijp en rood is, heet het Sonfiya. De olie van het 
gras in den eersten toestand heeft een fijnere kleur dan die, 
welke van het rijpe gras wordt verkregen. De Motiyaoli 
wordt gewoonlijk vermengd met de andere soort, omdat 
zij op zichzelf geen goede prijzen op de Europeesche markt 
zou behalen”. Daarentegen zegt de Heer E, G. FERNANDEZ 
in een brief aan Kew: „De Motia-soort is gewoonlijk be- 
perkt tot de hooger gelegen heuvelhellingen, terwijl het 
Sufiagras algemeener voorkomt in de vlakte en op vlakke 
gedeelten in de heuvels, doch zij worden niet zelden 


door elkaar groeiend gevonden. De Sufiaolie riekt sterker, 
maar aan den geur van de Motiaolie wordt de voorkeur 
gegeven en deze behaalt het dubbele van den prijs van 
de eerste. Het is voornamelijk de Motiaolie, die naar 
Turkije wordt uitgevoerd” De door den Heer FERNANDEZ 
gezonden monsters der beide vormen vertoonen geen mor- 
phologische verschillen en wat den leeftijd betreft, eenig 
der Motia monsters zijn in verder gevorderden toestand 
dan die van Sufia. 


9. Cymbopogon ecaesius SrTAPr. 


Beschrijvingen en synoniemen. Andropogon caesius Nees; Hook. 
f. Fl. Brit. Ind. VII, 205. — 4. Schoenanthus var. caesius Hack. 
Androp. (1889), 610. 


Verspreiding. In geheel Karnatik. 

Olie. Niet in den handel. Opbrengst 0.45 %, van het 
versche en 0,71% van het droge gras. Samenstelling 
onbekend. 

Volksnamen. Tamil. Kamatci of Kamakshi pillu ; Mandap 
pillu (letterlijk tempelgras). Telugu: Kamanchi gaddí. 
Kanareesch : Kamancha-hullu. 

Geschiedenis, enz. Cymbopogon Martini wordt in Kar- 
natik vervangen door een naverwanten vorm met dunnere 
en meer vertakte, gewoonlijk °/, — 1 m. hooge halmen, 
smallere, dunnere, dikwijls bijna slappe, sterk blauwachtig 
gekleurde bladeren en gewoonlijk kleinere pluimen, die 
bij rijpheid hun blauwachtige kieur schijnen te behouden 
of stroogeel worden. De bouw der aartjes is als bij C. 
Martini en overgangsvormen tusschen de beide soorten 
zijn gemakkelijk te vinden, hetgeen echter alleen daar 
het geval is, waar de gebieden der beide planten aan 
elkaar grenzen. 

De eerste exemplaren van het Karnatikgras werden in 
het einde der 17d° of het begin der 18% eeuw bij Madras 
verzameld. Het is echter zeer waarschijnlijk, dat HerBERT 


— ò15 — 


DE JAGER in een brief aan RumrPuivs in 1683 reeds op die 
soort doelt; hij zegt daarin, dat hij in Perzië en vooral 
aan de kust van Koromandel groote velden doortrok van 
een ongeveer 21/9 — 8 voet hoog gras, dat hij voor het 
echte Schoenanthum hield en waarvan de geur reeds van 
verre, vooral ’s nachts bij dauw of overdag bij regen, 
merkbaar was. De naam Kamatci-pillw werd het eerst 
vermeld in SAMveEL BROwWNE's Seventh Book of East- 
Indian plants in 1702. Als geneesmiddel schijnt het door 
de inboorlingen niet zeer op prijs gesteld te worden. 
BROWNE zegt, dat het soms in hun afkooksels tegen koorts 
gemengd wordt. 

C. caesius deelde het lot van vele andere oliegrassen, 
in zooverre dat het voortdurend met andere soorten, 
vooral C. Schoenanthus, verward werd, Periver en PLUKENET 
maakten deze fout. LiNNAeus en anderen volgden en 
WiLLDENow schijnt zijn uitvoerige beschrijving van 4. 
Schoenanthus tenminste gedeeltelijk naar exemplaren van 
het Kamatcigras opgesteld te hebben. Hoe groot de ver- 
warring was, blijkt wel daaruit, dat zich in het herbarium 
van WiLpeNow drie vellen bevinden met den naam 4. 
Schoenanthus. Twee daarvan zijn Kamatcigras, Het derde 
vel bevat een pluim en bladeren van Lemongras of Seren, 
een jonge pluim en eenige der bovenste bladeren van 
het geneeskrachtige Schoenanthum en een kleine bloeiwijze 
van C. coloratus. 

Wienr verspreidde eenige zijner exemplaren eveneens 
onder den naam 4. Schoenanthus. Andere stond hij ter 
bewerking af aan Nees en werden met Nees’ benamingen 
uitgedeeld. Onder deze grassen bevond zich ook Kamatci- 
pillu, dat door Nees 4. caesuis (2 genoemd werd. Maar 
ook andere nummers, tot verschillende soorten behoorend, 
werden bij vergissing onder dien naam uitgedeeld; doch 
de beschrijving van 4. caesius, die eenige jaren later in 
Hooker en ArNorr’s Botany of Beechey’s voyage verscheen, 
bestond uit een mengelmoes van al deze soorten. Later voegde 


— 314 — 


Nees aan die samengestelde soort nog een andere, algemeen 
bekend als 4. hamatulus of A. Nardus var. hamatulus toe. 
En toen hij in 1843 zijn determinaties dier grassen herzag, 
bracht hij 4. caesius over naar 4. Martini met verschillen- 
de variëteiten en haalde daarbij ook een onuitgegeven 
teekening van RoxBureuH, klaarbijkelijk C. coloratus voor- 
stellend, aan. 

Het Kamatcigras kon echter den naam Cymbopogon caesius 
blijven behouden, daar het wel niet twijfelachtig is, wat 
er oorspronkelijk mee bedoeld werd. 


10. Cymbopogon polyneuros STAPr. 

Beschrijvingen en synoniemen. Andrapogon versicolor Nees. 
A. polyneureus Steun. Syn. PI. Grum. 1 (1855), 385. — A. nardoides 
5 minor Nees ex Srrup. — A. Schoenanthus var. versicolor Hack. 
Androp. (1889), 610 (gedeeltelijk); Hoor. f. Fl. Br. Ind. VIT, 205. 


Verspreiding. Nilgiris en Ceylon. 

Olie. Niet in den handel. Opbrengst 0.25 % van het ver- 
sche (?) gras. Samenstelling onbekend. | 

Geschiedenis enz. In het zuidwesten van het Dekan- 
schiereiland wordt C. Martini vervangen door C. polyneuros. 
Het is een vrij forsch gras met neiging dichte bossen van 
halmen te vormen; de onderste scheeden zijn tamelijk lang 
blijvend en smal, de bladeren eenigszins vettig en glad, 
met afgeronden voet, onder meer of minder blauwachtig 
en aan den rand dikwijls rood getint, de pluimen kort 
en bont gekleurd met meestal bruingroene schutbladeren 
met een smallen, drogen rand en aan het onderste gedeelte 
groene, boven meer of minder zwartroode aartjes. 

Deze soort werd het eerste verspreid door Wraur onder 
den naam 4. versicolor N.E., waarvan Nees echter geen 
beschrijving gaf. SreupeL voert in zijn Synopsis Pl. Gram. 
een A. versicolor Nees aan, doch de beschrijving ervan past 
niet op de door Wrianr verspreide soort. Wat STEUDEL 
meende, is niet duidelijk. Wr1curt’s plant komt echter ge- 
heel overeen met een plant, die dikwijls in de Nilgiris 


— 815 — 


verzameld is en o.a. door HOHENACKER verspreid werd als 
(Cymb.) nardoïides (3 minor N.ab E.; hierop grondde STEUDEL 
nu zijn A. polyneuros. Daar deze naam niet den minsten 
twijfel laat, verdient hij de voorkeur boven 4. versicolor, 
hoewel het gras vrij algemeen onder dezen laatsten naam 
bekend is. 

Trwaires heeft reeds de aandacht gevestigd op den aan- 
genamen, aromatischen geur, die volgens een aanteekening 
in den Tropical Agriculturist 190! zou gelijken op venkel 
of anijs. Daar wordt ook vermeld, dat het gras zeer al- 
gemeen is op Delfteiland in Adam’s straat en onder den 
naam Delftgras den naam heeft een goed voedergras voor 
paarden te zijn. 

In 1902 werd er een vluchtige olie uit bereid door den 
heer PROUDLOCK. 


11. Vetiveria zizanioides Sraprr. 

Beschrijvingen en synoniemen. Vetiveria odorata Virey in Journ. 
de Pharm. ser. 1, XIII (1827) 499. — V. arundinacea Gris. Fl. Br. 
W. Ind. (1864) 559. — V. muricata Gris. 1. e. 560. 

Phalaris zizanioides L. Marr. Alt. (1771), 183. 

Andropogon muricatus Retz. Obs. HI, (1783) 43. — A. festucoides 
J.S. Presr in C.B. Presr., Reliq. Haenk. [ (1830), 340. — A. squarrosus 
Hack. Androp. (1889), 542; Hook. f. Fl, Br. Ind. VII, 186. 

Agrostis verticillatta Lam. 11. Gen. 1 (1791), 162. 

Anatherum muricatum Brauv. Agrost. (1812), 15, t 22, f. 10. 


Verspreiding. Tropisch en subtropisch Indië, Ceylon, 
Burma, vooral bij water; hier en daar ook gekweekt, z00- 
als in de Maleische landen, Maskarenen, West-Indië en 
Brazilië. 

Olie (Oleum Andropogonis muricati; Vetiverolie). Meestal 
in Europa en ook op Réunion bereid van ingevoerde wor- 
tels Opbrengst 0.4 —0.9 % van de droge wortels. Sa- 
menstelling onbekend. Soortelijk gewicht 1.015—1.08 bij 
15° (Duitsche olie), 0.982 — 0.988 bij 30° (Réunionolie). 
Draaiingshoek: gp == + 229 (Duitsche), + 36° (Réunion). 

Teysm. XVIII, 21 


— 316 — 


Volksnamen. Sanskriet: Bala, Usira, Viranam; Marathi : 
Vala, Ushir. Gujerati: Valo. Hindustani: Vala, Bala, Usirbedh, 
Biran; Panni, Gandor of Gandel. Bengaalsch: Bala; Bena. Per- 
zisch: Bithk-i- Wala. Tamil: Vetti-ver. Telagu: Vatti verw; Avura 
gaddi; Ouru. Kanareesch: Balaldde hullu; Balad veru; Mu- 
divala hullu. Malayalim: Ramacham. Tulu: Mudyala. Singa- 
leesch: Savandra. Maleisch: Akar wangi. Burmeesch : Mya- 
moa. Spaansch: Yerba Moro, Raiz de Moro. De Engelsch- 
Indiërs noemen het Khas-khas. 

Geschiedenis enz. Het is nauwelijks aan twijfel onder- 
derhevig, dat dit gras, hetwelk het best bekend is onder 
de namen Khas-khas en Vetiver, reeds sedert zeer lang aan 
de volken van Noord-Indië bekend was. Reeds in 1795 
herkende Jones Usira als tot Khas-khas behoorend en an- 
dere Sanskrietsche namen, zooals Virana, Lamajjaka en Bala, 
zijn op dezelfde wijze verklaard. | 

Ook aan de Dravidische volkeren van het zuiden was 
het Khas-khas reeds voor lang bekend. Rrrrpe beschreef en 
beeldde de plant af onder den naam Ramaccian en ver- 
meldt, dat de wortels welriekend zijn en voor genees- 
kundige doeleinden in de bazaars verkocht werden. Ook 
zegt hij, dat het gras zeer algemeen is in Malabar en door 
de inboorlingen door scheuring wordt voortgekweekt en 
in lossen grond geplant, terwijl het beste Ramaccian bij 
Tutocorim, welke haven ook nu nog de voornaamste plaats 
van uitvoer is, zou groeien. HERMANN vond de wortels op 
dezelfde wijze in gebruik te Colombo (1672— 1677), waar 
ze den naam Lumbutschi-veru (radix odorata) droegen, ter- 
wijl de plant zelf Saewaendara heette, welke naam daar 
ook nog heden gebruikt wordt. Perrver zond eenige der 
exemplaren, die hij uit Madars ontving, aan SCHEUCHZER, 
die er een zeer nauwkeurige beschrijving van gaf. 

Van die beschrijving werd echter geen kennis genomen 
en toen LiNNArus het gras in 1770 ontving, beschreef hij 
het als iets nieuws onder den naam Phalaris zizamioides. 
Kornrie had ook specimina ervan aan Rerzius doen toe- 


komen, en deze maakte het in 1783 bekend als Andropogon 
muricatus, welke naam door RoxBuram en de meeste 
botanisten werd aangenomen. Later werd hij echter door 
HaAockeL vervangen door Andropogon squarrosus, een naam, 
dien LINNAEUS F. gaf aan een plant, die echter geen 
Andropogon, doeh Chamaeraphis spinescens bleek te zijn. 

KoeNie merkt in een aanteekening op, dat de wortels 
van dit gras een aangenamen geur verspreiden, als zij 
nat gemaakt worden. Om deze eigenschap werden zij in 
schermen en matten geweven, die over deuren gehangen 
of in vensters gezet werden; door ze bij warm weer 
dikwijls met water te besprenkelen, koelden zij af en 
verspreidden een aangenamen geur. Eveneens werden 
er waaiers van vervaardigd. De in poedervorm gebrachte 
wortels vormden een bestanddeel van een abir of 1euk- 
poeder, dat door de Hindoes bij het Holifeest gebruikt 
werd. Het Schoenanthuspoeder, dat HERBBERT DE JAGER 
te Golceonda in de 2de helft der 17de eeuw in gebruik 
vond, geleek veel op het Khaskhaspoeder. Hij deelt daar- 
omtrent mee, dat het gebruikt werd om de handen te 
wasschen, daar het zeer spoedig aan het water een aan- 
genamen geur meedeelt, welke echter ophoudt, zoodra de 
handen droog zijn. 

Hoewel het gras zeer lang bekend is, schijnt de bereiding 
van de olie van betrekkelijk jongen datum te zijn, en 
geschieat voornamelijk in Europeesche stokerijen van in- 
gevoerde wortels. 


12. Andropogon odoratus Lisp. 


In Journ. Bomb. Nat. Hist. Soc. IV (1889), 123; VI, 68, 203; 
Hook f. Fl, Brit. Ind. VII, 177. 


Verspreiding. Bombay, Thana- en Poonadistrikten, 

Olie. Niet in den handel. Samenstelling onbekend. 
Soortelijk gewicht 0.931 (Dymockr), 0.915 (ScHimMerL). Draai- 
ingshoek: ap: — 22 75° (Dymock), — 28%, LO’ (SCHIMMEL). 


— 318 — 


Volksnamen. Marathi: Veddi gavat, Usadhand. 

Geschiedenis enz. Dit is een weinig bekend gras, dat 
in 1875 door Dymock te Thana werd ontdekt en in den 
eersten druk van zijn Materia Medica of Western India 
onder den naam Usadhana vermeld wordt om zijn sterke 
gemberlucht. In den tweeden druk van dat werk werd 
het tot Andropogon Nardus gebracht, doch daarna door 
LisBoA als een nieuwe soort herkend en beschreven als 
A. odoratus. Het wordt door de boeren in het Thana- 
distrikt voor geneeskundige doeleinden gebruikt. 

Door overhalen werd er een goudgele tot donker sherry- 
kleurige olie met een bizonderen geur van verkregen, maar 
deze is nog geen handelsartikel geworden. Volgens de 
Pharmacographia Indica gelijkt de geur eerst op dien van 
kaneel en rosmarijn, daarna op kaneelolie of volgens GiLbe- 
MEISTER en HOFFMANN op dennenaaldenolie. 


GEMBERGRAS. 


GILDEMEISTER en HorFFMANN vermelden in hun werk over 
vluchtige oliën een gembergrasolie, waarvan zij zeggen, dat 
het een minderwaardige soort palmarosaolie of een mengsel 
daarvan met veel terpentijnolie of minerale oliën is en dat 
soms andere grassen bij de bereiding ervan gebruikt wor- 
den, daar sommige gembergrasoliën een phellandreenachtigen 
geur hebben, die bij palmarosaolie ontbreekt. ScrimmeL & Co. 
vermelden eveneens een gembergrasolie van goede hoeda- 
nigheid, waarin phellandreen, geraniol en een nieuwe alco- 
hol (C,,X450) werden gevonden en later twee terpenen 
(d-limonen en dipenten) aangetoond konden worden. Het. 
aldehyd heeft een bizonderen geur, die aan oenanthalde- 
hyd en citronellal doet denken. Daar herbariummateriaal 
geheel ontbreekt, is het natuurlijk onmogelijk de afkomst. 
dezer olie na te gaan. 


J. J. SMITH. 


CANHAMO BRAZILIENSIS PERINI 


(of _Braziliaansche vlasplant (vervolg van bl. 117). 


Het „Board of Trade Journal’ van 3 Januari 1907 bevat de 
volgende inlichtingen omtrent de Braziliaansche vlasplant. Canhamo 
braziliensis is een struikgewas, dat ongeveer vier jaar geleden in 
het wild werd aangetroffen in het noordelijk deel van den staat 
Grosso (Brazilië) op eene hoogte van circa 3000 voet boven de zee. 
Het schijnt dat de plant in Zuid-Amerika inheemsch is en tot he- 
dep is zij voornamelijk aangetroffen op de Braziliaansche hoogvlak- 
ten. In het wild is het een struik van 12 — 18 voet hoogte, met 
een dicht met doorns bezetten stam. Na proeven met kruisbevruch- 
ting, die drie jaar duurden, gelukte het Dr, Perini een hybride te 
kweeken, waarvan de stam geheel vrij is van doorns. Achtereen- 
volgende oogsten van Canhamo, geteeld uit zaad van die hybriden, 
vertoonen geen neiging om terug te keeren tot het oorspronkelijke 
tvpe, zoodat mag worden aangenomen dat een constante soort is ver- 
kregen met een gladden, doornvrijen stam. 

De ontdekker van de Canhamo braziliensis beweert dat de vezel, 
die van den bast kan worden verkregen, de vergelijking met 
Europeesch vlas en Europeeschen hennep kan doorstaan wat aangaat 
lengte, sterkte, fijnheid, soepelheid en geschiktheid voor bleeken 
en verven. Belangrijker nog is de verklaring dat men er in 12 
maanden tijds drie oogsten van kan winnen. Bovendien wordt 
gemeld, dat het een zeer sterke plant is, gedijende in alle soorten 
van grond, zoowel natten als drogen, lichten als zwaren, steenachtig 
of niet: zij verdraagt zoowel overmaat van regen als overmaat van 
hitte, wordt nòch door insecten, nòch door plantaardige vijanden aan- 
getast en als zij eens in den grond staat, eischt zij weinig onderhoud. 

De vezelstof is van drieërlei kwaliteit: de eerste is geschikt voor 
de fabrikage van linnen van de beste hoedanigheid; de tweede is 
bruikbaar voor middelsoort- en grof linnen; de derde kwaliteit, die 
den besten Europeeschen hennep evenaart, is geschikt voor touwwerk. 


— 320 — 


De stam is rijk aan cellulose van goede hoedanigheid, geschikt 
bevonden voor de fabrikage van papier, van het mooiste schrijf- 
tot het ruwste pakpapier. Voor de papierbereiding heeft de stam 
van de Canhamo het voordeel dat hij wit is. 

In den staat Rio de Janeiro zijn twee groote aanplantingen van 
Canhamo braziliensis aangelegd, de eerste te Boa Vista, de tweede 
te Rodeio, waar totaal 80 Hectaren onder cultuur zijn. Dr. Perini 
verwachtte in Maart ongeveer 200 tons vezel en 750 tons cellulose 
beschikbaar te hebben. Hem is door Engelsche firma's £ 40 per 
ton geboden voor al de vezel, die hij kan leveren en £ 12 per ton 
voor de cellulose. Dr. Perini stelt zich echter voor, om het ruwe 
product locaal te gebruiken voor de fabrikage van papier, garen, 
touw en linnen, alle artikelen waarnaar in Brazilië veel vraag is. 


De „Royal Botanical Gardens” te Sibpur (Eng. Indië) hebben 
door bemiddeling van de „Commercial Intelligence Branch of the 
Board of Trade” enkele zaden ontvangen, zoodat thans de geschikt- 


heid voor Engelsch-Indië wordt onderzocht. 
DE 


CASSIA FISTULA. 


Van deze boomsoort zijn de vruchten tamelijk bekend: lange 
rolronde peulen, die platte zaadjes bevatten, omgeven door een don- 
ker gekleurd, zoetachtig smakend vruchtmoes. Ditlaatste wordt wel 
als laxeermiddel gebruikt. 

Minder bekend is een ander gebruik, dat van het vruchtmoes 
gemaakt wordt. Door Chineezen wordt opium ermede vervalscht; 
het taaie vruchtmoes komt in consistentie met deze stof overeen. 


(Agric. Bull Straits Vol. V. No. 8.) 


DE GESCHIEDENIS VAN EEN BOOM. 


Een der reuzenboomen uit Californië, onder den naam van 
Sequoia gigantea bekend en die men zoo dikwijls in illustraties 
ziet afgebeeld, werd eenigen tijdgeleden omgekapt. Uit een nauw- 
keurig onderzoek van de jaarringen kan niet slechts de leeftijd van 
den boom bepaald worden, maar ook werd er in gevonden de ge- 
schiedenis van de groote alles vernielende boschbranden, die de 
bosschen in dat gedeelte van Amerika teisteren. De uitwerking van 


Dl 


branden, die honderden jaren geleden hebben plaats gehad, is aan de 
boomen na te gaan, deze litteekens zijn weer bedekt door nieuwen 
groei van gezond hout. 

De bedoelde boom was beschadigd over eene groote oppervlakte; 
aan den eenen kant tot op eene hoogte van 30 vt. over eene breedte 
van 18 vt. Deze verbranding moet hebben plaats gehad in 1797 
en de boom had meer dan een eeuw noodig om de schade te her- 
stellen; van de randen der brandwonden uit, werd door nieuwen 
groei de schade hersteld. 

De boom begon zijn bestaan ongeveer 271 jaar voor onze jaar- 
telling en de eerste groote brand, waaraan hij blootgesteld was, 
had plaats ongeveer in het jaar 245 na Christus; de stam kreeg 
toen een brandwonde van 3 vt. middellijn; de boom was destijds 517 
jaar oud; 105 jaren waren noodig om de schade geheel te herstel- 
len. Gedurende 1196 jaren hadden geen verdere verbrandingen 
plaats, maar in 1141 werd hij op twee plekken verbrand. In 1580, 
toen de boom 1851 jaar oud was, werd hij weer beschadigd; 217 
jaren later werd hij zooals boven reeds is gezegd voor het laatst 
gedeeltelijk verbrand, tot hij nu op ruim tweeduizendjarigen leeftijd 


gerooid moest worden. 
w. 


(The Gardeners’ Chronicle, Februari 2, 1907). 


DE MANGGA IN FLORIDA. 


Onder den titel: Men vrucht der Toekomst, bevat onderstaand 
tijdschrift een artikel van de hand van den Heer Fairchild 
Agricultural Heplorer, aan het Dep. v. Landbouw der Ver. Staten. 
Teneinde verschillende manggavariëteiten te verzamelen, bereisde 
deze Heer Britsch-Indië en Ceylon, Java, de Oostkust van Afrika, 
de Phillippijnen en de Zuid-Zee-eilanden. 

Uit dit artikel blijkt duidelijk, dat de beste mangga’s van Br.- 
Indië komen. Mangga’s van Australië worden niet genoemd. In 
West-Indië worden de mangga’s uit zaad verkregen, maar zij zijn 
niet lekker. De vezels in de vruchten moeten kort zijn en als 
vilt om de pit zitten, gescheiden van het vruchtvleesch, dat men 
met een lepel moet kunnen eten. De terpentijnsmaak moet geheel 
verdwenen zijn. Deze beide goede eigenschappen bezitten sommige 
der Br-Indische mangga’s, die daarenboven vruchtvleesch hebben, 


dat geurt als abrikoos en ananas. Zulke fijne soorten werden in 
1889 door het Dep. v. Landbouw der Ver. Staten ingevoerd en in 
Florida door toedoen van den heer Elbridge Gale, een particulier, 
vermeerderd. Bij de strenge vorst in 1895 bevroren verscheidene 
soorten, maar ééne, de Mulgoba-mangga, bleef behouden. Deze werd 
sindsdien zoo snel mogelijk vermeerderd en er bestaan nu verschei- 
dene boomgaarden van in Florida. Ook in het droge Zuidelijke 
deel van Porto Rico en in de droge en vulcanische gronden 
der Hawaii eilanden werd de teelt met kracht en succes ter hand 
genomen. 

Zooals de meeste tropische en subtropische vruchten groeit de 
mangga het best, wanneer zij in boomgaarden wordt gekweekt en 
geregeld en goed verzorgd. De boom houdt zich goed bij droog weer, 
is zeer dankbaar voor een overbemesting met kunstmest en een be- 
vloeiïng en wordt er beter op bij oordeelkundig snoeien. Het 
best groeit de boom in een betrekkelijk drogen, zandigen 
kleigrond. 

Ofschoon de vrucht spoedig rot, wanneer zij gekwetst is, wordt 
zij toch gemakkelijk tot op verre afstanden verzonden. Uitstekend 
geslaagde zendingen hadden plaats van Bombay naar Londen. De 
vrucht rijpt trouwens het best, wanneer zij onrijp van den boom is 
geplukt en,‚ zooals in Indië, tusschen hooi bewaard wordt. 

Wat de voortkweeking betreft, is men het er over eens dat de 
grootst hinderpaal is het langzame afzuigen, waarvoor in Br -Indië 
stellingen om de boomen gebouwd moeten worden. De Heer Gale 
vond een minder omslachtige methode, waarbij het enthout van den 
boom wordt gesneden en naast een zaailing gestekt in zand, dat 
steeds vochtig wordt gehouden Tegelijk wordt het takje op de 
zaailing langs den gewonen weg afgezogen. Is de vergroeiing 
compleet, dan late men het zand droog en snijde het enthout 
een poosje later beneden de entplaats af. Toch blijven de beste 
kweekers het gewone zoogen toepassen en gebruiken alleen de pas 
beschreven manier, wanneer zij gebrek aan enthout hebben. 

Ten laatste waarschuwt de Heer Fairchild in zijn artikel tegen 
het importeeren van levende planten in Ward’sche kisten, omdat 
hiermee tegelijk schadelijke dieren en ziekten worden ingevoerd. Als 
voorbeeld van de eerste noemt hij het snuitkevertje, dat in bijna alle 
mangga’s van West-Java zit, „en hier zoo algemeen is, dat het 
meestal moeilijk is op de passars een gezonde vrucht te vinden”. 


— 3238 — 


Ook de aanplanten op de Hawaii eil. worden door deze parasiet 
bedreigd. 

In plaats dus van het invoeren van levende planten geeft schrij- 
ver de voorkeur aan het laten toezenden van enthout per post. Dit 
kan te voren goed worden nagezien en behandeld en moet gedu- 
rende de reis nauwkeurig verpakt zijn. De afgesneden einden 
moeten eerst in eollodium gedoopt worden ; het geheele takje daarna 
zorgvuldig in paraffine-papier gewikkeld, en dit nog eens in stevig 
papier. Zoo gaat het met droog krantenpapier ter opvulling in een 
blikken bus, en deze ten laatste in een linnen zak, waaraan het 
adres. Het is voor leeken echter moeielijk om van zulk een takje 
levende planten te kweeken. In de kassen van het Dep. v. Land- 
bouw te Washington kreeg men reeds twee maanden nadat zoo’n 
takje uit Midden-Indië verzonden was, een flink groeiende oculatie 
van een geheel nieuwe variëteit. 

Het artikel wordt met een 11-tal uitstekend geslaagde reproducties 


van foto's opgeluisterd. 
fw. 


(Country Life in America Febr. 1907. pag. 426). 


INVLOED VAN ENT EN ONDERSTAM OP ELKAAR. 


Het onderstaande over bovengenoemd onderwerp komt voor in de 
Batanical Gazette van November 1906. Door het enten van 
Nicotiana Tabacum op N. affinis (die weinig of geen nicotine bevat) 
en omgekeerd N. a. op N. T., werd een overvloed van nicotine 
gevonden in N. affinis, zoowel bij exemplaren waar zij gediend 
had als ent of als onderstam. Zelfs als N. Tabacum de onderstam 
en N. affinis de ent was en men sneed de ent weg, bevatten de nieuwe 
ontstane bladeren minder nicotine dan de bladeren van de afge- 
sneden ent van N. affinis. Dit merkwaardig onderzoek wordt door 
de heeren Grafe en Linsbauer voortgezet. 

w. 


(The Gardeners’ Chronicle, febr 9, 1907.) 


nnn nnn nee en nnen ne nnn nn nn ee nn en nn nnn 


39, 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


DE OPBRENGST VAN BENGAALSCH GRAS. 


Waar in No. 7 der „Korte Berichten uitgaande van het De- 
partement van Landbouw”, gepubliceerd in Teysmannia van 1905, 
blz. 627 e.v. reeds enkele opbrengst-cijfers van Bengaalsch gras 
gegeven werden, lijkt het niet van belang ontbloot, vooral met het 
oog op de steeds grooter wordende belangstelling in dit voedergras, 
het verdere verloop dier opbrengst-proef te publiceeren. 

Teneinde eenige meerdere-gegevens te verkrijgen, ook wat plant- 
wijdte betreft, werden behalve het vroeger reeds genoemde veld 
nog twee veldjes aangelegd, ieder groot 150 vierkante meter. Er 
zijn dus drie velden, en wel: 

Veld [ groot 1006 vierk. meter; plantwijdte 185 bij 50 e.M.; 
geplant 17 Sept. 1904; bemest met stalmest even voor 
uitplanten, daarna op 15 Sept. 1905 en 15 Oct. 1906. 

Veld II groot 150 vierk. meter; plantwijdte 90 bij 50 c.M.; ge- 
plant 24 Oct. 1905; bemest met stalmest even vcor uit- 
planten, en op 17 Oct. 1906. 

Veld III groot 150 vierk. meter; plantwijdte 50 bij 50 e.M.; 
geplant 24 Oct. 1905; bemest met stalmest even voor 
uitplanten, en op 17 Oet. 1906. 

Al de velden werden voor de eerste maal gesneden zoodra het 
gras begon te bloeien, en daarna tot en met October 1906 gere- 
geld eenmaal per maand, onverschillig of er bloei was of niet. Na 
de bemesting in October 1906 werd niet meer maandelijksch ge: 
sneden, doch telkens wanneer het gras begon te bloeien. Hierdoor 
werd het tijdsverloop tusschen twee opeenvolgende snitten grooter, - 
doch elke snit bracht meer op; deze snijwijze zal een jaar vol- 


== 85 == 


gehouden worden. De plaatselijke behoefte zal natuurlijk in elk 
bijzonder geval aan moeten geven, welke de meest voordeelige 
methode is. 

Vergelijkt meu de data van bemesting met de opbrengst 
van elke snit, dan ziet men, dat in de eerste maanden na uit- 
planting of bemesting de opbrengst per veld vrij gelijk blijft, om 
dan te dalen, en onmiddellijk na de volgende bemesting plotse- 
ling naar boven te gaan. Om geregeld een bepaalde hoeveelheid 
voer te kunnen snijden, zal het dus raadzaam zijn de bemesting 
meer te verdeelen, en bijvoorbeeld een maal per half jaar te mes- 
ten, zij het dan telkens een kleinere hoeveelheid. De in de on- 
derhavige gevallen toegedeelde hoeveelheid mest bedroeg telkens 
ongeveer 17500 KG. per bouw. In elk geval blijkt dat geregeld 
mesten een bepaald vereischte is wil men voorkomen, dat de op- 
brengst spoedig achteruit gaat. 

De opbrengst der drie velden afzonderlijk, was als volgt: 


Melde TE 


1905 Febr. 1 gesneden 349,—K.G. 1906 Jan 1 gesneden 605,5 K.G. 


Maart 1 K 519,5 Febr. 1 es 527,5 
Apr. 1 Ee 576,5 Maart 1 5 495, — 
Mei 1 e 546, — Apr. 1 je 445, — 
Bte Â92 Meike de 40015 
Juli 1 g 493,5 Juni 1 5 425, — 
Bap l 492, Jaliens NSE 
Tent NELE Een Ansel Pease 
Oct. 1 5 543,5 Sept. 1 5 263, — 
Nov: 4 oe 640,-— Oet. 1 5 320,— 
Dec. 1 595, — Nov. 1 158,— 


” 


” 
Totaal _4937,-K.G. 
of per bouw 34600,—K.G. 


Totaal 5631,—K.G. 
of per bouw 39450,—K.G. 


1907 Jan. 15 gesneden 1322, — K.G. 
„Maart 18 5 1095, — K.G. 
Veld II. Veld TI: 


'05 Dec. 10 gesneden 39,5 K.G.’05 Dec. 10 gesneden 295,—K.G. 


’06 Jan. 10 5 153,5 O6-dJan. 10r 234,5 
Feb. 10 e 137, — Feb. 10 „ 205,5 
Maart 10 d 179, — Maart 10 e 178, — 
Apra 10, … 180,5 Apr. 10 5 194, — 


— 326 —— 


Veld II. Veld III. 

Mei 10 gesneden 134,—K.G. Mei 10gesneden 127,5 K.G. 
Juni 10 5 139,— Juni 10 5 138,5 
dla 10 an 55,— Juli 10 54, — 
Aug. 10 _ 74, — Aug. 10 4 13,5 
Sept. 10 pe T4,— Sept. 10 5 55,— 
Oet HO te 60,5 Oats ie 
Nov. 16 ” 144, — Nov. 16 5 168,5 

Totaal 1370, —K.G. Totaal 1782, — K.G. 


of per bouw 64450,—K.G. of per bouw 84700, K.G. 
1907 Jan. 22 gesneden 600,—K.G. ’06 Jan. 22 gesneden 431,—K.G. 
„ Maart 15 „ 183,—K.G. „ Maart 15 206, —K.G. 


Ofschoon het altijd gevaarlijk is uit dergelijke proeven tot op- 
brengsten in het groot te besluiten, daar men dan gewoonlijk te 
hooge uitkomsten krijgt, werd in bovenstaande snijstaten toch de 
opbrengst van elk veld per bouw berekend, teneinde beter te 
kunnen vergelijken, en daar de veldjes bovendien zeer regelmatig 
staan, en op schralen grond zeer dicht in elkaars nabiiheid liggen, zal 
een te maken fout voor allen vrijwel dezelfde geacht mogen worden. 

De opbrengst van veld l is verreweg het laagst, hetgeen klaar- 
blijkelijk aan den grooten afstand tusschen de rijen geweten “moet 
worden. 

De opbrengst van het nauwst geplante veld [II is het grootst, doch 
vergelijkt men de opbrengsten van dit veld, maand voor maand, met 
die van veld II, dan zal men zien, dat het verschil vrijwel uitsluitend 
in de drie eerste maanden gezocht moet worden, en dat daarna 
de opbrengsten der beide velden gelijk waren. Na de bemesting 
in November 1906 brachten de drie snitten van veld Il iets meer 
op dan die van veld III. 

Voor aanplant in het groot zal dus vermoedelijk eene plantwijdte 
van 90 bij 50 centimeter het meest aanbevelenswaard zijn, al 
ware het alleen, dat men met ongeveer de helft van het plant: 
materiaal eenzelfde product krijgt als bij den nauweren afstand 
tusschen rijen. Bovendien is de grootere ruimte handig bij het 
bemesten, en zal dit waarschijnlijk ook zijn, waar in een droog 
klimaat bevloeiing in den Oostmoesson noodig en uitvoerbaar is. 


Pio. 


40. 
NOG EENIGE WOORDEN OVER PESTALOZZIA 
PALMARUM, 
LOOR 


Dr. Cru. BERNARD. 


Deze schimmel, — waarover wij reeds drie keer gesproken hebben 
in Teysmannia (1906 —07) en die we reeds in bizonderheden 
bestudeerd hebben in het Bulletin van het Dep. van Landbouw 
Il en VI— schijnt zeer verspreid te zijn en niet alleen de palmen 
aan te vallen, maar de meest verschillende planten. 

Zij komt voor op de meeste volwassen cocospalmen; langs de 
kust bij Tandjong-Priok, waar deze op groote schaal zijn aan- 
geplant, hebben wij haar kunnen constateeren op de oude bladeren 
van bijna alle boomen. Wij hebben haar ontmoet te Tjikeumeuh 
op verscheidene palmsoorten, en onder andere in den kleinen aanplant 
van Mlais Guineënsis; te Meester-Cornelis hebben we gezien dat 
zij Oreodoxe regia ernstig beschadigde. Verder hebben we gezien, 
dat zij voorkomt op de thee, op Maniltoa gemmipara Scheff, op 
Myrmecodia echinata en het is zeer waarschijnlijk, dat men haar 
nog op een groot aantal andere boomsoorten ontmoet. Ik wil 
hier niet de uitvoerige bespreking weer opvatten van al deze 
typen; dit zou herhalen zijn van wat we uitvoerig over de thee 
hebben geschreven. Er bestaat echter geen twijfel, dat zij alle 
tot een zelfde soort behooren. 

Wij zijn reeds op dit feit ingegaan, maar het is niet zonder nut 
er nog eens op terug te komen, dat deze parasiet nl in ’t algemeen 
niet gevaarlijk is, en dat, als hij krachtige planten aanvalt, slechts 
een zeer plaatselijke schade veroorzaakt wordt. Bij de volwas- 
sen cocospalm is hij om zoo te zeggen zonder gevaar en wij 
hebben nog niet waargenomen, dat hiĳĳ bij de thee op Java be- 
langrijke schade aanricht. In ’t algemeen is hij voor Orcodora 
waarop hij veelvuldig voorkomt, onschadelijk. Dit komt doordat 


gezonde planten, welker organen in hun volle kracht zijn, — zooals 
de jonge bladeren — den rampzaligen gast kunnen weerstaan. De 
plant volstaat met hem haar oude bladeren te offeren, die minder 
weerstandsvermogen hebben en die overigens meestal nutteloos 
zijn. 

Maar zijn de planten om een of andere reden zwak, dan is het 
weerstandvermogen van hun levende deelen ten opzichte van den 
parasiet verminderd; deze zal zich belangrijk uitbreiden, in de 
weefsels dringen en den dood van de plant na zich sleepen, In 
het geval bijvoorbeeld, dat wij te Kempit bestudeerd hebben, 
werden de jonge cocospalmen aangevallen op een oogenblik, dat 
zij onder ongunstige voedingsomstandigheden verkeerden. Wanneer 
een thee-aanplant door verschillende omstandigheden plaatselijk 
verzwakt is, zal Pestalozzia er eeu gemakkelijke prooi vinden. 
Wat de Orecdoxa's betreft, die wij ‘e Meester Cornelis zagen, deze 
hadden juist eene periode van groote vochtigheid doorstaan, die 
hen aan den eenen kant verzwakt had, aan den anderen kant de 
ontwikkeling van de schimmel begunstigde 

In de Fropical agriculturist 1906 blz. 491, lezen wij dat de 
„Grey Blight” nooit schade toebracht aan de ecocospalmen van 
Ceylon en als zij de verwoesting van aanplantingen op Java 
veroorzaakt had, zou dit een merkwaardig voorbeeld zijn, van de 
verschillende werking van denzelfden parasiet op denzelfden gast- 
heer in twee verschillende streken. 

Wij zijn niet van deze meening en het schijnt ons toe, dat het 
in het geval te Kempit gaat om een parasiet, die gewoonlijk on- 
schadelijk is, maar die onder zekere omstandigheden gevaarlijk 
wordt, 

Daarom moeten wij de ziekte in het oog houden en haar doen 
verdwijnen, niet alleen waar zij hinderlijk is, maar ook waar zij 
een gevaar oplevert voor de naburige aanplantingen. 

Men kan zich gemakkelijk de verwoestingen voorstellen, die zij 
zou kunnen veroorzaken in een arboretum, waar verzamelingen 
van palmen vereenigd zijn, eenige geplaatst in gunstige onstandig- 
heden en in staat aan den parasiet weerstand te bieden, andere 
buiten hun natuurlijke levensvoorwaarden gebracht, en hierdoor 
niet bij machte zich te verweren tegen de ontwikkeling der schimmel 
in hun weefsels. 


INLIA TL en rn 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Andropogon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


bg coriaria (Divi-Divi): zaden. 
4 dasyrachis: zaden. 
À sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear): zaden. 

Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Cinnamomum zeylanieum (Kaneel): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 
Drijfrijst: zaden. 

Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

E bolivianum: planten en zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (1Jzerhout): zaden. 
Fourcroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 

Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda ecitrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla-hennep): planten. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng-gras): planten en zaden. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes 

Polygala oleifera (Boterplant): zaden. 

Sesamum indicum (Widjen-vartëteiten): zaden. 
Terminalia Chebula WIld. (Djoho, Myrobolan): zaden. 
Coix Laeryma (Djali-variëteiten): zaden. 


— 3-0 — 


Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 

Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia Mahagoni (Mahonie-hout) zaden. 

Swietenia maecrophylla (grootbladige mahonie): zaden. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Zaden van Albizzia en Deguelia en stekken van Patchoulí 
zullen niet voor October verstrekbaar zijn. 


ZOöLOGISCHE WANDELINGEN TE TJIBODAS. 
Vi 


De FAUNA VAN SCHEMERING EN NACHT. 


Ik moet thans den lezer persoonlijk eenigszins nader 
treden door de mededeeling, dat ik tijdens mijn verblijf te 
Tjibodas was vergezeld door mijne echtgenoote, terwijl ons 
eenvoudig gevolg bestond uit eene keukenprinses en een 
kleinen viervoeter, die, wanneer dat toevallig met zijn 
eigen plannen strookt, luistert naar den naam van Blacky. 

Deze edele teenganger, wiens wieg, met een goede fee 
ernaast, niet ver van het Buitenzorgsche marktplein heeft 
gestaan en die in zijn prille jeugd een bedenkelijke voor- 
liefde voor morsige goten aan den dag legde, heeft zich 
allengs geheel geaccommodeerd aan de betere levensom- 
standigheden, waarin hij door den invloed van voornoem- 
de fee werd geplaatst en zou zich stellig tot het geluk- 
kigste aller huisdieren hebben gerekend, indien niet een 
zeer bijzondere levensvraag een sombere wolk over zijn 
bestaan had geworpen. Een wolk, veroorzaakt doordat 
zijn vrije tijd, die weinig minder dan vier en twintig uur 
per etmaal bedroeg, veelal in beslag werd genomen door 
zwaarmoedig gepeins over de cardinale vraag, tot welk ras 
hij wel zou behooren. Totdat op eenmaal de invoering 
der hondenbelasting een einde maakte aan deze pijnlijke 
onzekerheid. 

Toen ik mij namelijk op zekeren morgen van het vorige 
jaar opmaakte naar het gemeentehuis te Buitenzorg, ten 
einde de voorbereidende maatregelen te nemen om aan 
mijn fiscale verplichtingen te kunnen voldoen, werd ik daar 


ontvangen door een mij welbekend ambtenaar, wien, ten 
Teysm. XVIII. 22 


— 932 — 


einde overstelping met werkzaamheden te voorkomen, voor 
deze gelegenheid een adjunct was toegevoegd. Naar dien 
adjunct, wiens hoofd, nog rood van de inspanning der voor- 
bereidende studie, in een bescheiden hoek van het locaal 
achter een reusachtigen stapel hondenpenningen zichtbaar 
was, werd ik beleefdeliĳjk verwezen. 

Een scherpe ondervraging volgde, waarbij ik de meest 
volledige bekentenissen had af te leggen aangaande het 
mij toebehoorende zoogdier en min of meer onder den 
indruk geraakte, dat ik mij door het bezit ervan aan een 
hoogst laakbare handeling had schuldig gemaakt. Eindelijk 
gebeurde, wat ik van den aanvang had gevreesd. 

Nadat mijn kennis aangaande ouderdom, kleur, geslacht 
en bijzondere kenteekenen van het, op dat moment door 
mij diep verfoeide dier volkomen was uitgeput, klonk met 
onverbiddelijke gestrengheid de vraag, tot welk ras het 
benoorde. 

Er moet op dat oogenblik een even pijnlijke als deer- 
niswekkende uitdrukking op mijn gelaat zijn te lezen 
geweest: althans, de eerstgenoemde hoogwaardigheidsbe- 
kleeder verhief zich achter zijn lessenaar, beschreef met 
het uitgekauwde einde van zijn pennehouder een lijn van 
weldadige kromming door de lucht en deed dit groot en 
imperatief gebaar vergezeld gaan van de woorden, tot den 
adjunct gericht: „Javaansch Ras!” 

Het ligt geenszins in mijne bedoeling, hier nader op de 
kenmerken van dit ras in te gaan; genoeg zij het, te 
vermelden, dat de Javaansche rashond aanvankelijk een 
dergelijken tegenzin tegen het bosch aan den dag legde, 
als wij bij de andere niet-bewoners ervan hebben opge- 
merkt. Eerst na eenige dagen, toen hij aan de grootsche 
eenzaamheid ervan was gewoon geraakt en tot de ontdek- 
king was gekomen, dat er verschiilende sporen van kleine 
zoogdieren vielen te besnuffelen, kwam er een soort van 
verzoening tot stand; maar toch, op de uitreis was Blacky 
steeds in de achter-, op de thuisreis steeds in de voorhoede. 


— 833 — 


Ons verblijf te Tjibodas viel samen met de eerste helft 
der poeasa (Mohammedaansche vastenmaand) en het was 
bijgevolg wassende maan. Gedurende de eerste avonden 
was er natuurlijk niet veel van de maan te zien en dat 
kwam ten goede aan mijn pogingen, om ’s nachts- vliegende 
insecten, in het bijzonder vlinders, te verkrijgen, die, zoo- 
als allen entomologen bekend is, juist op zeer donkere 
avonden in grooter aantal zijn te bemachtigen dan bij 
maneschijn. Intusschen bepaalde ik mij aanvankelijk tot 
de vormen, die, door het lamplicht aangelokt, kwamen 
binnenvliegen. Dit aantal, den eersten avond vrij groot, 
werd echter na een paar dagen zóó luttel, dat ik besloot 
tot andere maatregelen over te gaan. 

Daar de meeste nachtelijke insecten meer worden aan- 
getrokken door een groote, goed verlichte oppervlakte dan 
door een enkel, schel licht, werd achter het woonhuis, 
op kleinen afstand van den boschrand, een groot laken 
gespannen en hierop het schijnsel eener heldere lamp 
geworpen. 

Toen deze toestel tegen zeven uur in den avond was 
opgetuigd, bleef geduldig afwachten de boodschap. Inder- 
daad werd ons geduld op een zware proef gesteld, doch 
wat nood, de omgeving was schilderachtig genoeg om een 
wijle onze aandacht bezig te houden. Langs den hemel 
trokken zachte, vlokkige wolken, die uit het Noorden kwa- 
men aandrijven en optornden tegen de hoogste gedeelten 
van het gebergte. De maan, nabij eerste kwartier, was 
telkens zichtbaar en verlichtte duidelijk den hoogen kam 
van den Geger Bintang, waarachter ze straks zou ver- 
dwijnen. Onbestemde geluiden rezen op uit de omringende 
duisternis, telkens overstemd door het ruischen van een 
naburig bergstroompje; heel in de verte werd in een der 
kampongs op de bedoek geslagen. Blacky verkende al 
snuffelend den omtrek, terwijl een soort van schraag aan 
mijne vrouw en mij een even hooge als ongemakkelijke 
zitplaats verleende, totdat opeens... groote goden, wat 


— 384 — 


REE 127 Alle booze dampen der hel, samengeperst 
onder een druk van honderd atmosfeeren en vlak onder 
ons reukorgaan losgelaten, moeten nog den indruk maken 
van een magazijn van RrimMeL, vergeleken bij den stank, 
die plotseling de zooeven geschetste idylle wreedelijk ver- 
stoorde! De keukenprinses, die, hurkend aan den ingang 
van haar heiligdom, ’s natuuronderzoekers werk had gade- 
geslagen en reeds een minder gepaste opmerking over den 
schralen oogst had weten te plaatsen, rolde achterover 
van schrik en schopte de deur met haar vrijgekomen 
beenen iĳlings dicht; mijne vrouw was reeds spoorloos 
verdwenen en de misdadige oorzaak van dit alles kwam, 
zich wrijvend en rollend in het gras, uit de duisternis te voor- 
schijn: Blacky, de Javaansche rashond Blacky, had vlak 
in onze nabijheid een sigoeng opgejaagd! 

Vele lezers zullen wellicht dit afgrijselijke gedierte 
kennen, zoo niet onder den naam van sigoeng, dan onder 
dien van tëledoe of van stinkdas (Mydaus meliceps). Het. 
is een klein roofdier met klauwen, die tot graven zijn 
ingericht en een spitse snuit, waarmede het den opge- 
graven grond doorsnuffelt, om naar insecten, insectenlarven. 
en wormen te zoeken. Zijn algemeene kleur is donker- 
bruin, terwijl een witachtige streep over achterhoofd, 
rug en staart verloopt; in zijn algemeen voorkomen doet. 
het eigenlijk meer aan een klein varken dan aan een 
roofdier denken. De sigoeng is niet bijzonder schuw en 
zeer langzaam in zijn bewegingen, vermoedelijk maar al 
te goed wetend, dat hij het in zijn macht heeft, zijn ver- 
volgers zelf in een vluchtende beweging te zetten; want. 
zoodra het den inhoud van een paar achterlijfsklieren 
naar buiten brengt, hult het zich in een atmosfeer, die 
beter beschermt dan de snelste vlucht of de scherpste 
tanden. De geur, door het afscheidingsproduct van deze 
klieren verspreid, is boven alle beschrijving afschuwelijk 
en doordringend en veroorzaakt duizeligheid, onpasselijkheid 
en, bij gevoelige personen, zelfs flauwte; zilveren en koperen 


— 335 — 


voorwerpen worden zwart ervan en hij blijft dagen lang 
hangen. 

Die geur was het, die in zijn volle kracht plotseling 
tot ons doordrong en een einde maakte aan de vruchte- 
looze pogingen, de boschbewonende nachtvlinders door 
een schitterende illuminatie in den valstrik te lokken. 
Ik heb het steeds als bittere ironie beschouwd, dat, 
nauwelijks een half uur later, toen wij weer rustig binnen 
zeten, kokkíi binnenkwam met een prachtig exemplaar 
van Areas galactina, een der fraaiste bosch-nachtvlinders 
en op mijn vraag, waar zij dit dier vandaan had, ten 
antwoord gaf met een gelaat, waarop geen enkele uit- 
drukking te lezen stond, maar dat juist daarom boekdeelen 
sprak: „bij ’t oliepitje van de keuken.” 

Areas galactina behoort tot de vlinderfarailie der Arctiïdae, 
waarvan de rupsen om hun harig voorkomen onder den 
naam van beerrupsen bekend staan. Over het algemeen 
leverde deze familie, met die der Spanners, een groot 
procent van het ongeveer honderdtal soorten van nacht- 
vlinders, die ik van Tjibodas medebracht en met de namen 
waarvan ik den lezer natuurlijk niet zal vermoeien. Te 
merkwaardiger is het daarom, dat ik op geen enkele on- 
zer talrijke wandelingen een beerrups heb aangetroffen; 
vermoedelijk huizen zij hoog in de boomen. 

Spanrupsen daarentegen zijn vrij talrijk te krijgen. 
wanneer men ten minste eenmaal kijk op deze dieren 
heeft gekregen. Ze weten namelijk vver het algemeen 
hunne aanwezigheid zoo buitengewoon behendig te ver- 
bergen! Sommige groene soorten zetten zich in den rust- 
toestand op den afgeknaagden rand van het blad, waar- 
mede zij zich voeden, trekken kop en achterpooten naar 
elkaar toe en hebben dan geheel het voorkomen van een 
stukje bladrand, dat bij het vreten gespaard is gebleven. 
Andere, veelal bruingrijze soorten verlaten na het eten het 
blad en zetten zich op een takje neer, dat geheel dezelfde 
kleur heeft als hun lichaam; zij omvatten dit takje met het 


— 336 — 


achterste paar pooten en strekken het lichaam, op eene 
wijze, die menige acrobaat hen zou benijden, onder een 
hoek met het takje van ongeveer vijf en veertig graden, 
in welke houding zij de grootst denkbare gelijkenis met 
een afgebroken zijtakje vertoonen. Om die gelijkenis te- 
voltooien, vertoont het lichaam van sommige hunner 
grijswitte vlekjes, die wederom gelijken op de kleine, 
rondachtige korstmossen, die in een tropisch woud op 
geen enkel takje ontbreken. 

Eindelijk zijn er nog: spanrupsen, die zich op an en 
volslagen afdoende wijze aan de waarneming weten te- 
onttrekken en slechts bij toeval worden ontdekt. Het zijn 
veelal soorten van geringe afmetingen, die zich met korst- 
mossen voeden en bovendien hun tichaam geheel met 
kleine stukjes daarvan bedekken. Zitten ze nu stil, dan 
zijn ze natuurlijk geheel onzichtbaar; ze vallen eerst in 
het oog, wanneer ze zich op hun bekende wijze bewegen 
en den natuuronderzoeker, die voor het eerst wandelende- 
korstmossen waarneemt, eem oogenblik aan de allereerste 
elementen van zijn eigen wetenschap doen twijfelen. 

Als derde familie van nachtvlinders, die den verzamelaar 
des avonds bezigheid verschaffen, moet worden genoemd 
die der Lichtmotjes (Pyralidae), die trouwens overal een 
aanzienlijk contingent van de avond-fauna leveren. Maar 
het is opvallend, dat de vormen der hooge streken, zoo 
ze zich al niet door kleur en teekening onderscheiden, 
weer door andere bijzonderheden de aandacht trekken, 
bijvoorbeeld door een bizarre houding. De één staat bijna 
recht overeind op de achterpooten met zijn neus in den 
wind, de ander daarentegen drukt zijn gezicht tegen dem 
grond en heft het achterlijf gekromd in de hoogte, zoodat 
hij den indruk maakt van een acrobaat, die op zijn hoofd 
staat. Het is dezelfde houding, waarin zij den dag al rus- 
tende doorbrengen en waarin wij ze nu en dan aantreffen 
aan den onderkant van een blad, de geliefkoosde verblijf- 
plaats van de meeste lichtmotten. 


— 387 — 


Sommige soorten, speciaal de oranjeachtige, slanke en 
bijzonder teere Oligostigma’s rusten in troepen bij elkaar. 

De dieren zitten dan niet ordeloos naast elkaar, maar zijn 
op zeer regelmatige wijze gerangschikt, alsof ze in het gelid 
staan en een soort van phalanx vormen. Zij vertrouwen in 
hooge mate op elkaars waakzaamheid, met het gevolg, dat ze 
allen in diepe rust zijn gedompeld; men kan zulk een blad 
afsnijden en naar huis medenemen, zonder dat de vlindertjes 
ontwaken. Als men nu bedenkt, dat zij, elk op zijn eigen 
gelegenheid, uit de pop zijn gekomen en zich eveneens vnaf- 
hankelijk van elkander hebben begeven naar de plaats, waar 
wij ze aantreffen, moeten wij wel aannemen, dat bij deze 
dieren niet alleen een trek tot gezelligheid bestaat, maar 
dat zij aan die neiging voldoen op een wijze, waarvan de 
oorzaak voor ons nog in het duister ligt, maar stellig iets 
met hur intellectueele leven heeft uit te staan. 

Een andere lichtmot, een donzige, in hoofdzaak witte 
Conchylodes, die in de nabijheid van het woonhuis te Tji- 
bodas zeer algemeen is, maar zich niet door het lamplicht 
laat verschalken, verbergt zieh overdag onder de blaren 
van lage, kruidachtige planten tusschen het gras. Loopt 
men tusschen die planten door, dan vliegen de vlindertjes 
soms bij dozijnen op, maar zijn op hetzelfde oogenblik spoor- 
loos verdwenen: ze hebben onmiddellijk weer een nieuwe 
schuilplaats opgezocht en daar zij, éénmaal opgejaagd zijn- 
de, uiterst schuw zijn, heeft men de grootste moeite eenige 
van hen te bemachtigen. Jammer genoeg, weten wij van 
de levenswijze dezer lagere lichtmotten, die in hun jeugd 
vermoedelijk iets met het water te maken hebben, nog 
absoluut niets; ook in dit opzicht ligt te Tjibodas nog een 
groot arbeidsveld braak. 


Wij vemen thans afscheid van de avondvlinders om een 
oogenblik stil te staan bij een anderen ongenooden, maar 
niet onwelkomen bezoeker, die tot de orde der kevers be- 
hoort. Ook in lagere streken geen onbekende, schijnt hij 


— 838 — 


toch bij voorkeur in de wildernis te huizen; althans te 
Tjibodas bleek hij verre van zeldzaam. Ik bedoel een loop- 
kever (Carabide) van het geslacht Pheropsophus, vrij plomp 
van bouw, ongeveer twee centimeter lang, dofzwart van 
kleur, met twee bruine vlekken op het halsschild, bruine 
vlekken op de geribde dekschilden en vrij lange, bruine 
pooten met donkerder knieën. Naar het uiterlijk geen 
schoonheid, levert dit insect ons echter een van de merk- 
waardigste verschijnselen op, die we in de wereld der gelede 
dieren aantreffen. Het is namelijk een formeele artillerist, 
ja, erger dan dat, een bommenwerper. 

Vermoedelijk hebben vele lezers wel eens gehoord van 
bombardeerkevers, kleine kevertjes, die bij aanraking een 
deels snel verdampende en voor het overige onaangenaam 
riekende vloeistof met kracht uit het achterste gedeelte van 
hun lichaam verwijderen. Het is aan geen twijfel onderhevig, 
dat wij hier met een verdedigingsmiddel hebben te doen, 
dat bij verschillende kevers in verschillende mate ontwikkeld, 
bij het geslacht Pheropsophus tot een bijzonder krachtige 
ontwikkeling is gekomen. Pakt men het dier met een 
pincet stevig aan, dan werpt het tot een afstand van 20, 
ja 30 Centimeter eene damp-verspreidende, stinkende en 
bijtende vloeistof uit, die op de menschelijke huid der- 
gelijke moeilijk te verwijderen vlekken veroorzaakt als 
salpeterzuur, 

De bouw van den toestel, waarover dit insect beschikt, 
is te merkwaardig, om niet een oogenblik bij stil te staan ; 
aan den Belgischer pater-natuuronderzoeken DreRoKx, die 
eenige jaren geleden te Buitenzorg vertoefde, komt de eer 
toe, ons het apparaat in zijn bouw en zijn werking te 
hebben leeren kennen. 

Het orgaan is parig; elke helft heeft een eigen uitvoer- 
gang aan het achtereinde van het lichaam en bestaat uit 
een twaalftal trosvormige kliertjes, die elk met een eigen, 
zeer langen uitvoergang uitmonden in een niervormig 
reservoir. Alle twaalf uitvoergangen monden nagenoeg op 


— 839 — 


dezelfde plek uit en wel ongeveer in het midden van de 
holle zijde van het reservoir. 

Het afscheidingsproduct der kliertjes is een hoogst vluch- 
tige vloeistof, die in het reservoir, dat stevige, spierachtige 
wanden bezit, onder een zekere drukking wordt bewaard. 
Naast dit reservoir bevindt zich een chitineus blaasje, 
waarmede het in verbinding staat door een soort van vei- 
ligheidsklep, die door het dier naar willekeur kan worden 
geopend en gesloten. 

De binnenwand van het blaasje is met vertakte, eveneens 
chitineuze uitgroeiingen bezet en heeft daardoor, bij sterke 
vergrooting gezien, een zeer stekelig voorkomen. Tusschen 
den voet dier uitgroeiingen monden tallooze kliertjes uit, 
die aan de buitenzijde tegen het blaasje zijn gelegen en 
eene korrelachtige, half vaste zelfstandigheid afscheiden. 
Het blaasje zelf mondt met een korten, gebogen uitvoer- 
gang naar buiten. 

Deze geheele toestel is feitelijk niet anders dan een zeer 
samengestelde hagelpatroon: het reservoir levert het ex- 
plosief, het blaasje levert de projectielen. Want wanneer 
het insect de genoemde veiligheidsklep opent, stort een 
deel van de vloeistof zich met geweld in het blaasje, wordt 
daar door de dunne chitine-vertakkingen uiterst fijn ver- 
deeld, blaast een gedeelte der korrelachtige zelfstandigheid 
op en wordt ten slotte, samen met de laatste, onder hoogen 
druk naar buiten gestooten. 


De overige vertegenwoordigers van de insectenwereld, 
die men te Tjibodas des avonds te zien krijgt, geven 
weinig stof tot een bijzondere bespreking. Evenals overal 
in Indie, wordt men nu en dan opgeschrikt door een 
binnenstuivenden meteoorsteen, die, tegen muur of lamp 
tot rust gekomen, niet anders blijkt te zijn dan een 
dier plompe, onbeholpen kevers, die bij voorkeur in de 
toppen van palmen huizen (Xylotrupes en verwante ge- 
slachten). In het gevolg van deze dieren scharen zich 


— 840 — 


enkele Zwartlijven (Tenebrionidae), Bladkevertjes (Cluryso- 
melidae), Snuitkevertjes (Curculionidae) benevens Schild- 
wantsen (Pentatomidae) en eenige weinige Bloemwantsen 
(Capsidae), terwijl ook hier lastige vliegende miertjes spoedig 
den weg tusschen hals en kraag van hun gastheer hebben 
gevonden. 


Zooals wij reeds in een vorig opstel zagen, wordt het 
optreden van de schemering-fauna gewoonlijk ingeleid door 
het uitvliegen der termieten en het tooneel van vervolging, 
waarvan wij daarbij getuige waren. Wij merkten toen 
reeds op, dat het aantal vleermuizen in deze hooge streken 
aanmerkelijk geringer is dan in de laaglanden en dat er, 
althans oppervlakkig geoordeeld, veel minder soorten vallen 
te onderscheiden. De grootere, vruchtenetende vormen 
zijn eveneens zeldzaam en kalongs (Ptferopus- soorten) nam 
ik er in het geheel niet waar. Ook vliegende eekhoorns 
(Pteromys) zag ik te Tjibodas niet, hoewel deze er wel 
moeten voorkomen. Gaarne had ik het schouwspel nog 
eens bijgewoond, dat deze eigenaardige dieren tegen het 
invallen van de duisternis te zien geven. Jaren geleden 
vertoefde ik in het Zuiden van Serdang, aan den grens 
der Bataklanden, waar vliegende eekhoorns zeer algemeen 
waren. Ze kwamen toen één voor één uit een hoogen 
boom, waarin zij den dag rustende en slapende hadden 
doorgebracht, kropen alle naar het uiteinde van eenzelfden, 
kalen tak en namen van dat punt hun sprong. In een 
sierlijke, eerst snel, dan langzaam dalende, ten slotte weer 
stijgende lijn zweefden ze over een ravijn van stellig meer 
dan 200 meter breedte en verdwenen dan in het bosch 
aan de overzijde. Het geheel maakte den indruk van een 
goed in elkaar gezette gymnastiek-uitvoering en de zwet- 
vende beweging zag er zóó aantrekkelijk uit, leek zóó 
gemakkelijk, dat men ten slotte lust zou krijgen, zich ook 
een zweefhuid te laten aanmeten en de proef eens te 
nemen. Wie weet, of in een volgende generatie zweef- 


— 341 — 


mantels niet tot de gewone uitrusting van den bergtoerist 
zullen behooren. In terrein als te Tjibodas zouden ze 
zeer zeker goed te pas komen ! 


Naarmate de duisternis toeneemt, wordt men meer en 
meer aangewezen op het gehoororgaan, dat ons trouwens 
reeds goede diensten bewees bij het herkennen van een ver- 
want onzer gewone, zeer algemeene tongêrrèt's (Dundubia-soor- 
ten). Maar, is het vervelende gezaag der tongèerrêt’s in de laag- 
landen, dat men het best bij een piepend kruiwagenwiel 
kan vergelijken, op den duur onuitstaanbaar en irriteerend, 
niet aldus het geluid van een dergelijk, maar grooter 
insect, dat in het bosch voorkomt. Het is een fraaie, 
metaalachtige klank, reusachtig van kracht, wanneer men 
bedenkt, door welk een klein dier het wordt voortgebracht. 
Het klinkt, alsof in de verte regelmatig op een aanbeeld 
wordt geslagen; wat wonder, dat deze onzichtbare woud- 
bewoners door ons reeds spoedig werden aangeduid als 
„die Schmiede im Walde”? 

Weldra brengt de duisternis nog een ander geluid. In 
den rand van het bosch wordt een kort, schel gefluit 
gehoord, even later beantwoord van drie, vier, van vele 
zijden. Het herinnert aan het fluitje van de nachtpolitie 
in een groote stad. Slechts door een toeval mocht het 
ons gelukken, de herkomst van dit geluid te ontdekken. 
Toen wij namelijk op 'n avond nog tamelijk laat in een 
der open serres vertoefden, zat daar een fraaie, groene 
boomhagedis, een londok (Gonyocephalus-soort) tegen een 
der stijlen. Het dier begluurde ons met schuwen blik en, 
door het ongewone bezoek onraad vermoedend, deed het 
plotseling zijn signaal hooren. 

Dan zijn er nog vele andere geluiden, die na het in- 
vallen van den avond uit de wildernis van het bosch ons 
oor bereiken. Maar zij zijn te vaag, te onbestemd, te ver 
verwijderd; het gelukt ons niet te vinden, vanwaar ze 
komen of wie ze heeft voortgebracht. 


— 842 — 


Later op den avond wordt het stiller. Het gewoel van de 
natuur, die zich te slapen heeft gelegd, houdt op, om plaats 
te maken voor een herstellende rust en een nauwelijks hoor- 
bare ademhaling. Geheel de wildernis schijnt te slapen. 

Toen ik mij dienzelfden avond van den sigoeng vóór ’t 
naar bed gaan nog even naar buiten begaf, om te zien of 
de Javaansche rashond (die dien nacht niet binnen mocht 
slapen) een behoorlijk onderkomen had gevonden, was de 
maan reeds lang achter de donkere gevaarten van het 
gebergte verdwenen. Duizende sterren fonkelden helder 
aan de lucht en er heerschte een nagenoeg volkomen stilte. 
De „Schmiede im Walde” hadden den arbeid reeds lang 
gestaakt, slechts de nachtpolitie was nog op de been. 
Een ijskoude wind, afdalend van de hoogte, joeg mij weldra 
naar binnen en toen ik weinige oogenblikken later hui- 
verend de dekens over mij heen trok, gaf die schier hoor- 
bare stilte mij opeens de gedachte, dat wij evengoed het 
laatste menschenpaar op aarde konden zijn. Sombere inval, 
weldra verdreven door de doffe, slechts zwak vernomen 
slagen op de bedoek, die daarginds in de diepte, in de verre 
vallei van Sindanglaia, de mohammedaansche geloovigen 
tot den avondmaaltijd samenriep. 


INN RI TE AS 


DE PRODUCTIVITEIT VAN PEPERRANKEN,. 
DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER. 


Het is iederen planter zeker wel bekend, dat men bij 
peperranken van eenzelfde aanplant dikwijls sterke verschil- 
len kan opmerken in productiviteit. Wanneer men door 
een peperaanplant wandelt, kan men dikwijls waarnemen, 
dat vlak naast elkaar planten voorkomen, waarvan de één 
van onder tot boven vol hangt met trosjes, dicht bezet met 
rijpende vruchten, terwijl de ander niet alleen minder 
trosjes draagt, maar vooral in het aantal korrels per tros 
bij de vorige achterstaat ; men vindt er niet een gesloten 
massa vruchtjes bijeen, maar op een mager steeltje is slechts 
hier en daar een enkel zwellend vruchtje aan te treffen. 

Het spreekt vanzelf, dat zulk een plant maar een heel 
klein aandeel tot den oogst bijbrengt. Nu is de vraag: 
hoe komt het, dat die rank zoo weinig draagt? 

Het kan natuurlijk, dat uitwendige omstandigheden de 
oorzaak ervan zijn. In een koffieaanplant vindt men ook 
sterke verschillen in de vruchtdracht tusschen de boomen 
onderling, welke voor een deel zeker berusten op verschil- 
len in de uitwendige omstandigheden: een straaltje zon 
meer, een wat betere beschutting van de bloemen tegen regen 
zal een grooter percentage van den bloei doen slagen. 

Maar het schijnt, dat bij peper de uitwendige voorwaar- 
den toch niet de eenige factor zijn. Van planters hoorde 
ik, dat het hen opgevallen was, hoe sommige ranken ieder 
jaar volop produceerden, andere daarentegen nimmer zoo goed 
hun plicht deden. In Engelsch-Indië schijnt men hetzelfde 
opgemerkt te hebben. Het heeft aanleiding gegeven tot 


— 44 — 


een onderzoek, dat naar het mij voorkomt, tot een uit 
practisch oogpunt belangrijke gevolgtrekking heeft geleid. 
Wegens het hooge belang, dat de pepercultuur voor Java en 
een deel der Buitenbezittingen heeft, wil ik hier van deze 
onderzoekingen een overzicht geven; het oorspronkelijk 
artikel is gepubliceerd door C.A. Barber in het Bull. No. 
56 van het Depart. of Agricult. van Madras (Vol. TIL, 1906). 

Reeds vroeger !t) had deze onderzoeker de meening uit- 
gesproken, dat de mate van vruchtdracht samenhangt met 
het aantal meeldraden, dat in de afzonderlijke bloemen 
der trossen aanwezig is. Bij een onderzoek, op peperaanplan- 
tingen in Wijnaäd ingesteld, werd Barber tevens getroffen 
door de groote verschillen, die de peperplanten op eenzelfde on- 
derneming bij onderlinge vergelijking vertoonden ; ook kwa- 
men sterke verschillen voor, wanneer planten van verschillen- 
de ondernemingen vergeleken werden. Op bijna elke onderne- 
ming konden nieuwe vormen gevonden worden, om zoo te zeg- 
gen typisch voor de streek; het verzamelde materiaal kon 
in 25 scherp gescheiden typen verdeeld worden. Ook van 
de beschrijving van dit materiaal zal ik hier een overzicht 
laten volgen, omdat het zijn nut kan hebben voor den 
planter, teneinde een basis te vormen voor een vergelij- 
king met het doel de waardevolle typen van de slechte 
te scheiden. 


In de eerste plaats moge hier een korte beschrijving van 
de bloeiwijze van peper een plaats vinden. Deze is voor 
de verschillende typen van de gewone zwarte peper vrij- 
wel dezelfde. Ik wil er hier even op wijzen, dat de soor- 
ten van peper vrij belangrijke verschillen in dat opzicht 
vertoonen: de vruchttrosjes van de staartpeper (Piper 
Cubeba of officinalis) gelijken wat dat betreft nog vrij sterk 
op de gewone peper; die van de sirih (Piper Betle) en 
de tjabe (Piper longum en P, officinarum) daarentegen 
zien er heel anders uit, vooral van laatstgenoemde 


1) Zie Agric. Journal of India Vol. I p. 163, April 1906. 


— 845 — 


soort, die vleezige, bij rijpheid bloedroode, overeindstaande 
kolven draagt, op de vruchtkolf van Anthurium’s gelijkend. 
Deze laatstgenoemde soort wordt zoo goed als niet geculti- 
veerd; zij heeft ook slechts een beperkten afzet als genees- 
middel in de europeesche apotheek en ook als ingredient 
voor inlandsche djamoes. 


Fig. r.Bloem van peper. Om tot de 
echte peper te- 
rug te keeren; 
de bloeiwijze is 

B hier eigenlijk 

ES 5 geen tros, z00- 

als het spraak- 

_/Ä gebruik haar 

noemt, maar een aar, want 

de bloemen zijn ongesteeld, 
of, beter nog, een katje, 
want het geheel der bloei- 
wijze valt af, niet de bloe- 
men, of vruchten afzonder- 
a. meeldraad. Tijk ; — juist dus zooals bij 
b. vruchtbe- qe echte katjesdragende 
ginsel. 5 

e. stempel. planten in Europa, als bv. 

eiken het geval is. 
Op de spil van de aar, die 
eenigszins vleezig is, zijn 
de bloemen in flauw gebogen spiralen ingeplant. Onder 
een loupe bekeken, blijkt de bloem bestaan uit een stamper 
en een paar meeldraden, welke organen door drie lijsten 
van de spil worden ingesloten. Twee dezer lijsten loopen 
in de lengterichting van de spil; de derde, die meer den 
vorm van een schubje heeft, is dwars op de beide over- 
langsche onder den stamper ingeplant. De stamper be- 
staat uit een bijna bolvormig vruchtbeginsel, op welks 
top de stempel geplaatst is; de laatste ziet er uit alseen 
driepuntig sterretje, dat bij jonge bloemen wit gekleurd 


— 346 — 


is. In dien toestand is de stempel geschikt om het stuif- 
meel op te nemen; later wordt hij bruin en schrompelt 
hij samen. Ter weerszijden van den stamper vindt men 
een meeldraad; zoolang de stempel nog wit is, zijn deze 
meeldraden echter nog niet te zien. Is de stempel ver- 
schrompeld, dan komen beide meeldraden uit de omgevende 
lijsten te voorschijn; zij bestaan uit een korten steel, die 
twee zakjes draagt, de helmhokjes, waarbinnen het stuif- 
meel besloten ligt. Daarna openen zich de helmhokjes 
door een spleet, het stuifmeel komt vrij en de meeldraden 
verschrompelen. Zij blijven echter nog langen tijd daar- 
na, wanneer het vruchtbeginsel al aardig gezwollen is, nog 
als twee bruine puntjes daarnaast te herkennen. Niet 
altijd komen in de bloem twee meeldraden voor; wij zullen 
straks zien, dat BARBER juist aan de al of niet aanwezigheid 
van meeldraden in de bloemen groote waarde hecht. 

Uit deze beschrijving blijkt dus, dat de peper protogy- 
nisch is, d. w z. dat eerst de vrouwelijke geslachtsorga- 
nen der bloem rijp worden en pas, nadat deze verwelkt 
zijn, de mannelijke rijpen. Deze inrichting verhindert 
natuurlijk zelf-bestuiving. De stempel moet dus bestoven 
worden met het stuifmeel van andere bloemen, wat uit 
het oogpunt der cultuur een nadeel is. Hierdoor wordt 
het slagen van den bloei van allerlei uitwendige omstandig- 
heden afhankelijk, Wij weten van Liberiakoffie, van hoe- 
veel voordeel het is, wanneer een plant zich zelf bestuift ; 
bij deze soort is daardoor het slagen van den bloei vrijwel 
onafhankelijk van de weersomstandigheden. 

Een wilde pepersoort, die in Engelsch-Indië voorkomt, 
bezit op ongeveer dezelfde wijze gebouwde bloemaren als 
de gecultiveerde soorten. Echter is er één belangrijk 
verschil: in één aar komen òf uitsluitend mannelijke, 
òf uitsluitend vrouwelijke bloemen voor; nooit vinden 
wij bij haar vruchtbeginsels en meeldraden te zamen in 
één tros. Zelfs zijn bij haar van eenzelfde plant alle aren 
òf vrouwelijk, òf mannelijk, zoodat wij hier van manne- 


— 847 — 


lijke en vrouwelijke planten mogen spreken, zooals men 
die ook van pala en papaja onderscheiden kan. Evenals 
bij taatstgenoemde soorten moeten dus, wil vruchtzetting 
kunnen plaats vinden, mannelijke en vrouwelijke planten 
bij elkaar voorkomen en terzelfdertijd bloeien. Daardoor 
wordt het slagen van den bloei nog meer van het toeval 
afhankelijk; men merkt dan ook op, dat, hoewel de wilde 
peperstruiken soms zwaar met bessen beladen zijn, meestal 
de aren verre van vol zijn en talrijke planten, de echte 
mannetjes, nimmer een besje dragen. 

Bij het onderzoek van Barber is nu gebleken, dat in de 
bloemen der gecultiveerde variëteiten wel bijna altijd 
vruchtbeginsels aanwezig zijn, doch meeldraden ernaast 
niet zelden ontbreken. Verder, dat de productiviteit van 
een rank direct verband houdt met de aanwezigheid van 
meeldraden, zoodat, wanneer er weinig meeldraden zijn, dit 
dadelijk te zien is doordat de trossen aren slechts weinige 
bessen dragen. 

Een variëteit mag dus alleen als best bestempeld worden, 
wanneer alle bloemen der aren zoowel meeldraden als 
stampers bevatten. Ik heb getracht de variëteiten, die in 
den Cultuurtuin te Tjikeumeuh gekweekt worden, eens aan 
dit kenmerk te toetsen. Van een daar onder den naam 
Lampongpeper voorkomenden vorm bleken inderdaad de 
aren vrij goed met bessen bezet te zijn en tevens de meeste 
bloemen twee meeldraden te bezitten; niet zelden echter 
kwamen in de aren ook uitsluitend mannelijke bloemen 
voor. Over het algemeen echter kan men in Buitenzorg 
moeilijk voldoende materiaal voor zulk een vergeliĳking 
vinden; het klimaat schijnt hier weinig gunstig te zijn 
voor peper en de planten zien er dan ook verre van 
florissant uit. 


Hoe de bestuiving plaats vindt, is nog niet bekend. 
Waarschijnlijk wordt het stuifmeel overgebracht door den 


wind en daar de bloei ook in den regentijd plaats vindt, 
Teysm. XVIII. 23. 


— 348 — 


ook door den regen, die over de planten stroomt en spal. 
Rij gelijktijdig openzijn van stempels en meeldraden is er 
nog al kans op bestuiving: dit blijkt wel uit de volgende 
schatting: in één aar zitten ongeveer 75—100 stempels en 
worden 30.000 à 40.000 stuifmeelkorrels voortgebracht. 

De invloed van de regens kan dan als volgt beschreven 
wo den: de eerste regens doorweeken den grond en ver- 
oorzaken bij de plant een hernieuwden groei. Elk jong 
blad is in den bloeitijd vergezeld van een bloemaar, die 
tegenover het blad in denzelfden knoop is ingeplant. In 
enkele weken is de aar uitgegroeid en zijn de witte ster- 
retjes — de stempels — rijp. Door voortdurende regens 
worden zij met het stuifmeel van de bloemen, die het eerst 
zich geopend hebben en wier meeldraden dus al rijp zijn 
voorzien. Daarna verwelken de stempels en komen de 
helmhokjes aan weerszijden van de vruchtbeginsels uit de 
schubben te voorschijn, gereed om hun stuifmeel weder 
over later rijpe stempels te verspreiden. 

Uit dit alles volgt, dat een langdurige droogte in het 
begin der Westmoesson voor de bevruchting ongunstig is; 
een periode van afwisselende regenbuien en zonnige oogen- 
blikken daarentegen gunstig. Zonneschijn is voor den groei 
van de bladeren en vruchten noodzakelijk; planten onder 
te zware schaduw zijn slechte dragers. 

Wil men jonge aanplantingen aanleggen, dan zal men 
goed doen, vooral op het kenmerk van de aanwezigheid 
van meeldraden te letten. Een plant voor het nemen van 
stekken uit te kiezen alleen op grond van een hooge op- 
brengst is slechts verantwoord, wanneer men gedurende 
eenige jaren de geoogste hoeveelheid genoteerd heeft en 
daardoor zeker is niet met een door toevallige omstan- 
digheden zwaardragend exemplaar te doen te hebben. 
Wij zagen reeds, dat wilde planten, die over het geheel 
slechte dragers zijn, soms in een enkel jaar een overvloedige 
productie opleveren, 

Nog beter, naar het mij voorkomt, kan men de selectie uit- 


— 349 — 


oefenen, door van eenige planten, die goed produceeren en 
veel meeldraden in haar aren vertoonen, afzonderlijke aan- 
plantjes aan te leggen. Het is voldoende van de op het oog 
uitgezochte en van een nummer voorziene planten de stekken 
voor elke plant afzonderlijk te houden en afzonderlijk uit 
te planten. Van een tuin, die met peper beplant zal 
worden, nummert men dan eenige rijen steunboomen ; het 
eenvoudigst is het elke rij hetzelfde nummer te geven 
als den moederboom. Daarna worden de stekken uit- 
geplant en later, wanneer zij in productie zijn, van elke 
rij het product afzonderlijk ingezameld en gewogen. Zoo 
kan men in enkele jaren te weten komen, welke peper- 
ranken de zwaarst produceerende aanplant geven en 
het is dan verder voldoende, alleen van die ranken en 
hare nakomelingschap de stekken voor de uitbreiding 
der aanplant te nemen. Een groot voordeel is, dat peper 
vrijwel uitsluitend langs vegetatieven weg vermenigvul- 
digd wordt, zoodat men niet, als bij vermenigvuldiging 
door zaad, behoett te vreezen voor een verloopen van de 
gunstige eigenschappen. Deze wijze van beoordeeling 
naar de productiviteit niet van de moederplant zelf, maar 
naar die van haar kinderen, heb ik reeds uitvoerig be- 
sproken in een vorig opstel in dit tijdschrift en ik mag 
wel daarnaar verwijzen voor de uiteenzetting der voor- 


deelen, die deze methode bezit. 
(Slot volgt.) 


IETS OVER DRINKWATER ENOVER WATERFILTERS. 


DOOR 
E. pe KRUYFF, 


Bacterioloog. 


Water voor drinkwater bestemd moet aan zeer hooge 
eischen voldoen. Niet alleen moet het helder, reukeloos en 
smaakloos en vrij van voor de gezondheid van den mensch. 
schadelijke ziektekiemen zijn, maar tevens moet de her- 
komst eene zoodanige zijn, dat nooit, onder hoe abnormale: 
omstandigheden ook, eene infectie van buiten gelegenheid 
vindt het water te besmetten. Alleen in dit geval is een 
water absoluut vertrouwbaar en kan zonder voorafgaande 
reiniging als drinkwater gebruikt worden. 

Van het in de natuur voorkomende water kan alleen 
van bronwater en van artesisch water aangenomen worden 
dat het aan alle bovengenoemde eischen voldoet, voorop- 
gesteld, dat het water door voldoend dikke aardlagen gefil- 
treerd is en dat bij het aan de lucht treden alle voorzorgen 
genomen zijn, dat afvloeiend oppervlaktewater er niet mee 
in aanraking kan komen. Dit laatste is gemakkelijk te 
verkrijgen door de bron met zorg te captiveeren. 

Wat het andere in de natuur voorkomende water betreft, 
in het algemeen kan men aannemen, dat regenwater, op- 
gevangen op de daken, put-of zakwater en rivierwater 
nooit aan de eischen voldoen aan drinkwater te stellen 
en dat dus vóór het gebruik als zoodanig eene reiniging 
noodzakelijk is. 

Soms, hoewel hoogst zelden, komt het voor, dat putwater 


— 351 — 


aan de eischen aan drinkwater te stellen voldoet. Dit is 
het geval als de put gegraven is in een bodem met een 
voldoend filtratievermogen en de putwanden met zooveel 
zorg bemetseld zijn, dat het water alleen via den bodem 
in den put kan komen en niet door de wanden. Verder 
moet derand van den put zoover boven den grond uitsteken, 
dat zelfs bij hevige regenbuien het oppervlaktewater niet 
over den rand heen in den put kan vloeien. Vulteen put 
zich, nadat ze leeg geschept is, in zeer korten tijd weder 
tot het oorspronkelijke niveau met water, dan kan men 
zeker zijn dat het filtreerend vermogen van den bodem on- 
voldoende is. 

Is een put reeds sinds geruimen tijd in gebruik, dan 
treedt ten slotte een totale vervuiling van de filtreerende 
aardlagen door de uit het water teruggehouden organische 
stoffen op. Die, in de poriën tusschen de aarddeeltjes, opge- 
zamelde organische verbindingen vormeneen uiterst geschikt 
bacteriënvoedsel, zoodat zich in die poriën massa’s bacteriën 
ophoopen, wat tot gevolg heeft dat de filtreerende aardlagen 
geen bacteriën uit het water opnemen, maar aan het water 
bacteriën afgeven; het water wordt dus in plaats van armer 
rijker aan bacteriën door de filtratie. 

Weinig putten voldoen aan de eischen hierboven genoemd, 
zoodat het niet te verwonderen is, dat het aantal bacteriën 
in het e1r toch zoo onschuldig uitziende putwater reusach- 
tig groot kan zijn. Zoo vond ik bij het onderzoek van 
het water uit eenige putten te Buitenzorg respectievelijk 
per e.e.: 160000, 181000 en 56000 bacteriën, cijfers overeen- 
komende met die, gevonden bij het onderzoek van niet 
al te vuil slokkanwater. Een directe verbinding tusschen de 
put en de in de nabijheid loopende slokkan is dan ook 
meestal de oorzaak van dergelijke hooge bacteriëncijfers. 

Onder dat groot aantal bacteriën komen gelukkig slechts 
hoogst zelden en dan nog maar in enkele exemplaren de 
voor den mensch schadelijke ziektekiemen voor, maar de 
MOGELIJKHEID is niet uitgesloten, dat, als het oppervlakte- 


— 352 — 


water geïnfecteerd is met dergelijke bacteriën, ook het 
putwater, dat door dat oppervlaktewater verontreinigd 
wordt, met die kiemen besmet raakt, waardoor het putwa- 
ter een bron van infectie kan worden. 

Bij het bacteriologisch wateronderzoek wordt dan ook 
niet, zeer bijzondere gevallen uitgesloten, gezocht naar 
eventueele ziektebacteriën in het verdachte water, maar 
alleen naar de aanwezigheid van de verschillende groepen 
van specifieke vuilwaterbacteriën, als bijv.: rottingsbacte- 
riën, ureumsplitsers e. d. Worden die bacteriën aangetrof- 
fen, dan is dit een zeker bewijs, dat het onderzochte water 
òf met oppervlaktewater in aanraking is geweest òf zelf 
onvoldoend gefiltreerd oppervlaktewater is, voldoende reden 
voor den onderzoeker om het water als verdacht te clas- 
sificeeren. 

De voor den mensch pathogene bacteriën stellen algemeen 
zeer hooge eischen aan voedingsbodem, temperatuur, aëra- 
tie, enz. Water zal nu slechts zelden een voedingsbodem. 
vormen, die aan alle voor den groei en de ontwikkeling 
der pathogene kiemen noodzakelijke eischen voldoet, 
wat dan ook de reden is, dat vele dier kiemen onder die 
voor hen ongunstige levenscondities zeer spoedig afsterven. 
Maar al zijn de omstandigheden zoo, dat de kiemen in 
leven blijven, vermeerdering treedt toch slechts zelden op, 
daarvoor zijn die condities toch bijna altijd te ongunstig. Een 
uitzondering op dezen regel maakt de microbe der cholera, 
de vibrio cholera, die zich in water, dat’ veel organische: 
stof in onoplosbaren vorm bevat, bij tropische temperatuur 
zeer goed kan vermeerderen. 

Van de voor den mensch schadelijke bacteriën kunnen 
de volgende gedurende langer of korter tijd in drinkwater 
blijven leven: Choleravibrio, Typhusbacillus, Diptherie- 
bacillus, Tuberkelbacillus, Bac. pneumonie, Staphylococcus. 
pyogenus aureus, verschillende Streptococcen en de Dysen: 
terie-amoebe. Van deze ziekteverwekkers sterft de cho- 
leravibrio eerst na omstreeks 1 jaar, de typhusbacil reeds. 


— 853 — 


na omstreeks 1 maand af. Daar de levensomstandig: 
heden voor deze bacteriën evenwel zoo ongunstig zijn, gaat de 
virulentie bij een dergelijk langdurig verblijf in het water 
sterk achteruit, waardoor het gevaar voor infectie ook 
minder wordt. 

Zooals boven reeds is opgemerkt, is de kans, dat drinkwater 
onder alle omstandigheden vrij van dergelijke gevaarlijke 
bewoners is, dus geheel vertrouwbaar, zeer gering en is het om 
dus het gevaar van een infectie voor den mensch te voorko- 
men, noodzakelijk het water eerst te reinigen. Het aantal 
methoden, die in de litteratuur opgegeven worden als ge- 
schikt om het water afdoend te reinigen, is legio ; meestal 
zijn ze evenwel veel te gecompliceerd om in de huishou- 
ding toegepast te kunnen worden. 

Onder deze methoden zijn bijv. die te brengen, die be- 
rusten op het steriliseeren van het water door middel 
van chemicaliën. Daar dergelijke bacteriënvergiften altijd 
ook voor het menschelijk organisme min of meer schadelijk 
zijn, moet de overmaat van het toegevoegde bacteriën vergift 
op de eene of andere manier onschadelijk gemaakt worden, 
wat de toepassing in de practijk te gecompliceerd maakt. 

Het meest afdoende en daar, waar het slechts te doen 
is om kleinere hoeveelheden water te reinigen, ook het 
meest eenvoudige middel om een absoluut vertrouw- 
baar drinkwater te verkrijgen, is het koken. Geen 
der bovengenoemde bacteriën kan een temperatuur 
hooger dan 80° Celsius zelfs ook maar korten tijd verdra- 
gen; wordt een water dus gekookt, dan kan men absoluut 
zeker zijn, dat alle levende organismen gedood worden. 
Koken heeft het nadeel, dat het water den z g. kook- 
smaak krijgt en dikwijls door het ontleden van dubbel- 
carbonaten e.d. troebel wordt. Die kooksmaak is voorna- 
melijk te wijten aan het luchtvrij zijn van het gekookte 
water; door het water na afkoelen te filtreeren, is het 
mogelijk die onaangename smaak grootendeels te doen 
verdwijnen. 


— 354 — 


Een ander middel om een kiemvrij drinkwater te ver- 
krijgen is filtreeren. 

De algemeene eischen aan een filter te stellen zijn 
de volgende: 

1 Het filtraat moet kiemvrij zijn. 

2 Het filter moet gemakkelijk grondig te reinigen zijn en 

3 De capaciteit moet niet al te gering zijn. 

Filters, die aan de eischen 1 en 8 voldoen, zijn 
betrekkelijk zeldzaam. Filters, die snel doorloopen, geven 
nooit een kiemvrij filtraat. 

Aan de eisch sub 1 gesteld, het leveren van een kiem- 
vrij filtraat, voldoen ook slechts enkele van de vele in den 
handel voorkomende filtersystemen, en dan nog maar al- 
leen als ze pas in gebruik genomen zijn; filters, die op den 
duur een kiemvrij filtraat geven, bestaan tot op heden 
piet. De reden hiervan is de volgende: Op de filterlaag, 
waarmee het te filtreeren water het eerst in aanraking komt, 
zetten zich af, niet alleen de in het water voorkomende bacte- 
riën, maar ook alle organische stoffen, die in zeer fijn verdeel- 
den toestand in het water zweven. Gevolg hiervan is, dat 
een meer of minder dikke laag organische stoffen, afhan- 
gende van de kwaliteit van het te zuiveren water, zich 
niet alleen op het oppervlak, maar voor een klein deel ook 
in de poriën van het filtermateriaal afzet. 

Die organische stoffen vormen een zeer geschikten voe- 
dingsbodem voor allerlei bacteriën. Die bacteriën dringen 
van hieruit verder in de filtreerende laag door, sterven 
daar gedeeltelijk af en geven aldus weer opnieuw voedsel 
aan opvolgende geslachten. Na eenigen tijd is de geheele 
filterlaag doorgroeid en komen de bacteriën dus in aanraking 
met het gefiltreerde water. Het kan dan ook voorkomen 
dat water, door een dergelijk „volgegroeid filter” gefil- 
treerd, na de filtratie meer kiemen bevat dan er vóór. 
En dit verschijnsel doet zich bij alle filters voor en het 
hangt alleen maar af van de dikte der filtreerende laag 
na hoeveel tijd. 


— 859 — 


Vandaar dan ook dat eene grondige en herhaaldelijke 
reiniging voor alle filters van tijd tot tijd noodzakelijk is. 
Het gemakkelijkst te reinigen zijn de bougie- of kaarsfil- 
ters van Chamberland-Pasteur, Nordmeyer-Berkenfeld 
Haldenwanger, enz. Het filtermateriaal bestaat hier uit 
gebrande porcelein of kiezelguhr, waardoor het water onder 
druk filtreert. 

Daar de poriën van dergelijke filters zeer klein zijn, is 
de filtreersnelheid gering, waar evenwel tegenover staat 
dat het filter een absoluut kiem vrij filtraat kan geven. 

Het reinigen van dergelijke filters geschiedt het best 
door ze eerst flink af te borstelen en daarna eenigen tijd 
in een kokende 20/, sodaoplossing te leggen. Daar de 
kaarsen vrij bros zijn en gemakkelijk fijne voor het bloote 
oog onzichtbare scheurtjes bekomen, moeten ze zeer voor- 
zichtig behandeld worden. 

De filters van Piefke, Trenkler, het Puritasfilter, hebben 
als filter platen van fijngemalen asbest en geven eveneens 
zeer bevredigende resultaten. 

De als Awishoudfilters in den handel komende filters 
bestaan uit een reservoir, dat gevuld is met zand, fijnge- 
klopte coaks en dergelijk poreus materiaal, waardoor de te 
filtreeren vloeistof moet heenstroomen. De capaciteit van 
deze filters is veel grooter dan van die met bougies, de 
reiniging is evenwel, zoo niet absoluut onmogelijk, dan 
toch zeer lastig. Ook het filtraat is niet altijd kiemvrij. 

Hoe is het nu mogelijk, dat een dergelijk filter, waarvan 
de poriën zeer groot zijn in betrekking tot de tegen te 
houden microben, een kiemvrij of in ieder geval dan toch 
zeer kiemarm filtraat kan geven? 

Evenals bij de bougiefilters treedt hier een verslijming 
van de bovenste lagen van het filtermateriaal op. Daar 
de filterlaag bij deze filters evenwel eenige d.M. dik is, 
terwijl bij de bougies die dikte slechts enkele m.M. bedraagt 
heeft doorgroeien van het filter eerst na zeer langen tijd 
plaats. Door een eigenaardige aantrekkingskracht, die de 


— 356 — 


zanddeeltjes op de bacteriën uitoefenen, blijven deze laatste 
aan die deeltjes kleven en verstoppen aldus als het ware 
de poriën, die in de bovenste lagen van het filter voorko- 
men. Zoodra deze verslijming ingetreden is, is het filter 
RIJP. Vandaar dan ook de noodzakelijkheid om het filter, 
vóór het in gebruik genomen wordt, eerst eenige dagen 
met water gevuld te laten staan, waardoor aan de bacte- 
riën gelegenheid gegeven wordt de poriën te verstoppen. 

Onderzoekt men het zand van een dergelijk filter, dan bevat 
de oppervlaktelaag een reusachtig aantal bacteriën, terwijl 
dit aantal in diepere lagen snel afneemt. 

De volgende cijfers zijn ontleend aan analyses te Altona 
uitgevoerd. 

Aantal bacteriën per c.c. zand. 

Oppervlakte laag 4000000. — 

laag 10 m.M. diep 1038000. 

laag 25 m.M. diep 756000. — 

laag 50 m.M. diep 210000.— 

laag 250 m.M. diep 98000.— 

laag 500 m.M. diep 56000. — 


Hoe sterk het bacteriëngehalte van betrekkelijk onzui- 
zuiver water na filtratie door een dergelijk filter, daalt, 
leert de volgende tabel: 

Ongefiltreerd Na filtratie Vermindering in percenten 

aantal bacteriën per c.c. 


7942 22 99,72 
11371 12 99,89 
14665 15 99,90 

9792 12 99,89 


Van groot belang is natuurlijk de vraag of door eene 
dergelijke zandfiltratie de in het water aanwezige kiemen 
van ziektebacteriën worden teruggehouden. Daar het fil- 
traat niet kiemvrij is, is de mogelijkheid niet uitgesloten, 
dat met de onschadelijke waterbacteriën ook de pathogene 
bacteriën door het filter heengaan, De waarschijnlijkheid: 


— 357 — 


is evenwel uiterst gering ; het aantal kiemen van pathogene 
bacteriën is zelfs bij sterk geïnfecteerd water in ver- 
houding tot de onschadelijke waterbacteriën maar zeer 
gering; verder komen ze op en in het filter met zulke 
reusachtige massa’s van die waterbacteriën in aanraking, 
dat, zelfs al waren de levensomstandigheden voor hen daar 
gunstig, ze toch overwoekerd zouden worden. 

De eenigste wijze om dergelijke filters te reinigen is 
door vernieuwing van het filtermateriaal. 


Ten slotte nog iets over den hier in Indie zooveel ge- 
bruikten Zeksteen. De leksteen bestaat uit een poreuse 
steen, van binnen uitgehold, die met water gevuld wordt. 
is de poreusheid van den leksteen voldoende, dan kan de 
werking van een dergelijken steen vergeleken worden met 
die van een bougie. Daar we hier evenwel met een „a- 
tuurlijk materiaal te doen hebben, is de kans veel grooter 
dan bij de bougies, dat er voor het oog onzichtbare barst- 
jes in het materiaal voorkomen, waardoor het filtreeren 
waardeloos wordt. Dat ook een leksteen van tijd tot tijd 
grondig te reinigen is, is iets wat ook meestal vergeten 
wordt ; absolute vertrouwbaarheid voor het gefiltreerde 
water geeft een leksteen dan ook niet. Heeft men te kie- 
zen tusschen koken van het water en het filtreeren door 
een leksteen, dan is het zeker raadzaam tot koken over 
te gaan, en niet te vertrouwen op de deugdzaamheid van 
den leksteen, waarvoor men niet de geringste garantie 
heeft. 


80 Mei 1907. 


E. DR KRUIJFF. 


HET VERZENDEN VAN ZADEN. 


Reeds dikwijls is in dit tijdschrift over bovengenoemd 
onderwerp gehandeld; in den vorigen jaargang op pag. 
256 komt er nog een vrij uitgebreid referaat over voor. 
Het is een zaak van groot belang, om zaden over groote 
afstanden te kunnen verzenden, zonder dat zij hun kiem- 
vermogen verliezen. Het verzenden van planten toch is 
veel omslachtiger en kostbaarder en het gelukt ook lang 
niet altijd om levende planten over groote afstanden te 
verzenden en ze dan in goeden toestand te doen overkomen. 

Zooals ieder planter weet, zijn er zaden, die lang kiem- 
baar blijven en die met het meeste succes eenvoudig droog 
overal heengezonden kunnen worden; andere verliezen 
echter spoedig hun kiemvermogen en over dergelijke 
hebben wij het hier. Het zou ons te ver voeren de 
oorzaak van de ongelijkheid in het behouden van de 
kiemkracht der verschillende zaden na te gaan, bekend 
is het echter genoeg, het feit bestaat. Men moet deze 
verschillen niet verwarren met de eigenaardigheid van 
sommige zaden, die lang in de aarde kunnen blijven liggen 
vóór zij kiemen, zooals b.v. Canna-zaden. De oorzaak is 
hier te zoeken in de buitengewoon harde zaadhuid; door 
deze voorzichtig aan te vijlen, zorgende het kiemwit, de 
zaadlobben of vooral de kiem niet te beschadigen, kiemen 
zij spoedig; ingeval de zaden te klein zijn, zoodat die 
operatie niet gedaan kan worden, moet men zich tevreden 
stellen op andere wijze de zaadhuid eenigszins te bescha- 
digen. Bij Albizzia moluccana en dergelijke bereikt men 
dit doel dikwijls, door kokend water er over te gieten 
en ze daarin 24 uur te laten weeken. Het behoeft geen 


— 359 — 


betoog, dat het water niet kokend mag gehouden worden, 
het mag vanzelf afkoelen ; de resultaten van deze handel- 
wijze zijn zeer goed. 

Gewone zaden, die niet spoedig de kiemkracht verliezen, 
worden door den Botanischen tuin en den Cultuurtuin van 
het Departement van Landbouw jaarlijks bij duizenden 
verzonden op de volgende eenvoudige wijze: de zaden 
worden in gewone papieren zakjes gedaan waarop de naam 
staat, verscheidene dergelijke zakjes worden bij elkaar in 
krantenpapier gewikkeld en in een stevig katoenen zakje 
verpakt. 

Teere zaden, die spoedig de kiemkracht verliezen en 
ondanks de snelle verbinding naar verre streken, toch 
dikwijls bedorven aankomen, vereischen meer zorg. 

In den loop van het vorige jaar nam ik de volgende 
proeven: In blikken doosjes van 12 e.m. lang en 7.4 c.m. 
breed, werden de volgende zaden in een mengsel van droog 
zand en fijngestampte houtskool, den 25en Januari, verpakt. 
De gevulde blikjes wegen + 50 gram en mogen om per 
post verzonden te kunnen worden niet dichtgesoldeerd zijn : 

25 stuks Daemonorops intermedius GRIFF. 


DON " melanochaetes Br. var. microcarpa 
HD 5 periacanthus Mr, 
Zie 5 petiolaris GRIFF. 


Toen, op den 14en Maart, dus 48 dagen later, de blikjes. 
geopend waren, bleken de zaden alle in uitnemenden 
toestand te verkeeren; eenige ervan waren gekiemd ; voor- 
zichtig uitgezaaid groeiden zij spoedig door, ook de overige 
kiemden weldra, er was geen enkel zaad verloren gegaan. 

Dit mengsel schijnt echter niet geschikt voor alle palm- 
zaden, zooals uit het volgende blijkt : den 20en Juni verpakte 
ik op dezelfde wijze een blikje met zaden van Rhopalo- 
blaste hexandra, een maand later op 21 Juli, bleek bij de 
opening, dat alle zaden bedorven waren. Terzelfder tijd 
werd een ander blikje van dezelfde zaden verpakt in 
rivierzand vermengd met sphagnum; toen dit op 21 Juli 


— 360 — 


geopend werd, waren eenige zaden gekiemd en de andere 
deden zulks spoedig. De graad van vochtigheid van het 
zaad maar meer nog van het pakmateriaal spelen hier 
een groote rol, 

Zoowel het zaad als de stof waarin men pakt, moeten 
goed nagezien worden, of er zich ook aangetaste zaden 
of insecten in bevinden. In een blikje op bovenvermelde 
wijze verpakt met zaden van Ptychosperma sp. Ambon, 
bleken bij het openen na 1} maand alle zaden vernield 
te zijn door bruine, kleine kevers. 

Cacao-zaden, zonder gewasschen of gedroogd te zijn, 
werden den 27en Januari in een blikje verpakt en wel zóóda- 
nig, dat ieder zaad omringd was door een laagje, bestaande uit 
een mengsel van fijngestampte houtskool en droog zaagsel, in 
verhouding van 2: 1. Op den 8en Maart werd het blikje 
geopend: eenige zaden waren gekiemd en de overigen 
kiemden spoedig, geen enkele was bedorven. 

Met zaden van vruchtboomen nam ik de volgende proeven; 
het waren alle zaden, die spoedig bederven; zij werden 
in blikjes in een mengsel van houtskool en zaagsel op 
27 Januari verpakt en den 5en Maart geopend. De resul- 
taten waren als volgt: 

7 stuks van Persea gratissima Linn. (advokaat) levend 2stuks 


10 „ _„ Durio zebethinus Linn. (doeren) alle dood 
25 _„ _» Nephelium mutabile Bl. (ramboetan) „ ss 
46 _„ _„ Garcinia mangostana L. (mangistan) leeft de helft 


25 „ __» Bowea Gandaria Bl. (gandaria) nn 

Terzelfder tijd werden in een mengsel van sphagnum 
en zand dergelijke zaden verpakt; de resultaten hiervan 
waren veel gunstiger, zooals uit het onderstaande blijkt: 
4 stuks van Persea gratissima Linn. leven alle 


10 „ _„ Dwrio zebethinus Linn. û a 
20 _„ _»„ Nephelium mutabile Bl. i) 5 
50 „ __» Garcinia mangostana L. „ 85 stuks 
25 „ _„ Bowea Gandaria Bl. „ alle. 


De zaden mogen niet gedroogd worden; nadat men het 


— 861 — 


vruchtvleesch afgewasschen heeft, laat men ze een 
korten tijd afdruppelen en pakt ze dan in het droge 
mengsel. 

Droog zaagsel is ook een goede stof voor de verpakking. 
Zoo ontvingen wij onlangs uit België een blikje met zaden 
van twee Musa-soorten, verpakt in genoemd materiaal, 
terwijl de bovenste laag met katoenpluis bedekt was, 
waardoor de lucht min of meer buitengesloten werd. De 
zaden kwamen goed over. 

H. J. Wieman Jr. 


EENE PROEF MET PETROLEUM RESIDU TER 
UITROEIING VAN WITTE MIEREN. 


Bovenbedoelde proef werd genomen in de theetuinen der 
cultuvronderneming „Landen aan de Zuid” bij Tasik Ma- 
laja, gedurende vijf achtereenvolgende weken. 

Het recept ontving ondergeteekende van de zoölogische 
afdeeling van het Dep. van Landbouw te Buitenzorg. 

Dit middel werd als volgt voorgeschreven: 1 à 1} bitterglas 
residu op 1 ajerblanda flesch miet water en onder flink schud- 
den hiermede den bodem rondom den stam besprenkelen. 

Ik nam voor de proef wijnflesschen, welker inhoud 
+ 0,75 L. is, omdat die flesschen niet zoo dikwijls gevuld 
behoeven te worden als ajerblanda fiesschen, waarvan de 
inhoud ongeveer 5 Liter bedraagt. 

De flesschen werden gesloten met een kurk, die door- 
boord was ter wijdte van een stroohalm. 

De inhoud eener wijnflesch was toereikend om 15 à 20 
heesters te behandelen. 

Vóór dat de eigenlijke desinfectie begon, werden de stam- 
men der theeplanten, welke door witte mieren waren aan- 
getast, met een puntig houtje (tjokèl) van deze insecten 
gezuiverd, de overdekte gangen op den bast vernield en 
vooral de holten door de diertjes reeds gemaakt en stijf 
met aarde volgepropt, uitgepeuterd. 

Daarna werden onder voortdurend flink schudden de aarde 
circa 10 c.M. rondom den wortelhals en ook de litteekens 
in het aangevreten hout, goed besproeid. 

Het aldoor schudden van de flesschen is noodig, om zoo- 
veel mogelijk gedaan te krijgen, dat men sproeit met wa- 
ter van het voormelde residu gehalte. 


— 365 — 


Op verschillende plaatsen werden in de tuinen kleine 
proefvelden genomen. 

De resultaten waren overal dezelfde en wel als volet: 

Op een proefveld stonden den 15en April 800 heesters. 
Hiervan waren er 811 door witte mieren aangetast. Deze 
werden allen op de vorenaangegeven wijze behandeld en 
daarna van een merkstok (adjir) voorzien. 

De volgénde dagen werden telkens zoowel de niet aan- 
getaste als de hierboven genoemde theestruiken zorgvuldig 
nagezien. Er waren dan altijd nieuwaangetaste (onge- 
merkte) planten te tellen; onder de gemedicineerde exem- 
plaren deed zich slechts bij hooge uitzondering een geval 
voor, dat eene plant opnieuw door witte mieren was bezocht. 

Dit laatste moest dan vermoedelijk daaraan geweten 
worden, dat een deel van den bodem nabij den wortelhals 
niet met olie besprenkeld was. Hier zij aangestipt, dat 
het niet zoo direct in het oog springt bij het nagaan van 
het werk, tijdens dat dit geschiedt, of er met het water 
voldoende olie uit de flesschen vloeit. Eerst later als het 
water opgedroogd is, komen de vlekken, welke het residu 
achterlaat, duidelijk te voorschijn. 

Na eene maand tijds waren in gemeld terrein totaal 
een kleine honderd patienten bijgekomen, terwijl er slechts 
een dozijn planten te tellen vielen, die, na eenmaal behan- 
deld te zijn, opnieuw van de vraatzucht der witte mieren 
hadden te lijden. 

Deze verhouding is nog al sprekend. 

Langzamerhand traden thans echter de blijken te voor- 
schijn, dat het desinfecteerende middel zijne kracht verloor ; 
’t zij door verdamping of afspoeling van de olie. 

Zoodoende kwam ik tot de gevolgtrekking: dat, wan- 
neer de heesters in de theetuinen op de omschreven wijze 
behandeld worden, men kans heeft deze planten gedurende 
ongeveer eene maand voor de vernielende aanvallen van 
viitte mieren te vrijwaren. 


Het behoeft wel niet gezegd, dat voor bedoeld werk 
Teysm. XVIII, 24 


— 364 — 


handig en belangstellend personeel vereischt wordt; daar, 
als de bewerking slordig geschiedt, men geen staat kan 
maken of aan alle vereischten, om de proef te doen ge- 
lukken, voldaan is. 

Vrouwen leken mij hiervoor het meest geschikt; doch 
ook hierbij werd veel toezicht vereischt. 

Waarschijnlijk hindert de hoeveelheid residu, waarmee 
op voorschreven wijze de bodem werd begoten, noch 
de worstels der theeplant, noch de bast van den stam 
die er allicht iets van meekrijgt. Zelfs eene maand nadat 
ik een heester met onvermengd residu flink had laten 
behandelen, kon ik niet zien dat de groeiwijze eenige 
verandering ondergaan had. 

De verhouding van residu tot water mag daarom ver- 
moedelijk wel iets ruimer worden genomen. 

Gedurende den proeftijd viel hier vrij veel (500 m.M.) 
regen en kwamen een tiental regenlooze dagen voor. 


Tot zoover over de proef; waarna ik nog enkele be- 
schouwingen, die met de quaestie in verband staan wilde 
laten volgen. 

Daar men zegt, dat de termieten in den drogen tijd 
meer actief zijn in hun vernielzucht boven den grond,en 
de olie van het sproeisel dan minder kans heeft weg- 
gespoeld te worden, laat het zich hooren, dat de re- 
sultaten in die periode beter kunnen worden als de 
genoemde. Misschien echter dat daar tegenover staat, 
dat de olie spoediger verdampt. 

Meermalen hoorde ik de stelling verkondigen, dat de 
witte mier slechts levende boomen aantast, die zich in 
ziekelijken of abnormalen toestand bevinden. 

Ik durf die meening niet te bestrijden, wijl ik van de 
leefwijze dezer termieten te weinig afweet en ‘het mij niet 
mocht gelukken belangrijke lectuur over dat onderwerp 
te bemachtigen. 

Niettemin ben ik eene andere meening toegedaan als 


— 365 — 


de voorstanders van bedoelde denkwijze. Het onderzoek 
dat ik plaatselijk instelde, doet mij besluiten te gelooven, 
dat de witte mier wel degelijk geheel gezonde en gave 
theeheesters tot haar prooi kiest, doch dat de gangen door 
boorders in het hout gemaakt, alsook litteekens waarop 
eenig dood hout of afgestorven bast aanwezig is, haar zeer 
welkom zijn, om als hoofdobject voor hare verwoestende 
aanvallen te dienen. 

Hoe dit alles ook zij, ik veronderstel, dat de uitvinder 
van een niet al te kostbaar middel, om de termieten uit 
de theetuinen te verdrijven of hen onschadelijk te maken, 
zonder tevens den groei der heesters te benadeelen, eene 
weldaad zal bewijzen aan de planters op de lager gelegen 
ondernemingen en ik heb gemeend, dat bescheidenheid, 
voortspruitende uit slechts kortstondige ondervinding, mij 
niet mocht weerhouden het hiervoren behandelde onderwerp 
te publiceeren in een tijdschrift, hetwelk mij voor dit doel 
het meest geschikt voorkwam. 

Tot besluit betuig ik mijnen beleefden dank aan de 
redactie voor de opname dezer regelen. 


Landen aan de Zuid, 22 April ’07. 


P. HOLTEN. 


FRAAIE EN MERKWAARDIGE BOOMEN. 


Reeds lang koesterden wij net voornemen nu en dan 
in Teysmannia afbeeldingen en korte beschrijvingen te 
geven van bijzonder mooie, merkwaardige of zeer oude 
boomen. In ieder land ter wereld worden dergelijke reu- 
zen uit het plantenrijk bewonderd en in beeld gebracht. 
Het eerste heeft hier zoo goed plaats als elders; het laatste 
is slechts bij uitzondering geschied. Zoo b. v. komen in 
den laatsten tijd, in het verslag van het Boschwezen ook 
fraaie afbeeldingen van boomen voor. Dergelijke ver- 
slagen komen uit den aard der zaak slechts in handen 
van een klein aantal lezers, terwijl in een populair 
tijdschrift als Teysmannia, dat niet slechts in Ned- 
Indië overal gelezen wordt, maar ook in Nederland 
en in het buitenland verspreid wordt, getuige de talrijke 
referaten in Buitenlandsene tijdschriften, zij een veel grooter 
publiek onder de oogen komen. Met de hulp van de 
Inspecteurs van het boschwezen, hopen wij in staat te 
zijn de mooiste afbeeldingen uit die verslagen ook in 
Teysmannia te kunnen reproduceeren. Verder doen wij 
een beroep op onze lezers en op alle vrienden der natuur, 
om ons te helpen aan photo's van dergelijke mooie 
boomen. 

Wij beginnen de serie met een boom uit den botanischen 
tuin. De heer Huijsman was zoo vriendelijk daarvan. 
een goed geslaagde photo te nemen en die te reproducee- 
ren; het is zeker voor Indië een mooi stuk werk. 

De wetenschappelijke naam van den boom is Aanr- 
thophuyllum excelsum Br, en de inlanders noemen hem 
hier ki-telor, 


Nine 
en we 
y ier Ed 


Xanthophyllum excelsum Bl. 
(Ki-endog.) 


- 


. 


en 


In het eerste nommer van de „Annales du Jardin Bota- 
nique de Buitenzorg”, dat verscheen in 1876, gaf mijn voor- 
ganger, wijlen de heer S. BINNENDiJK er reeds een korte 
beschrijving van, en het is merkwaardig hoe weinig de 
boom in die 31 jaar in de lengte gegroeid is. 

De boom werd in 1828 op den Salak gevonden; de toen- 
malige Hortulanus Hooper verzamelde er zaad van en 
plantte hem hier in den tuin uit. 

Het is een der fraaiste boomen uit den tuin; de enorme 
massa glanzend, donkergroen loof maakt een overweldi- 
genden indruk. De boom was in 1876 bijna 100 vt. hoog, 
thans haalt hij niet meer, of hij is toen niet goed gemeten 
of hĳĳ is in die dertig jaar niet meer in de lengte gegroeid. 
Werd in 1876 voor den stamdiameter 8 vt opgegeven, 
thans is die 1,36 M. of ruim 4,25 vt, terwijl de diameter 
van de kruin over de grootste breedte 24 M. is. Begon 
de vertakking in 1876 op 4 M. boven den grond, die hoogte 
is thans 5 M., waarschijnlijk heeft de boom een of meer 
der onderste takken verloren. 

Het zware loof hangt tot op den grond, zoodat de er 
onder geplaatste bank een der koelste plekjes in den 
tuin is. 

In het 5e deel van de „Bijdragen tot de kennis.der boom- 
soorten op Java, door Koorpers en VaALETON” wordt het 
volgende medegedeeld over den boom. 

Geographische verspreiding. Komt op geheel Java bene- 
den de 1200 M. voor. Hij is o. a. gezien in Banten op 
den Karang en op 1000 M. op den Poelasari, beiden in 
de afd. Pandeglang; in de afd. Menes-Tjaringin bij Tjemara 
op 200 M. zeehoogte op den goenoeng Mareng. In de 
Preanger nabij Pelaboeanratoe op 100 en 400 M. zeehoogte. 
In de djatibosschen van Semarang bij Kedoengdjati en 
Karangasëm op 100 en 200 M. zeehoogte. In Madioen op 
den goenoeng Pandan op 500 M. bij de desa Klangoen. 
In Semarang op den Oengaran op 1000 M. In Bezoeki 
op het Raoen-Idjengebergte bij Simpòlan (Djémber)op 900 


— 368 — 


M. en bij Pantjoer (afd. Panaroekan) op 1100 M. Meer in 
Oost- dan in West-Java, maar ook in West-Java niet 
zeldzaam. Buiten Java, door onzekere synonymie niet 
met zekerheid te bepalen. 

Voorkomen. Geïsoleerd tusschen een paar honderd boom- 
soorten, maar niet zelden in vrij grooten getale in hetzelfde 
bosch, o. a. bij Simpòlan bij Djémber, zonder evenwel 
gezellig te groeien. 

Standplaats. Groot aanpassingsvermogen aan licht en 
vochtigheid. In loofverliezende homogene bosschen zeer 
zeldzaam, bij voorkeur in heterogene schaduwrijke, altijd 
groene oerwouden der lagere bergstreken, waar soms in 
twee maanden geen regen valt, maar ook niet zeldzaam 
op altijd vochtigen grond. 

Bladafval. Altijd groen. 

Inlandsche namen. In Banten bij Tjemara enz. bij name 
onbekend. Bij Pelaboeanratoe Ki-éndog. Bij Pengamba 
en Kedongdjati Endog-endogan. Bij Klangoen (G. Pandan) 
Djeroekan. Bij Simpòlan (Bezoeki) soms Lorteloron soms 
Rasberasan. 

De boom is door zijn lage takaanzetting minder geschikt 
voor laanboom, alleenstaande op een gazon of ander open 


terrein maakt hij een imposanten indruk. 
W. 


HET WEERSTANDSVERMOGEN VAN PALMEN 
TEGEN VORST. 


In een verslag van Robertson-Proschowski komen de onderstaande 
gegevens voor, over de vorst, die de palmen in Noord-Italië en 
Zuid-Frankrijk kunnen verdragen. De waarnemingen zijn gedaan 
in den strengen winter van 1904-1905. 

Phoenix dactylifera en Canariensis weerstaan eene temperatuur 
van 7 à 9° beneden nul; verscheiden andere soorten en variëteiten, 
die door genoemden onderzoeker in zijn tuin gekweekt werden, ver- 
droegen 3 à 5e vorst. De mooie Ph. Roebelini heeft zonder ervan 
te lijden blootgestaan aan eene temperatuur van 4° beneden nul. 

Livistona australis verdraagt 6° vorst, terwijl L. sinensis, olivac= 
formis, subglobosa, Jenkinsiana, altissima en Hoogendorpi 4 à 5° kun- 
nen lijden. L. rotundifolia sterft echter bij 5e vorst. Corypha elata 
kan tegen 2 à 38°, maar Chamaerops stauracautha (Acanthoriza 
aculeata) sterft reeds als de thermometer op 0° komt. 

Zooals bekend is zijn de palmen, die de meeste koude verdragen: 
Chamaerops excelsa met hare variëteit Fortunei, daar zij te Parijs 
aan eene temperatuur van 15° beneden 0° buiten blootgesteld, daar- 


van niets te lijden hadden. 
w. 
(Revue Horticole, No. 3, 1907). 


OVER BEMESTING VAN PLANTEN IN POTTEN. 


De kundige kweeker verkrijgt dikwijls mooie resultaten bij het 
kweeken van potgewassen. In de cerste plaats door eene geslaagde 
vermenging van geschikte grondsoorten. Velen zien in die mengsels 
het gebeim om hunne planten tot de volmaking te brengen, die 
men tegenwoordig verlangt. Voorschriften als: 4 deelen compost, 
3 deelen zand, 2 deelen leem en soms nog wat bosch- of heide- 
grond, moeten het hem doen. En werkelijk berusten deze meng- 
sels dikwijls op eene lange ervaring; er is echter veel geheimdoenerij 


OS 


bij, want wat den uitslag geeft bij de potcultuur is de physische 
toestand en de voedingswaarde van den grond. 

Men ziet dat ook langsamerhand meer in, en de zoo gewaardeerde 
compost-aarde is physiek uitstekend, indien men er maar planten- 
voeding aan toevoegt; zoo vermengt men ze met kalk, beendermeel, 
horenspanen of begiet ze nu en dan met gier. 

Hoezeer dit erkend wordt, toch verkeert de bemestingsleer der 
potgewassen nog in hare kindsheid, indien men in het oog houdt, 
dat ook voor potgewassen algemeen gebrek bestaat aan de drie 
hoofdvoedingsmiddelen, namelijk kali, phosphorzuur en stikstof, en 
dat onze tegenwoordige wijze van bemesting daarin slechts on vol- 
komen voorziet. 

In de meeste kweekerijen is het begieten der planten met gier, 
verdunde koemest, eene vaste gewoonte. Zeker is eene dergelijke 
bemesting nuttig, maar niet voldoende, omdat deze mest in ongelijke 
verhoudingen slechts stikstof en kali bevat en deze beide voedings- 
stoffen zijn niet geheel toereikend om de plant geheel normaal te doen 
ontwikkelen. Ook het beendermeel werkt eenzijdig. Ongetwijfeld 
worden de beste resultaten verkregen, indien men de bovengenoemde 
drie meststoffen als het ware te samen laat werken. 

Men meene niet, dat hoe hoog de kunstmest staat aangeschreven, 
hij den stalmest moet vervanger; integendeel hij moet dezen 
completeeren. Zoo zal men op een terrein van 100 vierkante meter 
met bloemen beplant, jaarlijks ongeveer 100 kg stalmest, en daarbij 
2 à 4 kg. kali, 2 à 3 kg. superphosphaat en evenzooveel zwavel- 
zure ammonia of evenveel kali met 43 kg. ammonia-superphosphaat 
moeten geven. Ook kan men geven 3 kg. kali, 4 kg. Thomasmeel 
en 2 à 3 kg. Chilisalpeter. 

Deze meststoffen worden goed met elkaar vermengd, zoo mogelijk 
met wat vruchtbare fijne aarde, en daarna strooit men het mengsel 
vóór men plant op de vakken en harkt het er ondiep onder. 

Heester- en boomgroepen bemest men het best kort voor den 
groei; is de grond bijzonder arm of bemest men voor den eersten 
keer, dan kan men gerust 25 à 30pCt. meer geven als gewoonlijk. 

Merkwaardig zijn echter de resultaten, die in den laatsten tijd 
verkregen zijn bij bemesting van potplanten; in verscheiden groote 
bloemisterijen zijn er Pelargonium’s, knol-Begonia’s, Fuchsia’s, 
Asparagus-soorten enz. mede bemest. Meestal werd een mengsel 
gegeven bestaande uit 18 dl. kali, 17 dl. phosphorzuur en 12 dl. 


stikstof, dat onder het handelsmerk P. K. N., volgens een vast re- 
cept bij alle groote mestfirma’s te verkrijgen is. Door regelmatige 
bemesting met genoemd mengsel heeft men prachtige resultaten 
verkregen. Het is daardoor minder noodig dikwijls door overplan- 
ten nieuwe aarde te geven; zoolang de physieke toestand van den 
grond goed blijft, kan men ze in de potten laten. De stoffen van 
het mengsel zijn tot op zeer kleine hoeveelheden na oplosbaar in 
water, en laten dus geen andere stoffen, die nadeelig op den plan- 
tengroei kunnen werken, in de potjes achter. De stoffen moeten 
in goed gesloten bussen bewaard worden; men lost 1 kg. er van 
in 5 liter water op. Bij het gebruik moet deze oplossing verder 
verdund worden. 

Gewoonlijk begiet men de planten eens in de week er mede ; de 
bladeren mogen met de vloeistof niet in aanraking komen. Het 
is nuttig na de bemesting de geheele plant met een gieter met 
fijnen sproei met zuiver water af te gieten. 

Alle planten, die niet snel groeien, en die in lichten grond ge- 
kweekt worden, zooals Azalea’s, Rhododendron’s, Camelia's, Be- 
gonia’s, Orchideeën enz, verdragen slechts eene sterk verdunde op- 
lossing, b.v. 2 dl. voedingzouten op 1000 dl. water. Kruidachtige 
gewassen, die gewoonlijk krachtig groeien, mogen het sterker hebben, 
b.v. 3 à 4 dl. voedingzouten op 1000 dl. water; hierbij rekent men 
ook Fuchsia’s, Geranium ’s en dergelijke. Pas in den pot geplan- 
te gewassen bemest men nog niet; hiermede wordt gewacht tot zij 
flink doorgeworteld zijn. 

Men heeft het bij dit soort van bemesting meer in de hand dan 
bij stalmest ze naar behoefte toe te passen, als men weet dat 
stikstof en kali krachtig op de ontwikkeling van blad, dat kali 
en phosphorzuur meer op de bloem- en vruchtzetting werken 


en vooral de heldere tinten der bloemen verhoogen. 
w. 
(Gartenflora, Heft 3. 1907.) 


NOG EENS HET BEMESTEN VAN SIER- EN POTPLANTEN. 


Het is zeker een verdienstelijk werek, indien in vakbladen op de 
groote beteekenis van de z.g. kunstmest in den tuinbouw wordt 
gewezen. Nog verdiensteliĳjker zou het echter zijn, als voor het 
gebruik dezer voedingszouten, dat bij lange na niet zoo eenvoudig 


is als het schijnt, nauwkeurige en duidelijke voorschriften gegeven 
werden. Dat het gebruik dezer stoffen in den tuinbouw nog zoo 
weinig algemeen is, ligt aan de verkeerde toepassing, waardoor dik- 
wijls negatieve resultaten verkregen worden. 

Hij, die wild groeiende planten in de omgeving verzamelt en 
die in vette tuinaarde plant of ze door toevoeging van voedings- 
zouten tot een bijzonder weligen groei wil dwingen, zal er gewoon- 
lijk weinig genoegen van beleven. Er zijn hier moeielijkheden te 
overwinnen, waarvan de landbouwer geen vermoeden heeft; de 
laatste kweekt planten in het groct, die reeds aan bodem en kli- 
maat gewoon zijn en waarvan hij zoo niet alles, dan toch veel weet. 
Met de teelt van planten in potten is het een geheel andere zaak; 
de kweeker moet een grondige kennis hebben van de omstandig- 
heden waaronder zijne planten op hunne natuurlijke groeiplaats 
leven. Of de plant onder donkere of lichte schaduw of in de volle 
zon moet staan, of het daar veel of weinig regent, of daar perio- 
diek langdurige droogte heerscht, zoodat zij eene rustperiode noo- 
dig heeft, of zij te huis behoort in moeras of op rotsen, of langs 
oevers van rivieren, zoodat zij tijdelijk geheel of gedeeltelijk onder 
water komt of liever op droge plekken groeit. Bij het kweeken 
van planten, vooral in potten, dient de kweeker al die omstandig- 
heden grondig te kennen; teneinde hierdoor en door langdurige 
praktische ervaring in staat te zijn, goede resultaten te bereiken. 

In het midden der vorige eeuw, leiden de onderzoekingen en 
de publicaties van Liebig tot eene overschatting van de minerale 
bestanddeelen van den grond. Later kwam men tot de over- 
tuiging, dat de physische hoedanigheden van den bodem, een niet 
minder voorname factor voor de vruchtbaarheid waren, vooral het 
hooge humusgehalte en de daaruit ontstane groote vruchtbaarheid 
van den grond is een der voornaamste factcren voor den planten- 
groei. Nog later volgden de ontdekkingen van de wortelknolletjes 
der Leguminosen, van de schimmeldraden in de wortelspitsen van 
vele woudboomen, die de stikstof uit de lucht op kunnen nemen 
en binnen het bereik der planten brengen. Nog niet lang geleden 
vond men schimmels in de wortels van verscheiden Orchideeën en 
bricaceeën en ofschoon het nog niet duidelijk uitgemaakt is of men 
hier met symbiose of met parasitisme te doen heeft, toch is er veel 
voor te zeggen, dat hier werkelijk het eerstgenoemde het geval is, 
en de Orchideeën die schimmels voor hun weligen groei noodig 


QD 
er MONO 


id 


hebben. Er doen zich in de cultuur van talijke planten verschijn- 
selen voor, die de wetenschap nog niet verklaard heeft, maar die 
aan eene dergelijke symbiose doen denken. Zoo groeien Azalea ’s, 
Camellia’s en dergelijke potplanten slechts welig in aarde van 
bepaalde herkomst, neemt men anderen grond, die geheel dezelfde 
physische en chemische eigenschappen heeft, dan zullen zij daarin 
minder welig groeien. 

Uit het medegedeelde blijkt duidelijk, dat er nog een aan- 
tal factoren, behalve de bemesting der planten, in aanmerking 
komen om deze behoorlijk te doen groeien. Niettemin is het een 
feit, dat vele onzer potplanten in hunne gewone aarde te weinig 
van de drie hoofdbestanddeelen der voeding : stikstof, kalium en pbos- 
phorzuur vinden. Zonder twijfel zullen vooral de snelgroeiende ge- 
wassen als: Coleus, Fuchsia’s, Pelargoniums en dergelijke na 
toevoeging in de aarde dier stoffen tot krachtiger groei en betere 
ontwikkeling geraken. Een juiste keuze der preparaten waarmede 
men bemest, en een grondige kennis van de eigenschappen en van 
de werking dier stoffen op bepaalde grondsoorten en planten, is 
een conditie voor het verkrijgen van gunstige resultaten. 

Hierbij eenige opmerkingen, die op jarenlange ervaring berusten. 
Hoornspaanders of hoornmeel is niet slechts voor bladplanten, maar 
voor poteultuur zeker een der beste meststoffen. Terwijl beender- 
meel te langzaam vergaat, doen eerstgenoemde het snel genoeg om de 
potplanten gedurende een half jaar of langer aan de gewenschte 
voedingstoffen, tenminste aan stikstof en phosphorzuur, te helpen. 
Hier ontbreekt echter kalium en daardoor wordt het duidelijk, dat 
de begieting met de kalirijke gier, hier zeer van pas komt. In 
plaats hiervan zou men een zeer verdunde oplossing: b. v. 1: 
1000 van de stikstofhoudende Chilisalpeter of van een 40°/ kali- 
zout kunnen gebruiken. Het vermengen dezer zouten met den grond, 
voor men er in plant, zooals zulks gewoonlijk met hoornspaanders 
geschiedt, zou verkeerd uitkomen, omdat zij bij het begieten der 
bloempotten, voor een groot deel weggespoeld worden. 

Het is niet noodig bij de gier kali te voegen, daarentegen is zij 
arm aan phosphorzuur en waar het om de productie van bloemen 
of vruchten te doen is, heeft het zijn nut deze stof er bij te voegen. 
Men lost daarvoor wat superphosphaat in de gier op. Niet zooals 
wel aangegeven wordt 1 kg. d.i. 1000 gr. op een gieter water, 
maar 10 of hoogstens 20 gr. op een gieter water van 10 L. in- 


— 814 — 


houd. Maakt men de oplossing te sterk, dan worden de jonge 
worteltjes beschadigd. 

Schrijver handelt verder nog over verschillende metstoffen, o. a. 
noemt hij ook het bekende Wagnersche voedingszout, dat reeds 
jaren geleden in dit tijdschrift werd besproken, maar ook hier 
waarschuwt hij tegen te sterke concentratie. Beter acht hij het 
voor potgewassen zwakke oplossingen b. v. 1 op 1000 te gebruiken, 
maar er dan meermalen kort achterelkaar, bv. twee keer in de 
week mede te begieten. 

De bemesting met kalizouten, zegt hij verder, heeft altijd eene 
vermindering van het kalkgehalte in den bodem ten gevolge, 
terwijl zich Chloorcalcium vormt, dat door den regen spoedig 
weggespoeld wordt. Wie dus in zijn tuin deze meststoffen ge- 
bruikt, zal om de 3 à 4 jaar zijn grond met kalk moeten bestrooien. 

(Gartenflora, Heft 5, 1907) w 


HET IN ZAKJES DOEN RIJPEN VAN VRUCHTEN. 


In onderstaand tijdschrift schrijft de heer van der Vlist: Tijdens 
ons verblijf in Frankrijk zagen wij op verscheiden plaatsen boven- 
genoemde methode toegepast. In de Fransche vakbladen werd het 
aanbevolen en op de gunstige resultaten ervan gewezen. Telken- 
male als wij de groote tuinbouwtentoonstellingen te Parijs bezoch- 
ten, konden wij met eigen oogen aanschouwen welk een gunstigen 
invloed het op de vruchten uitoefende. Van moeilijk te kweeken 
variëteiten kan men met behulp van deze nog nieuwe methode 
fraaie vruchten oogsten. 

Reeds langen tijd werd het zakken in Frankrijk bij de druiven 
toegepast. De trossen werden in het najaar tegen het rijpen in 
geoliede canvas-zakjes gedaan, om ze tegen de aanvallen van 
vogels en van verschillende insekten te beveiligen. Deze handeling 
bracht eenige fruitkweekers op het denkbeeld ook de appels en 
peren in zakjes te doen. Ze gebruikten hiervoor papieren zakken 
en de uitkomsten waren zoo goed, dat het algemeen navolging 
vond. Ook de druiven worden thans niet meer in zakjes van 
canvas, maar in papieren-zakken gedaan en ook hiermede krijgt 
men goede resultaten. 

De vruchten worden zwaarder van stuk; men schrijft de oorzaak- 
hiervan toe, dat door de afsluiting de schil minder te lijden heett 


— 815 — 


van temperatuurverschillen, omdat de zonnestralen haar niet kunnen 
bereiken ; deze blijft dan zachter en zet zich beter uit. Gewoonlijk 
is het aan de vruchten van denzelfden boom reeds zichtbaar, dat 
de meer beschutte niet slechts het grootst, doch ook het fraaist zijn. 
De schil krijgt eene fraaie zachtetint. Verder blijven de vruchten, 
zoo de zakjes tijdig genoeg aangebracht worden, gevrijwaard tegen 
wormen, welke zooveel fruit vernielen. 

Zeker is het, dat door de fraaie tint en de gaafheid der vrucht, 
deze in handelswaarde vooruitgaat. Zoo beweert men, dat de witte 
winter Calville, die onder gewone omstandigheden 15 et opbrachten, 
5 à 10 cent meer deden, indien ze in zakjes gerijpt waren. 

Men gebruikt er verschillende soorten papier voor; soms wel 
krantenpapier; dit is echter niet aan te bevelen, daar het veel water 
opneemt, niet snel droogten daarom bij vele regens spoedig scheurt. 
Beter is het z.g. vetvrije-papier dat dikwijls voor het verpakken 
van boter gebruikt wordt; ook het zg. cristalpapier is geschikt. 
Beide laten zeer moeilijk ket water door en drogen spoedig 
op; ook zijn zij vrij sterk, zoodat in gewone omstandigheden deze 
zakjes niet verwisseld behoeven te worden. 

In Frankrijk worden zakjes gebruikt vanhet merk „Le Préserva- 
teur’’, ze voldoen daar zeer goed, zijn netter dan de andere en bestand 
tegen den invloed van het weer; zijn echter wat duurder dan ei- 
gen gemaakte. Zij zijn gemaakt van doorschijnend eristalpapier en 
in den bodem machinaal met kleine gaatjes doorboord, die eene 
flinke luchtverversching veroorloven; als er water in het zakje 
komt, kan dat gemakkelijk weg. Zij zijn in de volgende maten 
verkrijgbaar: No. 1, breed 14cm. lang 21 em. à f 0.90 per honderd ; 
No. 2, breed 17 em. lang 22 em. à f 1,20 per honderd; No. 3, 
breed 20 em. lang 29 em. à f 1.50 per honderd. Het adres 
waar zij verkocht worden is: Bureau du commission de la Librairie 
Horticole 84, Rue de Grenelle, Paris. 

(Hloralia, 1 Maart 1907). w. 


DE PITCAIRNIA'S. 


De Bromeliaceeën, waaronder ook de ananas behoort, waren 
vroeger meer in de mode dan thans. De reden waarom nu de 
eene plantensoort en later weer de andere zich in de gunsten der 
mode mag verheugen, zijn niet altijd gemakkelijk na te gaan. 


(Dl £ 
— ob — 


Vooral in ons tropisch klimaat zijn het sierlijke en in de cultuur 
weinig eischende planten, die nog het voordeel hebben, in niet te 
donkere schaduw goed te groeien en mild te bloeien. Dit voor- 
deel is niet te onderschatten, omdat de meeste onzer fraaibloeiende 
planten, niet in de schaduw willen groeien. 

Er zijn eenige soorten, die wat stijf in hunne vormen zijn en 
men wel eens metalen planten noemt, en al is deze naam niet 
geheel onverdiend, toch voldoen ook deze, mits niet te veel, zeer 
goed in den tuin, en wordt door de fraaie vormen en schitterende 
kleuren der bloeiwijzen veel goed gemaakt. 

In onderstaand tijdschrift worden eenige planten besproken, die 
allerminst kunnen beschuldigd worden stijve vormen te hebben, en 
die wij in den Botanischen tuin sinds jaren kweeken. 

Het geslacht Pitcairnia bestaat uit een groot aantal soorten, 
waarvan de meeste flinke, krachtige planten vormen, met smalle, 
lange, sierlijk omgebogen bladeren, terwijl de bloemen van sommige 
in lange aren en van andere in lange pluimen staan en zich 
meestal met schitterende kleuren tooien. 

Er zijn ook kleine teerdere soorten onder, die beter in potten 
kunnen gekweekt worden. Deze zijn voor de cultuur in serres in 
Europa geschikt, terwijl wij in onze tuinen beter met de sterkere, 
ietwat grovere planten opschieten. 

Onder de soorten, die in genoemd opstel besproken worden, zijn 
er die wij niet bezitten, o.a Pitcairnia punicea, die de groeiwijze 
heeft van een kleine Dracaena, zooals Dr. gracilis. Het blad is 
smal, licht, sierlijk en aan den onderkant iets zilverachtig, 
terwijl de bovenzijde glanzend donkergroen is. De bloemstengels 
komen uit dit groen te voorschijn; zij worden 20 em. lang en zijn 
bezet met kersroode bloempjes. 

Pitcairnia muscosa is nog fijner en eleganter; in een mooien vaas- 
pot, te samen geplant met Adiamtums en een paar mildbloeiende 
Begonia semperflorens, verkrijgt men een sierlijk geheel. 

Pitcairnia corallina moet blijkbaar in haar vaderland epiphitisch 
groeien, zooals trouwens verscheidene Bromeliaceeën, waarvan men 
in den tuin geheele boomstammen mede bedekt ziet. Genoemde 
P. c. laat de bloemstengels veel lager hangen dan den voet van de 
plant. De bladeren hebben dikwijls 1.20 M. lengte en zijn circa 
20 em. breed; de bloemen hebben eene helderroode kleur en zijn 
slechts aan eene zijde van den stengelg eplaatst. 


Eene mooie variëteit hiervan is P. Darblayana; deze doet uit het 
midden van het loof een flinken stengel met talrijke in een pluim 
geplaatste helder roode bloemen komen. 

(Revue Horticole, No 3, 1907.) wo 


IETS OVER DE DRUIVENTEELT IN GUATEMALA. 


Uit onderstaand opstel blijkt dat de teelt van druiven ook elders 
in de tropen geen geringe bezweren oplevert. 

De heer Solas, die zich jarenlang veel moeite getroost heeft om 
deze teelt te doen slagen, deelt o.a. het volgende mede: het resul- 
taat der talrijke proeven kan in weinig woorden medegedeeld wor- 
den; de teelt van goede desertdruiven is hier zoo niet onmogelijk 
dan toeh aan bijna onoverkomelijke bezwaren onderhevig; ook zijn 
de vruchten niet saprijk genoeg om er een smakelijken wijn uit te 
bereiden. 

Er worden in het opstel tal van mislukte proeven beschreven, 
en de vermoedelijke oorzaken daarvan nagegaan, die hoofdzakelijk 
te zoeken zijn in het klimaat. 

In 1896 en 1897 werd in de nabijheid van de hoofdplaats eene 
proef op vrij uitgebreide schaal genomen door een Franschman, 
wijnbouwer van beroep, die daarenboven nogal gereisd had in de 
tropen. Een duizendtal jonge uit stek gekweekte planten uit 
Bordeau werden in een goed gedraineerden alluvialen kleigrond ge- 
plant; door het plaatsen aan den windkant van eenige rijen stevige 
boomen, werd het terrein beschut. Ofschoon de planten zich aan- 
vankelijk goed ontwikkelden, kwam er weinig van terecht. Heel 
duidelijk is het niet wat de oorzaak was, wel wordt vermeld, dat de 
geldschieters geen fondsen meer wilden fournereen, zoodat de tuinen 
niet verder onderhouden werden. De heer Rodriguez, die den aan- 
plant zag toen deze circa 2 jaar oud was, vond er enkele trosjes 
druiven aan. 

In Salama, eene kleine stad in het departement Baja + 900 M. 
boven de zee, met een veel droger klimaat en zandigen bodem, 
hebben een groot deel der inwoners wijngaarden van 15 tot 50 
are groot, die zeer goede desertvruchten leveren. Zij zijn niet 
zoo dun van schil als de Europeesche kasdruiven, maar toch zeer 
goed. 

Het resultaat van al die proeven is eigenlijk, dat men in de 


— 318 — 


tropen wel desertdruiven kan telen, al is het ook niet van supe- 
rieure kwaliteit, maar uitsluitend in een lichten zandigen bodem en 
in een klimaat, waar een behoorlijke droge moesson heerscht. In 
zware kleiachtige gronden en in een vochtig klimaat, gelukt het 


niet. 
h. w. 


WORDEN ANANASSEN DOOR EIGEN 
STUIFMEEL BEVRUCHT ? 


Bij het kruisen van verschillende ananasvariëteiten is dit een 
belangrijke vraag. Zoo ja, dan moet men vele voorzorgen nemen, 
opdat zelf-bestuiving piet plaats heeft. Zoo neen, dan hoeft dit 
niet en gaat alles veel vlugger. 

The Agricultural News (Vol II p. 404) beschreef in het jaar 
1903 het begin van kruisingsproeven tusschen de variëteiten Ripley 
en Smooth Cayenne. Hierbij werden door den Heer Fawcerr alle 
voorzorgen in acht genomen om zelf-bestuiving te voorkomen. De 
bloem der ananas bevat 6 meeldraden en 1 stamper. De stempels 
van Zèipley zouden kunstmatig bestoven worden, dus nam men, om 
bestuiving door pollen uit dezelfde bloem tegen te gaan, de meeldra- 
den weg nog vóór de helmknopjes rijp waren. En voordat de stem- 
pel kleverig was, beschermde men haar tegen vreemd en ongewenscht 
pollen, door het geheele bloemhoofd door fijn gaas te omgeven. 

Hierna werd gewacht tot de stempel rijp werd. Op het juiste 
oogenblik nam men stuifmeel van de bloemen van Smooth Cayenne 
en bracht dit op de vochtige en kleverige stempels der gecastreerde 
Ripley-bloemen, waarna de bloemhoofden weer omhuld werden. 

Deze bewerking moet zeer voorzichtig gedaan worden en vereischt 
veel tijd en geduld. De bloemen der ananassen zijn dikwijls 
geheel, meestal gedeeltelijk gesloten en de stempels niet gemak- 
kelijk te bereiken. Men verkreeg evenwel in den Bot. tuin te 
Hope (Jamaica) 1500 — 2000 zaailingen van deze kruising. 

De Amerikanen hielden zich in Florida reeds eerder op met dit 
werk, maar namen vooraf een proef, om te weten te komen, 
of deze tijdroovende voorzorgen werkelijk noodig zijn. In het 
Yearbook of the Dep. of Agriculture for 1905 wordt dit op blz. 
284 op de volgende wijze beschreven : 

Teneinde te beslissen of er bevruchting komt na zelf-bestuiving 
nam men de volgende proeven: 


— 319 — 


Stuifmeel van Pernambucs op stempel van dezelfde bloem: 
8 bloemen op één bloemhoofd gaven O0 zaden 


10 „ n n” ” n 0 

10 ” ” ” ” ” 0 

10 » » 7 pn 5 1 zaad. 

Din, ae 5 5 3 goede zaden. 


Stuifmeel van Porto Mico op stempel van dezelfde bloem: 

8 bloemen op één bloemhoofd gaven O0 zaden. 

Stuifmeel van Abachi op stempel van dezelfde bloem: 

17 bloemen op één bloemhoofd gaven O0 zaden. 

Dit wijst er op, dat, terwijl gewoonlijk de ananassen na zelf- 
bestuiving zaadloos zijn, er toevallige zaden kunnen ontstaan, 
wanneer het stuifmeel met zorg en op den juisten tijd op den 
stempel komt. Na bestudeering der bloemen van verschillende 
variëteiten besloot schrijver (Herpert Wepser), dat zelf-bestuiving 
bijna altijd plaats heeft, ten minste wanneer de bloemen beginnen 
te verwelken. In normale omstandigheden bereikt het stuifmeel de 
stempel te laat om bevruchting tot stand te brengen. 

Nadat dus vastgesteld was, dat men practisch bovenstaande 
vraag ontkennend mag beantwoorden, ging men over tot de eigenlijke 
kruisingen tusschen verschillende variëteiten, welke eenige goede 
bastaarden schijnen te hebben opgeleverd. 

De Miami, ontstaan uit Smooth Cayenne (dg) Xx Enville (@), moet 
hieronder de beste zijn. 


(The Agr. News Vol HI p. 404 en Yearbook 
of the Dep. of Agriculture, blz. 284). 


DEL 
S 


HET ENTEN VAN LEGUMINOSEN MET REI[N- 
KULTUREN VAN BACTERIËN. 


Ook in Australië hebben een groot aantal proefnemingen plaats 
gehad met het enten van Leguminosenzaad met reinkulturen van 
de knolletjesbacterie (Bacterium radicicola). Als uitgangsmateriaal 
dienden de door het departement van landbouw te Washington in 
den handel gebrachte Nitroculturen. Evenals bij soortgelijke proet- 
nemingen in andere landen hadden die proeven, met verschillende 
Leguminosen op gronden van verschillende samenstelling, niet het 


minste resultaat. Ook bij potproeven, waar de condities zooveel 
Teysm. XVIIL. 25 


— 380 — 


gunstiger zijn dan bij proeven op het open veld, werd nooit een 
noemenswaard verschil gevonden tusschen de geënte en de niet 
geënte planten. De schrijver komt dan ook tot de conclusie, dat 
de resultaten, vermeld in de brochure van Dr. Moore, op zijn 
zachtst uitgedrukt sterk overdreven moeten zijn. 


(Agricultural Gazette of N. S. 
Wales, 1907, pag. 549). d. k. 


DE TOESTAND DER KUNSTMATIGE KAMFERBEREIDING. 


Over dit onderwerp heeft A. Hempel in de Chemiker Zeitung 
1907 bl. 6 een verhandeling geschreven, waaraan het volgende 
ontleend is. 

Evenals dit met meer natuurproducten, zooals: indigo, alizarine 
en andere het geval reeds is, tracht de techniek de kamfer kunst- 
matig te bereiden. 

De toestand is hiervoor op het oogenblik zeer gunstig, daar de 
prijs van de kamfer, waarvan Japan het monopolie bezit, steeds 
stijgt. In 1896 toch kostte 100 kg. kamfer te Hamburg 370 Mark; 
in 1905 was de prijs gestegen tot 684 Mark. De voornaamste 
verbruikers, de celluloïdfabrikanten en de raffinadeurs betalen aan 
het Japansche monopolie voor ruwe kamfer met ongeveer 90 pCt- 
gehalte 450 Mark. Mocht echter de kunstmatige kamferbereiding 
werkelijk invloed gaan uitoefenen, dan is het Japansche monopolie 
zeer goed in staat de kamfer voor veel lager prijs te leveren, daar 
het zelf toch de ruwe kamfer voor 86—127 Mark de 100 kg. op- 
koopt. Men kan dus gerust aannemen dat, wanneer een strijd 
tusschen de natuur- en kunstmatige kamfer mocht ontstaan, het 
Japansche monopolie in staat is kamfer te verkoopen tegen ongeveer 
150 M. de 100 kg. Hiermede moeten de fabrieken, die kunstmatig 
kamfer bereiden, rekening houden en waarschuwt de schrijver hen 
niet te veel geld in hun onderneming te steken. (Het schijnt me 
echter toe, dat dit wel wat al te pessimistisch is, daar de winning 
van het product in Japan en Formosa op zulk een primitieve wijze 
plaats heeft, dat het wellicht niet lang zal duren, als men zoo 
voortgaat, dat alle boomen vernield zijn en nog geen nieuwe, groot 
genoeg om kamfer te bereiden, verkregen zijn. Ref.) 

Was het echter mogelijk het natuurproduct voor dezen prijs voort- 


— 881 — 


durend te leveren, dan zou de kunstmatige kamferbereiding den 
strijd zeker moeten verliezen. Men gaat toch voor de bereiding 
uit van een terpeen, het pinen, waarvan terpentijnolie ongeveer 
10 pCt. bevat. Het uitgangspunt van alle patenten voor kamfer- 
bereiding is dan ook terpentijnolie. 

Deze olie is in den laatsten tijd zeer in prijs gestegen, zoodat 
nu 100 kg. 98 M. kosten, terwijl men er 6 jaar geleden slechts 
55 M. voor betaalde, Dit is ten deele veroorzaakt door de onoor- 
deelkundige wijze van winning der olie in de Amerikaansche 
wouden, en voor een ander deel door de Terpentijntrust, die den 
prijs opdrijft. Uit deze cijfers volgt duidelijk, dat het niet mogelijk 
zal zijn 100 kg. kamfer bij den tegenwoordigen prijs der terpentijn- 
olie, voor 150 M. te leveren. 

Van het groot aantal patenten, dat in de laatste jaren aange- 
vraagd werd, is er nog maar één over, dat in het bezit is van 
de Chem. Fabrik auf Aktien vorm. Schering. 

Deze fabriek brengt tegenwoordig kunstmatige kamfer aan de 
markt. 

Voor de kunstmatige kamfer en ook voor de natuurkamfer dreigt 
echter nog een ander gevaar. De celluloïdfabrikanten toch doen 
al hun best een goedkoopere stof te vinden, die de kamfer kan 
vervangen en mocht dit gelukken, dan zou een van de groote af- 
nemers van kamfer wegvallen. 

d. j. 


PLANTEN-ECOLOGIE. 


Alweer een nieuw woord voor een oude zaak. Professor Hens- 
low heeft er veel over gesproken en geschreven; in onderstaand 
tijdschrift komt er een opstel over voor, waaraan ik het volgende 
ontleen. 

Het onderwerp dateert al van den tijd toen men bemerkte, dat 
de vegetatie van een kustmoeras met brak water geheel anders 
was dan die van een moeras in het gebergte enz. Plantenkwee- 
kers hebben altijd getracht op de hoogte te komen van de eigen- 
aardigheden der groeiplaatsen hunner kweekelingen; zij moe- 
ten dikwerf op kleine ruimte gewassen kweeken van de meest ver- 
schillende herkomst. Er zijn theoriën opgesteld, om de verschil- 
lende eischen, die de planten stellen, onder vaste regels te brengen ; 


RAS 


theoriën geheel waardeloos, indien zij niet op wel bewezen feiten 
berusten. En zoo is er een nieuwe onderafdeeling ontstaan in de 
studie der plantkunde, die men den naam van Eeologie gegeven 
heeft. Ook andere nieuwe termen zijn hiermede in gebruik ge- 
komen; zoo noemt men planten uit droge klimaten „xerophyten”; 
vochtminnende gewassen zijn „hygrophyten” enz. De planten 
zijn zoowel uit- als inwendig zoo gevormd of veranderd, dat zij 
kunnen groeien in de omgeving waar zij voorkomen. Deze hoedanig- 
heden en kenmerken hebben weinig gemeen met de familie-relaties. 
Zoo vindt men in de z.g. succulcuten-serre in Kew, planten bij- 
een, die in het algemeen veel overeenkomst met elkaar toonen, 
ofschoon zij, zooals aan hunne bloemen gemakkelijk genoeg te zien 
is, tot verschillende fanilies behooren ; als: Wuphorbia’s, Stapelia's 
Cactussen enz. Dezelfde oorzaken hebben dezelfde gevolgen en 
zoo is het den kweeker dikwijls mogelijk, om door een oppervlak- 
kige beschouwing van de plant of van hare wortels, de methode 
van cultuur te bepalen, die voor haar het geschiktst is. 

Er bestaat echter een groot verschil in het aanpassingsvermogen, 
het zich schikken in omstandigheden van verschillende gewassen. 
Zoo teelt men overal in de binnenlanden kool, terwijl de oorspron- 
kelijke soort, waarvan onze geteelde afstamt, uitsluitend aan het 
strand onder geheel andere omstandigheden groeit. En werkelijk 
zijn veel planten „mesophyten’, d.i. zij hebben een grooter aanpas- 
singsvermogen dan andere, welke laatste kwijnen en sterven, als 
zij niet juist onder dezelfde voorwaarden, wat betreft grond, licht, 
vocht, temperatuur enz. voorkomen, als in hunne oorspronkelijke 
groeiplaatsen. 

Men mag echter niet over het hoofd zien, dat planten, die in 
de een of andere streek in het wild groeien, dat niet altijd doen, 
omdat de omstandigheden daar het gunstigst voor hun groei 
zijn, maar dikwijls, omdat zij elders door krachtiger mededing- 
sters verdrongen worden en dat dit juist de eenige plaats is, al 
is het niet de beste, waar zij zich nog kunnen behelpen. En 
zoo komt het dikwijls voor, dat sommige gewassen in de tuinen, 
waar zij geholpen worden in den strijd om het bestaan en waar 
hunne vijanden door den kweeker in toom gehouden worden, zich 
veel beter ontwikkelen en fraaier worden dan in het wild. Professor 
Henslow ziet in al deze verschijnselen het antwoord der planten, 
als men ze in verschillende condities brengt, 


Len 


Professor Massart onderzocht de Flora van de zandige duinstreek 
aan de Belgische kust; hij nam tal van cultuurproeven met planten 
uit andere soort grond, met het doel na te gaan of deze in het 
duinzand konden groeien. De duinen liggen vlak aan zee; op een 
afstand van 3 à 1 mijl van de kust liggen de vruchtbare polders; 
zoowel in de duinen als in de polders treft men kleine poelen aan, 
waarin een weligen plantengroei bestaat. Nu is het merkwaardig, dat 
die zeer verschillend is in de polders en in de vlak bij gelegen duinen, 
en planten van een polderpoel naar een duinpoel of omgekeerd 
overgebracht, kenden niet in leven blijven; de oorzaak moet ge- 
zoeht worden in een scheikundig verschil in het water. 

Er zijn echter ook verschijnselen, die Prof. Henslow door de 
„Eeologie” niet kan verklaren, zoo b.v. het geval met de z.g. 
Sweet pea Lathyrus odoratus. Een twintigtal jaren geleden was 
het een onaanzienlijk plantje, dat meer gekweekt werd om den 
geur der bloemen dan om hare schoonheid. Toen het plotseling 
in de mode kwam, en wat gebeurt er? Kleur, vorm, grootte, aantal 
bloemen, alles is veranderd en veel verbeterd. Inférieure variëtieten 
werden weggedaan; door selectie verkrijgt men nog jaarlijks ver- 
beterde vormen zonder dat in de groeivoorwaarden eenige verandering 
gekomen is, zonder dat er door kruisbevruchting ander bloed in 
gebracht is, het eenigste is hier teeltkeus en kruising der reeds 
bestaande variëteiten. 

Het boek waarin Henslow al deze zaken bespreekt, draagt den 
bescheiden titel „An Introduction to Plant Ecologie’, maar het 
bevat een schat van waarnemingen in Egypte, Malta, de Kaap 
en in zine omgeving, door hem zelven gedaan. Evenals Charles 
Kingsley stelt hij de plant als het ware tal van vragen; zoo 
vraagt hij, wat zij is, waar zij vandaan komt, wat is de bedoeling 
van de verschillen in structuur, wat haar groei bevordert en wat 
zijn de hindernissen, die zij te overwinnen heeft? Het zoeken 
naar de beantwoording van deze en andere dergelijke vragen is 
een opwekkende arbeid. 

Er is geen beter opleiding voor jonge kweekers denkbaar, dan 


op deze wijze te trachten zijn kennis te vermeerderen. 
WW. 


(Gardener’s Chronicle, 6 April 1907). 


— 384 — 


NYMPHAEA ATROPURPUREA. 


Nymphaea is de naam van de fraai bloeiende waterplanten, die 
men hier wel waterlelies noemt, ter onderscheiding van de z.g. 
waterrozen, Nelumbium. 

Nymphaea atropurpurea, een der talrijke nieuwigheden ver- 
kregen door Latour-Marliae, werd onlangs te Londen geëxposeerd 
en werd daar zeer bewonderd. In een collectie van veertig ver- 
scheidenheden werd zij te Parijs in 1900 reeds tentoongesteld, en 
verkreeg daar de gouden medaille. Sedert dien tijd is zij veel 
verspreid, vooral in Engeland, waar men van bloeiende water- 
planten veel werk maakt. De „Gardeners Chronicle” gaf er een 
duidelijke ongekleurde afbeelding van; het is van al de Nymphaea’s 
de donkerst gekleurde en verdraagt de koude uitstekend. Dit laatste 
is misschien een reden waarom zij zich hier in de tropen minder 
goed zal sehikken. De zeer groote bloemen hebben 25 e.m. dia- 
meter, de bloemen zijn donkerrood, de meeldraden goudgeel. Zij 
is mildbloeiend : op de tentoonstelling droeg zij een dertigtal geopende 
bloemen. 


(Revue Horticole, 6, 1907). w. 


Penn en Nn Dee nn neen nn nd 


41. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


RAPPORT UITGEBRACHT DOOR DE COMMISSIE, AANGE- 
WEZEN DOOR DEN SECRETARIS VAN LANDBOUW 
VAN DEN STAAT SAO PAULO, OM VERSLAG 
UIT TE BRENGEN OVER DE VOORUIT- 
ZICHTEN VAN DE KOFFIE-0OOG- 

STEN 1907/1908 EN 1908/1909. 


Het hieronder vermelde Comité, aangewezen om de voornaamste 
koffie- districten van den Staat te bereizen en rapport uit te brengen 
over den stand der koffieproductie van dit jaar, heeft de eer dit 
Uwer Excellentie aan te bieden, vergezeld van taxaties voor vol- 
gende oogsten. 

De zware regens van het afgeioopen jaar en de groote hitte 
over de geheele koffiestreek ondervonden, waren de factoren, die 
in hoofdzaak bijdroegen tot den grooten oogst, die nu wordt uit- 
gevoerd. 

Alles wat noodig is voor een krachtig plantenleven was dit jaar 
overvloedig aanwezig, en wel in het bijzonder gedurende den bloei, 
die zich herhaalde onder een bewolkte lucht met een temperatuur, . 
die noch overmatig warm, noch overmatig koud was te noemen. 

De zware oogsten, welke hiervan het gevolg waren, hebben de 
boomen ernstig verzwakt. 

Zooals bekend, komt de droogte gedurende de wintermaanden 
(April, Mei en Juni) in den tijd, dat de koffie geoogst wordt, en 
de groei van den wortel in het algemeen stilstaat, altijd ten goede 
aan de boomen, omdat zij de ontwikkeling der takken verzekert. 
In de maand Augustus beginnen de boomen echter uit te loopen; 
gebrek aan regen belemmert dan de ontwikkeling van den boom, 


— 386 — 


Dit is de hachelijke tijd voor de nieuwe uitloopers, wier bestaan 
onophoudelijk bedreigd wordt, of door temperatuur-uitersten of door 
droogte. 

De koffieboemen, uitgeput door den zwaren oogst, zonder voldoende 
lommer om de teere uitspruitsels te beschermen, (daarbij den door de 
droogte, die aangehouden had tot begin November, verharden grond) 
hielden slechts weinig produetievermogen over voor het volgende jaar. 
In plaats van op dit tijdstip van het jaar flink te zijn uitgeloopen 
en zich goed ontwikkeld te hebben, blijven de boomen rust houden 
en geven weinig nieuwe bladeren te zien. Het gemis van bladeren 
is een onmiskenbaar symptoom van zwakte en onder zulke voor- 
waarden moet de dracht gering zijn. 

Het blad vormt de voornaamste schakel tusschen de boomen en 
de lucht. Evenals alles wat leeft, eischen planten voor hun le- 
vensonderhoud vele en verschillende voedingsbestanddeelen, som 
mige uit den grond, andere weder uit de lucht. 

Boomen groeien daarom niet alleen door de wortels, doch door 
hun blad. 

Boomen, die nog hun ouden bladerdos behielden, openbaarden hun 
zwakte door de kleur der bladeren, die niet het gewone gezonde 
voorkomen vertoonden. 

Uit het gemis aan groen in de bladeren blijkt de behoefte aan 
die voor het leven noodzakelijke stof, chlorophyl, waarvan de functie 
is het koolzuur uit de lucht te assimileeren, terwijl de koolstof 
voor de vorming van nieuwe en het onderhoud van oude weef- 
sels dient, 

Onder deze omstandigheden werd de toekomstige oogst ernstig 
in gevaar gebracht. 

Wat het koffievraagstuk betreft, zal een ieder die leerstellingen 
zou durven verkondigen en gevolgtrekkingen baseeren op een op- 
pervlakkige inspectie van onze plantages, zich zeker vergissen. 

Een onafgebroken waarneming gedurende minstens 2 jaren voor 
den bloei is noodzakelijk voor het vaststellen en schatten van 
oogsten en om dien graad van nauwkeurigheid te verkrijgen, ver- 
eischt, om den koffiehandel en industrie vertrouwen in te boezemen. 

Het gemis van dergelijke waarnemingen moet aanleiding geven 
tot ernstige wanbegrippen betreffende de tegenwoordige en toe- 
komstige oogsten 

Het is algemeen bekend, dat de tegenwoordige oogst grooter is 


en 


dan hetgeen gewoonlijk wordt uitgevoerd, doeh weinigen zijn in 
staat juist te bepalen, hoeveel dat verschil bedraagt. 

Het denkbeeld van een abnormaal grooten oogst is op zich zelf 
reeds van zoo’n grooten invloed op de markt, dat de uitvoer van dit 
jaar reeds begon onder eene beursdaling als tot nu toe onbekend 
in de geschiedenis van den koffiehandel en waren niet door de Regee- 
ring reeds bij den aanvang van den oogst strenge maatregelen ge- 
nomen, dan zouden de prijzen zonder twijfel nog sterker gedaald zijn. 

Hoe vruchtbaar onze grond ook is en hoe werkzaam onze plan- 
ters ook mogen zijn, zij hebben het niet in hunne macht de plan- 
tages, twee opeenvolgende oogsten te doen opbrengen. 

Bovendien wat zijn de vereischten om zulke resultaten te ver- 
krijgen? Na een strenge vorst en herhaalde aanhoudende droogten 
werd waargenomen, dat de opbrengst van jaar tot jaar verminderde. 

Op elkander volgende regenjaren waren noodig om den tegen- 
woordigen oogst voor te bereiden. Gedurende dit tijdperk konden 
de klimaatsomstandigheden niet beter gewenscht worden. 

De boomen genoten overvloedig voedsel en rust, en gedurende 
drie jaren van geringe opbrengst groeiden en ontwikkelden ze zich 
en waren in het tijdperk 1905/1906 in een prachtigen toestand 
om vrucht te dragen. 

De moeilijkheden aan het plantersbedrijf eigen zijn spreekwoor- 
delijk geworden ; het is inderdaad zeldzaam, dat hij een oogst binnen- 
brengt zonder stoornis van een of anderen aard en zeer zelden be- 
gint hij te oogsten onder omstandigheden, zoo gunstig als die van 1906. 

Dit jaar is de regentijd zeer laat ingetreden en wij naderen 
reeds het einde van December; wat er nog voor April, het hache- 
lijke tijdperk bij uitnemendheid gedurende hetwelk de bes wordt 
gevormd, gebeuren kan, kan niemand zeggen. 15 of 20 dagen droog- 
te zouden reeds voldoende zijn een ernstige schade te veroorzaken, 
niet alleen aan de aanwezige vruchten, maar ook aan de organische 
constructie van de zich ontwikkelende plant en den September- en 
Oectoberbloei van 1907. Om deze redenen denken wij, dat de vol- 
gende oogst een der kleinste van de laatste 10 jaren zal zijn en 
wij kunnen het zelfs wagen te voorspellen, dat de vooruitzichten 
voor 1908 in geenen deele schitterend zijn. 

Een der meest merkwaardige feiten gedurende den tegenwoor- 
digen oogst, was de aanhoudende droogte tijdens den geheelen 
winter en lente. 


— 388 — 


Het werk op de plantages liep goed van stapel en de oogst werd 
onder de beste omstandigheden binnen gehaald. De koffie kwam 
goed toebereid ter markt, terwijl zwarte bessen bijna niet werden 
opgemerkt. De planter verzamelde de vrucht en werkte de koffie 
af op de droogpleinen bij voortdurend droog weder. Zelfs in de 
meest zuidelijke districten als Cerqueira Cesar en Itatinga, waar 
het oogsten later plaats heeft, was het den planters mogelijk den 
oogst zonder regen binnen te halen en was de ter markt gezonden 
koffie van de beste kwaliteit. 

Deze reeks van aanhoudende droogten zal echter waarschijnlijk 
op volgende oogsten van invloed zijn, evenals de zware regens 
der laatste jaren hoofdzakelijk aanleiding hebben gegeven tot den 
grooten oogst van 1906. 

De Staat Sao Paulo kan men onderverdeelen in 4 groote koffie- 
districten: 1. het Noorder district, 2. dat bediend door de Paulista, 
3. dat door de Mogyaha en het 4° door de Sorocabana-spoorwegen. 

De richting gevolgd door de spoorwegen en de groote rivieren, 
welke door deze districten loopen en het groot verschil in hoogte 
dezer dicht bebouwde vlakten, toonen aan hoe noodzakelijk het is 
rekening te houden met het klimaat, water- en zelfs met de 
grondgesteldheid van ieder afzonderlijk. Wat men ten opzichte van 
Ribeirao Preto zou kunnen verklaren, z ou belachelijk schijnen wan- 
neer het Piraju of Taubate gold. Dezelfde klimatologische in- 
vloeden, welke een zekere streek ten goede komen, kunnen een 
andere ernstig benadeelen. 

Het is om dergelijke redenen, dat wij in een ander gedeelte 
van ons rapport hebben gewezen op de moeilijkheid, aan te 
geven, welke omstandigheden een oogst als die van 1906 hebben 
veroorzaakt. Naar de welvaart kunnen de produceerende streken 
verdeeld worden in maximum, gemiddelde en minimumstreken. On- 
der de maximumstreken rekenen wij Ribeirao Preto en omstreken, 
Sao Manuel. Jahu enz, 

In deze streken zien wij, dat niet alleen de tegenwoordige toe- 
stand der plantages verre van gunstig is, doch dat de vooruitzichten 
voor de toekomst geen groote verwachtingen doen koesteren. 

Een buitengewoon feit werd geconstateerd in de Mog yana-streek, nl. 
dat daar slechts ‘één bloei heeft plaats gehad. Bij onderzoek der 
boomen bleek hoe klein hij werkelijk geweest was, daar een tros 
slechts 3, 4 of 5 bessen bevatte en zeer zeldzaam negen of tien. 


— 389 — 


Ofschoon de boomen er sinds de regens sappiger en krachtiger 
uitzien, blijven de sporen, welke de zware dracht en de droogte 
achter gelaten hebben, steeds zichtbaar. 

De October-bloei was zonder twijfel een goede, doch verzwakt 
en beroofd als de boomen waren van de noodige bestanddeelen 
voor een krachtig leven, gelukte slechts een derde gedeelte. 

In Villa Bomfin, dat het hartje van Ribeirao Preto genoemd 
mag worden, beloven slechts 2 plantages een gemiddelden oogst 
te zullen opbrengen en zelfs deze zullen nog maar de helft be- 
dragen van die van 1906. 

De Guatapara-plantage, een der beste van den Staat, die ge- 
durende zes jaren gemiddeld 120/180 arrobas (1 arroba 14,688 Kg.) 
per 1000 boomen opbracht, zal slechts + 50 arrobas per 1000 
boomen produceeren. 

Van alle distrieten van den Staat, had Sertaozinho het minst 
van de droogte te lijden. Het meerendeel der boomen staat 
prachtig en wel in het bijzonder de fazendas „Vassoural’’, „Sao 
Martinno” en „Agua Vermelha” (gedeelten van de Dumont-onder- 
nemingen) verkeeren in uitstekende omstandigheden. 

De opbrengst was dit jaar matig; om deze reden kunnen zij 
een oogst opbrengen gelijk aan de helft van dien van 1906. 

De overige plantages van het district zullen weinig opbrengen, 
zoodat de bovenvermelde fazendas het grootste gedeelte van den 
oogst zullen leveren. 

In Cravinhos was de Oectoberbloei gering en deze slaagde nog 
maar alleen in de nieuwe aanplantingen, terwijl zij in de oude 
totaal mislukt is. 

Dit is een der districten, die het meest van den zwaren oogst 
en de droogte heeft geleden. De toekomstige oogst zal bijzonder 
klein zijn. In Sao Simao zijn de aanplantingen zeer verzwakt en 
hebben weinig productie-vermogen. 

Van de maximumdistricten is Jahu bij uitnemendheid een der 
rijksten. De buitengewone opbrengst van dit jaar putte de boomen 
zoo uit, dat zij een langdurige rust noodig hebben. In Bicas de 
Pedras, waar de aanplantingen nieuw zijn, is de toestand een 
weinig gunstiger. Doch in de nabijheid van Pouso Alegre, Boa 
Vista en voornamelijk Banharao, zijn de boomen uitgeteerd en 
hebben meer dan twee jaren noodig om zich te herstellen. 

Van de „maximum” districten, geeft Sao Manoel de meest weel- 


0 


derige vegetatie te zien. Daar het meer zuidelijk ligt, is het 
beschermd tegen langdurige droogte. Doch zelfs daar is de oogst 
half zoo groot als gewoonlijk. In 1901 was de oogst van dit 
district, evenals in de geheele Sorocabana-streek, grooter dan die 
van 1906. 

In zulk een staat verkeeren de „maximum” districten, welke 
zooveel tot onzen uitvoer bijdragen. 

Laat ons nu die, met een gemiddelde opbrengst, nagaan. 

In 1906 brachten alle „gemiddelde” districten oogsten op boven 
het gemiddelde, tengevolge waarvan de boomen zeer verzwakt zijn. 

In Campinas hield de droogte tot einde October aan. Dit was 
een der gemeenten, waarvan de productie van 1906 alle verwach- 
tingen overtrof. Na de groote opbrengst volgde een langdurige 
droogte en verarming der boomen. 

In Amparo, Pedreiras, Serra Negra is de toestand dezelfde als 
in Campinas. 

Tijdens den bloei zijn de boomen verzwakt en tengevolge hier- 
ven en van de groote opbrengst en langdurige droogte waren de 
boomen zoo aangegrepen, dat de bloei slechts gedeeltelijk gelukte. 

In Sao Carlos, Dourado, Ribeirao Bonito, Annapolis en Descalvado 
is de toestand van den te velde staanden oogst over het geheel 
genomen ellendig. De oogst is zeer gering en de boomen hebben 
blijkbaar zeer geleden. Deze districten zullen een rust van 2 of 3 
jaar noodig hebben om volkomen te herstellen. In deze oude 
districten, waar de opbrengst meer afhankelijk is van het aantal 
boomen dan wel van hunne opbrengst, zal de oogstmislukking 
krachtig op den uitvoer inwerken. 

Jaboticabal, Araraquara, Mattao, Ribeiraozinho en Bebedouro 
verkeeren in ougunstige omstandigheden. 

In Santa Ria do Passa Quatro zijn de boomen zeer verzwakt 
en zal de cogst onbeduidend zijn. 

In Araras, Pirassinunga, Santa Cruz das Palmeiras en Casa Branca, 
zal de volgende oogst geen derde gedeelte bedragen van dien van 1906. 

Moecoeca verheugt zich, dank zij de nabijheid van Zuid Minas, in 
een mild klimaat en had niet zooveel van de droogte te lijden. 
De regens van October en November zullen de aanplantingen ten 
goede komen, welke goed voorzien zijn van frisch, gezond gebla- 
derte. De bloei was overvloedig, doch is erg benadeeld door koude 
winden; de opbrengst wordt geschat op 32 arrobas per 1000 boomen. 


— 391 — 


Onder de „minimum” districten rekenen wij de gemeente Norte, 
alwaar de plantages sinds vele jaren in een staat van verval 
verkeeren. 

Verder hebben wij Capivary, Ytu, Pira cicaba, Rio das Pedras 
en Sao Pedro, welke de helft van den tegenwoordigen oogst zullen 
opbrengen, sommige slechts een derde. 

Bij dit vluchtig onderzoek naar den toestand dezer districten 
werd niet de minste reden gevonden, om op een gemiddelde op- 
brengst te rekenen. 

Alle geconstateerde feiten en alle klimatologische verschijnselen 
wijzen ten volle op een kleinen oogst voor 1907. 

En voordat wij tot de algemeene gevolgtrekkingen komen, is het 
onze plicht een zeer belangrijk feit te vermelden, niet aileen voor 
den volgenden, maar ook voor alle verdere oogsten. 

Wij vestigen de aandacht op het snoeien der koffieboomen, op 
groote schaal in alle districten van den Staat toegepast. Enkele 
planters verstaan dit en voeren het met verstand uit; het meeren- 
deel beschadigt de boomen echter eenvoudig. 

In vele gevallen zijn de resultaten zuiver negatief, terwijl de 
boomen beschadigd worden en men hun dracht voor eenige vol- 
gende jaren in gevaar brengt. We waren in de gelegenheid op 
te merken, dat sommige gesnoeid werden, terwijl de bes zich nog 
aan den boom bevond. Deze verwoesting in vele plantages aange- 
richt zal eveneens bijdragen tot vermindering van volgende oogsten. 

Het Comité roert dit punt aan, omdat het een sterken invloed 
moet uitoefenen op de welvaart van den Staat. Het is echter ook 
niet meer dan blijk, dat wij den indruk dien wij hebben verkre- 
gen van de verbeteringen door de planters in het bedrijf aange- 
bracht, eveneens mededeelen,. In de meest afgelegen gedeelten van 
den Staat zagen wij, dat de nieuwste gereedschappen en werktui- 
gen ingevoerd en meer wetenschappelijke cultuur-methoden toege- 
past worden. 

Dit resultaat is zonder twijfel te danken aan de onverflauwde 
en verstandige propaganda gedurende de laatste 3 jaren door den 
Secretar's van Landbouw gemaakt. 

Wij voegen hier aan toe een statistiek van de waarnemingen op 
onze reis door de koffiedistricten gedaan. 

Na deze zorgvuldige studie kwamen wij tot de eonelusie, dat 
met het oog op de bovenbeschreven toestanden en gebeurtenissen 


EOD 


de oogst van 1907/1908 veel minder zal zijn en de 5000000 zak- 
ken voor alle verschillende afdeelingen van dezen Staat en de nabij- 
gelegen Minas-districten niet zal overschrijden. 

Het afzonderlijk rapport dat wij de eer hebben Uwe Excellentie 
aan te bieden, geeft in bijzonderheden de waarnemingen en gebeur- 
tenissen, welke tot deze gevolgtrekkingen leidden. 

Wij nemen de vrijheid de aandachtige lezing van deze met 
zorg opgemaakte stukken aan te bevelen, teneinde een juist begrip 
te krijgen van de gronden, waarop wij onze conclusies hebben 
gebaseerd. 

1, Schatting van den oogst voor 1907/1908, 4936250 of op zijn 
hoogst 5000000. 

2. De waarschijnlijkheid, dat met het oog op den uitgeputten 
toestand der boomen, tengevolge van droogte en den zwaren oogst 
van dit jaar, de oogst voor 1908/1909 eveneens klein zal zijn. 


Sao Paulo, 29 December 1906. 
(The Brazilian Keview). (w.g.) Joaquin Lourenco FRrAGA. 
Luiz A. ALMEIDA. 
Nagror Jorpao. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Andropogon Nardus (sereh wangi): pl. 

Andropegon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


4 coriaria (Divi-Divi): zaden. 
e dasyrachis: zaden. 
ES sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear): zaden, 

Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Cedrela odorata (Soeren poectih): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 
Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

5 bolivianum: planten en zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (lJzerhout): zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 

Melia Azedarach (Mind): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda citrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla hennep): planten 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng-gras): planten en zaden. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes. 

Polygala oleifera (Boterplant): zaden. 

Sesamum indieum (Widjen-vartöteiten): zaden. 
Terminalia Chebula WlIld. (Djoho, Myrobolan): zaden. 
Coix Laeryma (Djali-variëteiten): zaden. 


— 394 — 


Oryza sativa (rijst): div. var ook drijfrijst. 
Urostigma elastica (Karet): zaden en planten. 
Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 

Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia Mahagoni (Mahonie-hout) zaden. 

Swietenia maecrvphylla (grootbladige mahonie): zaden. 
Zea maïs (variëteiten): 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Zaden van Albizzia en Deguelia en stekken van Patchouli 
zullen niet voor October verstrekbaar zijn. 


ZOOLOGISCHE WANDELINGEN TE TJIBODAS. 


VL. 
DE FAUNA VAN DEN BOSCHRAND. 
(Slot). 


De dichterlijke mythe, die ons de godin van schoonheid 
en liefde voorstelt als geboren aan het strand der zee 
uit het schuim der aanrollende golven, heeft evenzeer recht 
op een deel van onze aandacht als de sobere voorstelling 
van het oude scheppingsverhaal, dat ons spreekt van een 
aanvankelijk woesten en ledigen bajert. 

Het zal niemand bevreemden, die bekend is, met de 
majestueuze grootschheid van het tropische hooggebergte, 
dat de laatste voorstelling mij meermalen voor den geest 
kwam bij het aanschouwen dier trotsche berggevaarten met 
han onpeilbare diepten en kloven, voortgebracht door on- 
gebreidelde natuurkrachten, die schijnbaar tot rust zijn 
gekomen, maar in werkelijkheid niet meer noodig hebben 
dan een toevalligen samenloop van eenige omstandigheden, 
om zich op even geweldige wijze te manifesteeren als 
ten dage der wording van onze planeet. 

Maar ook, wie in de golvende kruinen van het bergwoud 
een zee vermag te zien met een even onrustig oppervlak 
als de „veelbewogene” der Homerische heldendichten, zal 
zich niet kunnen onttrekken aan den indruk, dat de grootste 
intensiteit van plantaardig en dierlijk leven door die groene 
golven wordt gedragen en dat, zoodra de bergwind ze in 
deining brengt, elk hunner bewegingen een deel daarvan 
als het ware doet aanspoelen aan den rand van het woud. 
Daarom, wie de oorspronkelijke tropische natuur wil zien 
in al haar rijkdom aan leven en schoonheid, hij dringe 

Teysm. XVIII, 26 


Re 


niet door in het, door de veelheid van boomen vaak on- 
zichtbare bosch, maar blijve er buiten en zette zich neer aan 
den rand. Want de innerlijke drang naar licht en lucht, 
naar weldoende warmte en opwekkenden zonneschijn, die 
zich bij het meerendeel der hooger georganiseerde, levende 
wezens openbaart, drijft ook deze met kracht daarheen. 

Die rand behoeft niet juist te zijn de plaats, waar het 
bosch overgaat in de savannen-achtige vegetatie der gras- 
wildernissen. Een open plek in het midden van het bosch, 
een breede uitkapping, een voetpad langs een steile helling, 
het is alles om het even, wanneer maar. laaggroeiende 
planten zich met hoogere kunnen vermengen, wanneer er 
maar zonneschijn genoeg is om beider bloemen zich te 
doen ontplooien tot een rijken maaltijd voor tallooze dier- 
vormen op een groen kleed van even rijk patroon. 

Het zijn in de eerste plaats de dagvlinders, die door 
dezen maaltijd worden aangelokt. Door de veelheid van 
hetgeen wordt aangeboden, valt het hun moeielijk, eene 
keuze te doen. Ze vliegen van bloem tot bloem, zetten 
zich een paar seconden neer en gaan dan weer verder, 
Eindelijk hebben zij het ware gerecht gevonden; het lange 
zuigapparaat wordt nu geheel uitgestrekt en de nectar der 
bloemen met graagte opgezogen. De dieren zijn zoozeer 
in hun maaltijd verdiept, dat ze zelfs hun eigen veiligheid een 
wijle uit het oog verliezen en deanders zoo stijf boven het 
lichaam tegen elkaar gedrukte vleugels een weinig laten zak- 
ken. Meer en meer openen zich de vleugels in zacht balancee- 
rende beweging, totdat eindelijk de fraaie, helder gekleurde 
bovenzijde bijna geheel zichtbaar is. Dan, als werden de 
dieren zich op eenmaal van hun onvoorzichtigheid bewust, 
sluiten de vleugels zich plotseling, om een oogenblik later 
opnieuw te zakken. 

Andere soorten zijn minder rustig. In schuwe, stoots- 
gewijze beweging snellen ze heen en weer, zetten zich een 
oogenblik op den rand eener bloem, maar houden de vleu- 
gels in snelle beweging, gereed voor een onmiddellijke 


— 897 — 


vlucht. Wanneer onze nadering hen verschrikt, verd wij- 
nen ze een eindweegs verder in het groen of begeven zich 
hoogerop, waar ze zich veilig weten. 

Naast de vlinders een heirleger van vliegen. Niet de 
brommende, onsmakelijke dieren, die de uitstallingen van 
menschelijk voedsel plegen te bezoeken, maar het fraaiste, 
het fijnste, het teerste, dat de natuur kan voortbrengen. 
Wanneer Tjibodas ooit zal worden bezocht door een van 
hen, die van deze diergroep een bijzondere studie maken 
(wij tellen er onder onze landgenooten, wier naam op 
wetenschappelijk gebied een goeden klank bezit), dan ben 
ik overtuigd, dat hij tot de erkentenis zal komen, dat van 
de vertegenwoordigers dezer insectenorde, die de bergstre- 
ken van Java bewonen, nog slechts een fractie bekend is. 
In een verscheidenheid, waarvan men zich bijna geen 
denkbeeld kan maken, komen hier de sierlijkste vliegjes 
voor; bij de eene soort is ’t het lichaam, dat door eleganten 
vorm en metaalachtige pantsering de aandacht trekt; bij 
eene andere zijn het de vleugels, die verwonderlijk schoone 
tinten vertoonen en onder het vergrootglas gezien, zelfs 
den grootsten phlegmaticus in bewondering zouden brengen. 
Jammer, dat van al dit schoon na den dood der diertjes 
ook bij zorgvuldige conservatie, zoo weinig overblijft. Ik 
heb er dezer dagen de kleine vliegencollectie, die ik op 
Tjibodas maakte, nog eens op nagezien en kan mij best 
begrijpen, dat de zoöloog-systematicus, die onder den grau- 
wen hemel van het Noorden deze kinderen der tropische 
natuur determineert, diagnostiseert en catalogiseert, geens- 
zins het enthusiasme deelt van zijn meer bevoorrechten 
collega, die ze in levenden lijve en in hun natuurlijke 
omgeving waarnam. 

Even verschillend als voorkomen, kleur en teekening 
is ook de wijze, waarop deze fijn gebouwde insecten zich 
bewegen. Wij vertelden vroeger al eens van eene Calobata- 
soort; thans willen wij terloops de aandacht vestigen op 
den telgang van sommige Tabanidae, die hier worden ver- 


— 398 — 


tegenwoordigd door een aantal kleine verwanten der wel 
bekende pitak’s, op de vlugheid der schitterende Ptilopus- 
soorten, die de lange pooten zóó snel bewegen, dat zij den 
indruk maken van te glijden. Ook de zweefvliegen (Syr- 
phidae) zijn hier in groot aantal aanwezig; ze staan bijna 
onbewegelijk in de lucht, de vleugels door de snelle be- 
weging nagenoeg onzichtbaar, het helder gekleurde lichaam 
blinkend in den zonneschijn. Wederom andere (ik noem 
hier de geslachten Rioxza, Trypeta, Tephritis) wandelen 
langzaam en traag over de bladeren, den éénen vleugel 
geheel onafhankelijk van den andere in eene beweging, 
die aan een spoorwegsignaal met uitslaande armen herin- 
nert. Nu eens staat de linkervleugel rechthoekig van het 
lichaam af, terwijl de rechtervleugel over het achterlijf 
ligt; dan weer staat de laatste op veilig, terwijl de eerste 
misschien aan het trouwlustige mannetje te kennen geeft, 
dat de baan niet vrij is. 

Eindelijk nog een laatste vorm, dien men te Tjibodas 
allerwege ontmoet, een Asilide (Roofvlieg) van middel- 
matige grootte. Zooals de naam aanduidt, voeden deze 
dieren zich met andere, kleinere insecten, veelal eveneens 
vliegjes en muggen, die ze in de vlucht plotseling van 
boven aangrijpen. Sommige roofvliegen zijn voortdurend 
in beweging en trekken rond, andere zetten zich neer en 
wachten hun gelegenheid af. De hier bedoelde vlieg be- 
hoort tot de laatste groep, maar het opmerkelijke is bij 
haar, dat alle individuen steeds een overeenkomstig rust- 
punt nemen: zonder uitzondering zetten zij zich op een 
afhangenden luchtwortel op ongeveer manshoogte boven 
den grond. Zoek zoolang ge wilt; onder de honderd 
exemplaren, die ge in één voormiddag zult vinden, is er 
geen enkele, die zich op een tak, of een hlad of op welk 
ander voorwerp ook zal neerzetten. Bovendien leggen ze 
een merkwaardige, ja, meer dan dat, een noodlottige kop- 
pigheid aan den dag. Ge tracht er een te vangen, maar 
het dier ontdekt uw toeleg en is verdwenen; een paar 


— 399 — 


seconden later zit het er weer, maar andermaal mislukt 
uw poging. Wederom keert het terug en laat zich nu 
gemakkelijk vangen: liever de dood dan telkens op de 
geliefkoosde rustplaats te worden gestoord! 

Kevertjes van allerlei gedaante en kleur helpen hier 
almede het tooneel verlevendigen. Bonte Alaucophorda'’s, 
stekelige Hispa’s en metaalglanzende Wumolpidae wisselen 
af met vlugge en fraaie, maar uitermate schuwe Collyris- 
soorten; met trage, plompe snuitkevertjes, die u, zoo ge 
hun taktiek nog niet kent, ontsnappen door zich op den 
grond te laten vallen, waar ze meestal niet meer zijn te 
vinden; met dof-vergulde Hoplia’s, die met hun kromme 
pootjes krampachtig den bladrand omklemmen, waarin ze 
zich ten halve hebben ingevreten. Maar mooier dan die 
alle, schitterend als dauwdruppels in de morgenzon, zijn 
de kleine Coptocycld's, de kostbaarste parure van het 
tropische woud. 

Zagen wij in een vorig opstel, hoe de kleine Oligocampa- 
vlindertjes zich soms in een bepaalde rangschikking op- 
stellen aan de onderzijde van een blad, hier valt een der- 
gelijk, maar nog veel vreemder verschijnsel waar te nemen. 
Het betreft ééne der soorten van Tipulidae (Langpootmug- 
gen), die hier in zóó groote verscheidenheid aanwezig zijn, 
dat zij alleen reeds het materiaal voor een lijvig systematisch 
werk zouden kunnen leveren. Maar wie, die zijn aandacht 
liever schenkt aan de natuur in haar geheel, zal zich 
wagen aan het verzamelen en conserveeren dezer slanke 
dieren, die bij de minste aanraking reeds de helft van hun 
pooten in den steek laten om later, in de verzameling, 
nog slechts met één of hoogstens twee van deze lichaams- 
deelen te prijken? Het komt mij eigenlijk voor, dat de Tipu- 
liden van hun lange pooten meer last dan genoegen hebben. 
Bij het vliegen hangen ze werkeloos neer en geven den 
indruk, dat zij de beweging bemoeielijken ; loopen doen de 
dieren nooit. Er blijft dus geen andere verrichting over 
dan steun verleenen bij het zitten en in die houding 


— 400 — 


schijnen de bezitters, om toch eenigermate van zulke om- 
slachtige organen te profiteeren, ze niet zelden als 
een soort van speelgoed te gebruiken. Ze laten zich 
dan er op doorzakken, heffen zich weer snel in de hoog- 
te en herhalen deze bewegingen geruimen tijd, gelijk 
kinderen, die op een dunne, doorzwiepende lat zitten te 
wippen. De soort echter, die ik hier op het oog heb, doet 
nog anders; de dieren geven elkaar twee of drie pooten en 
vormen zoodoende een keten, waarvan de beide uiterste 
individuen op een blad of ander voorwerp zitten, en de 
rest in de lucht hangt. Van tijd tot tijd nu komt er een 
heen en weer gaande beweging in een van die uiterste 
dieren, welke beweging zich spoedig door den geheelen 
keten voortzet; er wordt een formeel „patertje” gedanst ! 
Dat ze elkaar slechts zeer los vasthouden, blijkt uit het 
feit, dat een weinig tabaksrook de geheele, vroolijke bende 
naar alle richtingen doet uiteenstuiven. 

Een andere groep van insecten, die hier, meer dan elders 
is vertegenwoordigd, is die der Bloemwantsen (Capsidae), 
die op Java een slechten naam heeft, omdat de schadelijke 
roestdiertjes van thee, kina en cacao ertoe behooren. Maar 
in deze omgeving behoeft men ze niet met een vijandig 
oog aan te zien ; men outdekt slechts sporadisch op bloemen : 
en blaren de gevolgen van hun optreden, die zich als kleine, 
donkere vlekjes voordoen. De diertjes zijn over het alge- 
meen schuw en voortdurend op hunne hoede, getuige de 
houding der sprieten, die in een boog naar boven en ter 
zijde zijn uitgestrekt. Ik maak van deze houding op- 
zettelijk melding, omdat zij mij eens op een dwaalspoor 
heeft gebracht. Op zeker gedeelte van den rand van het 
bosch namelijk trof ik in vrij groot aantal een insect aan, 
dat ik om zijn habitus en zijn houding van de sprieten 
voor een bleekgroene bloemwants hield. Toen ik er echter 
een wilde grijpen, was het met een plotselingen sprong 
verdwenen. Het moest dus iets anders zijn, maar wat 
dan? Niet gering was mijn verbazing, toen ik, na een 


— 401 — 


meer succesvolle poging, in het gevangen insect een Spring- 
staart (Poduride) herkende. 

Een kleine uitweiding zal noodig zijn, om den lezer deze 
verwondering te doen deelen, De Springstaarten behooren 
tot een kleine groep van gelede dieren, die algemeen als 
de meest primitieve vormen der insecten worden beschouwd 
en waarvan enkele soorten door het voorhanden zijn van 
voetstompjes aan het achterlijf verwantschap o.a. met 
Duizendpooten vertoonen. De naam Springstaart is ont- 
leend aan een gevorkt aanhangsel van het achterlijf, dat 
soms even lang is als het lichaam en in de rusthouding 
langs de buikzijde van het dier naar voren is geslagen. 
Door dit aanhangsel plotseling te strekken kunnen de 
diertjes zooals zich laat hooren, ontzettende sprongen maken, 
op dezelfde wijze als de, als kinderspeelgoed welbekende 
muizen, die op Hollandsche kermissen worden rondgevent. 
Over het algemeen zijn de Springstaarten zeer klein, hun 
lichaam is nauwelijks een paar milimeter lang; het zijn 
detritus-dieren, die zich in lossen grond en onder rottende 
blaren ophouden, terwijl ééne soort het sneeuwkleed der 
Alpen bewoont en een paar andere op stilstaand water 
leven. Voegt men nu nog daarbij, dat ik mij uit de lite- 
ratuur herinnerde, dat juist van Tjibodas een bijzonder 
groote soort was beschreven, dan weet de lezer juist 
evenveel van deze dieren als ik, toen ik het insect in 
kwestie had bemachtigd. Dat kleine, teere insecten in 
levenden staat veel grooter schijnen dan na hun dood, als 
wanneer ze slap in elkaar zakken, is een algemeen be- 
kende zaak, maar zóó groot had ik mij het door onzen 
landgenoot Dr. A. OupeMANs beschreven dier, waarmede 
ik het voor identisch houd, niet voorgesteld. Die grootte 
echter daargelaten, is wel het vreemdste van de zaak, 
dat deze soort in levenswijze zoo geheel van alle andere, 
mij bekende soorten afwijkt en zich — het groote aantal 
exemplaren sluit allen twijfel uit — uitsluitend op het 
gebladerte en in den fellen zonneschijn ophoudt. 


a 


Het wordt echter tijd, den blik eens naar de hoogere 
gedeelten van het geboomte te richten. Dáár springen 
vroolijk eenige eekhoorns rond, die zich aan onze aan- 
wezigheid weinig laten gelegen liggen. Langzamerhand, 
zich in een spiraal langs een der kale rassamala-stammen 
bewegend, komen ze naar beneden. Nu en dan zitten 
ze stil, knabbelen aan 't een of ander en kijken nieuws- 
gierig rond. Eindelijk zijn ze zóó dicht bij, dat men ze 
aan de drie zwarte strepen over den rug als Sciurus insignis 
kan herkennen. 

Een weinig verder en hooger huist een familie van 
apen. Het hoofd van het gezin zit met wijsgeerige kalmte 
zijn ontbijt te gebruiken en laat nu en dan een goedkeu- 
renden blik rusten op zijn wederhelft, die met een paar 
veelbelovende nazaten gymnastische oefeningen houdt. 
Het zijn loetoeng’s (Semnopithecus maurus); hun zwarte 
kleur en hun lange staart maakt ze gemakkelijk herkenbaar. 
Een der- jongen, door de zon goed verlicht, doet ons 
echter nog duidelijk het roodbruine kleed der jeugd zien, 
waardoor men ze vroeger voor een andere soort hield. 
Naarmate wij dichterbij komen, retireert zich de familie 
dieper in het bosch. Met bewonderenswaardige sprongen 
gaat de vader vooraan, na een half opgegeten vrucht op 
nonchalante wijze te hebben weggegooid; mama en de 
kleinen staan goed onder appèl, volgen onmiddellijk en 
weldra is de troep uit het gezicht verdwenen. 

Ook aan vogels is de rand van het bosch ongemeen rijk. 
Telkens hoort men het schelle gepiep van Aethopyga 
erimia, het Honigvogeltje, waarvan in het eerste dezer 
opstellen sprake was. Zijn levenswijze brengt mede, dat 
het zich telkens aan de oppervlakte van het gebladerte 
vertoont, immers dààr zijn de bloemen, die het ijverig op 
spinnetjes en kleine insecten doorzoekt. Maar het zoekt 
ook elders, langs de uiteinden der takken en op de blaren. 
Een oogenblik zien we het diertje in twijfel staan tegen- 
over een rood bolletje, dat aan een draad hangt en 


— 408 — 


volkomen het uiterlijk heeft van een vruchtje. Maar de 
slimme jager laat zich niet bedriegen, hij heeft spoedig 
ontdekt, dat het jets van zijn gading is en op hetzelfde 
oogenblik heeft hij het ingeslikt. Dat roode bolletje was 
namelijk niets anders dan een hoopje eieren van een spin, 
door uiterst fijn weefsel van de moeder bijeengehouden 
en opgehangen in de nabijheid van het web. 

De duiven zijn hier vertegenwoordigd door de Macropygid’s, 
die men in Hollandsche werken om hunne kleur met den 
paam kaneelduiven vindt aangeduid, terwijl onze Soendanee- 
sche broeder meer gelijkenis met de kleur van een hert 
ontdekt en ze daarom manoek oentjal noemt. Eigenlijk is 
maar ééne van de drie Javaansche soorten geheel zoo 
gekleurd, namelijk Macropygia emiliana, maar deze soort 
is, ook hier, de meest gewone. De dieren zijn niet bij- 
zonder schuw, zoodat men gemakkelijk hun eleganten vorm 
en hun coquette manieren kan waarnemen, zoo nu en 
dan ook hun stemgeluid kan hooren, dat klinkt als „oewoek” 
en waarmede ze elkaar op vrij grooten afstand toeroepen. 
Ze nestelen ook in het geïsoleerde stukje bosch benoorden 
den vijver en schijnen in het geheel geen vrees te koesteren 
voor een paar groote roofvogels, die den kalen top van 
een der daar gespaarde boomen tot „Aussichtspunkt” heb- 
ben gekozen. 

Van de onvermijdelijke Baardvogels leeft in den boschrand 
Chotorhea corvina, de grootste der Javaansche soorten. Van 
den vroegen morgen tot den avond doet hij zijn houtig 
geroep hooren, begint zelfs al, als de eerste morgensche- 
mering in het Oosten zichtbaar wordt en laat zich ook 
door het somberste weer niet tot zwijgen brengen, waarbij 
hij een waardigen bondgenoot vindt in Ehinococcyx curvi- 
rostris, een der zoogenaamde Malkoha’s, die aan de Spoor- 
koekoeken (boeboet’s) verwant zijn en om hun meer sprekende 
kleuren met den naam boeboet kembang worden aange- 
duid. Deze luidruchtige vriend is een bijzondere liefhebber 
van groote rupsen en zoodra hij er eene heeft ontdekt 


— 404 — 


doet hij, uit louter opgetogenheid, zijn geroep nog eens 
dubbel zoo hard als gewoonlijk hooren. 

Veel bescheidener en aangenamer is het zangerig gefluit, 
dat opstijgt uit een naburig ravijntje, waar een heldere 
bergstroom onder dicht groen verscholen loopt. Het is 
afkomstig van Pycnonotus, bimaculatus, een nauwe verwant 
van den gewonen Koetilang, maar fraaier van voorkomen 
door het bezit van een paar bundels rechtopstaande, helder 
oranje veertjes achter de neusgaten. Men treft hem wel 
eens als kooivogel aan, waarbij de eigenaars hem gewoonlijk 
aanduiden met den naam Koetilang mas. Op dien naam 
heeft hij echter geen aanspraak, want de echte koetilang 
mas (Rubigula dispar), die meer in de bosschen van lagere 
streken thuis hoort, is oneindig veel mooier. 

Zijn gezang wordt opeens overstemd door een hevig ge- 
kakel boven ons. Een zestal tamelijk groote, donkergrij- 
ze vogels hebben daar hooggaande ruzie. Zij zijn zóó druk 
in beweging, dat men ze slechts met moeite kan herkennen 
als Graucalus larvatus, een Rupsvogel, die zich eveneens 
het liefst nabij den rand van het bosch ophoudt. Maar 
wel verre van het op prijs te stellen, dat ze dáár onge- 
stoord kunnen verblijven en er ruimschoots voedsel vin- 
den, vergallen zij zich zelven en elkaar voortdurend het 
leven door onderling gekibbel; ze hebben letterlijk geen 
vijf minuten vrede met elkander, want nauwelijks zijn ze 
hier opgejaagd, of ze zetten een eindweegs verder den 
strijd weder voort. 


Dat de lezer, wien Europa en het vaderland nog min 
of meer versch in het geheugen liggen, mij thans voor 
een oogenblik volge, een weinig het bosch in, waar een, 
door den storm ontwortelde woudreus bij zijn val een 
groote, open plek heeft doen ontstaan. Het zal hem goed 
doen, daar een geluid te hooren, dat in Holland niet alleen 
den buitenman de nadering van het voorjaar aankondigt, 
maar ook in de tuinen der steden vaak wordt gehoord. 


— 405 — 


Zie, dààr in de hoogte, waar het gebladerte zich weer 
begint te sluiten, heeft een rijk vruchtdragende liaan zich 
van het terrein meester gemaakt. Honderde fraai oranje 
vruchtjes zijn tusschen de blaren zichtbaar en hebben de 
aandacht getrokken van een koppel vogels, die zich eraan 
te goed doen. Men behoeft niet lang te wachten, of één 
hunner doet zich hooren. Vinken! Duidelijk hoort ge den 
welbekenden loktoon. Vertel na uw terugkeer in het warme 
laagland aan uwe vrienden, dat ge in het gebergte zelfs 
Hollandsche vinken hebt hooren roepen, maar mocht zich 
onder hen een zoöloog of een kenner van Java’s vogels 
bevinden, spreek hem dan niet tegen, als hij U Uwe 
illusie ontneemt en den naam noemt van Memixus vires- 
cens, een olijfgroen vogeltje van de familie der koetilangs. 

Als we het bosch weer verlaten, voert het pad over 
een beek, langs welker oevers hooge boomvarens welig 
zijn opgeschoten en hun elegante kruinen hoog boven 
het struikgewas verheffen. In die kruinen kan men dik- 
wijls een dertig tot veertig exemplaren van Pericocrotus 
exul waarnemen, die, rondtrekkend langs den boschrand, 
voor een oogenblik daarin neerstrijken. Schitterender 
schouwspel is nauwelijks denkbaar. De onderzijde van 
de vogeltjes is, ook langs den langen staart, grootendeels 
intens vermilloenrood, de bovenzijde blauwzwart. In hun 
bewegingen, in hun stemgeluid, ook eenigszins in hun 
vorm, herinneren zij aan de Staartmeezen. Wanneer zij 
den kruin van een dier boomvarens met groote vlugheid 
op insecten doorzoeken, krijgt men den indruk, alsof 
bloemen van den éénen tak op den andere sprongen. Het 
schouwspel duurt helaas slechts een oogenblik; daarna 
trekken zij weer verder. 


Als eveneens niet meer dan een oogenblik lijken in 
mijne herinnering de weinige dagen, in de heerlijke en 
rijke omgeving van Tjibodas doorgebracht, te spoedig ge- 
volgd door de onverbiddelijke noodzakelijkheid, weder tot 


— 406 — 


het dagelijksche terug te keeren, weder verder te trekken. 
Maar de essay’s van het zoölogisch en biologisch goudland; 
waarvan in den aanvang dezer schetsen sprake was, zijn 
genomen en meer dan rijk genoeg gebleken om het ver- 
langen te motiveeren, dat na niet te langen tijd eens tot 
een systematische exploitatie mag worden overgegaan. 


Buitenzorg, Januari-Juni 1907. 


J. C. KONINGSBERGER. 


Dn ee = - LINTEN ENT 


KUNSTMATIGE INDIGO, RUBBER ENZ. 


Onlangs werd mijn oordeel gevraagd over de vooruit- 
zichten voor een kunstmatige bereiding van rubber en 
het is naar aanleiding daarvan, dat ik die zaak in dit 
tijdschrift ter sprake wilde brengen. Daarbij wilde ik mij 
niet uitsluitend bij de rubber bepalen, maar meer in het 
algemeen het een en ander vertellen over de kunstmatige 
bereiding van natuurproducten, over de ontwikkeling van 
de synthetische scheikunde. De eerste titel heb ik niet 
gekozen, omdat ik vreesde, dat men dan dadelijk niet zou 
begrijpen, waar het over zou gaan en de tweede titel 
kwam mij te geschikt voor om de lezers af te schrikken. 
Daarom plaatste ik boven dit artikeltje eenvoudig het 
opschrift: Kunstmatige indigo, rubber enz. De belang- 
stelling van de planters in rubber is tegenwoordig zoo 
groot, dat ik dan althans verzekerd kon zijn, dat men er 
een oogje in zou werpen en het niet direct als te geleerd 
over zou slaan. 

Ik heb mij werkelijk voorgenomen mijn beschouwingen 
niet te geleerd te doen zijn, om een beetje laag bij den 
grond te blijven en een zooveel mogelijk populair overzicht 
te geven van hetgeen de scheikunde op het gebied van 
de organische stoffen tegenwoordig vermag. 

De lezer zal vragen, wat zijn organische stoffen en hoe 
komt men er toe die naam te gebruiken ? 

Om dan met het tweede gedeelte van de vraag te begin- 
nen, de naam organische stoffen dateert nog uit den tijd, 
dat onze kennis van deze stoffen nog op een vrij laag 
peil stond, toen men nog meende, dat deze stoffen uitslui- 


— 408 — 


tend tot stand konden komen door tusschenkomst van een 
levend organisme, hetzij plant of dier. Men meende, dat 
er een bepaalde kracht, de z.g. levenskracht noodig was, 
om deze stoffen te vormen en deze levenskracht stelde 
men zich voor, dat in het levend organisme zetelde. 

Na het jaar 1828 hebben zich langzamerhand andere 
ideeën baan gebroken. Dat jaar iseen zeer gedenkwaardig 
jaar geweest voor de ontwikkeling van de organische 
scheikunde. Het gelukte toen namelijk aan den beroem- 
den scheikundige Wörrer in zijn laboratorium een orga- 
nische stof, het ureum, voor het eerst kunstmatig samen 
te stellen. Het zij hier terloops opgemerkt, dat ureum 
een stof is, die wij met onze urine tot een bedrag van 
+ 2°/% afzonderen. Die ontdekking van Wörrer was van 
fundamenteele beteekenis, omdat daardoor werd aangetoond, 
dat men ook onafhankelijk van die levenskracht, onafhan- 
kelijk van levende organismen dus, organische stoffen 
kon verkrijgen. De vooruitzichten werden daardoor ge- 
opend, dat men in de toekomst meerdere organische stoffen 
zou leeren bereiden. Dat dit geval voorloopig nog op zich 
zelf stond, moest worden toegeschreven aan de gebrekkige 
kennis van de organische lichamen in die dagen. Het 
kon echter niet twijfelachtig zijn, dat naarmate de schei- 
kunde zich ontwikkelde, men ook meer bedrevenheid op 
dit gebied zou verkrijgen. Die verwachtingen zijn zooals 
ik verder hoop te schetsen, schitterend in vervulling gegaan. 
Eerst wil ik hier nog opmerken, dat de naam organische 
stoffen, die dus eenigszins zijn oorspronkelijke beteekenis 
verloren had, toch behouden is, omdat die zich een zeker 
burgerrecht verworven had. Alleen hechtte men er voort- 
aan een meer uitgebreide beteekenis aan: 

Men noemt nl. organische stoffen de koolstofhoudende 
verbindingen. Het is nu den scheikundige er om te doen 
door de studie van deze organische lichamen een goed 
inzicht te krijgen in de wijze, waarop de samenstellende 
deeltjes in het molecuul ten opzichte van elkaar gerang- 


— 409 


schikt zijn. Men tracht dus de moleculaire bouw te door- 
gronden. 

Wij stellen ons namelijk voor, dat elke stof is opge- 
bouwd uit heele kleine deeltjes, die we moleculen noemen 
en die zoo klein zijn, dat ze zelfs met de sterkste vergrootin- 
gen niet zichtbaar zijn. Men heeft er zich echter bepaalde 
voorstellingen van gemaakt in verband met verschillende 
verschijnselen; en uit die theorieën, waarover ik natuurlijk 
hier niet kan uitweiden, heeft men de grootte van de 
moleculen kunnen afleiden. Het blijkt dan, dat b. v. een mo- 
leeuul koolzuur — dat men zich alseen klein kogeltje heeft 
te denken — ten naaste bij een middellijn heeft van 0.29 
millioenste gedeelte van een mm. 

Zoo moeten we ons dus voorstellen, dat elke stof is 
opgebouwd uit oneindig veel onderling gelijke moleculen, 
dat b.v. een stuk zwavel bestaat uit moleculen zwavel, 
rietsuiker uit moleculen rietsuiker, kinine uit moleculen 
kinine enz. Moleculen zijn dus om zoo te zeggen gebouw- 
tjes op zich zelf en de bouwsteenen van die gebouwtjes zijn 
deeltjes, die nog weer kleiner zijn dan het molecuul, het 
zijn de z. g. atomen. Een molecuul bestaat dus uit een 
vereeniging van atomen. Nu kunnen zich daarbij, Z00- 
als men gemakkelijk inziet, twee gevallen voordoen: de 
atomen in het molecuul kunnen allemaal van een zelfde 
soort zijn — men noemt dergelijke stoffen enkelvoudige 
stoffen of elementen, zooals b.v. zwavel — of ze zijn niet 
gelijksoortig en men spreekt dan van samengestelde stoffen. 
Het molecuul van een samengestelde stof bestaat uit atomen 
van verschillende elementen. Behalve zwavel, die ik zoo- 
even noemde, kent men een 70 à 80 tal andere elemen- 
ten, zooals koper, ijzer, goud, platina, waterstof, zuurstof, 
stikstof, koolstof enz. 

Voorbeelden van samengestelde stoffen hebben we in de 
rietsuiker en de kinine, waarvan het molecuul van de eerste 
uit atomen koolstof, waterstof, en zuurstof bestaat, ter wijl 
dat van de kinine behalve deze drie elementen ook nog 


— 410 — 


stikstof bevat. Men kan bepalen, uit hoeveel atomen van 
verschillende elementen een molecuul van een bepaalde 
stof bestaat; zoo blijkt dan, om bij ons voorbeeld van de 
rietsuiker te blijven, dat een molecuul hiervan bestaat 
uit 12 atomen koolstof, 22 atomen waterstof en 11 atomen 
zuurstof. Deze atomen hebben we ons op bepaalde wijze 
in het molecuul gerangschikt te denken en het is die 
rangschikking in het molecuul, die ik boven als de mole- 
culaire bouw aanduidde. 

Waarom de kennis van de moleculaire bouw van zoo- 
veel beteekenis is, zal de lezer nu ook gemakkelijk begrij- 
pen. Het is toch immers noodig, wanneer we een mole- 
cuul willen maken van precies dezelfde constructie als een 
gegeven molecuul, dat wij eerst weten hoe dat gegeven 
molecuul in elkaar zit. Hebben we ons daar eerst een 
ggede voorstelling van gevormd, dan kunnen we trachten, 
uitgaande van andere stoffen, geheel gelijke moleculen tot 
stand te brengen. Slaagt men daarin, dan wil dat dus 
zeggen, dat men een stof verkregen heeft met geheel 
dezelfde eigenschappen, een stof die volledig identisch is 
met de stof, die men aanvankelijk bestudeerd heeft. 

Zoo is het, om een voorbeeld te noemen, met de indigo- 
kleurstof gegaan. Men heeft die stof eerst bestudeerd, ze 
aan verschillende omzettingen onderworpen en zich daar- 
door langzamerhand voorstellingen kunnen maken over de 
moleculaire bouw. Toen die begrippen eenmaal een bepaalde 
vorm hadden aangenomen, kon men beginnen te trachten 
het indigomolecuul uit andere stoffen samen te stellen en 
men is daar inderdaad in geslaagd, daardoor de bevesti- 
ging leverende van de voorstellingen, die men zich door 
het analytisch onderzoek gevormd had. 

Ik wil er met nadruk op wijzen, dat de chemisch be- 
reide indigokleurstof — het indigotine — geheel gelijk is aan 
de natuurlijke blauwe kleurstof. Alleen bevatten verschil 
lende planten indigo’s naast indigoblauw een vrij groot 
gehalte aan indigorood (tot 16). Volgens sommige ver- 


Le 


vers zou dit noodzakelijk zijn voor het verven van don- 
kere nuances. 

Wij hebben bij de kunstmatige indigo dus niet te doen 
met een surrogaat zooals kunstboter dat is voor natuur- 
boter of kunstmatige bitteramandelolie — ook bekend als 
Mirban-olie, die veel in de parfumerie gebruikt wordt— 
ten opzichte van de natuurlijke bitteramandelolie. In beide 
gevallen bestaan er belangrijke punten van onderling ver- 
schil, zoowel in chemische als physische eigenschappen. 
Ik wil dit voor de bitteramandelolie nog met een paar 
woorden toelichten, omdat we daar met een bepaalde 
chemische stof te doen hebben, terwijl zoowel natuur- als 
kunstboter uit verschillende stoffen bestaan. 

Zooals ik zooeven zei, verschillen de kunstmatige en de 
natuurlijke bitteramandelolie zoowel in physische als in 
chemische eigenschappen: terwijl de eerste bij 205° kookt, 
doet de laatste dat al bij 179°. Ook het soortelijk gewicht 
van beide is onderling zeer afwijkend; voor de kunstmatige 
is het 1.20 en voor het natuurlijke product 1.05. Chemisch 
is er ook in het geheel niet van identiteit sprake; de 
kunstmatige olie is nitrobenzol, terwijl het natuurproduct 
door den scheikundige als benzaldehyde wordt aange- 
duid. Beide zijn zeer verschillende stoffen, die alleen toe- 
valligerwijze een overeenkomstige reuk bezitten. 

Ik hoop, dat het hieruit den lezer duidelijk zal zijn 
geworden, wanneer men een stof als een surrogaat heeft 
te beschouwen en wanneer dat niet het geval is. 

Thans kunnen we overgaan wat nader kennis te maken 
met de resultaten, die men op de verschillende terreinen 
van het uitgestrekte gebied van de organische chemie 
door de kunstmatige bereiding verkregen heeft. Daartoe 
zullen we eerst eens stilstaan bij: 


De scheikunde van de kleurstoffen. 


Van de kleurstoffen, die de natuur ons in zoo rijke 


verscheidenheid aanbiedt, heeft de indigo zeker wel het 
Teysm. XVIIL 27 


— 412 — 


langst de belangstelling tot zich getrokken. Reeds meer 
dan 2000 jaar kent men ze als blauwe verfstof; het gebruik 
er van was aan de Egyptenaren aì bekend, hetgeen blijkt 
uit windsels van mummies, die met indigo geverfd bleken 
te zijn. Ook de oude Grieken en Romeinen kenden de 
indigo, echter was het aan de Romeinen onbekend, hoe 
men die verfstof in oplossing moest brengen, waardoor 
het zich verklaart, dat ze er alleen gebruik van hebben 
gemaakt om te schilderen. Toch werd reeds lang voor 
de invoering van de indigo door de Grieken en Romeinen 
onbewust met indigo geverfd, nl. met het extract van 
een inheemsche plant. de weede (Fsatis tinctoria), die evenals 
de Indigofera-soorten deze kleurstof kan opleveren. Men 
is langen tijd in het onzekere gebleven over de herkomst 
van de indigo en hoewel Marco Pauro reeds in de dertiende 
eeuw het verkrijgen ervan in Indië beschreven heeft, 
hield men ze in het jaar 1705 nog vooreen mineraal. Se- 
dert de 16de eeuw is het gebruik van indigo als verfstof 
in Europa meer algemeen geworden en heeft het lang- 
zamerhand de voor dien tijd gebruikte weede meer en 
meer verdrongen. 

Onze chemische kennis van de indigo dateert eerst uit 
de vorige eeuw. In 1826 verkreeg Unverdorben door 
distillatie van indiga een stof, die hij aanvankelijk krys- 
talline noemde, maar die tegenwoordig algemeen met den 
naam aniline wordt aangeduid. Men heeft later die aniline 
ook aangetoond in de steenkolenteer en ze daaruit afge- 
scheiden. 

Het kan den lezers niet geheel onbekend zijn van welke 
groote beteekenis de aniline voor de techniek geworden is. 
In 1856 toch verkreeg de Engelsche scheikundige PeRKIN 
door inwerking van dubbelchroomzure kali op aniline een 
kleurstof, de mauveine, met een enorm kleurgevend vermo- 
gen. PerkKiN begreep direct van welke groote draagwijdte 
deze ontdekking was, hij werkte de bereiding van deze 
kleurstof voor de techniek uit, waarmee hij de grondslag 


— 413 — 


legde voor een geheel nieuwe industrie, die van de aniline- 
kleurstoffen. Het vorige jaar heeft men het 50-jarig ju- 
bileum van deze ontdekking gevierd en heeft men den va- 
der van de anilinekleurstoffen PerkKiN, die nog in leven is, 
gehuldigd. Hij heeft getuige kunnen zijn van de vlucht, 
die de wetenschap van de kleurstoffen in die 50 jaar ge- 
nomen heeft en waardoor men in staat is gesteld kleur- 
stoffen te produceeren, die in fijnheid van nuance met de 
natuurlijke kleuren kunnen wedijveren. 

Van nog meer beteekenis voor de kennis van den mole- 
culairen bouw van de indigokleurstof zijn de onderzoekingen, 
die in 1841 aanvangen en waaraan verschillende onderzoe- 
kers hebben gewerkt, waarvan ik hier in de eerste plaats 
Von BaAEYER noem. Door deze onderzoekingen werd aan- 
getoond, dat bij de oxydatie van de indigokleurstof door 
salpeterzuur een nieuwe stof ontstond, die men isatine heeft 
genoemd. Tevens bleek, dat het omgekeerd mogelijk was 
uit dit isatine het indigoblauw weer op te bouwen. Dit 
was een zeer belangrijke waarneming, omdat daardoor het 
vraagstuk van de structuursamenstelling van het indigo- 
blauw terug was gebracht tot dat van de isatine. Over 
de onderzoekingen, die verder geleid hebben tot de ophel- 
dering van de bouw van het isatine, kan ik hier niet ver- 
der uitwijden. Het zij voldoende mede te deelen, dat 
men eerst sedert 1880 zoover was, dat men eenige hoop 
kon koesteren mettertijd de indigokleurstof kunstmatig in 
het groot te kunnen maken. Dat er nog heel wat moeilijk- 
heden uit den weg waren te ruimen, blijkt alleen wel al 
daaruit, dat men eerst sedert 1897 de fabriekmatige indi- 
gobereiding ter hand heeft kunnen nemen. 

Von BArYER toonde nl. in 1880 aan, dat men indigoblauw 
kon verkrijgen uitgaande van kaneelzuur, het zuur dat 
ontstaat door oxydatie van de kaneelolie, die grootendeels 
uit kaneelaldehyde bestaat. Later heeft men de methode 
in zoo verre kunnen wijzigen, dat men uitging van de kool 
waterstof toluol, die ook al weer in de steenkolenteer voor. 


— 414 — 


komt. Men is er echter nooit in geslaagd volgens deze 
methode indigo te maken, die goedkoop genoeg was om 
met de natuurlijke indigo te kunnen concurreeren ; ook 
was het uitgangsmateriaal de toluol niet in onbeperkte 
hoeveelheid te krijgen en daardoor feitelijk de heele grond- 
slag van het procédé onzeker. Ik kan hier eenige cijfers 
mededeelen, die daarop betrekking hebben en die tevens 
een aardige illustratie geven van wat er al zoo op het ge- 
bied van de kunstmatige kleurstoffen omgaat. De produc- 
tie van hoofdzakelijk voor de industrie van de teerkleur- 
stoffen en tusschenproducten verbruikte koolwaterstoffen 
toluol en benzol bedraagt jaarlijks ongeveer 25—30.000 ton 
(1 ton is 1000 Ko.) 

Van deze hoeveelheid is ten naaste bij een vijfde ge- 
deelte toluol dus 5—6.000 ton, die slechts ter nauwer- 
nood voldoende zijn, om in de tegenwoordige behoefte 
te voorzien en dus niet beschikbaar zouden zijn voor 
indigobereiding. Men zou dus meer van deze koolwater- 
stoffen moeten produceeren. Nu zou men voor iedere 
Kilo te maken indigo noodig hebben ongeveer 4 kilo to- 
luol ; stelt men de wereldproductie. van indigo op 5000 
ton jaarlijks, dar zou men dus alleen daarvoor 20.000 
ton toluol noodig hebben en tegelijk een afzet moeten 
zoeken voor 4 maal zooveel benzol. De vooruitzichten 
waren daarom ongunstig, om volgens dit procédé tot een 
geheele vervanging van de natuurlijke indigo te geraken. 
Het was noodig er naar te streven een indigo-synthese 
te vinden, waarbij het uitgangsmateriaal gemakkelijk 
toegankelijk en vooral in voldoende hoeveelheid te krijgen 
zou zijn. 

In 1890 werden nieuwe banen geopend door de ont- 
dekking van HeEUuMANN, die aantoonde, dat bij het smelten 
van phenylglycocol met kali, indigo gevormd werd. Dit 
zag er aanvankelijk veel belovend uit. Het procédé werd 
voor de techniek in bewerking genomen door de Badische 
Anilin und Soda-Fabrik en de Farbwerke te Höchst, 


— 415 — 


waarbij na talrijke proefnemingen bleek, dat de fabriek- 
matige bereiding van indigo volgens dit procédé onmogelijk 
was; het had dus niet voldaan aan de groote verwachtingen, 
die men er aanvankelijk van gekoesterd had. 

Nu had HeumaANN nog een ander procédé aangegeven, 
waarbij de kleurstofvorming veel gemakkelijker plaats 
had, zooals later bleek en het is dit procédé geweest, 
dat ten slotte een bevredigend resultaat gegeven heeft. 
Het berust daarop, dat men uitgaat van naphtaline, de 
koolwaterstof, die ook uit de steenkolenteer verkregen 
wordt en die als middel tegen mot wel algemeen bekend 
zal zijn. 

In de naphtaline nu heeft men een geschikt uitgangs- 
materiaal, dat aan de vereischte voldoet, in voldoende 
hoeveelheid beschikbaar te zijn. Men kan aannemen, dat 
2/3 gedeelte van de totaal teerproductie op koolwater- 
stoffen verwerkt wordt en deze volgens betrouwbare 
schatting 40 —50.000 ton naphtaline bevat. 

Met deze kolossale hoeveelheid naphtaline wist men 
eenvoudig geen weg, men scheide ze daarom lang niet 
allemaal af en bepaalde er zich toe 15.000 ton te winnen, 
zijnde de hoeveelheid, waarvoor men afzet had. Er blijft 
dus voor de indigofabricatie altijd nog wel een 25.000 
ton disponibel, waarvan de bereidingskosten niet hooger 
behoeven te zijn dan van de andere 15.000 ton. Deze 
hoeveelheid is ruimschoots voldoende om daaruit zooveel 
indigo te maken, dat daardoor de wereldproductie gedekt. 
is. We kunnen dus gerust zeggen, dat het uitgangsma- 
teriaal gemakkelijk en goedkoop te krijgen is. 

Hoe staat het nu met de eigenlijke fabricatie ? 

Men moet om van naphtaline tot indigo te komen, deze stof 
achtereenvolgens omzetten in phtaalzuur, phtaalzuurimide, 
anthranilzuur, het glycocol van het anthranilzuur en dan 
ten slotte in indigo, m a.w. men moet over vier tusschen- 
producten komen tot het gewenschte eindproduct, de in- 
digo. Elk van die reacties moest afzonderlijk bestudeerd 


— 416 — 


worden en voor de techniek worden uitgewerkt. Om een 
klein idee te geven van de moeilijkheden, die men daarbij 
te overwinnen had, zal ik mij hier alleen bepalen bij de 
omzetting van naphtaline in phtaalzuur. Voor een jaar of 
12 geleden maakte men altijd het phtaalzuur uit de 
naphtaline door deze met chroomzuur te oxydeeren. Het 
bleek, dat deze methode voor het indigoproces veel te 
duur uit zou komen; er moest dus naar een andere me- 
thode worden omgezien en men heeft die na eenig zoeken 
gevonden, in de verhitting van naphtaline met hoogpro- 
centig zwavelzuur onder toevoeging van een beetje kwik- 
zilver. Nu hleek bij de toepassing in het groot van deze 
methode, dat daarbij zooveel zwavelzuur verslonden 
werd, dat daardoor alleen het te verkrijgen phtaalzuur 
al veel te duur zou komen. Ter opheldering moet ik 
hierbij voegen, dat bij deze bewerking het zwavelzuur 
overgaat in zwaveligzuur, het bekende prikkelend riekende 
gas, dat ook ontstaat bij de verbranding van zwavel; dit 
zwaveligzuur gaat de lucht in en is dus verloren. De 
vraag was nu: kan men dat verlies niet tegengaan en 
op die wijze een belangrijke bezuiniging verkrijgen ? 

Men voelt, dat het hier een levenskwestie van het ge- 
heele procédé gold. 

Inderdaad is men er in geslaagd dat zwaveligzuur op 
nieuw te benutten, dank zij een uitvoerig onderzoek van 
KNIEerscH, over een nieuw procédé voor zwavelzuurberei- 
ding, dat daarin bestaat, dat men zwaveligzuur en de zuur- 
stof van de lucht zich direct met elkaar laat verbinden, 
door ze over verhit platina-asbest te voeren. De dan 
verkregen verbinding geeft met water op nieuw zwavel- 
zuur. Dit nieuwe zwavelzuurproces werkt bijzonder gun- 
stig, zoodat fabrieken, die zich nieuw installeeren voor 
zwavelzuurfabrikatie, uitsluitend hiervan gebruik maken. 

Dit was nu de reddende engel voor de indigosynthese, 
want men kon daardoor op gemakkelijke wijze het zwa- 
veligzuur weer in zwavelzuur omzetten, dat opnieuw 


— 417 — 


bruikbaar was. Dat dit direct een enorm voordeel op- 
levert, moge uit het volgende blijken. Bij den omvang 
van de phtaalzuurproductie van de straks genoemde Farb- 
werke in 1900 ontstaan als bijproduet 35—40.000 ton zwa- 
veligzuur, die nu weer gewonnen kunnen worden en anders 
verloren zouden zijn gegaan. 

Wel beschouwd heeft men daardoor bereikt, dat men 
de naphtaline met behulp van de zuurstof van de lucht 
oxydeert, waarbij het zwavelzuur alleen als hulpmiddel 
fungeert, om die zuurstof over te dragen. 

Een van de moeilijkste zaken was verder nog het smel- 
ten van het glycocol met bijtende kali, waardoor een 
kleurlooze verbinding ontstaat, die bij het doorvoeren van 
lucht in indigo wordt omgezet. Voor dit deel van de 
bewerking moesten nieuwe apparaten worden uitgedacht en 
geprobeerd. 

Sedert Juli 1897 is het ten slotte gelukt indigo tegen 
zoodanigen prijs te leveren, dat men zelfs bij de laagst 
bekende prijzen van de indigomarkt kan blijven concu- 
reeren. Er zijn thans 10 jaar verloopen en hoewel er nog 
geen kwestie van is, dat de natuurlijke indigo geheel 
verdrongen is, kunnen we toch wel constateeren, dat in 
dien tijd de indigoverbouw zoowel in Engelsch Indië als 
hier op Java belangrijk is ingekrompen. 

(Wordt vervolgd). 

GORTER. 


De nn en ne nn 


PRODUCTIVITEIT VAN PEPERRANKEN. 
Er. 


BarBer onderscheidt bij de indeeling in ondervormen drie 
hoofdtypen: de Balamcotta, de Kallivalli en de Cheria- 
kodivarieteit. Daarbij komen dan nog een paar wilde vormen, 
die zich in de aanplantingen hebben gedrongen; waar- 
schijnlijk zijn hun zaden door vogels verspreid, zooals men 
dat hier op Java dikwijls van de tjabee kan opmerken. 
Verder vindt men ook nog enkele malen zuiver mannelijke 
planten. 

In de drie hier boven genoemde hoofdtypen vindt men 
weer allerlei variaties; van belang is, dat men reeds aan 
den vorm van het blad kan zien, of alle bloemen herma- 
phrodiet zijn, of dat er veel bloemen van gescheiden geslacht 
in de aar voorkomen. Een kort overzicht van de ken- 
merken der verschillende typen moge hier volgen: wellicht 
kan het van dienst zijn om de op Java gekweekte vormen 
ermede te vergelijken. 

Als de beste varieteit wordt beschouwd het Balamcotta- 
type. Deze vorm bezit groote bladeren, die tamelijk sterk 
variabel zijn; zoo zijn de tegenover de vruchtaren staande 
veel kleiner, smaller en lichter groen dan de oudere. De 
geheele plant is licht groen gekleurd, vooral in den bloeitijd 
is de tint licht. Volwassen bladeren zijn ongeveer twee 
maal zoo lang als breed, ongeveer 26 cM. bij 12!/5 cM. 
De vorm is ovaal; de grootste breedte ligt in het midden ; 
dikwijls krijgt het blad door een scherpe bocht een hoekigen 
vorm; de eene zijde van het blad is dikwijls breeder dan 
de andere. De bloeitakken hangen naar beneden, de tak- 


— 419 — 


geledingen tusschen de bladeren zijn lang. Bladeren vlak, 
nerven niet sterk geteekend, bladtop niet gekromd en 
slechts weinig nedergebogen. Aren lang, tot 15 cM. Bloemen 
ver uiteex geplaatst op de aar, soms op een onderlingen 
afstand, die drie maal de doorsnede van de bloem bedraagt. 
De bloei vindt door de geheele aanplant gelijktijdig plaats, 
zoodat de oogst in een kort tijdvak binnenkomt. Over 
het geheel is dit type een sterke groeier en een flinke drager. 

Een paar mannelijke planten zijn ook van dit type be- 
kend; verder bestaan er nog een paar ondervormen. Bij den 
een, de gegolfdbladige Balamcotta, is de rand van het blad 
sterk gegolfd en zijn de nerven meer geteekend, waardoor de 
bladeren er minder glad uitzien. Het is een zeer verspreide 
vorm, die weinig meeldraden in de aren bezit en tot de 
slechte dragers behoort. De tweede vorm, de kleinbladige 
Balamecotta is zeldzamer. Bij dezen zijn de bladeren wei- 
nig variabel en klein; de aren zijn kort en komen in groot 
aantal aan de plant voor. Ook deze vorm bezit slechts 
weinig meeldraden in de aren. 

Een tweede goede varieteit is de Kallivalli. Zij heeft 
echter het bezwaar dat de bloei niet op eenzelfden tijd 
plaats heeft maar tusschentijds ook bloeiaren uitkomen, zoo- 
dat de oogst niet in een kort tijdvak binnenkomt. Zij 
komt zeer verspreid voor. De bladeren varieeren weinig 
in lengte, maar verschillen sterk in breedte, in verband 
met hun ouderdom: jonge bladeren zijn ovaal, met gelijke 
zijhelften, de oudere zijn vrijwel cirkelrond, met een 
spitse, scherp afgeteekend punt, naar één zijde toe ge- 
draaid. De algemeene kleur van de plant is donkergroen. 
De nerven zijn diep in het vlak der bladeren ingedrukt; 
de laatste zien er bij zijdelingsche belichting rimpelig uit. 
De bloeitakken zijn sterker dan bij de Balamcotta-varie- 
teit; zij staan stijf van de plant af; de takgeledingen zijn 
korter, doordat de knoopen dichter op elkaar geplaatst 
zijn. De vruchtaren varieeren nogal sterk in lengte, 
meestal zijn zij niet zoo lang als bij de Balamcotta. Niet 


— 420 — 


zelden worden vertakte aren gevonden; aan iedere plant. 
bijna kan men deze opmerken. Soms zelfs zijn zij zoo 
sterk vertakt, dat zij er uit zien als kwasten, doordat zij 
aan de basis meer dan twaalf zijtakken dragen. De bloe: 
men staan op de spil van de aar dichter opeen dan bij 
de vorige varieteit; de onderlinge afstand bedraagt slechts 
l of 2 maal den diameter der afzonderlijke bloem. Ook 
de bessen zitten daardoor natuurlijk dichter opeen. Inde 
bloeiaren komen veel meeldraden voor, hoewel misschien 
iets minder dan bij de Balamcotta-varieteit. 

Eenige ondervarieteiten sluiten zich weder bij het Kalli- 
valli-type aan, die gedeeltelijk door overgangen ermede 
verbonden zijn. Zoo kunnen vermeld worden de klimop- 
bladige vormen, die dikwijls moeilijk van het type, niet 
zelden ook bezwaarlijk van de gegolfdbladige Balamcotta 
onderscheiden kunnen worden. Zij komen echter door een 
donkergroene ‘kleur, door de wijze van vertakking en den 
robusten habitus met den Kallivalli-vorm overeen. In hun 
bloeiaren komen slechts weinig meeldraden voor; in ver- 
band daarmede dragen zij soms het ééne jaar een over- 
vloedigen cogst,‚ terwijl dan weer in andere jaren weinig 
geproduceerd wordt. Er is een zuiver mannelijke plant 
van bekend, terwijl ook in andere kenmerken afwijkende 
planten voorkomen, die een overgang vormen tot wilde 
peper met groote bessen. 

Cheriakoda-peper, de derde varieteit, is goed gekarak- 
teriseerd, voornamelijk doordat alle organen ervan kleiner 
zijn dan bij de vorige, Meestal is zij dwergachtig, niet 
hooger dan 25 voet. De bladeren zijn uniform, klein, smal, 
puntig, van 15 — 18 cM. lang, van 8 — 10 cM. breed. De 
kleur ervan is donkergroen; de nerven zijn sterk ontwik- 
keld, zoodat het bladvlak bij zijdelings invallend licht er 
gerimpeld uitziet. De bladeren staan bijna zuiver verti- 
kaal en dicht bijeen, zoodat zij dakpansgewijs over elkaar 
liggend een bijna gesloten dek vormen, waaronder een groot 
aantal aren voorkomt. Deze aren zijn klein, 24 —5 cM. 


lang; en dicht bezet met eenigszins puntige bessen. Meel- 
draden komen overvloedig in de aren voor. De vorm is 
zeer productief en begint reeds op jeugdigen leeftijd te 
dragen. Overgangsvormen tusschen de Cheriakodavarieteit 
en de beide straks genoemde vormen zijn aangetroffen ; 
zij waren meestal slechter van meeldraden voorzien. 

Kortbladige peper. Dit is weder een zeer verspreide 
vorm, die sterk van de vorige afwijkt en waarschijnlijk 
van een andere wilde soort afstamt. De bladeren zijn licht- 
groen, weinig variabel, kort, breed, vlak, ovaal, ongeveer 
10 eM. lang, 6 eM. breed, met onduidelijke nerven. Hoogop- 
groeiende ranken met een zeer groot aantal kleine aren ; 
de bloei komt gelijktijdig open, echter wat later dan bij 
de andere varieteiten. De takken staan van de plant af 
en zijn dichotoom vertakt; van onderen gezien maakt de 
plant een schralen indruk daardoor en doordat de bladeren 
klein zijn. In de aren, die van 5 —8 cM. lang zijn schijnen 
geen meeldraden voor te komen. 

Een ondertype ervan met wat grooter bladeren, een over- 
gang vormend tot de Kallivalli varieteit en sterk gelijkend 
op eeu andere wilde pepersoort, Piper Schmidtii is ook 
gevonden. Deze Piper Schmidtii wordt op 7000 voet boven 
zee in het wild aangetroffen en draagt daar goede bes- 
sen en soms goed gevulde vruchtaren. 

Ten slotte worden door BARBER dan nog een paar wilde 
vormen beschreven. Zij zijn gekenmerkt door donkergroene, 
kleine bladeren, zeer groote bessen en reusachtigen groei 
tegen hooge boschboomen. Gewoonlijk zijn de aren ervan 
behaard. Waarschijnlijk zijn zij onderling verwant en be- 
hooren zij tot een andere systematische groep dan de 
gekweekte vormen. 

Grootbessige peper. Deze vorm verschilt sterk van de 
straks beschreven typen; alleen is het soms moeilijk, jonge 
planten van de klimopbladige vormen te onderscheiden. 
De planten zijn van gescheiden geslacht. Wanneer zij 
bloeien, zijn zij gemakkelijk van de klimopbladige vormen 


— 422 — 
Î $ 
te onderscheiden; de bladeren tegenover de vruchtaren 
zijn klein, vlak, hard en smal. De aren-zijn zeer kort, 
onder de loupe gezien behaard; op de vrouwelijke aren 
vindt men de lijsten, die de afzonderlijke bloemen ver- 
binden, niet aanwezig. Bij de mannelijke planten vindt 
men op de aren nog wel hier en daar die lijsten, maar 
zij zijn van de klimopbladige vormen te onderscheiden 
door de kleur van de aar, die bij de laatstgenoemde wit- 
geel, bij de grootbessige peper bruinrood is; verder zijn 
de aren sterk behaard. Deze vorm hoort waarschijnlijk 
op grooter hoogte boven de zee thuis. 

Zakjespeper. Deze vorm gelijkt sterk op de vorige, 
maar verschilt er in één opzicht sterk van: de schubjes 
onder de bloemen zijn ontwikkeld tot zakjes of kussentjes, 
waarop de mannelijke organen zitten. Dit type wordt 
beschouwd als een echte soort, waaraan den naam Piper 
trichostachnyon gegeven is. De soort komt wijd verspreid 
in het Zuiden van Engelsch-Indië voor. De aren zijn dik, 
en witgeel gekleurd; eigenaardig is, dat de jonge aren 
welriekend zijn, wat. tot de onderstelling leidt, dat mis- 
schien de bestuiving door insecten plaats vindt. De bes- 
sen zijn groot en de geheele habitus gelijkt sterk op dien 
an den grootbessigen peper. 

Dr. P. J.S. CRAMER: 


Lagerstroemia Flos-Regina Retz. 


ouderdom 22 jaar. 


é F9 


EEkuk 


fi 
} 
tk 
ki 
CURE 


FRAAIE EN MERKWAARDIGE BOOMEN. 
jon 


LAGERSTROEMIA SPECIOSA PERS. 


Bijgaande afbeelding is van een zeer mooi exemplaar 
van genoemde, hier zeer bekende boom. Het is een 22- 
jarigen Lagerstroemia Flos-Reginae Retz, synoniem met L. 
speciosa Pers. Volgens Koorpers is de laatste naam de juiste. 

Dezelfde afbeelding komt voor in het verslag van het 
Boschwezen over 1906, daar dit echter niet zoo algemeen 
verspreid is als Teysmannia, werd mij de toestemming 
verleend de plaat met die van nog eenige andere fraaie 
of nuttige boomen in genoemd tijdschrift te publiceeren. 

Lagerstroemia speciosa Pers. is niet alleen een der fraaist 
bloeiende boomen van Java, maar ik geloof dat er over 
het geheel weinig boomen ter wereld zijn, die een mild- 
bloeiende Lagerstroemia in schoonheid kan overtreffen. 

De inlandsche naam is in West-Java overal Boengoer ; 
in geheel Midden- en voor ’t grootste gedeelte van Oost- 
Java, Woengoe; in een ander deel van Oost-Java, Ketangi 
of Phoengor. 

Er zijn nog andere Lagerstroemia-soorten en variëteiten, 
de mooiste is Lagerstroemia Loudoni Trysm. et BiNN. Im 
het eerste deel van de „Annales du Jardin Botanique de 
Buitenzorg”, geeft BINNENDIJK er eene beschrijving van. 
Hij zegt in 1862 verzamelde TrysMANN er zaden van, op 
een heuvel de z.g. Petjaboeri in Siam. 

Met recht zegt TrYsMANN toen hij den boom voor het 
eerst ontdekte, gedurende al mijne reizen heb ik niet zoo 
iets schoons gezien, niet slechts de groote overvloed van 


En 5 


bloemen, waarmede de boom als bedekt was, maar ook de 
kleurenverscheidenheid der bloemen maken een diepen 
indruk. De bloemen zijn eerst zuiverwit, daarna rose en 
eindelijk lila, de drie kleuren ziet men tegelijk aan den boom. 

De bloemtakken gaan na afloop van den bloei in bebla- 
derde takken over. In Siam bloeide de boom in December, 
toen TEYsMANN de bloemen voor herbarium plukte, vond 
hij er nog overjarige vruchten aan, die kiembaar zaad 
bevatten. 

Koorpers zegt van L. speciosa Pers, de boom komt op 
geheel Java voor van het strand tot op 800 M. boven de 
zee, vooral in Midden- en Oost-Java op ongeveer 300 M. 
zeehoogte zeer algemeen. Buiten Java vindt men hem, 
in Z. O. Indië, Ceylon, China, Australië en den Maleischen 
Archipel. In bijna alle Djatibosschen veelvuldig, zelfs nog 
op periodiek zeer dorren en onvruchtbaren grond. Echter 
ook niet zeldzaam en zelfs in groote afmetingen op constant 
vochtigen, zeer vruchtbaren bodem in schaduwrijk, dicht- 
gesloten, hoogstammig heterogeen oerwoud. Inzonderheid 
in de heete laagvlakte. Ook in de bijna boomlooze alang:- 
alang wildernissen. De boom groeit niet bijzonder snel, 
exemplaren op onvruchtbaren grond bereikten op vijfjarigen 
leeftijd 6 M. Ofschoon de boom ook wel op andere tijden 
bloeit is vooral het einde van den Oostmoeson de bloeitijd. 

Meestal zijn de boomen ietwat krom en voorzien van 
zware kromme takken, er komen toch ware woudreuzen 
onder voor; Koorpers spreekt soms wel van 45 M. hoog, 
vooral in de laagvlakte van Pekalongan, Kediri en 
Banjoewangi. 

Het hout is van zeer goede kwaliteit; op de Artillerie- 
Constructie-Winkel te Soerabaja werd dit hout boven alle 
andere javaansche houtsoorten (ook boven Djati) verkozen 
voor aftuiten. In Britsch-Indië wordt het voor hetzelfde 
doel gebezigd. In Burmah is het het hoogst geschatte 
timmerhout na teak. 

In den bloeitijd doet zich de geheele loofkroon voor als 


ne 


een reusachtige prachtige, violette bouquet, die op grooten 
afstand reeds de aandacht trekt. 

Hij wordt in de tuinen dikwijls als sierboom geplant, is 
echter minder geschikt langs wegen, omdat hij periodiek 
zijn blad verliest en vaak maandenlang bladerloos staat. 

De boomen worden vermenigvuldigd door middel van 
zaden, dat zij overvloedig vaortbrengen, volgens den inlan- 
der slaagt de voortteling ook door stekken. Volgens 
mijne ervaring is de laatste methode niet zoo gemakkelijk. 


NW 


DE CHRYSANTHEMUM-CULTUUR IN JAPAN. 


Het tijdstip waarop men zich in Japan voor het eerst op de 
teelt van Chrysanthen toelegde, is niet met zekerheid te bepalen. 
Het moet echter reeds voor de derde eeuw onzer jaartelling geweest 
zijn, daar in de geschiedenis en ook in de poësie van die periode 
de naam dezer plant reeds genoemd wordt. Zoo zou het Koreaansche 
Hof in 313 eenige planten van een geelbloemige Chrysanth aan 
den Japanschen keizer Nintoku geschonken hebben. Reeds in de 
zestiende eeuw stond de Chrysanthen-cultuur in Japan op een groote 
hoogte, want uit dien tijd stamt een mooi schilderstuk, nog in het 
bezit van Markies Takatsukasa, dat een Chrysanthen-tuin voorstelt, 
die te Tokio aangelegd was. Op de groote tentoonstelling van 1900 
te Parijs, werd er een copie van geëxposeerd, die algemeen opzien 
verwekte en waaruit bleek, dat men na dien tijd niet is vooruitgegaan. 

Wat betreft de oorsprong der Japansche Chrysanthemum, zoo 
zullen zij wel ontstaan zijn uit kruisingen der onderstaan de wild- 
groeiende soorten: 


1. Ko-hamagiku, Chrysanthemum arcticum. 

2. Abura-giku, 5 indieum. 

3. Hama-giku, Ee nipponicum. 

4. Isv-giku, marginatum. 

5. Iwa-giku, jp pallasianum var. japonicum. 
6. Yama-giku, 5 sinense var. japonicum. 
No. 1, 3 en 6 komen ket dichtst bij de thans gekweekte soorten. 


In geheel Japan, van Kinshyu in het zuiden tot Hokkaido in 
het noorden, is de Chrysanth algemeen. Naar den smaak worden 
op de verschillende plaatsen slechts eenige bepaalde variëteiten ge- 
kweekt ; slechts in de keizerliike tuinen en in die van Graaf Okuma 
te Tokio worden alle variëteiten in groote volkomenheid geteeld. 

De voornaamste in Japan gekweekte verscheidenheden zijn: 
O-Giku met zeer groote bloemen, die men in Europa gewoonlijk 
de japansche Chrysanth noemt. 

De bloemen met pijpvormige bloemblaadjes worden door de 


Japanners hoog geschat; volgens hun smaak moet de bloem niet 
geheel dubbel, en de meeldraden niet geheel in bladeren veranderd 

zijn. De bloemblaadjes moeten ietwat lepelvormig en naar het 
__hart omgebogen zijn; zij mogen evenmin slap naar beneden hangen 
als stijf uitstaan. Zij moeten zoowel door kleur als door zuiverheid 
van vorm en grootte opvallen. 

De daarop volgende groep heeft vlakke bloemen. Hierbij behoo- 
ren ook eenige verscheidenheden, die men in Europa japansche 
Chrysanthen noemt. In deze klasse moet het middengedeelte der 
bloem normaal zijn, de bloemblaadjes moeten zich naar binnen om- 
buigen, de uiteinden ervan mogen zich niet verdeelen, noch eigen- 
aardig gevormd zijn. Er komt echter bij een goed gekweekte plant 
nog iets eigenaardigs, voor ons westerlingen bijna onbegrijpelijks 
te pas; zij moeten, zoo zegt de Japanner, een verfijnd aanzien van 
waardigheid en van ongekunstelde grootheid hebben. Mag een 
bloem nog zoo groot en mooi zijn, zij kan iets gemaakts en kun- 
stigs hebben, waardoor zij in een lagere klasse wordt gerangschikt. 
Het is niet gemakkelijk voor ons, om uit te maken of een plant er 
waardig uitziet of meer kunstig sierlijk is; zoo iets moet gevoeld 
worden. Om deze planten geheel tot hun recht te doen komen, 
om de edele eigenschappen geheel te ontwikkelen, daartoe behooren 
dagelijks toezicht en algeheele toewijding van den kweeker. 

In Osaka, Kanasawa, Nagoya, Sendai Aomori en Kioto worden 
deze vlakbloemige variëteiten bij voorkeur gekweekt. 

Chu-giku of Kurui-giku is een speciaal door liefhebbers gekweekte 
verscheidenheid, er moeten hier 16 stuks pijpvormige bloembladen 
aan den buitenkant staan, alle andere zijn vlak; het eigenaardige 
is dat de genoemde buitenste bloembladeren in hun gewonen vorm en 
houding blijven, terwijl de binnenste zich in allerlei wendingen en 
krommingen draaien, zoodat zij er bij het opengaan der bloemen 
anders uitzien als later. In deze kurui, di. grotesk gevormde 
klasse, verschilt het aantal der binnenste bloembladeren aanmerke- 
lijk, soms is er slechts een enkele rij. Er is veel zorg noodig om 
deze bloemen tot volkomenheid te brengen. 

Ito-giku, een van de draadvormige bloembladeren afgeleide naam, 
heeft twee variëteiten: één met opstaande en de andere met hangen- 
de bloembladeren. 

Het ras Ko-giku in Engeland als Pompon-Chrysanthen bekend, 
wordt verdeeld als volgt: 

Teysm. XVIIL 28 


— 428 — 


Nanako, met bloemblaadjes evenzoo dubbelgevouwen als bij de 
dubbele maagdeliefjes, bij sommige zijn de bloemblaadjes 1} dm., bij 
andere $ dm. lang. *) Er zijn hiervan een honderdtal variëteiten bekend. 

Azami, met bloemen als distel — Carduus crispus — ; hiertoe be- 
hooren tien verscheidenheden. 

Medama is een pompon- Chrysanth, met buitenwaarts gekromde 
bloemblaadjes. 

Chogi-giku is de Anemone-bloemige Chrysanth, met ongeveer 100 
variëteiten. 

Fukizume, met naar binnen gebogen blaadjes, is minder als de 
Europeesche variëteit. 

Hironoshi is een enkelbloemige verscheidenheid met zeer breede 
bloembladeren; een volgens alle regelen der kunst gekweekte bloem 
moet 16 bloembladeren hebben. Daar het Chrysanthemum-wapen 
van de Japansche keizerlijke familie zestienbladerig is, neemt men 
aan dat het van deze zeer eigenaardige bloem afgeleid werd. 

Iehimonji-giku : al de bloemblaadjes zijn pijpvormig en schieten, 
alsof zij uit ijzerdraad vervaardigd zijn, rechtop uit het hart te 
voorschijn, hun aantal is niet groot. 

Ensichi-giku is de soort, die door de Japansche bloemisten in ’t al- 
gemeen het meest gekweekt wordt, daar zij als potplant zeer gezocht 
is. Hier is geen bepaalde vorm der bloem voorgeschreven, hoe vreem- 
der en eigenaardiger, hoe meer de bezitter er mede ingenomen is. 

Bij de Chrysanthen-cultuur maakt men onderscheid tusschen die 
door liefhebbers en die door beroeps-bloemisten gedreven wordt. 
Bij de door de eerste gevolgde methode, speelt de eerzucht een 
grootere rol als bij die der laatste. Het is niet slechts te doen 
om aan moeilijk te kweeken verscheidenheden prachtige, zuiver 
gevormde bloemen te krijgen, tevens wordt getracht een volkomen 
bladontwikkeling en een goede vorm der geheele plant daaraan te 
paren. Een dergelijk werk kost meer moeite en geld als de ge- 
wone methode van den bloemist, die meer werk maakt van goed 
groeiende potplanten, met prachtige bloemen, die aan den smaak 
van het volk voldoen. Een klasse bloemisten houdt zich bij voorkeur 
bezig met de cultuur van Pompon-Chrysanthen, die voor bepaalde 
doeleinden gebruikt worden. Op de in den herfst van ieder jaar 
gehouden tentoonstellingen, dienen zij tot versiering van figuren 
en miniatuur landschappen. Zoodra de bloemknoppen te voorschijn 


e) Eng. duim 0025 M. 


komen, worden de stengels en takken dezer planten over de latjes, 
die figuren en landschappen voor moeten stellen, gedraaid en ge- 
bonden, zoodat later het gewenschte in den vorm van bloemen te zien is. 


Kultuur- Methoden van Liefhebbers. 


Het kweeken van de Zukuri — reuzenplant — bestaat daarin, de 
plant zoo groot en krachtig mogelijk te maken met een productie 
van meer dan duizend bloemen De reeds genoemde soorten: 
O-giku en Chu-giku worden hiervoor gebruikt; uit tal van planten 
wordt een zorgvuldige keuze gedaan. In November neemt men de 
krachtigste stek van de stamplant, om in een beschut staand 
vak of in een kist geplant te worden; daar blijft zij tot April. In 
Mei wordt de plant dan naar de kweekerij gebracht, om aan 
de volgende behandeling onderworpen te worden: in de eerste 
plaats wordt zij voortdurend krachtig bemest, om er den ge- 
wenschten buitengewonen krachtigen groei in te houden. Om 
het volgende goed te begrijpen, dient hier gezegd te worden, dat 
de vertaler spreekt van stoppings, dat in het Nederlandsch wel 
door niĳping zal weer te geven zijn. Zes achtereenvolgende stop- 
pings worden toegepast, waarvan de laatste uiterlijk midden Augus- 
tus moet plaats hebben. Door de eerste moet de stam gedwongen 
worden acht takken te maken; als ieder dezer vijf bladeren 
heeft, worden zij weer genepen, waardoor zij ieder drie tak- 
ken vormen, die dan op hunne beurt weer ingenepen worden. 
Zulks wordt vijf keer herhaald; de plant moet na de tweede nij- 
ping 24 takken, na de derde 72, na de vierde 216 en na de vijfde 
648 takken hebben. De zesde maal mogen echter niet meer alle 
takken genepen worden, daar sommige teekenen van uitputting be- 
ginuven te vertoonen; indien men aanneemt, dat na de vijfde top- 
ping nog een derde der takken sterk genoeg is om nog eens getopt 
of ingenepen te kunnen worden, zullen deze nog 648 nieuwe tak- 
ken leveren; telt men hierbij de 432 takken, die niet getopt zijn, 
dan krijgt men eindelijk 1080 loten. Om al deze takken op doel- 
matige wijze op te binden, vordert een buitengewone mate van 
geschiktheid. 

Ipon-Zukuri, hiervoor kweekt men slechts ééne bloem op één 
stam; voor dit doel worden O-giku en Hironoshi-giku gekozen ; de- 
ze methode gelijkt wel op de Europeesche cultuur- wijze, waarmede 
getracht wordt buitengewoon groote bloemen, vooral voor tentoon- 


— 430 — 


stellingen te verkrijgen. Men begint de jonge plant in een voor 
vorst beschut vak te planten; als men ze in dit vak laat staan, 
bereiken enkele zeer krachtige exemplaren soms wel 16 à 17 vt; 
om dit te verhinderen worden ze in potten geplant. Zij worden dan 
in de kweekerij gebracht; slechts één krop laat men er aan en 
de plant wordt bijzonder zorgvuldig verder gekweekt. 

Binashi-Zukuri, berust op een nauwkeurige regeling der takjes 
en bloemstengels; hiervoor gebruikt men Chu-giku. De stek 
wordt einde December van de moederplant genomen, dan tot Mei 
in een soort serre gehouden en wordt dan in een vijf voet diep omge- 
werkt vak in de kweekerij gebracht Hier moet de plant veertien 
of vierentwintig bloemen voortbrengen. Er wordt met veel nauwge- 
zetheid voor gezorgd, dat al de bloemen aan eene plant te gelijk open- 
gaan; zij worden in het vak zoodanig geplant, dat de hoogst opgroeien- 
de op de achterste rij en de laagst blijvende vooraan staan. De grond 
op het vak behoort er uit te zien of zij lang zonder aanraking van 
menschenbanden gelegen heeft. Een zonde hiertegen doet den 
kenner onaangenaam aan; dientengevolge mogen de planten niet 
verplaatst worden; alles moet juist zoo blijven als bij het eerste 
planten, 

De eerste topping moet reeds in de serre plaats hebben; in den 
bak worden drie planten bij elkaar geplaatst; bij de tweede topping 
moeten ongeveer 20 takken ontstaan, waarvan men 14 van de 
beste laat staan. Verder worden de planten als de vorige behan- 
deld ; indien de knoppen aan de punten der takken te vroeg komen, 
worden zij weggenomen ; de bloemen ontstaan dan aan zijtakjes. 

Tsugiki-Zukuri, met deze kweekwijze bedoelt men verschillende 
variëteiten bloemen op eene plant te verkrijgen; men bereikt dit 
doel door enten, deze methode is bijzonder gezocht voor tentoon- 
stellingen. 

Bouzai-zukuri, is het kweeken van dwerg-exemplaren; bij deze 
cultuur tracht men er na, een geheel natuurlijken groei te ver- 
krijgen in dwergvorm. De soorten met enkele bloemen worden. 
hiervoor gewoonlijk gekozen. 

De Chrysanthen-teelt door bloemisten heeft veel overeenkomst 
met die in Europa. De vermeerdering gaat meestal door stekken, 
waarvan men er drie in een pot plant; zij mogen 2 à 3 vt. hoog. 
worden. De prijs voor zulk een potplant bedraagt f 0.60 à f 1.80. 

De pompon-chrysanthen worden op vakken in den vrijen grond 


gekweekt; voor den verkoop neemt men ze op en wikkelt de 
wortels in vochtig mos; zij houden het dan 20 dagen uit. 

Zooals boven reeds gezegd is, is de cultuurwijze der kweekers 
veel eenvoudiger als die der liefhebbers. 


(Gartenflora, Heft 6. 1907.) w. 


HET ZOEKEN NAAR ORCHIDEEËN IN DE WOUDEN 
VAN BRITSCH-GUYANA, 


Ik was pas teruggekeerd van een tweejarige reis in Brazilië, 
zoo schrijft Eduard Kromer in onderstaand tijdschrift, toen een 
der grootste orchideeën-importeurs in Engeland mij de vraag 
stelde, of ik geneigd was, terstond weder op reis te gaan om 
Cattleya Lawrenceana te zoeken. Zonder. mij lang te bedenken 
nam ik met genoegen het aanbod aan, in de eerste plaats, omdat 
reizen in de tropen bĳ mij een hartstocht is geworden en ook 
omdat ik overtuigd was, mijn reis met meer succes en met betere 
resultaten te kunnen volbrengen als mijn vorige, met hetzelfde doel 
in dezelfde streek ondernomen. Ik begon dadelijk aan de voorberei- 
dingen : een aanzienlijke hoeveelheid ruilmiddelen werd gekocht, 
die voor de indianen moesten dienen, daar deze lieden met de 
waarde van geld geheel onbekend zijn. Een aantal kisten van 
bepaalde vorm en grootte werden gemaakt; deze moesten door de 
indiaansche koelie’s op den rug gedragen worden, en nadat ik den 
4en September Engeland verlaten had, kwam ik na een veertien- 
daagsche zeereis in Georgetown, de hoofdstad van Britsch-Guyana 
of Demerara aan. 

Voor ik verder ga, moet ik eerst iets uit de geschiedenis van 
Cattleya Lawrencoana mededeelen. 

Schomburgk, die met zijn broer in opdracht der Engelsche Re- 
geering van 1837 tot 1842 het grootste deel der binnenlanden 
van Demerara onderzocht, was de eerste, die op den berg Roraima 
een Cattleya vondt, die hij, omdat de plant niet bloeide, voor C. 
Mossiac aanzag. Kort na 1880 bezocht de Botanist Burke dezelfde 
streek; hij maakte geen melding van de plant, hetzij hij haar niet 
zag of dat hij haar ook voor C. Mossiae hield. In 1884 was de 
verzamelaar Seidler gelukkiger, hij zag in de plant een nieuwe 
soort en zond het eerste groote transport ervan naar Engeland. 
In 1886 gelukte het mij een groote hoeveelheid ervan te verzamelen 


te 


en te verzenden. De plant werd naar Sir Trevor Lawrence, president 
van de Royal Horticultural society, gedoopt. 

Het Noord-oostelijke deel van Zuid-Amerika bestaat uit drie 
landen: Britsch-, Nederlandsch- en Fransch-Guyana, waarvan 
Britsch-Guyana het grootste is en het verst in het binnenland 
ligt. In den uitersten hoek van dit land op 61° Westerlengte en 
59° Noorderbreedte, op de grenzen van Brazilië, Venezuela en 
Britsch-Guyana, ligt de wonderlijke en geheimzinnige berg Roraima, 
die tot 1884, na verschillende vergeefsche pogingen, als onbestijgbaar 
goldt. Aan diens voet en in de onmiddellijke nabijheid daarvan 
groeit C. Lawrenceana, 

Na aankomst te Georgetown werden de eerste drie dagen besteed 
met den aankoop van verschillende zaken, die voor een reis in de 
binnenlanden noodzakelijk zijn. Een vaart van een halven dag, 
de Essequebo op, bracht mij in het schilderachtig gelegen stadje 
Bartika Grove, gelegen aan het punt waar Massaruni en Essequebo 
samenvloeien. De natuurtafereelen aan de oevers van eerstgencemde 
rivier gelden als de schoonste der kolonie. Ook voor den orchideeën- 
verzamelaar is hier een rijke buit te krijgen. Veelvuldig komen 
hier voor: Mpidendrum bicornutum, Scuticaria Steelii, Zygopetalum 
rostratum, Bifrenaria aurantiaca, Stanhopea eburnea, Burlingtonia 
candida, Corianthes, Brassavola’s en andere soorten. 

Eindelijk was op den 2áen September alles voor het vertrek 
gereed; na drie dagen reizens waren wij bij de eerste der 33 wa- 
tervallen, z g. stroomversnellingen. Het is de beroemde of liever 
de beruchte „Capuri-Fall’”’, die niet slechts de breedste en hoogste, 
maar ook de gevaarlijkste van de Massaruri is. Voor ieder dezer 
hindernissen moest onze boot geheel uitgeladen worden; en de inhoud 
over land of door ondiep water naar het hooger gelegen land, 
waar weer kalm water is, overgebracht worden. Op den ochtend 
van den 8sten dag, naderde een boot en tot mijn niet geringe vreugde 
kon ik daarin den reeds vroeger genoemden heer Seïdler begroeten, 
die, toen hij het doel der reis vernam, er zoo opgetogen over was, 
dat hij beloofde na zijne zaken in de stad afgewikkeld te hebben, 
ons spoedig te volgen. En werkelijk haalde hij onze expeditie 
drie weken later in. Hij kon mij met goeden raad en hulp dienen, 
daar hij drie jaren geleden, dezelfde streken met den Orchideeën- 
verzamelaar Osmers bezocht had. 

Na een vrij eentonige zevendaagsche prauwvaart, naderden we 


— 453 — 


de schilderachtige landingsplaats van een vroeger belangrijk 
indianendorp, het z.g. Camacussa. Hier hoopte ik een aantal 
dragers mede te kunnen nemen. Er waren echter weinig men- 
schen; men gaf mij de troost, dat ik te Potaring, een drie dagreizen 
hooger gelegen plaats, beter zou slagen. Inderdaad kwamen wij 
drie dagen later op genoemde vestiging aan. Het ligt in een 
open plek midden in het oerbosch, men vindt hier aanplantingen 
van cassave, pisang, watermeloenen en dergelijke. Hier gelukte 
het mij eenige indianen voor dragers te engageeren, Van Potaring 
gingen wij de, aan den rechterkant van de Massaruni mondende 
zijrivier Curnbung op, en bereikten na twee dagen den grooten 
Mecrebeh- waterval, die een eind maakte aan het verdere transport 
te water. Hier zonden wij de boot terug, met opdracht aan den 
kapitein, ongeveer in midden December met een grootere bark 
weder hier te zijn, om ons af te halen. 

Terwijl ik nog op meer indianen wachtte, die, zooals Seidler 
beweerde, overal aan de oevers van den Curnbung woonden, 
werden de volgende drie dagen gebruikt om al de goederen in 
kleine, circa 70 pond zware draaglasten om te pakken, die op 
den rug gedragen konden worden; wij vonden echter slechts wei- 
nig dragers. Den 19en October vertrokken wij met 18 dragers, 
die allen zwaar beladen waren, en waren verplicht nog goederen 
voor 12 dragers achter te laten. Wij moesten het Curnbung-ge- 
bergte overtrekken en nog stijf van het dagenlange zitten in de 
prauw, kwamen wij voor een bijna loodrechte rots, waar we over 
heen moesten. Vier lange dagen liepen we nu door het oerbosch, 
altijd in half donker, over groote steenen, wortels en stammen 
van allerlei grootte en vorm. Men kan zich moeilijk iets ver- 
moeienders voorstellen als een dergelijke dagenlang durende mars 
in een verstikkende hitte, onder een dicht loofdak, dat te weinig 
licht en doorstraling van lucht doorlaat. Daarbij moet men altijd 
met de meeste oplettendheid zien waar men den voet neerzet, 
om niet in het dichte netwerk van boomwortels, verraderlijk 
met afgevallen bladeren bedekt, verward te geraken, terwijl tal 
van lianen, slingerplanten, takken van heesters en boomen den 
wandelaar omvatten en tegenhouden. Eindelijk op den morgen 
van den 4en dag hoorden wij in de verte het aangename geluid 
van een waterval, en tegen den middag bereikten we den oever 
van den Membaroe, nadat wij een helling waren afgedaald, bijna 


— 484 — 


zoo steil als die wij vier dagen te voren bestegen hadden. Hier 
moest de tocht weer te water voortgezet worden en nergens vonden 
we prauwen; eindelijk ontdekten de dragers een defecte prauw ; 
deze werd gerepareerd en met twee indianen bemand, die op zich 
namen, om naar eene vestiging aan de Camarang-rivier te roeien, 
om daar nog kleine prauwen machtig te worden, terwijl een dozijn 
dragers terug gingen om de achtergelaten goederen te halen. 

Gedurende de afwezigheid dezer menschen, botaniseerde ik met 
den tolk Peter of ging met het overgebleven personeel op jacht 
of vischvangst uit. Im de onmiddellijke nabijheid vaa ons kamp 
vond ik een mooie, wit bloeiende Aroidee, die, zooals mij Seidler 
later zeide, Anthurium Osmersianum was; ook trok een interessante 
aardorchidee met kleine, zuiverwitte, zeer welriekende bloemen mijne 
aandacht; ik kende het plantje niet. In groote hoeveelheden kwam 
zij hier voor en ik nam mij voor er op den terugweg een partij van 
te verzamelen. Jammer genoeg bedierven later op reis naar Europa 
alle orchideeën-knolletjes. Op de takken van laag geboomte dicht 
aan den oever trof ik Scuticaria Steelii, Sobralia sessilis, Houlletia’s 
en een Coryanthes aan; geen van allen bloeide; verder een aantal 
andere orchideeën, die slechts botanische waarde hadden. Het is 
opmerkelijk, dat al die orchideeën op boomstammen in de nabijheid 
van de rivier aangetroffen worden; eenige honderden meters in 
het donkere bosch vond men geen enkele. Vochtige lucht en licht 
was hun blijkbaar een levensbehoefte. 

’s Namiddags van den 4en dag werden wij verrast door eenige 
revolverschoten en de verwachting, dat het signalen waren van den 
ons nagereisden heer Seydler werd niet bedrogen: een half uur later 
drukten wij elkaar de hand. Hij had drie indianen bij zich, die 
zijn bagage droegen; denzelfden middag kwamen ook de 12 koelies 
met de achtergelaten goederen terug. En om ons geheel uit den 
brand te helpen, arriveerden den volgenden ochtend de twee man- 
nen, die we met de oude prauw uitgezonden hadden, met drie 
kano’s, terwijl zij de goede tijding brachten, dat nog negen kano's 
ons op eenigen afstand wachtten. Den volgenden ochtend km 
met 12 kano’s en 26 man onze watertocht aanvangen. Wij lieten 
ons den Membaroe afdrijven tot aan zijne monding in de Massaruni, 
roeiden deze eenige mijlen op, tot wij aan de Camarang kwamen. 
Den volgenden dag bereikten we de eerste indiaansche nederzetting, 
waarvan het hoofd — een stevig gebouwde oude knaap — naar den 


— 4D — 


naam van Robert luisterende, ons de reeds genoemde kano’s gezon- 
den had. Hij ontving ons, omgeven door zijn drie vrouwen en 
talrijke ondergeschikten, zeer vriendelijk; allen gestikuleerden 
heftig, schreeuwden en dansten als dollen rond. Het bleek, dat 
zich al de indianen uit de omgeving verzameld hadden, om de z.g. 
Paiwarifeesten te vieren, die, zooals ik mij van vroeger herinnerde, 
eenige dagen duren, gedurende welken tijd zich zoowel mannen 
als vrouwen, jongen en ouden aan de wildste orgiën overgeven ; 
het gaat er dan allerdolst toe. Gelukkig deelde ons Robert mede 
— hij was de eenige die goed bij zijn zinnen was — dat heden de 
laatste dag der feestelijkheden was en toen wij hem het doel onzer 
reis duidelijk gemaakt hadden, beloofde hij ons niet slechts van levens- 
middelen te voorzien, maar ons ook voorzoover het de reis te water 
betrof, aan kanos en roeiers te helpen. Inderdaad werden ons 
denzelfden avond nog voldoende hoeveelheden cassavebrood, meloe; 
nen, pisangs, suikerriet en de onvermijdelijke Cosseri gezonden, 
dit laatste is een drank waarmede wij uit beleefdheid even de lip- 
pen bevochtigden, maar spoedig aan onze indianen afstonden. 
Voor een bijl, twee groote messen, eenige zagen, vijlen en andere 
kleinigheden beloofde hij ons voor den terugtocht nog wat kano’s 
te laten maken; er was echter niets aan te doen, hij bedong er 
nog een geweer met ammunitie bij. 

Door de krachtige hulp van Robert, konden wij den volgenden 
dag goed uitgerust op volle sterkte vertrekken; wij namen op den 
3len October afscheid van hem en vertrokken over land naar den 
Roraima. Na een zeer vermoeiende steile helling opgeklauterd te 
zijn, bereikten we de grenzen van het oerwoud en betraden de 
opene savanne, in de nabijheid van de Cama-rivier, die hier de 
grensscheiding vormt tusschen Britsch-Guyana en Venezuela. Het 
was hier in de heerlijke steppe heel wat aangenamer dan in het 
bijna ondoordringbare tropische bosch; hier schitterde alles en 
bewonderden wij in het felle licht den lieven plantengroei, waarin 
verspreid staande boomgroepen een aangename afwisseling aanboden. 
Na de heete, drukkende atmospheer van het bosch, de frissche soms 
koele lucht, die met de aangename geur van het savannagras 
bezwangerd, ons bijzonder goed deed. Op onzen verderen tocht, 
bemerkte ik op een zandig pad loopende een aangenamen zoeten 
geur, die bleek afkomstig te zijn van een aantal bloeiende exem- 
plaren van Sobralia liliastrum, die 8 à 10 voet hoog waren en zich 


met goudgele bloemen tooiden. In de nabijheid vonden wij nog 
Epidendrum Schomburgkianum, met donkerroode bloemen. Een 
boschje werd gevormd door mooie roodbloeiende Justicia’s, vermengd 
met Abolboda sceptrum. Overal in de verte zagen we de trotsche 
palm Mauritia fleruosa, kortom het was een bijzonder mooi en 
interessant landschap. Wij besloten om in de nabijheid van die 
boomeilanden eenige dagen te rusten, ook omdat Seydler mij zeide, 
dat hij hier indertijd een groote hoeveelheid Cattleya Lawrenceana 
verzameld had. En werkelijk vonden wij er, maar niet veel, de 
room was van de boter gehaald, met veel moeite brachten wij 5 à 600 
planten bij elkaar. Wij lieten deze op een geraamte gebonden en 
met boombladeren beschut achter en gingen den Zen November 
verder, terwijl wij verplicht waren een gedeelte onzer goederen 
onder bewaking achter te laten, daar eenige onzer lieden verklaar- 
den zich niet verder in het gebied van een stam, waarmede zij in 
oorlog waren, te wagen. Na een driedaagschen, nog al bezwaarlijken 
marsch over steenachtig en heuvelachtig terrein, bereikten wij het 
eerste dorp van den Aremma-stam, Waibena genaamd, waarvan het 
oude hoofd ons hartelijk verwelkomde; hij herinnerde er ons aan, hoe 
hij vroegere reizigers zooals: Appron, Whiteley en Burke geholpen had. 

Hij zond dadelijk eenige van zijne mannen, om het door ons 
achtergelatene te halen en beloofde ons alle beschikbare levens- 
middelen naar het einddoel onzer reis, Roraima, te zenden, dat in 
nog slechts twee dagen reizen te bereiken was. Wij vonden vlak 
bij de plek van ons kamp Cattleya’s op de boomen, en verzochten 
dientengevolge aan het hoofd, gedurende onze afwezigheid, zooveel 
mogelijk van die planten te laten verzamelen. In onze verwachting, 
dat wij hier een rijken oogst zouden vinden, werden wij later 
treurig bedrogen. 

Jij het verder gaan, moesten wij een berg beklimmen, zoo steil 
als we er nog geen ontmoet hadden en bereikten doodop den vol- 
genden avond eindelijk Tervata op Braziliaansch gebied; het was 
op een kleine hoogte gelegen, aan de zuidelijke helling van de 
Roraima, waarvan het door de smalle, doch diepe Kukenaam-rivier 
gescheiden is. 

De tijding van onze aankomst was ons vooruitgeiĳld: aan den 
ingang van zijne hut stond te midden van zijne talrijke familie- 
leden en van de hoogwaardigheidsbekleeders, het oude hoofd, de 
koning van Roraima, zooals hij zich laat noemen, om ons te ver- 


+ 


— 437 — 


welkomen. Zijne vestiging was wat in verval geraakt, maar meer 
beneden in het dal, aan den linkeroever van de Kukenaam, zagen 
we een dozijn huizen, waaruit zich een grooter onderscheidde, 
dit was de kerk. In de nabijheid van de kerk stond een eenigs- 
zins vervallen huis, de bezitter was de hoogepriester, die er een 
soort kroeg hield. Na lange besprekingen huurden wij dat voor 
een maand bij vooruitbetaling, de prijs was een zakmes, eenige 
vischangels, 6 roode doeken en twee spiegeltjes. 

Van hieruit togen wij iederen morgen vroeg er op uit, om 
Orchideeën en andere merkwaardige planten te zoeken. Cattleya 
Lawrenccana vonden we op kale rotsen en op alleen staande oude 
kale boomen aan den oever der rivier; jammer genoeg waren zij 
niet zeer talrijk, Lager aan den oever op plekken, die in den 
regentijd dikwijls onder water staan, vonden wij Cypripedium 
Klotzehianum. Verder naar boven achter een heuvel, waar de 
savannah zich uitstrekt, die Schomburgk met recht als een botanisch 
Eldorado beschrijft; vonden wij op dorren grond: Zygopetalium 
Burkei, en op rotsen groeiende Pogonta parviflora en tenuis, 
verder Cyrtopodium cristatum, Stelis Guyanensis HEpisteplium 
luridum, Habenaria Moritzii, Catasetum discolor, Epidendrum Schom- 
burgkianum en de prachtige Oncidium nigratum, die juist vol in 
bloei was, waarvan wij echter slechts 50 exemplaren machtig konden 
worden. Iets hooger zagen we de mooie Utricularia Humboldtii, met 
hare talrijke, aan lange trossen geplaatste blauwe bloemen, terwijl 
epiphytisch op boomstammen talrijke Bromeliaceeën, o.a. Brochinia 
cordylinvides voorkwam. Binnen een betrekkelijk klein bestek vonden 
we Cypripedium Lindleyanum, met geelbruine bloemen op lange sten- 
gels; door de diep in de modder groeiende wortels liet deze plant zich 
lastig verzamelen. Iets verder in het bosch doordringende, ontmoetten 
we een sierlijk miniatuurplantje, Utricularia Campbelliana, waarvan 
de bloemen, grooter dan ce geheele plant, dezelfde schitterend 
scharlaken roode kleur he'ben als die van Sophronites grandiflora. 
Masdevallia picturata vonden wij ook in bloei. 

Na een verblijf, waarin de geheele omtrek afgezocht werd, ging 
men met vele moeielijkheden nog verder; wij zullen de reizigers 
niet verder volgen, en laten hier ook de bijna onoverkomelijke 
bezwaren rusten, die zij op hun terugtocht, beladen met 
al de verzamelde schatten, te overwinnen hadden. Hindelijk na 
eene reis van 106 dagen waren zij te Georgetown terug; ce ge- 


— 438 -— 


maakte onkosten bedroegen f 7200. Niettegenstaande alle tegen- 
stribbelingen werd door de Regeering van Britsch-Guyana een 
uitvoer van 100 dollars geëischt, plus 2 dollarcents voor iedere 
plant, eene uitgave waarop niet gerekend was. 

Toen de planten behoorlijk verpakt en op den mailstoomer geladen 
waren, was het werk achter den rug. Na een voorspoedige reis 
kwam het grootste gedeelte ervan in goeden toestand in Engeland aan. 


w, 
(Gartenflora, Heft 5, 1907.) 


CYPRIPEDIUM INSIGNE SANDERIANA. 


Deze prachtige variëteit, van een soort, die tot de meest be- 
kende Orchideeën behoort, bloeide voor het eerst in 1888 bij 
SANDER te St, Albans in Engeland. Zij kwam voor tusschen een in- 
gevoerde partij planten van C. insigne montanum. De bloemen heb- 
ben een mooie, zacht- goudgele kleur, met uitzondering van het 
bovenste blad (de vlag), waarvan het bovenste deel sneeuw wit is; 
in het onderste gedeelte van hetzelfde blad komen eenige bruine 
stippen voor. 

Cypripedium insigne Sanderiana is weder een voorbeeld, hoe uit een 
groote partij, hoewel mooie, maar toch algemeene bekende Orchideeën, 
soms al is het maar één enkel exemplaar van bijzondere schoon- 
heid kan voorkomen. Dit feit maakt het zoo interessant zulke par- 
tijen te koopen en te kweeken tot zij gebloeid hebben. De plant 
in kwestie kostte den kooper op zijn hoogst 60 cent; terwijl hij 
voor een stuk er van, dat er afgenomen kon worden en tot een 
nieuwe plant opgroeide, 250 guinjes of meer dan f 3000. — ontving. 

Het zijn vooral de witbloemige variaties van soorten met an- 
ders gekleurde bloemen, waaraan groote waarde gehecht wordt. 
Voor zulke exemplaren van Cattleya’s, Laelia ’s, Dendrobium ’s enz., 
worden, indien de bloemen mooi gevormd en zuiver wit zijn, soms 
tot f 12.000 betaald. 

Onder de tropische Cypripedium’s is er nog geen met zuiver 
witte bloemen; C. Lawrenceannum Hyeneanum en C. callosum San- 
derae komen er het dichtst bij. 

(Gartenflora, Heft 3, 1907.) w. 


— 499 — 
WEGEN EN PADEN IN OPENBARE TUINEN. 


In onderstaand tijdschrift komt een en ander voor over voetpaden 
in publieke parken en tuinen. Wij weten bij ondervinding hoeveel 
moeite en kosten de Engelschen zich dikwijls getroosten, om goede 
wegen en paden te maken. Uitgezonderd in onze groote steden, 
waar in de laatste jaren door het gebruik der stoomwals onze 
groote wegen daar tenminste goed zijn en nu men eens aan goede 
wegen gewoon is, eischt het publiek dat er niets aan ontbreekt, 
zij moeten nu bijna volmaakt zijn. En let er eens op, hoe publiek 
zijn eigen wegen onderhoudt, let op de wegen en paden op de 
erven en tuinen, heel dikwijls liggen daar eenvoudig een partij 
grof grint, soms maar wat steenen, waarover men bijna niet kan 
loopen. Men ziet dan ook niet zelden het vreemde geval, dat 
het pad eenvoudig dienst doet als bewaarplaats van steenen, terwijl 
men over het ernaast liggende grasveld wandelt en dit eigenlijk 
als voetpad gebruikt. Eerst de paden en wegen op eigen terrein 
in orde gemaakt en daarna aanmerkingen maken op de publieke 
wegen. 

Wij hebben hier niet veel anders om onze wegen te verharden 
als riviergrint, dat kan trouwens ook heel goed zijn, maar op 
hellende wegen en bij zwaren regen, verdwijnt het bijna evenzoo 
snel als men het er op brengt. Toen ik hier bijna veertig jaren 
geleden aankwam, en de wegen allen met vrij grof grint bedekt 
waren, waagde ik de opmerking of het niet beter was daar wat 
fijner materiaal op te brengen, zoodat men er kon wandelen. Ik 
kreeg echter geen vriendelijk antwoord, dat spoelt dadelijk weg, 
de grintsteenen moeten zoo groot en zwaar zijn, dat het regen- 
water ze onmogelijk weg kan voeren. 

Nog geen tien jaren is het geleden, toen bezaten we hier geen 
stoomwals en werden de groote wegen ook nu en dan begrint met 
keien, het publiek werd dan geinviteerd om deze met hunne 
rijtuigen in den weg te rijden. Er was niets aan te doen, men 
moest er over; in dien tijd hoorde ik de meening opperen, of de 
Ingenieur B. O. W. misschien een compagnieschap had met 
de wagenmakers, want er viel dan nog al eens wat te repareeren. 

In dien toestand is veel verbetering gekomen; de groote wegen 
verkeeren over ’t algemeen in goeden toestand, met de kleinere 
wegen en voetpaden, waar men niet met den stoomwals kan komen, 


— HO — 


zijn we nog niet zoo ver. En het is hier ook niet zoo gemakkelijk, 
want strooit men er fijne grint op, dan spoelt zulks spoedig weg, 
de grootere steenen blijven achter en het pad is niet in een toe- 
stand om er aangenaam op te wandelen. Ons ontbreekt een 
materiaal, dat de steenen aan elkander vastthecht, dat ze bindt, 
zoodat de weg goed blijft. 

Te Singapore en Penang gebruikt men daarvoor een stof, die 
ze daar lateriet noemen, op de eerste plaats heeft die een bruin- 
rood kleur en op de tweede een witte. Evenals de grint is de 
lateriet daar van een veel oudere formatie als de onze en is daar- 
door geschikter voor de wegen. 

Asphaltwegen zouden het beste zijn, maar ze zijn te duur, in 
Engeland rekent men voor de verschillende soorten asphalt van 
f_ 0.90 tot f 2.10 per vierk. yard, een yard is 0 9144 M. 

Men is in Engeland tot de conclusie gekomen, dat de beste en 
de goedkoopste wegen, door middel van koolteer aangelegd worden, 
zij kosten slechts een vierde der asphaltwegen. 

De teer wordt gekookt en nog heet op de wegen gebracht; het 
kan slechts gedaan worden als de paden goed droog zijn en bij 
warm weer, zij behoeven niet opengekapt te worden. Indien de 
paden goed liggen, is het voldoende de kokende teer er met een 
groote witte kwast op te sprenkelen, een laagje van 1 à 14 cM. 
dikke, kleine steentjes wordt er over verspreid en ingerold, daarna 
weer teer en een laagje fijnere grint er over. Het geheel wordt 
nog eens goed gerold en geteerd, waarna er ten slotte een laagje 
zand overgestrooid wordt en het pad is klaar. 

Te Soerabaija en to Batavia meen ik, dat zulke wegen aange- 
legd zijn. 

w. 

(Gardeners’ Chronicle, April 20, 1907.) 


HIBISCUS. 


Kembang sepatoe is een der meest bekende planten, in Indië, 
iedereen, zelfs kleine kinderen zullen u spoedig de schitterend rood 
gekleurde groote bloemen ervan aanwijzen. De werkelijke naam 
Hibiscus rvsa-sinensis, waaronder zij overal bekend is, kennen de 
meesten hier niet, de hier populaire naam kembang sepatoe ver- 


— 441 — 


staat men slechts op Java en hier en daarop de Buitenbezittingom, 
waar hij door de Hollanders of hunne bedienden verspreid is. Hot 
is ontegenzeggelijk de mooiste van de talrijke Hibiscus-soorten, 
men heeft er talrijke variëteiten van met verschillend gekleurde 
en gevormde bloemen, die waar zij goed groeien en behoorlijk 
onderhouden worden, een sieraad van iederen tuin zijn. 

Ik heb er al dikwijls op gewezen, dat het alles behalve mooi 
is, verschillende Hibiscus-variëteiten op een vak te planten, omdat 
zij een ongelijke groeiwijze hebben; sommige blijven teer en kle.n, 
andere groeien boog op, weer anderen groeien meer in de breedte. 
Zij vormen dus te samen geen geheel, zooals het op een heester- 
vak behoort te zijn. Wil men er een vak van planten, dan liefst 
van ééne variëteit of als men er goed op let van hoogstens een 
paar variëteiten, die nagenoeg dezelfde groeiwijze hebben. De 
glanzende bladen, en de groote, meestal schitterend gekleurde 
bloemen, zijn mooi en maken meer indruk, dan tal van uit het 
buitenland ingevoerde sierplanten. 


Ook in andere landen is onze Hibiscus rosa sinensis zeer bekend 
en hoog gewaardeerd, zij behoort echter in een tropisch klimaat 
te huis, onder gunst'ge omstandigheden gelukt de cultuur nog wel 
in subtropische landen, maar in koudere streken gaat het niet. 

Er zijn echter tal van andere Hibiscus-soorten, waaronder, die 
meer kou kunnen verdragen, en die wij hier in de bevenlanden 
zullen moeten planten. 

Onder de heesterachtige noemt onderstaand tijdschrift Hibiscus 
syriacus L., met verscheidene variëteiten, sommige met enkele, 
andere met dubbele bloemen, varieerende van zuiver wit tot rood 
en paarsch. Een variëteit met dubbele paarsche bloemen, wordt 
hier in Indië wel gekweekt. Ik hoorde haar hier wel Japansche 
Kembang sepatoe noemen, ongelukkig bestaat hier eene neiging 
om allerlei planten, die nooit Japan gezien hebben, te beschouwen 
alsof zij daar van daan komen, zoo is het ook met laatstgenoemde 
plant, die uit Klein-Azië en vooral, zooals de naam reeds aangeeft, 
uit Syrië afkomstig is. Zij groeit hier zelfs in de beneden- 
landen, het zou wel de moeite loonen de overige variëteiten van 
Hibiscus syriacus uit Huropa te laten komen, het zal wel niet 
gaan door zaden, de dubbelbloemige geven geen zaad; men zal 
dus planten moeten bestellen. 


— 449 — 


Onder de éénjarige Hibiseus-soorten wordt in hoofdzaak Hibiscus 
vesicarius Cav. gekweekt, deze gelijkt veel op H. Frionum L, beide 
hebben gele bloemen met purper hart, die van eerstgenoemde heeft 
echter grootere bloemen, zij zijn niet zoo mooi als H. Manihot L. 
met de variëteit dissecta Nop. 

Er bestaan nog eenige overblijvende soorten, die mooier zijn, 
zoowel door de grootte der Wloem n als door den milden bloei. 
Men treft ze aan onder een half dozijn namen, die echter maar 
op twee soorten betrekking hebben, H. Moscheutos L. en H. militaris 
L., waarvan de eerste het meest verspreid is, onder verschillende 
vormen, die door velen als zoovele soorten aangemerkt worden. 

H. Moscheutos L. behoort te huis in de brakke moerassen van de 
kusten van Noord-Amerika, vooral in den staat New-York. De 
bloemen varieeren van licht rose tot wit, zonder of met een kar- 
mijnrood hart, de bloemsteel is dikwijls aan de basis samengegroeid 
met de bladsteel ven het naastbijstaande blad. De bladeren zijn 
ovaal, puntig en getand, de onderste drielobbig, aan den onderkant 
witachtig behaard. 

H. roseus door Tuore opgegeven als wildgroeiende aan de kusten 
van de Departementen des Landes de la Gironde et des Basses Py- 
rénée.”’, komt dicht bij eerstgenoemde, men kan haar gerust als 
identiek daarmede beschouwen. De bloemen zijn donker rose, met 
een purper hart, in het wild zijn deze 5 à 6 em. breed, in cultuur 
10 em, de bloemstelen staan vrij en de bladeren zijn ovaal-gespitst. 

Eenigen beschouwen haar als een afzonderlijke soort, o a. de 
Index Kewensis, het kan toch moeielijk iets anders zijn dan M. 
Moscheutos, in Frankrijk ingevoerd en daar verwilderd en die door 
invloed van klimaat en bodem eenige kleine veranderingen on- 
dergaan heeft. 

Volgens Dr. J. Gvrrraup, die in 1880 een belangrijke brochure 
over H. eguatieus De, uit boven- Italië en uit de moerassen van 
de Po schreef, zou deze met nog een andere in Klein-Azië voor- 
komende Hibiscussen, ook identisch zijn met MH. Moscheutos 

1. palustris L. van Noord-Amerikaanschen oorsprong en reeds 
in 1759 in de eulturen ingevoerd, kan ook niet als een soort be- 
schouwd worden, wel is waar zijn de bloemen wit of vleesch- 
kleurig met in het hart een purperen cirkel, ze zijn grooter dan 
die H. roseus en hebben een diameter van 12 à 15 cm. De sten- 
gels en de bladeren zijn ook, ofschoon dezelfde gedaante hebbende, 


— 448 — 


grooter, er kan hier echter ook slechts sprake zijn van een andere 
vorm van MH. Moscheutos. 

Een vierde geographische vorm van H. Moscheutos, is H. gran- 
diflorus, Mrcux., die in den „index Kewensis” als soort opgenomen is. 

Dat er in de cultuur van M. Moscheutos zooveel verschil is in 
de uit zaad gekweekte planten, niet slechts in de grootte en in de 
kleur der bloemen, maar ook in de groeiwijze, in den vorm en de 
beharing der bladeren, duidt er ook op, dat de genoemde, mees- 
tal als soort opgegeven planten geen soorten zijn, maar slechts 
vormen van dezelfde soort. 

Hibiscus militaris Cav. ook uit Noord-Amerika, ofschoon ver- 
want aan de reeds genoemde, staat er echter ver genoeg af‚ om 
als afzonderlijke soort te gelden. De bladeren zijn diep drielobbig, 
de bloemen donker rose en 10 em. breed. Het is een mooie plant, 
die minder koude verdraagt als de vorengenoemde. 

Hibiscus coccineus Wart. is synoniem met MH. speciosus Air van 
Carolina, het is een prachtige soort met scharlakenroode bloemen, de 
bladeren zijn diep vijflobbig. Zij kan slechts in Zuid-Europa in 
den vrijen grond gecultiveerd worden. 


(Revue Horticole, No. 9, 1907.) w. 


MONTBRETIA-HYBRIDEN. 


In onderstaand tijdschrift komt een gekleurde afbeelding voor 
van de nieuwe Hybriden van Moutbretia. Het is een der mild- 
bloeiendste planten voor de bovenlanden. Sinds jaren kweeken wij 
de plant in de bergtuinen te Tjibodas, en ofschoon bij lange na 
niet zoo mooi, heeft zij hier te Buitenzorg ook wel gebloeid. 

Vreror LeMorxe, de bekende hybridisateur uit Nancy was de 
eerste, die er eenige nieuwe variëteiten van verkreeg. De nieuwste 
en mooiste zijn echter van Werker Ppùrr te Celle-Saint-Cloud bij 
Parijs, die onlangs overleden is. 

De nieuwigheden door laatstgenoemden kweeker verkregen zijn: 

Grand Moulin. — Bloemen stervormig, met lange smalle blaadjes, 
in het midden geel en meer naar de randen karmijnrood. 

Bicolore, — Is een dwergplant met middelmatig groote bloemen, 
het binnenste gedeelte daarvan is heldergeel met koperkleurige 
randen. 

Peysm. XVIII. 29 


— 444 — 


Chrysis. — Met zeer groote bloemen, 62 à 65 m.m. middellijn, 
die flink recht op staan, kleur abrikoosgeel met zuiver geel hart. 
Flamboyant. — Ook met zeer groote bloemen, helderrood-oranje 


gekleurd, extra mildbloeiend. 
Men kan de bolletjes van deze fraaie planten gemakkelijk uit 
Europa laten komen. 


(Revue Horticole, No. 9, 1907.) 


NATALSCH FRUIT OP DE LONDENSCHE MARKT. 


Namens den Min. v. Landbouw van Natal, wêrden de volgende 
verklaringen iu een vergadering van de Natal Fruit Farmers 
Union aangaande export var vruchten naar Londen afgelegd. 

Evenals dit in de Kaap Kolonie reeds bestaat, heeft het Gou- 
vernement het plan tot oprichting van een „Fruit department”, 
teneinde de vruchteneultuur aan te moedigen en betere methodes 
van verpakking en vervoer in te voeren. Tevens dringt het Gou- 
vernement sterk aan op het vormen van coöperaties in de centra, 
die groote kracht ontwikkelen en de onkosten verminderen. 

De vruchten moeten uitgezocht worden, gesorteerd en netjes ver- 
pakt in kistjes van één grootte, onder toezicht van dit Departe- 
ment. Dit zal de kistjes bestellen, de verpakking voorschrijven en 
zaakkundigen ter beschikking van de vruchtenkweekers stellen, 
teneinde hulp te bieden bij het plukken, sorteeren en verpakken. 

Nu wenschte het Gouvernement te weten : Hoeveel kistjes moeten 
er voor dit seizoen besteld worden? Welk formaat is het gewensch 
te? Welk materiaal moet verder worden gebruikt? 

De vruchten zullen in Londen verhandeld worden door een aan 
te stellen agent zonder tusschenkomst van tusschenpersonen. Zij 
zullen waarschijnlijk binnen één week na aankomst te Londen ver- 
kocht wezen. Het geld zal kosteloos per telegraaf overgezonden 
worden, zoodat het na 24 uur betaalbaar is. Vijf weken na het 
verzenden der vruchten zal het dus in handen van den kweeker zijn. 

In antwoord op de vragen van den Min, werd medegedeeld, dat 
dit seizoen 500.000 „naartjes” (djeroeks) naar Londen zullen wor- 
den verzonden. 

Als uniform-verpakking werd de volgende aangenomen: 


— 445 — 


Grootte der kistjes 60 \< 30 X 20 cM?. (voor djeroeks, appelen 
en peren); hout voor bodem en deksel dik / inch, voor de 3 zij- 
den + inch. kosten voor hout per kistje 30 cent. Hierbij komt 
voor spijkers, houtwol en arbeidsloon 10 cent per kistje. Het op 
maat gezaagde hout wordt geleverd per 50 zijden + 25 bodems. 
De vruchten komen in 2 lagen, met voldoende houtwol er tusschen. 
Elk kistje, bevat zoo 56 vruchten, deze worden afgesneden bij het 
eerste teeken van kleuren met ruim 1 cM. steel. Zij moeten 2—3 
dagen uitzweeten en mogen in zijdepapier verpakt worden, maar 
noodig is dit niet. De behandeling hoeft niet nauwgezetter te 
zijn dan voor fruit van de inlandsche markt noodig is. 


(Natal agricultural Journal 1907 p. 168). 


SNOEIEN OF NIET SNOEIEN VAN VRUCHTBOOMEN. 


Er bestaat altijd nog verschil van meening over bovenstaande 
kwestie. Laat ik vooropstellen dat zulks niet het geval is bij ooft- 
telers, maar meer bij leken. Rationeel snoeien is altijd nuttig, 
maar indien iemand, die de kunst niet verstaat toch snoeit, dan 
ken bet zeer schadelijk voor de boomen werken. 

Hieronder volgt een rapport van een proeftuin voor ooft door den 
kweeker Udale, het betreft elf appelboomen van de variëteit Prince 
Albert, alle condities van groei zijn dezelfde, behalve het snoeien. 
Vijf boomen werden jaarlijks, regelmatig zorgvuldig gesnoeid. Drie 
boomen in de volgende rij werden jaarlijks slechts ruw en opper vlak- 
kig gesnoeid, terwijl nog drie exemplaren in dezelfde rij niet wer- 
den gesnoeid. 

Zij waren geplant in 1899, allen op denzelfden dag, ook vóór 
de uitplanting was de behandeling geheel dezelfde. Sinds 1900 
tot thans, 1906 hebben alle boomen vrucht gedragen en het totale 
gewicht daarvan per boom was: 

Drie ruw gesnoeide boomen 199 @ fruit per boom. 

Drie niet gesnoeide boomen 1836 „ „ » 5 

Vijf goed gesnoeide boomen 105 „ „ » 5 

Maar nu het verschil in grootte der vruchten: 

10 appels van de goed gesnoeide boomen wogen 28 t. 

WD + ng 5 5 pe 207 

WOR aes hiet 5 ii - Zon 


E 


— 446 — 


Toen zij op de markt verkocht werden behaalden zij de vol- 


gende prijzen: 


Appels van goed gesnoeide boomen le kwaliteit f 6.— per 100 @ 


9 

,) ” ” ” ”„ <6 ” ” In 
8 RK 

„ ” ruw ” ” ” ” ” 3.50 

E 5 niet 3 5 5 de „2.90 


zl dORn 
„1008 
sloom 


Wij zien hieruit dat het product der niet gesnoeide boomen bij- 
na het dubbele was van dat der gesnoeide, de prijzen die de vruch- 
ten behaalden maakten het echter weer goed, en wat door vroe- 
gere proeven reeds is uitgemaakt, dat de gesnoeide boomen regel- 
matiger en op den duur meer dragen, kan hier nog niet aange- 


toond worden. r 


(The Gardeners Chronicle April 20, 1907). 


42, 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


AETHERISCHE OLIËN II 
Dr. A. W. K. pr Jonra. 


Andropogon citratus. 


Het onderzoek werd met een kleine wijziging op dezelfde wijze 
uitgevoerd als bij Pogostemon Patchouli beschreven is. 

De bladeren werden namelijk niet vooruit gedroogd, maar 
versch gedistilleerd. De bladscheden werden niet gebruikt. 

Het volgende heeft dus betrekking op de bladschijven. 


Gewicht van 300 Hoeveelheid Hoeveelheid 
bladeren in. gr. olie in eM°. olie in cM?. 


uit 500 uit 100 gr. 


versch droge stof bladeren. droge stof. 


(Jungste 

blad) No. 1 166.5 46.5 0.98 22 
eet STO 1.29 1.20 
aai) NE 1.09 0.96 
Bd SE lil 0.95 0.83 
BD En Be AE) 0.91 0.78 
BRG 397.— 1309 0.87 0.67 
net (aen PE) 0.73 0.55 
es 40833 0.33 0.25 


De hoeveelheid olie vermeerdert dus van het eerste blad naar 
het tweede, om vervolgens voortdurend af te nemen. 

Het oliegehalte is in het jongste blad het grootst. 

De bladscheden (1—8 gemengd) bevatten ook olie. 100 gr. droge 
stof (versch bevatten zij 80 pCt. water) gaven 0.33 e.M*. olie. 


— 448 — 


Bij de gebruikelijke methode van snijden leveren 100 gr. plant- 
materiaal 42 gr. bladscheden en 58 gr. bladschij ven. 

In de ondergrondsche deelen treft men een niet onbelangrijke 
hoeveelheid olie aan. 

100 gr. droge stof (versch 84 pCt. water) der jonge knollen 
gaven 2.77 eM?. olie, terwijl een gelijke hoeveelheid van oudere 
knollen (versch 81 pCt. water) 1.8 eM?. olie leverde. 

Andropagon Citratus is dus een voorbeeld van een plant, die 
zoowel in de bovengrondsche deelen als in de dikke wortels olie bevat. 
De dunne wortels bezetten geen olie. 

De waarde van de lemongrasolie, de olie van Andropogon 
Citratus (Sereh betoel), wordt bepaald door haar aldehydegehalte. 
Het aldehyde dat zij bevat heet Citral. 

Er werd nagegaan of het citralgehalte bij het ouder worden 
van het blad ook veranderde. Hiertoe werd een groote partij blad 
gesorteerd en elk bladnummer voorzien van zijn bladscheden, af- 
zonderlijk in het groot gedistilleerd. De aldehydebepaling werd 
verricht volgens de gebruikelijke methode, vermeld in „Die Ae- 
therische Oele” van E. Gildemeister en Fr. Hoffmann 1899, bl. 263. 

Gevonden werd het volgende: 


N°. 18.1 
19.4 
U 
80.5 
80.— 
82.5 

7 85. — 

Het Citralgehalte verandert dus weinig. 

Uit het onderzoek volgt voor de praktijk in de eerste plaats, dat 
ook de dikke wortels veel olie bevatten en dus zooveel mogelijk mede 
gedistilleerd moeten worden. Verder dat het oliegehalte met den 
ouderdom van het blad afneemt, zoodat men goed zal doen niet 
meer dan 4 à 5 bladeren zich te laten vormen. 


DO a OD 


Hier mogen tevens enkele gegevens medegedeeld worden, die,be- 
trekking hebben op de lemongrasolie, zooals zij hier verkregen wordt, 
daar toch de Javaolie afwijkt van die op andere plaatsen bereidde. 

Volgens de opgaven van Gildemeister en Hoffmann moet lemon- 
grasolie voldoen aan de volgende eischen. Zij moet oplosbaar zijn 


— 449 — 


in 2 deelen alcohol 70 ®/ en minstens 70 °/ Citral bevatten. Aan 
de laatste eisch voldoet de Javaolie gemakkelijk. Ten opzichte 
van aleohol 70 °/ vertoont zij echter het merkwaardige, dat zij 
dadelijk na de bereiding helder in 2 deelen oplost, na enkele dagen 
daarmede een lichte troebeling geeft, om na langeren tijd gestaan 
te hebben, met de alcohol een sterke troebeling en volgende 
scheiding in twee lagen te vertoonen. Door vermengen van een 
produkt, dat een jaar oud was, met 2 deelen alcohol 70 °%%, ont- 
stond een sterk troebele vloeistof. Bij staan zette zich deze troebeling 
als een olielaag op den bodem af en nam toen in volume onge- 
veer 23 °/ van de oorspronkelijke hoeveelheid olie in. Dit be- 
zinksel is zooals gemakkelijk te begrijpen valt, een mengsel van 
verschillende stoffen waarbij ook alcohol. 

De oorzaak van deze verandering moet gezocht worden in de 
polymerisatie van een terpeen, die in de oorspronkelijke olie voor- 
komt. Bij afsluiting van lucht heeft het evengoed plaats, zoodat 
het dus geen oxydatie verschijnsel is. 

Verschillende pogingen die aangewend werden om deze veran- 
dering tegen te gaan, hadden geen resultaat. Bij dit onderzoek 
bleek tevens, dat door de olie eenige oogenblikken op 100° te 
verwarmen de verandering snel intreedt. 


Foelicolie. Door distillatie van 202 gr. versche foelie werden 
15.3 c.M3. olie verkregen. Het draaïïngsvermogen bij 26° in 1d.M. 
buis was + 7°; het soort gewicht bij 26° 0.942. 

Bij distillatie begon de olie bij 155° te koken 

tot 1800 gingen over 30.5 pCt. 


1502000 za erde 
200 — 250 „ ROn 
250 — 285 A ien 


Nootmuskaatolie. Bij distillatie van 839 gr. versche noot werden 
31.7 e.M?. olie verkregen. Het draaiïngvermogen bij 26oin 1 d.M. 
buis was + 10° 20’; het soort. gewicht bij 26° 0,940. 

Bij distillatie begon de olie bij 155° te koken. 

tot 175° gingen over 9.5 pCt. 
175 — 200 5 ORL 
200 — 250 5 In 
250 — 285 5 ln 


bo Do 


tte ennen nnn 


45 


EEN BOTANISCHE REIS NAAR DE DUIZEND-EILANDEN. 


In het laatst van December 1906 werd mij door den Directeur 
van Landbouw opgedragen, om in gezelschap van den houtvester 
Kunst een dienstreis te maken naar de Duizend-eilanden. Mijn 
taak bestond in het bijeenbrengen van herbariummateriaal, om 
daardoor de kennis der flora dier eilandengroep te vermeerderen. 

Wel is er herhaaldelijk op de eilanden in de Java Zee gebo- 
taniseerd, doch de eigenlijke Duizend-eilanden schijnen slechts zeer 
zelden door botanisten bezocht te zijn, waarvoor de eenigszins 
afgelegen ligging wel een verklaring geeft. In het Buitenzorgsche 
Herbarium waren zij tot nu toe eigenlijk niet vertegenwoordigd. 

Het spreekt vanzelf, dat in enkele dagen niet de geheele archipel 
afgezocht kon worden, hetgeen bovendien nutteloos geweest zou 
zijn, daar de kleinere eilanden, die de meerderheid vormen, nog 
slechts weinig begroeid zijn. 

Er moest dus een keus gedaan worden en als de meest belo- 
vende werd besloten Zuidwachter, Noordoosteiland en Poeloe Doea 
te bezoeken. De uitslag bewees, dat de keus geen slechte ge- 
weest was; niet alleen zijn deze eilanden geheel met bosch bedekt, 
maar zij vertoonen ook een verschillend uiterlijk, doordat zeer 
verschillende planten er de overhand hebben. De opmerking 
moet echter gemaakt worden, dat de eilanden tot voor kort ver- 
pacht waren en dat de pachter het recht had hout te kappen, 
zoodat de flora niet geheel ongerept kan genoemd worden. Toch 
waren de sporen van kappen slechts gering en werden eigenlijk 
alleen op Noordoosteiland aangetoond. 

In de hieronder volgende lijst zal op de meest belangrijke plan- 
ten de aandacht gevestigd worden. Die lijst is natuurlijk niet 
volledig, daarvoor was de tijd te kort. De tocht duurde 4 dagen, 
waarvan de laatste dag voor de thuisreis bestemd was, terwijl ge- 
durende de eerste dagen de weersgesteldheid niet zeer gunstig was. 


— 451 — 
ZuipwacuHrtTER oF Porroe PANIKT. 


Aglaia Rorvburghiana Mro. (Meliaceae). Alleen zeer jonge, niet 
bloeiende boompjes gevonden. 

Allophylus Cobbe Br. (Sapindaceae). Aan het strand. 

Bruguiera caryophylloides Bu. (Rhizophoraceae). Aan het strand. 

Canavalia ensiformis DC. (Leguminosae). Aan het strand. 

Carica Papaya L. (Caricaceae). Eenige jonge planten. 

Cassytha filiformis L. (Lauraceaec). Algemeen aan het strand. 

Casuarina eguisetifolia Forst. (Casuarinaceae). Aan het strand, 

Clerodendron inerme GarrtN. (Verbenaceae) Aan het strand. 

Cordia subcordata Lam. (Borraginaceae). 

Cynanchum carnosum Scuurr. (Asclepiadaceae). Niet in bloei. 

Diospyros maritima Bu. (Ebenaceae). Niet zeldzaam. 

Dischidia Rafflesiana Warr. (Asclepiadaceae). Veel. 

Dysorylum ? Groote boom, die niet in bloei was. 

Erythrina indica L. (Leguminosae). Niet veel. 

Euphorbia Atoto Forst. (Euphorbiaceae). Niet zeldzaam. 

Ficus retusa L. (Moraceae). 

Flagellaria indica Lb. (Flagellariaceae). Algemeen. 

Guettarda speciosa L. (Rubiaceae). Op alle eilanden voorhanden. 

Hernandia peltata Meissn. (Hernandiaceae). Algemeen. 

Hibiscus tiliaceus L. (Malvaceae) Veel aan het strand. 

Hoya macrophylla Bu. (Asclepiadaceae). Hier veel. 

Ipomoea grandiflora Lamk. (Convolvulaceae). Gelijkt zeer veel 
op Calonyction bona nor Boj. Tusschen de heesters aan de kust. 

Ixora timorensis Dore. (Rubiaceae). Deze sierlijke heester, die 
Miquel Pavetta littorea noemde, is nagenoeg zeker dezelfde als de 
van Timor beschreven plant van Decaisne. Deze schrijver zegt 
evenwel, dat de bloemen rood zijn, waarschijnlijk op een dwaal- 
spoor gebracht door de kleur, die de bloemen bij het drogen aan- 
nemen, Inderdaad zijn zij bij het opengaan wit, doch worden 
spoedig lichtgeel. 

Lumnitzera racemosa WeLp. (Combretaceae). Aan het strand. 

Morinda citrifolia L. (Rubiaceae). Algemeen. 

Mucuna gigantea DC. (Leguminosae). Tusschen de heesters aan 
het strand. 

Ochrocarpus ovalifolius T. Arp. (Guttiferae). 

Ochrosia salubris Br. (Apocynaceae). Veel. 


— 452 — 


Pandanus littoralis Juren. (Pandanareae). Een kleine, meestal 
heesterachtige soort met aan den voet neerliggenden stam en 
smalle bladeren. De plant komt algemeen op de eilanden voor 
binnen den smallen heestergordel, voornamelijk uit Scaevola Koenigii 
Vanr., Tournefortia argentea L, Hibiscus tiliaceus L., Sophora 
tomentosa L., Pemphis acidula Forsr., Lumnitzera racemosa WuLp., 
Thespesia macrophylla Br. enz. bestaande. 

Pemphis acidula Forst. (Lythraceae). Niet zeldzaam aan het strand. 

Piper sp. (Piperaceae). Eenige Pipersoorten komen op de eilan- 
den voor, doch waren in onvoldoenden toestand om te determineeren. 
Eén ervan klimt tot in de toppen der boomen en vormt groote 
gordijnen van groen. 

Pisonia sylvestris T, er B. (Nyctaginaceae). Dit iseen der merk- 
waardigste vondsten. Deze boomsoort, waarvan reusachtige, vooral 
zeer dikke exemplaren soms in groot aantal bijeenstaan, is de al- 
gemeenste van het eiland. Zij is gemakkelijk te herkennen aan 
den dikken, lichtbruinen stam, aan welks voet de wortels een groote, 
knoestige massa vormen, en aan de groote, lichtgroene bladeren. Het 
was jammer, dat de boomen geen bloemen of vruchten droegen; 
toch bewees opslag, dat dit wel plaats heeft. Het eenige onderscheid, 
dat mij tot nog toe tusschen P. sylvestris T. er B. eN alba Span, 
bekend is, is de kleur der bladeren. 

Opvallend is het, dat de soort op geen der andere eilanden aan- 
getroffen werd. Koorders vond één exemplaar op het hoofdeiland 
Karimen-djawa. 

Polypodium quercifolium L. (Polypodiaceae). Veel. 

Pongamia glabra Vert. (Leguminosae). 

Premna integrifolia L. (Verbenaceae). Aan het strand. 

Scaevola Koenigii Naur. (Goodeniaceae). Algemeen aan het strand. 

Sideroxylon nitidum Br. (Sapotaceae). Niet zeldzaam. 

Smythea sp. (Rhamnaceae). Daar de vruchten ontbreken, is het 
niet met zekerheid te zeggen, welke soort dit is. De plant groeit 
algemeen op de Duizendeilanden. Zij vormt zeer lange, dunne sten- 
gels, die door middel van prikkelbare twijgen klimmen. 

Sophora tomentosa L. (Leguminosae). Algemeen aan het strand. 

Spinifex squarrosus L. (Gramineae). Weinig aan het strand. 

Terminalia Catappa L. (Combretaceae). Vrij veel. 

Thespesia macrophylla Br. (Malvaceae). Veel aan het strand. 

Tournefortia argentea L. (Borraginaceae). Algemeen aan het strand, 


— 453 — 


Priphasia trifoliata DC. (Rutaceae). Algemeen als onderhout. 

Vigna lutea A. Gray. (Leguminosae). Hier veel tusschen de 
heesters aan het strand en deze grootendeels bedekkend. 

Wedelia glabrata Boerr. (Compositae). Algemeen aan het strand. 

Nimenia americana L. (Olacaceae). Aan het strand. 


NOORDOOSTEILAND OF PoELOE PENDJALIRAN. 
De bodem van dit eiland bestaat geheel uit fijn koraalzaud. 


Adenanthera microsperma T. et B. (Leguminosae). Zeer weinig. 

degiceras majus GaertN. (Myrsinacede). Aan het strand. 

Afzelia bijuga A. Gravy. (Leguminosae). Alleen kleine exemplaren. 

Aglaia Poxburghiana Mira (Meliaceae). Alleen kleine exemplaren. 

Albizzia Lebbek Bru. (Leguminosae). Een enkel klein exemplaar. 

drdisia elliptica Tup. (Myrsinaceae). Algemeen in het binnen- 
gedeelte van het eiland. 

srugwiera eriopetala W. et A, (Rlizophoraceae). Aan het strand. 

Buchanania arborescens Br. (Anacardiaceae). 

Calophyllum Inophyllum L. (Guttiferae). Geen groote exemplaren. 

Cassytha filiformis L. (Lauraceae). Algemeen aan het strand. 

Cycas eircinalis L (Cycadacear). Slechts één goed ontwikkeld 
exemplaar aangetroffen 

Dendrobium ecrumenatum Swartz. (Orchidaceae). Eén der zeer 
weinige epiphytische Orchideeën. 

Desmodium umbellatum W. et A. (Leguminosae). Aan het strand. 

Diospyros maritima Br. (Ebenaceae). Gewoon. 

Dischidia Rafflesiana Warr. (Asclepiadaceae). Veel op de heesters, 

Euphorbia Atoto Forst (Wuphorbiacveae). Veel. 

Flagellaria indica L. (Flagellariaceae) Algemeen. 

Ficus ampelas Burm. (Moraceae). 

Ficus gibbosa Br. 

Ficus retusa L. 

Geodorum purpureum R. Br. (Orchidaceae). De eenige aard- 
orchidee, die ik op de eilanden aantrof. Ook op Edam, Agnieten 
eilanden enz. is deze soort niet zeldzaam. 

Gnetum Gnemon L. (Gnetaceae). 

Guettarda speciosa L. (Rubiaceae). Overal aanwezig. 

Hernandia peltata MerssN. (Hernandiaceae). Gewoon. 


— 454 — 


Hibiscus tiliaceus L. (Malvaceae). Aan het strand. 

Imperata arundinacea Cyriur. (Gramineae). Op een open plaats 
binnen den Pandanusgordel. 

Jpomoea grandiflora Lam. (Convolvulaceae). Tusschen de heesters 
aan het strand. 

Loranthus pentandrus L. (Loranthaceae). Vooral op de heesters 
aan het strand. 

Macaranga Tanarius Morr. Ara. (Euphorbiaceae). Niet zeldzaam. 

Morinda citrifolia L. (Rubiaceae). Algemeen. 

Myristica hyposticta Mre. (Myristicaceae). Niet zeldzaam. Ge- 
makkelijk te herkennen aan het roode sap en de van onderen 
witachtige bladeren. 

Nephrolepis acuta Prersr. (Polypodiaceae). 

Nipa fruticans Tur. (Palmae). Alleen hier een zeer jong exem- 
plaar gevonden. 

Ochrosia salubris Br. (Apocynaceae). Algemeen. 

Pandanus latissimus Bu. (Pandanaceae). Evenals Pisonia sylvestris 
T. et B. voor Zuidwachter, is deze Pandanus-soort karakteristiek 
voor dit eiland. Zij vormt een dichten, vrij breeden gordel binnen 
den zoom van strandheesters. Het is een hooge, boomachtige soort, 
wier groote kronen van buitengewoon breede bladeren een dichte 
schaduw geven. Op geen der andere eilanden trof ik deze soort aan. 

Pandanus littoralis Juram. Hier slechts weinig. 

Pemphis acidula Forst. (Lythraceae). Aan het strand. 

Piper sp. (Piperaceae). 

Pipturus incanus Wepp. (Urticaceae). Alleen hier aangetroffen 
in het binnengedeelte van het eiland. 

Polypodium acrostichoides Forst. (Polypodiaceae). 

Polypodium adnascens SwARTz. 

Polypodium quercifolium L. 

Rhizophora mucronata Lam. (Rhizophoraceae). Aan zee. 

Siderorylon obovatum Burer. (Sapotaceae). Een onderscheid tus- 
schen deze soort en S. ferrugineum H. et A. is eigenlijk niet te 
vinden. In het binnengedeelte der eilanden gewoon. 

Smythea sp. (Rhamnaceae). Algemeen. 

Sonneratia alba Sarrm. (Sonneratiaceae). Aan het strand. 

Thespesia macrophylla Br. (Malvaceae). Aan het strand. 

Thmarea sarmentosa Pers. (Gramineue). 

Towrnefortia argentea Lb (Borraginaceae). Algemeen aan het strand, 


— 455 — 


Viscum articulatum Burm. (Loranthaceae). 
Vitis lanceolaria Warr. (Ampelidaceae). 
Wedelia glabrata Borru. (Compositae). Algemeen aan het strand. 


PoeLor Doea. 


Adenanthera microsperma T. et B. (Leguminosae). Daoen saga. 
Alleen kleine exemplaren. 

Afzelia bijuga A. Gray. (Leguminosae). Alleen jonge planten. 

dAglaia Roxburghiana Mie. (Meltaceae). Alleen jonge planten. 

Ardisa elliptica Tus. (Myrsinaceae). 

Asclepiadacea. 

Brugwiera gymnorhiza L. (Rhizophoraceae). Aan het strand. 

Carallia lanceaefolia Rxs. (Rhizophoraceae). Weinig. 

Carapa obovata Br. (Meliaceae). Aan de kust. 

Crinum (asiaticum L.?) (Amarryllidaceae). Niet in bloei ge- 
vonden. 

Dendrobium erumenatum Swartz. (Orchidaceae). Deze soort en 
Thelasis sp. zijn de eenige epiphytische Orchideeën, welke hier 
aangetroffen werden. Vroeger is er reeds op de opmerkelijke ar- 
moede der noordkunst van Java en der eilanden aan deze planten 
gewezen, in tegenstelling met de Molukken, waar de boomen aan 
het strand beladen zijn met Orchideeën. Wat de oorzaak daarvan 
is, is moeilijk uit te maken. Gedeeltelijk kan die misschien gezocht 
worden in de boomsoorten; zoo groeien vele Orchideeën graag op 
Mangifera’s, die in de Molukken aan het strand zeer algemeen 
zijn, doch op de eilanden in de Java Zee schijnen te ontbreken. 
Daarentegen vindt men ze niet of zeer zelden op Calophyllum 
Fnophyllum L., Barringtonia speciosa Forst, Erythrina, enz. 

Dischidia Rafflesiana War. (Asclepiadaceae). Niet zelden. 

Flagellaria indica L. (Flagellariaceae). Algemeen. 

Gnetum Gnemon L. (Gnetaceae). 

Heritiera littoralis Dry. (Sterculiaceae). 

Ipomoea denticulata Cuors. (Convolvulaceae). Tusschen de struiken 
aan het strand. 

Ixora timorensis Dorm (Rubiaceae). 

Morinda citrifolia L. (Rubiaceae). Algemeen. 

Myristica hypostictu Mia. (Myristicaceae). 

Nephrolepis acuta Presr. (Polypodiaceae). 


— 456 — 


Ochrocarpus ovalifolius T. And. (Guttiferae), 

Ochrosia salubris Br. (Apocynaceae). Algemeen. 

Pandanus littoralis Juren. (Pandanaceae). Vrij veel. 

Pemphis acidula Forst. (Lythraceae). Aan het strand. 

Piper sp. (Piperaceae). 

Polypodium acrostichoides Forst. (Polypodiaceae). 

Polypodium quercifolium L. Algemeen. 

Scaevola Koenigii Vann. (Goodeniaceae). Aan het strand algemeen. 

Sideroxylon nitidum Br. (Sapotaceae). 

Sideroxylon obovatum BvrexK. Nangka-nangka. Een gewone 
boomsoort. 

Smythea sp. (Rhamnaceae). Met lange, stevige, dunne stengels 
op den grond liggend en hoog in de boomen klimmend. 

Sonneratia alba Smirm (Sonneratiaceae). Aan het strand. 

Terminalia Catappa L. (Combretaceae). Veel. 

Thelasis sp. (Orchidaceae). Niet in bloei gevonden. 

Thuarea sarmentosa Pers. (Gramineae). Weinig. 

Tournefortia argentea L. (Borraginaceae). Veel aan het strand. 

Viscum articulatum Burm. (Loranthaceae). 

Vitis lanceolaria Warr. (Ampelidaceae), 


J. J. Surrn. 


EEE EER RGTAINEDDED A R are DERGE 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Alfalfa (Lucerne) zaden. 
Anudropogon Nardus (sereh wang): pl. 


Andropegon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 


Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 
Boehmeria spee (Rameh): zaden. 
Caesalpinia arborea: zaden. 


5 eoriaria (Divi Divi): zaden. 
S dasyrachis: zaden. 
5 sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear): zaden. 
Cedrela odorata zaden. 
Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 
Coffea liberica: zaden. 
Coffea stenophylla: zaden. 
Cola acuminata: zaden en planten. 
Blaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Elettaria Cardamomum z. en pl. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

5 bolivianum: zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (IJzerhout): zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten, 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mind): zaden. 
Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda citrifolia (Zjangkoedoe): zaden. 
Musa Mindanensis (Manilla hennep): planten. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng-gras): planten en zaden, 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes 
Polygala oleifera (Boterplant): zaden. 
Sesamum indieum (Widjen-vartöteiten): zaden. 


— 458 — 


Coix Lacryma (Djali-variëteiten): zaden. 
Urostigma elastica z. s. tjangk. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 
Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 
Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 
Solanum grandiflorum: zaden. 

Rijst div. soorten en var. ook Drijfrijst. 
Zea maïs div. var. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Zaden van Albizzia en Deguelia en stekken van Patchouli 
zullen niet voor October verstrekbaar zijn. 


INI NNC 


OVER DE CAOUTCHOUCMARKTEN IN EUROPA. 


Het zal den caoutchoucplanters wellicht belang inboe- 
zemen het een en ander te vernemen over den verkoop 
van hun produkt in Europa, daar wel aangenomen mag 
worden, dat de meeste van hen het caoutchouc in Europa 
zullen verkoopen. 

Voor zooverre mij bekend wordt te Singapore — de eeni- 
ge plaats in onzen archipel, waar nog wat in caoutchouc 
omgaat —in hoofdzaak het boschprodukt verhandeld, dat 
door inlanders uit de verbosschen van Sumatra, Borneo en 
Malakka is ingezameld. De opkoopers van dit produkt 
zijn Chineezen en door hun bemiddeling gaat dit produkt 
te Singapore weer over in Europeesche handen. Of Sin- 
gapore mettertijd niet een caoutchoucmarkt van beteekenis 
zal worden, blijft een open vraag. In elk geval mag als 
zeker worden aangenomen, dat de inlandsche producenten 
in de toekomst een betere betaling voor hun waar zal 
worden geboden dan zij tot heden ontvingen, nu overal 
van Bestuurswege den aanplant van Ficus elastica wordt 
aangemoedigd — men denke aan de uitbreiding van die 
cultuur in den laatsten tijd in Atjeh gegeven — zal de 
produktie van dat soort caoutchouc geleidelijk toenemen. 
Dat de Hollandsche handel intijds hare aandacht daarop 
gevestigd houde en dat weer niet Singapore met dit artikel 
gaat strijken, zooals zij reeds met zoovele van onze eigen 


produkten heeft gedaan. 
Teysm. XVIII. ch 


— 460 — 


De meest bekende markten in Europa zijn: Liverpool, 
Antwerpen, Hamburg en Bordeaux. &) 

De markt te Liverpool is de oudste en de meest belang- 
rijke. Vroeger werden daar alle soorten caoutchouc ver- 
handeïid, doch langzamerhand dong Londen mede en maakte 
zich geleidelijk meester van den verkoop van guttapercha, 
balata, Paracaoutchouc en andere caoutchoucsoorten, 
zooals die uit Afrika en Zuid-Amerika. De Londensche 
markt gaat sedert eenige jaren slechts langzaam vooruit. 
De omzet bedraagt gemiddeld. 20.000 tons, eene hoeveelheid 
ongeveer viermaal zoo groot als van dien te Antwerpen, 
en een weinig minder dan een derde van de wereld 
produktie. 

De verkoop van Afrikaansche caoutchoucsoorten ver- 
plaatst zich langzamerhand naar Antwerpen en Bordeaux. 
De verkoop te Liverpool geschiedt door tusschenkomst van 
makelaars, die ook andere tropische voortbrengselen ver- 
handelen. Er zijn er, die zich in ’t bijzonder bezig houden 
met den verkoop van bepaalde soorten caoutchouc. Zoo 
verkoopen de volgende firma's speciaal Afrikaansche soor- 
ten: TAYLOR & Co, Win PorreRen Haw & Co. Het caout- 
chouc wordt gekocht door Engelsche en vreemde kooplieden, 
die het op hun beurt weer aan de fabrikanten verkoopen. 

Een exporteur kan nu zijn caoutchouc in een eigen pak- 
huis aldaar of in dat van een makelaar doen opslaan. In 
het eerste geval zorgt hij zelf voor het zuiveren, sorteeren 
en wegen; terwijl in het andere geval de makelaar dat 
voor hem doet, natuurlijk tegen vergoeding. De verkoop 
geschiedt echter altijd door een makelaar. De makelaar 
zorgt nu dat elken Maandag den koopers een circulaire 
ter hand wordt gesteld van de partijen caoutchouc, welke 
op den volgenden Woensdag, hetzij in het openbaar of op 
de handelsbeurs (Exchange buildings) om twaalf uur, zul- 
len worden geveild. Zie hier een voorbeeld eener circulaire: 


1) De gegevens hieromtrent zijn door mij ontleend aan het werk 
van Yves Henry: Le caoutchouc dans Afrique Occidentale Frangaise. 


— 461 — 


Er zullen worden verkocht 
in 
het publiek verkoophuis 
D. Exchange buildings, Liverpool 
Woensdag 6 Juni 1904 te twaalf uren 


caoutchouc, 
921 pakken van Manicora. 


80 pakken van Mangabeira. 
92 pakken van Brazilian Ball. 
14 pakken van Ceara. 
12 pakken van Maranham. 
Monsters zullen worden tentoongesteld, doch zonder garantie dat zij 


overeenkomstig de partijen zijn. 
HAW en Co. 
Makelaars. 


De kooplieden vragen elken Maandag aan de verschil- 
lende makelaars om hunne circulaires, Hierop gaan zij 
onmiddellijk naar de pakhuizen van de importeurs of van die 
der makelaars, en onderzoeken aldaar de partijen, welke 
hen belang inboezemen. Van deze partijen mogen zij zich 
monsters uitzoeken en bepalen daarnaar de waarde. Is dit 
gedaan zoo begeeft men zich Woensdag naar de verkooping, 
alwaar monsters ter bezichtiging liggen voor hen, die de 
partijen in de pakhuizen niet hebben nagezien. De par- 
tijen worden nu in het openbaar verkocht aan de meest- 
biedenden. De makelaars bepalen echter de limiteprijzen, 
als de verkoop geheel aan hen is overgelaten. De verkoop 
is dus zeer eenvoudig, en biedt niet de minste belemmering 
voor de verschillende geïnteresseerden. 

De voorwaarden van verkoop zijn als volgt: 

a. Betaling volgt binnen 14 dagen tegen 5 pCt. rente. 

O2 pCt: 

G. 4/, pCt. voor den makelaar. 

d. */, pCt. ongeveer voor „draft”, vroeger „juist gewicht’ 
geheeten in het voordeel van den kooper. Men brengt 
hem in rekening het geregistreerde gewicht minus !/, pCt. 

De totaal verkoopkosten bedragen dus ongeveer 3!/, pCt. 
Voor Antwerpen bedragen zij ongeveer 11/,%, meer. 

Het gevolg van deze wijze van verkoop is, dat de ma- 


ZR 


kelaar in het geheel niet ingrijpt gedurende den verkoop. 
De operaties kunnen veel gemakkelijker gecontroleerd wor- 
den dan te Antwerpen, waar een andere wijze van ver- 
koopen wordt gevolgd. Aan den verkooper wordt dus op 
deze wijze meer vrijheid en zekerheid gelaten dan bij 
verkoopen bij inschrijving. De fabrikant is echter ged won- 
gen bij de kooplieden ter plaatse te koopen, aangezien 
hem geen tijd wordt gelaten, om de partijen caoutchouc, 
die de makelaars verkoopen, in zijn fabriek te onder- 
zoeken en te beproeven. Er verloopen slechts twee dagen 
tusschen de aankondiging en het houden van de verkooping. 
Nu kunnen zij wel is waar het onderzoek in een openbaar 
laboratorium in Liverpool doen verrichten, doch vergoedt 
dit slechts ten deele eigen onderzoek. Deze wijze van ver- 
koopen heeft dan ook tengevolge, dat de ginds te maken 
prijzen iets minder zullen zijn dan in geval bij inschrij- 
ving wordt verkocht, op de wijze zooals te Antwerpen 
geschiedt. De inschrijvers weten toch niet van elkander 
af voor hoeveel zij hebben ingeschreven. Willen zij dus 
een partij caoutchouc hebben, dan zijn ze wel gedwongen 
het hoogste bod te doen. 

Als de markt vast en de vraag groot is,dan is ontegen- 
zeggelijk de Liverpoolsche wijze van verkoopen de beste, 
maar in het tegenovergestelde geval, is de verkooper niet 
zeker, dat hem de volle waarde van zijn waar wordt uit- 
betaald en niet eens de limite haalt, die door den makelaar 
is gesteld. In dit geval, als de verkooper er geen haast 
mede heeft, wordt de partij opgehouden. Behalve de pu- 
blieke verkoopingen, worden ook nog wel onderhandsche 
gehouden. Aan de groothandelaren bieden de laatsten 
groote voordeelen, daar zij op deze wijze hunne operaties 
maskeeren. Ook doet men te Liverpool groote zaken met 
den verkoop op termijn. Alle geschillen worden door ar- 
bitrage geregeld volgens de conventies van de vereeniging 
van makelaars te Liverpool. Dit heeft het groote voordeel, 
dat op deze wijze vermeden wordt, de tusschenkomst van 


— 463 — 


rechtbank en advocaten, die niet altijd op de hoogte zijn 
van zulke bijzondere vraagstukken. 

De Antwerpsche markt is ontstaan ten deele ten koste 
van die van Liverpool. Eerst tegen 1890 kreeg zij eenige 
naam, toen er ongeveer 30 tonnen Para en Afrikaansche 
caoutchouc werden verkocht. Van beteekenis werd ze eerst 
toen het Kongogebied in exploitatie werd genomen. In 1889 
bedroeg de invoer van caoutchouc uit den Kongo4} ton, in 
1894 was die gestegen tot 274 tonnen en van dit oogen- 
blik nam hij sterk toe, 2014 tonnen in 1898, 5698 tonnen 
in 1904. Behalve andere caoutchoucsoorten wordt op de 
Antwerpsche markt in hoofdzaak caoutchouc, afkomstig 
uit den Kongostaat verhandeld. Aangezien men te Ant- 
werpen zich bevreesd maakt, dat de aanvoeren uit den 
Kongostaat geleidelijk zullen verminderen, hetzij doordien 
de bosschen ginds minder produceeren, hetzij het in het 
wild gewonnen caoutchouc de concurrentie met dat wat 
door cultuur is verkregen niet kan doorstaan, spannen 
de Belgen zich in om een deel van het in Azië geprodu- 
ceerde Para-rubber naar de Antwerpsche markt te leiden. 
Vandaar de sterke deelneming van Belgisch kapitaal in 
caoutchoucondernemingen in de Straits, Sumatra en Java. 

De koning van België heeft een werkzaam aandeel ge- 
had in den bloei van de Antwerpsche caoutchoucmarkt. 

Men kan zeggen, dat de geheele caoutchouchandel te Ant- 
werpen in handen is van één man en wel in die van den 
makelaar EmiLE GRISARD. De Grisard’s behooren tot de 
meest bekende en geachtste kooplieden van België. De 
heer GrIsSARD vervult uitsluitend de functie van expert. Hij 
is belast met en de regeling van de caoutchoucveilingen. 
Uit den aard van de zaak mag hij zelf niet in het artikel 
handelen. Voor zijne bemoeienissen wordt hem # pCt. com- 
missieloon toegekend, hetgeen hem een jaarlijks inkomen 
van ongeveer 850.000 frs. verschaft. 

Een importeur van caoutchouc kan in België op drie ver- 
schillende manieren verkoopen, en wel le bij inschrijving, 2e 


— 464 — 


bij vrijen verkoop na taxatie en 3e bij vrijen veren 
zonder meer. 

le. Bij inschrijving. Dit geschiedt door een der firma’s 
ter plaatse, voor hunne rekening of voor een verkooper 
elders wonende. Veronderstellen wij, dat een koopman of 
onderneming (bijv. Cie de l’Ekela Sangha Congo) twee par- 
tijen caoutchouc naar Antwerpen heeft doen verschepen 
en den verkoop daarvan opgedragen aan de firma BunNee & Co. 
aldaar. De firma Bunree geeft nu den makelaar kennis, 
dat zij in haar pakhuis twee partijen caoutchouc heeft, 
welke zij bij inschrijving wenscht te verkoopen voor re- 
kening van de Cie de l'Ekela Sangha Congo. De makelaar 
komt nu in het pakhuis en onderzoekt de opgegeven par- 
tijen. Nu kan de importeur het opgeslagen caoutchouc 
zelf sorteeren en wegen, of zulks door den makelaar laten 
verrichten. Om de hoogste prijzen te halen komt zeer 
veel op het sorteeren aan, zoo men te doen heeft met 
verschillende soorten en kwaliteiten caoutchouc. Het is 
de kunst om deze verschillende kwaliteiten zoodanig tot 
een perceel te vereenigen, dat de doorsneeprijs hooger 
wordt, dan wanneer elke kwaliteit afzonderlijk wordt ver- 
kocht. Veel ervaring is hiervoor noodig. Aan het sor- 
teeren wordt te Antwerpen bijzonder veel aandacht ge- 
schonken, eveneens aan de toelichtende beschrijving van 
elk perceel. Dit heeft het voordeel, dat vaak de fakrikanten 
telegrafisch inschrijven, zonder de partijen gezien of on- 
derzocht te hebben. Zij gaan dan enkel af op de berichten 
of bulletins. 

De firma Buree, een van de groote inporteurs van 
caoutchouc te Antwerpen, was zoo welwillend mij hare 
pakhuizen te laten zien en hoe met het caoutchouc wordt 
gehandeld. De pakhuizen bestaan uit groote steenen ge- 
bouwen van verscheidene verdiepingen. Een van de pak- 
huizen, welke ik bezocht, kon 700 tonnen caoutchouc 
bevatten. Het zijn voornamelijk Afrikaansche caoutchouc- 
soorten uit den Congo, die verhandeld worden. Die soorten 


— 465 — 


bestaan uit alle mogelijke kwaliteiten. Er komen partijen 
aan, welke uit een zwarte kleverige massa bestaan, Tot 
mijn groote verbazing hoorde ik, dat, zoo een goede 
sorteering plaats vond, d.w.z. zoo deze zeer inférieure 
kwaliteiten op een geschikte manier bij betere partijen 
worden ondergebracht, dan brachten zij bij de toenmalige 
heerschende caoutchoucprijzen nog een gemiddelde prijs 
van 7 frces. het kilo op. Ook het watergehalte van de 
partijen is zeer uiteenloopend. De verpakking is niet altijd 
dezelfde. De meest voorkomende is echter die in matten, 
waarvan de collis een gewicht hebben, hetwelk door één 
neger kan worden gedragen. Ik zag zeer goede caoutchouc, 
bestaande uit een aantal kleine bolletjes, elk ter grootte 
van een knikker. Men deelde mij mede, dat die bolletjes 
in Afrika als munt dienst deden. 

Elk pak dat uit het schip komt wordt bij aankomst 
in het pakhuis doormidden gesneden. Dit geschiedt met 
behulp van een groot, scherp mes, dat door twee mannen 
wordt gehanteerd. De snijvlakte wordt daarbij voortdurend 
met water vochtig gehouden. Na op deze manier onder- 
zocht te zijn, worden de partijen door het geroutineerd per- 
soneel in perceelen verdeeld. Elk perceel is weer in on- 
derperceelen verdeeld. Is in het pakhuis een voldoende 
hoeveelheid caoutchouc aanwezig om te worden verkocht, 
dan komt de makelaar de perceelen opnemen en geeft 
vervolgens van elk eene nauwkeurige beschrijving. Het 
volgende voorbeeld moge dit verduidelijken. 

In het „bericht” van den makelaar vindt men nu vermeld: 


Op order van de firma Burge, voor rekening van de Cie de l'Ekela 

Sangha ex s.s. »Phillippeville”. 

fe perceel. 

Nos. Tax. Hoeveelheid. Beschrijving. 

BI2r 8 fr. 25 2926 K.G. Congo Sangha bestaande uit kleine stukjes, 
voor een deel verontreinigd met bamboe, 
dat gediend heeft om het melksap op te 
vangen; inwendig donker of licht gekleurd, 


— 466 — 


doorzichtig, zuiver, nerveus en van zeer 
goede kwaliteit, waarvan ongeveer 2494 K.G. 
in goeden toestand, slechts weinig vluchtige 
bestanddeelen 1) bevattende, waarvan 882 
K.G. onverpakt, ongeveer 432 K.G. vrij veel 
vluchtige bestanddeelen bevattende, gedeel - 
telijk in gisting, het geheel uitwendig plak- 
kerig. 
2e perceel. 

Nos. Tax. Hoeveelheid. 

2126 7 fr. 75 5412 K.G. Congo Sangha, bestaande uit stukken van 
middelmatige grootte, inwendig grijs of wit, 
bijna zuiver, nerveus en van goede kwaliteit, 
bevattende een weinig vluchtige bestand- 
deelen, waarvan 
ongeveer 2352 K.G. een weinig kleverig. 

D) 2232 » wat meer D) 
» 828 » inwendig sterk » 


De berichten” van den makelaar worden in talrijke 
exemplaren en aan een ieder verzonden, die ter plaatse 
caoutchouc wenscht te koopen. Zij worden dan ongeveer 
twintig dagen voor den verkoopdag verspreid, zoodat de 
fabrikanten in de gelegenheid zijn, om monsters zelf te ne- 
men of aan te vragen en deze in hun eigen fabrieken te 
doen onderzoeken. Wie voor de hoogste prijs heeft inge- 
schreven, wordt bezitter van de partij. Het spreekt van 
zelf, dat zoodra de makelaar het caoutchouc van den im- 
porteur heeft ingeschreven dit niet onderhands mag worden 
verkocht. Evenmin mag de verkooper vóór de verspreiding 
van het „bericht” van den makelaar, monsters verzen- 
den of inlichtingen verschaffen, omtrent de ingeschreven 
nummers. Zoodra de berichten of bulletins van den make- 
laar verspreid zijn, kan een ieder in de pakhuizen, waar 
de perceelen zijn opgeslagen, deze nader onderzoeken. 


1) Waarom hier niet van water, doch van vluchtige bestanddeelen 
wordt gesproken, dient zeker ter verzachting van die minder gewenschte 
bijmenging. Men mag aannemen dat de z.g. vluchtige bestanddeelen, zoo 
niet geheel dan toch voor het grootste deel uit water bestaan. 


— 467 — 


Zooals gezegd, kan men ook monsters bekomen. Monsters 
beneden 10 K.G. kunnen direct door den verkooper worden 
afgegeven, monsters boven dit gewicht alleen op gezag van 
den makelaar, Aan elken kooper mag niet meer dan 1 pCt. 
van de totale partij als monster worden afgestaan, doch 
dit mag 25 K.G. voor partijen beneden 5000 K.G. niet over- 
schrijden, en 100 K.G. voor partijen daarboven. De mon- 
sters moeten betaald worden, daarvoor gelden bepaalde 
voorschriften. 

Men is niet gedwongen het geheele perceel te koopen, 
doeh men kan ook voor een gedeelte inschrijven, zoodat 
aan de meest uiteenloopende behoeften der fabrikanten, op 
deze wijze, kan worden voldaan. Op den dag van den ver- 
koop moeten de inschrijvingsbiljetten vóór half elf zijn in- 
geleverd, en om 12 uur wordt den uitslag bekend gemaakt 
aan koopers en verkoopers. 

Voor den verkoop gaan nu af: 

a. 2 pCt. 

b. bij contante betaling binnen 15 dagen. 

Verpakking wordt niet berekend. 

Indien slechts voor een gedeelte van een perceel wordt 
ingeschreven, dan wordt dit naar evenredigheid verdeeld 
over de verschillende groepen, welke het perceel samen- 
stellen. Nemen we aan, dat een fabrikant voor 1.000 
K.G. heeft ingeschreven van het 2e perceel No. 2126, 


2352 X 1000 
5412 
van de tweede groep en 


dan krijgt hij, zoo hij de hoogste inschrijver is 
2232 X 1000 


van de eerste groep, zis 


828 X 1000 
5412 


Op deze wijze wordt voorkomen, dat enkel de goede 
soorten caoutchouc worden verkocht. Voorts waarborgt 
zij de verkoopers, dat de hoogste prijs voor hunne pro- 
ducten wordt geboden en kunnen zij hunne zaakwaar- 
nemers gemakkelijk controleeren, daar zij slechts de ver- 
koopingslijst van den makelaar hebben na te gaan. 

De belgische koopers zijn, hoewel zij de bevoorrechte 


van de derde groep. 


— 468 — 


positie van den heer ExrLr GRISARD benijden en dit verkapt 
monopolie niet kunnen billijken, over het aigemeen met het 
Antwerpsche systeem ingenomen. Fransche makelaars en 
industrieelen hebben het volgende tegen de Antwerpsche 
markt. Volgens hen heeft de beschrijving en classificatie 
der perceelen, het werk van den makelaar, geen waarde: 
omdat alle partijen bijna altijd op monsters worden ge- 
kocht. Paracaoutchouc vormt echter eene uitzondering. 
Verder verkeeren de plaatselijke koopers in gunstiger 
conditie dan zij, die veraf wonen. De eerste kunnen hun 
inschrijvingsbiljetten tot op het laatste oogenblik uitstel- 
len en zoodoende nog profiteeren van de jongste berichten. 
Voorts kunnen de belangrijkste huizen van Antwerpen 
zich aaneensluiten en door gefingeerde verkoopen de no- 
teeringen in hun voordeel doen schommelen. Ten slotte 
zijn de verkoopkosten, ten gevolge van het ingewikkelde 
systeem van verkoopen, onevenredig hoog, dikwijls 5 pCt. 
van de waarde van de verkochte partijen. 

2e. Bij vrije verkoop na taxatie. 

De importeur laat de partijen, welke hij wenscht te ver- 
koopen, door den makelaar taxeeren en biedt ze dan te 
koop aan. Gewoonlijk wordt deze wijze van verkoopen 
niet gevolgd, enkel in de gevallen, dat men voor eene aan- 
houdende daling beducht is. 

3e. Bij vrijen verkoop. 

Deze geschieden geheel buiten den makelaar om. De plaat- 
selijke importeurs brengen deze wijze van doen niet in prak- 
tijk, althans volgens hun zeggen. Overigens zijn de fabrikan- 
ten, aan wie men direct zou willen verkoopen, er op uit om 
die aangeboden partijen met de laagste prijs te betalen. 

Op de markt te Havre worden jaarlijks 5000 tonnen 
caoutchouc omgezet. Het grootste deel hiervan gaat naar 
Parijs of naar de Fransche fabrikanten. 

Het artikel wordt verkocht door bemiddeling van en: 
kele makelaars. 

De markt te Hamburg is van zekere beteekenis, doch 


— 469 — 


bestaan daar nog geen vaste regelen omtrent den verkoop. 
Het grootste gedeelte van het caoutchouc, dat aldaar wordt 
aangebracht, is bestemd voor doorvoer, hetzij voor de 
Duitsche fabrikanten dan wel voor Antwerpen. 

Bordeaux is een markt van jongeren datum. Hier 
worden voornamelijk verhandeid caoutchoucsoorten uit de 
Fransche koloniën. Door bemiddeling van drie makelaars 
tw. FAUCHER, CHAUMEL en RENON, wordt het caoutchouc 
geveild. 

Dr. W. R. TrouP pe HAAS. 


Nn enn nn ed 


KUNSTMATIGE INDIGO, RUBBER ENZ. 
(Vervolg en slot). 


Alvorens van de indigo af te stappen, wil ik hier nog 
een paar cijfers meedeelen, die een idee geven van den 
omvang en de uitbreiding van de fabriekmatige indigo- 
bereiding in Duitschland in de laatste jaren. De uitvoer 
van indigo uit Duitschland bedroeg in 1905 11.200 ton 
en was in 1906 tot 12.700 ton gestegen met een waarde 
van 17.8 millioen gulden. 

In een 10-tal jaren heeft zich dus de indigofabrikatie 
tot een kolossale industrie ontwikkeld. Daar tegenover 
stel ik de uitvoer uit N.-Indië, die van een waarde van 
2 mill. gulden in 1904 tot 1.6 mill. in 1905 terugging. 

De indigo is niet de eerste plantenkleurstof geweest, 
die de wetenschap geleerd heeft kunstmatig te bereiden; 
dat is het geval geweest met de kleurstof uit de meekrap, 
die ook reeds sedert oude tijden een zeer gewild materiaal 
was om mee te verven. Dientengevolge had de cultuur 
van meekrap in Holland, in den Elzas, maar vooral in 
Frankrijk een groote uitbreiding verkregen. De jaarlijksche 
verbouw hiervan vertegenwoordigde een waarde van 36 tot 
42 mill. gulden. Aan deze bloeiende cultuur werd in 1869 
binnen een paar jaren een einde gemaakt door de ont- 
dekking van de kunstmatige alizarine. Het was reeds 
sedert 1826 bekend, dat in de meekrap een kleurstof 
aanwezig was, die door zijn ontdekker alizarine genoemd 
was naar den naam, die men in de Levant aan de 
meekrap geeft. Later werd aangetoond, dat deze kleur- 
stof daarin niet in vrijen toestand aanwezig is, maar 
evenals ook bij de indigokleurstof het geval is, in den 


— 411 — 


vorm van een glucosied. We verstaan daaronder een 
stof, die onder bepaalde omstandigheden, nl. door ver- 
warming met verdunde zuren of ook door aanraking met 
bepaalde enzymen uiteenvalt in een suiker en een andere 
stof, bij de meekrap de alizarine. Enzymen zijn stoffen, 
die in het plantenrijk zeer verspreid voorkomen en waar- 
aan zeer belangrijke biologische functies toekomen. Het 
enzym, dat het glucosied uit de meekrap kan splitsen, 
komt ook in dezen wortel voor. 

In 1868 toonden Grän en LIEBERMANN aan, dat de 
alizarine in verband staat tot anthraceen, een koolwa- 
terstof uit de steenkolenteer, die daaruit tot een bedrag 
van }# pCt. kan worden afgescheiden. Het gelukte hun 
reeds het volgende jaar omgekeerd uit anthraceen kunst- 
matig alizarine te verkrijgen. Het spreekt van zelf, dat 
in die dagen deze ontdekking groot opzien verwekte, 
het was ook inderdaad een triumf voor de scheikunde. 
Toch zou dit feit nog geen praktische beteekenis gehad 
hebben, wanneer niet in hetzelfde jaar een andere me- 
thode gevonden was, om uitgaande van anthraceen tot 
alizarine te komen. Dat procédé, dat tegenwoordig nog 
gebruikt wordt, stelde in staat de alizarine met voordeel 
technisch te bereiden en had ten gevolge, dat binnen 
een paar jaar de meekrapverbouw vrijwel geheel werd 
gestaakt. De natuurlijke kleurstof was door het kunst- 
matig product verdrongen. De kleurtechniek is bij dit 
reeds zoo belangrijke resultaat niet blijven stilstaan, er 
werden uitvoerige onderzoekingen ingesteld, die er toe 
leiden, dat een groote groep verwante kleurstoffen ver- 
kregen werd, die met de alizarine de echtheid van kleur 
gemeen hadden en waardoor aan de ververij een groote 
verscheidenheid van kleurnuances ter beschikking gesteld 
werd. Zoo heeft zich voornamelijk in Duitschland de 
industrie van de alizarine-kleurstoffen tot een zeer be- 
langrijke industrie ontwikkeld, waarvan men de jaarlijksche 
productie op een waarde van 20 millioen gulden kan schatten, 


— 472 — 


We zullen nu eenige oogenblikken stil staan bij de 
Scheikunde van de riekstoffen. 


Daarbij vraag ik eerst. de aandacht voor de vanille. Het 
zal aan de meeste lezers wel bekend zijn, dat buiten op 
de vanillestokjes witte, naaldvormige kristalletjes voor- 
komen. Dat zijn kristalletjes van vanilline, de stof, waar- 
aan de vanille haar reuk te danken heeft. 

Door de chemische studie van die stof werd aangetoond, 
dat ze verwant is aan het eugenol, het hoofdbestanddeel 
van de kruidnagelolie en het is inderdaad gelukt dit om 
te zetten in vanilline, Kruidnagelolie is tegenwoordig het 
uitgangsmateriaal, om het riekend beginsel van de vanille 
te maken. 

Een ander voorbeeld hebben we in de heliotropine. Men 
ziet al in waar die stof in voor moet komen, want de 
scheikundigen hebben dikwijls de gewoonte, om een naam 
af te leiden door achter den plantennaam de uitgang „ine” 
te plaatsen. Heliotropine is dus een stof uit de heliotroop, 
een algemeen bekende plant met aangenamen geur. Het 
scheikundig onderzoek van deze stof heeft geleerd, dat ze 
in verband staat tot safrol, dat o. a. het hoofdbestanddeel 
uitmaakt van de kamferolie, die bijproduct is bij de af- 
scheiding van kamfer uit den kamferboom. Men kan het 
safrol door oxydatie gemakkelijk overvoeren in heliotropine 
en op die wijze kunstmatig maken. 

Onze kennis van de aetherische olies is in de laatste 
20 jaren zeer belangrijk toegenomen, sedert WALLACH om- 
streeks 1886 begonnen is met de publicatie van de be- 
langrijke resultaten van zijn fundamenteele onderzoekingen 
over de koolwaterstoffen, de terpenen, die met zuurstof- 
houdende stoffen in die olies voorkomen en sedert hebben 
een heele reeks van scheikundigen zich met de bestudee- 
ring van dat onderwerp bezig gehouden. Dat er op dat 
gebied heel wat te doen viel en nog te doen valt, is op 


— 418 — 


zich zelf duidelijk, wanneer men bedenkt hoeveel ver- 
schillende geurtjes de natuur ons in het plantenrijk aan- 
biedt. Elk nuance-verschil in geur wordt veroorzaakt 
door een andere samenstelling; dikwijls vindt men in ver- 
schillende aetherische olies dezelfde stoffen, maar in ver- 
schillende verhouding gemengd met andere stoffen. Zoo 
komt, om een voorbeeld te noemen, het geraniol zoowel 
in de geraniumolie als in de rozenolie en de citronella- 
olie voor en vinden we het citral zoowel in de citroenolie 
als in de sereholie. Inderdaad hebben citroen- en sereh- 
olie een eenigszins overeenkomstige reuk, maar toch is 
er zeer duidelijk verschil tusschen beide en zal men ze 
dus niet met elkaar verwisselen. Terwijl in de citroen- 
olie het gehalte aan citral maar een procent of 7 is, is 
het in de sereh-olie daarentegen in een hoeveelheid van 
738—82 pCt. voorhanden en bevat geen limoneen, de ter- 
peen, die een belangrijk bestanddeel van de citroenolie 
uitmaakt. De studie van die verschillende stoffen, waarvan 
ik hier maar een paar noemde, heeft wetenschappelijk 
zeer interessante resultaten opgeleverd. Men toonde b.v. 
aan, dat het citral door reductie kon worden overgevoerd 
in geraniol, waardoor men van een stof met citroen- 
achtige geur kwam tot een stof, die naar geraniumolie 
ruikt of wanneer men wil naar citronella-olie. 

Maar ook werden meer praktische resultaten verkregen 
bij de bestudeering van de verhouding van deze stof tegen- 
over aceton en condenseerende reagentiën, d. w. z. 
stoffen, die het mogelijk maken twee lichamen met el- 
kaar in reactie te doen treden. Daarbij kwam men na- 
melijk tot het onverwachte resultaat, dat daarbij een 
nieuwe riekstof ontstaat, het jonon, met de geur van 
bloeiende viooltjes, ongetwijfeld een groote aanwinst dus 
voor de parfumerie. Het zal U nu ook duidelijk zijn, dat 
alle sereh-olie niet als zoodanig in de parfumerie gebruikt 
wordt, maar zeker voor een niet onbelangrijk gedeelte wordt 
omgezet in de heerlijke viooltjes-odeur. 


— 414 — 


Ik moet, om niet al te uitvoerig te worden, het hierbij 
laten, om nu nog enkele woorden te kunnen wijden aan 


De alkaloiden. 


In mijn vorig artikel heb ik het terloops al even gehad 
over de kinine en daarvan verteld, dat het een stof is, 
waarin behalve de elementen koolstof, waterstof en zuur- 
stof nog een vierde element m.n. stikstof voorkomt. Ki- 
nine is nu een representant van een groep van lichamen, 
die we in de chemie met den naam alkaloiden aanduiden. 
Gewoonlijk bevatten ze deze vier elementen, natuurlijk in 
verschillende verhouding en in verschillende rangschikking 
in het molecuul. Het komt enkel ook voor, dat een alka- 
loide geen zuurstof bevat. Het zijn in het plantenrijk 
zeer verspreide stoffen en heel dikwijls is de vergiftige 
of de geneeskrachtige werking van een plantendeel toe te 
schrijven aan een alkaloide. Als voorbeelden, om dat te 
bevestigen, noem ik hier de kinine uit de kinabasten, de 
cocaine uit de cocabladen, de morfine uit de opium, de 
strychnine uit de Strychnos-zaden, de nicotine uit tabak enz. 

Het is zeker ook interessant na te gaan, wat er op dit 
gebied al zoo omgaat, omdat de kina en de coca twee 
planten zijn, die beide op Java gekweekt worden. Onze 
allereerste kennis van de alkaloiden dateert uit het begin 
van de 19-de eeuw, maar het is veel later, dat men door 
de vorderingen van de scheikundige wetenschap in staat 
is gesteld, een meer diepgaande kennis van deze zoo in- 
teressante en belangrijke groep van stoffen te verkrijgen. 
Als eerste voorbeeld van een uitstekend geslaagde alkaloide- 
studie moet hier genoemd worden het onderzoek van LA- 
DENBURG over de coniine, het alkaloide, dat in Conium 
maculatum, de z.g. gevlekte scheerling voorkomt, een plant, 
die in Nederland inheemsch is. LADENBURG slaagde er in 
coniine kunstmatig te maken: dit was het eerste succes 
van dien aard op dit gebied en men mocht hopen later ook 


— 415 — 


met meer gecompliceerd samengestelde alkaloiden in die 
richting iets te bereiken. En werkelijk zijn er sedert dien, 
dat is sedert 1886, ook op het gebied van de alkaloiden 
veel wetenschappelijk zeer belangwekkende resultaten 
verkregen. 

Ik zal hier eerst eenige oogenblikken stilstaan bij de 
chemie van de cocaine. Het is voornamelijk in de laatste 
jaar of tien, dat dit terrein zeer grondig bewerkt is en 
men langzamerhand een volledig inzicht gekregen heeft 
in de moleculaire samenstelling van dit, voor de genees- 
kunde zoo belangrijke alkaloide. Men heeft aan die studie 
zeer interessante vraagpunten vastgeknoopt; men vroeg 
zich namelijk af aan welke groepeeringen in het molecuul 
komt de eigenaardige verdoovende werking van de cocaine 
toe, en het is naar aanleiding daarvan inderdaad gelukt 
stoffen te maken, die in samenstelling van de cocaine ver- 
schillend zijn, alleen in de plaatsing van bepaalde groepen 
in het molecuul daarmee een zekere overeenkomst ver- 
toonen, waardoor ze dezelfde verdoovende werking be- 
zitten.” Deze theoretische overwegingen leidden dus tot 
bepaalde aanwinsten voor de geneeskunde. 

Zooals ik zei, is men er in geslaagd de moleculaire bouw 
van de cocaine te doorgronden en men is er omgekeerd 
tevens in geslaagd het alkaloide kunstmatig te maken. Dat 
behoeft nu volstrekt dadelijk niet te beteekenen, dat daar- 
mee de coca-cultuur op de flesch gaat, want het cardinale 
punt, is toch altijd maar: Kan het kunstmatige alkaloide 
tegen zoodanigen prijs gemaakt worden, dat het met het 
natuurlijke product kan concureeren? Zoolang, dat niet 
het geval is, we hebben het bij de bespreking van de 
indigo gezien, heeft het feit alleen wetenschappelijke 
waarde en nog geen praktische beteekenis. 

Dat ligt nu in dit geval ook al weer daaraan, dat het 
uitgangsmateriaal te duur is en het aantal benoodigde 
omzettingen groot is en deze niet alle even bevredigend 


verloopen. 
Teysm. XVIII. 31 


— 476 — 


Wat is dan het materiaal, waarvan men in dit geval 
is uitgegaan? Dat is zou men kunnen zeggen de kurk 
geweest, of liever gezegd het kurkzuur, dat daaruit ont- 
staat door oxydatie met salpeterzuur. Nu is de kurk op 
zich zelf zoo’n duur materiaal niet, maar de omzetting tot 
kurkzuur geeft slechts een geringe opbrengst aan deze 
verbinding. Men kan wel is waar ook op andere wijze 
tot kurkzuur komen, maar toch is het op het oogenblik een 
vrij moeilijk toegankelijke verbinding. Over de details van 
de overvoering van dit kurkzuur in de cocaine kan ik hier 
niet verder uitwijden; ik moet volstaan met de opmer- 
king, dat men dit zuur achtereenvolgens in een 17-tal 
andere stoffen moet omzetten, alvorens inen het eindpro- 
duct de cocaine verkregen heeft. Dit geeft althans een 
denkbeeld van de gecompliceerdheid van de zaak en maakt 
het begrijpelijk, in aanmerking nemende, dat niet alle om- 
zettingen bevredigend verloopen, ja dat er zelfs één bij is, 
die slechts voor een zeer klein gedeelte in de gewenschte 
richting gaat, dat de op deze wijze verkregen cocaine zeer 
veel duurder uitkomt dan het natuurlijke product en, dat er 
geen sprake van kan zijn, dat er eenige concurrentie in 
dit opzicht te vreezen is. 

Wat betreft de kinine, waarover ik nu nog eenige woor- 
den in het midden wensch te brengen, ligt de zaak voor 
zoover we op het oogenblik kunnen beoordeelen, volstrekt 
niet eenvoudiger, eer zelfs nog gecompliceerder. Er zijn over 
kinine en de andere kina-alkaloiden aì heel wat onderzoe- 
kingen gepubliceerd, zoodat men daarover een boek zou 
kunnen vullen. Eerst in den laatsten tijd wordt de struc- 
tuur meer en meer duidelijk. Alles is echter nog analy- 
tisch werk en van een kunstmatige bereiding van het 
alkaloide zelf is heelemaal nog geen sprake en naar het 
mij voorkomt, behoeft men zich daar voorloopig ook geen 
zorgen over te maken. De samenstelling van de kinine is 
zeer ingewikkeld; dat maakt, dat het met de kunstmatige 
bereiding van dergelijke lichamen niet zoo vlug loopt. Toch 


— 411 — 


heeft de studie van de kina-alkaloiden indirect ook reeds 
tot belangrijke resultataten geleid. Men heeft namelijk 
de vraag te berde gebracht, hoe de koortswerende wer- 
king samenhangt met bepaalde groepen in het molecuul. 
Dit heeft aanleiding gegeven tot de bereiding van verschil 
lende nieuwe kunstmatige stoffen, die op hunne koorts- 
werende werking werden onderzocht. De vrucht van die 
onderzoekingen is geweest, dat de geneeskunde verrijkt 
is met stoffen als: antipyrine en phenacetine, zeer algemeen 
bekende middelen. 
Ten slotte eenige woorden over: 


De chemie van de rubber. 


In de laatste jaren heeft men kunnen zien, dat er her- 
haaldelijk patenten werden aangevraagd op de bereiding 
van kunstmatige rubber. Juister zou het zijn, wanneer 
ik zei op de bereiding van een rubbersurrogaat, want in- 
derdaad is er van een product, dat werkelijk met rubber 
identisch is nooit sprake geweest. Met veel ophef is er 
in couranten geschreven over de ontdekking van rubber 
in graan. Men behoefde nu voortaan graan maar te kau- 
wen, om caoutchouc te Krijgen. Zoo stond het er nu wel 
niet, maar het kwam toch daar op neer: graan zou n. l. 
met ptyaline behandeld moeten worden en deze stof komt 
voor in het speeksel. Nu is het volstrekt geen nieuws, dat 
graanvruchten een taaie, kleverige materie bevatten, het 
z.g. gluten, maar die stof heeft met rubber niets uit te 
staan en het kan alleen bij een leek opkomen, te denken dat 
dit het geval zou zijn. Maar ook als surrogaat voor rubber 
verwacht ik van die stof geen heil of beter gezegd onheil, 
want ik zie er geen concurent in voor het natuurproduct. 
De oplossing van het vraagstuk om rubber te maken, 
d. w.z. werkelijke rubber, kan natuurlijk alleen verkregen 
worden door exact wetenschappelijk onderzoek en we heb- 
ben ons dus eerst af te vragen: wat weet men van de 
samenstelling van de rubber? 


— 418 — 


Het is steeds een mengsel van caoutchouc met meer of 
minder hars, van die caoutchouc nu weet men, dat het 
een hoogmoleculaire koolwaterstof is, een verbinding dus, 
die uitsluitend uit koolstof en waterstof bestaat. We moe- 
ten met WEeBER aannemen, dat de caoutchouc niet als 
zoodanig in het melksap in den boom aanwezig is, maar 
daaruit eerst later ontstaat. WerEBeERr heeft daarover belang- 
wekkende proeven genomen, om dat aan te toonen. Hij 
schudde n. 1. het versch uitgevloeide melksap van Castiiloa 
met aehter. Deze aetherische oplossing, die 28 pCt. residu 
geeft bij verdamping, is volmaakt dunvloeibaar. De rest 
is dik vloeibaar, olieachtig en gaat aan het licht binnen 
2 uur in een vaste massa over, die dan evenals caoutchouc 
in aehter onoplosbaar is en in eigenschappen geheel met 
caoutchouc overeenstemt. Hetzelfde kon WeBeERr ook be- 
reiken door bij de aetherische oplossing een beetje van 
een aetherische zoutzuuroplossing te voegen. Er had dan 
een heftige reactie plaats, de aether ging krachtig koken 
en er scheidde zich een in aether onoplosbare stof af, die 
caoutchouc bleek te zijn. 

We moeten dus aannemen, dat in het melksap een nog 
onbekende koolwaterstof aanwezig is, waaruit door poly- 
merisatie, d. w. z. doordat meerdere moleculen zich samen 
verbinden, de caoutchouc ontstaat. 

Verhit men caoutchouc, dan krijgt. men meer eenvoudig 
samengestelde koolwaterstoffen, behoorende tot de groep 
van de terpenen, die ik straks gelegenheid had te noemen 
als bestanddeel van de aetherische olies. Toch kan uit 
dit experiment, dat bij vrij hooge temperatuur genomen 
is, geen verdere conclusie getrokken worden, dan dat de 
caoutchouc aan de terpenen eenigszins geparenteerd is, 
zonder dat daarmee duidelijk wordt, hoe die verwant- 
schap nu precies is. Een stap verder is het vraagstuk 
tot zijn oplossing gevoerd door de studie van HARRres over 
de inwerking van ozon op caoutchouc, die daarmee een 
goed gekarakteriseerde verbinding kon verkrijgen, die bij 


— 479 — 


koken met water laevulinezuur gaf, een gekristalliseerd 
zuur, waarvan men de moleculaire bouw kent. Door deze 
omzetting is het zeer waarschijnlijk geworden, dat we 
het in de caoutchouc te doen hebben met een koolwater- 
stof met een ringvormige koolstofbinding van acht kool- 
stofatomen. Een overeenkomstige verbinding was voor- 
dien niet bekend, zoodat men hier nog heelemaal op onbe- 
kend terrein staat. Dat is in het kort de momenteele 
stand van de questie. Als van zeer groot belang mag in 
de chemie van de eaoutechouc beschouwd worden, de na- 
dere bestudeering van den samenhang van deze stof met 
de terpenen. Misschien dat men dan in de toekomst me- 
thoden zou kunnen vinden, om uitgaande van terpentijnolie 
b. v. caoutchouc te maken. Voorloopig zijn we daar nog 
verre van verwijderd en waar, naar het mij voorkomt, in 
de naaste toekomst nog geen gevaar bestaat voor een 
kunstmatig product, identisch met het natuurproduct, daar 
zou ik willen adviseeren: 
„Piant met een gerust geweten caoutchouc-boomen.…’” 


GORTER. 


— 480 — 


“ egrtogaj “ere | 6, |e06z| oL0e | vo “eLUOWW Y 
‘VAL 9| | einzjeAeAZ 
R Ü u 8 zet 8 “TD 00G 
8 C9CIT | “re sltaEd 9 | GOT |e898\ FTeF | ‘A en gesc d ed 
“_ "@stegal “ FL'9 \9'8e1 [4905 e6EOe | ve tunp 9| |jeowsewmoyr, 
p || 1D 099 
erelonen EAP Ane gra | 
8 | 028 (9'618F) OE'LIT = „I89j 901 | BEEjeLTEE | CA ENSELE) — jsewoqaolg d 
pg | oer co0z| ortie | ve | | 
0 n “eIUOU U Y 
‘SEH BEC | 68 |CCTE| FE'09 9 ‘0 9| | einzjPABAZ 
. ú . (is . . ei) 006 
8 O&TeIj* eertaga)“ T'9 | LII | 688) oee | A eN 8883 G) jeewsewour) TH 
“19 099 
Je OLFtGA Yo 9 | EFT |GOFE) 6698 | ‘ev runp 9) | peyaoorgg 
“1 OSF 
Kr 5 EE EES TE 
3 ie) ee ene) feel lep) 5 D- 
BIEN Bef) EZ [EESISE ES zel El © ep 5 
5 1, ae 5 ed N= [el Ss ®@ D a et bad DD DW E p=) —= ® 5 
5 5 © mre 5 5 o 5 B EE EE Hd © =| ® 
=| oe e= Sn Lln ez G deale ep 5 
m8 IEEE) wee Gerda Ass Es Es | EE En 
BISIER| RS SE enne Si B RS 5 
88 5 28 Ee & 
LEE kj FS [OSJESGS) SE i 
1 IPqer 


"Toom ‚JUS dod uodepuodor jezuev Joy uo jeAuOHor op Hoosje ‘s1ojlioorgonpord ep 37008 


& [9de 
good 1 Teqer 


“(LOGT TuaP ,1—906T tunp T) avel JoA uoo TaA0O opuodoor ‘oord ofooyog op ueA JYorzieao uoo 
‘pöojodiaou uliz vorroqer opueggzsitopuo ur uogeyjnsor op uvArgEA ‘uowouos gewey Jow zoord 


-sguigsowog uoo uingInnIJDg uop ur prom geeyipuÂg-Ijen Joy ueA JOSrproomuodoproA uop UBA Yoozioa do 


“HANVA LAN JHOHUASDNILESHINHA 


_Snit 8. 


81 | 4.26 270 


Snit 7. 
)07. 29 April 1907. 17 Juni 1907. 

2 m.M. | Regenval: 598.1 m.M. Regenval: 546.9 m.M. 
sen: 42.| Aantal regendagen: 41./ Aantal regendagen: 81. 
Ee sldel: lslás 
ME EES Belg 
BES =| 0 | 9 ee 
ee ee esi eg|e= 
Be En Ee sE Es 
enke. ® Sa ON Kie en 
in Gr. | ce. M. lin K.G.l in Gr. | c. M. lin K.G.l in Gr 
440 136 4.59 265 140 5.07 340 
410 120 728 400 116 5.28 340 
395 90 7.64 390 91 7.04 435 
325 122 2.20 125 122 245 175 
160 107 475 275 100 3.825 250 
410 85 5.98 335 78 5.10 315) 

| 
320 125 4.355 275 114 105 135 
| 
_310 106 | 6.24 216 Ooa 285 185 
370 85 6.18 360 


OVERZICHT van de Opbrengsten der opeenvolgende Ramehsnitten. 


Snit 1. Snit 2. Snit 3. Snit 4. Snit 5. Snit 6, Snit 7, Snit 8. 
31 Juli 1906. 10 September 1906. 22 October 1906. 3 December 1906. 22 Januari 1907 12 Maart 1907. 29 April 1907, 17 Juni 1907, 
Regenval: 442.1 m.M. Regenval: 4486 m.M. | Regenval: 480.1 m.M. \ Regenval: 383.5 m.M. | Regenval: 774.1 m M. | Regenval: 646.2 m.M. | Regenval: 598.1 m.M. Regen val: 546,9 m.M. 
Aantal regendagen: 23. | Aantalregendagen:29.(*)/ Aantal regendagen: 32.| Aantal regendagen: 30.| Aantal regendagen: 42.| Aantal regendagen: 42, | Aantal regendagen: 41. | Aantal regendagen: 31. 
Ee Beal salsa elden TEsldelf Teelen mls aten nt 
Vl Ea I8EIAEEa ESE Ea sEIAE als SalsSjaEEarEEISRIE ESI. ESP 
be ie, = ass dan a = ie: = REE 
Beeken Salsa Alea SAS les SA sie (en SAKE KERENDE 
a Weele eel sales telseliESisiSsalssigsISa ese (SS SSN Ee 
bo 5 SI ER EI JS ee CO SCA Za SIS IE SONS EE eis CMS IL EE EN DE KERN ES 
Bes Se EE EES Ee NN 
3 KS RIS 2 5 ! | 5 ® ® jane ® on 
c.M. jin K.Glin Gr. | c.M. lin K.Gjin Gr. | ec. M. jin KG in Gr. | c. M. lin KG in Gr. \ ce M. in KG in Gr. e.M. lin KG in Gr. | c.M. jin KG in Gr. | ce. M. jin K.G.l in Gr. 
a. 151 8 520 140 9 580 143 7.10 505 145 6 90 290 151 8.03 465 140 7.70 440 136 4,59 265 140 5.07 340 
Bl. b. 116 6.75 435 110 4,25 255 115 6.30 420 120 8.60 510 128 9.80 528 106 5.50 410 120 728 400 116 5.28 340 
| 
| e 75 5.25 | 275 90 | 6 340 92 | 7.70 | 445 96 | 8.50 | 465 100 | 11.01 | 410 85 | 7.20 | 895 90 | 7.64 | 390 91 | 7.04 | 435 
| | 
| 
| a. 128 2 150 128 4,25 255 130 6.05 415 133 5.60 330 ‚ 142 3.25 230 137 5 325 122 2.20 125 122 2.75 175 
| | | 
B2, b, 95 2 200 103 4.75 290 100 5.65 | 330 108 4,10 235 | 120 5.60 | 380 108 4.50 160 107 475 275 100 3.825 250 
| 
c. 80 4,25 250 85 4,80 215 74 4.825 235 87 7.30 400 | 96 146 235 86 7.10 410 83 5.98 335 78 5.10 315 
| 
| 
a. 127 6.50 480 130 4.30 290 126 3.25 | 215 137 2.39 152 138 285 | 195 132 5 320 125 4,355 275 114 1,95 135 
í | Í Í | 
B3. b. MA | 4 290 | 102 | 555 | 3655 108 | 585 | 410 | 110 | 7.10 | 450 | 120 | 630 | 410 | 106 | 525 | 310 | 106 | 624 | 218 95 | 285 | 185 
| | | 
| c 76 | 550 | 200 | 67 | 425 | 270 76 | 6.60 | 390 82 | 9,30 | 470 9% | 851 | 485 | 72 | 610 | 370 85 | 618 | 360 81 | 426 | 270 
Ii | | | Í | | 
| Ü 4 


*) Met regenval is bedoeld: de hoeveelheid regen, gevallen in de periode van de eene snit tot de volgende. 


— 481 — 


Uit bovenstaande cijfers blijkt, dat de volbemesting (B1.) 
in alle opzichten gunstig heeft gewerkt, zoowel ten opzichte 
van stengel en bladproductie als op de hoeveelheid linten, 
Ook op de lengtegroei is blijkbaar een gunstige invloed 
uitgeoefend. 

De gewichtsverhouding tusschen stengel en bastlagen 
(linten) is voor de 8 proefveldjes vrijwel dezelfde. De 
uitlevering van Bl. toont aan, dat vooral de productie aan 
linten 1° en 2° lengte (meest marktwaardige) buitengewoon 
gunstig genoemd mag worden, vergeleken met de opbreng- 
sten van de half en onbemestte vakken. 

De invloed der bemestingen deed zich regelmatig zonder 
groote sprongen gelden. 

Wel vielen gedurende het proefjaar ups and downs - 
in de productiecijfers te constateeren, welke echter 
uitsluitend aan klimatologische invloeden dienen te worden 
geweten, aangezien de opbrengstcijfers der 3 veldjes gelijk- 
tijdig stegen of daalden. 

Uit de verkregen cijfers blijkt dus, dat het volbemeste 
vak, in het geheel 47-45 % (droge linten) meer produ- 
ceerde dan het onbemeste, terwijl de meerdere productie 
van het halfbemeste slechts 15-15 % bedroeg. 

De bemestingskosten zouden per bahoe bedragen: 
voor de volbemesting f 101-50 en voor de halfbemes- 
ting f 72. — 

Is de marktwaarde der linten nu van dien aard, 
dat na aftrek van de bemestingskosten, de opbrengst 
per bahoe nog aanzienlijk meer is dan van onbemeste 
velden, dan kan de volbemesting als productief beschouwd 
worden. 

Het behoeft wel nauwelijks nader te worden betoogd, 
dat: 

1. De verkregen resultaten zeer relatief zijn, omdat de 
juiste verhouding der toe te dienen meststoffen voor 
elk gewas en voor elken bodem, uitsluitend langs 
empirischen weg is vast te stellen. 


— 482 — 


2. De resultaten op grooter schaal onder dezelfde om- 
standigheden, allicht minder gunstig zullen zijn, waar- 
door men de productiecijfers per bahoe of per H. A. 
omrekenend een beeld weergeeft, dat niet met de 
werkelijkheid overeenstemt. 

Je He Else 

Buitenzorg, Juli 1907. 


III LLIGAT en 


DE ZINTUIGEN DER PLANTEN. 


Vroeger was het gemakkelijk het verschil tusschen 
dieren, planten en mineralen aan te geven. Zulks was 
heel eenvoudig. De planten groeien en leven; de dieren 
groeien, leven en voelen. Zoo zei de groote LINNAEUS; in 
het latijn: „plantae crescunt et vivunt, animalia crescunt, 
vivunt et sentiunt”. De steenen doen natuurlijk noch het 
een, noch het ander. Het was toch tempo-doeloe. Thans 
is het voor een natuuronderzoeker lang niet zoo gemakkelijk, 
het verschil tusschen planten en dieren te preciseeren. Wij 
letten tegenwoordig meer en meer op de talrijke overgangen 
in de natuur, en het is zelfs vrij moeilijk om eenig karak- 
ter te vinden, waardoor het geheele dierenrijk zich van 
het plantenrijk onderscheidt. Het is wel bekend, dat het 
bewegingsvermogen alleen voor een oppervlakkige beschou- 
wing een afdoend verschil is. Niet alleen zijn er vele dieren, 
die zich niet van plaats tot plaats bewegen kunnen (locomo- 
torische beweging), wij kennen echter ook zeer vele planten, 
welke zich op die wijze bewegen. Wel is waar zien wij 
nooit boomen en heesters in de tuinen rondloopen, maar 
onder het mikroskoop verandert de zaak. Dan wemelt 
het van zich bewegende kleine planten, en zelfs met het 
bloote oog kan men verscheidende kleine groene wieren 
in het water, of schimmels op de aarde zich zien bewegen. 

Den niet deskundigen komt het voor, alsof er een groot 
verschil bestaat tusschen planten en dieren ten opzichte 
van de zinnen. Deze meening is echter lang niet juist. 
Bij oneindig veel kleine, laag ontwikkelde dieren zijn de 
zinnen niet beter ontwikkeld dan bij vele planten. Maar 
niet alleen dat; in de laatste decenniën is het een aan- 


— 484 — 


gename taak voor de moderne natuuronderzoekers geweest, 
juist de groote overeenkomst aan te toonen tusschen de 
dieren en de planten ten opzichte van de zinnen. Mocht 
iemand denken, dat de dieren voelen kunnen, en de planten 
niet, dan is dit, en wel in ’t bijzonder hier in Indië, 
waar het overal vol van „Kruidje-roer-mij-niet” is, een 
verkeerde gedachte. Om een goed idee van de gevoelig- 
heid dezer plant te verkrijgen, moet men niet, zooals 
gewoonlijk, met een stok of met den voet de plant aan- 
raken. Veel beter en veel interessanter is het om met 
een lucifertje de uiterste blaadjes van zulk een Mimosa- 
blad te branden. Blijft men er eenige minuten bij staan, 
dan zal men zien, hoe de pijn, door de brandwond ont- 
staan, ook door de niet gewonde blaadjes wordt gevoeld. 
Heeft men nog eenige minuten geduld, dan zal men zien, 
hoe de overige bladeren van de plant ook de kleine 
bladparen te zamen vouwen, waaruit men kan opmaken, 
dat de pijn door den stam geleid geworden is. 

Wij kunnen nu inderdaad al wat bij een oppervlakkige 
beschouwing verschillend schijnt te zijn tusschen dieren 
en planten, nagaan, en wij zullen overal voorbeelden 
vinden, waar het verschil niet bestaat. Het is natuurlijk, 
dat de meeste overeenkomst bestaat tusschen de laagst 
staande wezens. Tusschen de hoog ontwikkelde dieren 
en planten is er altijd nog voldoende verschil, en toch 
brengen de talrijke onderzoekingen elk jaar grooter en 
grooter overeenkomst aan het licht. Men herinnere zich 
slechts de prachtige onderzoekingen der laatste jaren 
ten opzichte van bevruchting en van de erfelijkheid, die 
zoowel bij de planten als bij de dieren volstrekt dezelfde wet- 
ten volgen. Ook de wetten der zenuw werking zijn voor beide 
geheel dezelfde, ofschoon wij tot nu toe geen zenuwstrengen 
bij de planten gevonden hebben. Een klimdraad van een 
komkommer is prikkelbaar volkomen volgens dezelfde wet- 
ten als de gevoelzenuwen bij ons menschen. Het is hier 
echter niet de plaats om al deze overeenkomsten tusschen 


— 485 — 


planten en dieren na te gaan. Een van de meest ver- 
rassende ontdekkingen der laatste jaren op dit gebied zullen 
wij hier behandelen, namelijk de ontdekking van bepaalde 
zintuigen bij de planten. 

Natuurlijk bestaat er een duidelijk waar te nemen ver- 
schil tusschen de zintuigen der dieren en die der planten. 
De laatste bezitten geen zenuwstrengen. Als een zoöloog 
anatomisch-histologische onderzoekingen op de zintuigen 
doet, zoekt hij altijd eerst naar de zenuwen. Vindt hij 
deze verband houdende met bijzonder gevormde organen, 
dan is hij altijd geneigd deze als zintuigen aan te duiden, 
ook als hij geen verklaring geven kan van de wijze, waarop 
ze werken. Daar de zenuwen geen andere funktie uit- 
oefenen dan de leiding der prikkeling, moet men natuur- 
lijk aannemen, dat deze opvatting van den zoöloog volkomen 
juist is. Daar de planten zooals gezegd, geen zenuw- 
strengen hebben, kunnen wij bij het zoeken naar zintuigen 
bij de planten niet zoo gemakkelijk ons doel bereiken, Wij 
dienen meer bescheiden te zijn, en niet zulke groote eischen 
aan de zintuigen te stellen. In de werkelijkheid is dat 
ook niet noodig. Het is volstrekt gerechtvaardigd elk 
orgaan, dat door zijn bijzondere inrichting de plant in staat 
stelt een bepaalde prikkeling waar te nemen, als zintuig 
te beschouwen. Het doet er dan absoluut niets toe, of 
het betreffende orgaan erg eenvoudig samengesteld, of zeer 
gecompliceerd is, mits het slechts werkelijk voor een be- 
paalde prikkeling gevoelig en hiervoor speciaal gevormd 
is. Het is een bekende zaak, dat de wortelpunt zeer ge- 
voelig is voor verscheidende prikkelingen b.v. voor die 
door de zwaartekracht veroorzaakt. Als een jonge wortel 
uit de loodrechte houding gebracht wordt, „percipeert”’ 
de wortelpunt dadelijk deze voor den wortel abnormale 
houding, en deze prikkeling wordt overgebracht naar het 
iets oudere gedeelte, dat in vollen groei is. Men ziet daarna, 
dat de wortel zich buigt door in een boog te groeien, tot- 
dat hij zijn natuurlijke loodrechte stelling weer hernomen 


— 486 — 


heeft. De opname der prikkeling en de zichtbare gevolgen 
ervan, zijn dus twee verschillende werkzaamheden, in twee 
verschillende gedeelten van den wortel gelocaliseerd, het 
eerst in de wortelpunt, en het tweede in het sterk groeiende 
gedeelte van den wortel. Dit is echter nog geen voldoende 
reden om de wortelpunt als een bijzonder zintuig te be- 
schouwen. De wortelpunt is niet in het bijzonder voor de 
zwaartekracht gevoelig, maar ook voor vele andere prik- 
kelingen. Dat is de reden, waarom men de wortelpunt 
de hersens der planten genoemd heeft, wel is waar minder 
korrekt, daar de hersens juist het centrum van het 
zenuwstelsel der dieren uitmaken, waarheen alle verschil 
lende prikkelingen geleid, en opgenomen worden, als ge- 
voel, smaak enz.; terwijl de wortelpunt integendeel het 
orgaan is, waar de prikkeling gepercipeerd wordt, en van- 
waar de prikkeling geieid wordt naar een andere plaats, 
waar ze opgenomen wordt, en waar het gevolg: de bui- 
ging van den wortel plaats heeft. De wortelpunt kan 
men dus veel beter vergelijken met de uiterste einden 
der zenuwen, en niet met de hersenen. Of er in de wor- 
telpunt bijzondere zintuigen voor de „perception” der 
zwaartekracht of andere prikkelingen voorkomen, is iets 
afzonderlijks. De wortelpunt in het geheel kunnen wij, 
als gezegd, echter niet als een zintuig beschouwen. 

Daar, zooals wij gezien hebben, de wortelpunt in staat is 
de werking van de zwaartekracht te percipieeren, moeten 
wij aannemen, dat er in dat gedeelte van de planten wer- 
kelijk een of ander orgaan bestaat, hetwelk deze funktie 
verricht. Men heeft dan ook getracht zulke te vinden. 
Hoogstwaarschijdlijk is men er ook in geslaagd na te 
sporen, op welke wijze de zwaartekracht opgenomen wordt. 
Ter verklaring hiervan heeft men de zoogenaamde „Sta 
tolithen-theorie” opgesteld. 

Deze naam is ontleend aan de zoölogie. Onder Sta- 
tolithen verstaat men eenige eigenaardige organen van 
verscheidende lagere dieren; ze bestaan in hoofdzaak uit 


— 487 — 


een of meerdere korrels, in een holte liggende. Op den 
binnenkant daarvan eindigen zenuwen. (zie Fig. 1.). Ver- 
andert nu het dier van houding, dan drukt het korreltje 
(Fig. 1o) op verschillende dezer zenuwcellen (z in Fig. 1). 
Als b v. het dier het ondersteboven komt te liggen, zullen 
de zenuwcellen, die anders boven zitten, en niet door het 
korreltje, de statolith, gedrukt worden, nu juist beneden 
komen, en de statolith zal daarom op deze drukken. Dat 
is natuurlijk ongewoon, en wordt dadelijk in het centrum 
van het zenuwstelsel Ft 

opgenomen. Het or- 
gaan moet dus dienen, 
om de houding van 
het dier in de ruimte 
waar te nemen. Het 
is iets dergelijks, als 
verondersteld wordt 
ten opzichte van de 
drie bogen in het oor 
bij de hoogere dieren 
en bij de menschen. Statolith en oog van Rhopalonema, 
Bekend is het, hoe een een soort zeekwal, sterk vergroot. 
duif, waarvan men de oorbogen verwijderd heeft, het even- 
wicht verliest. 

Daar de meeste planten nu ook zeer gevoelig zijn voor 
een veranderde houding in de ruimte, en de normale stel- 
ling terug zoeken, heeft men ook bij deze naar „Statolithen” 
gezocht, en meent ze in de zetmeelkorrels gevonden te 
hebben. In speciale cellen van de wortelpunt en van 
andere voor de zwaartekracht gevoelige organen hoopen 
zich zulke zetmeelkorrels op, en van deze hebben HABER- 
LANDT en NeMmec aangetoond, dat ze hun plaats in de cellen 
veranderen, naarmate deze in een andere stelling komen. 
Als de wortel met de punt naar beneden staat, liggen de 
zetmeelkorrels beneden in de cellen, en drukken dus op 
het protoplasma in het onderste gedeelte van deze (Fig. 2). 


— 488 — 


Wordt daarentegen de wortel met de punt naar boven 
gehouden, dan komen de korrels tengevolge van de zwaar- 
tekracht nu te drukken op het gedeelte van het celslijm, 
dat vroeger boven was, maar nu beneden is. Daar wij 
geene zenuwdraden bij de planten kennen, moeten wij aan- 
nemen, dat het gewone protoplasma deze druk percipeeren 
kan, en daardoor de prikkeling geven tot eene verandering 
in de richting van den verderen groei, zoodat de wortel 


Lengtesnede door den wortelpunt van Nasturtium. 
De zetmeelkorrels werken als statolithen. Sterk vergroot. 


weer in zijne normale houding komen kan. Het is hoogst 
waarschijnlijk, dat deze theorie juist is. Zij wordt ook door 
experimenteele proeven bekrachtigd. HABERLANDT heeft de 
zetmeelkorrels uit de wortelpunt laten verdwijnen, door de 
plant onder condities te houden, waarbij geen nieuwe kor- 
rels gevormd kunnen worden, terwijl de oude wel verbruikt 
worden. Een dergelijke wortel, wiens punt vrij van zet- 
meelkorrels was, bleek niet gevoelig te zijn voor de zwaar- 
tekracht. Kwam ze weder onder gunstige condities voor 


— 489 — 


de vorming van zetmeel, en wanneer zulks inderdaad ge- 
vormd werd, was de wortelpunt weer in staat de zwaar- 
tekracht te percipieeren. 

Toch vinden wij geen termen om de zetmeelkorrels in 
de wortels van de planten als eigentlijke zintuigen te be- 
schouwen. Deze korrels hebben nametijk ook,en misschien 
wel in hoofdzaak een heel andere bestemming in het leven 
der planten. Ze vormen een der overgangen van het 
voedsel der planten op den langen weg van ruwe stoffen 
tot de eindelijke bouwstoffen der cellen. Ze hebben geen 
bijzondere inrichting voor het waarnemen der zwaarte- 
kracht. In elk geval zijn ze dus niet speciaal als zintuigen 
ontwikkeld. 

Dit is daarentegen wel het geval met de speciale or- 
ganen, waardoor prikkelingen door stoot en druk waarge- 
nomen worden. 

Het is iedereen bekend, dat vele planten zich bewegen, 
wanneer ze aangeraakt worden. Hier in Indië is het „Kruidje- 
roer-mij-niet’’ (Mimosa pudica) een goed voorbeeld van zul- 
ke planten. Doch ook bij vele andere gewassen vinden wij 
een dergelijke gevoeligheid, en dit niet alleen bij de blade- 
ren, maar ook bij de meest verschillende gedeelten der 
plant. Wij zullen slechts eenige voorbeelden noemen. 
Planten met voor beroering gevoelige bladeren zijn behalve 
Mimosa ook de amerikaansche Vliegenvanger (Dionaea 
muscipula), een andere, zuid-Europeesche insektenvanger: 
de kleine Aldrovanda versiculosa, de Zonnedauw (Drosera) 
en in mindere mate de Klaverzuring (Oxalis), de hier in 
Indië gewone Biophytum sensitivum en vele andere. Ver- 
der zijn de meeste ranken, waarmede de klimplanten tak- 
ken en andere steunsels grijpen, gevoelig voor aarraking. 
Als een bijzonder goed voorbeeld van zulke planten kunnen 
wij noemen de in Indië algemeen voorkomende Momordica 
Charantia (Maleisch: Pepareh) en vele andere van dezelfde 
familie (de komkommerfamilie). Ook de meeldraden en de 
stempels zijn bij heel veel planten gevoelig. Bij de Ber- 


40) — 


beris maken de meeldraden bij de zachtste aanraking een 
plotselinge beweging, waardoor het stuifmeel uit de helm: 
knopjes geschud wordt over het insekt, dat de honing in 
de bloem zoekt. De heele inrichting dient natuurlijk om 
het stuifmeel door de insekten van de eene bloem op de 
andere te laten overbrengen. Met hetzelfde doel zijn de 
meeldraden gevoelig bij verscheidene soorten van Knoop- 
kruid (Centaurea,), bij Abutilen en nog bij vele andere 
planten. De stempels zijn gevoelig bij de in de indische 
tuinen vrij veel gekweekte Torenia en andere van dezelfde 
familie (b.v. Mimulus luteus) en ook bij eenige Orchideeën 
(Catasetum en Mormodes) en nog bij enkele andere. 

Bij al deze planten is de gevoeligheid zoo groot, dat het 
bijna niet aan te nemen is, dat er geen bijzondere organen 
voor de „perception” der prikkeling zouden aanwezig zijn. 
Inderdaad is het ook gelukt zulke te vinden, en hier treffen 
wij organen, welke speciaal daarvoor ingericht zijn, en 
wier anatomische struktuur volkomen voor het doel passen, 
zoodat wij met volle recht deze organen als zintuigen 
beschouwen kunnen. 

Het zou te ver voeren al deze organen systematisch te 
behandelen. Laat het genoeg zijn eenige algemeene prin- 
cipes, door enkele voorbeelden geïllustreerd, te bespreken. 
Daar de plantendeelen, welke in ’t bezit van gevoelsorganen 
zijn, als boven al vermeld, van het meest verschillende 
karekter zijn, kan het geen verwondering baren, dat de 
gevoelsorganen zelf ook heel wat types aanwijzen. Dat 
er vele types bestaan, is ook een natuurlijk gevolg daar- 
van, dat de aanrakingen, welke de planten van buiten 
prikkelen, van hoogst verschillenden aard kunnen zijn. 
Bij een rank b.v. is het voor de plant ’t voordeeligste, als een 
groot gedeelte van dit orgaan gevoelig is. Bij andere gevoe- 
lige organen b.v, bij het blad van de vliegenvanger, is er 
een bepaalde plek, waar het blad gevoelig moet zijn, om de 
kleine beesten, die deze plek aanraken, te kunnen pakken. 
Maar alle verschillende gevoelsorganen hebben dit ge- 


— 491 — 


meenschappelijke karakter, dat de druk, van buiten veroor- 
zaakt, niet gelijkmatig op de cellen van de oppervlakte wer- 
ken mag, maar geconcentreerd moet worden op het ge- 
voelige protoplasma. Bij de meer gecompliceerde gevoels- 
organen wordt de druk zelfs versterkt door werking van 
hefboomen of andere samengestelde werktuigen. 

Deze druk moet plotseling op het protoplasma werken, 
zoodat dit zelf plotseling gedeformeerd kan worden. De 
groote Duitsche plantenphysioloog Prerrer heeft aangetoond, 
dat een gelijkmatige druk met een langzame vermeerdering 
van de kracht, waarmede gedrukt wordt, geen „Reizbe- 
wegung” tot stand brengt. Men zal daarom altijd bij de 
gevoelsorganen kunnen waarnemen, dat ze erop ingericht 
zijn, een plotselingen en gelocaliseerden stoot of druk op 
het protoplasma te kunnen uitoefenen. 

Het is inderdaad moeilijk de beste voorbeelden uit te 
kiezen, daar alle verschillende types van gevoelsorganen 
bijna even interessant zijn. Wij moeten uit de vele echter 
toch enkele kiezen, en zullen beginnen met de gevoelsor- 
ganen bij de klimranken van de komkommer en andere 
soorten van dezelfde familie. 

Hoe kan een rank een steunsel vinden, als dit zich aan 
de andere zijde van de plant bevindt? Iedereen zal ge- 
makkelijk zelf deze vraag kunnen beantwoorden, indien 
hij met een weinig geduld een of andere klimplant met 
ranken wil gadeslaan. Als een bijzonder goed voorbeeld 
kan de boven vermelde Momordica dienen, die hier in 
Indië overal op de dijken voorkomt. Als men den stand 
van een rank goed heeft opgenomen, zal men, wanneer 
men na een kwartier of een half uur dezelfde rank weer 
bekijkt, kunnen opmerken, dat de rank een heel andere 
houding heeft aangenomen. De ranken bewegen zich 
voortdurend in kringen. Daardoor wordt de omgeving 
van de plant door elke rank doorzocht zoover, als deze 
reiken kunnen. Daar nu alle ranken dezelfde zoekende 


beweging uitvoeren, evenals zoovele voelhoorns, is het 
Teysm. XVIII. 32 


— 492 — 


bijna onmogelijk, dat een steunsel in de nabijheid der plant 
niet door de een of andere rank aangeraakt zou worden. 
Wanneer een rank nu tegen een steunsel komt, zal er 
natuurlijk, daar de rank steeds verder wil, wrijving ont: 
staan, Wij kunnen gemakkelijk nagaan, wat er gebeurt, 
wanneer deze wrijving plaats heeft. Laat ons eens beproeven 
zulk een rank aan de onderzijde een weinig te kittelen. 
Wij kunnen hiertoe een haartje, een klein grasstroo of 
iets dergelijks bezigen. Wij zullen dan zien, dat de rank 
na verloop van een halve of hoogstens eenige minuten 
zich op de plaats, waar zij gekitteld werd, buigt. 
Gaan. wij met het kittelen of met het wrijven door, 
dan zal de buiging sterker en sterker worden; doen wij 
dit daarentegen slechts een enkele keer en heel weinig, 
dan zal de rank zich weer van zeif oprichten, gereed om 
weer een nieuw steunsel te zoeken. Heeft de rank dus 
een steunsel aangeraakt, dan heeft er, zooals gemakkelijk 
te begrijpen is, een voortdurende wrijving plaats, waardoor 
de rank zich sterker en sterker om het steunsel buigt, 
om het ten slotte geheel te omsluiten. Dat de rank deze 
kittelende of wrijvende prikkeling waarnemen kan, heeft 
juist zijn reden daarin, dat de geheele oppervlakte ervan 
met kleine gevoelsorganen bezet is. Ze zijn vrij eenvoudig, 
maar voldoen toch aan de bovengenoemde eischen voor 
een orgaan, dat prikkelingen zal kunnen waarnemen. 
In Fig. 3 zien wij eenige cellen van de opperhuid van een 
rank van Komkommer (Cueurbita Pepo). Ongeveer in het 
midden van elke cel zien wij, als wij de cellen van buiten , 
beschouwen (Fig. 3 a) een klein kringetje. Snijden wij de 
celwand door, dan wordt het duidelijk, op welke wijze 
deze kleine kringetjes gevormd worden. In de celwanden 
zijn kleine trechtervormige verdiepingen, met den nauwen 
hals naar binnen geplaatst (Fig. 3 b). Hierdoor wordt 
natuurlijk het stuk celhuid, dat over zulk een trechter ligt, 
veel dunner dan het overige gedeelte daarvan. Inderdaad 
toonen metingen aan, dat de gewone celhuid een dikte van 


MG — 


ongeveer 8—4 duizendste mm. bezit, terwijl ze over den 
trechter slechts 0,6 — 0,8 duizendste mm. meet. De „gevoel- 
trechter” is gevuld met protoplasma, en dikwijls ligt er in de 
Fia 3 nauwe opening een klein kristal van 

J- * kalkoxalaat. Als de rank nu aange- 

raakt wordt, drukt het prikkelende 
voorwerp natuur- 
lijk de dunne cel- 


VAR huid boven op de 
gevoeltrechter naar 

Ô binnen. Hierdoor 

0, wordt het proto- 


En 


plasma in de trech- 


ter plotseling in 


j | 4 Gevoelstrechters Ben dan B 

heh den de prikkeling wordt 

en | Epidermis van daardoor waargeno- 

(EN Komkommer. men, De kleine 

4 a. van buiten gezien. kalkkristallen ver- 

b. in doorsnede. Sterk vergroot. hoogen natuurlijk 

deze werkzaamheid, daar ze met hunne scherpe kanten 

in het protoplasma dringen, als ’t ware de cel pijn doen. 

Zooals wij ook zelf door een reflexbeweging onze vinger 

terugtrekken, wanneer een splintertje erin komt, zoo is 

dit ook het geval bij dezen plantenvinger, wanneer de kleine 

kristallen erin dringen, al gebeurt dit dan ook met een 
veel langzamer beweging. 

Een tweede type van gevoelige opperhuidsecellen treffen 
wij aan bij de ook in de indische bloementuinen gekweekte 
Abutilon. Bij deze plant zijn de meeldraden gevoelig. De 
onderste gedeelten van deze zijn met elkaar vergroeid; 
doeh boven deze buis staan de talrijke vrije einden van 
de meeldraden omhoog, Als men een van deze heel zacht 
aanraakt, zal men zien, dat zij zich buigt in de richting, 
vanwaar de prikkeling komt. Onderzoeken wij de cellen 
van de epidermis van dit gedeelte der meeldraden, dan 


— 494 — 


zullen wij een eigenaardige inrichting vinden. De buiten- 
wand is sterk gewelfd, en de verschillende deelen ervan 
hebben een geheel verschillende dikte. In het midden is 
hij zeer dik en hard, daar de kurkstoflaag hier sterk ont- 
wikkeld is. In de peripherie daarentegen zijn de wanden 
fijn en dun, en in ’t geheel niet verkurkt, dus geheel zacht. 
Op de grens van de cel, die lager zit, gaat de celwand vrij 
steil naar boven 

(rechts in Fig, 4a) Lig 4 

doch aan de tegen- 
overgestelde zijde 
van de cel is het 
dunne gedeelte vlak 
uitgebreid. (links 
in Fig. 4a.) Wordt 
een druk uitgeoe- 
fend op zulk een 
celwand, dan zullen 
natuurlijk de dun- 
ne gedeelten mee- 
geven, en wel zoo, j 

als Fig. 4b. aan- Gevoelcellen Kn van 
toont. Het boven- a. voor aanraking. b. na aanraking. Sterk vergroot. 
gedeelte van den celwand zal naar binnen dringen, en 
een plotselinge en sterke druk op het protoplasma uit- 
oefenen, terwijl het benedengedeelte naar buiten zal gedrukt. 
worden, en in het protoplasma trekken, daar dit de celwand 
volgen moet. Op beide wijzen wordt de prikkeling geper- 
cipieerd. 

Bij de gewone „Kruidje-roer-mij-niet” en een hier in 
Indië vrij gewoon onkruid, met name Biophytum sensitivum, 
vinden wij nog meer gecompliceerde gevoelsorganen. Op 
de bladeren van deze planten bevinden zich eenige (l à 
2 mm.) lange voelharen. Fig. 5 geeft de basis van zulk een 
haar van Biophytum weer. Het bestaat uit twee deelen. 
Het onderste is gevormd door een kussen van dunwandige 


— 495 — 


en sterk met protoplasma gevulde cellen. Het andere ge- 
deelte bestaat uit een lange haarcel, die op de eene zijde aan 
dit kussen bevestigd is. Deze haarcel is zeer lang, maar is 
op Fig. 5 slechts gedeeltelijk te zien. Zij heeft dikke wan- 
den, en staat niet loodrecht, maar onder een hoek van onge- 
veer 60° Wanneer een insekt over het blad kruipt, moet het 
tegen deze haren stooten. De lange haarcel is door zijne ster- 
ke en dikke wanden vrij stevig, en laat zich niet buigen. 
Het gevolg is, dat ze als een hefboom op het celkus- 
sen aan den voet van het 
haar werkt. Dit zijn nu gevoe- 
lige cellen, en het gevolg is, dat 
het blad dichtslaat, wellicht om 
daardoor de insekcen te ver- 
schrikken, zoodat ze wegvliegen 
in plaats van het blad onge- 
stoord op te vreten. Door deze in- 
richting van het voelhaar wordt 
duidelijk gestreefd naar eene 
versterking van den druk, door 
Lengtesnede door den voet het insekt veroorzaakt; hiertoe 
van een gevoelsborstel van dient het lange hefboomhaar. 
Biopbytum sensitivum. Er is bij dit gevoelsorgaan dus 
Sterk vergroot. 5 Pe dl 

duidelijk een werkverdeeling tus- 

schen den „stimulator,’ en de gevoelcellen waar te nemen. 
Ten slotte zullen wij een van de meest ontwikkelde 
voelorganen beschrijven, namelijk de gevoelsborstels van 
de amerikaansche „Vliegenvanger (Dionaea muscipula). 
Fig. 6 geeft een voorstelling van deze plant. Het blad 
bestaat uit twee gedeelten, die gemakkelijk om den mid- 
dennerf tegen elkaar kunnen buigen. . Deze buiging ge- 
schiedt vrij vlug, zoodat de twee bladhelften nagenoeg 
tegen elkaar klappen. Dit gebeurt, wanneer een van de 
drie lange borsteltjes, welke op elk der twee bladhelften 
zitten, aangeraakt wordt. Is het een vlieg, een mier of 
een ander klein beest, die ertegen geloopen is, dan wordt 


’ 


— 496 — 


die, zooals op Fig. 6 bij verscheidende bladeren gezien 
wordt, door het in elkaar klappend blad gevangen als in 
een muizenval, en kan niet ontsnappen, daar de randen 
van het blad van stijve haren voorzien zijn, die als tralies 


Fig 6. De „Vliegenvanger, Dionaea muscipula. 
Ongeveer halve grootte. 
Op verscheidene bladeren ziet men gevangen mieren. 


van een kooi het beest gevangen houden. De twee blad- 
deelen drukken zich sterker en sterker tegen elkaar, en 
ten laatst wordt de vlieg gedood, en door de bladcellen 
uitgezogen. De voornaamste organen van deze vang- 
inrichting zijn dus eigenlijk de drie lange borstels, die de 


— 497 — 


speciale gevoelsorganen van het blad vormen, De anato- 
mische bouw van zulk een borstel geeft Fig. 7 en 8 


Doorsnede van een blad van den „Vliegenvanger”. 
Een gevoelsborstel is getroffen bij het snijden. Zwak {vergroot, 


duidelijk aan. Hij bestaat uit 4 deelen. Beneden be- 
vindt zich een kussen uit vele dunwandige cellen. Daar- 
boven volgt een laag van hoogst Fig.8 
eigenaardige cellen; in het mid 
den een bundel van eenigszins 
langwerpige cellen, die in vele 
opzichten het karakter dragen 
van een vaatbundel. Om deze 
zitten in een kring zeer merk- 
waardige cellen, de eigenlijke 
gevoelscellen. Ze zijn naar bin- 
nenwaarts iets hooger dan bui- 
tenwaarts, en hebben een buiten- 
gewoon dikken celwand aan den 
buitenkant. Het meest opval- 
lend is toch, dat er zich rondom 
in dezen dikken celwand een 
inkerving bevindt, die als eene 
fijne, maar duidelijke insnijding Lengtedoorsnede door het 
om het geheele haar loopt. Het Onderste gedeelte van een 
gevoelsborstel van den 
derde gedeelte van het haar be- _ Vliegenvanger”. 
staat uit een kleine laag van Sterk vergroot. 
eenige tafelvormige cellen, welke in twee tot drie lagen 
op elkaar liggen. Door een fijn vlies van kuúrkstof is dit 


— 498 — 


derde gedeelte afgescheiden van het vierde, dat uit een 
langen, meercelligen borstel bestaat. 

De werking van dit zinwerktuig is vrij duidelijk. Het 
uiterste gedeelte tot de rondloopende insnijding werkt als 
een hefboom. Wordt die naar beneden gebogen, dan drukt 
hij met groote kracht op het gedeelte, dat bij de insnijding 
geplaatst is, juist omdat de celwanden hier zoo dun zijn, 
dat het haar hier gemakkelijk buigt. Deze cellen worden 
sterk vervormd, waardoor een druk op het protoplasma 
tot stand komt. Deze druk heeft tot resultaat, dat de 
twee bladhelften in elkaar klappen. Wij vinden hier een 
buitengewoon fijne constructie van een gevoelsorgaan. Er 
is een „stimulator”, het uiterste gedeelte van het haar, 
waardoor de irriteerende kracht versterkt wordt. Verder 
is er een speciaal gedeelte met gevoelscellen, waar de druk 
gelocaliseerd en nog verder geconcentreerd wordt op de 
gevoelige protoplasma-lichamen. Er is een scharnier ge- 
vormd, waarom de „stimulator” zich draaien kan, en 
eindelijk dient het kussen onder de gevoelige cellen als 
een veiligheidsinrichting tegen een te sterke buiging van 
het haar, waardoor de gevoelige cellen en de insnijding 
lijden konden. Het valt werkelijk te betwijfelen, of er 
een mooiere gevoelsborstel zou zijn uit te denken dan die 
van den „vliegenvanger”. Een vergelijking van deze met 
de gevoelsborstels van de dieren wijst op een groote over- 
eenkomst, alleen vindt men bij de laatste natuurlijk altijd 
zenuwdraden, die aan de dierlijke organen in zeker opzicht 
eene hoogere ontwikkeling geven. De eigenlijke inrichting 
van het haar is toch bij den vliegenvanger zoo listig mo- 
gelijk uitgedacht. 


Kunnen de planten ook zien en hebben ze oogen? 

Als men daaronder zulke hoog ontwikkelde organen ver- 
staat als onze oogen, is dat natuurlijk niet het geval. De 
planten hebben geen netvlies, die het door de ooglens 
gevormde photographische beeld van de voorwerpen op- 


‘eruoBog uee ueA Horezowperg 'Ó Sr 


— 499 — 


nemen kan en geen zenuwen, waardoor de prikkeling naar 
de hersens geleid wordt. De planten zijn echter wel ge- 
voelig voor het licht. Dat is al lang bekend, maar wat 
men eerst in de laatste jaren ontdekt heeft, is, dat ze 
inderdaad heel eenvoudige oogen bezitten, d. w. z. organen, 
die speciaal ingericht zijn, om het licht op het gevoelige 
protoplasma te concentreeren. Dat geen zenuwen noodig 
zijn, om licht waar te nemen, ziet men bij heel veel in- 
fusoriën en dergelijke kleine dieren. Ze hebben geen oog- 
zenuw, en ook geen goed ontwikkeld oog, zooals de hoogere 
dieren, — op zijn hoogst een kleine roode oogplek. Het 
lieht wordt, zooals ook bij de planten door het protoplasma 
zelf waargenomen. Dat de planten nu voor hetlicht ge- 
voelig zijn, is iedereen bekend. Niet alleen wenden Zoo 
vele plantendeelen zich of naar het licht toe, of van het 
licht af (positief en negatief heliotropisme), maar wij vin- 
den ook, dat de bladeren bij de meeste in de schaduw 
groeiende kruiden zich niet over elkaar, maar naast elkaar 
stellen, zoodat een mooi mozaïek gevormd wordt: een bewijs 
voor de lichtgevoeligheid der planten. Op nevenstaand 
Fig. 9 is een Begonia afgebeeld. Men ziet, hoe elke kleine 
plaats, welke voor het licht bereikbaar is, door een blad 
bedekt is. Hier zijn geen gaten in het bladmozaïek. De 
geheele lichtvlakte is benut, en elk blad heeft zich zoo 
gesteld, dat zijn oppervlakte komt te staan loodrecht op 
de richting, waarin de lichtstralen erop vallen. Wordt de 
plant gedraaid dan zoeken de bladeren deze „fixe licht- 
stelling” weer op, waarin ze het grootste nut van het 
licht trekken kuunen. Maar hoe vinden nu de bladeren 
de juiste houding? Hoe kunnen ze voelen, in welke rich- 
ting het licht erop valt? Dat moeten ze toch kunnen; 
anders zou het hun onmogelijk zijn de juiste houding te 
vinden. Inderdaad zijn de cellen van de opperhuid met 
oogen voorzien, al zijn het ook heel eenvoudige en kleine, 
doch werkelijke oogen. Ook het best ingerichte oog bestaat 
in hoofdzaak uit twee deelen: een lens, waardoor het licht 


— 500 — 


geconcentreerd en het beeld gevormd wordt, en een ander 
gedeelte, waardoor dit beeld op de zenuwen overgebracht, 
en door deze naar de hersens geleid wordt, om hier in het 
bewustzijn opgenomen te worden. Het laatste ontbreekt 
natuurlijk bij de oogen der planten, daar deze noch zenu- 
wen noch hersens hebben. Doch het eerste, een lens, 
waardoor het licht geconcentreerd, en een beeld gevormd 
worden kan, vinden wij bij vele planten. 

Het is te begrijpen, dat wij de oogen der planten bij de 
cellen der epidermis moeten zoeken. Inderdaad vinden wij 
ook bij deze, dat ze dikwijls een zeer volkomen volkomen 
lensvorm hebben. Deze kan op verschillende wijze ge- 
vormd zijn. Is de buitenwand der epidermiscellen vlak, dan 
kan de binnenwand naar binnen gewelfd zijn. Dat is de 
eenvoudigste vorm voor een lichtpercipeerende cel. Hier 
is nog geen sprake van een lens, daar de gebogen binnen- 
wand natuurlijk niet als een lens werken kan op het 
protoplasma van dezelfde cel, daar dit immers buiten 
den binnenwand ligt, dus tusschen hetlicht en den gebogen 
celwand. Doch het protoplasma, dat op het midden van 
den gewelfden binnenwand ligt, wordt door den loodrechten 
inval van het licht sterker verlicht, en dat aan den rand 
zwakker. Nu is het protoplasma hier juist op de intensi- 
teit van het licht zoo „gesteld”, dat het blad altijd zulk 
een houding zoekt aan te nemen, dat het middelste ge- 
deelte van het protosplasma het sterkst verlicht wordt. 
Neemt het blad een andere houding aan, dan zal het meest 
intensieve licht de randen treffen, hetgeen het protoplasma 
onaangenaam zal aandoen, en door bewegingen van blad- 
steel of op andere wijze zal het blad trachten de normale 
houding, de „fixe lichtstelling” in te nemen. Deze aller- 
eenvoudigste inrichting voor „lichtpereeption” vinden wij 
b.v. bij de hier op Java gewone Ficus repens, bij de prachtige 
klimplant, Monstera deliciosa, bij Vinca minor en vele andere. 

Een veel hoogere ontwikkeling van het plantenoog hebben 
de planten met een papilleuse epidermis. De buitenwand van 


— 501 — 


deze cellen is meer of minder sterk geweltd naar voren, en 
werkt dus alseen „planconvexe lens” (Fig. 10.). Door deze lens 
wordt het licht geconcentreerd, en er wordt zelfs een beeld 
van de lichtbron gevormd. Bij de meeste planten is toch de 
constructie van deze epidermiscellen van dien aard, dat 
het beeld niet op het protoplasma, dat langs den binnen- 
wand ligt, kan vallen, doch òf voor dit, dus midden in 
de epidermiscel, of verder naar binnen, dus achter den 
binnenwand. Dit is ook 
niet noodig. Het is immers 
niet het doel een beeld te 
vormen, daar de planten 
toch geen zenuwen hebben, 
omeen beeld te percipeeren. 
De bedoeling is het sterkste 
licht te laten vallen op 
een bepaalde plek van het 
liehtg voelige protoplasma, 
dat juist hiervoor „gesteld” 
is, hetgeen inderdaad het 
geval is. Snijdt men met Papilleuse epidermiscellen 
een scherp mes de opper- vaneen Begone, 

huid af‚ en bekijkt die onder een mikroskoop van den 
binnenkant, dan ziet men bij een juiste verlichting in elke 
cel van de opperhuid een duidelijke lichtplek. Fig. 11 stelt 
een photographie voor, die op het mikroskoop genomen 
is, met een stukje epidermis van Anthurium Waroegeanum 
er onder. Men ziet eenigszins onduidelijk de grenzen tus- 
schen de cellen, en in het midden van elk? cel een ronde 
lichtplek. Hetzelfde, wat boven gezegd is over het „ge- 
steld” zijn van het protoplasma, geldt ook voor deze cellen. 
Worden ze uit de fixe-lichtstelling gebracht, dan doet hun 
dit onaangenaam aan, daar de geconcentreerde lichtplek 
nu op een valsch gedeelte van het protoplasma valt. Elke 
cel voor zich is op deze wijze in staat waar te nemen, 
dat het licht onder een verkeerden hoek op de oppervlakte 


f zg 10 


— 502 — 


valt, en het resultaat van deze onaangename aandoening 
is, dat de epidermiscellen last geven aan den bladsteel, 
om zich zoo snel mogelijk te draaien, teneinde op die 
wijze weer de juiste houding van het blad te verkrijgen. 

Als curiosum mag vermeld worden, dat HABERLANDT bij 
een enkele plant, de bovengenoemde Anthurium, gevonden 
heeft, dat de epidermislensen bij deze plant juist zoo ge- 
construeerd zijn, dat het brandpunt der lenzen op den 
binnenwand van de cellen valt. Het gevolg is, dat er op 
deze wanden werkelijk een beeld gevormd wordt, zooals 
ook op het netvlies van het menschelijke oog. Bij nauw- 
keurige beschouwing van Fig. 11 ziet men midden in elke 
lichtplek een klein figuur. Deze figuren stellen een mi- 
kroskoop voor, dat bij het photographeeren opgesteld was 
tusschen het raam en het mikroskoop, waarmede het prae- 
paraat onderzocht werd. Men ziet, dat elke cel een klein 
beeld van het gephotographeerde mikroskoop laat zien mid- 
den in de lichtplek. Veronderstel, dat de binnenwand van 
zulk een cel met een netvlies voorzien was, dan zouden 
deze plantencellen werkelijk het mikroskoop kunnen zien. 
Nu is de bedoeling van het oog slechts het licht te con- 
centreeren, te localiseeren, zoodat het blad daardoor de 
tichting waarin het licht erop valt, waarnenen kan. 

Er zijn echter ook planten, waar de lichtgevoelige cellen 
nog verder ontwikkeld zijn. Bij de boven omschreven 
plantenoogen, waren alle cellen der epidermis eender ge- 
vormd, en konden alle als eenvoudige oogen dienst doen. 
Bij enkele planten: verscheidende soorten van Acer en 
Peperomia, Impatiens Mariannae en in ’t bijzonder bij 
Fittonia Verschaffeltij een Acanthacee van Peru, komen 
speciaat hiervoor ingerichte oogcellen voor, die HABERLANDT 
in analogie met dergelijke organen bij de dieren Ocellen 
noemt. In Fig. 12 ziet men zulk een Ocel van Fittonia. 
Die bestaat ook uit een sterk uitkomende papilleuse 
epidermiscel. Maar het eigenaardige bij dit plantenoog is 
nu, dat er bovenop een bijzondere cel geplaatst is, die 


Fig. IT. Mikrophotographie van epidermiscellen 
van Anthurium van binnen gezien. 
De ronde lichtplekken met een beeld van een mikroskoop 
zijn door de lensen gevormd, 


— 503 — 


volkomen als verzamellens werken kan. Dat iseen kleine, 
biconvexe lens, dikwijls heel regelmatig gevormd, zooals 
Fig. 12 aantoont, dikwijls wel is waar ook iets meer 
onregelmatig, maar altijd met hetzelfde grondprincipe. De 
inhoud van deze cel is helder als water, en, wat zeer 
opvallend is, sterker lichtbrekend dan de inhoud van de 
andere cellen. Met andere woorden, hier is een hoogst 
volkomen ooglens gevormd. 

Zig. IA Nemen wij ter vergelijking 

een oog van een laag staand 
dier, een Rhopalonema, een 
soort zeekwal. Wij zien 
(Fig. 1. bij lj een lens, en 
daaronder een pigmentlaag 
(bij oc.), maar dat is ook 
alles. Het verschil tusschen 
dit oog en het oog bij Fit- 
tonia is lang niet zoo groot 

| | d als de overeenkomst. 
Ooglens (Ocel) van Fittonia -: 

Verschaffeltii. Wij hebben dus nu ge- 

Sterk vergroot. zien, dat de planten wel 
zintuigen hebben; men kent reeds drie verschillende soor- 
ten: orienteeringsorganen, gevoelsorganen voor prikkeling 
door aanraking, en oogen. Wij hebben ook gezien, datde 
ontwikkeling van deze organen bij de planten in vele 
opzichten overeenkomen met dezelfde organen bij de dieren. 
Of het gelukken zal nog andere zintuigen bij de planten 
te vinden, moet de toekomst leeren, maar het is niet 
onwaarschijnlijk, dat de planten nog vele andere zinnen 
bezitten, zooals b. v. smaak en een zeker gevoel, waardoor 
planten door voorwerpen, welke zij in ’t geheel niet 
aanraken, of aangetrokken of weggestooten worden („Fern- 
wirkung”). De grens tusschen dieren en planten is door 
deze moderne onderzoekingen weer gedeeltelijk uitgewischt, 
of beter gezegd, men ziet duidelijker en duidelijker, dat er 
in ’t geheel geen grens bestaat tusschen deze twee „rijken”’. 

Hs. JENSEN. 


IAA GT 


GRONDBEWERKING DER SAWAHS NA 
DEN PADIOOGST. 


Het is een eigenaardig verschijnsel, dat, zoodra den 
inlandschen landbouwer nieuwe cultuurmethoden wor- 
den aangeprezen, welke te voren niet door hem werden 
toegepast, hij niet alleen weinig neiging toont, deze 
in toepassing te brengen, maar ook oogenblikkelijk een 
aantal nadeelen van de nieuwe werkwijze weet op te 
noemen. 

In zeer veel gevallen heeft hij de aanbevolen werkwijze 
zelfs nooit zien toepassen, laat staan zelf toegepast, maar 
als men niet beter wist, zou men denken, dat de man zijn 
geheele leven had doorgebracht met proeven nemen en nu, 
na de nadeelen van verschillende methoden te hebben 
ondervonden, tot het inzicht is gekomen, dat de door hem 
gevolgde de beste is. 

leder, die den inlander slechts eenigszins kent, weet 
echter, dat het opwerpen der vele en velerlei bezwaren 
een anderen grond heeft. In de eerste plaats is het zijn 
alles beheerschend conservatisme, trouwens een eigenschap 
bij witnemendheid van alle onontwikkelde landbouwende 
groepen, en in de tweede plaats, het mag niet ontkend 
worden, velen onder hen hebben het resultaat van proeven 
met nieuwe cultuurwijzen dikwijls op hun zak zien neer- 
komen, maar in negatieven zin. En ten derde is het phan- 
taseeren hem een wellust; praat hij niet met graagte een 
uur en langer over een onderwerp, waarvan hij vrij wel, 
toen hij begon, niets af wist. 

Al moeten we dus met mededeelingen en meeningen 
van den inlandschen boer voorzichtig zijn, even dwaas als 


— 505 — 


het is alles voetstoots voor goede munt aan te nemen, 
even onverantwoordelijk zou het zijn, zijne opmerkingen 
met een minachtend schouderophalen voorbij te gaan, want 
in elk geval is hij toch de man van jarenlange ondervinding. 

Aanleiding tot het schrijven van het voorgaande was 
het volgende. 

In Januari j.l. werd naar aanleiding van de belangrijke 
ziekte, welke in de omgeving van Buitenzorg o.a. op de 
particuliere landerijen in de padi voorkwam, door onder- 
geteekende een advies uitgebracht, waarvan een gedeelte 
door den Assistent-Resident per circulaire ter kennis van 
alle landheeren in de afdeeling werd gebracht. O.a. werd 
daarin aanbevolen de gronden, welke in den Oostmoesson 
onbeplant zouden blijven, na den padioogst met de ploeg 
of patjol open te leggen, om zoodoende de uitzuring dier 
gronden te bevorderen. 

Zooals te verwachten was, voelde de bevolking weinig 
roeping, om tot de uitvoering van dezen maatregel mede te 
werken. De bezwaren, welke zij tegen de aanbevolen 
werkwijze aanvoerde, werden ons kort geleden in de vol- 
gende bewoordingen medegedeeld: 

De grond die — geploegd of gepatjold — droog braak blijft 
liggen, zal wel eenigszins verbrokkelen, maar de brokken 
worden steenhard. En komt dan na maanden — hier vlak 
voor den planttijd — het water weer op de sawahs, dan 
blijven die brokken inwendig te lang droog en de wor- 
tels der jonge padiplantjes pakken niet. ’t Ideaal toch 
is een gelijkmatige brei te hebben, waarin de wortels 
zich gemakkelijk verspreiden en doordringen. De boer zegt 
dus nu: „die aaltjes mogen sterven, maar mijn gewas mis- 
lukt dan om andere reden en dat wreekt zich wel drie of 
vier jaren lang.” 

Nu moge het waar zijn, dat de grond die onbewerkt 
braak blijft liegen ook hard wordt, tot op zekere diepte, 
maar dat blijft om zoo te zeggen een aardkluit en het water 
moet dus die kluit geheel doordringen, terwijl verbrokkelde 


— 506 — 


grond de fijner geworden deelen ’t eerst der werking van 
't water aanbiedt, en dat water diep zakken kan zonder 
zieh met die losse kluiten te bemoeien. 

Deze opmerkingen lijken nu al zeer weinig aannemelijk. 
Het is moeilijk in te zien, dat het water een dergelijk uit- 
kiezend vermogen aan den dag legt, dat het harde kluiten 
voorbij stroomt, maar zich eerst met de fijnere grond gaat 
bezighouden. Ongetwijfeld zal het water in de droge klui- 
ten minder snel binnendringen, maar als het water enkele, 
b.v. 4 à 5 dagen voordat met de bewerking een aanvang 
wordt gemaakt, op de sawah wordt gelaten, zullen die klui- 
ten zeker doorweekt zijn en bij het ploegen òf uiteenval- 
len òf plat worden getreden, en mocht een enkele haar le- 
ven nog rekken, dan zal de eg daar ongetwijfeld een eind 
aan maken. En zelfs al mocht er een enkele aan deze 
bewerkingen ontsnappen, dan zal het op z’n zachtst uit- 
gedrukt eenigszins overdreven moeten worden genoemd te 
meenen, dat die enkele kluit de geheele structuur van 
den bouwgrond bederft en nota bene na 4 jaar nog haren 
invloed zal doen gevoelen. 

Trouwens de praktijk leert in deze anders. Laat ons 
eens een voorbeeld nemen uit een streek, waar de om- 
standigheden heel wat ongunstiger zijn, n.l. het noordelijk 
gedeelte van Demak, waar zeer veel katoen wordt aange- 
plant in den Oostmoesson, zonder eenige bevloeiing. 

De bodem bestaat daar uit een uiterst zware leem, welke 
in den Oostmoesson steenhard is, zoodat ze alleen met koe- 
voeten eenigszins te verbrokkelen zou zijn. 

Bij 't begin van den Oostmoesson, wanneer de grond nog 
eenigszins vochtig is, worden met de ploeg voren getrok- 
ken en in de voren met een plantstok de katoenzaden uit- 
gelegd. Dikwijls ondergaat de grond verder geen bewer- 
king. Dit komt dus wat grondbewerking betreft vrijwel 
overeen met hetgeen in bovengenoemd advies is aanbevo- 
len en nog nooit heeft men daar over de hier vermeende 
slechte gevolgen geklaagd, niettegenstaande de omstandig- 


— 507 — 


heden veel ongunstiger zijn. Ten eerste de bodemgeaard - 
heid en ten tweede de veel fellere Oostmoesson. 

Veilig mag dan ook worden aangenomen, dat de bezwa- 
ren der bevolking, door onzen zegsman te berde gebracht, 
niet steekhoudend zijn. 


KUYPER. 


Teysm, XVIII. 33 


NEE 


DE OLEANDER. 


„Het hoofd heet de voeten nat’, zoo groeit de Oleander het best 
luidt het in kweekers mond. Hetgeen niet wil zeggen dat het 
een moerasplant is. De Oleander, Nerium Oleander groeit in haar 
vaderland in Zuid-Europa en Azië aan den rand en in de steenach- 
tige beddingen van waterarme stroomen. 

Zij is ook in Nederlandsch-Indië een algemeen bekende en, 
gewaardeerde sierplant, indien wij de verschillende inheemsche 
namen nagaan, waaronder zij hier bekend is, dan blijkt het vol- 
doende hoe algemeen zij hier is, 

Volgens Frirer zijn: Tjaptjek mera en Tjaptjek poeti, boenga 
Japan, koediko tjina, maleische, djoera bodas en burum, Soenda- 
neesche, en Sidawaja benamingen voor den Oleander. 

Als de planten goed gekweekt worden, behooren zij zeker tot de 
mooiste sierheesters onzer tuinen. Men laat ze gewoonlijk te hoog 
opschieten en krijgt daardoor lange kale stengels met slechts aan 
de toppen bladeren en bloemen, veel beter is het, de planten dadelijk 
na den bloei flink in te korten, men krijgt dan, indien ze krachtig 
genoeg zijn, veel takken, die minder lang worden en daardoor 
meer bloemen. 

De Oleander behoort tot de Apocynaceeëön en het sap heeft vergiftige 
eigenschappen, dat heeft zij echter met veel onzer sierplanten gemeen. 
In vroegere jaren, toen men van malaria nog weinig wist, is te 
Batavia wel verkondigd, dat Oleanders op het erf, genoemde ziekte 
deden ontstaan. Ik behoef hier wel niet op het onzinnige van deze 
redeneering te wijzen, toch is van dat geloof noch wat blijven hangen 
en gaat men nog steeds voort op sommige erven, om die reden de 
planten uit te roeien. Uit de tegenwoordige kennis van het ontstaan 
van de Malaria blijkt duidelijk, hoe ook hier een onschuldige voor 
een vreeselijke booswicht werd gehouden. 

Een flinke stek in een fleschje water gehangen, begint na een 


— 509 — 


paar weken te bewortelen, als de wortels goed ontwikkeld zijn kan 
men het fleschje stuk slaan en de stek in de aarde planten. 


(Sempervirens, No. 8, 1907). w. 


VRUCHTEN ZONDER ZADEN. 


Dr. Rrcmarp Ewert, Directeur van het proefstation van de 
Pomologische afdeeling te Proskou, schreef een werkje over boven- 
staand onderwerp, onder den titel „Die Parthenocarpie oder Jung- 
fernfrüchtigkeit der Obstbäume”’, uitgegeven door Paur Parey, 
Berlijn 1907. 

Dr. Ewert zegt. dat om vruchten zonder zaden te krijgen, men 
de bloemknop even voor de opening tusschen duim en vinger van 
de linkerhand zacht moet drukken en de stempel en het bovenste 
deel van den stijl moet bestrijken met een klein penseel in een 
vocht gedoopt, dat de schrijver „Kernloos” noemt. Dit vocht ver- 
hindert, zoowel door mechanisehen als door chemisechen invloed, dat 
een stuifmeelkorrel op den stempel kan kiemen, hij zegt nergens 
waaruit dit vockt bestaat. De bewerking moet op zonnige dagen 
geschieden, in geen geval bij regenachtig weer. Na een paar 
uren droogt het op den stempel, die er dan donkerrood uitziet, 
hieraan kan men zien of er voldoende van het vocht opgesmeerd 
is. Wij dachten eerst dat het eollodium was, maar dit droogt 
onmiddellijk en heeft geen verkleuring ten gevolge. 

Teneinde kruis- of zeltbevruchting te voorkomen, moeten alle 
bloemen op bovengenoemde wijze behandeld worden. De bloemen 
die geopend waren vóór de behandeling begon, moeten afgeplukt 
worden, evenals de zwakke, niet goed ontwikkelde en de door 
insekten aangetaste. De boomen moeten dus dagelijks regelmatig 
nagezien worden. 

Het beste zijn voor het doel dwergboomen geschikt, men neemt 
boomen met niet meer dan circa 300 bloemen, behandelt er daar 
200 van en neemt de overige weg. 

Krachtig groeiende boomen, die het vorige jaar geen groote 
oogst gegeven hebben, verdienen de voorkeur. 

Het is wenschelijk een boom van dezelfde variëteit en ongeveer 
van dezelfde conditie, aan zich zelf over te laten, om de resultaten 
van natuurlijke bevruchting hiermede te kunnen vergelijken. 


— 510 — 


Dr. Ewert zegt, hoe zorgvuldiger het bestrijken van stempel 
en stijl heeft plaats gehad, hoeveel meer kansen men heeft om 
zaadlooze vruchten te krijgen. De eerste proeven werden genomen 
met appels, peren en bessen, de resultaten waren niet voldoende, 
hierbij moet in aanmerking genomen worden, dat de planten nog 
wat jong waren en in een serre stonden. 

De volgende proeven werden genomen met de appelverschei- 
denheid „Cellini”’. Om kruisbevruchting te voorkomen was het 
boompje onder een gazen net geplaatst, de stempels werden niet 
behandeld. Vijf en twintig percent van de vruchten hadden geen 
zaad. Van een anderen boom werden alle stempels bestreken, hier- 
van verkreeg men vijf en negentig percent zaadlooze vruchten. 
Van een derde boom werd op alle bloemen kruisbevruchting toe- 
gepast, met het gevolg dat alle vruchten zaad droegen. Op een 
vierde boom was slechts op drie takken kruisbevruchting verhin- 
derd en hier werd slechts een vrucht zonder zaad geoogst. De 
vruchten op de drie bedoelde takken kwijnden en vielen spoedig 
af, terwijl al de andere takken vruchten met zaad voortbrachten. 

Deze proef toont aan, dat indien slechts een gedeelte van een 
boom onvruchtbaar gemaakt wordt, dit gedeelte niet in staat is 
zaadlooze vruchten te produceeren. 

Een serie dergelijke proeven werd genomen met de peer „Beurré 
Clairgeau”’. De eerste proef, die op dezelfde wijze als met de appel 
Cellini uitgevoerd was, gaf honderd percent zaadlooze peren; de 
tweede proef vijf en tachtig percent enz. 

Niet alle vruchten geven zulke goede resultaten, er moet eenige 
neiging bestaan. 

Bij een groot deel van de zaadlooze vruchten bleef het z.g. 
klokhuis, dat gewoonlijk dient om de zaden te beschutten, bestaan. 
Dr. Ewert heeft echter hoop dat hij dit op den duur ook wel 
weg kan krijgen. 

Geheel zaadlooze vruchten hebben natuurlijk meer waarde dan 
die met veel pitten, maar dan moet bij appels en peren het klokhuis 
en de fragmenten der zaden er ook uit. Zoo hebben we hier een 
Ramboetan-variëteit, die altijd een gedeelte zaadlooze vruchten 
voortbrengt. Wij hebben eenige planten daarvan in den tuin van 
de Vereeniging Ooftteelt te Tjipakoe bij Buitenzorg, zoowel uit 
tjangkok als uit zaad gekweekt, waarschijnlijk is die wel geschikt 
voor een proef, zooals Dr. Ewert, die voorschrijft. Het zal denk 


— 5ll — 


ik niet heel gemakkelijk gaan, omdat de bloemen zoo bijzonder 
klein en nietig zijn. Wij ontvingen bedoelde boom uit Pasar 
Minggoe onderden naam van Ramboetan Atje litji. Het zijn kleine 
vruchtjes met bijzonder dunne schil en zeer zoet vruchtvleesch, 
veel zoeter dan ieder andere ramboetan-vrucht, die altijd iets rinsch 
hebben. Zooals ik boven zeide hebben een deel der vruchten geen 
pitten, men vindt er echter wel kleine fragmenten van in, die het 
eten ervan lastig maken. 
w. 
(The Gardeners’ Chronicle, 18 Mei, 1907.) 


TENTOONSTELLING TE DRESDEN, 


Er zijn enkele steden waar de tuinbouw een hoogen trap van 
ontwikkeling bereikt heeft, waar behalve de kweekers van beroep 
een groot gedeelte van de inwoners zich met bloementeelt voor 
liefhebberij bezig houdt. Onder deze steden kan Dresden genoemd 
worden. 

Het kan daarom geen verwondering baren, dat eene bloemen- 
tentoonstelling aldaar gehouden iets buitengewoons geeft te zien. 

Een deskundig bezoeker schrijft er in onderstaand tijdschrift 
over: Wat een énorme hoeveelheden bloeiende planten zijn hier 
in de zalen en in de tuinen bijeengebracht en het zijn geen op- 
eenhoopingen van bloemen, zij zijn op bewonderenswaardige wijze 
geschikt. Hier in een prachtigen Italiaanschen tuin, daar in een eigen- 
aardigen Japanschen aanleg, of wel in imposante groepen, vooral 
Rhododendrons en Azalea’s of van de Orchideeën in een imitatie 
Braziliaansch woud. Een altaar van een Katholieke kerk, versierd, 
zooals dat in de mei maand geschiedt, of een met bloemen getooid 
boudoir van een dame, waar geuren van Lelie'sen Vanda's om den 
voorrang strijden, een paar pas verder een moderne veranda ver- 
sierd als uit de duizend en een nacht, ook grafversieringen, kortom 
men kan zich haast niet voorstellen, met hoeveel smaak en op hoe- 
vele wijzen men hier de versieringen heeft aangebracht. 

Na genoten te hebben van den overvloed van bloemen van 
Rhododendron’s, Azalea’s, Cineraria’s, Genista’s, Cyclamen, Rozen, 
Lelies, Hortensia's, komt men er toe meer op de détails te gaan 
letten, om de planten en meer nog de wijze van tentoonstellen te 
bewonderen. 


— 512 — 


De prachtig geschilderde panorama's, die achter de elegante aan- 
leg van verschillende tuinen aangebracht waren, droegen er 
niet weinig toe bij, een grootsch geheel te vormen. Aan derge- 
lijke versieringen zijn groote kosten verbonden, zoo betaalde men 
voor een doek, dat achter de Caucasische afdeeling geplaatst was 
f_ 13.000. 

Laat ons eenige planten meer en détail bespreken en begin- 
nen met de Cyclamen, honderden van de mooiste verscheidenheden 
waren ingezonden, planten in de beste conditie ieder met 30 à 80 
geopende bloemen. De grootste concurrenten waren BERNHARD uit 
Dresden en Scruipr uit Erfurt, onder de nieuwigheden door 
genoemde heeren geëxposeerd noem ik als de mooiste „Schneefloche” 
met groote zuiver witte bloemen en de vreemd gevormde „Roecoco’’. 

In dezelfde zaal bevonden zich de Odontoglossums van Vurr- 
stEcKE te Loochristi, België. Het was een eenige verzameling, 
de een al mooier dan de andere, ik kan niet nalaten hier de 
namen van deze prachtige Orchideeën op te teekenen. Het wa- 
ren: Od. ardentissimum, Od. ganduvensis saphir, Od. concin- 
num magmfieum, Od. cirrhosum ardentissimum, Od. peccultum Ve- 
nus, Od. praestans Ariane, Odontioda Vuylsteckae, Od. laudatum 
luminosum, Od eximium Judith, Od. erispum Roméo, Od, crispum 
Argus. 

In den Japanschen tuin werden de Camellea’s, de Hortensia's, 
de Lelies o.a. Lilium Harrissii veel bewonderd. 

De Heer Pauvwers van Gent, stelde een Cattleya Trianae ten 
toon, die met 32 open bloemen prijkte, een zelden voorkomende 
rijkdom van bloemen aan eene plant. 

Het zou ons te ver voeren nog meer in de bijzonderheden van 
deze werkelijk mooie tentoonstelling te treden, wij zullen het 
hierbij moeten laten. 


(La Tribune Horticole, 18 Mei 1907.) we 


HET BEZOEK AAN DE TUINEN TE KEW. 


Hoezeer de Engelschen hun prachtigen botanischen tuin te Kew 
bij Londen waardeeren, blijkt uit het buitengewoon groot aantal be- 
zoekers, Het laatste jaar was dit geklommen tot 2.339.492, bijna 
een half millioen meer dan het jaar daarvoor. Het record werd 


— 518 — 


geslagen op den 6en Augustus met 113.131 bezoekers. Vroeger 
bereikte men slechts driemaal het cijfer van 100.000 op één dag, het 
was op den 26en Mei 1890, den 22en Mei 1893 en den 14en Mei 1894, 


(La Tribune Horticole 18 Mei 1907.) w. 


KAMFER-CULTUUR AAN DE MIDDELLANDSCHE ZEE. 


Op de laatste vergadering van de Fransche „Société Nationale 
d’agrieulture” las de heer GuicNarp eene nota voor van Dr. 
TraBur over genoemd onderwerp. Hij gaf daarin inlichtingen 
over de resultaten zijner proeven, die over een tijdvak van 15 
jaar loopen. 

Hij zegt: de kamfer groeit zeer goed aan de kusten van de 
Middellandsche zee, binnen korten tijd wordt het een fraaie boom. 

De boomen uit zaad geven eene hoeveelheid kamfer, die verschilt 
mam 1tot 1.7 / 

De kamfer wordt voornamelijk in de bladeren gevonden, de 
takken bevatten slechts sporen ervan. 

Hij raadt aan de boomen, die het hoogste gehalte aan kamfer 
hebben, door middel van enten te vermenigvuldigen op uit zaad 
gekweekte exemplaren ; hetgeen volgens zijne ervaring zeer goed gaat 


(Revue Horticole, No. 10, 1907). w. 


In den vorigen jaargang op pag. 595 en volgende komt een 
opstel over de cultuur en de bereiding van kamfer voor. Het is 
vooral op Ceylon, waar men deze proeven genomen heeft met de 
Japansche kamfer, Cinnamomum Camphora, dezelfde soort is hier- 
boven ook bedoeld. Het is een subtropische boom, en men zou 
zeggen dat die in de benedenlanden in de tropen niet welig kan 
groeien. Deze meening is echter niet geheel juist; wel is van 
de meeste boomen evenals hier weinig terecht gekomen, maar 
zooals uit genoemd opstel blĳkt, staat er op ruim 100 vt. boven 
zeehoogte een vijfjarige kamferboom van 25 vt. hoog. De grond 
is daar echter zandig en goed doorlatend, op kleiachtige zware 
gronden kwijnen de boomen echter overal. 

Red. 


— 514 — 


NIEUWE CACTUS-DAHLIA'S. 


In onderstaand tijdschrift wordt een overzicht gegeven van de 
nieuwigheden op floristisch gebied, die in het vorige jaar be- 
proefd zijn. 

Ik vind daar ook de nieuwe Cactus-Dahlia’s onder en, omdat 
genoemde planten voor ons niet onbelangrijk zijn, neem ik dat 
gedeelte er uit over. 

Het kwam schrijver voor, dat de mooiste is Ballet Girl, met 
een rood hart en bijna witte ietwat geelachtige punten en zeer 
mildbloeiend; daarop volgen: J. B. Riding, donker geel met zeer 
fijne blaadjes. Juliet fraai roze, met een goede houding. Comet, 
Rosy Morn, Etoile de France, die tot dezelfde groep als Juliet be- 
hooren, ze zijn verschillend in tint, vorm en grootte, maar allen 
aanbevelenswaardig. Dainty, Tricolor, Butterfly, Thomas Parkins, 
al deze maakten op de tentoonstellingen nogal opgang. 

Onder de andere variëteiten, die tusschen die nieuwigheden nog 
altijd een goede figuur maken, worden genoemd: Lauretta, een 
prachtige bloem met rose en gele kleuren, evenals Monsieur 
Kerslake en J. H. Jones. 


(Revue Horticole, 10, 1907). w. 


Voor bouquetten zijn de nieuwe Cactus Dahlia’s bijzonder ge- 
schikt, soms schieten zij in de warme benedenlanden wat spichtig 
op en zijn de bloemstengels dikwijls niet sterk genoeg om de fraaie 
bloemen rechtop te dragen, ze moeten dan versterkt worden door 
er een dun stokje van een „sapoe lidi”’ tegen te binden. 

In de bovenlanden zijn ze mooier en vooral krachtiger. 


Red. 


44, 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


PROEVEN MET TWEEDE GEWASSEN TE BUITENZORG 
DOOR 


J. E. vaN DER Stok. 


In Juli 1906 werd besloten tot het nemen van proeven met 
tweede gewassen te Buitenzorg, met het doel eenig inzicht te ver- 
krijgen in de soorten en variëteiten, welke van die gewassen door 
den Inlandschen boer worden gekweekt, na te gaan of het moge- 
lijk zou zijn hunne producties te verbeteren of op te voeren en ten 
slotte, om betere gegevens omtrent hunne cultuurvoorwaarden te 
verkrijgen. 

De nieuwe inrichting werd op bescheiden schaal opgezet. Hen 
terrein, 14 bahoe groot, gelegen naast het proefveld voor de rijst- 
variëteiten in den Cultuurtuin te Tjikeumeuh, werd in vakken van 
6 R? verdeeld, welke met de verschillende gewassen gaandeweg 
werden bezet, nadat het terrein tegen November 1906 plantklaar was. 

Voorloopig was het niet het streven de collectie direct zoo vol- 
ledig mogelijk te hebben, daar wel te voorzien was, dat het terrein 
daarvoor toch te klein zou zijn en er zich dan tevens te veel 
werk zou opdringen. 

Het materiaal voor den aanplant werd verzameld in de buurt 
van Buitenzorg en was verder afkomstig, behalve van de verschil- 
lende demonstratievelden, van enkele bestuursambtenaren en par- 
ticulieren, die zoo welwillend waren op aanvrage materiaal te 
verstrekken. 

Daar de proef van jongen datum is, zoo is het duidelijk, dat vaa 
définitieve conclusies en praktisch belangrijke resultaten veelal nog 
nauwelijks sprake kan zijn en het volgende dient dan ook meer 
om aan te geven in welke richting gewerkt wordt en het uitzicht 


— 516 — 


op mogelijke resultaten te openen. Na de lezing hiervan zal 
duidelijk geworden zijn, welk een groot arbeidsveld hier opeu 
ligt, welke goede resultaten daarop bereikt zullen kunnen 
worden, maar ook dat voor de volledige uitvoering van het 
ontworpen plan belangriĳk meer hulpmiddelen noodig zijn dan 
nu beschikbaar zijn. 

Over het algemeen was het ingezonden materiaal zeer weinig 
homogeen, zoodat het voorloopig weinig zin heeft de inlandsche 
variëteitsnamen te publiceeren. Buitendien bleken ook monsters 
met verschillende namen identiek te zijn. 

Een plaats op het proefveld vonden: 

Zea maïs L. (djagoeng). 

Manihot utilissima Pohl (cassave). 

Solanum melongena L. (terong). 

Ipomoea Batatas Poir (ketela rambat). 

Nieotiana Tabacum L. (tabak). 

Capsicum sp. (lombok). 

Arachis hypogaea L. (katjang tanah). 

Voandzeia subterranea Thou. (katjang bagor). 

Glycine hispida Maxim. (kadelee). 

Vigna sinensis Savi (katjang pandjang, beloet dadap, roedji, lan- 

des enz.) 

Cajanus indicus Spr. (k. hiris). 

Dolichos lablab L. (k. pedah, pedit). 

Canavallia ensiformis L. (kowas bakoel). 

Psophocarpus sp. (ketjipir, djaüt). 

Pachyrrhizus angulatus Rich. (bangkoewang). 

Phaseolus radiatus L. (katiang idjo). 

5 lunatus L. (kratoh kûrd). 

5 vulgaris L. 
Cueumis sativus L. (bonteng, ketimon). 
Cucumis melo L. (waloek). 
Citrullus edulis Spach. (semangka). 
Luffa sp. (ojong, bloesdroe, emes). 
Muecuna capitata Sweet, (bengoek). 
Momordica charantia L. (parija). 
Lagenaria sp. 
Cucurbita sp. 
Coleus parviflorus Benth, (kentang djawa). 


— 517 — 


Sesamum indieum L. (widjèn). 
Oeimum ecanum L. (soerawoeng). 
Dioscorea’s. 

Riecinus. 

Canna edulis Ker. (ganjoeng). 


Xantosoma | 

Colocasia sp. (taleus, kimpoel). 

Alocasia 

Nadere gegevens omtrent enkele dezer gewassen mogen hier- 
onder volgen. 


Zea Mais k. = djagoeng. 

De maïsplanten vertoonen binnen de variëteit (in landbouw- 
kundigen zin) en ook binnen de nakomelingschap der korrels van 
éénzelfde kolf een groote variabiliteit van allerhande kenmerken. 
Het doel der veredeling is deze verscheidenheid door teeltkeuze 
in de voor de praktijk meest gunstige richting te leiden. 

Hiervoor kan een nadere vaststelling van het onderling ver- 
band dier kenmerken van groot belang zijn. In Amerika en Europa 
hebben deze betrekkingen (correlaties) reeds een voorwerp van 
onderzoek uitgemaakt en zal het dus hier vooreerst onze taak zijn, 
deze nader uit te werken en te controleeren. De selectie zal 
moeten berusten op de als zoodanig of in hun betrekkingen met 
andere kenmerken gunstig bevonden momenten; de selectie bin- 
nen de variëteit moet ieder jaar herhaald worden. 

Uit de alhier gedane metingen, wegingen.en tellingen is ge- 

bleken, dat met de kolflengte, het gewicht per korrel en het totaal 
korrelgewicht rechtstreeks correlatief varieeren. Een omgekeerde 
correlatie schijnt te bestaan tusschen kolflengte en dichtheid; de 
dichtheid van de kolf werd uitgedrukt door het quotient van 
korrelgetal en kolflengte. Een grootere dichtheid beteekent een 
kleiner gewicht per korrel; maar ook in verband met andere be: 
trekkingen moet de dichtheid als ongunstig moment beschouwd 
worden. 
Zoo blijkt dus de kolflengte zich voor de teeltkeuze als alleszins 
gunstig moment voor te doen; immers eene selectie op lange 
kolven verzekert een grooter gewicht per korrel, een hooger totaal- 
korrelgewicht, terwijl de dichtheid afneemt. 

Hier op Java wordt wel eens een selectie op het aantal rijen 


— 518 — 


uitgevoerd. Deze methode kan mij a priori niet zoo rationeel toe- 
schijnen, daar een toenemend aantal rijen, en in dezen zin grijpt de 
selectie plaats, tevens een toenemende dichtheid tengevolge heeft: 
het verloop moet als ongunstig aangeschreven worden. 

Bij den Inlandschen boer geschiedt de selectie op zeer een voudige 
wijze. De top van de maïskolf, en somtijds ook het alleronderste 
gedeelte, wordt verwijderd en het restant als zaaigoed gebezigd. 

Deze methode berust op den aard der verdeeling van lichtere en 
zwaardere korrels op éénzelfden kolf. Het gewicht per korrel (en 
hiermee de waarde als zaaigoed) neemt van de basis af eerst 
spoedig toe, om daarna langzamer naar den top toe af te nemen, 
alwaar de allerkleinste en allerlichtste korrels gevonden worden. 
De streek waar de zwaarste korrels zetelen kan zich uitstrekken 
van onder het midden van het onderste derde part tot aan het 
midden van den kolf. 

De Javaan kweekt zijn maïs over het algemeen niet op kleur. 
Bij de vroegrijpe Javaansche maïs komen de verschillende endo- 
sperm- en vruchtwand-verkleuringen naast elkander voor ; deze kleur- 
kenmerken zullen waarschijnlijk niet correlatief varieeren met prak- 
tisch waardevolle kenmerken en van dit standpunt bezien zoude 
een kweeken op kleur niet veel zin hebben. Waar elders wel 
waarde gehecht wordt aan een homogene kleur der korrels, zal 
dit wel voornamelijk het gevolg zijn van de eischen der markt 
omtrent dit kenmerk. 

Een goede vergelijkende proef der verschillende maïsvariëteiten (zoo- 
wel inheemsche als uitheemsche) zal meestal slechts een onvolledig 
resultaat kunnen geven. De nakomelingschap der alsdan naast el- 
kaar en terzelfder tijd aangeplante variëteiten kan namelijk door 
de zoo gemakkelijk plaats hebbende bastaardeering het oorspron- 
kelijk karakter voor een deel verloren hebben, zoodat de resultaten 
der eerste proefneming alsdan natuurlijk niet gelden voor de ge- 
wijzigde generaties. 

De zoogenaamde verbastering van geïmporteerde, nieuwe mais- 
vormen is een verschijnsel, dat zich zeer vaak voordoet en waarbij 
wel in hoofdzaak moet gedacht worden aan vermenging met in- 
beemsche typen. Zoo levert de laatrijpe witkorrelige Menadosche 
parelmaïs alhier een zeer mooi produkt, en blijft zij zichzelf gedu- 
rende de generaties volkomen gelijk in habitus en opbrengst, indien 
slechts gezorgd wordt, dat zij zich niet geslachtelijk vermengt met 


— 519 — 


de inheemsche vroegrijpe parelmaïs. Zoo dit laatste plaats grijpt, 
neemt men spoedig de veranderingen waar in vorm en productie, 
welke vroeger in hoofdzaak aan klimatologische invloeden werden 
toegeschreven. 

Echter niet alle maïsvormen schijnen zich onderling even sterk 
te vermengen. Er zijn er waarbij een overwegende uitwerking van 
het eigen stuifmeel, vergeleken met het stuifmeel van een anderen 
vorm, mag aangenomen worden; dit verschijnsel is ook voor andere 
gewassen dan maïs meerdere malen aangenomen. 

Alhier schijnt een witte Amerikaansche paardentand (sinds eeni- 
gen tijd in den Cultuurtuin verbouwd) zijn karakter goed te bewa- 
ren naast de algemeen aangeplante vroegrijpe Javaansche parelmaiïs. 

Eenige Australische paardentand-variëteiten zullen nader op de 
belangrijke eigenschap van meerdere verbastering onderzocht worden, 

De zich goed gestand houdende vormen zullen dan ten slotte in 
een vergelijkende proef opgenomen worden. Tot op zekere hoogte 
zal ook voor deze vormen op het veld wel steeds bastaardeering 
plaats vinden; indien deze echter binnen enge grenzen blijft is men 
in staat, door jaarlijkschs selectie op het oorspronkelijke type, dit 
in stand te houden. 


Nog een andere quaestie werd nader onderzocht. 

Hier en daar op Java en op de Buitenbezittingen topt de bevol- 
king de maïsplanten, radat de manlijke bloeiwijze uitgestoven is, 
De maïstoppen worden als veevoer aangewend, maar afgezien van 
dit werkelijk voordeel wordt dit toppen voor de ontwikkeling van 
de kolf gunstig geacht en uit dien hoofde aangeraden. 

Om de redelijkheid dezer manipulatie na te gaan werden bij een 
4-tal variëteiten, waaronder laat- en vroegrijpe, groeiproeven aan- 
gezet. Het resultaat was bij allen eensluidend. 

Tijdens het openen en stuiven der manlijke bloempjes grijpt nog 
een strekking der bovenste geledingen plaats. In hetbegin der stui- 
vingsperiode (het kan 5—10 dagen duren vóórdat bij een Javaansche 
maïsplant alle bloempjes van de pluimen zich geopend hebben) 
is deze strekking zeer sterk en kan bij de inheemsche vroegrijpe 
soort tot een lengtevermeerdering van 10 ec.m. daags stijgen. Al- 
lengs neemt zij af en tegen dat de laatste bloempjes zich moeten 
openen staat zij geheel stil. Hierna grijpt geen lengtevermeerde- 
ring meer plaats, wat de maisstengel aangaat. 

De groeiproeven wezen dus uit, dat na destuiving geen groei- of 


— 520 — 


strekkingsverschijnselen zich voordoen; de redelijkheid van het 
toppen mag dan niet gezocht worden in een soort top-snoeiïng, 


waardoor de top-groei wordt verhinderd ten bate der daaronder 
liggende organen. 


Bij de Javaansche maïs komen boven de hoogste kolfdragende knoop 
regelmatig nog 4 bladdragende knoopen voor ; hierop volgt de pluim. 

Wanneer men topt, wordt in den regel de stengel tot vrij dicht 
boven de kolf gekapt, zoodat men mag aannemen, dat gemiddeld 
drie groene blaren, welke tot assimileeren in staat zijn, hierdoor 
verwijderd worden en zoodoende een belangrijke bron van koolhy- 
draten afgesloten wordt. 

Uit het bovenstaande volgt dat voorzoover de topping geschiedt 
ter bevordering van het kolf- en korrelgewicht per plant, de 
manipulatie als irrationeel moet worden opgevat. 

Een kleine proef bevestigde deze opvatting. 


Manihot Utilissima — cassave, ketela pohoen. 

Van de in deze streken verbouwde cassave-variëteiten (het begrip 
variëteit in landbouwkundigen zin opgevat) zijn er thans een 
14-tal onderscheiden typen in den proeftuin aanwezig, welk 
aantal ongetwijfeld zou zijn te vergrooten. Hen volledige variëteiten- 
collectie zou hier, evenals voor de andere gewassen, een persoonlijk 
onderzoek vereischen in de verschillende gewesten. Het bleek 
namelijk meerdere malen, dat de Inlandsche boer zich lang niet 
altijd een zuivere voorstelling maakt van de aanwezige typen, 
terwijl in de benaming vaak vrij groote willekeur heerscht. 

Een goede vergelijkende proef kon niet dadelijk aangezet worden. 
Men heeft hiervoor een betrekkelijk groot terrein noodig en voorts 
was van de meeste aanwezige variëteiten geen voldoende stekken- 
materiaal voorhanden. Zulk een proef wordt tot later uitgesteld, 
wanneer de collectie vollediger is en wanneer van iedere variëteit 
voldoende bibit gekapt kan worden 

Voorloopig werd voornamelijk verbetering langs geslachtelijken 
weg betracht. In de litteratuur over cassave wordt dit onderwerp 
zoo goed als niet aangeroerd. Toch is de zaai-proef in zoo menig 
opzicht van groote waarde. Zij heeft niet alleen het praktisch 
belang ons waardevoller individuen te kunnen leveren, ook uit 
een theoretisch oogpunt kan zij ons van dienst zijn. Immers 
weinig of niets is bekend aangaande de relaties der typen onderling; 


— 521 — 


het gedrag der zaailingen kan ons hieromtrent nader inlichten. 
Het kan toch zijn: 


1. dat er variëteiten (in landbouwkundigen zin) zijn, die zijn op 
„te vatten als door vegetatieve voortplanting constant gehouden, 
individueele verscheidenheden, dus binnen de pr VrrmsscHe-soort 
of variëteit liggend. 


2, dat er variëteiten zijn, welke in hunne zuivere geslachtelijke 
generaties zich als onderscheiden groepen voordoen; hier 
moeten ze dus opgevat worden als te behooren tot verschillende 
soorten of variëteiten in den pe VrresscrHeN-zin. 


3. dat de variëteit van hybride-natuur is; ook hierin kan de 
zaaiproef ons in bepaalde gevallen een goed inzicht geven. 


In de allereerste plaats moest getracht worden zuiver zaad te 
bekomen. Van de alhier door de bevolking algemeen aangeplante 
variëteit „begog’ werd zaad gewonnen van een geheel afgezonderd 
staand tuintje. Deze aanplant was homogeen. Vreemd stuifmeel 
zal hier geen of slechts een zeer geringe rol gespeeld kunnen hebben. 
Windbestuiving is bij cassave, de aard van het stuifmeel in 
aanmerking genomen, ongetwijfeld uitzondering en mag geen naam 
hebben; ten overvloede was door de ligging van den aanplant 


hiervan weinig sprake. 
Aan de terminale bloeiwijze komen de vrouwelijke bloemen 


steeds eerder tot ontwikkeling dan de manlijke, zoodat alleen 
bestuiving tusschen de verschillende bloeiwijzen mogelijk is. Deze 
bestuiving heeft plaats door middel van insecten (bijen, wespen, 
vliegen). In de naaste omtrek van bovenbedoeld tuintje werden 
geen andere bloeiende cassave-planten aangetroffen, zoodat de kans 
dat deze insecten als overdragers van vreemd stuifmeel beschouwd 
mochten worden, gering is. De mogelijkheid hiervan was natuurlijk 
niet uitgesloten. 

Merkwaardig is het feit, dat hoewel de manlijke en vrouwelijke 
bloemen beiden rijkelijk honig a‘scheiden, het insekten-bezoek toch 
gering genoemd moet worden; wellicht is hieraan en aan de korte 
tijdsperiode ge urende welke de vrouwelijke bloem geopend is, de 
betrekkelijke schaarsche vrucht-aanzetting toe te schrijven. De 
bloembladen bereiken tegen 12 uurs middags hun meest gespreiden 


ID 


stand om tegen 5 uur ’s middags van denzelfden dag zich weer te 
sluiten; hierna openen zij zich niet weer. 

De vruchten werden rijp van de stam geplukt, daarna in de zon 
gedroogd totdat, na het openspringen der kluisjes, de zaden vrij- 
gekomen waren; deze laatsten werden nu zoo spoedig mogelijk 
uitgezaaid. 

Uit de met deze variëteit „begog’ genomen zaaiproeven bleek 
dat zoowel het kiemvermogen als de kiemenergie het grootst was, 
indien in onbemeste, vrij lichte grond werd uitgezaaid. 

Bij opgraving bleek, dat het splijten der harde korstige zaadhuid 
op zijn vroegst na 11—12 dagen plaats vond, terwijl de eerste 
kiemplantjes na plm. 2 weken zichtbaar waren. Waar de zaden op 
met karbouwenmest bemeste kweekbedden waren uitgelegd, ge- 
schiedde het barsten der zaadhuid (die harder is dan bij ricinus- 
zaden, waarvan ze overigens in uiterlijk veel hebben) eerst na on- 
geveer 5 weken. 

In het gunstigste geval kiemden er bij de „begog”’ van 25—30 
pCt. der uitgelegde zaden; het is echter mogelijk dat in langer 
tijdsverloop nog meerdere kiemkrachtig zullen blijken te zijn; de 
kieming toch geschiedt vrij onregelmatig en nog steeds komen er 
nieuwe kiemplanijes te voorschijn. De zaden schijnen na maanden 
hun kiemvermogen nog niet te verliezen. 

Bij een partij van plm, 200 dezer Begogzaden bleek na open- 
breken plm. 60 pCt. voos of van abnormale embryonale ontwikeling. 

Bij de varieteit „Manis” werd een kiemvermogen van plm. 80 pCt. 
geconstateerd; maar ook hier verloopt de kieming zeer onregelmatig. 

De kiemplantjes vertoonden in kleur en vorm der zaadlobben een 
zeer groote variabiliteit. 

Ditzelfde geldt voor de kiemplantjes van de zooeven aangehaalde 
sampeu manis, waarvan evenzeer zuiver zaad gewonnen kon worden. 

De variëteiten Manis en Begog verschillen in menig opzicht. De 
stengel van de Manis heeft een geprononceerd zig-zag verloop, 
terwijl de Begog een nagenoeg rechte stengel heeft. Een ander 
duidelijk onderscheid ligt in de beharing. Bij de Begog zijn de 
blad- en jonge stengeldeelen van een zachte beharing voorzien, 
terwijl bij de Manis deze beharing geheel ontbreekt bij de bladslip- 
pen en evenzeer bij de jonge stengeldeelen, Verder bloeit de 
Manis hier reeds na 4 maanden, terwijl de Begog dit, in normale 
gevallen, eerst veel later doet. 


1 


ya 
ni 


Uit de zaailingen bleek, dat beide variëteiten zieh verhouden als 
in hun geslachtelijke generatie gescheiden typen; het onderling 
verschil der generaties zal nu kortelijk geschetst worden. 

De Manis bracht slechts onbehaarde individuen voort, welke alle 
het zig-zag kenmerk van den stengel vertooaden; voor deze kenmer- 
ken bleek zij dus zaadvast te zijn. 

De Begog leverde zaailingen, welke allen rechte stengels hadden: 
het beharingskenmerk bleek hier echter niet geheel constant, 
daar bij enkele individuen de beharing ontbrak. De verschijn- 
selen wijzen hier, wat het beharingskenmerk aangaat, met waar- 
schijnlijkheid op een geval van tusschenras-variabiliteit. Wenzelfde 
variabiliteitsvorm werd bij Begog- en Manis-zaailingen waarge- 
nomen voor de kleurkenmerken van de kurkhuid en van den 
buitenkant der schors van de knollen. Bij de kurkhuid zijn het 
donkerbruine en lichtroode verkleuringen, die elkaar afwisselen. 
Bij de schors komt meestal een roode verkleuring voor, welke echter 
niet zelden geheel ontbreekt. 

Bij de Manis kwamen voorts individuen voor, welke het krul- 
kenmerk der blaren te aanschouwen gaven. Voor dit geval en 
evenzeer voor het stengelkleur-kenmerk moet ook tusschenras-va- 
riabiliteit aangenomen worden. 

De Begog-zaailingen vertoonden geen gekroesde individuen; de 
kleurkenmerken hadden hier, in tegenstelling met de Manis, een 
zuiver fluctueerend verloop. 

Uit een praktisch oogpunt doet zich de vraag voor, in hoeverre 
de kenmerken dier zaailingen een betrouwbare aanwijzing zullen 
geven, voor het gedrag der stekkengeneratie; wij hebben hier 
natuurlijk alleen het oog op de praktisch waardevolle kenmerken: 
als zetmeelgehalte en gewicht der knollen, stengel- en bladgewicht. 
Dat de zaailingen zich in menig opzicht anders zullen gedragen dan 
de uit deze gekapte stekken is wel waarschijnlijk; vooral wat 
de knol-opbrengst aangaat kan dit verwacht worden. Proeven, die 
thans in gang zijn, zullen deze quaestie definitief moeten uitmaken ! 

Indien deze proeven een zekere parallelliteit aantoonen tusschen 
de praktisch waardevolle kenmerken in den zaailing en in zijn 
stekkengeneratie, dan kan men veel tijd en kosten uitsparen, door 
een scherpe selectie toe te passen op de zaailingen en dus hiervan 
alleen de allerbeste aan te houden. Wijzen de proeven zulk een 


parallelliteit niet of slechts twijfelachtig aan, dan zal men de selectie 
Teysm XVILL, 34 


== e 


ten deele moeten verplaatsen naar de stekkengeneraties; van de 
zaailingen mogen dan alleen de opvallende inférieure individuen 
weggegooid worden. 

De vegetatief vermeerderde zaailingen, welke zich gedurende meer- 
dere generaties als alleszins aanbevelenswaardig zullen doen kennen 
worden als nieuwe variëteiten (in landbouwkundigen zin) ingebracht: 

Elke nieuwe variëteit zal dus terug te brengen zijn tot één enkel 
individu, één enkele zaailing; het individueel karakter blijft door 
de vegetatieve vermeerdering behouden. 


Alle op het proefveld aanwezige variëteiten, waaronder ook en- 
kele van elders geïmporteerde, ondervonden zichtbare schade van 
de cassave-myt. 

Vooral hadden veel zaailingen hieronder sterk te lijden. Im 
het algemeen mag de opmerking gelden, dat de typen met de 
grootste groeikracht, welke tevens het meeste nieuwe blad vormen, 
het beste bestand-bleken te zijn tegen de veroorzaakte schade. Zoo 
hadden bijv. de Begog-zaailingen er meer van te lijden, dan de sneller 
groeiende Manis-zaalingen, enz. 

Met het oog op een even'ueele bestrijding van de cassave myt 
wordt hier de aandacht gevestigd op het feit, dat dezelfde myt op 
blaren van papaja-planten (Carica Papaya L.) voorkomen en ook 
hier een vrij groo'e schade kunnen veroorzaken. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Alfalfa (Luzerne) Veevoeder: zaden. 

Andropegon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Audropogon nardus (citronellagras): planten. 

Albizzia stipulata (sengon djawa): zaden. 

Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Llameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 

coriaria (Divi-Divi): zaden. 

dasyrachis: zaden. 

5 sappan (Setjang): zaden. 

Cassia florida (Djoear): zaden. 
Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 
Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

5 bolivianum: planten en zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda eitrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla-hennep): planten. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng-gras): planten. 

Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes 
Sesamum indieum (Widjen-variëteiten): zaden. 
Coix Laeryma (Djali-variëteiten): zaden. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 


” 


Kel 


Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia macrophylla (grootbladige mahonie): zaden. 
Rijst: diverse variëteiten. 

Zea maïs: diverse variëteiten. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


NN nn RN 


ORCHIDEEËN UIT ZAAD. 


In de laatste nummers van „Möller’'s Deutsche Gärtner- 
Zeitung” komt een serie opstellen voor over Orchideeën ; 
vooral het kweeken uit zaad van genoemde gewassen, 
wordt er uitvoerig en nauwkeurig in beschreven. Daar 
ook hier de Orchideeën-cultuur toeneemt en genoemd 
tijdschrift hier weinig bekend is, meen ik geen onnut 
werk te doen, deze opstellen voor Teysmannia te bewerken. 

Het klassieke land voor de Orchideeën-liefhebbers is en 
blijft Engeland, door kruisbevruchting heeft men daar de 
meeste hybriden verkregen. Ook België blijft hierin niet 
achter, vooral in latere jaren heeft men zich daar niet 
zonder succes op de hybridisatie der Orchideeën toegelegd, 
de overige landen van Europa en Amerika beginnen in 
dezelfde richting te werken. 

Reeds langer dan honderd jaren is men doende Orchideeën 
uit tropische en enkele subtropische landen in te voeren, 
honderdduizenden planten zijn als offers van deze liefhebberij 
gevallen. Er zijn zelfs landen waar oorspronkelijk de 
mooiste Orchideeën groeiden, die geheel van hun natuurlijk 
sieraad beroofd zijn, zij zijn daar uitgeroeid. 

Men verkeerde nog niet lang geleden in den waan, dat 
alle uit de tropen ingevoerde gewassen in warme kassen 
gekweekt moesten worden, er geen rekening mede houden- 
de, dat vele der fraaiste Orchideeën in het gebergte voor- 
komen, waar een koelere temperatuur heerscht en waar 
zij dikwijls van een intensief licht profiteeren. Door deze 
verkeerde behandeling gingen er veel verloren, maar nog 
veel meer bij het transport uit moeielijk te bereiken streken. 

Nog altijd worden er groote partijen Orchideeën ingevoerd, 

Teysm. XVIII. 35. 


— 528 — 


niet alleen om in de behoefte te voorzien, maar meer, 
omdat men hoopt en verwacht, dat er nieuwe, nog onbe- 
kende verscheidenheden onder gevonden zullen worden, 
waarvoor dikwijls zeer hooge prijzen worden betaald; het 
is een loterij. Iedere import kan een of meer nieuwe 
vormen of kleuren bevatten, die onder de hartstochtelijke 
liefhebbers soms een ongeloofelijke opwinding veroorzaken, 
soms zijn die afwijkingen zoo gering, dat zij door leeken 
nauwelijks zijn waar te nemen en alleen voor kenners 
waarde hebben. 

Door het gemakkelijker en sneller worden der verkeers- 
middelen, wordt het verzamelen en het verzenden van 
Orchideeën uit verre landen hoe langer hoe eenvoudiger. 
Het is eigenlijk eene berooving dier landen; want het 
verzamelen gaat dikwijls ruw in zijn werk, en onuitput- 
telijk zijn de tropische wouden ook niet, zooals blijkt uit 
het verdwijnen —om het kind bij zijn naam te noemen 
— het uitroeien van sommige der mooiste soorten, o. a. 
van de beroemde Puvcko-type van Odontoglossum crispum 
en andere. Het is trouwens bekend, dat er Orchideeën- 
zoekers waren en misschien nog zijn, die als zij ergens 
een mooie soort of varieteit vonden, daar alles jong en 
oud van verzamelden, er zooveel van mede namen als zij 
konden en de rest verbrandden, alleen om genoemde soort 
zeldzaam te maken en er daardoor hoogere prijzen voor 
te bedingen. 

Men zag daarom naar andere middelen uit, om nieuwe 
vormen en kleuren te krijgen en vond die in de kunst- 
matige bevruchting en het kweeken uit zaad van Orchideeën. 
Ruim vijftig jaren geleden vóór DARWIN zijn beroemde 
werk over den vorm van Orchideeën-bloemen en hare 
inrichting voor de bevruchting van insecten publiceerde, 
waren reeds eenige bastaardvormen verkregen. 

Spoedig bemerkte men, dat de uit zaad gekweekte plan- 
ten sterker waren en op den duur beter groeiden dan de 
ingevoerden, die wel spoedig bloeiden, maar het duurde 


— 529 — 


dikwijls langen tijd vóór zij zich geheel schikten naar de 
omstandigheden, waaronder zij in cultuur gebracht wer- 
den, die veel verschillen met die hunner natuurlijke 
groeiplaatsen. En nog altijd zijn er soorten, die hoewel 
met de meeste zorg gekweekt, toch na eenige jaren cul- 
tuur afsterven, zooals Coryanthes, Huntleya, Grammangis enz. 

Een groot voordeel heeft men met de teelt uit zaad 
tegenover den invoer van planten nog niet verkregen, 
want er gaan eenige jaren overheen voor men er bloeibare 
exemplaren uit gekweekt heeft. Sedert echter door 
systematische kruising, de weg gevonden is om nieuwig- 
heden te bekomen, begint de zaak een ander aanzien te 
krijgen. Men heeft nu het middel in de hand om de lief- 
hebbers en verzamelaars aan wat nieuws te helpen, aan 
planten, die anderen niet hebben en waarmede de kweekers 
soms groote winsten behalen. Onder die kweekers zijn 
er, die zooveel ervaring opgedaan hebben, dat zij juist in 
de richting der mode werken en dat zij produceeren 
wat de kenners fraai vinden. Voor enkele dier nieuwig- 
heden worden soms prijzen besteed, waarvoor men een 
renpaard kan koopen. Al wordt er lang niet altijd 
zooveel voor betaald, toch zorgen de groote firma’s 
er voor, dat er altijd jaarlijks minstens één zulk een op- 
zienbarende nieuwigheid verschijnt, teneinde de groote en 
kleine liefhebbers wakker te houden. Dikwijls rekent de 
kooper er op, dat hij van de plant, die hij zoo duur kocht 
en waarop meer liefhebbers en kweekers boden, spoedig 
een stuk af kan nemen en weer verkoopen ; deze transactie 
stelt hem dan dikwijls geheel of gedeeltelijk schadeloos: 
In sommige gevallen wordt het stuifmeel van een waarde- 
volle nieuwigheid ook duur betaald; zulks geschiedt echter 
niet dikwijls, omdat men geen zekerheid heeft, dat de uit 
de bevruchting daarmede ontstane planten, de uitnemende 
eigenschappen van den vader erven. 

Een niet gering aantal kweekers en liefhebbers koopen 
vrij groote hoeveelheden pas ingevoerde Orchideeën, niet 


— 530 — 


zoozeer om het bezit dier planten, maar wel in de hoop 
er nieuwe variëteiten onder te vinden; bij den bloei ver- 
koopen zij dan ook zoo spoedig mogelijk alle exemplaren, 
die het normale type bezitten, om weer plaats te Krijgen 
voor dezelfde loterij. 

Een regelmatige productie van een aantal nieuwe hybriden 
door kruisbevruchting, zou de doodsteek geven aan genoem- 
den importhandel. Men ziet daarom den vooruitgang der 
hybridisatie met gemengde gevoelens aan. De groote firma's 
hebben om de belangstelling van de liefhebbers gaande te 
houden, het te voorschijn komen van de nieuwe vormen 
en kleuren noodig, die ook al weer niet te veel in eens 
mogen voorkomen. Dergelijke opzienbarende nieuwigheden 
worden daarom niet uit de hand verkocht, maar op ver- 
koopingen, waar een klein publiek van kenners genoodigd 
wordt. 

Men is van de resultaten der hybridisatie nog niet zoo 
zeker, ofschoon enkele kweekers als: SANDER & Sons te St. 
Albans, Londen; CHaARLESWORTH in Heaton, Bedford ; Vurr- 
STECKE te lLuoochristy bij Gent en eenige andere reeds op 
prachtige resultaten kunnen wijzen. Zij meenen dat nieuwe 
invoer niet meer noodig is, anderen zijn het daaromtrent 
niet met hen eens. In ieder geval gaat het kweeken 
van Orchideeën uit zaad en ook het hybridiseeren vooruit. 

Zoo vindt men in Engeland en in België in iedere be- 
langrijke kweekerij, zoowel van kweekers als van liefheb- 
bers, naast groote prachtexemplaren, ook een aantal zaai- 
lingen van verschillenden leeftijd in den besten toestand. 
Vroeger was de teelt van Orchideeën uit zaad slechts in 
handen van enkele ingewijden, thans is zij gemeengoed; 
Wel klaagt men er in de binnenlanden in Europa met 
name in Duitschland over, dat het droge klimaat minder 
gunstig is, dat Engeland en België in veel gunstiger om- 
standigheden verkeeren. Ofschoon de jonge plantjes in 
serres gekweekt moeten worden, is het noodig ze veel te 
luchten, wat bij drogen Oosten-wind niet altijd gunstig werkt. 


— 531 — 


Een der eerste voorwaarden voor het gelukken der 
zaaiing is groote reinheid; in de beste kweekerijen wordt 
deze met pijnlijke nauwgezetheid toegepast. De zaadhui- 
zen — serres — moeten van zeer eenvoudige constructie 
zijn, vooral geen hoeken of gaten, waar men niet gemak- 
kelijk bij kan en waar zich allerlei insecten kunnen neste- 
len, die schade aan de jonge plantjes doen. Ook ontwik- 
kelen zich op dergelijke niet voldoende aan het licht en 
de frissche lucht blootgestelde plekken allerlei schadelijke 
schimmels, wieren en bacteriën. De gewenschte zuiverheid 
der lucht is slechts te krijgen, indien men alle doode en 
rottende plantendeelen zorgvuldig verwijdert en daardoor 
alle schadelijke organismen op een afstand houdt. Men laat 
daarom niet slechts boven in de zaadhuizen versche lucht 
binnen, maar ook beneden zijn in de muren openingen voor 
ventilatie aangebracht. 

Onder de stellingen zijn bassins waarin het regenwater 
opgevangen wordt, niet slechts om door verdamping daar- 
van de lucht in de serres zoo vochtig mogelijk te houden, 
maar ook beschouwt men regenwater als het eenige ge- 
schikt voor begieting. Alle kweekers zijn het met de 
laatste stelling niet eens; zoo acht men in Schönbrunn 
bij Weenen het regenwater niet goed voor de planten, 
omdat het in de onmiddellijke nabijheid van een groote 
stad te veel zwaveligzuur zou bevatten. In Engeland denkt 
men er anders over; de slechte resultaten die men daar 
soms heeft met Odontoglossum's en andere teere soorten, 
schrijft men meer toe aan de bekende donkere mist te 
Londen en aan de zich daarin bevindende verbrandings- 
producten. 

De bovengenoemde bassins acht men niet overal vol- 
doende voor het vochtighouden der lucht. De paden in 
de serres worden met cement of beton waterdicht gemaakt 
en gedurig begoten, een houten geraamte ligt er over, om 
droogvoets te kunnen wandelen. Dergelijke inrichtingen 
zijn voldoende voor Cattleyd's en andere gemakkelijk te 


— 532 — 


kweeken soorten; bij andere zooals de Odontoglossum'’s gaat 
men nog verder, men legt boven op de stellingen een laag 
cokes van ongeveer 10 em. dikte, deze is zeer poreus en 
neemt bij het gieten veel water op, daarboven maakt men 
een stellaadje van pitspine latten en plaatst er de planten 
op. Er zijn zelfs kweekerijen waar men iedere pot op 
glazen onderstellen, gevuld met water, plaatst, en wel zoo- 
danig, dat de onderkant van den pot niet met water in 
aanraking komt. Behalve om de vochtigheid der lucht 
te verhoogen, dient zulks ook om allerlei kruipend onge- 
dierte te weren. Nergens is dit laatste zoo sterk doorge- 
voerd als bij SANDER & Sons te S. Albans, waar zelfs de 
pijlers der stellingen in blikken met water staan. Ten- 
einde den groei van wieren tegen te gaan, doet men nu 
en dan een paar droppels iĳzervitriool in het water. Alles 
wordt in die serres bespoten, alleen de planten krijgen 
slechts matig water. 

Heel veel werk maakt men ook van de beschaduwing ; de 
meeste epiphyten — planten die op boomen groeien — heb- 
ben behoefte aan veel licht. De beschutting moet dus zoo- 
danig ingericht zijn, dat het in de serres niet te donker is 
en vooral dat zij bij betrokken weer, spoedig weggenomen 
kan worden. Ook dient zij als hulpmiddel om de serres 
koel te houden, daarom mogen de schermlatjes niet direct 
op het glas liggen; er moet een tusschenruimte blijven van 
15 à 20 em. Hierdoor krijgt men tusschen het scherm en 
het glas een koele luchtlaag. Indien men het glas direct 
door de zonnestralen laat beschijnen, zou een veel te 
hooge temperatuur daarvan het gevolg zijn. Eris zelfs aan- 
bevolen een inrichting te maken, waarmede op warme dagen 
koud water boven op de serre gebracht kan worden, dat 
dan langzaam over het glas zou vloeien om dit koel te 
houden en zoodoende de temperatuur in de serre te ver- 
lagen. Voorzoover bekend is dit denkbeeld nog nergens 
in toepassing gebracht. 

In No. 18 van de „Deutsche Gärtner Zeitung” komen 


— 533 — 


eenige afbeeldingen voor van serres, speciaal vervaardigd 
om daarin Orchideeën uit te zaaien en verder te kweeken. 
Overal heerscht daar de nauwkeurigste reinheid, voor een 
goede ventilatie is gezorgd; overigens is er nogal verschil 
in vorm, evenals er verschil in cultuurmethode bestaat, 
terwijl toch de resultaten nagenoeg dezelfde zijn. 

Men spreekt er dikwijls van, om bij de natuur in 
de leer te gaan en al is zulks in de meeste gevallen 
waar, toch is het niet altijd noodzakelijk haar slaafs te 
volgen. 

Zoolang men het noodzakelijk achtte, de op boomen le- 
vende tropische Orchideeën, op dezelfde wijze d. i. op stuk: 
ken hout of plankjes te kweeken, was het onmogelijk de 
cultuur zoo in het groot te drijven als tegenwoordig het 
geval is. Ofschoon er ook toen wel mooie exemplaren ge- 
kweekt werden, haalt zulks niet bij de nu gevolgde me- 
thode in potten en mandjes. 1) 

De tuinbouw is een kunst, die de natuur verbetert, soms, 
geheel verandert. De natuur streeft andere doeleinden na 
dan de kweeker en zij doet zulks niet altijd op de meest 
doelmatige wijze. Zij werkt met groote verspilling van 
kracht en stof, die wij trachten te vermijden. Ieder die 
wel Orchideeën verzameld heeft weet er van mee te pra- 
ten, dat de planten op hunne natuurlijke groeiplaatsen 
minder mooi zijn dan de goed gekweekte, zij dragen den 
stempel van den strijd om het bestaan. 

Let b.v. op de vermenigvuldiging door zaden, hoe klein 
is het aantal dat van de millioenen zaden terecht komt. 
Indien het weder ongunstig is kunnen jaren achtereen alle 
zaden verloren gaan. 


1) Ofschoon men in Europa laatstgenoemde methode met recht al- 
gemeen volgt, is zij voor liefhebbers hier te lande niet aan te bevelen, 
omdat de teelt van Orchideeën in potten, meer kennis en meer toewijding 
vordert, meer tijd kost dan waarover de meeste liefhebbers hier beschik- 
ken. Het is daarom voor ons, beter de oude, ik zou haast zeggen na- 
tuurlijke methode te volgen en de planten of op boomen of op blokjes 
of takken te binden. 


— 534 — 


Wij moeten aannemen, dat een cultuurplant iets geheel 
anders is als de wilde vorm, en het is zeker, indien wij 
een prachtig exemplaar der eerste, waaraan jaren lang de 
meeste zorg besteed is, op de oorspronkelijke groeiplaats 
terugbrachten, zij reddeloos verloren zou gaan. 

Het is minder te doen om algemeene natuurstudies, als om 
nauwkeurige waarnemingen der soms nietige teekens van 
welbehagen bij de eultuurplanten, die niet iedereen zoo spoe- 
dig opvallen. Slechts de kweeker, die zich geheel aan zijne 
planten geeft en die slechts weinig soorten kweekt merkt 
die op. De plant voelt fijner dan wij en toont hare on- 
tevredenheid spoedig genoeg door het uitschieten van spruiten 
op een tijd, dat zij moest rusten, door het niet uitbotten 
als het daarvoor de juiste tijd is; door den groei der wortels, 
of zij in de compost dringen of zich in de lucht ontwik- 
kelen; dit zijn zeer grove teekens, die ieder zien kan, er 
zijn echter tal van geringere, waaraan de ervaren en op- 
merkzame kweeker bemerkt, dat er iets niet in orde is 
met zijne planten. Die een verzuim eerst bemerkt als het 
te laat is, is geen kweeker. 

Tot de voornaamste bezigheid van den Orchideeën- 
kweeker behoort de strijd tegen het ongedierte en tegen 
schimmels, die de planten dikwijls vernielen. Mijten en 
duizendpooten kan men spoedig wegvangen vóór zij te - 
veel schade aangericht hebben; veel erger is de z. g. thrips, 
deze is niet zoo gemakkelijk te bestrijden. Door opwek- 
king tot groei op een ongeschikten tijd, door luchtdroogte, 
door te hooge temperatuur, kortom door iedere minder 
goede behandeling kan thrips ontstaan. In sommige serres 
is het dikwijls onmogelijk zekere soorten tot een krachtigen 
groei te brengen. 

Jammer genoeg bemerkt de onervarene, de sporen van 
het insekt eerst wanneer de schade reeds is toegebracht 
en dan is het meestal te laat om den nietigen vijand te 
bestrijden. Slechts een regelmatig gebruik der daartegen 
aan te wenden middelen kan helpen. Het meest aange- 


wende middel is het z.g. „XL-All’ — een Engelsch geheim- 
middel, dat zeer giftig is — het bestaat in hoofdzaak uit 
aftreksel van tabak, alcohol en kamfer. Het bespuiten 
met zuivere picotine-oplossingen is minder werkzaam 
gebleken. 

Het beste middel blijft echter een gelijkmatige, goede 
behandeling der planten, waarbij vooral voor koele voch- 
tigheid en frissche lucht gezorgd moet worden. 

Overal in Engeland en in België gebruikt men voor het 
„XL-All” fijne sproeiers, in den geest als voor druiven en 
andere vruchtboomen, die in uiterst fijne deeltjes op alle 
deelen der planten het middel brengen. Geregeld moet 
het middel toegepast worden, meestal doet men het eens 
in de veertien dagen. Verzuimt men het, dan komen na 
korter of langer tijd de nadeelige gevolgen te voorschijn, 
soms bemerkt men het eerst na weken. Een dergelijk 
verzuim kost soms maanden werk, om het weer goed 
te maken. 

Een gevaarlijke vijand van Cattleya’s, Laelea’s en dergelij- 
ke is een kleine wollige schildluis, die zich in de schors der 
schijnknollen ophoudt, en die de planten in korten tijd te 
gronde kan richten. Men beweert wel dat deze kleine insek- 
ten, indien alle voorzorgen op het nauwkeurigste genomen 
zijn, de planten niet zoo spoedig vernielen, maar hoe licht 
wordt er een kleine cultuurfout begaan, die de plant eenigs- 
zins verzwakt en haar eerder een prooi harer vijanden 
doet worden. De Cattleyaluis moet ook met nicotine- 
oplossing of met „XL-All” bestreden worden, voor de 
bespuiting moeten de buitenste schillen van de schijnknol 
afgenomen worden. 

Er is nog een andere factor, die oorzaak kan zijn van 
mislukking, indien namelijk niet dezelfde persoon voort- 
durend met de cultuur belast is, maar indien het personeel 
wisselt; lang niet iedereen is Orchideeën-kweeker, het 
vereischt kennis en toewijding. 

Een gewichtig tijdperk in het leven der Orchideeën is 


in 


de rustperiode. Zoo zijn er soorten, vooral onder de 
Dendrobium’s, die zonder een algeheelen rusttijd in het geheel 
niet bloeien en op den duur verzwakken. Gedurende dien 
tijd krijgen zij volstrekt geen water en moeten op 
eene koele plaats staan, zoo, dat de bladeren beginnen te 
verdorren. Niet alle soorten hebben die behoefte van 
rust, de Cattleya’s b. v. met hunne dikke bladeren en 
stevige schijnknollen schijnen er wel óp ingericht te 
zijn heel wat droogte te kunnen verdragen. Die droogte 
is voor hen echter evenmin eene behoefte als voor den 
kameel het dorst of hongerlijden, dat hij toch vrij lang 
kan uithouden. Zoo is het in de merkwaardige Orchideeën- 
kweekerijen van Johannes Nicolai in Coswig gelukt aan 
een exemplaar van Catileya Gaskelliana twee uitspruitsels 
in één jaar achter elkaar te doen ontstaan, die beiden 
bloemen voortbrachten; hier kan geen noemenswaardige 
rustperiode plaats gehad hebben. Toch wordt in Engeland en 
België door drooghouden bij Cattleya’s een rusttijd te weeg 
gebracht, in het eerste land tracht men zulks ook door 
verlaging van temperatuur te bereiken en het schijnt of 
men daardoor op den duur forscher planten verkrijgt. 
Het begieten der Cattleya’s in dien tijd wordt verminderd 
tot men er geheel mede ophoudt, door bespuiting zorgt 
men echter voor de vochtigheid der lucht in de omgeving. 

Als een voornaam onderdeel der cultuur wordt door velen 
het bereiden van de compost, het materiaal waarin men 
de Orchideeën plant, genoemd en dit is ook werkelijk zoo, 
daar velen de plant te veel goed willen doen. Wij hebben 
in hoofdzaak te maken met planten, die epiphytisch groeien, 
d. i, op boomen of op kale rotsen, zij leven daar nagenoeg 
uitsluitend van vergane organische stoffen, zooals half ver- 
teerd blad of schors enz; zij kunnen uit dergelijke stoffen 
hunne organen vormen en hebben daar voldoende voedsel 
aan. Wij dwalen in ieder geval, indien wij in een zeer 
samengesteld mengsel het grootste heil voor den groei der 
planten zien. Er zijn soorten, die bepaald afkeerig zijn 


— 58/ — 


van een zekeren overvloed aan voedingsmiddelen, al be- 
staat die slechts uit vergaan blad. En onder de beste 
kweekers treft men er nog aan, die hunne Orchideeën 
uitsluitend in sphagnum vermengd met scherven, varen- 
wortels en houtskool planten en nooit bemesten. Het 
moet gezegd worden, dat deze kweekers begieten met regen- 
water, dat nooit zooals wel beweerd wordt „aqua destil- 
lata” is, maar soms behalve schadelijke stoffen als kalk- 
stof, ook voedende bestanddeelen als ammoniak, stof en 
roet bevat, waarvan de beteekenis als plantenvoedsel 
niet onderschat mag worden. 

De varenwortels, waarvan men tegenwoordig met succes 
gebruikt maakt, kunnen niet als voedselleveranciers ber 
schouwd worden, zij vergaan zeer langzaam en met geschikte 
materialen vermengd, blijven zij een poreuse massa vormen, 
gemakkelijk doordringbaar voor lucht en water, en dit is 
in ieder geval een hoofdvereischte voor het slagen der 
cultuur. De wortels van deze epiphytisch groeiende gewassen 
gedijen slechts in een zeer poreuse middenstof. Het meng:- 
sel waarin wij de epiphytische Orchideeën planten moet 
niet in de eerste plaats de voedingsbron zijn, maar slechts 
dienen om de wortels voortdurend in een vochtigen, niet 
te natten toestand te houden. 

Wij wenschen echter zooals boven gezegd is, verder te gaan 
dan de natuur, wij wenschen krachtige planten te kwee- 
ken, die buitengewoon mild bloeien en mooie, groote bloe- 
men leveren, om dat te bereiken moeten wij de planten 
beter voeden. Dat zulks slechts met de uiterste voorzich- 
tigheid kan geschieden ligt in de natuur der epiphyten, en 
bewijzen de talrijke mislukkingen bij het gebruik van blad- 
compost. Men kan aannemen, dat goed groeiende planten 
in de natuur vergaan loof binnen het bereik hunner wortels 
hebben, zij zijn er echter niet geheel door omringd, zooals 
het geval is, wanneer zij in potten staan. Men kan slechts 
in vergaan blad kweeken, als men de kunst van het be- 
gieten goed verstaat en toepast en wel zoo, dat de compost 


— 538 — 


nooit te nat is en niet gist of zuur wordt; de gevol- 
gen van het laatste zijn, dat de Orchideeën- wortel zelf ook 
aangedaan wordt en verrot. 

Waar men met loofcompost dweept en daarmede ook 
goede resultaten bereikt, wordt uitsluitend eikenloof ge- 
bruikt. Andere bladeren vergaan te snel. Het eikenblad 
mag nog riet begonnen zijn met verrotten, het wordt kort 
na het afvallen verzameld en in zakken opgehangen om te 
drogen; nadat het loof luchtdroog en in een zeef fijn 
gewreven is, vermengt men het met zilverzand, varen- 
wortels en sphagnum. Het is dus geheel iets anders als 
hetgeen wij hier bladeompost noemen. 

Overgeplant worden de gevoelige soorten, trouwens ook 
de minder gevoelige Cattleya’s, als de nieuwe wortelpun- 
tjes verschijnen, waarbij voorzichtig gewerkt moet worden, 
opdat zij niet afbreken. De jonge wortel komt zoodoende 
op versch vooral niet op zuur materiaal; hetgeen men niet 
bereikt als men verplant langen tijd voor het te voorschijn 
komen van de nieuwe worteltjes. Bij de Cypripedium’s kan 
men het geschiktste tijdstip van verplanten bepalen op circa 
vier weken na het bloeien, daar dan gewoonlijk de nieuwe 
beworteling begint. Het scheuren der Cypripedium’'s moet 
alleen kort na den bloei geschieden, op andere tijden is 
het gevaarlijk. 

De kunst van het begieten bestaat nu daarin, dat men 
de compost om de wortels gelijkmatig vochtig houdt, 
zonder dat de inhoud van den pot te nat en daardoor 
zuur wordt. De bekwaamste kweekers weten hun com- 
post zoo te mengen, en zoo zorgvuldig te begieten, dat 
het niet meer noodig is de pot tot voor de helft met scherven 
te vullen, slechts een enkele scherf leggen zij op de 
onderste opening van den pot. Het mengsel houdt het 
dikwijls jaren lang uit; iedere goede kweeker heeft zijn 
eigen bereidingswijze, die hij na jaren lang zoeken gevonden 
heeft, en in zijne omstandigheden de beste acht. Een goed 
materiaal is uitgezuurde fijne klappervezel, mits niet te 


SE 


kort stuk gehakt. Bij de bespreking van de compost voor 
aard-Orchideeën mogen wij de z. g. loam niet vergeten, 
dit is de bovenste laag van vruchtbare leemachtige weide- 
gronden; dergelijke gronden zijn met talrijke vezels, be- 
staande uit graswortels vermengd; de goede loam is niet 
zoo gemakkelijk en vooral niet overal te krijgen. 

Een feit waarover in de laatste jaren nogal geschreven 
is, is het voorkomen van schimmels in de Orchideeën- 
wortels, een soort symbiose van deze microscopische 
wezens met de voedsterplant, zooals die tot beider voordeel 
bij veel in humus levende planten, zelfs groote boomen, 
plaats heeft. Het is, meen ik, Nor BERNARD, die onlangs 
aantoonde dat eene regelmatige kieming en verderen 
groei van Orchideeën, zonder die schimmel niet kan plaats 
hebben. 

Het schijnt dat op verschillende soorten Orchideeën 
ook verschillende schimmelplantjes voorkomen. Eenige 
gemakkelijk kiemende soorten, gedijen ook met de schimmel 
van andere, b. v. de Laelid's met de schimmel van Spiran- 
thes autumnalis en ook met die van Phalaenopsis ; de zaden 
van Vanda tricolor met de schimmel van Odontoglossum 
grande, niettegenstaande beide schimmel-soorten goed te 
onderscheiden zijn. Daartegenover staat dat kiemende 
zaden van Phalaenopsis, door de schimmels van Cattleya’s, 
Spiranthes en Cypripedium niet slechts niet geholpen 
maar vernield worden. 

BeRrNARD heeft in z.g. Reinkulturen de Orchideeënschim- 
mels der verschillende soorten geteeld en hiermede de af- 
hankelijkheid van de kieming der Orchideeënzaden van 
bepaalde schimmels duidelijk aangetoond. Hij kweekte 
de schimmels op gelatine of op watten, die met eene 
salepafkooksel — uit de schijnknollen van inheemsche Orchi- 
deeën verkregen — gedrenkt waren, na voorafgaande steri- 
lisatie, en afsluiting voor vreemde schimmelkiemen. Als men 
in dit, overigens voor het kweeken van Orchideeën geheel on- 
bruikbare medium, de zaden uitzaaide na de ontwikkeling 


— 540 — 


der schimmeldraden, dan kiemden zij en brachten het zelfs 
tot de ontwikkeling van een paar blaadjes, zoo ging het 
zelfs met Phalaenopsis; men kon dan de jonge plantjes in, 
de gewone compost gemakkelijk verder laten groeien. 
Zonder afdoende afsluiting tegen vreemde schimmels zou 
deze wijze van uitzaaiing zeker mislukken, daar de met 
het stof toegevoerde schimmels veel sneller het voedsel 
der gelatine of der watten op zouden gebruiken en ook 
de Orchideeënzaden en schimmels zouden vernielen. Merk- 
waardig is het, dat de zaden van sommige soorten b.v. 
van Cattleya en Cdontoglossum op gelatine kiemden, maar 
niet op watten, terwijl Cypripedium'’s en Phalaenopsis 
zich beter op watten ontwikkelden. 

BERNARD, die het eerst al deze zaken aan het licht bracht, 
zegt verder, Cypripedium- zaailingen zijn in de eerste vier 
tot zes weken duidelijk lichtschuw en gaan als zij niet 
op een beschaduwde plek staan te gronde. Verschillende 
Epiphytische soorten echter als Cattleya’s, Odontoglossum’s 
enz. hebben van den beginne af veel licht noodig. Odontog- 
lossum-zaden zwellen dikwijls kort na de uitzaaiing spoedig 
op en worden zelfs mooi groen, blijven daarna echter we- 
kenlang stilstaan zonder dat er eenige groei is te be- 
speuren. Dit is in de praktijk het moment dat de ge- 
kiemde zaadjes, grootendeels een prooi worden van vreemde 
schimmels. Bij Phalaenopsis had BERNARD altijd moeielijk- 
heid het groen worden der kiemen te doen plaats vinden, 
hij bevochtigde ze met een licht gesuikerde salepoplossing 
8°/ waarna zij spoedig groen werden. Hij bracht de 
schimmels eerst na het groenworden der zaden er bij. 
BERNARD hoopt dat de kweekers er toe zullen komen al 
hunne Orchideeën zoo volkomen mogelijk gesteriliseerd 
uit te zaaien, daar het voorkomen van de schimmel alleen, 
niet voldoende is om te slagen. Schrijver zegt, wij zullen 
hem er dankbaar voor zijn, als hij ons „Reinculturen” van 
de Orchideeënschimmels voor iedere soort kan geven. Ie- 
der die zich met het uitzaaien van Orchideeën bezig heeft 


— B4l — 


gehouden, heeft zeker meer dan eens mislukking moeten 
constateeren, waarbij de zaden prachtig zwellen en groen 
worden en na maandenlange rust eindelijk verdwenen. In 
dergelijke gevallen kunnen wij na de onderzoekingen van 
BERNARD, aannemen, dat de eigenlijke schimmel ontbreekt 
en indien wij die er aan konden toevoegen, zou ook zonder 
geheele afsluiting voor andere schimmels zeker een groot 
deel van de zaaiing terechtkomen. 

Het is duidelijk, dat zoolang wij deze „Reinculturen” 
missen, het nuttig kan zijn kleine schijfjes van levende 
wortels der zelfde soort in het milieu waarin uitgezaaid 
wordt, te voegen. 

Zonder dat men nog iets wist van genoemde schimmels, 
werd het in de praktijk reeds toegepast, om op de potten 
van de moederplanten waarvan het zaad geoogst was, of 
ten minste op potten met dezelfde soort, de zaden uit te 
zaaien en vooral op die plekken, waar de wortels aan de 
oppervlakte komen. Nog heden worden sommige der lastigste 
soorten o.a. de Odontoglossum’s op deze wijze behandeld 
Het bezwaar in groote kweekerijen is, dat men dan de planten 
niet kan verkoopen, ja zelfs niet kan overplanten. Men 
neemt daarom wel planten van dezelfde soort, maar min- 
derwaardige variëteiten, waaraan niet zooveel gelegen is, 
indien zij door het overmatige vocht dat de zaailingen 
noodig hebben, te gronde gaan. Indien een pot met zeer 
jonge zaailingen slechts eens goed droog wordt, kan alles 
verloren gaan. 

Een der grootste en gelukkigste uitzaaiers van Orchi- 
deeën is de Engelschman CHARLESWORTH, die zegt dat hij 
het begieten zijner zaailingen nooit aan een ander 
overlaat, maar dat hij het altijd zelf doet; hij gebruikt daar- 
voor een klein gietertje. Liefst giet men, met regen- of 
met dergelijk water, dat geen kiemen van wieren bevat. 
De slijm van wieren, die zich dikwijls om de zaden vormt, 
is altijd schadelijk. Zooals boven gezegd is, kan men de 
potten waarin planten van dezelfde soort groeien, altijd 


— 542 — 


als de beste zaaiplaats betrachten. Zelfs zaden, die door 
ietwat ruwe begieting naar het binnenste deel van den 
pot weggespoeld worden, kiemen nog, als door drainage 
de noodige versche lucht toegevoerd kan worden. Zoo vond 
schrijver een goed ontwikkelde Cypripedium binnen in de 
zaaipot. De heer VuyYLsTECKE te Loochristy toonde als cu- 
riositeit een pot met Odontoglossumzaailingen, waarop eeni- 
ge honderden gekiemde plantjes stonden, aan den buitenkant; 
onder aan den pot, bij de opening waar het overtollige water 
uitkomt, bevond zich een goed ontwikkelde zaailing. 

De noodzakelijkheid, de zaaipotten altijd vochtiger en als 
’t kan ook warmer te houden, dan de moederplanten het 
op den duur verdragen, heeft er toe geleid, het met andere 
zaaibodems te beproeven. Zooals bekend is, krijgt men met 
het uitzaaien van varensporen op vezelachtige turf zeer goede 
resultaten; deze turf in den gewenschten vorm gesneden en 
in bakken gelegd waar ze behoorlijk vochtig gehouden 
kunnen worden, deden de er op uitgezaaide Cattleya’s en 
Cypripedium’s goed kiemen. Op plekken waar wieren voor- 
komen of waar men water gebruikt dat door wierenkie- 
men verontreinigd is, zal men zijn geheelen kiembodem 
spoedig met groenachtige slijm overdekt zien, waaronder alle 
leven verstikt; ook komt in de turf dikwijls te veel water, 
waardoor de wortels bederven. Men treft natuurlijk in de 
turf ook de Orchideeënschimmels niet aan, die in de 
Orchideeënpotten zoo nuttig zijn. 

Waar men geen turf heeft, of waar men die om genoemde 
reden niet wenscht te gebruiken, heeft men naar ander 
materiaal omgezien en is daarin ook gedeeltelijk geslaagd. 
In potten met levend sphagnum, waarover men linnen, 
katoen of flanel uitspant, kan men dit gemakkelijk gelijk- 
matig vochtig houden, het sphagnum geeft voldoende wa: 
ter om het daarboven verdampte weer aan te vullen. 
Hierop kiemen Cattleya’s, Laelea’s en andere gemakkelijk 
groeiende Orchideeën zeer goed, men moet ze evenwel 
zoo spoedig mogelijk overplanten, verspenen. 


- 


Een 


Men heeft bij deze zaaimethode nog al last van de kleine 
witte vliegenmade, door de Engelschen „Grub” genoemd. 
Deze vlieg, die natuurlijk door isoleering met water niet 
van de zaaipotten gehouden kan worden, is een der groot- 
ste vijanden der pas kiemende zaden; zelfs plantjes met 
een paar normaal ontwikkelde bladeren worden door haar 
aar- of opgevreten. Door regelmatige berooking schijnt 
het alleen mogelijk te zijn de vlieg te dooden en wien 
het niet gelukt het insekt meester te worden, zal zijne zaden 
wel zien ontkiemen, maar even spoedig weer verdwijnen. 
In hoeverre SANDER in Brugge resultaten bereikt door het 
berooken met naphtaline, moet de tijd nog leeren. 

CHARLESWORTH bevochtigt het sphagnum, vóór hij het 
gebruikt, verscheiden keer met XL— All, waardoor zeker 
alle er zich in bevindende insekten gedood worden. In 
hoeverre zulks van invloed is op lateren toevoer van nieuw 
ongedierte is niet zoo licht uit te maken. 

Verder heeft men met min of meer succes uitgezaaid 
op stukken boomstam, op zaagmeel van harde houtsoorten, 
op fijn gehakte klappervezel, op varenwortels en op nog 
ander dergelijk materiaal. Het beste is wel de pot, waarin 
de moederplant groeit; wordt dan behoorlijk begoten, dan 
kiemen goed rijpe zaden dikwijls binnen de 8 à 14 dagen; 
Cypripedium-zaden liggen soms een jaar en nog langer om 
dan plotseling te kiemen. 

Het is niet zoo gernakkelijk de deugdelijkheid van het 
zaad vast te stellen ; daartoe behoort veel ervaring, niet 
ieder beschikt over een mikroskoop en kan zien of het 
zaad werkelijk bevrucht is; dikwijls vindt men in goed 
gevormde vruchten slechts loos zaad, bij hybridisatie voor- 
al komt zulks dikwijls voor. De geoefende zaaier weet in 
dit geval wel raad, hij strooit de zaden uit eenige hoogte op 
den kiembodem, de normaal gevormde zaden vallen dan lood- 
recht naar beneden, ter wijl de buitengewoon lichte looze zaad- 
jes door de geringste luchtbeweging mnedegevoerd worden. 


Dikwijls zijn er van de duizenden zaden in eene vrucht, 
Tysm, XVIII. 35 


ee 


slechts weinig bevrucht en indien men die talrijke looze 
zaden mede zaait worden hierdoor andere schimmels gelokt, 
die de geheele zaaiing doen mislukken. 

Is men om de een of andere reden verplicht de zaden 
eenigen tijd voor de uitzaaiing te bewaren, dan moet men 
de vruchten oogsten, zoodra zij even beginnen open te 
springen in een papieren zakje, waarin zij meestal geheel 
opengaan en ze dan in een koele en droge ruimte opbergen. 


W. 
(Wordt vervolgd). 


HEVEA TAPPROEVEN. 
(Met plaat). 


Ofschoon Hollandsche Heveaplanters tegenwoordig wel, 
evenals hun buitenlandsche collega’s, volkomen overtuigd 
zullen zijn van de noodzakelijkheid om bij het tappen de 
insnijdingen niet tot op het hout te maken, doch steeds 
de binnenste bastlagen te sparen, en hieruit alleen door 
middel van prikken het melksap te verkrijgen, is het toch 
wellicht niet van belang ontbloot eens eenige tapproeven 
mede te deelen, waaruit deze noodzakelijkheid wederom 
duidelijk blijkt. 

De proeven werden genomen op boomen in den Cultuur- 
tuin, en in vier hoofdgroepen verdeeld. 

De eerste groep, 4, bestond uit 9 boomen ongeveer 8 
jaar oud, staande op een plek, bestemd voor een gebouw, 
zoodat zij opgeruimd moesten worden, en men kon dus 
tappen met het uitsluitend doel er nog zooveel mogelijk 
product uit te halen, zonder op de schadelijke gevolgen 
voor de latere levensperiode van de boomen te letten. 
Deze boomen werden dagelijks getapt met het instrument 
afgebeeld in Teysmannia, blz. 86, 2e Afl. 18° jaargang, zoodat 
alleen gesneden en niet geprikt werd. Gesneden werd tot 
op het hout. 

De tweede groep, B, bestaat uit 50 boomen, ongeveer 
19 jaar oud, doch veel te dicht op elkaar geplant, zoodat zij 
in hun diktegroei belangrijk belemmerd waren, en lange 
stammen met meest zeer kleinen bladkroon hebben. De 
boomen werden getapt met de instrumenten afgebeeld op blz. 
84, 2° Afl. 18° jaargang van Teysmannia, en afwisselend ge- 


— 546 — 


sneden en geprikt; gesneden werd tot op het hout. Het 
BowMmaN & Norrmway mes No. 2, werd echter in het ge- 
bruik, vooral bij boomen met dunne bast, dikwijls on- 
handig bevonden, en daarom door mij zoodanig gewijzigd, 
dat het veertje vervalt en er toch geen gevaar voor te 
diep snijden bestaat. 

Groep C. bestaat uit 8 boomen, 7 jaar oud, en behoor- 
lijk ontwikkeld; zij werden behandeld met de zelfde in- 
strumenten als die van groep B, afwisselend gesneden en 
geprikt, en zorg werd gedragen zooveel mogelijk niet tot 
op het hout te snijden, doch de binnenste bastlagen te 
sparen. 

Groep D. bestaat uit 10 boomen in dezelfde aanplant, 
en dus van denzelfden leeftijd als groep B. Deze boomen 
werden slechts met één schuine snede over een vierde 
van den omtrek, op 1,80 meter boven den grond getapt ; zij 
werden afwisselend gesneden en geprikt. De gebruikte 
instrumenten zijn die van groepen B. en CQ. Gedurende 
de eerste twee maanden werd tot op het hout gesneden, 
later, even als bij groep C., slechts de buitenste bastlagen 
weggenomen. 

De resultaten der vier tappingen zijn in onderstaande 
tabellen uitgedrukt. De stamomtrek der boomen is altijd 
gemeten op 1 meter boven den beganen grond; waar de 
totaalomtrek gegeven is, beteekent dit de som der om- 
trekken van de verschillende boomen in die groep of on- 
dergroep. 


— 547 — 


GROEP 4. BEGONNEN TE TAPPEN OCTOBER 1906. 


: a Id 5 © En a 
8. 5e 5 Si Ke) 5 / Ee 
85 Tapwijze. Sol Es Ess 99 = DS 
fa) Ee Glen 
5 & 3 S 5 Oor 2 

NS BSE 
Ì 3 halve spir. 50 75 | 2450 397,5 | 1622 
2. 5 id. U 1 1545199551266 


10 id. 49 87 8950 | 650.—/| 159.5 


volle spir. 50 61 2250 |177.5 | 78.8 


V-snede aan voet. | 54 68 1700 | 310.—| 176,5 
vischgraat. 29 62 1660 | 90,—, 56.2 


3 
4 
5. [schuine sneden. 27 59 1780 183.0 | 105.7 
6 
7 
8 


1 halve spir.a.d.| 58 60 940 | 210.—| 223. — 
voet. 


Ott halve spir op 98 62 1800 |510.5 | 284. — 
2 M. hoogte. 


De boomen in deze groep werden allen getapt, tot zij 
ophielden product te geven; na een paar maanden rust 
weder aangesneden, vloeiden zij niet noemenswaard; de 
wonden genazen zeer langzaam; slechts No. 9 bleef langer 
vloeien. Bij vergelijking der opbrengst van de verschil- 
lende boomen, kan men natuurlijk niet al het verschil op 
rekening der tapwijzen brengen, doch dient ook rekening 
gehouden met den individueelen invloed van elken boom. 


— 548 — 


GROEP B, GETAPT FEBRUARI EN MAART 1907 

EUN 8 |éalg.| Sg 65 
5 se Ss| So | e5 O8 so 
Ee 5 © sn Se sne E o 5 bp Do 
& IS - | Tapwijze. | Sl S® | u oo Ie 
®: ie | D af =S voeg 
ER EENES == 

5 3 ISS |I8 | AS IS8 
I | 5 | vischgraat. | 39 | 351 | 3416 | 1509,0 | 441,7 
Ja | 5 id. 27 | 365 | 2395 | 1230,5 | 513,3 
IT |5 [3 halve spi-| 35 | 343 | 4515 | 1136,5 | 251,7 

ralen. 

Illa | 5 id. 27 | 358 | 3629 | 1102,— | 303,6 
HI | 5 | volle spir. 39 | 365 | 5313 | 1091,5 | 205,4 
IIIa | 5 id. 26 | 340 | 3942 | 937,5 | 237,9 


De boomen uit ondergroepen 1, [Il en III werden dage- 
lijks getapt, die uit de andere ondergroepen om den 
anderen dag. De boomen in ondergroepen I, II en [II 
hielden allen ongeveer het midden van Maart op te vloeien, 
die in de andere ondergroepen bleven, met eenige uit- 
zonderingen, tot einde Mei eenig product geven. In begin 
Juni weder aangesneden gaven al de boomen zoo goed 
als geen product, zoodat zij verder niet getapt werden. 
De wonden genezen langzaam en er zal minstens een jaar 
noodig zijn, alvorens zij weder product kunnen geven, ter wijl 
verscheidene een langer rustperiode zullen behoeven. 


— 549 — 


GROEP C GETAPT APRIL t/m JUNI 1907. 


FS Te : EER 
ke; len 

5 Re | Si. za RE DE 
Ee) Se RD - SE o SG a Nel 
Z8 ä 5 Jd den ss 
Si Tapwijze. kenen ee 
DNS) ORE enke SE 
an Sie SS dee 
se Ei jl as 2D 

st IES EIGEEL 

8 | 3 halve spir. of | 40 | 590,5/ 6305 | 1294 | 205 

BE ensraat. 


Een der boomen in deze groep hield reeds tegen half 
Mei op met vloeien en werd toen niet verder getapt. 
Bij de laatste tapping op 30 Juni, was de uitstrooming 
van melksap nog zeer ruim, en toonde geen achteruit- 
gang in kwantiteit. Men hield toen echter op met tap- 
pen, met het oog op den jeugdigen leeftijd der boomen, en 
omdat juist de jaarlijksche bladwisseling begon. De won- 
den genazen zeer goed. 


GROEP D, GETAPT FEBRUARI t/m. JUNI 1907. 


E SENT ADE EE 
En Sa Sk SE leu 
5 Ie Ss o os o ©® 2 O © 
E (ej pel ed 5 En IE | A 
Ts : ee > © 0 |oo > 
5 as Tapwijze |S la 4 |=, Ee 
5 | © Ss Rnd EE Te 
= 2 Se EE RO NE 

Sl @ af o Sr 


ml 
iS 
62} 
E) 
md 
(>) 
_ 
En 
le 
ep) 
e ©} 
UT 


IV | 5 ‘schuine snede, 148! 8347 
over 1/4 
DWar 5 Iv. d. omtrek.) 70 | 336 


de) 
el 
o 
op 
ee) 
Ee 
| 
Ne) 
5 
7) 


Een der boomen in ondergroep IV hield reeds einde 
Februari op met vloeien, zoodat het product eigenlijk door 
slechts 4 boomen geleverd werd. Bij de boomen van deze 
ondergroep werd na ongeveer twee maanden de wond ver- 


550 


legd naar de tegenovergestelde zijde van den stam; bij groep 
IVa werd steeds aan denzelfden wond doorgctapt. 


Vergelijkt men de resultaten der vier boven besproken 
tapwijzen, dan valt allereerst op het verschil in duur der 
uitstrooming van melksap. Waar de boomen van groepen 
A en B, die tot op het hout gesneden werden, reeds na 
twee maanden ophielden te vloeien, en na twee maanden 
rust bij hernieuwde aansnijding geen product meer gaven, 
konden de boomen in groep C, waar de binnenste bastla- 
gen gespaard werden, drie maanden achtereen getapt wor- 
den, waarbij op den laatsten dag van tapping de uitstroo- 
ming van melksap nog niets verminderde. Na een maand 
rust opnieuw aangetapt, werd onmiddellijk weder een vol- 
doende product verkregen. 

De boomen van groep D konden vijf maanden achtereen 
getapt worden; bij de boomen in ondergroep IV, die elken 
dag getapt werden, moest na twee maanden tappen tot 
op het hout, de snede naar de tegenovergestelde zijde 
van den boom verlegd worden, daar de eerste wond ophield 
te vloeien. Bij groep IVa, waar om den anderen dag 
getapt werd, kon gedurende vijf maanden dezelfde wond 
aangesneden worden. Wat den duur van het tappen aan- 
gaat, dus een belangrijk verschil ten gunste van de on- 
diepe snede. 

Verder blijkt, dat de opbrengst per 1000 eM?. wondvlak, 
in groepen B. en D. belangrijk hooger is dan in A.en C. Dit 
moet voor een groot deel ongetwijfeld aan den veel ouderen 
leeftijd dier boomen toegeschreven worden; het is toch 
algemeen bekend, dat binnen zekere grenzen de caoutchouc- 
productie bij Hevea’s met den leeftijd der boomen toeneemt. 

Vergelijkt men de groepen A. en C, in dit opzicht on- 
derling, dan vindt men, met uitzondering der twee 
laatste boomen in A, weder een belangrijk verschil ten 
voordeele der ondiepe snede; hetzelfde valt in het oog bij 
onderlinge vergelijking van B. en D. In deze twee laatste 


‘gq doo18 ue ‘') doors nea 
uepuomdej uepeuses (derp 93) JuyooIs uepuomdej uepouse8 pooz) 


akkers 


En 


— 551 — 


groepen is er een grooter opbrengst per 1000 cM?. wondvlak 
bij de boomen die om den anderen dag aangesneden werden, 
dan bij die welke men dagelijks tapte. 

De zeer kleine wonden in groep D, één schuine snede 
over een kwart omtrek van den boom, geven verreweg de 
grootste opbrengst in verhouding tot het wondvlak, vooral 
bij aansnijding om den anderen dag. Deze tapwijze heeft 
bovendien verschillende voordeelen: door het kleine wond- 
vlak heeft de boom, vooral op jeugdigen leeftijd, weinig te 
lijden; men kan dezelfde boomen gedurende langen tijd 
achtereen tappen, en een arbeider kan per dag een groot 
aantal boomen behandelen. Deze laatste twee factoren 
kunnen vooral bij kleinere aanplantingen van belang zijn, 
met het oog op het regelmatig binnen komen van het 
product, en het benoodigde aantal vaste koelies. Een nadeel 
van deze methode is, dat een groot aantal opvangbakjes 
noodig zijn, en men per dag weinig product krijgt. 

Overigens blijkt uit de boven behandelde tapproeven weder 
het voordeel van om den anderen dag aansnijden boven 
dagelijks tappen, terwijl de nadeelige gevolgen van tot op 
het hout te snijden zeer in het oog vallend zijn. 

Ten slotte dient er nog op gewezen, dat zoo langdurig 
achter elkaar tappen, waarbij de circulatie der voeding- 
sappen altijd in meerdere of mindere mate gestoord, en daar- 
door de functie der verschillende organen meer of min 
gewijzigd wordt, vooral bij jonge boomen nadeelige gevolgen 
kan hebben, die eerst later te voorschijn komen. Een 
dergelijke werkwijze zal dus, waar niet proefneming doch 
een geregelde exploitatie het doel is, niet zonder voorbehoud 
aanbeveling verdienen, en langere rustperioden zullen 
vermoedelijk noodzakelijk zijn. Slechts de kleine schuine 
snede van groep D kan wellicht een uitzondering maken. 
Het zal dan echter steeds raadzaam zijn, zoolang mogelijk 
aan dezelfde zijde van den boom door te tappen, en de 
snede zoo min mogelijk te verleggen. 

Ere: 


ZAAD VAN EIGEN AANPLANT EN ZAAD 
UIT ANDERE STREKEN. 


Dr. B. J. S. CRAMER. 


Het is een vraagstuk van hoog belang voor den land- 
en boschbouw in hoeverre de herkomst van het zaaizaad 
invloed heeft op den oogst van de eruit opgroeiende plan- 
ten. In het algemeen heeft zorgvuldig geselecteerd zaad veel 
voor boven dat, wat men van een gewonen aanplant oogst; 
in de op hoogen trap staande Europeesche cultures, als de 
graanbouw en de suikerbietcultuur, is het dan ook een 
vrij veel voorkomend gebruik, dat men niet zelf zijn zaad 
wint, maar het benoodigde telkens aankoopt van een on- 
derneming of van een proefstation, waar men zich in het bij- 
zonder toelegt op het kweeken van zaad met toepassing van 
zorgvuldige selectie. In andere cultures echter, vooral in 
de hoscheultuur, bestaat voor het aankoopen van zaad een 
andere reden: men laat het komen uit streken, die als zeer 
gunstig voor de cultuur bekend staan, niet, omdat dat 
zaad aan een rationeele selectie onderworpen is geweest 
— al kan wel is waar de bereiding van zaaizaad op on- 
dernemingen, die daarvan groote hoeveelheden leveren, wat 
zorgvuldiger geschieden — maar, omdat men aanneemt, dat 
de klimatologische omstandigheden, waaronder de zaden ge- 
groeid zijn, het zaad van een betere hoedanigheid maken. 

Als een voorbeeld van het eerste geval kan men wijzen 
op de Gouvernemeuts-Kina-Onderneming, waar een ratio- 
neele selectie wordt toegepast en die dientengevolge zaad 
aan de markt brengt, dat men, ondanks de meerdere kos- 
ten, liever gebruikt dan het zoo goed als kosteloos te 


verkrijgen zaad van eigen aanplant. Een voorbeeld van 
het laatste geval is het gebruik van „overwalsch” zaad 
in de koffiecultuur; vooral vroeger gaf men bij de Gouver- 
nementskoffiecultuur en ook op particuliere ondernemingen 
er de voorkeur aan de benoodigde zaadkoffie uit Sumatra 
of Menado te betrekken. In deze rubriek behooren verder 
thuis de pogingen om door import van Liberiazaad uit 
andere tropische landstreken, waar deze soort zich beter 
ontwikkelt dan op Java, in het bezit te komen van een 
krachtiger gewas 1). 

Het betrekken van de suikerrietbibit uit bepaalde stre- 
ken mag hiermede niet op één lijn gesteld worden: ten 
eerste geschiedt hier de vermeerdering vegetatief, door 
stekking, en verder is de bedoeling uitsluitend om plant- 
materiaal te verkrijgen, dat vrij is van een bepaalde ziekte. 

Wij moeten ons nu de vraag stellen: is het van voor- 
deel zaden uit andere streken te laten komen? Reeds in 
1900 werd in de Malangsche Plantersvereeniging die vraag, 
in een eenigszins anderen vorm, besproken, nl. „is het 
„doelmatig in lage, droge streken koffiezaad afkomstig 
„van hooge, vochtige landen te gebruiken ?”. In het ant- 
„woord, dat Prof. ZiMMERMANN daarop gaf, wordt de na- 
„druk gelegd op de voorkomende ziekten; het luidt als 
„volgt: „Wanneer men in lage streken voor het zaadnemen 
„de keuze heeft tusschen laag liggende, ziekelijke en hoog 
„liggende, gezonde tuinen en daarvan zeker kan zijn, dat 
„in de hooge tuinen aan de behandeling van het zaad de 
„noodige zorg wordt besteed, dan is het zeker doelmatig, 
„het zaad van de hoogere tuinen te gebruiken. Naarmate 
„de grootte van het zaad zijn ook van de uit hoogere streken 
„afkomstige zaden grootere, krachtiger kiemplanten, maar 
„geen verschil in habitus, vruchtdracht enz. te verwach- 
„ten. Heeft men echter volkomen gezonde tuinen ter 


1) Binnenkort hoop ik een overzcht samen te stellen van de resul- 
taten met de Liberiazaden uit Suriname hier op Java bereikt. 


— Dad — 


„beschikking, dan kan men ook gerust van deze zaad 
„nemen. 1). 

Onderzoekingen, eerst in de laatste jaren gepubliceerd, 
hebben op de met het vraagstuk samenhangende quaesties 
meer licht geworpen en maken: het mogelijk het in on- 
derdeelen te ontleden. 

In de eerste plaats moet men een scherp onderscheid 
maken tusschen de gevallen, waarin uitsluitend het klimaat 
invloed heeft en die, waarin de planten, in een bepaalde 
streek voor de cultuur gebruikt, tot een andere varieteit 
behooren dan die uit andere streken. Een eenvoudig voor- 
beeld levert de Deli-tabak, die men als een afzonderlij- 
ke varieteit moet beschouwen. Zaait men haar op Ja- 
va uit, dan verkrijgt men wel niet precies dezelfde qua- 
liteit van het product als op Sumatra’s Oostkust, maar 
klimaat en bodem, verder ook de cultuurmethode spreken 
daarbij een woordje mede; de inwendige eigenschappen 
der soort zelf zijn niet veranderd: wanneer men op Java 
geoogst zaad weer in Deli ging planten, zou er weer ge- 
wone Deli-tabak uit opgroeien, al zouden indeeerstegeneratie 
misschien de omstandigheden, waaronder de moederplant 
gegroeid was, nog een lichte afwijking ten gevolge hebben. 

Hebben wij met zulke gevallen te maken, dan is import 
natuurlijk van veel belang. Als andere voorbeelden kan 
ik noemen den invoer van het Chunnee-riet op Java, waar- 
mede KoBus een belangrijken dienst aan de suikercultuur 
bewezen heeft. Met zulke voorbeelden voor oogen heb ik 
gepoogd van peper eu van cassave uit andere streken 
varieteiten in te voeren, die volgens de beschrijvingen 
voordeeliger in de cultuur zijn dan de op Java voorko- 
mende. Op eenzelfde streven om zooveel mogelijk alle 
soorten en varieteiten van koffie op Java te importeeren, 
waarmede ik sedert eenigen tijd bezig ben, hoop ik bin- 
nenkort terug te komen. 

In andere gevallen hebben wij bij de verschillen tusschen 


4) Teysmannia, 1lde Jg. p. 640, 


ND) — 


de planten in verschillende streken niet met zulke constante 
kenmerken te doen; zij behooren dan alle tot dezelfde varie- 
teit of tot hetzelfde mengsel van varieteiten en het is dus 
uitsluitend het klimaat, dat de verschillen veroorzaakt. 
Dit schijnt mij toe het geval te zijn met Coffea arabica; 
hoewel ik noch op Menado noch op Sumatra gelegen kof- 
fieondernemingen uit eigen aanschouwing ken, geloof ik 
op grond van wat ik hier op Java gezien heb van uit over- 
walsch zaad verkregen planten te moeten aannemen, dat er 
tusschen Java-, Sumatra- en Menado-koffie niet een verschil 
bestaat als tusschen varieteiten. Is deze meening juist, dan 
hebben wij dus bij het overwegen van de wenschelijkheid 
om uit andere streken zaadkoffie. te bestellen alleen 
rekening te houden met den invloed van de uitwendige 
omstandigheden, waarin de moederboom zich bevindt, op 
de kenmerken der kinderen. 

Die invloed is uitvoerig onderzocht bij zaden, die voor het 
aanleggen van bosschen gebruikt worden. In verschillende 
landen, o.a. ook in Nederland, worden telkenjare denne- 
bosschen aangelegd van zaad, dat uit Noordelijke streken, b.v. 
Riga, afkomstig is. Door nauwkeurige, vergelijkende proeven, 
die over jaren loopen, heeft in Oostenrijk CresLARI), in 
Zwitserland ENGrER, trachten uit te maken of deze methode 
gunstige resultaten geeft. 

Reeds lang was het van naaldboomen bekend, dat zaden 
van eenzelfde soort uit verschillende streken afkomstig, 
planten gaven, die sterke verschillen in groei, in tijd van 
uitloopen en dergelijke kenmerken vertoonden. Reeds in 
1890 sprak CrrsLar de stelling uit, dat men zich bij de 
teeltkeus in de eerste plaats daarop moet toeleggen, dat 
voor elke boomsoort en voor iedere streek het van de 
juiste standplaats afkomstige zaad gebruikt wordt om zoo 
boomen te verkrijgen, die door overerving gedurende vele 
generaties voor de bepaalde standplaats in ieder opzicht 


1) Die Bedeutung Klimatischer \Varie:eiten unserer Holzarten für 
den Waldbau, in Centralblatt f.d. ges. Forstwesen, Jg. XXXIII, 1907. 


— 555 — 


uit een cultuuroogpunt de meest geschikte zijn. De latere 
onderzoekingen waren van deze stelling een uitvloeisel. 

Uit de onderzoekingen is het volgende vermeldenswaard: 

Het gewicht van sparrekegels en van de zaadkorrels 
erin neemt af‚ wanneer de hoogte boven zee van de stand- 
plaats toeneemt. 

Sparreplanten uit zaad van op hooge neen groeiende 
moederboomen opgekweekt, groeien in haar jeugd, ook 
wanneer zij in warmere, lagere streken geplant zijn, be- 
langrijk langzamer dan die, welke opgroeien uit zaden, die 
in warmere, lagere streken geoogst zijn. Ook in koude, 
Noordelijke streken geoogste zaden leveren langzaam- 
groeiende planten op. 

Larixplanten opgegroeid uit zaden afkomstig uit de hooge 
bergstreken van Tirol blijven, wat tijd van uitloopen en af- 
vallen van de naalden betreft, ook op warmere stand- 
plaatsen zich gedragen als de moederboom in het hoog: 
gebergte en daarin van planten van dezelfde soort uit de 
vlakte verschillen. 

Een frappant voorbeeld moge aan een der tabellen ont- 
leend worden. Van Picea excelsa werden zaden geoogst 
op verschillende hoogte boven zee en daarvan op ongeveer 
500 M. boven zee proefaanplantingen aangelegd. Deze proef 
gaf het volgend resultaat: 

Hoogte boven zee van de Hoogte van de proefaanplant 
standpl. v.d. moederboom op 500 M, boven zee, na 12 jaar. 


630 M. 106 c.M. 
1C60 M. 82.9 c.M. 
1520 M. 68.9 c.M. (Ziefig 1). 


Behalve in hoogte waren ook in sprei groote verschillen 
waar te nemen. Terwijl de planten van de eerste groep 
reeds in 1905 een gesloten aanplant gingen vormen, waren 
die der beide andere partijen nog ver daarvandaan) De 
ED De verschillen in breedtegroei zijn zeer duidelijk weergegeven op een 
photografische albeelding in CresLAR, Neues aus dem Gebiete der forstlichen 
Zuchtwahl, in Centralblatt f.d. ges. Forstwesen 1899, p.52—53, fig. 2 5. 


— 557 — 


Fig. r. Invloed van de standplaats van den moederboom 
op de groeisnelheid der kinderen. 


1893 1894 1895 1896 1897 1893 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 


De grafische voorstelling is verkregen door op de loodlijnen telkens de gemiddelde hoogte 
van den aanplant voor de achtereenvolgende jaren af te zetten. Deze gemiddelde hcogte is 
berekend uit Tabel I uit het artikel van CIESLAR, door telkens de cijfers, die de gemiddelde 
hoogtetoename uitdrukken, bij elkaar op te tellen. Schaal 1:9 (ongeveer). Het verloop der 
drie gebroken lijnen geeft dus de in achtereenvolgende jaren bereikte hoogte weer 

Men ziet, dat de planten van den proefaanplant No. 12, afstammend van een moederboom, 
op 63) M. boven de zee groeiend, van het begin af tot het eind toe, gemiddeld hooger zijn 
dan die van de partij No. 13 (moederboom op 1060 M. boven de zee), terwijl de laatste ieder 
jaar hooger zijn dan die van partij No. 14 (moederboom op 1560 M. boven de zee). 


— 558 — 


nadeelen van den langzamer groei in de jeugd bestaan vooral 
hierin, dat door de geringer toename van de sprei de strijd 
tegen de grassen langer duurt; een snel zich sluitende 
aanplant is daarom veel voordeeliger in onderhoud. Bo- 
vendien is een vlug het eigenlijk jeugdtijdperk te boven 
komen nog van belang met het oog op beschadiging door 
vorst en door wild. 

In een andere proef werden de zaden van sparren op 
dicht bijeen liggende standplaatsen van verschillende hoogte 
ingezameld, daarna uitgezaaid; de plantjes werden drie 
jaar later op 300 M. boven zee geplant. 8 Jaar na het planten 
waren de boompjes, uit zaad op 860 M. geoogst, gemiddeld 
943 ec M.; die uit zaad van boomen op 1140 M. afkomstig, 
gemiddeld 58.4—59 c.M. hoog. Bij een dergelijke proef bleek 
ook, dat de kinderen van boomen uit het hooggebergte en 
uit Zweden veel minder tegen droogte bestaand waren dan 
die van op gemiddelde en lage standplaats groeiende; van 
de eerste stierven er 80 pCt. en 73 pCt, van de laatste 
slechts 20 pCt. In hoofdzaak moet dit op verschillen in 
de ontwikkeling van het wortelsysteem teruggevoerd worden. 

Behalve de hoogte van de standplaats van den moeder- 
boom, de voornaamste factor, bleek ook een tweede factor 
invloed te hebben, nl. de groeikracht van den moederboom. 

Tegen vorst waren de boomen uit hooggebergte-zaad wat 
beter bestand dan die uit zaad van lagere streken afkom- 
stig; dit berustte echter niet op grooteren weerstand van 
de weefsels tegen vorst, want de jonge takken van beide 
worden bij bepaalde vorsttemperaturen met gelijke zeker- 
heid gedood; echter de planten uit hooggebergte-zaad loopen 
later uit en ontloopen daardoor eenigszins het gevaar, dat 
de plant met nog teere takken door vorst getroffen wordt. 

In het algemeen kan men dus zeggen, dat de kinderen 
van snelgroeiende sparren, zooals men die voornl. op lagere 
en gemiddelde hoogte en soms bij bijzonder gunstige levens- 
voorwaarden ook op grootere hoogten vindt, sneller groeien 
dan die van de langzaamgroeiende moederboomen uit hooger- 


— 559 — 


gelegen of noordelijke streken, tenminste in de jeugd — de 
onderzoekingen strekken zich over 14 jaren uit. Het ver- 
dient daarom aanbeveling voor het aanleggen van aan- 
plantingen in een bepaalde streek zaden te gebruiken, die 
in de streek zelf of in een overeenkomstige geoogst zijn. 

Wij moeten nog een punt nader beschouwen. Er werd 
reeds opgemerkt, dat het gewicht der zaadkorrels bij hoog- 
landsparren kleiner is dan bij laaglandsparren. De krach- 
tiger ontwikkeling van de zaaisels der laatste zou dus 
eenvoudig op deze omstandigheid kunnen berusten. Dit 
is niet het geval, Wij kunnen dezen factor uitsluiten, 
wanneer wij de omgekeerde proef nemen en zaden, af- 
komstig van boomen in de vlakte voor proefaanplantingen 
op grootere hoogte gebruiken. Ook zulke proeven zijn door 
CresLAR genomen. Daarbij stelt men zich dus de vraag: 
welke zaden geven de beste resultaten voor aanplantingen 
op hooggelegen standplaatsen, die van vlakte-of die van 
hooggebergte-sparren 2. 

Uit verschillende proeven is gebleken, dat het onder- 
scheid in de groeisnelheid van de nakomelingschap der 
laagland- en hooglandsparren bij aanplantingen in hooge 
streken veel minder is dan in het laagland, niet omdat de 
door de hooge standplaats op zich zelf reeds verzwakte 
groeisnelheid de contrasten verzacht, maar omdat in het 
hooggebergte de aanplantingen, opgekweekt uit in het 
laagland geoogst zaad, in haar groei belemmerd worden, 
terwijl de kinderen van hooglandsparren daar nog hun 
geheele groeivermogen kunnen ontwikkelen. 

Op een proefveld, gelegen op 1380 M. boven zee, werden 
twee proefaanplantingen aangelegd, een uit zaden op 460 
M. geoogst, een uit zaden op 1880 M. ingezameld. Terwijl 
de eerste jaren de toename in hoogte van de sparren uit 
laaglandzaad wat meer is dan van de kinderen der moe- 
derboomen in het hooggebergte, vindt men dat 3 jaar na 
het planten dit verschil nul wordt, in de beide volgende 


jaren zelfs omgekeerd de kinderen der hooggebergtesparren 
Teysm. XVIII. 37 


— 560 — 


per jaar meer in hoogte toenemen dan die der vlaktespar- 
ren. Wanneer men ook het aantal afgestorven planten, 
telkenjare in beide proefcultures voorkomend, nagaat, valt 
de vergelijking nog meer ten gunste van de aanplant uit 
hooggebergte-zaad uit: bij de laatste is dit percentage 
slechts de helft van het percentage afgestorven boomen 
in de aanplant uit laaglandzaad. Dit laatste staat waarschijn- 
lijk in verband daarmede, dat de vlaktesparren uit laagland- 
zaad meer van de sneeuw te lijden hebben dan de meer 
gedrongen gebouwde boomen uit hooggebergtezaad. 

Ook in dit geval blijkt het dus van voordeel te zijn 
voor het aanleggen der aanplantingen zaden, in dezelfde 
streek geoogst, te gebruiken. 


In het bovenstaande werd uitvoerig een voorbeeld, aan 
de studie van CiesLAr ontleend, besproken om een denkbeeld 
te geven van de inrichting van zulk een onderzoek ende 
wijze, waarop de verschillende erbij waargenvmen ver- 
schijnselen ontleed kunnen worden. Voor verschillende 
andere naaldboomsoorten zijn dergelijke onderzoekingen 
verricht, die tot eenzelfde conclusie geleid hebben. Het 
is niet noodig deze hier ook mede te deelen; alleen zou 
ik er nog even de aandacht op willen vestigen, dat met een 
geheel andere boomsoort, de eschdoorn, door ENeLer dergelijke 
proeven genomen zijn 1). Bij deze boomsoort bleek de 
groeiperiode van planten in het laagland eerder te beginnen 
en later te eindigen dan bij planten in het hooggebergte, 
zoodat in het laagland de geheele groeiperiode ongeveer 
3 —6 weken langer duurt. Legt men nu in lagere streken 
aanplantingen aan uit zaad, afkomstig uit het hooggebergte, 
dan duurt daarvan de vegetatieperiode 3 — 5 weken korter, 


1) Einfluss der Provenienz des Samens auf die Eigenschaften der 
forstlichen Holzgewächse. A, ENGLER in Mitteil. Schweiz. Central-Anst. 
forstl. Versuchswesen. Bd. VIJL UH. 2, 

paar een referaat van Cieslar in het Centralblatt f.d. ges. Forstwesen 
1906, — p. 470. 


— 56l — 


zoodat ook hier de invloed van de standplaats der moeder- 
boomen zich nog in de kenmerken der kinderen kenbaar 
maakt. 

Neemt men de omgekeerde proef, dan blijken de planten 
uit laaglandzaad niet tegen het hooggebergteklimaat be- 
stand te zijn. Ook hier geldt dus de regel, dat zaad, af- 
komstig uit de streek, waarvoor het gebruikt moet worden, 
de voorkeur verdient. 

Uit deze onderzoekingen mag natuurlijk niet zonder meer 
afgeleid worden, dat de regel ook voor onze tropische cul- 
tures opgaat. Het optimum voor de ontwikkeling ligt bij 
Java-koffie bv. niet in het laagland, maar in een gebied 
van 3000 à 4000 voet boven zee; daar vinden wij de 
grootste boonen, en, voorzoover ik tot nog toe heb kun- 
nen nagaan, ook de soortelijk zwaarste boonen. Daarom 
zou men al licht geneigd zijn, de zaden uit dat gebied bij 
voorkeur voor het aanleggen van aanplantingen te bezigen ; 
uit het bovenstaande zagen wij, dat bij sparren zulk een 
handelwijze piet voordeelig is. Ten slotte zij er ook nog 
op gewezen, dat wij bij een plant als koffie ook een ge- 
heel ander verband tusschen klimaat en physiologische 
verschijnselen als bloei, bladafval e. d. aantreffen, dan bij 
Europeesche boomsoorten, waar die verschijnselen, bv. het 
uitloopen der bladeren, en het bloeien niet alleen van de 
temperatuur, maar ook voor een groot deel van den tijd 
van het jaar afhangen. Bv. om des winters aan se- 
ringen bloemen te krijgen is het niet voldoende, de struiken 
in een warme kas te plaatsen. 

Wat de invloed van klimaat op zulke physiologische 
kenmerken bij een plant als koffie aangaat, mogen wij 
verwachten, dat door de vergelijkende proeven met zaaisels 
van eenzelfde afstamming, die op touw gezet zijn met 
Liberiakoffie, daarover gegevens verkregen zullen worden. 


BOEKBESCHOUWING. 


Handleiding voor het snoeien van 
Rozen, samengesteld door eene Com- 
missie uit de »National Rose Society” 
te Londen. Bewerkt door J. K. Buppe- 
Uitgave van A. W. BRUNA & Zoon te 
Utrecht 1906. 


Het is een klein handig boekje, waaruit veel te leeren 
is, ofschoon men voorzichtig moet zijn, de regels, die voor 
het snoeien van rozen proefondervindelijk goed bleken, 
hier toe te passen. Bij ervaring weet ik, dat men hier, 
waar de planten geen winterrust genieten, voorzichtig 
moet zijn met snoeien, vooral van oude planten, die in 
hunne jeugd verwaarloosd werden. Toch valt uit het boekje 
ook voor Indische rozenliefhebbers veel te leeren en met 
oordeel toegepast, heb ik de overtuiging, dat ook hier er 
gunstige resultaten mede te bereiken zijn. 

In het „Voorwoord” zegt de heer Buppe: „De wijze, waar- 
„op deze handleiding in een Nederlandsch kleedje is gesto- 
„ken, is nog al eenvoudig. 

„De Heer M. J. BARON VAN PALLANDT, te Arnhem, onder- 
„voorzitter van de vereeniging „Nos jungunt rosae” besprak 
„het boekje op een hestuursvergadering en geloofde, dat 
„een groot aantal rozenliefhebbers naar een dergelijke hand- 
„leiding uitzien, maar dan in onze taal. 

„Toen ik deze handleiding doorbladerde zag ik met een 
„enkelen oogopslag, hoe praktisch zij ingericht was en 
„hoeveel liefhebbers van rozen er hun voordeel mede zou- 
„den kunnen doen en bood ik mij aan om haar voor Ne- 
„derland te bewerken. 

„Daarbij is mij gebleken, dat deze handleiding vooral 


— 563 — 


„voor den leek van veel waarde is. Hoe dikwijls komt 
„het voor, dat men voor eene roos staat met de vraag op 
„de lippen: hoe moet ik je snoeien, lang of kort, in het 
„na- of in het voorjaar?” enz. 


En nu het boekje zelf; in de Inleiding zegt schrijver: 
„Wij raden onzen lezers aan, de volgende aanwijzingen 
„met aandacht te lezen, daar de mogelijkheid bestaat, dat 
„men de strekking van wat volgt anders niet begrijpt. 

„Wijlen de groote Engelsche rozenliefhebber, de heer 
„A. Forsrer-MeLLIAR, heeft in zijn Book of the rose gezegd, 
„dat het snoeien van rozen voor een groot gedeelte af hing 
„van de natuurlijke groeiwijze. 

„Laten wij eene roos, welke dan ook, maar groeien en 
„bloeien voor het Vaderland weg, dan komen we spoedig 
„tot de conclusie, dat zij er niet beter op wordt. Zeker, 
„zij maakt de eerste jaren krachtige scheuten, die een jaar 
„daarna rijk bloeien, maar allengs wordt dat minder. Za- 
„gen wij de nieuwe loten eerst op het midden der takken 
„verschijnen, elk jaar komen zij lager, eindelijk zien wij 
„ze bij den voet der plant te voorschijn komen, met het 
„gevolg, dat zij het meeste voedsel tot zich trekken, ter wijl 
„de takken die de plant vormen, van gebrek omkomen. 

„De roos die aan haar lot wordt overgelaten, wordt zwak- 
„ker, doordat de nieuwe scheuten geregeld onder de oude 
„uitbotten. 

„Een roos is geen boom, die elk jaar hooger wordt, maar 
„een plant, die in den loop van een tot twee jaar nieuwe 
„kanalen vormt, voor het vervoer van het anorganische 
„voedsel, waarmede in de eerste plaats de nieuwe scheuten 
„zich voeden: en het kan niet. anders, of de oudere ver- 
„minderen in levenskracht.” 


En zoo gaat het verder, eenvoudig en duidelijk, voor ieder 
beggijpelijk. Het boekje bevat 39 korte hoofdstukken, waarin 
de verschillende snoeiwijzen, zooals zij op de verschillende 


— 564 — 


rozengroepen toegepast moeten worden, beknopt besproken 
zijn. Aan het einde eene lange lijst van rozen met. 
verwijzing naar de hoofdstukken, waarin de aanwijzingen 
vervat zijn, hoe zij gesnoeid behooren te worden. Deze 
lijst bevat ruim 1000 rozenvariëteiten. 

Er komen eenige mooie afbeeldingen van rozen in voor, 
o.a. van Souvenir de Pierre Notting, een theeroos van 1902, 
van Mad. Jules Grolet, een theehybride van 1896, van 
Mons. Jean Dupuy, een theeroos van 1902, van La France, 
theehybride van 1867, Mad. Jules Graverault, theeroos van 
1900, Mad. Lombard, theeroos van 1878, en van Gruss aus 
Teplitz, de mooiste maandroos. 

Verder komen er nog twaalf afbeeldingen in voor van 
op verschillende wijze groeiende rozen, waarbij is aange- 
geven, welke takken en waar deze ingesneden moeten 
worden. 

W. 
Kunstmest- en haar gebruik, 
door H. Bakker. Uitgave van G. 
Korrr & Co. Batavia. 


Bij de firma G. Korrr & Co. te Batavia is als vijfde 
nummer van de Indische Landbouwbibliotheek verschenen 
een werkje van den heer H. BAKKER, dat bovengenoemden 
titel bezit en moet dienen als „Inleiding tot de kennis 
der kunstmeststoffen in verband met de levensvoorwaar- 
den der planten, benevens aanwijzingen voor proef- 
nemingen in de praktijk”. Het is geen groot werk, zooals. 
wel daaruit blijkt dat het 51 bladzijden beslaat, waarvan 
een 6-tal door tabellen zijn ingenomen. Het formaat is 
klein octavo, een zakformaat. 

Niettegenstaande echter het kort bestek, bevat het toch 
wel in groote trekken de voornaamste punten, die men 
voor het gebruik van kunstmeststoffen moet weten. Zoo- 
als bij de meeste van deze soort werken, zou men gaarne 
van enkele onderdeelen wat meer vermeld wenschen te zien. 

Enkele opmerkingen zou ik willen maken. Bij de behan- 


— 565 — 


deling van de kunstmeststoffen zou er op gewezen kunnen 
worden. dat bij voortdurend gebruik de physische toestand 
van den grond achteruitgaat door gebrek aan humus. 

De werking der leguminosen wordt wel wat onderschat. 

De hoeveelheid stikstof toch, die door deze planten wordt 
vastgelegd is zeer groot. Men heeft bijvoorbeeld gevonden 
dat erwten 223 K G. stikstof per H. A. witte lupinen 
183 K.G. vastleggen. 

Door het Kalisyndicaat worden hier in Indië alleen kali- 
zouten met hoog gehalte geïmporteerd, zoodat het mijns 
inziens beter was de ruwe kalizouten niet te behandelen. 

Een grond, die opbruist door zoutzuur, bevat reeds zeer 
veel kalk en zal men dit slechts zelden aantreffen. Toch 
zijn gronden, die dit niet doen, lang niet allemaal kalkarm: 

Gebruik van phosphorzure kali, salpeterzure kali enz. 
(bl. 36) in den landbouw is onpraktisch, daar de bereidings- 
kosten hoog zijn en men hetzelfde kan bereiken door meng- 
sels te gebruiken als superphosphaat en kaliumsulfaat, 
Chilisalpeter’ en kaliumsulfaat enz. hetgeen veel goedkoo- 
per uitkomt. 

Voor den planter kan het boekje van veel belang zijn, 
omdat hij in enkele bladzijden een gemakkelijk te be- 
grijpen overzicht van de kunstmeststoffen krijgt, waardoor 
vele onjuiste inzichten langzamerhand zullen verdwijnen. 


W.p.J. 


Hevea en Ficus. door C, J. pe 
Voaerr. Boekhandel Visser & Co. 
Batavia. 


Ons werd ter recensie aangeboden: Hevea en Ficus 
Bijdragen tot hunne cultuur en bereiding, door C.J pe 
Voaer. (gediplom. Tuinbouwkundige) uitgegeven door den 
boekhandel Visser & Co. te Weltevreden. 

Het omvat de volgende artikels: Aanteekeningen omtrent 
Hevea brasiliensis, aanteekeningen omtrent Ficus elastica, 


— 


aanteekeningen over Hevea en Ficus, over tuinonderhoud 
van Ficus en Hevea, over bemestingsproeven. 

Oorspronkelijk reeds gepubliceerd als opstellen in den 
Cultuurgids, heeft de schrijver in hoofdzaak deze weer 
letterlijk zoo overgenomen en tot een boekje vereenigd. 
Uit den aard van de zaak laat zich een aldus samenge- 
steld werkje moeilijk bespreken. Jammer is het, dat de 
auteur zich niet de moeite heeft gegeven, het materiaal, 
dat hij zoo vlijtig in zijne praktijk verzamelde, en vele be- 
langwekkende waarnemingen inhoudt, in meer overzichte- 
lijken vorm deu lezer aan te bieden. Wij willen echter 
hopen, dat hij later alsnog in de gelegenheid gesteld worde 
zijn bouwstoffen tot een goed, afgerond geheel te ver- 
werken. Een dieper gaande studie zal hem dan ook voor 
generaliseeren behoeden en beter inzicht verschaffen in de 
methoden van experimenteeren. Dit laatste geldt vooral 
voor het laatste artikel over bemestingsproeven, dat geheel 
op zich zelve staat en betrekking heeft op maïs, katjang- 
soorten en padi, 

Wellicht vinden wij dan ook omtrent de bereiding van 
Hevea- en Ficuscaoutchouc meer dan wat de schrijver in 
het geschriftje mededeelt. 

T.… Der 


GIEFTSTOFFEN TER BESTRIJDING VAN DE ORGANISMEN, 
DIE ONZE CULTUURGEWASSEN BESCHADIGEN. 


In het Pharmaceutisch Weekblad schrijft dr. H. M. Quanser een 
serie opstellen over bovengenoemd onderwerp, die voor ons van 
groot belang zijn, zoowel voor den landbouwer als voor den 
vruchten- en bloemenkweeker, vooral hier in de tropen, waar onze 
planten eerder meer dan minder van dergelijke schadelijke in vloe- 
den te lijden hebben. Soms zelfs in die mate, dat de cultuur er 
nagenoeg onmogelijk door wordt. Wel komen in Teysmannia ge- 
durig opstellen voor over plantenziekten en hunne bestrijding, 
maar de heer Quanjer geeft een algemeen overzicht, dat zeer ge- 
wenscht is en daar het Pharmaceutisch weekblad wel niet in handen 
van planters zal komen, meen ik een nuttig werk te doen, uit 
deze opstellen het voornaamste onder de oogen der lezers van Teys- 
mannia te brengen. 

Evenals de humane en de veterinaire geneeskunde, beschikt ook 
de phytopathologie over een aantal middelen, die hare beoefenaars 
helpen in den strijd tegen vijandige organismen. In deze opstellen 
zal slechts een deel dier middelen besproken worden; buiten be- 
schouwing blijft, wat men zou kunnen noemen, de hygiëne der 
planten, maar ook datgene, wat in nabootsing van de interne ge- 
neeskunde van mensch en dier is verricht. Wat dit laatste betreft, 
de pogingen om planten door injecties tegen schadelijke invloeden 
te immuniseeren hebben nog geen resultaten opgeleverd, die de 
wetenschap als voldoende betrouwbaar aanneemt. In de planten- 
hygiëne — een vluchtige blik in de bestaande handboeken leert 
het — ligt eigenlijk de kracht van den plantenphytopatholoog. De 
versterking van het plantaardig individu door de teelt van soorten 
met groot weerstandsvermogen, door een goede bemesting, wond- 
verzorging en alle middelen, die tot een richtige uitoefening van 
het cultuurbedrijf behooren — ziehier de hygiëne der planten. Is 
er eenmaal een ziekte uitgebroken, dan staan ons middelen ten 
dienste, als het opruimen van de bron van besmetting, het ver- 


— 568 — 


wijderd houden of wegvangen van de schadelijke organismen door 
mechanische middelen, het doen uitbreken van infectieziekten onder 
hen en het sparen hunner natuurlijke vijanden. 

Algemeene voorschriften laten zich natuurlijk niet geven. Elk 
ziektegeval is ook bij de cultuurgewassen een probleem op zich 
zelf en om op de juiste wijze in te grijpen is een heel wat grootere 
phbytopathologische kennis noodig, dan wat in dit opstel daarvan 
te vinden is 

Ook op dit gebied bloeit reeds de kwakzalverij, of men onder- 
vindt teleurstelling tengevolge van het gebruik van minderwaardig 
materieel en van verkeerde voorschriften Vandaar dat op het 
8Sste Internationale Landbouwkundig Congres te Weenen, van 21 
tot 26 Mei 1907, in sectie VII, werd aangedrongen op wettelijke- 
maatregelen, om het annonceeren van en den handel in middelen 
zonder opgaaf der samenstelling te verbieden, op algemeene be 
palingen betreffende de deugdelijkheid der te gebruiken grondstoffen 
en het onderzoek naar gehalte en kwaliteit, en op de publicatie 
van algemeen bruikbare recepten. 


Kalk met hare bijtende eigenschappen heeft reeds vele diensten 
verricht bij de bestrijding van plantenziekten. Waar wij om 
practische bezwaren verhinderd zijn van de verterende kracht 
van het vuur gebruik te maken, om plantendeelen, aan welke de 
schadelijke organismen zich bevinden, cp te ruimen, kan ons de 
kalk te hulp komen. Men brenge de gevreesde deelen behoedzaam 
in kuilen en bedekke ze met een laag ongebluschte kalk. De 
warmte, die zich ontwikkelt bij de blussching, helpt daaraan mee, 
en de volume-toename bij het uiteenvallen der kalkbrokken in 
poeder, verzekert een goede afsluiting van den kuil. 

Als strooimiddel wordt versch gebluschte kalk tegen slakken ge- 
bruikt. Evenals andere wateronttrekkende stoffen prikkelt het de 
huid dezer dieren tot slijmafscheiding. De slakken kunnen zich 
aan de inwerking van een eerste bestuiving onttrekken door uit 
het gevormde slijmhulsel weg te kruipen, maar aan de gevolgen van 
een tweede bestuiving, die liefst niet langer dan een half uur 
later moet worden uitgevoerd, bezwijken zij. Ongeveer 10 Hectoliter 
kalk is noodig voor de bestuiving van één Hectare. Het werk 
moet natuurlijk bij droog weer en in de vroege morgenuren ge- 
schieden, omdat de slakken anders reeds zijn weggekropen. 


— 569 — 


Door Künr is bewezen, dat het z.g. bietenaaltje, Heterodera 
Schachtii Scumipr, in den grond gedood kan worden door hoogstens 
zes deelen grond met één deel gebluschte kalk te mengen. Als 
men dit vóor den winter doet en af en toe den grond nog eens 
omwerkt, is hij na een half jaar ontsmet. 

Kalkmelk kan goede diensten bewijzen voor boomen, die veel 
van bladluizen te lijlen hebben. Hier helpt een flinke winter- 
bespuiting met kalkmelk Daar de boomen er na de behandeling 
wit uitzien, is her werk gemakkelijk te controleeren, wat vooral 
bij greote boomen een voordeel is. De eieren der bladluizen, die 
zich in groot aantal aan de schors van takken en takjes bevinden, 
worden door het laagje kalk verhinderd uit te komen. 

In ’t algemeen speelt kalk een groote rol in de voorbehoedende 
winterbehandeling der ooftboomen. Een bestrijking of besproeiing 
met kalkmelk helpt mede tot het verkrijgen van gladde stammen 
en takken. Het in de schorsspleten overwinterend ongedierte 
wordt aldus gedood en van zijne schuilplaatsen beroofd. 


Insectenpoeder. Deels als chemisch contactgift, deels als mecha- 
nisch middel, dat de tracheeën der insecten verstopt, werken de 
bekende insectenpoeders. Men spreekt van Perzisch en van 
Dalmatisch insectenpoeder, welk laatste tegenwoordig meer als 
Amerikaanseh bekend is, maar een groot verschil in botanische 
herkomst bestaat tusschen deze handelssoorten niet. De zeer fijn 
gemalen bloemhoofdjes van Chrysanthemum roseum Weg. et Morr. 
synoniem met Pyrethrum carneum M. B. en Chr. Marschallii 
ARrcrers, synoniem met P. roseum M. B. leveren het z. g. 
Perzische insectenpoeder; Chr cinerarifolium Bocc. synoniem met 
P. cinerarifolium Frev. wildgroeiende in Dalmatië en de Herze- 
gowina, levert het Dalmatische. Behalve in haar vaderland wordt 
laa stgenoemde soort tegenwoordig ook gekweekt in Australië en 
Amerika. 

Al de genoemde composieten zijn meerjarige, struikachtige ge- 
wassen. Men kan de bloemhoofdjes gemakkelijk onderscheiden: 
Bij die van de eerste soort heeft de, door omwindselblaadjes om- 
geven bloembodem den vorm van een appel, de omwindselblaadjes. 
zelve zijn langwerpig eivormig tot lancetvormig, groen, en aan 
den rand en top vliezig en donkerrood of bruin. De bloemkroon 


Oe 


is maar iets langer dan het met een vliezigen kelk gekroond 
vruchtbeginsel. Bij alle drie de soorten zijn de randbloemen wit 
of rood en de schiĳjfbloemen geel. Bij de tweede der genoemde 
soorten is het vruentbeginsel veel korter dan de kroon. Bij de 
derde soort is de omhullende bloembodem half kogelvormig, de 
omwindselblaadjes geelachtig bruin of stroogeel en het vrucht- 
beginsel veel langer dan de kroon, 

Deze onderscheiding kan haar nué hebben, omdat het veel voor 
heeft de bloemhoofdjes te koopen inplaats van het poeder. Het 
gebeurt n.l. dikwijls, dat niet slechts de bloemhoofdjes, maar 
ook andere deelen van de plant, die veel armer zijn aan het 
werkzame bestanddeel, mee worden fijngemalen. De nog gesloten 
bloemhoofdjes zijn het riĳkst aan insectendoodende stof. Na het 
plukken worden zij voorzichtig gedroogd en direct of na de ver- 
zending zeer fijngemalen tot een poeder, waarvan de kleur tus- 
schen grauw en groenachtig geel ligt. De veel gevraagde gele 
kleur is niet altijd eene aanbeveling, daar zij dikwijls door toe- 
voeging van chromaatgeel, oker, curcuma, mosterd of zaagsel wordt 
te voorschijn geroepen. Van de werkzame bestanddeelen is men 
nog niet geheel op de hoogte. Het zijn, dit is zeker, vluchtige 
stoffen, vandaar dat men het poeder in goed sluitende bussen moet 
bewaren, en moet oppassen voor te oud poeder. Men neemt aan, 
dat deze stoffen aanwezig zijn in de klierhaartjes, die zich op de 
vruchtbeginsels der schijfbloempjes bevinden; zij zijn van zuren 
aard, amorph, oplosbaar in alkokol, amylakohol, aether en chloro- 
form, en er is reeds den naam van pyrethotoxinzuur of Chrysan- 
themumzuur aan gegeven. Om de, door toevoeging van waardelooze 
stoffen verslapte poeders wat scherper te maken, wordt er wel poeder 
van Quillaja-schors aan toegevoegd, hetwelk, evenals de andere 
genoemde vervalschingsmiddelen, door microscopisch onderzoek is 
te ontdekken. 

Het insectenpoeder verheugt zich sinds oude tijden in den roep 
van allerlei ongedierte te kunnen verdelgen. Talrijk zijn de ge- 
heimmiddelen, waarvan het deel uitmaakt; zoo bestaat b. v. het 
„Zacherlin”, waarvoor in den laatsten tijd nogal reclame wordt 
gemaakt, uit insectenpoeder. Voor het uitstrooien bedient men 
zich veelal van kleine blaasbalgjes; dikwijls is het doelmatiger 
het eenvoudig met de hand uit te strooien. Het Perzisch insecten- 
poeder wordt in den tuinbouw gebruikt tegen Thrips, bladluizen, 


— 511 — 


wantsen en bastaardrupsen; het Amerikaansche heeft krachtiger 
werking en is vooral met succes tegen de bastaardrupsjes toege- 
past. Ook voor sommige ware rupsen, voorzvover het onbehaarde 
ziju, is het aanbevolen. 

Behaarde rupsen, snuittorren, meikevers, rozenkevers en pisse- 
bedden worden door inseetenpoeder niet gedood, 

Nu en dan zijn aftreksels van insectenpoeder aanbevolen, bereid 
met zwavel, zeepwater, alkohol of ammoniakale alkohol. De be- 
reidingen zijn evenwel vrij omslachtig, duur, en de resultaten 
daaraan niet evenredig. 


b. Vloeibare (smeer- en sproei-) middelen. 
Brandspiritus. 


Waar de appelboomen slechts in geringe mate door bladluis 
Schizoneura lanigera HavsM. zijn aangetast, zoodat men slechts op- 
enkele plaatsen koloniën op de schors ziet, kan men ze nog heel goed 
met de een of andere vloeistof aanstippen, die de bladluizen doodt 
Brandspiritus is hiervoor zeer geschikt omdat hij de lucht tusschen 
de wasafscheiding oplost en gemakkelijk tot de luizen zelve door- 
dringt. Hij moet met een hard kwastje in alle reten gesmeerd worden. 


Petroleum. Het gebruik van deze stof als middel tegen in- 
sectenlarven, luizen en myten is uit Amerika tot ons gekomen. 
In onverdunden toestand kan het dienst doen om bladluizen, 
schildluizen en vlindereieren, die tegen de stammen en andere 
takken van vruchtboomen zitten, te dooden, op dezelfde wijze als 
het ook met brandspiritus gedaan wordt. In verdunde emulsie 
laat het zich voor hetzelfde doel als sproeimiddel gebruiken. 

In den zomer is het voorzichtig niet boven een 3 pCt. oplossing 
te gaan. Wel geeft het „Michigan Sprax Bulletin” op, dat bladeren, 
behalve die van komkommers, meloenen, augurken, een verdun- 
ning tot 6.6 pCt. kunnen verdragen, het is echter veiliger met 
emulsies sterker dan 3 pCt. eerst een proef in het klein te nemen. 

Een zeer goede bereidingswijze voor de emulsie is die van 
SLINGELAND: Los op 4 kg. groene zeepin 6 L. kokend water, voeg 
bij de heete oplossing (ver van vuur en licht) 12 L. petroleum 
en kluts die er doorheen, tot het een homogeen mengsel is. Men 
kan zich het mengen vergemakkelijken, door met een gewone 
tuinspuit de vloeistoffen om de beurt op te zuigen en krachtig 


— 512 — 


weer uit te spuiten. De aldus verkregen emulsie van boterachtige 
consistentie kan men zoo goed als onveranderd bewaren Voor 
het gebruik moet elke L. verdund worden met 3 L. kokend en 
met 2 liter koud water. Men heeft nu een bijna 6 pCt. emulsie. 
Door voor de laatst toegevoegde hoeveelheid koud water niet 7 maar 
18 L. te nemen, wordt een 3 pCt. emulsie verkregen. Het gebruik 
van hard water moet bij deze bereiding vermeden worden. 

De Amerikanen prefereeren „Whale soap” en „Crude oil.” 
Walvischtraanzeep is een bruine, zachte zeep van zeer taaie 
consistentie, die ook wel zonder petroleum in waterige oplossing 
tegen schildluizen wordt aanbevolen. „Crude Oil” is ruwe petro- 
leum; zij is even werkzaam, maar goedkooper dan de gezuiverde, 
welke laatste in Amerikaansche voorschriften als „kerosine be- 
titeld wordt. 

Men is er door het gebruik van speciaal daarop ingerichte pul- 
verisateurs in geslaagd petroleum en water mechanisch zoo innig 
door een te mengen, dat de petroleum in uiterst fijn verdeelde 


droppeltjes op de planten komt. Deze wijze van werken moet 
minder gevaar voor de planten opleveren, omdat de niet door 


zeep omhulde droppeltjes sneller verdampen; bovendien is de in- 
werking op de insekten krachtiger. In elk gevai zal men door 
het gebruik van zulk een mechanisch mengsel beter het effect 
van petroleum zelf kunnen nagaan. 

Buitengewoon goede resultaten geeft, volgens StiNGELAND de 
6 pCt. petroleumemulsie als winterbesproeiing tegeu de galmyt, 
Phytoptus Pyri Sor, die de pokziekte van den pereboom ver- 
oorzaakt. Nooit kreeg hij bij de bestrijding van plantenziekten 
beter resultaat. Wij zullen hier de winterbehandeling laten rusten, om- 
dat die toch niet in ons klimaat te pas komt. Tegen bladluizen wordt 
het als zomer- en winterbesproeiing aanbevolen. Bloedluis echter is op 
deze wijze niet uit te roeien, terwijl schildluizen slechts, zoolang 
zij als larven rondkruipen, er door gedood worden. KONINGSBERGER 
kreeg met petroleumemulsie goede resultaten bij de bestrijding van 
de groene schildluis van de koffie, Lecanium viride GrrEN, maar 
in een latere publicatie, geeft hij de voorkeur aan een 5 pCt. op- 
lossing van groene zeep, zonder eenig bijvoegsel. Waar andere 
middelen, (asch, zwavel, tabakswater) faalden, werden petroleum- 
emulsies van 2 tot 3 pCt. met goed gevolg aangewend om de 
mieren weg te houden uit de tabakskweekbedden in Deli. 


— 573 — 


Teer en Carbolineum. Met koolteer bestrijkt men wonden van ooft- 
en parkboomen om het binnendringen van wondparasieten te ver- 
hinderen; houtteer wordt voor hetzelfde doel gebruikt op de snij- 
vlakte van het suikerriet, speciaal met het oog op den wondparasiet 
Thielaviopsis ethaceticus Wert, die de ananasziekte veroorzaakt. 
Tegenwoordig is er een sterke strooming onder allerlei auteurs op 
land-en tuinbouwgebied om het teer door carbolineum te vervan- 
gen, en fabrikanten maken reclame voor carbolineum niet alleen 
voor dit doel, maar als een universeel middel tegen fungoïde- ziekten 
en insecten. Het eerste carbolineum, waar men van hoorde, was 
Carbolineum Avenarius; het werd gebruikt voor het conserveeren 
van hout. Het bestaat uit bepaalde fracties, verkregen bij de 
destillatie van steenkolenteer. 

Een door P. Fiscner verrichte analyse leverde de volgende ge- 
gevens voor de Carbolineum-Avenarius: s. g. bĳ 15 °C. 1.123; 
het geeft met water geen emulsie en is met akohol niet mengbaar; 
gehalte aan phenolen 33 pCt; aan asch 0.12 pCt; bij de gefractio- 
neerde destillatie werden verkregen tot 200 °C O0 pCt, van 200— 
250 oC. 5 pCt; van 250—300 oC.: 35 pCt, boven 300 °C. : 50 pCt; 
destillatierest 10 pCt. 

De eerste berichten van tuinbouwers gewagen van schade, die 
leiboomen of kasplanten ondervonden van de dampen van hout, 
dat er mee bestreken was. In 1899 werd carbolineum voor ’t 
eerst aanbevolen voor het bestrijken van boomwonden En sedert 
is men het in allerlei vormen op ooftboomen gaan brengen, zelfs 
worden kleine boomen er geheel ingedompeld. Men zegt, dat de 
groei van de schors er door bevorderd wordt, anderen spreken dit 
tegen en houden bet voor schadelijk. Onlangs is door ApErnHoLp een 
eerste poging verricht om door methodisch onderzoek eenige klaar- 
heid in dien chaos van tegenstrijdige voorstellingen te brengen. 
Hij schrijft het uiteenloopen der uitspraken toe, ten eerste aan 
gebrek aan kritische beoordeeling van de genoemde proeven, en ten 
tweede aan de verschillende samenstelling der vele handelssoorten 
van carbolineum, die voor die proeven gebruikt zijn. Deze soorten 
onderscheiden zich ten zeerste in de grootte der bij bepaalde tem- 
peraturen overgaande fracties Houtteer, hars, asphalt en lijnolie 
zijn niet vreemd aan de samenstelling van vele dezer handels- 
soorten. Zoo verschillend als de samenstelling, zoo verschillend 
is ook de reuk en de werking op planten. AprernoLp vond dat 


— 574 — 


groene plantendeelen altijd te lijden hebben van de dampen, die 
carbolineum afgeeft, en dat de soorten, die de meeste laagkokende 
teeroliën bevatten, in dit opzicht het schadelijkst zijn. Hij onder- 
zocht de werking op de schors, door oppervlakkige wonden aan te 
brengen bij jonge boomen, en deze met carbolineum te bestrijken. 
Al naar de soort van carbolineum die hij gebruikte, vond hij, dat 
deze wonden zich al of niet vergrootten. Sommige soorten deden 
de schors over een groote oppervlakte om de bevochtigde plek 
afsterven, andere sloten de wond af en droogden op als steenkolenteer. 
De dikkere soorten, waartoe Carbolineum-Avenarius behoort, be- 
wezen voor het sluiten van wonden de beste diensten en hebben 
zich reeds ingeburgerd in boomkweekerijen en fruittuinen. Kan 
kerplekken in appelboomen snijdt men uit en de wond bestrijkt 
men met carbolineum. Hiermee is natuurlijk niet gezegd, dat 
carbolineum een specifieum is tegen den boomkanker. 

Wanneer de buitenste schorslagen van een gaven boomstam 
door het bestrijken met carbolineum gedood worden en door den 
diktegroei van de diepere lagen uiteen barsten, dan hebben vele 
voorbarige practici daarin een teeken willen zien van hernieuwde 
groeikracht, die van het carbolineum zou uitgaan. Bij niet be- 
streken boomen heeft echter evenzeer diktegroei plaats; alleen 
merkt men het daar minder gemakkelijk op, omdat de buitenste 
schorslagen niet gedood zijn. 

bij de studie van de werking op insecten bleek, dat vooral de 
carbolineumsoorten met veel laagkokende teer-oliën zich als 
insecticide laten gebruiken, o a. ook tegen bloedluis. Bloedluis- 
koloniën kunnen door aanstippen vernietigd worden. Men zal om 
van de insecticide eigenschappen in alle opzichten te profiteeren 
natuurlijk zijn toevlucht tot emulsies moeten nemen. Zulke emulsies 
kunnen met zeep gemaakt worden. Van carbolineum-Avenarius 
neme men b. v. } L. en roere dit met 50 gr. groene zeep flink 
dooreen. Nu worde afgemengd met water, dat natuurlijk niet hard 
mag zijn, men beginne met kleine hoeveelheden water onder ge- 
liĳktijdige toevoeging van een theelepel verzadigde natronloog. 
Aan het homogene mengsel kan langzamerhand meer water 
worden toegevoegd, tot de gewenschte verdunning bereikt is. Dat 
cabolineum-emulsies, hoe verdund ook, onschadelijk zijn voor 
knoppen, bladeren en de schors van jonge twijgjes durf ik niet 
beweren. Bij bladerlooze boomen in den winter gaat het beter. 


— 575 — 


Rrrzema Bos heeft in het carbolineum een bruikbaar middel 
gevonden ter bestrijding van den parasiet van de „kwade plekken” 
in de tulpen, maar zijne onderzoekingen betreffende het gebruik 
ervan tegen deze en andere parasieten, die de planten van uit den 
bodem aantasten, zijn nog niet afgesloten. 


(Pharmaceutisch Weekblad, No. 25, 1907) w. 


NIEUWE ‘METHODES BĲ HET KWEEKEN VAN PLANTEN. 


In de „Fortnightly Review” van April komt een interessant op- 
stel voor ouder bovenstaanden titel, in zijn geheel overgenomen 
in de „Wetenschappelijke Bladen” No. 7 van dit jaar. Dikwijls 
ziet men in dagbladen, evenals in niet land- en tuinbouwtijdschriften, 
mededeelingen over de teelt van planten, die kant nog wal raken 
en het is niet doenlijk daartegen op te komen. Genoemd opstel 
is echter belangrijk genoeg, het geeft een en ander over de nieuwere 
methodes, die, ik moet het er hier dadelijk bij vertellen, nog in 
stadium van proefneming verkeeren en slechts bij uitzondering 
worden toegepast Ik kan echter ieder, die zich met de teelt van 
planten bezighoudt of zieh daarvoor interesseert, aanraden genoemd 
opstel te lezen. Omdat de „Wetenschappelijke Bladen” bijna in 
iederen leestrommel in Ned. Indië te vinden zijn, kan ik kort zijn 
en is het niet noodig het opstel in zijn geheel over te nemen, 
zooals het soms wenschelijk is, uit kier niet verspreide tijdschriften, 

Eerst komt de electriciteit ter sprake, het is Prof. S. LrusTrom 
van de universiteit van Helsingfors, waaraan wij een groot deel 
der kennis dienaangaande te danken hebben. Hij heeft jaren 
achtereen een studie van dit onderwerp gemaakt en is tot het 
besluit gekomen, dat in de groote meerderheid der gevallen de 
oogst, die men in een geëlectriseerden dampkring van de planten 
verkrijgt, zoowel in hoeveelheid als in hoedanigheid verre boven 
het gemiddelde is. Aardbeziën leverden in een geëlectriseerd veld 
een 50 tot 128 percent grooteren oogst, dan dien welke een normaal 
veld gaf. Bij koorn bedroeg de vermeerdering 35 tot 40 percent, 
bij aardappelen 20, bij bieten 26 pet. enz. Op onvruchtbare gron- 
den had men geen succes, hoe vruchtbaarder de bodem, hoe 
beter het resultaat. 


De electriciteit werd op de volgende wijze toegepast. Een dra- 
Teysm XVIII. 38 


dennet wordt over het veld gespreid iets boven den grond, dit 
wordt in verbinding gebracht met een electriseermachine, die in 
een of ander gebouw in de nabijheid is opgesteld. Als de zaden 
ontkiemen, moet het verhoogd worden naarmate de plantjes grooter 
worden, want het mag deze niet aanraken. Op regenachtige dagen 
is het electriseeren nutteloos, daar de lading toeh onmiddellijk ver- 
loren gaat; ook is het schadelijk voor de planten bij fellen zonne- 
schijn. 

Op de vraag of er geld mede te verdienen is, antwoord Prof. 
Leusrrom bevestigend. Hij neemt als voorbeeld een hectare grond 
beplant met tarwe, de kosten van aanleg zouden daarover f 1300,— 
en de jaarlijksche uitgaven f -80 zijn. Een hectare geeft ge- 
middeid 300 heectoliter tarwe, een vermeerdering van 45 pCt. zoo- 
als uit de proeven bewezen is geeft 135 hectotiter meer of een 
voordeel van f 800 — 

In het opstel worden nog andere proeven, elders genomen, be- 
sproken en ook de vermoedelijke oorzaken van die gunstige werking 
op den planteigroei nagegaan. 

Nog een ander nut is door de electriciteit bij de plantencultuur 
verkregen, namelijk met eleerrische verlichting Reeds in 1881 
nam Sir W. Siemens proeven; het licht was toen te duur en daarom 
werden de proeven gestaakt. In het laatst der vorige eeuw wer- 
den zĳ in Amerika en in Frankrijk weer opgevat. In Amerika 
werd een zeker aantal planten gedurende eenige uren aan elec- 
trisch licht blootgesteld, en dus verkortte men het dagelijks 
terugkeerend tijdperk van rust, maar nam het niet geheel weg. 
De uitkomst bewees, in vergelijking met andere planten derzelfde 
soort en ander overigens gelijke omstandigheden, dat degene die 
langer van het licht genoten, vroeger ontwikkelden en beter tierden 
dan de andere. Dupsel, radijs, bieten, spinazie groeiden allen 
sneller, weinige soorten, bloemkool b. v. vertoonden het tegenover” 
gestelde verschijnsel en schenen onder vermindering van haar rust- 
tijd minder goed te gedijen. Vioolijes, madeliefjes en andere bloe- 
men bloeiden fraaier, maar evenas eenige andere gewassen schenen 
zij later de reactie te gevoelen en uitgeput te raken, evenals 
een mensch na sterke inspanning. Deze uitputting is dikwijls voor 
den bloemist van beteekenis in vergelijking met de groote voordeelen, 
die hij door vroeg in den tijd over fraaie bloemen te kunnen 
beschikken, geniet. 


— 51 — 


Een andere nieuwigheid is het kweeken van planten in kassen 
van verschillend gekleurd glas; in plaats van, zooals gewoonlijk, wit 
glas te gebruiken, zet men in de eene kas rood, in een andere groen 
en in een derde blauw glas, terwijl men er de grootste zorg aan 
wijdt om in elk geval een volstrekt enkelvoudige kleur te verkrijgen, 
Een proef, die de bekende sterrekundige Camirre FGAMMARION nam 
met kruidje-roer-mij-niet had op de volgende wijze plaats. Hij 
nam vier groepen; de eerste plaatste hij in een gewonen broeibak, 
de tweede in een met blauw glas, de derde en de vierde in bakken, 
die met groen en rood glas gedekt waren. Hij wijdde aan elk der 
groepen gelijke zorg, ook de lichtsterkte was voor allen dezelfde. 
Na twee maanden waren de plantjes onder de blauwe glazen nog 
in denzelfden toestand, zij leefden, waren gezond, maar zij waren 
niet gegroeid en hadden stil gestaan in ontwikkeling. In het groene 
lieht waren zij wel gegroeid, zelts sterker dan hare tijdgenooten 
in het witte licht, maar haar toestand was toch niet bevredigend 
want hoewel hoog opgeschoten waren zij zwak. In de roode kas 
scheen er een wonder gebeurd, de zaaiplantjes waren in reuzen 
veranderd, zij waren vijftien maal grooter dan hare tijdgenooten 
in de blauwe kas en viermaal grooter dan de planten in de ge- 
wone kas. Bovendien brachten zij reeds bloemen voort, hetgeen bij 
geen der andere planten het geval was, ook de gevoeligheid was 
tot een verbazende hoogte gestegen. 

Hij nam nog proeven met andere gewassen, o.a. met jonge 
eikeboompjes; ook deze maakten in de blauwe kas slechts weinig 
nieuwe bladeren, maar de oude blaieren vielen in den herfst niet 
af, zooals wel het geval was met de talrijke goed ontwikkelde 
bladeren onder rood glas. Daaruit blijkt dat blauw licht het verval 
en den achteruitgang evenzeer vertraagt, als dat van groei en 
ontwikkeling. 

Een volgend punt in de nieuwere cultuurmethoden, behoort in 
de bacteriologie te huis, het is het enten van stikstofknolletjes 
in den grond bij sommige culturen. Hierover is in Teysmannia 
reeds meer geschreven, zoodat wij dit kunnen laten rusten. 

Eindelijk komt men aan het laatste middel, dat is het bespoedigen 
der ontwikkeling in de planten door middel van anaesthetica, een 
merkwaardig proces, waarop eenige jaren geleden het eerst de 
aandacht is gevestigd door Dr. JoHANNsEN van Kopenhagen en dat 
ater in Frankrijk verder bestudeerd is. De planten, die men be- 


— 578 — 


handelen wil, worden in zeer drogen toestand op een bed 
van droog zand in eea doos geplaatst, die hermetisch gesloten kan 
worden. Onder het deksel dier doos hangt een klein bakje, 
waarin ether gegoten wordt door een gat in het deksel, dat daarna 
dadelijk gesloten wordt. Als de ether verdampt, dalen de betrek- 
kelijk zware dampen naar den bodem der doos en omhullen de 
planten, die daar geplaatst zijn, geheel en al. Na achten veertig uur 
worden de planten er uitgenomen, in een koele kas gezet en op de 
gewone manier behandeld. Zeer spoedig, en veel sneller, dan bij 
planten, die niet aan den invloed van ether waren blootgesteld, 
vertoonen zich knoppen en bloemen, die ook mooier zijn dan ge- 
woonlijk; zoo maakten seringen onder den invloed van ether bin- 
nen dertien dagen overvloedig bladeren en bloemen en ontwikkel- 
den zij zich tot ware sierplanten; terwijl seringen onder normale 
behandeling na zeventien dagen slechts eenige weinige bloemen en 
geen bladeren vertoonden. Azalea’s, Lelietjes van dalen, Dentzea’s, 
Spiraea’s en vele andere gewassen werden aan dezelfde proef onder- 
worpen en toonden allen een versnelde ontwikkeling onder den 
invloed van den ether. 

Het verdere van genoemd opstel geeft eene verklaring van ge- 
noemde verschijnselen en het meerdere nut, dat van die nieuwe 
methodes op den duur door planters getrokken kan worden, 

w. 


ARCTOTIS x REGALIS Spr. 


Een paar jaar geleden bloeide er in de Bergtuinen te Tjibodas 
voor het eerst, een voor ons nieuw eenjarig gewas, nl. Arctotis 
grandis, het zaad ervan ontvingen we uit Europa. Het was een 
zeer grootbloemige composiet van licht lila kleur, prachtig gevormd 
en mildbloeiend. Na dien tijd hebben we de plant ook te Buiten- 
zorg in bloei gehad, maar niet zoo forsch als in de bovenlanden. 

Voor tuinen in het gebergte is het een prachtig bloeiende plant, 
wij kunnen ieder aanraden er uit Buropa zaad van te bestellen en 
er een proef mede te nemen. 

De heer C, Srprexaer schreef er in onderstaand tijdschrift het 
volgende over. 

Ofschoon circa 35 soorten met talrijke varieteiten van het ge- 
slacht Arctotis bekend zijn, worden er in Europa nog weinig ge- 


— 579 — 


kweekt; de meesten komen uit Zuid-Afrika. De meeste zijn over- 
blijvende gewassen, slechts een paar éénjarige gewassen zijn er 
onder, waartoe ook de bijzonder fraaie Arctotis grandis behoort 
Van hybriden is nog weinig bekend en de bovengenoemde zal 
wel de eerste zijn. 

Arctotis regalis, de eerste hybride, is een goed groeiende com- 
pacte plant, met zilverachtig glanzende bladeren, de fraaie op lange 
stelen geplaatste bloemen zijn radvormig, zij doen eenigszins denken 
aan groote kamillebloemen, maar zijn mooier gevormd en gekleurd. 
De knoppen zijn rose, de bloemen zuiver wit, paarsch hart met 
gelen rand. In Napels, waar de heer SPRENGER zijne kweekerijen 
heeft, zegt hij, blijven de bloemen lang goed, zij openen zich da- 
delijk na zonsopgang, om zich tegen den avond weer te sluiten. 

(Gartenflora, Heft 11, 1907) w. 


CLEMATIS SANDERL. 


In de koude kas bij Sanper in St. Albans staat thans in bloei 
een eigenaardige Clematis, die verschilt van alle andere bekende 
soorten. De plant heeft zuiver witte bloemen, met een op een bor- 
stel gelijkend bundeltje roode meeldraden. 

Zij is uit Australië afkomstig, de juiste plaats is niet opgegeven. 
Het moet een variëteit zijn van de in Australië overal voorkomen- 
de Clematis aristata; het is een zeer variabele plant, waarvan som- 
mige plantkundigen wel een dozijn soorten zouden maken. 

De bloemen zijn zeer welriekend en blijven lang goed. 

(The Gurdeners’Cronicle, 18 Mei 1907). w. 


DRIE NIEUWE SALVIA'S. 


De meeste plantenliefhebbers, kennen de mooie mildbloeiende 
roode Salvia, waarvan wij in den tuin nu en dan vakjes hebben, 
zelfs te Batavia, zag ik ze mild bloeien, ze zijn in de bovenlanden 
forscher en bloeien daar ook veel langer. 

Het is Salvia splendens, waarvan twee variëteiten thans veel 
opgang maken. In de Revue Horticole komt er een gekleurde 
afbeelding van voor. 

De kweekers trachten er compacter groeiende variëteiten met 


— 580 — 


groote bloemen van te krijgen en zijn hierin geslaagd. Zoo bracht 
Prirzer uit Stuttgart dit voorjaar de variëteit S. spl. Feuerball in 
den handel. Het is een dwergachtig groeiende plant, de bloem- 
tuilen komen er goed uit te voorschijn en vormen prachtige, schit- 
terena roode massa’s. De firma Cayeux et Le Crrerc, geven een 
bontbladerige variëteit in den handel onder den naam van S. spl. 
Surprise, met geelbont loof, waarboven de helderroode bloempluimen 
goed uitkomen. 

De derde heeft blauwe bloemen, het is Salvia azurea grandiflora, 
de oorspronkelijke type S. azurea werd reeds in 1806 uit Amerika 
naar Europa overgebracht. De variëteit wint het in schoonheid 
verre van de type; de hemelsblauwe bloemen zijn grooter en 
dichter bijelkaar geplaatst. 

De lichtblauwe kleur is niet algemeen bij mildbloeiende gewassen, 
daarom zal zij wel spoedig in veel tuinen geplant worden. 

(Revue Horticole, No. 12, 1907). 

w. 


HOE KOMT DE PISANG IN AMERIKA, 


Prof. L. WrirrmacK zegt in onderstaand tijdschrift, dat wijlen 
Dr. Orro Kurze, zegt dat waarschijnlijk de pisang uit Zuid-Oost- 
Azië over Polynesië in Amerika is gekomen. Nu komt echter 
van Prof. Frirz Kurtz uit Cordoba een geheel andere lezing, 
De geleerde begint met te zeggen, hetgeen wij hier wel weten. 
dat men twee soorten pisangs onderscheidt: Musa paradisiana en 
Musa sapientum. Volgens Kurrzre en ScHuMaNN is de laatste een 
ondersoort van de eerste, en heeft kleinere vruchten, die rauw 
gegeten worden; terwijl de grootere vruchten van M. paradisiana 
slechts gekookt of geroosterd worden genuttigd. 

Musa sapientum, de ooftleverende banaan, is volgens v. p. STEINEN 
in 1516 van de Kanarische eilanden naar St. Domingo en in het 
midden der 16° eeuw van St. Thomee in de golf van Guinea naar 
Bahia overgebracht; nog heden noemt men de vrucht in Brazilië 
St. Thomee banaan. 

Aan den bovenloop van de Schingsu, een der grootste zijrivieren 
van de Amazone, is de pisang bij de inboorlingen onbekend. Op 
linguistisch gebied is nog aan te toonen, hoe de banaan zich over 
Amerika verspreid heeft. Het is boven allen twijfel verheven, dat 


— 58l — 


Humrorpr, die meende dat het een inheemsche plant was, in het 
ongelijk is, tegenover ArPHonNse pr CANporLE, die altijd beweerd 
heeft, dat zij op de een of andere wijze uit Zuid-Oost-Azië, naar 
Amerika moet zijn overgehracht. 

(Gartenflora, Heft 12, 1907). w. 


LACLIO-CATTLEYA FIRMIN LAMBEAU. 


In onderstaand tijdschrift komt een gekleurde afbeelding van 
bovengenoemde nieuwe Orchidee voor. De bloem heeft de vorm en 
de grootte van die van Cattleya labiata, maar de bladeren zijn oranje 
gekleurd, het onderste deel der lip is purperpaarsch-rood, en het 
inwendige donker oranje. 

Het is weer een overwinning van de hybridisatie, de nieuwe plant 
is uit eene bevruchting van Cattleya Warneri door Laelvo-Cattleya 
Hippolyta. Het is dus een hybride in den tweeden graad, omdat 
laatstgenoemde het produet is van een kruising tusschen C Mossiae 
XL. cinnabarina. De kleur van laatstgenoemde heeft reeds lang 
de aandacht getrokken van de hybridiseurs, zij hebben sinds ge- 
ruimen tijd getracht, bastaarden te kweeken met groote, mooi 
gevormde bloemen met de donker oranje tinten van L. cinnabarina. 

Eindelijk heeft men het doel, met bovengenoemde plant, op eene 
schitterende wijze bereikt. 

Op den 1en Januari 19C6 kon de heer Lamrreau het eerste bloeiende 
exemplaar ervan op de bijeenkomst van de Orchidophilen-club te 
Brussel vertoonen, waar hij er een Eere-diploma voor verwierf en 
waar werd besloten in het „Stud-Book Horticole Belge” een ge- 
kleurde plaat ervan te plaatsen !). 

(La Tribune Horticole, 6 Juni 1907). w. 


GUAYULERUBBER-INDUSTRIE IN MEXICO. 


Max Merrer, verbonden aan de Engelsche legatie in Mexico, rap- 
porteert het volgende omtrent de guayulerubber-industrie in dat land. 


1) Op de laatste Orchideeën tentoonstelling te Parijs, heeft de heer 
LAMBEAU de groote gouden medaille gekregen voor de fraaiste inzending 
van bloeiende Orchideeën. De Belgen hebben daar een goede figuur 
geslagen; een andere Brusselsche kweeker, PEETERS verwierf er ook een 
gouden medaille, terwijl de heer MARoN van Brussel een verguld zilveren 
medaille kreeg. 


— 582 — 


Guayulerubber is een soort van caoutchouc, getrokken uit de 
guayuleplant, die in enorme hoeveelheden groeit in sommige van 
de noordelijke staten van Mexico, voornamelijk in San Luis Potosi, 
Zacatecas, Durango en Coahuila. De naam Guayule schijnt een 
plaatselijke naam te zijn die in geen enkel Spaansch woordenboek 
voorkomt. Mogelijk is het een samenstelling van het woord „hule” 
dat caoutchouc beteekent. De guayule-industrie is nu het tijdperk 
van proefnemingen voorbij en is bestemd om voor het noordelijk 
gedeelte van Mexico van groot belang te worden. 

Niet veel meer dan twee jaren geleden werd de guayule-struik 
door de Mexicaansche grondbezitters niet alleen aangezien voor 
waardeloos, maar zelfs voor een ware plaag. De gronden, dicht 
met de struik begroeid, waren bijna om niet te krijgen, terwijl 
thans herhaaldelijk verkoopen bekend worden tegen prijzen vijf 
maal zoo hoog als de waarde twee of drie jaar geleden. De eige- 
naren van deze gronden waren verplicht tot verschillende uitga- 
ven, als het betalen van grondlasten en vonden ze zeer onvoor- 
deelig en diezelfde gronden hebben den bezitters fortuinen 
opgeleverd. 

Reeds eenige jaren was bekend, dat guayule caoutchouc bevat, 
doch pas kort geleden werd een proces gevonden van practi- 
sche waarde om ket product te bereiden. In 1897 kwam een 
Duitscher, Hexry Lemcre, tot de wetenschap van de groote waarde 
van de guayule plant, tot op dat tijdstip bekend alleen aan de 
Indianen en eenige anderen, die in de plant een elastische sub- 
stantie vonden bij het scheuren. Lrmcke deelde zijne ontdekking 
mede aan het Mexicaansche Gouvernement en aan verschillende 
maatschappijen, geïnteresseerd in de caoutehouc-industrie. Scheikun- 
digen en uitvinders begonnen te experimenteeren, doch eerst tegen 
eind 19C4 begon de werkelijke ovkoop van de planten tegen 
ongeveer 15 Mexicaansche dollars per ton. De speculatie maakte 
zich onmiddellijk van het terrein meester en zoo groot was het 
animo om zich te verzekeren van de grondstof, noodig voor de 
oprichting der fabrieken, die het pas gevonden proces zouden toe- 
passen, dat het den koopers zeer moeilijk viel om met de land- 
bezitters tot overeenstemming te geraken. Onlangs werden con- 
tracten bekend voor de levering van groote hoeveelheden tegen 
niet minder dan 100 Mexicaansche dollars per ton. 

Van de guayule-rubber mag niet worden verwacht dat zij ooit 


— 583 — 


de plaats zal innemen vau eaoutchouc, doch voor vele artikelen 
kan het worden gebruikt als surrogaat van caoutchoue. Caoutchouc 
kan er tot een hoog percentage mede worden gemengd. Op zich 
zelf is het minderwaardig aan werkelijke rubber; het is zeer 
weinig veerkrachtig en knapt gemakkelijk af. Het bevat een 
hoog percentage van een zachte kleverige stof. Nieuwe guayule- 
rubber gelijkt op oude caoutchouc, die jaren lang aan de lucht 
is blootgesteld geweest en elasticiteit en sterkte heeft verloren. 
Daarom is bijmenging van gewone rubber vereischt om het sterk 
genoeg te maken voor industrieel gebruik. Verder heeft het tegen 
dat het sneller achteruitgaat dan werkelijke rubber. 

Verschillende patenten op extractie-methoden zijn en worden 
nog steeds verleend, doch geen der bekende methoden is ten volle 
bevredigend, daar de verkregen resultaten varieeren tusschen 10 
en 12 procent, terwijl de plant ongeveer 18 pCt. rubber bevat. 
De kwaliteit van het product volgens verschillende methoden be- 
reid, is verschillend, zoodat de prijzen op de markt te New-York 
loopen van 25 tot 50 cents (Amerikaansch) per (eng) pond. Een 
groote moeilijkheid is nog te overwinnen, n.l. om het product van 
hars te zuiveren. 

Tot de levering van harsvrij product zal men mettertijd wel 
komen; reeds werd een monsterzending van harsvrije kwaliteit, 
bereid volgens een nieuw, nog niet gepatenteerd procédé, ver- 
kocht voor 1 dollar (goud) per pond. 

Tal van maatschappijen voor de bereiding van guayule-rubber 
zijn ontstaan en ten deele reeds tot grooten bloei gekomen. Fa- 
brieken zijn verrezen over het geheele noordelijk gedeelte van 
Mexico, vertegenwoordigende aan gebouwen en machinerieën alleen 
reeds een kapitaal van vele millioenen dollars. 


Kosten der bereiding. 


De meest bekende patenten voor de bereiding van guayule- 
rubber zijn die van Pasro BERGNER, CARZA, DELAFOND, LAWRENCE 
en Kuricke. De productiekosten worden opgegeven te bedragen 
ongeveer 10 Mexicaansche centen per pond; de grondstof heeft 
nooit meer gekost dan 100 Mexicaansche dollars per ton ; gewoon- 
lijk is de prijs lager. Het rendement bedraagt zooals gezegd 10 

12 pCt. De vervoerkosten naar de fabriek, die in sommige ge- 
vallen zeer hoog zijn en andere incidenteele uitgaven verhoogen 


de productiekosten. In New-York is de prijs voor guayule-rubber 
15 eent (goud) per pond geweest, doch ook wel 25 cents, n.l. in 
dezen zomer als een gevolg van manoeuvres van de Continental 
Rubber Cy of America. Thans staat echter het product weer 
genoteerd op 47 cent, zoodat zelfs tegen den laagsten prijs de be- 
reiding een niet onaardige winst moet laten. 

De cultuur van de guayule-plant is nog een probleem, doch het 
zal nog wel eenigen tijd duren voor de voorraad, dien de prairieën 
van Noord-Mexieo kunnen leveren, is uitgeput. 

De prijs van guayule-rubber is afhankelijk van den caoutchouc- 
prijs en als alleen rekening was te houden met de behoefte aan 
caoutchouc van de wereldmarkt, dan zou de toekomst van de 
guayule verzekerd zijn. Proeven worden genomen om het residu te 
benutten als brandstof en als die proefnemingen succes hebben 
zullen de productiekosten belangrijk dalen. 

Noordelijk Mexico is niet het eenige land waar de guayule groeit. 
Millioenen acres in Texas zijn bedekt met dezelfde struik, die 
onlangs ook in de Philippijnen in ontdekt. 

(Indian Trade Journal Mei 23 — 1907). 

kh. 


MAGNEY OF SISAL-HENNEP. 1) 


De cultuur van Sisal, Agave rigida, Sisalana trekt ook in de Philip- 
pijnen de aandacht. In de provincies waar de plant reeds vroeger 
ingevoerd werd, worden er nu uitgestrekte oppervlakten mede beplant 
In andere deelen van genoemde eilanden, waar de plant nog onbe- 
kend was, tracht men haar in te voeren. Het Bureau of Agricul- 
ture in Manila, heeft een korte beschrijving van de cultuur van 
sisal, ten bate van de planters doen drukken en verspreiden. 

(The Gardeners’ Chronicle, 18 Mei 1907). w. 


1) Is waarschijnlijk geen sisal maar een andere Agave-soort. 


KLAPPERS. 


De meeste kenners van tropische landbouw, zijn het er wel over eens 
dat het aanleggen van klappertuinen, een van de zekerste en 


— 585 — 


voordeeligste geldbeleggingen is. Van weinig cultures is men zoo 
zeker. De behoefte aan copra, olie en z.g. dissicated coconut is 
in Amerika en Europa nu reeds zoo groot, dat er nauwelijks aan 
voldaan kan worden, en nog altijd neemt die behoefte toe. Er is 
weinig anders over geschreven als het boek van Ferguson „All 
about coca-nuts. 

Dit werkje is besproken in het deel van Teysmannia, waarbij 
is gevoegd hetgeen wij hier van de klapperteelt weten. 

(The Gardners’ Chronicle, 18 Mei 1907). w. 


STROBILANTHES DYERIANUS. 


Bovenstaande Acanthacea, waarvan wij in den Bot. tuin eenige 
mooie exemplaren bezitten, die zich gemakkelijk laten stekken, 
werd op de groote internationale tentoonstelling in 1893 te Gent, 
voor het eerst aan het publiek vertoond. Ik genoot het voor- 
recht haar met veel andere nieuwigheden daar te kunnen bewon- 
deren. De nieuwe plant vond daar veel bekijks, zij was trouwens 
goed geplaatst, alleen op een tafeltje voor een grooten Venetiaan- 
schen spiegel, maakte zij een goeden indruk. 

Het is een kleine niet sterk vertakte heester, waarvan de jonge 
bladeren purperen tinten hebben, die bij het ouder worden in lila 
overgaan om ten slotte zeer licht te worden. Het groen der bladeren 
is in het begin donkergroen, en wordt ook later licht van kleur. 
De buisvormige bloempjes zijn op de bloeiwijze cicht bij elkaar 
geplaatst en hebben een blauwachtige kleur, zij zijn zeerlief. Het 
voornaamste sieraad der plant zijn toch de bladeren; vooral de 
jonge met hun schitterende tinten boeien het oog. 

In Holland is het een kasplant, die slechts op een goed beschutte 
plaats in warme zomers het een korten tijd buiten uithoudt. In 
de omstreken van Parijs gelukt het wat beter, daar ziet men er 
dikwijls fraaie groepen van in het gazon, vermengd met Acalypha’s, 
Coleus, Iresine's, Alternanthera en dergelijke planten met mooi 
gekleurd loof. Hier gedijt Str. Dyerianus zeer goed, het beste 
in een ietwat beschaduwde plek, omdat de mooie bladeren in de 
volle zon spoedig de schitterende kleuren verliezen. 

Het is echter volstrekt geen plant, om eens geplant maar aan 
haar lot over te laten, dan verliest zij spoedig hare schoonheid, 
de takken worden lang en met alleen wat bladeren aan den top. 


— 556 — 


Zoodra zij deze teekenen begint te vertoonen, moet zij ingesneden, 
en tot nieuwen en krachtigen groei opgewekt worden. Men ver- 
krijgt zulks door den grond wat open te maken en er humusachtige 
meststoffen mede te vermengen. Voor het geval zuiks niet in vol- 
doende mate gelukt, kan men er nieuwe planten van kweeken, het- 
geen door middel van stekken gemakkelijk gaat, en deze in vrucht- 
baren grond vp een geschikte plaats te planten. 
Revue Horticole, No 18, 1907. w. 


NYMPHAEA HYBRIDA „L. DITTMANN”. 


Een fraaie gekleurde afbeelding van bovengenoemde tropische 
waterplant, komt in onderstaand tijdschrift voor. Het is een product 
eener kruising van N. zanzibarensis Casp. var coerulea met don- 
kerblauwe bloemen en van een uit Australië afkomstige soort uit 
de groep van N. gigantea, die ook blauwe bloemen heeft. Zij 
werd in de kweekerijen van Heinricu Hexker in Darmstadt in 1902 
gewonnen en heeft daar gedurende de twee laatste jaren gebloeid. 

De zeer welriekende bloemen meten van 22—25 em. middellijn. 
De kleur is het zachtrose van perzikbloesem, de afgesneden bloe- 
men nemen reeds den tweeden dag blauwe tinten aan, de kleur 
wint het in schoonheid van de reeds zoo mooie N. zanzibarensis 
Case. rosea en coerulea, hare bloemen zijn trouwens aanzienlijk 
grooter en vlakker, zij verheffen zich 6—10 em. boven den water- 
spiegel. De kroon van meeldraden is helder geel met helderrose 
aanhangsel. De kelk is groen, aan de punten iets omgeslagen, de 
binnenkant is wit met 9 à 10 groene nerven. De bladeren gelij- 
ken op die van N. zanzibarensis, zij zijn wat dikker. 

De nieuwe Nymphaea is een krachtige groeister, zij is mild- 
bloeiend, heeft daarom een ruime voeding noodig; de hoogte van 
het water boven den modder moet zijn van 15 tot 25 em. 

Jammer is zij onvruchtbaar en zal zij door deeling vermeerderd 
moeten worden en indien zulks niet in voldoende mate gelukt, zal 
men door nieuwe kruisingen vruchtbare hybriden moeten trachten 
te verkrijgen, die haar gelijken. Mogelijk is het de eersteling van 
nog fraaier hybriden. Men is op den goeden weg en het is bekend 
genoeg wat bekwame kweekers tot stand kunnen brengen in 
deze richting. 

(Gartenflora, Heft 15, 1907) w. 


EE 
CYPERUS PAPYRUS. L. 


Een der oudste en bekendste water- of liever moerasplanten 
wordt in de Gardeners’ Chronicle in herinnering gebracht. De 
lange, sierlijke, ronde, groene stengels aan wier toppen het haarfijne 
blad als in een bosje voorkomt, vallen waar ze ook geplant zijn, 
spoedig in het oog. Dit gewas heeft zulk een verschillend voor- 
komen, is zoo geheel anders in groei als de omringende planten, 
dat hij iedereen opvalt, zelfs menschen, die gewoonlijk de hen 
omringende natuur niet nauwkeurig waarnemen. 

Wij planter deze Cyperus aan den oever van den vijver, met 
den voet in den modder en daar groeit zij uitstekend. Nu zie ik 
in onderstaand tijdschrift dat zij ook zeer goed in den tuin kan 
groeien en dat men er in Zuid-Engeland hier en daar in de tuinen 
mooie exemplaren van ziet. Natuurlijk niet in te droge streken; 
men maakt vrij diepe plantkuilen en vult die gedeeltelijk met 
mest. Hierdoor kunnen de wortels vrij diep in den grond door- 
dringen en hebben de planten minder spoedig last van droogte, 
want daar kunnen zij niet tegen. lederen dag moeten ze flink 
begoten worden, maar niet op de wijze zooals onze tuinlieden het 
gieten in toepassing brengen, door alleen den bovengrond iets te 
bevochtigen; er moet een behoorlijke hoeveelheid water bij gegoten 
worden, alleen dan groeien zij mooi. 


(Deutsche Gärtner-Zeitung, No. 30, 1907) w. 


NEPHROLEPIS BOSTONKENSIS. 


In de 4° aflevering van dit tijdschrift op pag. 251, besprak ik 
eenige der mooiste verscheidenheilen van deze varen. Nu Nephrolepis 
eens in handen van bekwame varenkweekers gekomen is, ziet men 
er werkelijk prachtexemplaren van. In onderstaand tijdschrift 
komt een afbeelding van zulk een exemplaar, in den vorm van 
hoogplant gekweekt, voor. 

De plant werd in het voorjaar in een bakje van latten, zooals 
wel voor Orchideeën gebruikt wordt, van 25 cm. middellijn, geplant. 
Dit werd in de serre voor waterplanten boven het water opge- 
hangen. In het najaar was het een kolossaal exemplaar geworden 
van 1.80 M. diameter. De lange, sierlijk omgebogen, fijne bladeron 


— 558 — 


hangen in alle richtingen naar omlaag. In de vochtige lucht 
ontwikkelen zich de zeer lange op luchtwortels gelijkende uitloopers 
en hangen tot in het warer. 

Indien men dergelijke varens in mandjes, van latten of van 
metaaldraad vervaardigd op“angt, groeien zij goed, mits flink 
nat gehouden, want die mandjes drogen snel uit. Men moet ze 
daarom dagelijks in het water dompelen. 


(Deutsche Gärtner-Zritung, No. 29, 1907). w. 


GEDROOGDE MANGGA'S. 


De Hawaiian Forester and Agriculturist van Dec. 06 maakt mel- 
ding van een proef ip Hawaii, waarbij mangga’s op dezelfde wijze 
als pruimen ip de zon gedroogd werden. De gedroogde mangga’s 
werden op de laatste vergadering van het Lantbouwers Instituut 
tentoongesteld, en werden algemeen zeer gunstig bevordeeld. Men 
denkt voor dat product een goede afzetmarkt te vinden in de 
westelijke Ver. Staten. Waar overproductie van mangga's is, 
zooals in Hawaii of Jamaica, kan deze methode van conserveeren 
misschien voordeelig zijn, en behoort daarom geprobeerd te worden. 


(The Agricultural News VI blz. 156) f.w. 


45. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


RAPPORT VAN DEN ASSISTENT-HORTULANUS J. H. HEIJL 
OVER EEN, OP ZIJNE AANWIJZINGEN VERVAARDIGD 
EENVOUDIG ONTVEZELINGSTOESTEL. 


(Met Plaat) 


Aan 
den Directeur van Landbouw 
te 
Buitenzorg. 


Ik heb de eer UH. Ed.Gestr. hierbij aan te bieden een rapport 
omtrent de samenstelling en werking van een volgens mijne aan- 
wijzigingen vervaardigd toestel tot ontvezeling der bladeren van: 
Mani!la-, Sisal- en Mauritiushennep. Een afbeelding van bedoeld 
instrument is hierbij gevoegd. 

Hieronder moge een gedetailleerde beschrijving volgen van het 
toestel in quaestie. 

Aan twee iĳjzeren armen a eu a!, is een vast mes bevestigd 
(b), waarvan de snede ter dikte van + !/, m.M, uit gehard 
staal bestaat. 

In de beide armen a en a!, bevinden zich twee gaten (c), 
waardoor men het toestel middels een paar houtschroeven ge- 
makkelijk op een balk of boomstam kan bevestigen. Een der 
armen a!, is aan het bovenuiteinde gevorkt (d), De hefboom 
(f)‚ welke om een bout (ve) langs arm a draait, valt bij arm a! in 
het gevorkte uiteinde. Aan dezen hefboom is een mes (b!) be- 
vestigd volkomen gelijk aan het onder b beschrevene. 

De lengte van het snijvlak der beide messen is gelijk aan de 
afstand tusschen de armen a en a!. Aan den langsten arm van 
den hefboom zijneen aantsl gaten in den vorm van een halven cirkel 


— 590 — 


aangebracht, welke bestemd zijn voor het aanhangen van een of 
ander voorwerp (g) ter verkrijging van den vereischten druk. Door 
de aanwezigheid van meerdere gaten in den hefboomarm kan 
de druk al raar omstandigheden geregeld, dus vermeerderd of 
verminderd worden. 

Aan het uiteinde van den korten arm van den hefboom bevindt 
zich een gatter bevestiging van een stuk touw of ijzerdraad, hetwelk 
aan het andere uiteinde verbonden is met een smal plankje (#). 
Door dus met den voet op dit plankje te drukken kan de werk- 
man, die het toestel bedient, den hefboom gemakkelijk oplichten. 

Voor de bereiding der vezels uit de bladscheeden der Manilla- 
hennep, worden deze gespleten in reepen ter breedte van 5-7 cM. 
Deze linten worden ontdaan van het grootste deel der niet vezel- 
houdende weefsels, welke bewerking door kinderen kan worden 
verricht. De overgebleven buitenste lagen van de linten worden 
vervolgens door den werkman tusschen de messen 5 en b! door- 
gehaald Door het aan den hefboom bevestigd gewicht (d) wordt 
het mes 5! met kracht op het zich tusschen de beide messen 
bevindend lint gedrukt. De werkman dient het doortrekken der 
linten gelijkmatig, dus zonder rukken of schokken te verrichten, 
teneinde vezelverlies te voorkomen. Bij het bovenbeschreven 
toestel brengt een krachtig gebouwd en geoefend werkman, de vezels 
na éénmalige doorhaling zuiver te voorschijn. Zijn de vezels 
na de eerste doorhaling niet volkomen gezuiverd, zoodat ze ten 
tweeden male genoemde bewerking dienen te ondergaan, dan heeft 
zulks onvermijdelijk een aanzienlijk verlies aan vezels ten gevolge. 
Bij het econstrueeren van het toestel is bij benadering getracht 
om tusschen de messen een ruimte te laten overeenkomende met 
de gemiddelde dikte der vezels, teneinde den directen druk op de 
vezels zelve tot een minimum te reduceeren. Zooals uit boven- 
staande beschrijving blijkt berust het toestel op de zoogenaamde 
schaarbeweging. 

Bij deze beweging wordt dus over het geheele snijvlak niet 
denzelfden druk uitgeoefend, hetgeen m i in casu een voordeel 
geacht mag worden. De ervaring heeft ons namelijk geleerd, dat 
de buitenste bladscheeden, harder en stugger zijn dan de binnenste, 
zoodat men voor de ontvezeling van eerstgenoemden een aanmerkelijk 
sterkeren druk moet uitoefenen dan voor de bereiding van vezels 
uit laatstgenoemde lagen. 


— 591 — 


Ontvezelingstoestel. 


— 592 — 


Zulks kan natuurlijk geregeld worden door verplaatsing van 
het zich aan den hefboom bevindende gewicht, hetgeen echter 
een niet onaanzienlijk tijdverlies veroorzaakt. 

Door den ongelijken druk, welke bij de schaarbeweging wordt uit- 
geoefend, heeft de arbeider gelegenheid om de linten aan te brengen 
op die plaats van het snijvlak waar de druk sterker of zwakker 
is in verband met de geaardheid van het te verwerken lint. Hij 
behoeft dus het gewicht niet onophoudelijk te verplaatsen. 

Het spreekt wel van zelf dat deze behandeling wel nrodig is bij 
de extremen, dus voor het verwerken van de oudste en de aller- 
jongste bladseheeden. 

Voor het verwerken van Agave- en Fourcoyabladeren dienen 
deze eerst gehalveerd en vervolgens geplet te worden. Na deze 
bewerking komen ook hier de vezels na éénmalige doorhaling 
volkomen zuiver uit het toestel te voorschijn. 

Alvorens over te gaan tot eene vergelijking van de practische 
resultaten, verkregen met de toestellen van den heer DuvcueMin, 
het oude toestel (model Philippijnen) van den Cultuurtuin en dat 
van ondergeteekende zij het mij vergund de toestellen van eerst- 
genoemde aan een korte beschouwing te onderwerpen. De samen- 
stelling en werking dier toestellen vermeen ik gevoegelijk buiten 
beschouwing te kunnen laten, aangezien bedoelde apparaten bij 
belangstellenden voldoende bekendheid genieten. Toen destijds in 
den Cultuurtuin van het Landbouw-Departement met de machines 
(défibreur) van den heer Ducremin werd gedemonstreerd, erkende 
ik volmondig dat bedoelde toestellen van een zuiver theorethisch 
standpunt beschouwd, uiterst vernuftig waren samergesteld. De 
heer Duvctuemin stelde zich vooral veel voor van het gebruik zijner 
toestellen onder de inlandsehe bevolking, dus bij de exploitatie van 
een of andere vezelplant als volkscultuur. De wenschelijkheid 
hiervan te betoogen valt buiten het bestek van dit rapport. In 
verband met bovenstaande uitlating van den heer DucuremiN heb 
ik echter diens gepatenteerde toestellen beoordeeld en vermeen dat 
deze om de volgende redenen vooral voor de Inlandsche bevolking 
minder aanbeveling verdienen dan het door ondergeteekende ont- 
worpen toestel: 

le. De défibreurs van den heer DucnruriN zijn bijna geheel van 
gegoten brons, ergo zeer breekbaar en vrijwel niet te repareeren 
bij eventueele mankementen. 


2o. De kostprijs der enkele ontvezelingsmachine bedraagt f 15,75. 

In verband met bovenstaande feiten heb ik getracht eeu toestel 
te doen vervaardigen, hetwelk bijna geheel uit ijzer bestaat en 
waarvan de prijs zelfs voor den inlandsehen klein-grondbezitter 
geen buitengewoon finantiëel offer zoude vergen. 

In mijne verwachting, dat bedoeld toestel eventueel door den 
dessa smid zou kunnen worden vervaardigd, ben ik echter teleur- 
gesteld. Volgens deskundigen is het harden van het staal der 
messen (een der cardinale punten) een werk, dat niet door den 
gewonen inlandschen smid verricht kan worden. Alle eventueel 
uit te voeren reparaties kunnen echter door elken inlandschen smid 
gedaan worden. Wat de prijs van het toestel betreft, in dat op- 
zieht zijn mijne verwachtingen volkomen verwezenlijkt. De heer 
VAN OrLpeN, Machinist en Bankwerker alhier is er in geslaagd 
bovenbeschreven toestel te vervaardigen voor den geringen prijs 
van f 3.50, terwijl het gepolijste toestel door genoemden deskun- 
dige voor f 4.50 kan worden geleverd. De heer van OLpen heeft 
zieh bereid verklaard het toestel in elke hoeveelheid tegen boven- 
staande prijzen aan te maken. Ten slotte bied ik UH. Ed. G. een 
vergelijkend overzicht aan van de practische resultaten met de 
verschillende toestellen bij Manilla-hennip verkregen. De in dit 
overzicht vervatte cijfers dank ik aan den heer Prr, Administrateur 
van den Cultuurtuin, die de contrôle op de verschillende toestellen 
welwillend op zich nam. 

Ook op grond van de hieronder vermelde cijfers meen ik het 
door mij vervaardigde toestel te mogen aanbevelen. Producties 
welke per dag op de Philippijnen en in Fransch Cochin-China zouden 
worden verkregen, kunnen volgens mijne ervaringen met inlan- 
sche werklieden in de verste verte niet bereikt worden. Volgens 
geloofwaardige personen en publicaties zoude in eerstgenoemde 
landen met dezelfde toestellen als hierboven genoemd door: 3 
mannen, 1 vrouwen 1 kind een hoeveelheid vezelstof van 30 K.G. 
par dag bereid worden. Ik vermeen, dat bij de tegenwoordige 
marktprijzen van + f 0.50 per K.G., de Inlandsche arbeider ook bij 
een dageliĳksche opbrengst van 3 à 3,5 KG. per man een niet 
te versmaden winst kan maken. 

Biz. 17 Aug. 1907. 

De Ass. Hortulauns v/d Cultuurtuin, 
J. H. Heyn. 


s TS al I E 
os 5 Sl 3% EEE 5 5 
ete lEnlea Saul ee 
T = D n ë N 
Namen der 205 5 Sd 2E [3 SNE > Aantal arbeiders 
Toestellen, EE EE En ES zi per dag. 
© 2 S SS > 5 > o TE, +2 
EE IE senseo 25 z 5 
a | Sr et 
Et B A leen Se 
le dag} 143 KG} 9/246 KG.4,72 %|7 uur. 1 volw. en 2 jongens. 
Toestel VA \ 
B 2e dag 166 „ {410.298 „ |4,79 „|7 » 3. |T RN: 
de dag. AZAR erde NI OO Ze Ào vnd me 
Tuestel f 1e dag.) 84 ì OSS 2 NI 5 1 volw. en 2 jongens. 
Duchemin. 2. 
(Schaar). \ Ze dag.) 82,25 „ 64705 v55 207 | Zus 45 1, Frist hi Dia 
Toestel f fe dag./ 110,75 „| 92,4 246 Eur 30 ms 1 volw. en 2 jongens. 
Cult. tuin. e € 2. 
\ 2e dag106 „| 9|235 „ [292 „| 8u. 30 m. 1 ZOEN 
f € Jd Q | = E Oi 5 
Mete Ï le dag.) 143 KG.| 8(3,015 „ |2,10 „| 6u. 50 m. 1 volw. en 2jongens. 
Heyl. \ fo) € 7 0 . H 9 n = 9 1 9 
2e dag.| 153 Se 02/3:06, 4 ‚‚| Gu. 50 m. EI) ed EE) 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Alfalfa (Luzerne) Veevoeder: zaden. 

Andropegon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Andropogon nardus (citronellagras): planten. 

Albizzia stipulata (sengon djawa): zaden. 

Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


5 coriaria (Divi-Divi): zaden. 
5 dasyrachis: zaden. 
, sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear): zaden. 
Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 
Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

5 bolivianum: planten en zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda eitrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla-hennep): planten. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng-gras): planten. 

Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes 
Sesamum indicum (Widjen-variëteiten): zaden. 
Coix Lacryma (Djali-variëteiten): zaden. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 


bd 


Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia maecrophylla (grootbladige mahonie): zaden. 
Rijst: diverse variëteiten. 

Zea maïs: diverse variëteiten. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


ORCHIDEEËN UIT ZAAD. 
(Vervolg en Slot). 


Wat het zaaien van Odontoglossum betreft, hierover 
is men het niet eens. In Engeland zaait men ze in gema- 
tigde kassen uit. In België denkt men daar anders over, 
zoo is Prerers te St. Gilles bij Brussel de meening toe- 
gedaan, dat Odontoglossum’s snel moeten kiemen, binnen 
de veertien dagen, anders doen zij het in het geheel niet. 
Hij zaait uit in serres onder een temperatuur van + 20 
25° C. Nadat het eerste blaadje te voorschijn is gekomen 
worden zij op een koele plaats bij de oudere Odonto- 
glossum’s geplaatst. Over het algemeen geldt de regel, dat de 
zaailingen wat warmer en vochtiger dan de moederplanten 
gehouden moeten worden. Zoodra mogelijk worden zij 
gespeend in een zeer fijn gehakt mengsel bestaande uit 
sphagnum, varenwortels, zand en kleine stukjes houtskool. 
Ook moet, al zijn de plantjes nog zoo klein, overgeplant 
worden als de „grubmade” zich vertoont; het is een zeer 
klein doorzichtig witachtig insect, dat niet in het oog valt, 
door zijn geringe grootte en omdat het zeer lichtschuw is 
en hoofdzakelijk ’s nachts haar nadeelig werk verricht. Zij 
holt de eerste kleine blaadjes geheel uit. Het dikwijls 
verplanten in nieuwe compost is tot nu het eenige praktische 
middel er tegen, en behalve dat bevordert het den groei. 

Na veel zorg zijn de planten in het derde en vierde 
jaar zoo krachtig, dat er reeds een enkele begint te bloeien, 
de bloeiwijzen zijn dan nog klein. 

Ook Cattlya’s uit zaad kunnen in het vierde en vijfde 
jaar reeds bloeien, doch eerst van af het zesde jaar toonen 


zij vorm en kleur der bloemen in volle kracht. 
Teysm. XVIII 39 


OB 


Uit kruisingen van planten die in groei en levensvoor- 
waarden nog al verschillen, krijgt men dikwijls zaailingen, 
die in groei verschillen. Een gedeelte groeit welig en 
bloeit spoedig, terwijl andere zeer achterblijven. De vraag 
is of deze achterblijvers wel waard zijn om er nog veel 
moeite en tijd aan te besteden, hierover loopen de mee- 
ningen alweer uiteen. CHARLESWORTH zegt, dat er dikwijls de 
fijnste variëteiten onder gevonden worden, terwijl anderen 
de verdere teelt dier zwakkelingen niet loonend vinden. 

Uitdrukkelijk wordt nog vermeld, dat voor het uitzaaien 
van speciale serres gebruik gemaakt moet worden, dat 
zij niet met andere gewassen te samen gekweekt kunnen 
worden, omdat dan onmogelijk alle voorzorgsmaatregelen 
voor zuiverheid en reinheid, zonder welke het slagen on- 
mogelijk is, eene toepassing kunnen vinden, 


Nu komen we aan een der belangrijkste onderwerpen, bij 
de cultuur van Orchideeën, namelijk de hybridisatie. Wij 
verstaan daaronder het doen ontstaan van nieuwe vormen 
door vereeniging van verschillende eigenschappen van min 
of meer van elkander afwijkende soorten en variëtieten, 
door de vermeerdering langs geslachtelijken weg, ge- 
woonlijk in het kort kruising genoemd. Het kan al naar- 
mate de bezitter het doet uit persoonlijke liefhebberij, 
of den kweeker wiens doel is waardevolle nieuwigheden 
te verkrijgen, of den wetenschappelijken onderzoeker die 
weer een andere bedoeling heeft, op verschillende wijze 
geschieden. 

Het is nog zoolang niet geleden, toen men het kruisen 
als een doelloos amusement beschouwde, zulks is in de 
laatste eeuw veranderd en het zijn vooral de kruisings- 
proeven met Orchideeën, waar ook de wetenschap veel be- 
lang in begint te stellen, omdat men van den beginne af 
hierbij nauwkeurige aanteekeningen heeft gehouden, die 
een goed materiaal voor wetenschappelijke onderzoekingen 


een 


leveren. Geen andere plantenfamilie geeft zooveel voor- 
beelden van kruising der soorten, met aanteekeningen en 
bewijsstukken, waarmede de wetenschap haar nut kan doen. 

Het werk werd in Engeland begonnen en bevorderd door 
de rijke bezitters van Orchideeën-collecties, die bij hunne 
reeds waardevolle planten tot elken prijs nieuwe vormen 
wenschten te krijgen. De tegenwoordige hoogte der hy- 
bridisatie is slechts bereikt door een zeer klein aantal 
groote kweekers in Engeland en België, daartoe in staat 
gesteld door de offervaardigheid van de liefhebbers, die zelf 
behoorlijk op de hoogte der cultuur, hunne pogingen konden 
waardeeren en hen aanmoedigden op den ingeslagen weg 
voort te gaan. De Koninklijke Tuinbouw Maatschappij te Lon- 
den, komt ontegenzeggelijk de groote verdienste toe, dezen 
langdurigen en dikwijls ontmoedigenden arbeid niet slechts 
bevorderd, maar ook in de rechte banen geleid te hebben. 

Nog heden moet de Belgische of Duitsche kweeker zijne 
nieuwigheden naar de „Temple Show” of naar een speciale 
auctie in Londen zenden, om de volle belooning voor zijn 
werk te krijgen; slechts daar zijn onder de gefortuneerde 
liefhebbers menschen, die voldoende kennis hebben, om 
over de waarde ervan een grondig oordeel te kunnen vellen. 

Het kweeken van nieuwe typen door kruising van de 
reeds bestaande is een geheel op ervaring berustende kunst, 
geen wetenschap. De laatste tracht nu uit het verkregene 
de wetten te leeren waarop de hybridisatie berust, met 
dat al zijn er nog geen vaste regels vastgesteld, wat men 
er over geschreven heeft, is niet altijd juist. 

Het kweeken van Orchideeën door middel van kruising, 
iseen opwekkende bezigheid, van af het overbrengen van het 
stuifmeel tot op het verschijnen der eerste bloem van den zaai- 
ling is men gedurig in spanning. Het is mogelijk, dat men na 
al de moeite, tijd en kosten er aan besteed, slechts minder 
mooie bastaarden verkrijgt; met zekerheid is er niets te 
voorspellen. 

Voor men over de keuze der soorten of variëteiten, die 


— 690 — 


als stuifmeel- en zaaddrager zullen fungeeren denkt, komt 
het er op aan daarvoor gezonde en krachtige exemplaren 
uit te zoeken. De laatste moet in een toestand verkeeren, 
dat het niet noodig is hem binnen het jaar over te planten, 
want zoolang de vrucht niet rijp is mag geen nieuwe 
groei ontstaan, daar zulks ten nadeele van de vrucht kan 
zijn. Vóór de vrucht rijp is, duurt het naar gelang der 
soorten vijf, twaalf soms wel achttien maanden; bij 
Cypripedium’s gewoonlijk één jaar. Het vlugst rijpt de 
vrucht van Laelia anceps, ongeveer in drie à vier maanden. 

Vóór de bestuiving, verwijdert men voorzichtig het 
stuifmeel van den zaaddrager, teneinde zelfbevruchting 
te verhinderen, omdat de laatste altijd mindere en dikwijls 
in het geheel geen resultaten geeft. Bij Orchideeën is 
vreemde bestuiving regel en tevens noodwendig voor het 
ontstaan van gezonde nakomelingen, zooals reeds Darwin 
in zijn bekend werk aangetoond heeft. Bevruchting met 
het stuifmeel van een andere bloem, beter nog met dat der 
bloem van een andere plant en voor de hybridisatie met dat 
van een andere variëteit of soort is nuttig. Het eerste 
geeft de zwakste en het laatste de krachtigste zaailingen. 

Het stuifmeel kan bewaard worden zonder dadelijk te 
bederven, dat van Cattleyd's ongeveer drie maanden, 
Cattleya Dowiana en Sophronitis houdt zich niet zoolang 
goed. Men bewaart het in glazen buisjes met een prop 
watten goed gesloten op een donkere plaats. Het stuifmeel 
van Cypripediums schijnt niet bewaard te kunnen worden, 
het wordt spoedig droog en hard. 

De voor de bestuiving gebruikte bloemen mogen niet 
te oud zijn; als de bloem van den zaaddrager 8 à 4 dagen 
geopend is, schijnt voor de meesten het geschiktste 
moment te zijn. Het stuifmeel dat men wil bewaren als 
de bloemen die men ermede wil bevruchten nog niet ge- 
opend zijn, neemt men er af op den 4e of 5e dag na de 
opening der bloem, als het stuifmeel te lang erop blijft 
kan het bederven. 


— 601 — 


Bij sommige planten valt de bloem na een gelukte bevruch- 
ting spoedig af, bij andere blijft zij er lang aan, zoo zag ik hier 
in den tuin bloemen van Phalaenopsis violacea met bijna rijpe 
vruchten nog geheel op de vrucht zitten, de bloemblaadjes 
waren dikker en groen geworden. Na de bevruchting moet 
er naar getracht worden een geliĳjkmatigen groei in de 
plant te houden, in ieder geval mag de plant niet geheel 
droog gehouden worden, hetgeen men anders misschien 
wel zou doen. Niet altijd gelukt de bevruchting, dikwijls 
ziet men het vruchtbeginsel opzwellen en toch bemerkt 
men later, dat er zich geen zaad in bevindt, een andere 
keer zitten er wel veel maar niet ontwikkelde zaden in, 
de eitjes zijn onbevrucht gebleven. Ook doet zich het ge- 
val voor, vooral als wat ver verwante soorten met elkaar 
bevrucht worden, dat er zich slechts enkele zaadjes nor- 
maal ontwikkelen. Men neemt aan, dat men zoo min mo- 
gelijk bloemen met lange stampers, bevruchten moet met 
het stuifmeel van bloemen met korte stampers, omdat 
hierdoor de bevruchting bemoeielijkt wordt. 

Zoo weet men al lang, om een voorbeeld aan een andere 
plantenfamilie te ontleenen, dat men bloemen van Mira- 
belis Jalapa die korte stampers hebben, met het stuifmeel 
van Mirabelis longiflora, met zeer lange stampers, kan be- 
vruchten. Het omgekeerde gelukt echter niet. Daarom 
gelukken de kruisingen dikwijls aan den eenen kant wel, 
maar aan den anderen kant niet, Sophronitis met het stuif- 
meel van Cattleya gelukt, maar Cattleya met stuifmeel van 
Sophronitis niet. Er zijn natuurlijk nog meer oorzaken, 
die de bevruchting doen mislukken, zoo zijn er soorten die 
gemakkelijk vruchtdragen, waarvan het stuifmeel echter 
onbruikbaar is, zooals Odontoglossum Edwardii; het tegenover- 
gestelde is het geval met Dendrobium Wardianum. 

Zeer geschikte soorten om te kruisen zijn: Cypripedium 
Faireanum, C. Harrisionum, Cattleya Bowringianum, C. Lod- 
igesii, C. gigas, Laelia vanthina enz. 

Voor het gelukken is ook noodig: een zekere toestand van 


— 602 — 


rijpte van het stuifmeel en van de eitjes, die niet altijd sa- 
menvallen. Ook de verwantschap speelt hier eene voor- 
name rol. 

Het rijpen der vruchtjes bemerkt men aan het verkleu- 
ren en eindelijk aan het openspringen, op dit laatste moet 
goed gelet worden, het beste is dit met een loup na te gaan, 
daar men bij het openspringen soms de beste zaden verliest. 

Er zijn soorten, die moeilijk kruisbevruchting aannemen, 
zooals Dendrobium Brymerianum D. fimbriatum enz. Vol- 
houden en scherp opmerken leiden echter meestal toch tot 
het doel. Het is vrij zeker, dat nagenoeg alle gelijktijdig 
bloeiende orchideeën reeds met elkander bevrucht zijn, 
de resultaten zijn echter bij lange niet altijd bekend 
gemaakt, als de resultaten de moeite waard waren, werden 
zij in de Engelsche tuinbouwtijdschriften gepubliceerd en 
zoo mogelijk afgebeeld. 

Men neemt aan, dat iedere kruising door wie en waar ook 
uitgevoerd dezelfde resultaten geeft, dientengevolge geldt 
altijd de eerstgegeven naam. Zelfs zeer fraaie afwijkin- 
gen, die ontstaan als de ouders reeds prachtige variëtei- 
ten waren, worden altijd als variëteiten verder benoemd. 
Als voorbeeld het volgende: Een variëteit verkregen uit 
twee soorten: Cypripedium insigne bevrucht met C, Spice- 
rianum werd CQ, Leeanum genoemd en thans is zij overal 
bekend als Cypripedinum X Leeanum, hierbij dient het 
kruis om haar als hybride aan te duiden. Als in plaats 
van Q. insigne de grootbloemige C, insigne Maulei als zaad- 
drager gebruikt en daaruit fraai gekleurde, grootbloemige 
variëteiten ontstonden, zoo heeten deze C X Leeunum su- 
perbum. Indien men een bijzonder mooie uit deze be- 
vruchting ontstane variëteit nog afzonderlijk wil bestem- 
men, dan voegt men er de naam van den eigenaar of den 
kweeker bij, b. v. C X Leeanum Sanders’ variëteit. Slechts 
op deze wijze is eenige orde in dezen chaoste verkrijgen. 

Het is voor de benoeming van eene hybride hetzelfde, 
wie van de beide ouders de zaaddrager is, daar in alge- 


— 603 — 


meenen zin genomen de resultaten hetzelfde zijn. Gewoon- 
lijk plaatst men echter bij de opgaaf van een kruising de 
zaaddrager het eerste. Als men nog duidelijker wil zijn, 
dan plaatst men achter de zaaddrager het teeken @ en 
achter de plant, die het stuifmeel geleverd heeft het 
teeken /, dat wil zeggen vrouwelijk en mannelijk. In de 
astronomie duidt het eerste teeken Venus en het laatste 
Mars aan. 

Werkelijk fraaie nieuwigheden zijn van de hybridisatie 
slechts te verwachten, als men reeds mooie variëteiten 
voor de kruising gebruikt, of van de kruising van bast- 
aarden. De laatste werden vroeger voor onmogelijk ge- 
houden, wijl men meende dat zij onvruchtbaar waren. Er 
is een Cypripedium-bastaard >X kybele, waarin vijf ver- 
schillende soorten vereenigd zijn. Men heeft zich dit geval 
niet voor te stellen alsof op de stempel van soort I, het 
stuifmeel van soort II, II, IV en V gebracht werd. Het 
ging als volgt in zijn werk, eerst werd een bastaard ge- 
kweekt tusschen 1 X II en III X IV, de hieruit ver- 
kregen planten werden weer gekruist, terwijl men dan later 
met V kruistte en deze derde generatie krijgt dan eigen- 
schappen, die zij van vijf voorouders heeft. Dikwijls is 
het stuifmeel van hybriden slecht en voor de bevruchting 
onbruikbaar, vandaar het algemeen oordeel over de on vrucht- 
baarheid. Dat zulks niet altijd het geval is, bewijzen 
de talrijke fraaie resultaten van de bevruchting uit de 
hybridisatie verkregen. 

De keuze van de ouders is een der voornaamste kwesties 
bij de kruising, hiervoor zijn regels vastgesteld, die niet 
slechts gelden voor Orchideeën, maar evenzoo goed voor 
andere planten en ook voor dieren. Zoo zal men b.v. nooit 
een windhond met een das kruisen, al zijn er wel lui die 
dergelijke dingen beproefd hebben, die mogelijk eenige 
wetenschappelijke waarde hebben, maar waarvan geen 
praktische resultaten te verwachten zijn. 

Als grondstelling kan men aannemen, dat men voor ouders 


— 604 — 


slechts nemen mag gezonde en sterke planten van bijzonder 
mooie variëteiten. Nu dringt zich de vraag op, wat is mooi? 
En daarop kan niet veel anders geantwoord worden dan: 
hetgeen mode is, is mooi, en slechts de nieuwigheden, 
die daaraan voldoen brengen hooge prijzen op. Zoo zocht men 
vroeger bij Odontoglossum naar planten, wier bloemen zui- 
ver witte bloemblaadjes hadden en een zuiver gesloten 
vorm vertoonden. De bloem mocht niet, zooals meestal 
het geval is een vijfstralige ster voorstellen, maar een rond- 
achtige gesloten vorm hebben, zooals b.v. de best ge- 
vormde pensées. Wat den vorm betreft, is het hetzelfde 
maar de kleuren zijn veranderd, na 1880 kwamen donker 
gekleurder en geelachtige variëteiten in de mode, men 
betaalde toen voor ingevoerde exemplaren in die tinten tot 
f 2000.— per stuk. Thans verlangt men sterk gespikkelde 
en gevlekte variëteiten. 

Laatstgenoemde komen in de natuur nogal voor, vooral 
op plaatsen waar verschillende soorten niet ver van elkaar 
in het wild groeien, daar belasten zich de insekten met 
de bevruchting, b.v. Odontoglossum crispum, O. luteo-pur- 
pureum, 0. triumphans. De verschillende hieruit ontstane 
variëteiten maken het bij den invoer dikwijls moeielijk, 
om te constateeren of men met een zuivere 0. erispum 
of met een harer talrijke verscheidenheden te doen heeft. 
Eene oplossing hiervan kan slechts eene kunstmatige krui- 
sing van O. crispum met de vermoedelijke andere soort geven. 

Op de groeiplaatsen kruist zich O0. crispum met 0. glorio- 
sum, 0. Lindleyanum, O. luteo-purpurascens en O. Hunnewel- 
lianum. De hieruit ontstane natuurlijke hybriden zijn 
allen ook kunstmatig gewonnen en hierdoor kon de ver- 
moedelijke verwantschap bevestigd worden. 

Heden kan men zeggen, dat de mooie geïmporteerde 
typen, die trouwens hoe langer hoe zeldzamer worden, 
omdat de beste vindplaatsen door roekeloos verzamelen 
beroofd zijn, lang zoo mooi niet zijn als de door bekwame 
kweekers verkregen hybriden. 


— 605 — 


De kruising van de soorten en bastaarden onder elkaar, 
geeft altijd nog uitzicht om wat nieuws en schoons te 
verkrijgen, zonder dat, zou de groote liefhebberij weldra 
beginnen te tanen. Zeker zal men de fijnere variëteiten, 
die nu en dan ingevoerd worden altijd waardeeren, vooral 
om de reeds bestaande mede te kruisen. 

Veel der oude en algemeen aangenomen regels, blijken 
op den duur niet houdbaar te zijn, onder meer dat de 
stuifmeel leverende plant aan de bloemen der nakomelin- 
gen de kleur en de mildbloeiendheid geeft, terwijl de 
zaaddrager meer invloed op den vorm der bloemen zou 
hebben. Zeker is het, dat ouders met mooie, goed gevorm- 
de bloemen, soms nakomelingen van weinig waarde geven, 
soms daarentegen komen er onverwacht zeer mooie onder, 
zoodat men jammer genoeg nog meestal op het beproeven 
aangewezen is, het is echter zeker, dat kruisingen van 
slechte vormen onder elkaar nooit iets goeds kunnen leveren. 

De kunst van het kruisen is nog in het begin, zij 
berust in hoofdzaak op ervaringen van slechts weinigen 
en deze ervaringen zijn verkregen na vele mislukkingen. 
Zulke ondervindingen behoudt de kweeker natuurlijk voor 
zich, hij heeft ze duur genoeg betaald en omdat zij dik- 
wijls ook niet als algemeen geldende regels aangenomer 
kunnen worden, hebben zij voor de wetenschap slechts eene 
betrekkelijke waarde. Zeker is het, dat ook bij de be- 
kwaamste en gelukkigste kweekers, de buitengewoon mooie 
en waardevolle nieuwigheden tot de zeldzaamheden behoo- 
ren, was het anders, dan zouden er niet zulke hooge prij- 
zen voor betaald worden. 

In het opstel van dr. CRAMER over „Selectie van koffie” 
werd op bladzijde 288 van dezen jaargang iets gezegd over 
de z.g. wet van MenNper, die we hier ook niet geheel on- 
besproken mogen voorbijgaan. Deze Oostenrijksche Abt 
zeide ongeveer, de afwijkingen der nakomelingen van de 
ouders is regel en wel wijl de vader en de moeder niet 
geheel gelijk zijn. Ook erft de nakomelingschap niet ge- 


— 606 — 


lijk, ten eerste daar de afwijkende eigenschappen der ou- 
ders meestal talrijk zijn, en verder door de, bij de ouders 
niet herkenbare z.g. latente eigenschappen, die zij weer van 
hunne talrijke voorouders geërfd hebben, plotseling bij de 
nakomelingen weer voor den dag kunnen komen. 

MenpeL bewees dit alles door verschillende kruisings- 
proeven, die we hier niet behoeven te herhalen. 

Het „Journal of the Royal Horticultural Society” van 
1900, geeft in zijn verslag over de hybridisatie-conferentie 
in dat jaar gehouden, een groot aantal kweekersberichten, 
waaruit veel te leeren valt. 

Sedert in 1856 door Verrcm, Londen, de eerste Orchideeën- 
bastaard (Calanthe Masuca X C, furcata) verkregen werd, 
is het aantal der echte bastaarden 1300, waarvan 280, 
geslachtsbastaarden zijn. De meesten zijn weer vrucht- 
baar en leveren hybriden, met twee tot drie, zelfs vijfvou- 
dige bekende voorouders. Een nauwkeurige kennisen op- 
gave van al deze kruisingen, zooals die in de verslagen van 
bovengenoemde vereeniging gepubliceerd is, vormt natuur- 
lijk een schat van ervaringen, waarop voortgebouwd kan 
worden. Voor de kruising van Cypripedium’s is kapitein 
Hursr en voor die van Odontoglossum crispum is de heer 
CRAWSHAY een autoriteit, dat de bekende Orchideeënk wee- 
kers en kruisers: CHARLESWORTH, LINDEN, SANDER en VUYL- 
STECKE zeer uitgebreide ondervinding hebben en dientenge- 
volge de grootste autoriteiten op dit gebied zijn, behoeft 
geen betoog. 

Met hoeveel nauwkeurigheid men in Engeland werkt, be- 
merkt men bij een bezoek aan genoemde kweekerijen, die 
door kunstenaars in het vak vervaardigde afbeeldingen van 
al hunne voornaamste nieuwigheden bezitten. De heer 
CRAWSHAY bezit behalve de gaanderij afbeeldingen van 
Odontoglossum-typen, nog geheele rijen plantenschilderijen, 
waaruit de herkomst zijner hybriden af te leiden is. 

Eigenaardige gevallen doen zich soms voor, zoo is 
Zygopelalum _Mackaii gemakkelijk te bevruchten en is 


— 607 — 


dientengevolge met verscheidene andere soorten en geslach- 
ten gekruist, de nakomelingen zijn echter niet anders als 
de type, niettegenstaande alle mogelijke voorzorgen geno- 
men waren die zelfbestuiving onmogelijk maakten. De- 
zelfde ervaringen zijn gemaakt met Epidendrum radicans 
en B. nocturnum. Men zou geneigd zijn te gelooven, dat 
hier van eigenlijke bevruchting geen sprake is, dat zich 
door den invloed die de opgezwollene stuifmeelkorrels op 
het vruchtbeginseì uitoefenen, adventief knoppen gevormd 
hebben, die het ontstaan aan levende plantjes kunnen 
geven. 

Daartegenover staat het sterke overwicht, dat sommige 
soorten bij de kruising hebben. In het algemeen kan men 
aannemen, dat bij kruising van soorten de nakomelingen 
ongeveer het midden houden tusschen de beide ouders, 
zulks geldt echter niet als men variëteiten eener zelfde 
soort kruist, als regel leert de ervaring hier, dat de donker 
gekleurde verscheidenheid, zooals bij Odontoglossum eris- 
pum de meeste invloed op de nakomelingen uitoefent; 
vooral komt dat uit als men Albino's—variëteiten met 
witte bloemen—met donkere variëteiten kruist, in dit ge- 
val vindt men de Albino onder de nakomelingen niet 
terug. Het verkrijgen van Albino’s gelukt slechts als 
men deze nakomelingen weer met Albino’s bevrucht, de 
resultaten zijn echter alles behalve zeker. Overigens 
vermijde men donkere variëteiten met zeer lichte te kruisen. 

De kruising van soorten, die altijd de beste resultaten 
geven, geeft zooals gezegd is nakomelingen, die het midden 
houden tusschen beide ouders. Als uitzondering zijn eenige 
soorten bekend, die bij alle kruisingen domineeren. Zoo 
herkent men in alle kruisingen Brassavola Digbyana weder, 
evenzoo de oranjekleurige Laelia harpophylla, Cypripedium, 
Spicerianum en andere. Brasavola is in de bevruchtende 
kracht zoo sterk, dat met haar stuifmeel kruisingen ge- 
lukken, die anders nooit slagen, zooals: Catileya citrina X 
Brassavola Digbyana enz. 


— 608 — 


De mooiste variëteiten krijgt men echter bij de kruising 
van mooie soorten met bastaarden. De nakomelingen toonen 
wel is waar de duidelijke kenteekenen hunner afkomst, 
maar tevens groote afwijkingen in hunne eigenaardigheden. 
Hier komen dikwijls de eigenschappen der grootouders, dat 
zijn de ouders van den bastaard. die in den laatsten slechts 
latent bestonden weder te voorschijn, zoodat rijkdom en 
afwisseling in vormen en kleuren soms een groote hoeveel- 
heid variëteiten doet ontstaan, zij krijgen gewoonlijk 
denzelfden naam en worden hoogstens als variëteiten van 
de kruising benoemd. Zoo toont een belangrijke serie photo's 
in de „Orchid Review” deze resultaten der kruising van 
Cypripedium Leeanum = C. insigne X Spicerianum met C. vel: 
losum var. Bozalli, welke bastaard algemeen bekend is als 
Hera. Kapitein Hurst verkreeg hieruit 49 planten, waarvan 
er geen twee geheel aan elkaar gelijk waren, maar ver- 
scheidene groote afwijkingen vertoonden. Het is waar 
geen der 49 exemplaren heeft slechts eene eigenschap, die 
niet tot een der stamvormen teruggebracht kan worden, 
maar de combinatie van die eigenschap loopt zeer uiteen, 
en als men ce planten naast elkaar ziet bloeien, zou men 
niet denken dat zij allen uit eene vrucht zijn ontstaan. 

Hier zij er nog eens op gewezen dat bastaarden, tegen 
de vroeger algemeen bestaande meening wel vruchtbaar 
zijn, maar een zekere zwakte van het stuifmeel is toch 
merkbaar, zoodat het voor kruisingen van soorten met bast- 
aarden aanbevelenswaardig is, de eerste als stuifmeel 
leverancier en de tweede als zaaddrager te gebruiken. 

Zooals reeds meermalen gezegd is, vormt het geslacht 
geen natuurlijke grens der kruising, temeer daar de gren- 
zen der geslachten zooals bij Cattleya en Laelia niet altijd 
even duidelijk zijn. Eerder vormen de groote onderafdee- 
lingen in de „Einteilung der Orchideam” van PHIiTzer 
(„Engler und Prartl, Naturliche Pflanzenfamilien”), grenzen, 
die men bij de kruising in acht te nemen heeft; want 
of de aangegeven kruising tusschen Laelia harpophylla 


m0 Bern 


en een Cypripedium in zijne nakomelingen werkelijk bast- 
aarden voortbrengt en of het ontstaan der bevruchting 
niet op een andere wijze verklaard moet worden, is niet 
duidelijk. Het geslacht Cypripedium neemt een zoo ge- 
isoleerde plaats in het systeem in, dat men eene kruising 
daarvan met andere geslachten maar niet zoo grif aanne- 
men kan. Gemakkelijk laten zich onder elkaar kruisen: 
Laelia, Cattleya, Epidendrum en Sophronitis, evenzoo Zygo- 
petalum, Colax en Batemannia, Phajus en Calanthe, die in 
bloemvorm nogal afwijken gelukken ook zeer goed. De 
namen voor dergelijke geslachtsbastaarden maakt men 
door deelen der namen van de ouders aan elkaar te voe- 
gen, waarin de zaaddrager vooraan staat, b. v. Epi-Cattleya, 
Zygo-Colax enz. 

Het meest worden voor de hybridisatie de volgende 
soorten gebruikt, omdat het bekend is er goede resultaten 
mede zijn te verkrijgen: Cypripedium barbatum, C. Spice- 
rianum, C. Rotschildianum, C. niveum en C, Fairieanum; de 
nakomelingen van laatstgenoemde zijn minder geschikt 
voor het doel. Laelia purpurata, L. erispa en L. cinnabarina 
zijn bekend als goede zaaddragers. Cattleya Dowiana is. 
slechts een goede stuifmeel leverancier. Cattleya Loddige- 
sij kruist zeer goed met de grootbloemige soorten en ook 
met Laelia. Sophronitis grandiflora is een goede zaaddra- 
ger, die de mooie kleur duidelijk op de nakomelingen 
overbrengt, de zaailingen groeien echter zwak. De bas- 
taarden Sophro-Laelia en Sophro-Cattleya staan bij de lief- 
hebbers zeer in aanzien. Als stuifmeel-leverancier is 
Sopkhronitis minder geschikt, daar de stuifmeelbuisjes voor 
grootbloemige Cattleya's te kort zijn. Brassavola Digbyana 
is als stuitmeeldrager beter, daar de Cattleya's en Laelia's 
kortere buizen hebben. 

Groote zwarisheden geeft altijd nog, zoowel in de cultuur 
als in de kruising Odontoglossum crispum, vooral als men 
de zuivere type er voor gebruikt, hetgeen men gaarne 
doet, omdat die de gewenschte edele en geslotene vorm 


— 610 — 


heeft. Bij alle kruisingen is de zuivere type zoo sterk, dat 
de nakomelingen nagenoeg zonder uitzonderingen de echte 
erispum teruggeven. Dit bewees reeds de eerste zaailing 
door CRAWSsHAY uit Odontoglossum crispum XX 0. Wilckeanum, 
verkregen, in 1894 zaaide hij ze uitenin 1900 bloeiden ze, 
het waren allen zuivere crispum’s, zonder eenige der bruine 
en gele vlekken van Wilckeanum. De mooie vormen van 
laatstgenoemde soort zijn dus minder geschikt voor de 
teelt van bastaarden. Ook eene kruising van 0. crispum 
X 0. crispum, Crawshayanum gaf geen resultaten. Zeer 
mooie nakomelingen verkreeg VuyrsreokE met de nieuw 
ingevoerde 0. crispum met prachtig gevlekte bloemen, 
waarschijnlijk zijn het in de natuur ontstane bastaarden, 
waarmede laatstgenoemde kweeker zulke mooie resultaten 
verkreeg. 

Het eerste en tot nu het eenige succes met kruising 
met de zuivere 0. crispum verkreeg LiNpeN te Moortebeek 
bij Brussel. Na jarenlange op niets uitloopende proeven, 
heeft hij plotseling vijf buitengewoon mooie variëteit-bast- 
aarden te Londen aan de markt gebracht. Het zijn : Lucien 
Linden, [llustratum, Madame X Linden, Triomphe de Moortebek 
en Eminatum. De overige talrijke nakomelingen bestonden 
uit niets anders als de gewone Crispum. Wel is waar 
zullen de vijf genoemde eersteklas Orchideeën de onkosten 
van al de proeven wel gedekt hebben, maar hoeveel tijd, 
hoeveel werk, hoeveel moeite is er wel besteed voor het 
zoover was? 

Men is doende een nieuw ras te kweeken, dat zeer mild 
bloeit, oorspronkelijk ontstaan uit Odontoglossum Pescatori 
X 0 crispum, dat onder den naam van 0. Harryanum in 
den handel komt. 

De hoogste prijzen werden in de laatste jaren betaald 
voor bastaarden met kruisingen O0. crispum XX 0. Pescatorei 
X 0. Harryanum. Laatstgenoemde is uitstekend als kruiser, 
in de nakomelingen daarvan vindt men altijd de min of meer 
sterke blauwachtige tint in de bloembladeren terug. De 


— 611 — 


bastaard wordt gewoonlijk O0. erispo-Harryanum of 0. Har- 
ryo crispum genoemd. 

Een andere wensch was een geelbloemige 0. crispum 
te kweeken. CHARLESWORTH bereikte dit door de kruising 
van een ongevlekten vorm van 0. lwteo-murpureum met 0. 
crispum, waaruit hij een minder goed gevormde gele 
variatie verkreeg, die nu met eene mooie zuivere crispum 
gekruist, een werkelijk mooie geelbloeiende gaf, 

Een ander doel, dat het eerst door Vuyrsreoke, en later 
ook door zijn mededingers bereikt werd, was de kruising 
van 0. erispum met Cochlioda Noetzliana, om daardoor de 
scharlakenroode kleur van laatstgenoemde in het ras te 
brengen. De bastaard heet Odontioda Vwylsteckeae en het 
doel is er goed mede bereikt. 

Op de in het volgende jaar te Gent te houden vijfjaar- 
lijksche tentoonstelling, wordt een hooge prijs uitgeloofd 
voor -de fraaiste Odontoglossum hybride, de Engelschen 
houden het op CrarLESWORTH Een de Belgen op VUYLSTECKE. 
In ieder geval zal men daar de heerlijke nieuwigheden 
zien, want bij duizenden worden de zaailingen gekweekt, 
die men tegen dien tijd in bloei hoopt te hebben. 

Bovenstaande uittreksels zijn genomen uit de uitvoerige 
opstellen van F. Lepiere, Gartenspector te Dresden, ge- 
publiceerd in eenige achtereenvolgende nommers van 
„Möller’s Deutsche Gärtner-Zeitung” van dit jaar. Ieder 
Orchideeën liefhebber en kweeker kan ik aanbevelen deze 
rijk geïllustreerde opstellen te lezen. 

W. 


ISL OL 


HYBRIDENSELECTIE BĲ KOFFIE. 
Dr. P. J. S. CRAMER. 


Het is mijn doel hier in het kort te bespreken, hoe men 
op een eenvoudige manier een selectieproef met koffiehy- 
briden kan nemen. Een eenvoudige, practische selectie 
van hybriden ligt binnen het bereik van elken koffieplanter 
en kan zeker ieder, die in zulk soort werk plezier heeft, 
aanbevolen worden. Er is altijd kans, dat langs den weg 
van zaailingselectie een type verkregen wordt van vol- 
doende constantie om door zaad vermenigvuldigd te wor- 
den; zulk een type zou een groote verbetering zijn. Op 
het oogenblik is de eenige manier om de hybriden te ver- 
menigvuldigen het enten; onder sommige omstandigheden 
is dit zeker een bezwaar; op droge landen schijnen de 
resultaten met het enten niet gunstig te zijn, hoewel het 
staken van de entproeven zeker ook voor een deel moet 
worden toegeschreven aan de slechte prijzen, die eenige 
jaren geleden op de markt voor hybridenkoffie betaald 
werden. Thans is dat bezwaar opgeheven en vooral thans, 
nu de sterke achteruitgang van de Liberia-koffie een 
afname van de productie van deze soort doet verwachten, 
verdient de koffiehybride dubbel onze belangstelling ; door 
den aard van zijn product is hij als aangewezen om de 
Liberia te vervangen. De cultuur van de hybride mag 
zeker van actueel belang genoemd worden en hetis onder 
deze omstandigheden wel de moeite waard te trachten een 
door zaad practisch constant ras ervan te verkrijgen. 

Men moet bij een selectieproef met hybriden zich in de 
eerste plaats goed voor oogen stellen, wat men wenscht 
te bereiken. Ik meen het ideale type als volgt te mogen 


— 618 — 


karakteriseeren : een boom, die vroeg begint te produceeren 
en vooral, die daarmede lange jaren doorgaat; die, wat 
het slagen der bloeien betreft, onafhankelijk is van het 
weder; die niet te kieskeurig is ten opzichte van den 
grond; die op het punt van schaduw een stootje kan ver- 
dragen; die stevig hout vormt, spoedig aan de primaire 
takken secundaire gaat ontwikkelen en de ondertak- 
ken langen tijd behoudt; die zoo min mogelijk last heeft 
van bladziekte en andere plagen; ten slotte, die een ge- 
lijkmatig, liefst grofboonig product geeft. Wanneer men 
een type heeft, dat het geheele jaar door draagt, mag men 
aannemen, dat het slagen van de bloei vrijwel onafhanke- 
lijk is van het weder; zulke vormen hebben ook de minste 
last van ziekten, omdat het produceeren van het in de 
zaden opgehoopte voedsel geleidelijk geschiedt en zij dus 
niet in enkele maanden van het jaar al hun krachten 
voor het rijpen van den oogst moeten uitputten. De 
hybriden, die thans in het groot worden aangeplant, vol- 
doen vrij goed aan bovenstaande eischen; maar, zooals 
bekend is, kan men het type alleen constant vermenig- 
vuldigen door middel van enting; wanneer men voort- 
planting door zaad toepast, krijgt men tallooze, zeer ver- 
schillende typen, die voor het grootste deel slechte dragers 
en dus minderwaardig zijn. 

Wanneer men gaat uitzaaien voor een selectieproef moet 
men er in de eerste plaats wel op letten, van wat voor 
boomen men uitgaat. Er bestaan twee scherp te onder- 
scheiden groepen: ten eerste origineele bastaarden — waar- 
mede bedoeld worden boomen, die uit de kruising zelf 
ontstaan zijn, wier vader dus een Javakoffieboom, wier 
moeder een Liberiaplant was, of andersom; en ten tweede 
generatiebastaarden, zooals genoemd worden de kinderen, 
kleinkinderen of een nog later nageslacht, afstammend van de 
origineele bastaarden, die men in tegenstelling met de tweede 
groep ook wel bastaarden van de eerste generatie noemt. 


Origineele bastaarden worden nu en dan wel eens op 
Teysm. XXIII. 40 


— 614 — 


de bedden gevonden. Het is altijd de moeite waard, 
wanneer men op de bedden afwijkende plantjes opmerzt, 
deze uit te zoeken en afzonderlijk op een goed plaatsje 
uit te planten. Vroeger, toen men zich nog minder met 
zulke afwijkingen bezighield, zijn wel eens hybridenplantjes 
van de bedden met de normale bibit in de tuinen uitge- 
plant, zoodat men niet al te zelden ook in oudere koffie- 
tuinen hybrideboomen kan aantreffen. Mocht iemand in 
zijn tuinen zulke hybriden opgemerkt hebben, dan houd 
ik mij voor mededeeling daarvan aanbevolen; er kunnen 
dan een paar enten van gemaakt worden, zoodat het 
mogelijk is den vorm naast andere reeds bekende te 
cultiveeren en hem met de laatste te vergelijken. 

Bekende en in het groot aangeplante hybriden zijn de 
Kalimas-hybride en de verschillende nummers Kawisari- 
hybriden; verder is mij nog een origineele bastaard van 
Pantjoer bekend. Een fraaie hybride staat op Petoeng 
Ombo (Smeroe); ook op Wringin Anom zijn verschillende 
hybridenboomen, deels in de tuinen, deels op de bedden 
gevonden, waaronder een paar goede dragers zijn. Het is 
echter niet zeker, of dit origineele hybriden of generatie- 
bastaarden zijn. Op Wringin Anom zijn een paar jaren 
op de bedden telkens enkele hybriden-plantjes gevonden in 
zaaisels van Liberia, waartoe het zaad van een bepaalden 
tuin gebruikt was. De waarschijnlijkste verklaring voor 
dit herhaalde optreden is, dat er een hybrideboom voor- 
komt in den tuin, die voor zaadwinning gebruikt wordt 
Wanneer men onder partijen zaad, betrokken van een on- 
derneming, die ook hybriden-aanplant bezit, eens een enkel 
bastaardplantje vindt, behoeft dit nog geen oorspronkelijke 
hybride te zijn; het is zeer goed mogelijk, dat er een en: 
kele boon van een hybridestruik onder het zaad geraakt 
is. Dergelijke vergissingen kan men onmogelijk voorko- 
men. Het is dus dikwijls niet meer uit te maken, of een 
hybride een oorspronkelijke bastaard is of een bastaard 
van de tweede of latere generatie. 


— 615 — 


Bij de origineele bastaarden bestaat steeds de mogelijk: 
heid een vorm te vinden, die volkomen erfelijk is. Tot 
nog toe is zulk een vorm wel is waar niet gevonden, maar 
het is zeer goed mogelijk, dat er onder de reeds bestaande 
boomen volkomen zaadvaste zijn. Ieder, die een bastaard 
bezit, waarvan het mogelijk is, dat hij tot de origineele 
behoort, zal goed doen dezen eens op zaad vastheid te onder- 
zoeken. Voor zulk een proef is het voldoende een honderd- 
tal zaden uit te leggen; vooral, wanneer men de planten 
op de bedden overjarig laat worden, zal men daar al wel 
reeds kunnen zien, of zij alle het zelfde type vertoonen. 

Voor een selectieproef met een inconstante hybride moet 
wat meer omslag gemaakt worden. Uit een hybridezaaisel 
zoekt men eerst eenige van de mooiste typen uit en houdt 
er daarbij rekening mede, of men in de richting van de 
Java- of van de Liberiakoffie wenscht te kweeken ; het eerste 
zal voor hooggelegen landen met een droog klimaat het 
meest geschikt zijn. De uitgezochte boomen worden dan 
ompaggerd en met een nummerplaatje voorzien. Het is 
beter niet te veel boomen te nemen; een aantal van 5 
tot 10 is voldoende; bij zulk een klein aantal kan men 
het inzamelen en bewerken van het materiaal zelf contro- 
leeren; bij grootere aantallen niet. 

Iedere maand worden al de boomen geplukt, ook wan- 
neer er enkele bij mochten zijn, die eenseen enkele maand 
weinig dragen. De partijen bessen van elken boom worden 
dan afzonderlijk gehouden en van een nummer voorzien. 
Ten einde de cijfers gemakkelijk te kunnen noteeren heb 
ik formulieren laten drukken; 1) deze zijn tot boekjes ver- 
eenigd en zoo ingericht, dat telkens vaste bladzijden met 
geperforeerde afwisselen. Men kan dusop de eerste de cijfers 
invullen en tegelijk ze door middel van een stuk door- 
schrijfpapier op de volgende bladzijde zetten. Deze bladzijde 
kan dan later worden uitgescheurd en verder de partijen 


1) Op aanvraag kosteloos van het Departement van Landbouw te 
verkrijgen. 


— 616 — 


blijven vergezellen om ten slotte, wanneer de zaden uit- 
gelegd zijn, aan een paal van de kweekbedden bevestigd 
te worden op dezelfde manier dus, zooals een notitie de 
pluk van één dag door het etablissement blijft vergezellen 
bij het fermenteeren, drogen en verder bereiden. 

Zoodra de partijen binnengebracht zijn, worden zij één 
voor één gewogen. Het is het beste dit zelf te doen. 
Aangezien het steeds betrekkelijk geringe hoeveelheden 
zijn, is een gewone weegschaal, zooals in ieder huishouden 
aanwezig is, het meest geschikte werktuig. 

Nu worden in het formulier, dat hiertegenover afgedrukt. 
is, de cijfers ingevuld. Bij 1 wordt geschreven het volg. 
nummer der partij; deze nummering loopt dus door het 
geheele boek door. Met behulp van dit nummer, dat ook 
op de bij de partij blijvende notitie voorkomt, kan men 
steeds de partij identificeeren en de gegevens, die ervoor 
in het boek genoteerd zijn, naslaan. 

Bij 2 schrijft men den datum van de plukt; bij 8 het. 
No. van den moederboom. De overige gegevens zijn zoo 
gerangschikt, dat de eindcijfers alle onder het No. van den 
moederboom komen te staan; het is mij gebleken, dat dit 
het vergelijken zeer vergemakkelijkt. 

De overige aanduidingen zijn duidelijk. Door het getal 
bij 4 te deelen door het cijfer bij &, krijgt men het 
getal, dat bij 6 moet worden ingevuld. 

Vervolgens worden de bessen gepulpt; dit moet nar 
tuurlijk ook weer partij voor partij geschieden. De drijvers. 
worden dan van het water afgeschept en als voosboon 
genoteerd; het aantal vooze platboonen bij 11, het aantal 
vooze rondboonen bij 19. 

De verdere bewerking van de partij hangt er nu van 
af, of men de zaden voor een zaaiproef wil gebruiken, dan. 
wel voor een bereidingsproef om de kwaliteit van het. 
product na te gaan. Het spreekt van zelf, dat in het 
eerste geval de boonen niet glashard afgedroogd kunnen 
worden; wanneer men met luchtdroge zaden werkt, krijgt 


El 


Partij No. 1 Datum 2 Boom No. 3 

Gewicht bessen 4 Aantal bessen 5 Gewicht p. bes 6 
Aant. gvld. pb. $ Bessen m. gvld, pb. 9 Ct. bs. m. gvld. pb. 10 
Aant. vo ze pb. II Bessen m. vooze pb. 12 pCt. bs. m. gvld. rb. IS 
Gewicht gvld. pb. 14 pCt. bs. vooze pb. 13 


Aant. gvld. rb 16 Bessen m. gvld rb. 18 pCt. bs. m. vooze rb. 21 
Aant. vooze rb. 19 Bessen m. vcoze rb. 20 Gewicht p. pb. 15 


Gewicht gvld. rb. 22 Gew. p. rb. 23 
Totaal gewioht gvld. boonen 24 Totaal gew. H. S. of 
bereid % 


Uitievering 25 


Volgnummer der partij in het boek. 
Datum van de pluk. 

No. van den moederboom. 

Door weging verkregen. 

Door telling verkregen. 


Verkregen door 4 door & te deelen. 
Verkregen door H.S. oi bereide koffie te wegen, 


Door telling verkregen. 

Verkregen door de helft te nemen van &. 

10 Verkregen door het honderdvoud van 9 te deelen door &. 

EL Door telling van het aantal drijvers verkregen. 

12 Verkregen door de helft van LL te nemen. 

13 Verkregen door het honderdvoud van 12 te deelen door 5. 
14 Door weging verkregen. 

15 Verkregen door 14 te deelen door S. 

16 Door telling verkregen. 

18 Zelfde cijfer als 16. 

18 Verkregen door het honderdvoud van 18 te deelen door &. 
19 Door telling verkregen. 

20 Zelfde cijter als 19. 

21 Verkregen door het honderdvoud van 20 te deelen door 5. 
22 Door weging verkregen. 

23 Verkregen door 22 te deelen door 16. 

24 Door optelling van 14 en 22 verkregen. 

23 Verkregen door 4 te deelen door &. 

Contrôle: 


SD an Ami mi 


$ moet zijn 9 + 12 + 18 + 20. 
€ moet zijn 14 + 22, 
10 + 18 +— 13 + 21 moet zijn 100. 


— 618 — 


men geen zuivere cijfers voor de gewichtsverhoudingen; 
de vochtigheidstoestand van de lucht en de tijd, dat de 
zaden droog gestaan hebben, oefenen invloed uit op de 
hoeveelheid water, die bij het drogen uit de boonen ver- 
dampt wordt en zoodoende het gewicht ervan vermindert. 

Wij moeten ons nu eerst bepalen tot het bewerken van 
de voor uitzaaiing bestemde partijen. Nadat het totaal 
gewicht der luchtdroge hoornschil is genoteerd, worden de 
platboonen en rondboonen uitgezocht, beide groepen geteld 
en de cijfers voor de gevulde platboonen bij ®, dat voor de 
gevulde rondboonen bij 16 opgeschreven. De cijfers voor de 
aantallen rond-en platboonen moeten nu nog uitgedrukt 
worden in cifers voor de bessen met rond-en die met 
platboon; voor de platboonen geschiedt dit, door het 
cijfer voor de vooze en dat voor de gevulde platboon 
telkens door twee te deelen; voor de vooze rondboonen, 
waarvan er in elke bes maar één voorkomt, eenvoudig 
door de cijfers te herhalen. Het uitdrukken van de cijfers 
in het aantal bessen, in plaats van in het aantal boonen, 
maakt de vergelijking wat betreft het percentage rond- en 
platboon en voos-en volboon zuiverder, al is het natuur- 
lijk niet juist, dat de vooze platboonen telkens twee aan 
twee in sommige bessen zitten en de gevulde platboonen 
op dezelfde wijze in andere vruchten. Ten slotte wordt 
dan, door de cijfers voor de bessen met 100 te vermenig- 
vuldigen en door het totale aantal bessen te deelen, het 
percentcijfer gevonden; de vier percentcijfers moeten bij 
optelling natuurlijk weer 100 geven. 

Het telien van de boonen kan men gerust aan een in- 
lander overlaten; men heeft een gemakkelijke controle, 
die een mogelijke fout dadelijk aan den dag brengt. Telt 
men namelijk het aantal bessen met gevulde (9) en vooze ((2) 
platboon en dat van de vruchten met gevulde (1e) en 
vooze (20) rondboon bij elkaar, dan moet men weer het cijfer 
voor het oorspronkelijk aantal bessen (&) krijgen. Deze ge- 
tallen kunnen wel eens een klein verschil vertoonen, door- 


— 619 — 


dat men b.v. een vooze platboon medegeteld heeft en de 
daar tegenoverzittende boon als rondboon in rekening heeft 
gebracht. Ook kan het gebeuren, dat men op grond van 
den vorm een boon als platboon telt, terwijl de boon er te- 
genover zoo slecht ontwikkeld is, dat zij niet medegeteld 
wordt. Zulke afwijkende gevallen, waarbij men een rond- 
boon voor een platboon telt of omgekeerd, komen slechts 
zelden voor, hoogstens één of een paar boonen in een partij, 
zoodat zij op de eindcijfers geen invloed hebben en bij de 
contrôle hoogstens een kleine afwijking kunnen opleveren. 

Ook gebeurt het wel eens dat een bes drie boonen be- 
vat, maar dit geval komt te zeldzaam voor om er bij het 
noteeren der cijfers rekening mede te houden. Het beste 
doet men, wanneer men een bes met drie boonen als een 
met twee vooze platboonen in rekening brengt; de drie- 
hoekige boontjes komen toch bij het verwerken van het 
produet voor de markt bij het inferieur terecht. Boven- 
dien zijn er van zulke drieboonen meestal een of twee 
voos, zoodat die toch als voosboon zouden moeten geteld 
worden. 

Nadat platboon en rondboon gescheiden zijn, worden bei- 
de groepen gewogen ({4 en 22). De som van beide cijfers. 
moet weer met het totaal gewicht van de H. S. @ overeen- 
komen: echter moeten dan beide wegingen spoedig na elkaar 
geschieden; laat men de koffie eenige dagen staan, dan 
heeft men kans, dat het gewicht door verdamping nog wat 
achteruitgaat. Vervolgens kan men, door voor de platboon 
(14) en voor âe rondboon (22) het gewicht der groep telkens 
door het aantal boonen ($ en 16) te deelen, het gewicht 
per boon (15 en 23) nog noteeren. 

Ten slotte blijft nog over de bepaling van de uitlevering, 
(25) de verhouding dus van het gewicht der roode bes tot dat 
van de daaruit verkregen koffie. Zooals wij boven al zagen, 
kan men dit getal alleen zuiver bepalen voor het geval, dat de 
boonen glashard gedroogd worden. Om voor de verschillende 
moederboomen de uitlevering te bepalen doet men gceed om, 


— 620 — 


wanneer men een flinke partij bessen heeft (b. v. meer dan 
600 bessen) de helft voor zaadkoffie te gebruiken, de andere 
helft voor de markt te bereiden; in één jaar geeft een goed 
dragende boom zeker wel eens een maand een pluk van meer 
dan 600 bessen. De uitlevering wordt door twee kenmerken 
van den boom beïnvloed: door de hoeveelheid voosboon en 
door de dikte van de schil. Het cijfer, dat de uitlevering 
aangeeft, is voor de hybriden van veel gewicht, omdat 
beide kenmerken bij de afzonderlijke boomen sterk variee: 
ren. Men verkrijgt het cijfer (25) door het gewicht van de 
bessen (14) door dat van het verkregen product (2) te deelen. 

Bovenstaande uiteenzetting zal misschien den indruk 
maken, dat het onderzoeken van een partij hybridenbes- 
sen een zeer omslachtig en tijdroovend werk is. Het 
tegendeel is juist; ieder, die de proef eens neemt, zal de 
bewerkelijkheid ervan nog al mede vallen, vooral, omdat 
men alleen wat behoeft te cijferen, en men bijna alle 
tellingen en wegingen aan een inlander kan overlaten, 
aangezien iedere bewerking, die hij doet, gecontroleerd 
kan worden. Alleen het wegen van de pas geplukte partij 
dient men zelf te verrichten, omdat dit getal niet alleen 
voor de partij van invloed is, maar tevens voor de beoor- 
deeling van den moederboom en een fout erin dus beletten 
zou vast te stellen, hoeveel een moederboom per jaar 
produceert. Blijken bij de contrôle de overige cijfers ver- 
keerd opgenomen te zijn en kan men de bewerkingen 
niet meer herhalen, dan schrapt men alle foutieve cijfers; 
daarmede is nog zooveel niet verloren; wanneer iedere 
maand de cijfers opgenomen worden hindert het zooveel 
niet of er een enkele van de twaalf ontbreekt. 

Wanneer er eenige kans is, dat de bessen van een 
partij met die van een andere dooreengeraakt zijn, is het 
beter, alle op de partij betrekking hebbende waarne- 
mingen te schrappen en de zaden ook niet voor een 
zaaiproef te gebruiken. Het is beslist noodig, wanneer men 
met de selectie resultaten bereiken wil, de afstammelingen 


— 621 — 


van den eenen boom streng gescheiden te houden van die 
der andere; indien men een onbetrouwbare partij niet 
uitsluit, maakt men de geheele proef onbetrouwbaar. 

Het zaaisel wordt dan, wanneer de bibit twee of drie 
stel blaadjes ontwikkeld heeft, nagezien; tegelijk wordt het 
aantal plantjes genoteerd. Er zijn altijd eenige boonen, die 
niet kiemen, terwijl, wanneer men de bibit gaat overbrengen 
in den vollen grond, nog weder een aantal plantjes, die 
zich niet krachtig genoeg ontwikkeld hebben, afvalt. Ook 
dit aantal wordt genoteerd. 

Men brengt nu de planten in den vollen grond en wel 
zoo, dat de kinderen van eenzelfden moederboom vaks- 
gewijs bijeen komen te staan. De grootte van de vakken 
hangt af van de uitbreiding, die men aan de proef wil 
geven; 100 afstammelingen is wel het kleinste aantal, waar- 
mede men kan werken. Indien men met kleinere groepjes 
werkt, hebben de toevallige fouten te veel invloed en worden 
de cijfers onbetrouwbaar. Bepaalt men zich tot 5 tot 10 
moederboomen en neemt men proefaanplantingen van tel- 
kens 100 boomen, dan is een uitgestrektheid van 1 tot 2 
bouw voldoende voor de proef. 

Na vier jaar kan de aanplant beoordeeld worden: de 
planten, die dan nog niet dragen, behooren tot de minder- 
waardige typen en kunnen verwijderd worden. Zij kunnen 
nog eenig nut hebben, wanneer men ze op stomp zaagten ván 
de uitloopende wiwilans er één met entrijs van de beste typen 
uit het vak verent. Voor het maken van een zuivere verge- 
lijking is het echter beter, de proef nog een paar jaren door 
te zetten en alle planten te laten staan. Ieder van de 5 tot 10 
vakken moet dan maandelijks afzonderlijk geplukt en de 
opbrengst gewogen worden ; al spoedig blijkt dan, welke van 
de moederboomen de bestproduceerende aanplant oplevert. 
Uit het van dezen afstammende vak worden dan weder op het 
oog eenige van de beste boomen uitgezocht, en met deze de 
proef verder voortgezet, waarbij men die moederboomen weer 
juist zoo behandelt, als die van de voorafgaande generatie. 


— 622 — 


De vakken, die minder produceeren, zijn dan te gebruiken 
voor proeven met enten van de beste hoomen, wanneer 
men de boomen op stomp zaagt en de wiwilans verent. 

Er gaat bij zulke selectieproeven dus niets verloren; 
zij zijn alleen wat bewerkelijker doordat de vakken afzon- 
derlijk geplukt moeten worden. 

Volgens dezelfde beginselen kan men te werk gaan, wan- 
neer men uit een aanplant van zaailinghybriden de boomen 
wil zoeken, die het meest voor vermenigvuldiging door 
enten geschikt zijn of origineele hybriden beoordeelen en 
met de reeds bekende vergelijken wil. In het eerste geval 
begint men met op het oog enkele van de beste boomen 
uit te zoeken; deze worden dan met behulp van de in de 
formulieren in te vullen cijfers nader bestudeerd. Daarna 
worden die, welke een paar jaar lang de grootste pro- 
ductie en voordeeligste uitlevering gaven, voor het aan- 
leggen van een entenaanplant gebruikt; daarbij geldt weer 
de regel, dat men alles wat van eenzelfde afkomst is, 
bijeen plant, terwijl de groepen van verschillende afkomst 
streng gescheiden blijven. Beplant men dan één vak met 
enten van den moederboom A‚ een ander met enten van 
den moederboom B, en zorgt men er voor, dat de vakken 
even groot zijn en dus een gelijk aantal planten bevat- 
ten, verder zooveel mogelijk in uitwendige voorwaarden 
overeenstemmen, dan blijkt al spoedig, welke boom voor 
het leveren van entrijs de voorkeur verdient : men behoeft 
slechts de vakken afzonderlijk te plukken en van elk het 
gewicht van den oogst en de uitlevering te bepalen. 


ENEN NN EE 


FRAAIE EN MERKWAARDIGE BOOMEN. 
IT. 


PTEROCARPUS INDICUS WiILLD. 


Deze photo is overgenomen uit het jaarverslag van het 
Boschwezen in Ned. Indië. *) 

Het is een in de jeugd vrij snel groeiende boom, die 
bijna uitsluitend in Midden- en Oost-Java in het wild 
voorkomt: vooral in de Residenties Rembang, Madioen, 
Kediri, Soerabaja, Bezoeki enz. In West-Java uiterst zeld- 
zaam wildgroeiend. Verder in Voor- en Achter-Indië, in den 
Maleischen Archipel, op de Philippijnen enz. In West-Java 
heet de boom Angsana en in Midden- en Oost-Java Sono- 
kembang; hoewel in enkele streken verward met Sonokling 
Dalbergia latifolia Roxb., waarmede hij zeker veel over- 
eenkomst heeft. 

In Bijdrage No. 2 tot de kennis van de boomsoorten 
van Java, door Koorpers en VALETON, komt er een uitvoe- 
rige beschrijving van voor, waaraan ik hier een en ander 
ontleen. 

Het is een groote boom met dikken stam, hij bereikt 
dikwijls eene hoogte van 35 tot 40 M. De kroon is zeer 
omvangrijk, meestal dicht kogelvormig, bij jonge boomen, 
als de kroon nog niet goed gevormd is, bestaat hij uit 
onregelmatige horizontale lagen. 

Het hout heeft uitstekende eigenschappen, volgens 
GAMBLE is het spec. gewicht — 0.7—1.3. Splint smal, 
kernhout donkerrood, fijn van weefsel en hard, met zwak 


*) Het is een elfjarig exemplaar te Bandar, Pekalongan. 


— 624 — 


aromatischen geur. Poriën en mergstralen zeer fijn. De 
kleur van enkele hier onderzochte javaansche houtmonsters 
was soms meer oranjerood of meer bruinrood dan donker- 
rood. Een uit Madioen afkomstig houtmonster was fraai 
bruinrood en wit gevlekt, en herinnert eenigszins aan 
kajoe pellet, Kleinhovia hospita L. 

Door inlanders en Europeanen zeer gezocht als luxe- 
hout, vooral voor meubels; het is duurzaam, sterk, fraai 
gekleurd en gevlamd en in groote afmetingen te krijgen. 
De volwassen boomen zijn in vele streken van Java 
grootendeels uitgeroeid, slechts in enkele streken nog bij 
kleine hoeveelheden van zware afmetingen te krijgen. In 
Britsch-Indië wordt van deze houtsoort veel nut getrok- 
ken, behalve voor meubels ook voor de wagenmakerij, 
geweerkolven, affuiten, enz. 

Uit de Andaman-eilanden werd het naar Londen gezon- 
den en men betaalde daar 150 gulden per M2. Later zond 
men onrijp hout, dat niet zulke prijzen bedong; f 96 per 
M?. GaxrreE heeft echter de overtuiging, dat voor hout 
van behoorlijke afmetingen en dat de mooie donkerroode 
kleur heeft en gevlamd is, zooals men het bij boomen, die 
oud genoeg zijn, aantreft, de prijzen eerder hooger dan 
lager zullen worden. 

Om genoemde reden is de cultuur ervan sterk aan 
te bevelen; de vermeerdering kan zoowel door stekken 
als door zaden geschieden. Uitgebreide aanplantingen 
ontbreken, doch zijn zeer gewenscht. Ook voor het plan- 
ten langs wegen aan te bevelen. 

Ofschoon de bloemen niet groot zijn, komen zij in 
talrijke trosjes aan den boom voor, de welriekende geur 
doet in den bloeitijd den boom al op eenigen afstand 
herkennen. 

Een andere nauw verwante boom, die er veel op gelijkt, 
is de boven reeds genoemde Dalbergia latifolia RoxB. 
sonokling. Deze geeft echter zelden zaad, maar doet een 
aantal wortel spruiten te voorschijn komen, die uitstekend 


ne Es En 
k ii > n _ E 

_ » 

Ï _ kol 
t 
en Ien 
n î En 
E j 
ï Je 
i ® 
« 
id Ù 4 5 
6 » 
®. 
\ 1 8 _ 
En 1 _ TN 
fe 5 
ï { . 
‘ 
| $ « 
5 N 
Pd . 
Sh 1 
N « 
IE il - \ 


ER 


voor de vermenigvuldiging gebruikt kunnen worden. Het 
aantal ervan is soms zeer aanzienlijk, zoo beschrijft Koor- 
peRS een boom van zestienjarigen leeftijd, op den Goenoeng 
Boentoe in Banjoemas met 200 wortelspruiten, waarvan 
enkele reeds 8 à 9 M. hoog waren. Indie 16 jaren besloeg 
de moeáerboom met de nakomelingen reeds een oppervlakte 
van 500 M?° wel een bewijs hoe gemakkelijk deze onge- 
slachtelijke vermeerdering gaat. 

Ook van sonokling kan hetzelfde gezegd worden als 
van sonokembang; deze boom verdient zoowel om het 
fraaie rood gevlamde hout als om den gemakkelijken groet 
zelfs op minder vruchtbaren, steenachtigen grond meer 
aangeplant te worden. 

In andere deelen van den Archipel komen Pterocarpus- 
soorten voor, die niet minder fraai hout leveren, dan de 
reeds genoemde. Zoo’ staat in den Botanischen tuin een 
forsch exemplaar van Pt, saxatilis Rumru. Op zijne eigen- 
aardige wijze vertelt Rumepurus in „Het Ambonsche 
„Kruidboek” er eenige bijzonderheden van. Hijzegt: het 
„hout is zeer ongelijk van substantie en couleur, want 
„vooreerst heeft men onder de sappige schorze een wit 
„hout, twee à drie vingers dik en dat ook niet overal, 
„want op sommige plekken vindt men straks onder de 
„schorze, zonderlijk aan de vlerken en wortelen rood hout, 
„onder dit witte spint innewaarts vindt men bloedrood 
„hout, het sandelhout zoo gelijk, dat men ze kwalijk on- 
„derscheiden kan, behalve dat de Lingoa wat grofdradig is. 

„De stukken zijn soms zoo schoon geaderd, dat men 
„een grooten brand met een draaijenden rook daarin spe- 
„culeeren kan, dergelijke de Malijers en Makassaren zeer 
„zoeken, om krisscheden van te maken.” 

„Den sap uit deze boomen loopende en op vlakke scho- 
„teltjes gedaan, kan men in de zon drogen, of over ’t vuur, 
„werdende als van gedroogd bloed, doch de kleinste stukjes 
„blijven klaar als robijntjes. Deze gom heeft een geweldige 
„samentrekking, een klein stukje in den moud genomen 


„trekt denzelven zoo te samen, als eenig aluin, Acacia 
„of Catsjoe.” 

„Een zoodanig weelderige groeiende aard steekt in dezen 
„boom dat niet alleen alle de takken, zoo ze de aarde 
„raken, uitwassen, maar ook geheele moten van den 
„stam, als ze in ’t bosch blijven liggen, schieten aan alle 
„kanten met zooveel takken op, dat ze binnen ’t jaar een 
„struik maken en daarom zijn ze tot tuinstokken zeer 
„beguaam.” 

BisscHOP GREVELINK zegt van Pterocarpus saxatilis, Longoa 
kastoeri: „Het is een hooge boom van Ambon en de 
„Molukken afkomstig en de beste der Longoa-soorten, een 
„fraai meubelhout. De boom, die stammen van verbazende 
„dikte en lengte oplevert, komt op nagenoeg alle Moluk- 
„sche eilanden en ook op Noord-Celebes voor. Het hout 
„is rood gevlamd en evenals dat van Pterocarpus indicus 
„tamelijk vast van weefsel en gestrekt van draad, zoodat 
„het zich gemakkelijk laat bewerken. Plaatselijk gebruikt 
„men het voor huisbouw, terwijl uit de vleugelachtige 
„uitgroeisels aan het benedeneinde van den stam, schijven 
„voor tafelbladen worden gezaagd, die tot 7 vt. diameter 
„hebben. Het z.g. wortelhout heet daar kajoe boekoe. 

Het is wel waarschijnlijk, dat als de Pteroecarpus-soorten 
uit de Molukken nog eens nagezien werden, er nog wel 
wat tot Pt. indicus gebracht zouden worden, zoo vind ik 
in bovengenoemde bijdrage van KoorDERS en VALETON er 
het volgende over aangeteekend: „Wij slaagden er niet in 
„om de onvolledige beschrijvingen van de Pterocarpus-soor- 
„ten in RuyrPuius Herb. Amb. met MrqveL TL I. B. te 
„identificeeren…” 

„Het schijnt, te oordeelen naar TEYsMANN en RUMPHIUS 
„dat er alleen op Ambon vier soorten of variëteiten van dit 
„geslacht voorkomen. Die variëteiten of soorten zijn ech- 
„ter naar de bestaande beschrijvingen moeilijk uit elkaar 
„te houden. Een der soorten is oi. vrij zeker Pt. indicus. * 

Een exemplaar van Pterocarpus saxatilis in den Botani- 


— 627 — 


schen tuin heeft de volgende afmetingen: omtrek van den 
stam op borsthoogte 84 M.…, hoogte van den stam tot waar 
hij zich vertakt 5.75 M., hoogte van den geheelen boom 
27 M. De diameter van de kroon is + 25 M. 

In een laan zouden dergelijke boomen 18 à 20 M. van 
elkaar moeten staan; zulk een afstand is in het begin nog 
al groot, op den duur echter niet, want de weg mag niet 
geheel beschaduwd worden, hier en daar dienen de zon- 
nestralen door te kunnen dringen om den weg droog te 
houden. Men gaat er dikwijls toe over, de boomen in de 
lanen dichter bij elkaar te planten. Tegen deze methode 
is veel in te brengen, want men verzuimt bijna altijd, de 
boomen tijdig weg te kappen. Wacht men er mede tot zij 
elkaar raken, dan wordt de vorm bedorven, zij groeien 
in elkaar en het is te laat. 

Zooals boven gezegd is, schrijft RumPunrus reeds over 
het donkerrood gekleurde sterk samentrekkende sap, dat 
bij insnijding uit de boomen vloeit, het is het Kino 
van den handel, hier als geta angsana bekend. Door den 
inlander wordt het wel tegen kiespijn, spruw in den mond 
en dergelijke kwalen aangewend. Uit Java wordt, voor 
zoover mij bekend, geen kino uitgevoerd. 

Hier te Buitenzorg lijden al onze Pterocarpus-soorten 
aan een bladziekte, de blaadjes worden aangetast door 
rupjes, die er het bladmoes uitvreten, zoodat het loof er 
dikwijls reeds jong afvalt. De boomen lijden er veel van. 

W. 


GIFTSTOFFEN TER BESTRIJDING VAN DE ORGANISMEN, 
DIE ONZE CULTUURGEWASSEN BESCHADIGEN, 


(Vervolg). 


Tabak wordt om haar bijtende eigenschappen, die aan de erin 
voorkomende nicotine moeten worden toegeschreven, als contactgift, 
in den laatsten tijd ook als maaggift gebruikt Het kan in den 
vorm van aftreksel toegediend worden, maar eenvoudiger is het 
een oplossing te maken van de ingedampte aftreksels, die in den 
handel onder verschillende namen als „Thanaton”, „Nicotina” enz. 
te verkrijgen zijn, althans als men omtrent de werkzaamheid dier 
handelsmerken eenigen waarborg heeft. 

Bij de bestrijding van de „draaihartigheid”, de ziekte, die den 
koolbouw in Noord-Holland in de laatste jaren zooveel schade 
heeft berokkend, is de goede werking der tabak op nieuw gebleken. 
Deze ziekte wordt veroorzaakt door de larve van de galmug Corn- 
tarine torquens De Meyere, die zuigt in de oksels der bladere van 
de jonge koolplanten. Een in de Langendijker dorpen gekochte 
tabakssoort, z. g. Braziel, werd met kokend water getrokken, 
zoodat van 6 ons 10 L. water verkregen werd. Door wekelijksche 
besproeiing, waarmee voor het uitbreken der ziekte begonnen werd, 
konden 50 pCt. van de planten tegen den aanval der galmug be- 
schermd worden, terwijl de contrôleplanten alle door de ziekte 
verwoest werden. Wekelijksche besproeiing met een oplossing van 
een tot droog ingedampt tabaksextract uit den handel (Nicotina 
van de fabriek Grasshoff in Quedlinburg) had nog beter resultaat, 
daar er 80 pCt. van de planten door behouden bleven. 

Veel kostbaarder zijn de praeparaten, die uit meer of minder 
zuivere nicotine zijn bereid. Goede resultaten zijn o.a. bij de 
bestrijding van schildluizen op kasplanten verkregen met „X. L. All”, 
een Engelsch fabrikaat, en met Weruisa’s insectencider. Het is 
goed, dat men bij de aanwending dezer middelen er op lette, dat 
de handen niet gewond zijn, daar het door wonden binnendrin- 
gende vocht vergiftiging kan teweeg brengen. 


— 629 — 


Tegen Thrips en bladluizen in kassen wordt dikwijls tabak 
verbrand. Tabaksstelen of goedkoope tabak wordt op gloeiende 
kolen geworpen. Door den rook worden de beestjes bedwelmd, zij 
vallen op den grond of laten zich gemakkelijk van takken en 
bladeren afschudden. Men veegt ze dan bij elkaar en werpt ze 
in het vuur. 

Behalve de reeds behandelde, zijn er nog vele andere planten, 
die door hun gehalte aan sterk physiologisch werkende stoffen, 
voor insecticide in aanmerking komen, maar men kent er geen, 
die in giftigheid de Toeba-rlanten, Derris elliptica Bextm., even- 
aart. Het is een hier inheemsche klimplant uit de familie der 
Leguminosen. Grersnorr heeft zoowel de plant als de werking ervan 
beschreven 1). De wortel smaakt aanvankelijk zwak aromatisch 
en samentrekkend, de speekselafscheiding bevorderend, later merk- 
waardig verdoovend, welk gevoel uren, soms dagen aanhoudt. Op 
visschen oefent de wortel, 1 dl. op 25 000 dl. water, binnen vijf 
minuten een bedwelmenden invloed uit. Door Gressnorr is het 
werkzaam bestanddeel uit den wortel afgescheiden, en deze stik- 
stofvrije, niet glucosidische, zeer weinig in water oplosbare stof, 
aan welke hij den naam derrid geeft, bezit de eigenschap om, 
wanneer 1 dl. met 5 millioen deelen water verdund wordt, een 
vloeistof te geven, waarin zelfs krachtige visschen na weinige 
minuten bedwelmd worden en binnen een half uur sterven. Er 
zijn meer planten die in onzen Archipel bij de vischvangst ge- 
bruikt worden, maar Derris elliptica is de toebaplant bij uitnemend- 
heid. Ofschoon het gebruik van dergelijke middelen bij de visch- 
vangst verboden is, wordt toch de toebaplant voor dit doel nabij 
de kampongs aangeplant en worden bundels gedroogde toebawortels 
te koop aangeboden. De Chineesche tuinlieden maken van den 
verschen wortel, door hem fijn te stampen met water, een melkachtig 
vocht, dat zij tegen allerlei ongedierte op de bladeren sprenkelen. 
Door Okrrey is, zoo lezen wij in Gresnorr’s werk, een afkooksel 
van den wortel met succes gebruikt om een insect te verdelgen, 
dat de bladeren van den muscaatboom vernielde. Vor Srurrer 
deelt mede, dat eirea 1} kG. van den fijngehakten wortel met 
20 L. water een melkachtige vloeistof geeft, waarvan 1 L. op een 
ton water verdund, ter besproeiing der tabak tegen bladluis in 
Deli goede diensten bewees. 


1) M. GresnHorr. Nuttige Indische Planten. XXV. 
Teysm. XVIII, 4t 


— 630 — 


Hars. 

Ook harszeep-oplossingen zijn als sproeimiddel aangewend, en 
ofschoon de harszeep, die op de insectenlarven indroogt en de 
tracheeën afsluit, niet zoozeer een vergift, als wel een mechanisch 
werkend middel is, moet ze hier toch vermeld worden, omdat zij 
kort geleden door Krircurxer krachtig is aanbevolen als middel 
tegen de „trekmaden” (de rupsjes van Hyponomeuta matinella 
ZeLr.) der ooftboomen. Het voorschrift afkomstig van LABARDE, 
luidt: Los 200 G. bijtende natron in 3 L. water op, breng 1.5 
KG. hars in deze oplossing en verhit op een zwak vuur, tot de 
hars is opgelost. Voeg dan nog 3 L. water toe en giet door een 
metalen zeefje, om eventueele verontreinigingen van de hars te 
verwijderen. Voeg dan toe 1 L. 22 procentige ammoniak. De nu 
verkregen geconcentreerde vloeistof moet voor het- gebruik tot 100 
L. verdund worden. KircuNer raadt aan het mondstuk van de 
sproeipijp vlak bij het nest te brengen en dan krachtig te spuiten. 
Men moet de bewerking uitvoeren bij zonnig, stil weer, zoodra de 
nesten een opvallende grootte hebben bereikt, maar voordat de 
rupsen zich verpoppen. 

Ook tegen andere in spinsels levende rupsen, kan men het 
middel gebruiken; door Amerikaansche phytopathologen worden 
harszeepbesproeiingen bovendien tegen bladluizen en de roode 
mijt (Tetranychus telarius L.) aanbevalen. 


Veel nader dan besproeiingsmiddelen komen berookingsmiddelen 
aan het ideaal, dat wij ons van een contactgift vormen. Gasvor- 
mige stoffen dringen door waar men met een sproeitoestel niet 
komen kan; in de opgerolde randen en kroeze plekken, die 
veelal aan het gebladerte van door bladluizen bewoonde planten 
worden aangetroffen, en in de schorsspleten waar de bloedluis zich 
terugtrekt. Over tabaksrook spraken wij reeds met een enkel 
woord. Blauwzuurgas is veel minder beperkt in zijn pernicieuze 
werking en daardoor uitstekend geschikt ter berooking van de 
zooveel taaiere schildluizen. Het gebruik van blauwzuur ter ont- 
smetting van planten is van Amerikaanschen oorsprong. Boomen 
in bladerloozen toestand hebben er niet van te lijden, groene 
plantendeelen wel, als men een zekere concentratiegrens overschrijdt, 
maar het dierlijke organisme is tegen de inademing zelfs van ge- 
ringe sporen niet bestand; het is een sterk werkend zenuwgift. 


Zoozeer vertrouwt men in Amerika op dit middel, dat door de regee- 
ringen van verschillende deelen der vereenigde Staten is voorge- 
schreven, dat geen boomen of struiken de grenzen van den staat 
mogen overschrijden, voor en aleer zij door cyaanwaterstof ontsmet 
zijn; een maatregel welke in hoofdzaak tegen}de San José schild- 
luis (Aspidiolus perniciosus) is gericht. Goedkoop is de toepassing 
ook, als men er eenmaal voor ingericht is. De berooking moet 
natuurlijk in zooveel mogelijk hermetisch} gesloten ruimten plaats 
hebben. Voor het omhullen van op stam staande boomen zijn in 
Amerika zeilenconstructies, voor gerooide boomen kisten of schuur- 
tjes „fulmigating houses’ in gebruik. Over het ontsmetten van 
kassen en serres door blauwzuurgas leest men in de{lransche en 
Engelsche tuinbouwtijdschriften herhaaldelijk. In ons land zijn 
perzikboomen en Azalea's in kassen ontsmet, en gerooide appelboo- 
men in met zeildoek afgedekte kuilen; terwijl, het nieuwste op dit 
gebied is eene ontsmetting van te velde staande landbou wgewassen 
en groenten onder een zeil, waarvan de randen met aarde zijn 
afgedekt. 

Wat betreft de ontwikkeling van het gas, men doet dit meestal 
het gemakkelijkst door cyaankali in verdund zwavelzuur te 
laten vallen, zorgende dat men zelf buiten schot blijft, door zich 
direct uit het vertrek, waarbinnen de berooking plaats heeft, te 
verwijderen en de deur te sluiten, of door buiten de reeds van te 
voren gesloten ruimte een eenvoudige manipulatie uit te voeren, 
die de indompeling van het zout tengevolge heeft. De ontsmet- 
ting in kuilen, wordt zoo ingericht, dat na elkaar de cyaankali 
en het zuur, beile in opgelosten toestand in het ontwikkelingsvat 
kunnen vloeien, dat zich reeds in den van te voren met boomen 
gevulden kuil bevond. De toediening der chemicaliën had plaats 
door een looden pijp, waarvan het, buiten den kuil uitmondende 
einde voorzien was van een trechter. Het aarden vat, waarin de 
chemicaliën op elkaar inwerkten, stond onder een rasterwerk, daarop 
waren de boomen neergelegd, het geheel werd met een zeil bedekt. 

De uitvoering van een berooken met blauwzuurgas is 
een eenvoudige zaak, maar die alleen mag worden opgedragen 
aan personen, die de verantwoordelijkheid voor een zoo gevaarlijke 
operatie kunnen dragen. De berooking in kuilen met 40 gr. cyaan- 
kali per kub. M. zooals die tegen bloedluis (Schizoneura lanigera) 
toegepast werd is zeer intensief, maar zij had bij boomen, die in 


winterrust verkeerden, een afdoende werking. Bij een latere ge- 
legenheid werd voor dit doel 20 gr, per kub M. gebruikt, wel is 
waar was toen de hoofdmassa opgeruimd, maar hier en daar ver- 
schenen in den zomer weer kolonies, die verder gemakkelijk met 
brandspiritus konden verdelgd worden (*). 

Voor de berooking van perzikboomen in kassen werd 3 à 4 gr. 
cyaankali per kub. M. gebruikt, het geschiedde in een tijd, dat de 
knoppen reeds begonnen te zwelien. De larven en de volwassen 
exemplaren van de perzikdopluis (Lecanium Persicae Scurk.) werden 
erdoor gedood, de eieren niet. Voor de kiemplanten van spinazie, 
die in de kas stonden, was de damp doodelijk, de perzikboomen 
waren niet beschadigd, 

JoursonN raadt aan nooit meer dan 10 gr. eyaankali per kub. M. 
te gebruiken. Het is echter gebleken, dat deze hoeveelheid onvo!- 
doende is om eieren van schildluizen te dooden. Verdere ervarin- 
gen, die Jonxsox maakte, leerden, dat de gevoelige perzikboom 
in rusttoestand en van andere planten de zwellende knoppen, ver- 
sche enten en oculaties niet met meer dan 6 gr. behandeld mogen 
worden, wanneer zij druipnat zijn of wanneer er vochtige aarde 
aan de wortels hangt. Het vocht absorbeert cyaan waterstof, zoodat 
plaatselijke beschadigingen optreden. Voorts moet de berooking 
savonds of bij betrokken lucht geschieden, omdat het zonlicht de cyaan - 
waterstof ontleedt en dat de temperatuur in geen geval boven 60° 
mag zijn, omdat anders beschadiging der planten te vreezen is; voor 
elke 100 kub. M. ruimte moet men één vat hebben, de berooking 
mag nooit langer dan één uur duren, waarna flink gelucht moet 
worden, minstens een kwartier voordat iemand de berookte ruimte 
mag binnentreden. 

In kassen te Parijs deed men de ervaring op, dat de meeste 
kasplanten, mits droog zijnde, een berooking van 2.5 gr. per kub. 
Meter konden verdragen, beschadigd werden echter vele Melasto- 
macceïn, Zebrina pendula Scuxizu. en de jonge spruiten van enkele 
Dicotylen. Alle Thrips, bladluizen, schildluizen en mijten werden 
gedood, alleen de eieren bliven leven. 

Bij een kort geleden in ons land uitgevoerde berooking van een 
kas met Azalea's tegen de motluis (Aleurodes sp) met 3 gr, 
eyaankali per kub. M., bleken na eenige dagen vele pas on- 


(1) Brandspiritus verdient voor dit doel de voorkeur boven Carvoli- 
neum, Laatsgenoemde stof toch laat blijvende sporen achter op de schors. 


See 


vouwde blaadjes bruine vlekken te krijgen; terwijl de bladeren van 
een palm (Geonoma gracilis) en van een Clivia op dezelfde wijze 
werden beschadigd. Nog eenigen tijd later kreeg ook een rij plan- 
ten, die bij de deur stond, waardoor het gas was weggetrokken, 
bruine vlekken. De geleden schade was echter zeer onbeteekenend, 
vergeleken bij het nuttig effect van de berooking. 

In Engeland, waar men ook opmerkte, dat de eieren niet gedood 
werden, raadt men aan slechts 1 gr. natriumeyanide per kub. M. 
te gebruiken. Bij dergelijke weinig intensieve berookingen zal de 
bewerking dus een of meermalen herhaald moeten worden. 

Bij proeven met akkerbouwgewassen bleek dat lupine de hoeveel- 
heid blauwzuur uit 3 gr. cyaankali per kub. M. ontwikkeld, ver- 
draagt, maar dat zij beschadigd wordt, wanneer de inwerking lan- 
ger dan een kwartier duurt of wanneer de hoeveelheid cyaan wa- 
terstof grooter wordt. 


Zwavelkoolstof en benzine. 


Minder heftig in zijne werking, doch ook veel minder schadelijk 
voor de planten bij langeren inwerkingsduur is de zwavelkoolstof, 
In verschillende richtingen heeft het bij de bestrijding van scha- 
delijke dieren toepassing gevonden: tegen de insecten ,die zich in 
verschillende landbouwproducten ontwikkelen, tegen in hout borende 
insecten, tegen de druifluis en andere in den grond levende scba- 
delijke dieren. Wat de eerstgenoemde toepassing betreft, wij den” 
ken hier b. v. aan de behandeling van zaaderwten, om daarin de 
larven van den erwtenkever (Bruchus Pisìi L.) te dooden, welk 
insect anders in volwassen toestand, laat in het voorjaar, uit de 
gezaaide erwten zou kruipen, om te paren en zijne eieren in de 
bloesems te leggen. Men kan deze behandeling zeer goed in een 
bakkersdoofpot uitvoeren. Rrrzema Bos acht in dit geval 50 cM? 
zwavelkoolstof voor één Hectoliter ruimte, en een inwerkingsduur 
van 10 minuten voldoende. Dat geen vuur of licht in de nabijheid 
mag zijn, omdat zwavelkoolstof met lucht een ontplofbaar mengsel 
vormt, behoeft hier nauwelijks gezegd te worden. Evenzoo kan 
men te werk gaan tegen den klander, Calandra sp, het kleine 
snuitkevertje, dat over de geheele aarde berucht is als vijand der 
graanvoorraden, tegen het graanmotje, T'inea granella L. en tegen 
de talrijke beschadigers van allerlei waren, kleeren, boeken, natuur- 


— 634 — 


historische verzamelingen enz. Koffie, waarin soms kevertjes en 
mijten voorkomen, en tabak waarin zich een kevertje van het 
geslacht Lasioderma ontwikkelt, kunnen zonder dat de gebruiks- 
waarde van deze artikelen vermindert, niet met zwavelkoolstof 
worden behandeld, en bij vele van genoemde gevallen van be- 
schadiging, zal het de vraag zijn of zindelijkheid en netheid niet 
veel meer effect zullen hebben, dan nu en dan eene berooking 
met zwavelkoolstof. 

Intusschen, zijn kasten, laden en doozen met zwavelkoolstof ge- 
makkelijk van ongedierte te reinigen en ook grootere vertrekken, 
loodsen en pakhuizen worden, volgens KoNINGSBERGER met zwavel- 
koolstof ontsmet. 

De gavgen van in hout borende insecten, kunnen, als men te 
doen heeft met de groote niet zelden reusachtige larven van 
boktorren en prachtkevers, gemakkelijk worden afgesloten, en hier 
kunnen wij dus zwavelkoolstof volgens hetzelfde principe toepassen. 
De aanwezigheid dezer dieren wordt veelal verraden door proppen 
boormeel en uitwerpselen, die uit den ingang dier holten steken. 
De gaafronde openingen, waarin zich zulke proppen niet bevinden 
zijn de openingen, door welke het volwassen dier den boom heeft 
verlaten, zoodat alleen in eerstgenoemde zwavelkoolstof gebracht 
moet worden. Binnen weinige minuten, nadat men iets van deze 
stof ingespoten en het gat gesloten heeft, zijn de larven reeds 
gedood, Evenals zulks met cyaanwaterstof gedaan wordt, kan 
men natuurlijk ook zwavelkoolstof voor het ontsmetten van kleinere 
planten gebruiken, door om deze een afgesloten ruimte te maken 
met behulp van een kist of van een kap uit zeildoek of geolied 
papier. Met het oog op de zwaarte van den damp is het goed 
een met de vloeistof volgezogen spons of wattenprop boven in den 
kap hangend te bevestigen. 

Tegen in den grond levende insecten ten slotte is zwavelkoolstof 
meer dan eens met succes aangewend, Ofschoon er een vernuftig 
uitgedacht toestel bestaat, om het in den grond te spuiten, is 
het eenvoudiger met een stokje gaten in den grond te steken tot 
de gewenschte diepte, daarin de afgemeten hoeveelheid zwavel- 
koolstof te gieten en vervolgens het gat dicht te trappen. De 
druifluis, Phylloxera vastatrie Prarcu. gaat men op deze wijze te 
keer, daar de plaag voor ons van minder belang is, zullen we 
hier niet verder over uitweiden. Waar zwavelkoolstof ten onzent 


— 655 — 


gebruikt wordt, is het er om te doen, slechts zooveel in den grond 
te brengen, 25 gr. p. vierk M., dat de plantenwortels er niet door 
lijden, hiermede heeft men in den strijd tegen engerlingen goede 
resultaten gehad, maar prefereert men toch benzine, welke stof dit 
voor heeft, dat zij minder snel verdampt, en dus langer zijn werking 
in den grond behoudt, terwijl zij bovendien veel goedkooper is. 
Aardrupsen kunnen op dezelfde wijze bestreden worden. Benzine 
helpt volgens Rrrzema Bos niet tegen Heterodera Schachtii Scnmipr 
in haver, terwijl hier juist zwavelkoolstof zeer gunstige resultaten 
leverde en wel door de opbrengst aan haver en stroo bijkans te verdub- 
belen. Of echter op zwavelkoolstof als verdelgingsmiddel van 
aaltjes wel peil getrokken kan worden, is te betwijfelen, omdat de 
schadelijke soorten in het inwendige der wortels leven en daar 
door den damp niet bereikt kunnen worden, Tegenhouden kan 
men dus de kwaal door behandeling van den bodem met zwavel- 
koolstof wel, haar uitroeien niet. De onderzoekingen van den 
laatsten tijd over de werking van zwavelkoelstof op de vruchtbaar- 
heid van den grond, o. a. van Heinze, toonen aan, dat een met 
zwavelkoolstof behandelden bodem, een grooteren eu beteren oogst 
oplevert, dan onder gewone omstandigheden wordt verkregen, De 
reden van dit verschijnsel schijnt daarin te liggen, dat het even- 
wicht onder de grondbacteriën wordt verstoord ten gunste van die, 
welke door hun chemische omzettingen den plantengroei het meest 
bevorderen. 

Wat ten slotte betreft het gebruik van zwavelkoolstof tege 
schadelijke onderaardsch levende knaagdieren, men heeft goede 
resultaten bereikt, door het in hunne gangen te brengen en deze 
daarna dicht te trappen. De dieren schijnen op deze wijze een 
zeer rustigen en pijnloozen dood te hebben, althans bij de talrijke 
proeven met konijnen, werden die steeds in levenloozen toestand 
in den gang aangetroffen, zonder dat iets van doodskramp was op 
te merken. Ook de hamster en de veldmuis heeft men op deze 
wijze bestreden. w. 


(Pharmaceutisch Weekblad No 26, 1907.) 


— 636 — 


HET ACCLIMATISEEREN VAN NIEUWE 
PLANTENSOORTEN. 


Onder de belangrijkste zaken, die op het Landbouwcongres te 
Weenen behandeld werden, kwamen ook voor het invoeren en het 
acclimatiseeren van nieuwe plantensoorten. Voor ons is dit onder- 
werp van groot actueel belang, want in weinig landen wordt daar 
zooveel aan gedaan als hier, zonder dat er veel drukte van ge- 
maakt wordt, gaan in den Botanischen tuin, den Bergtuin te Tji- 
bodas en den kultuurtuin te Tjikeumeuh de invoer van nieuwe 
plantensoorten aanhoudend door, en ofschoon men niet slaagt met 
allen, zijn er toch op veel zeer goede resultaten te wijzen. 

De heer Pmirippe pe ViLMoriN had op genoemd congres op zich 
genomen, een rapport over de kwestie uit te brengen, waaraan 
wij het volgende ontleenen. 

De kruidkuudigen en de kweekers, die zich, hetzij uit een we- 
tenschappelijk hetzij uit zuiver praktisch belang, met het invoeren 
en acclimatiseeren van nieuwe planten bezighouden, kunnen het 
geheele rapport lezen in „le compte rendu du Congrès”; wij moe- 
ten ons tevreden stellen om voor belangstellenden er hier en daar 
iets uit over te nemen. 

In het eerste gedeelte brengt Vrrmorin in herinnering de geschie- 
denis van den invoer en de acclimatisatie van vreemde gewassen 
in Europa, hij geeft een lijst van planten, die een zekere bekend- 
heid verkregen hebben, hetzij als groente, als granen, voeder- 
planten of geschikt voor industrieele doeleinden ; vervolgens bespreekt 
hij wat uitvoeriger, de planten, die in de laatste twintig jaren zijn 
ingevoerd. Hieronder noemt hij de Pétsaien de Crambe maritima, 
naar aanleiding waarvan hij de volgende juiste opmerking maakt, 
dat het niet zoo moeielijk is een plant in te voeren, als om haar 
in het dagelijks gebruik te doen opnemen, haar populair te maken, *) 

In het tweede gedeelte gaat Virmorin de hulpmiddelen na, 
waarover wij beschikken en hetgeen wij nog van dien invoer 
mogen verwachten, om eindelijk de werkwijze te bespreken, die 
het meeste kans van slagen geeft. 


*) Wij kunnen daar ook van mede spreken, zoo is de Pé-tsai [een 
koolsoort, die niet vast wordt maar zeer goed smaakt] hier al sedert 
jaren ingevoerd, zij wordt ook nu en dan op de passars in West Java 
aangeboden. De prijs echter, die er voor geboden wordt is bespottelijk 
gering, en dit is ook de eenige reden waarom deze heerlijke groente, 
hier nog zoo weinig gekweekt wordt. 


— 657 — 


Hij constateert het feit, dat verreweg de meeste streken der 
aarde bezocht zijn, zoodat het niet heel waarschijnlijk is dat er 
nog nieuwe planten van groote economische waarde gevonden 
zullen worden, die nog niet door een of ander volk in 
cultuur gebracht zijn. Hetzelfde kan niet gezegd worden 
van de sierplanten en misschien van sier- of boschboomen. De 
exploratie-tochten van botanisten of van reizigers voor groote im- 
porthuizen, verschaffen ons aanhoudend nieuwe planten voor onder- 
zoek. Maar van den invoer van gewassen, die een groote cul- 
tuurwaarde bezitten, mogen we ons niet te veel voorstellen, 
want het onbereisde deel van onzen aardbodem wordt dagelijks 
kleiner. 

Daar staan tegenover de gemakkelijke middelen van com- 
municatie en de snelheid en de goedkoopte van het transport, 
deze kunnen niet nalaten een grooten invloed op de land- en 
tuinbouw in Huropa uit te oefenen. Het is niet meer vol- 
doende, dat een plant in een zekere streek goed groeit, het zijn 
niet slechts de klimatologische, maar ook de sociale toestanden die 
hun invloed op de cultuur doen gelden ; de prijs der vracht die op een 
product drukken, om bet naar havens te vervoeren, waar éen rui- 
me afzet er voor te vinden is, enz. zijn factoren waarmede rekening 
gehouden moet worden. Zoo kweekte men vroeger veel ananassen 
in de serres in Europa, deze teelt is nu uitsluitend tot de lief heb- 
bers beperkt, omdat deze vruchten, evenals de pisangs thans in 
het groot ingevoerd worden. Van de Kaap, uit Canada en de Ver- 
eenigde Staten, worden vele vruchten, die wij in onze boomgaar- 
den kweeken geïmporteerd. Australië zendt ons in den winter en 
in het voorjaar appelen en peren, als deze handel nog meer uit- 
gebreid wordt, dan zal de teelt van vruchten, die lang bewaard 
kunnen blijven, in Europa niet meer loonend zijn. 

Om zich beter te kunnen orienteeren, heeft de kweeker in de toe- 
komst een classificatie van de verschillende Klimaten noodig. Het 
is niet voldoende dat twee streken op dezelfde breedte liggen, opdat 
de planten van de eene ook in de andere zullen gedijen. Er zijn hier 
nog andere factoren in het spel, b.v. de nabijheid van de kust, een ei- 
landen- of een vasteland klimaat, de temperatuur van de stroomingen 
in wier nabijheid de streken gelegen zijn; de vochtigheid van de 
lucht en van den bodem; de verschillen tusschen de maxima- en de 
minima-temperaturen in zomer en winter, met dat alles moet re- 


— 638 — 


kening gehouden worden. Nieuw York, Napels en Hakodate, in 
het noorden van Japan, zijn nagenoeg op dezelfde breedte gelegen 
en toch bestaan er groote verschillen tusschen de vegetatie van 
genoemde streken. In Napels vriest het zelden, in Hakadote heeft 
men niet zelden een temperatuur van 30 beneden nul. Eindelijk 
is het over ’t algemeen voordeeliger planten uit koudere streken 
in warmere te brengen, als ’t omgekeerde, maar de limites zijn 
spoedig bereikt. 

Eindigende, spreekt Virmorin de verwachting uit, dat er nog veel 
belangrijke gewassen ingevoerd zullen worden! 

Ie. kunnen de gematigde luchtstreken nog veel voortbrengen 
tot versiering onzer tuinen, tot veraangenaming van het leven en 
tot de verbetering onzer bosschen. De meeste boomen, die in de 
laatste jaren in China en Japan ontdekt zijn, zijn nooit in Europa 
beproefd en het is daarom niet onwaarschijnlijk, dat eenige ervan, 
gunstige resultaten voor de cultuur in het groot zullen geven. 

2e. Het ruilen van planten tusschen verschillende tropische lan- 
den, belooft veel. Hier komen we echter op het gebied der kolo- 
niale proeftuinen. 

3e. Het is onmogelijk te voorspellen wat de selectie van de reeds 
bekende vreemde planten kan maken. 

4e. Het is mogelijk dat de individuën varieeren en dat zij ver- 
schillende eischen stellen aan bodem en klimaat. Zoo heeft de 
heer Sanur proeven genomen met verschillende Ewealyptus-soorten, 
deze hebben veel opzien gebaard. Onder een groot aantal indivi- 
duen, hebben eenige aan den vorst weerstand geboden, terwijl 
het grootste aantal bezweek. Deze sterkere exemplaren werden 
door zaad vermeerderd en de jonge planten hadden dezelfde goede 
eigenschappen. 

Cedrus Deodara bevriest in winters waar de thermometer 18 à 20° 
beneden nul daalt. Vrrmoriv heeft reeds groote boomen zien 
bezwijken gedurende de koude winters in 1870 en 1890, er staat 
echter in de nabijheid een exemplaar van wel een eeuw oud, dat 
de sterkste kou nog geen kwaad heeft gedaan. 

Deze feiten zijn niet verkregen door aanpassingsvermogen, want 
dan zou het grootste deel der planten uit eene zaaiing verkre- 
gen, zich op dezelfde wijze moeten gedragen, het zijn mutaties in 
de richting van een grooter weerstandsvermogen tegen de kou. 

(Revue Horticole, No 14, 1907) w. 


NNT A A 


46. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


SELECTIE OP SOORTELIJK GEWICHT 
BĲ PADI-ZAAIGOED. 


DOOR 


J. E. vAN DER Stok. 


De selectie op soortelijk zwaardere gabah-korrels schijnt het eerst 
in Japan te zijn toegepast. Fpsca roert het onderwerp even aan in 
zijn „Beitrage zur Keontniss der Japanischen Land wirthschaft’ (1893), 
waarin vermeld wordt, dat Yokor door middel van een keukenzout- 
oplossing van aanzienlijke sterkte een scheiding trachtte te bewerk- 
stelligen tusschen zware en lichte korrels; de absoluut zwaardere 
korrels zouden op den bodem zinken, terwijl de lichtere drijvende 
gehouden worden. De soortelijk zwaardere korrels worden hier dus 
tevens als absoluut zwaarder aangenomen. Van een nader onder- 
zoek heromtrent wordt echter niet gerept. Dit mag te meer be- 
vreemdiug wekken waar de bedoelde relatie tusschen soortelijk- en 
absoluut gewicht a priori geenszins aannemelijk lijkt. In Europa zijn 
toch verschillende onderzoekingen verricht aangaande den invloed 
eener soortelijk-gewicht-selectie bij granen. Het resultaat was 
echter niet bemoedigend, zooals blijkt uit hetgeen Reinpers hierover 
mededeelt in zijn „Handboek voor den Nederlandschen Landbouw en 
de veeteelt”. Men vindt daar opgegeven dat „tusschen de ontwik- 
keling van het zaaizaad of de opbrengst en het soortelijk gewicht 
nog, hoe vaak ook beproefd, geenerlei betrekking is gevonden”. 

De superioriteit der soortelijk zwaardere gabah-korrels als zaaigoed 
is door veldproeven, door Yokor genomen, aangetoond. Het verkre- 
gen voordeel gold zoowel de korrel- als stroo- opbrengst. 

Op Java nam Nasr te Soedhono (1906) proeven omtrent de ver- 


— 640 — 


betering van het rijstgewas. Het door hem gebezigde geselecteerde 
zaad had echter tweeërlei selectie ondergaan. De padi werd namelijk 
eerst op de aar geselecteerd en op de korrels dezer uitgezochte 
aren werd dan nog een selectie volgers het soortelijk gewicht dier 
korrels toegepast. Men heeft hier dus te maken met een combinatie 
van twee verbeteringsmomenten. Het resultaat geeft natuurlijk 
geen aanwijzing aangaande den invloed van elk dezer momenten af- 
zonderlijk, zoodat de cijfers, naar aanleiding van deze selectieproeven 
door Nasr verkregen, geen conclusies veroorloven aaugaande eenige 
uitwerking der soortelijk-gewicht-selectie op zich zelf. 

Nasr acht deze laatste selectie vooral nuttig, daar zij een schei- 
ding zoude bewerkstelligen in den rĳpheidsgraad der korrels. 
Voor eenzelfde zaadpartij zouden dan volgens hem de zinkende, 
soortelijk zwaardere korrels een hoogeren graad van rijpheid bereikt 
hebben, dan de drijvende. 

Als scheidingsoplossing wordt door Nasr aangeraden verdunde 
melasse of een oplossing van zwavelzure ammonia. 

Nog moge er op worden gewezen, dat op de demonstratievelden 
van het Departement van Landbouw, sinds eenige jaren een soortelijk- 
gewicht-selectie wordt voorgeschreven door middel van een asch- 
oplossing. Het is mogelijk hiermede een densiteit te bereiken, die 
meestal voldoende is voor het beoogde doel. Goede vergelijkende 
proeven over den invloed der soortelijk-gewicht-selectie zijn hier 
echter niet genomen. 

Het is ook zeer de vraag in hoeverre de andere bovengenoemde 
proefnemingen hebben voldaan aan de eischen, die men moet stellen 
voor een zuiver vergelijkende proefneming. 

Door speciale hieromtrent verrichte onderzoekingen is het ons 
gebleken hoe voorzichtig men moet zijn bij het trekken van con- 
clusies uit proeven, aangezet op geïrrigeerde gronden. De water- 
verdeeling is hier de hoofdoorzaak van locale veranderingen in den 
bodemtoestand, waardoor zeer nabijgelegen plantvakken onder ge- 
heel verschillende groeivoorwaarden kunnen komen te staan. Voor 
een zuivere prcef is het natuurlijk wenschelijk dat, buiten den se- 
lectie-factor, alle overige, op de productie invloed uitoefenende fak- 
toren voor de onderling te vergelijken vakken, zoo veel mogelijk gelijk 
zijn. Zijn nu echter de groeivoorwaarden over een betrekkelijk 
klein grondoppervlak zeer uiteenloopend, dan is een goede proef- 
neming toch nog wel mogelijk, mits de plaatselijke verschillen 


— 641 — 


geëlimineerd worden door toepassing van tweeërlei middelen; ten 
eerste door een toename van het aantal controle-vakken, ten tweede 
door elk controle-vakje op zich zelf kleinere afmetingen te geven. 

Eerst met inachtneming dezer beginselen geven de verkregen 
gemiddelde uitkomsten van de gelijknamige controle-vakken ver- 
trouwbare waarden. 

Teneinde enkele cijfers te verschaffen aangaande de hoegroot- 
heid van het voordeel der soortelijk-gewicht-selectie, zullen zuiver 
vergelijkende proeven in evenbedoelden zin tijdens den aanstaanden 
Westmoesson aangezet worden, 

Thans volgen enkele alhier verrichte onderzoekingen, die een 
nader inzicht kunnen verstrekken, wat betreft den aard der vol- 
gens het soortelijk gewicht verkregen scheiding bij padizaaigoed. 

Aan dit onderzoek werden een groot aantal typische variëteiten 
onderworpen, waardoor de resultaten van algemeene strekking 
geacht mogen worden. Zij mogen echter slechts worden aanvaard 
onder voorbehoud, dat men te doen heeft met onbenaalde soorten, 
of benaalde, waarvan men de naalden, alvorens de selectie methode 
toe te passen, heeft verwijderd. Hierop wordt later uitvoeriger 
teruggekomen. 

De resultaten van het onderzoek laten zich als volgt kort 
samenvatten : 

le de soortelijk zwaardere gabah-korrels van eenzelfde variëteit 
zijn tevens absoluut zwaarder, dan de soortelijk lichtere gebah- 
korrels. 

2e de kernen (bras) dezer soortelijk zwaardere gabah-korrels zijn 
evenzeer absoluut zwaarder dan de kernen der soortelijk lichtere 
gabah-korrels. 

3e het soortelijk gewicht der kernen van de soortelijk zwaardere 
gabah-korrels is grooter, dan het S.G. der kernen van de soortelijk 
lichtere gabah-korrels. 

4e de soortelijk zwaardere gabah-korrels hebben een grootere 
dikte, dan de soortelijk lichtere gabahkorrels. 

5e de suggestie van Nasm betreffende een scheiding volgens de 
rijpbeidsgraad werd bevestigd bevonden. De uiterlijke kenteekenen 
wijzen er waarlijk op, dat het soortelijk zwaardere zaaigoed een 
hoogere rijpheidsgraad bezit. De groene kleerstof doet zich veelal 
bij het soortelijk lichtere zaaigoed sterker gelden, zoowel bij de 
kroonkafjes der gabah-korrels, als bij den vruchtwand der, na het 


— 642 — 


pellen (ontdoen van de kroonkafjes) dezer gabahkorrels, overblij- 
vende kernen (bras); 

6e de door motten en klanders aangetaste korrels vertoonen een 
betrekkelijk gering S.G.; zoodat bij goede instelling der oplossing 
een afzondering kan worden verkregen van het niet of zoo goed als 
niet aangetaste zaaigoed. 

Uit deze punten blijkt al spoedig de beteekenis van de selectie 
op het soortelijk gewicht. Verschillende verbeteringsmomenten zijn 
in het spel. Voor zoover het gaat om een scheiding tusschen ab- 
soluut zware en lichte korrels (onder deze lichte korrels kunnen 
ook de vooze gerekend worden, die reeds in zuiver water komen 
te drijven) is het een toepassing van het aloude, beproefde ver- 
beteringsprincipe. 

Wij zullen nu bij enkele dezer punten iets langer moeten stil- 
staan en kortelijk de wijzen, waarop de resultaten verkregen wer- 
den, bespreken. 

Het op de soortijk-gewichts-scheiding onderzochte variëteiten- 
materiaal bestond voor een groot gedeelte uit zuivere rassen. 
Dergelijke rassen werden in den proeftuin gekweekt, door voor elken 
vorm uit te gaan van de korrels van een enkele riĳstpluim als 
zaaigoed, terwijl de zich voordoende bastaardvormen steeds zoo 
zorgvuldig mogelijk verwijderd werden. Daar bij rijst volgens 
mijne waarnemingen (waarover uitvoeriger bericht wordt in het 
Verslag van het Departement van Landbouw over 1906) zelfbe- 
stuiving zeer zeker een rol speelt en voor zooveel deze zelfbestui- 
ving niet plaats heefr, dan toch zeker slechts van beperkte kruis- 
bestuiving sprake kan zijn, zoodat onderlinge beïnvloeding in den 
regel alleen kan geschieden tusschen nabij gelegen exemplaren, 
zoo hebben wij alle reden de door ons gekweekte rassen als over 
het algemeen zeer zuiver op te vatten. In vele gevallen kunnen 
zij zonder twijfel als „zuivere lijnen” in den zin van JOHANNSEN 
beschouwd worden. Voor het verkrijgen van een juist inzicht aan- 
gaande de correlatieve betrekkingen is het zeker noodig het on- 
derzoek met dergelijk zuiver materiaal te beginnen. 

Met variëteiten van dergelijke zuiverheid hebben we in de prak- 
tijk niet te maken. Hierom worden in het onderzoek ook zaadpartijen 
opgenomen, waarbij van geen stamboomteelt sprake was geweest 
en, die slechts een sorteering met het bloote oog op de uiterlijke 
kenmerken hadden ondergaan. In dit geval is men geenszins zeker van 


— 648 — 


volkomen zuiverheid, maar kan men integendeel aannemen, dat men 
te doen heeft met een mengsel van onderling nauw verwante vormen, 

Voor beide gevallen nu, dus zoowel voor de zuivere als onzuivere 
zaadpartijen in bovengeschetsten zin, bleken de genoemde weiten 
geheel van toepassing. 

Met moet echter wel in het oog houden, dat wanneer een op 
soortelijk gewicht te selecteeren zaadpartij van te onzuiveren aard 
is en is samengesteld uit verschillende vormen, waaronder ook van 
onderling geringe verwantschap, de selectie gevaren kan opleverer. 
Dit zal uit de volgende beschouwingen blijken. 

Bij onze zuiver gekweekte rassen was het mogelijk nauwkeurige 
waarden van het gemiddeld S.G. van een vorm vast te stellen. 
Hieruit bleek nu, dat voor verschillende vormen deze waarden zeer 
sterk kunnen uiteenloopen. Het is duidelijk, dat wanneer dergelijke 
vormen van zeer uiteenloopend gemiddeld S.G. in eenzelfde partij 
voorkomen (de mogelijkheid hiervan is in de praktijk niet uit- 
gesloten) de soortelijk-gewicht-selectie hier een min of meer vol- 
ledige scheiding kan bewerkstelligen tusschen soortelijk zware en 
lichte vormen. In het onderhavige geval is het nu geenszins 
gezegd, dat de gemiddeld-soortelijk zwaardere vormen als zaaigoed 
een hoogere qualiteit zullen bezitten, dan de lichtere. 

Bij het onderzoek der zuivere rassen bleek ons voorts, dat vormen 
met een zeer hoog gemiddeld absoluut gewicht per gabahkorrel, 
een zeer laag gemiddeld S.G. dier korrels kunnen vertoonen en 
omgekeerd. In een mengsel van dergelijke weinig verwante vormen 
zou het dus zeer wel mogelijk zijn, dat het, in de scheidings- 
vloeistof gezonken, dus soortelijk zwaardere zaaigoed, een gemiddeld 
kleiner korrelgewicht bezit, dan het drijvende zaaigoed. Voor der- 
gelijke mengsels zullen de genoemde wetten dus niet altijd be- 
vestiging behoeven te vinden. 

Wij leggen er den nadruk op, dat bij het gebruik van een, aan 
geenerlei sorteering onderworpen, partij zaaigoed, men de kans loopt, 
dat de op soortelijk gewicht geselecteerde gabah een gewas op- 
levert, hetwelk met betrekking tot het gewas der vorige generatie 
een sterk gewijzigd karakter te kennen geeft, ter wijl men niet de minste 
zekerheid bezit, dat deze verandering een verbetering beteekent. 

Het voordeel der selectie volgens S.G. zal wel in hoofdzaak 
berusten op de hierdoor indirect teweeggebrachte scheiding volgens 
het absoluut gewicht der kernen, dus volgens de gewichtshoeveelheid 


— 644 — 


beschikbaar reserve-voedsel. Dit verbeteringsprincipe mag, wil men 
eenige zekerheid van slagen hebben, slechts toegepast worden, 
wanneer men te doen heeft met zaaigoed, dat aan zekere eischen 
van zuiverheid voldoet. Eerst dan mag de soortelijk-gewicht-selectie 
aanspraak maken op een rationeele werkwijze. 

Waar alle overgangen tusschen homogeen en heterogeen zaaigoed 
mogelijk ziju, is het niet doenlijk, scherp aan te duiden, tot hoever 
de onzuiverheid mag gaan. Het komt ons hierom geraden voor, _ 
de selectie slechts daar toe te passen, waar men zekerheid heefr, 
dat het zaaigoed afkomstig is van een goed gelijkvormig gewas, 
of, indien hieromtrent geen zekerheid bestaat, alvorens te selecteeren 
op S.G. het zaaigoed, volgens de uiterlijke kenmerken, aan een 
scherpe sorteering met het bloote oog te onderwerpen. Men zal 
zoodoende meestal wel blijven binnen het gebied der onderling zeer 
naverwante vormen. De selectie moet dus met eenig oordeel ge- 
schieden en mag niet aan geheel ondeskundige handen worden 
overgelaten. 

Wij gaan thans over tot de onderzoekingen over de soortelijk- 
gewichtsscheiding zelve. 

Het resultaat der hieromtrent verrichte onderzoekingen komt in 
het kort op het navolgende neer. 

Het bleek namelijk, dat niet direct, dus reeds bij de eerste in- 
dompeling van het droge zaaigoed een bevredigende scheiding werd 
verkregen tusschen absoluut zware en lichte gabah-korrels. Wanneer 
men van de, in de scheidingsvloeistof gedompelde, droge gebah-korrels 
de drijvende uit deze vloeistof neemt en deze natte gebah-korrels 
even aan de lucht laat staan, dan zullen van deze, bij de 
eerste indompeling dus drijvende korrels, thans, bij een tweede 
indompeling veelal nog een niet gering percentage zinken. Bepaalt 
men nu van de, bĳ de eerste en tweede indompelilg, gezonken 
gabah-korrels, afzonderlijk het korrelgewicht, dan zal men zien dat de 
eerst gezonken korrels een absoluut korrelgewicht vertoonen, dat wel 
iets hooger is, dan het absoluut korrelgewicht der bij de tweede indom- 
peling gezonken korrels, maar het verschil is zeer gering te noemen. 

Een verklaring van dit verschijnzel kan zeker ten deele gevonden 
worden in de rol die de lucht speelt aan het ruwe buitenoppervlak 
van de kafjes der gabah-korrels. Door de hierop voorkomende be- 
haring laat de lucht zich hier tijdens de eerste indompeling van 
het drooge zaaigoed, moeilijk of niet verdrijven, terwijl bij het dan 


— 645 — 


drijvende, uit de vloeistof genomen, natte zaad een vervloeiing 
plaats vindt in dien zin, dat het buitenoppervlak geheel of gedeeltelijk 
met een vloeistoflaagje overtrokken wordt. Deze korrels zullen nu, 
bij een tweede indompeling, niet meer in die mate, als tijdens de 
eerste indompeling den opwaartschen druk van de aanklevende lucht- 
belletjes ondervinden. Deze invloed van de lucht moet als een na- 
deeligen faktor in rekening gebracht worden, daar hierdoor een 
betrekkelijk groot percentage korrels van nagenoeg gelijke qualiteit 
(berekend volgens het absoluut gewicht) als de gezonkene, bij de 
eerste indompeling van het droge zaaigoed drijvende gehouden worden 
en alsdan niet meer in aanmerking komen als zaaigoed. 

Voor de praktijk van de padi-zaad-selectie op soortelijk gewicht 
valt hieruit een belangrijke gevolgtrekking te maken. De scheiding 
verloopt namelijk met minder noodeloos verlies van zaaigoed, wan- 
neer men de te selecteeren partij, vóór de definitieve scheiding in 
soortelijk licht en zwaar, zoodanig bevochtigt, dat hier een goede 
vervloeiing van het voeht over het oppervlak der gabahkorrels kan 
plaats vinden. 

Voor zoover de soortelijk-gewicht-selectie berust op een scheiding 
volgens de gewichtshoeveelheid reservevoedsel is het, voor een 
juiste waardeering der methode in dit opzicht, van groot belang 
na te gaan, tot op welke hoogte hier sprake is van een volledige 
scheiding tusschen zwaar en licht zaaigoed. Een geheel volledige 
scheiding volgens het absoluut gewicht kan natuurlijk slechts 
met zekerheid verkregen worden door de weging van alle korrels 
afzonderlijk, om daarna volgens deze aparte korrelgewichten de 
groepeering te bewerkstellingen. Een dergelijke volkomen schei- 
ding kunnen we niet verwachten bij de vele, in de praktijk, aan- 
gewende methoden, welke slechts kunnen dienen t:t een globale 
verdeeling in licht en zwaar. Benaalde onderzoekingen aangaande 
den graad van volkomenheid, waarmee de scheiding volgens het 
absoluut gewicht geschiedt bij toepassing van trieurs, waunen of 
van het zoogenaamde „werpen”’, zijn ons niet bekend, zoodat eenig 
vergelijkingsmateriaal ontbreekt. | 

Niettemin komt het ons belangrijk voor, door het volgende eenig 
pader inzicht te geven over het verloop der scheiding bij de soorte- 
lijk-gewicht-selectie. 

Voor een partij van 200 gabah-korrels van een zuiver ras, werd 


de scheidingsvloeistof van zoodanigen densiteit gekozen, dat juist 
Teysm, XVIII 42 


— 646 — 


de helft van het aantal korrels op den bodem zonk. De zinkende 
(B) en drijvende korrels (A) werden gescheiden gehouden en nadat 
deze beide helften zorgvuldig waren afgewasschen en gedroogd, wer- 
den de korrels ieder afzonderlijk tot op tienden van milligrammen 
nauwkeurig gewogen. Daarna werden, om tot een overzichtelijke 
samenstelling te geraken, de korrels die hetzelfde milligram-getal 
(vóór de komma) vertoonden, met verwaarloozing der tienden, bij 
elkaar gevoegd. 

Zoo stellen de getallen van de hieronder volgende kolom A het 
aantal korrels voor van de soortelijk lichtere helft, correspondeerende 
met het milligramgetal, aangegeven in de linksche kolom. Voor 
kolom B geldt hetzelfde voor de soortelijk zwaardere helft. 


A B 
Gewicht gebah-korrels Aantal gabah-korrels Aantal gabah-korrels 
in milligrammen der soortelijk lich- der soortelijk zwaar- 
tere helft dere helft 
10 1 
11 5 
12 10 
18 9 
14 14 
15 13 6 
16 30 21 
rf 12 32 
18 6 27 
19 12 
20 2 


totaal 100 gabah-korrels; totaal 100 gabah- 
korrels. 

Het verband tusschen S. G. en absoluut gewicht der gebah- 
korrels wordt hierdoor duidelijk gedemonstreerd. Deze cijfers zijn 
gevonden voor een onbenaalde soort. 

Reeds vroeger is bij de samenvatting der resultaten het voor- 
behoud vermeld, dat deze slechts gelden voor onbenaalde vormen 
of ook voor benaalde vormen, mits men hier, alvorens de soor- 
telijk-gewichtsscheiding toe te passen, de naalden verwijdert. Zooals 


BTO 


thans dadelijk zal blijken, grijpt in het laatste geval de scheiding 
in absoluut zware en lichte korrels over het algemeen aanmerkelijk 
vollediger plaats, dan wanneer men de naalden onafgebroken had 
gelaten. Reeds Nasr heeft dit ingezien, waar hij voorschrijft deze 
naalden af te breken, alvorens tot de selectie over te gaan. Hier- 
omtreut werden door ons speciale onderzoekingen verricht. 

Van een partij zaaigoed, afkomstig van een zuiver ras met be- 
naalde korrels, werd eerst als zoodanig het verschil in korrelge- 
wicht bepaald tusschen de zinkende en de drijvende helft. Daarna 
werden deze korrels van hun naalden ontdaan, opnieuw aan de 
soortelijk-gewichtsscheiding onderworpen en nu andermaal het ver- 
schil in korrelgewicht bepaald tusschen de soortelijk zwaardere en 
lichtere helft. Dit verschil was nu regelmatig in het tweede geval, 
dus bij toepassing van de selectie op de van naalden ontdane par- 
tijen, grooter (en vaak aanmerkelijk grooter) dan in het eerste geval; 
de scheiding had hier dus vollediger plaats. 

Een proeve van verklaring, die echter nog verdere uitwerking 
behoeft, kan gevonden worden in de volgende overwegingen. Binnen 
eenzelfde zuiver ras is de naaldlengte aan een groote variabiliteit 
onderhevig. Hierdoor mag, vooral bij lang benaalde soorten, de 
invloed, die het soortelijk lichtere kaf (waaronder natuurlijk ook 
de naald is begrepen) op het S. G. van de geheele gabah-korrels 
uitoefent ook belangrijk genoemd worden. Er is nu bij benaalde 
typen een rechtstreeksche correlatie geconstateerd tusschen naald- 
lengte en absoluut gewicht der gabah-korrels (berekend met en 
zonder naald). 

Moge nu al de gabah-korrel zonder naald geheel beantwoorden 
aan de gevonden wetten bij de soortelijk-gewichtsscheiding, zoo 
mogen wij niet vergeten, dat, indien de naald niet is verwijderd, 
deze uiteraard het S. G. der absoluut zwaardere korrels vrij sterk 
kan doen verminderen, waardoor het verband tueschen soortelijk 
gewicht en absoluut gewicht minder duidelijk en soms in het ge- 
heel niet aan het licht treedt en de scheiding tusschen absoluut 
lichte en zware gabah-korrels in de oplossing onvolkomener wordt. 

Daar het S. G. der verschillende variëteiten vrij sterk uiteenloopt, 
zoo zal men voor iedere partij zaaigoed de densiteit der vloeistof 
opnieuw moeten vaststellen, Aangaande het S. G. der gabah-korrels 
laten zich a priori aanwijzingen geven, welke berusten op morpholo- 
gische kenmerken. Wij stellen echter een nadere bespreking over 


— 648 — 


dit onderwerp uit tot later, wanneer een indeeling en berschrijving 
der rijstvormen uitvoerig ter sprake zal worden gebracht. 

In het bovenstaande was het slechts ons doeleen voorloopig, kort 
en overzichtelijk exposé te geven van den tegenwoordigen stand 
van de selectie op S. G. bij rijst. Wij hebben ons hierom thans 
onthouden van de aanhaling van het uitgebreid cijfermateriaal, 
hetwelk aan de resultaten en beschouwingen ten grondslag ligt. 

Ten slotte wensch ik er uitdrukkelijk tegen te waarschouwen, 
op andere cultuurgewassen zonder eenig voorafgaand oriënteerend 
onderzoek de soortelijk-gewicht-selectie toe te passen. 


47 
PROEVEN MET TWEEDE GEWASSEN TE BUITENZORG. 
II. 


J. B. VAN DER STOK. 


Sesamum indicum L. widjen. 


De ingezonden partij inheemsche zwarte widjen behield tweeërlei 
typen. Het eene type (L) bracht bloemen voort, die allen van een 
tweehokkig vruchtbeginsel voorzien waren; door het doorgroeien 
van een (valsch) tusschenschot wordt de rijpe doosvrucht hier 4-hokkig. 

Het andere type (II) brengt aan éénzelfde plant zoowel 2-, 3-, 4-, 
als 5- hokkige vruchtbeginsels voort. De valsche tusschenschotten 
groeien hier dan vaak slechts onvolledig door, zoodat het aantal 
hokjes bij de rijpe vrucht dan niet het dubbele van dat der con- 
stitueerende vruchtbladen wordt. De verhoudingen waarin de 
2-, 3-, 4- en ö- voudige vruchten naast elkaar op één plant 
voorkomen, waren zeer afwisselend. Bij de berekening van ge- 
middelden viel de verhouding zeer ongunstig uit voor de 2- voudige 
vruchten, waaruit het discontinu-karakter ten opzichte van type I 
in het oog sprong. De 8- en 4- voudige vruchten komen gemiddeld 
ongeveer even vaak voor; de 3- voudige schenen iets in de meer 
derheid, De 5- voudige vruchten werden zeer zelden waargenomen. 
Enkele planten kwamen voor, die enkel 4- voudige vruchten 
droegen; daar deze planten door allerlei overgangen verbonden 
met de overige waren, zoo werden zij beschouwd als extreme 
varianten, hetgeen door de zaaiproef bevestigd werd. De genoemde 
verhoudingscijfers zullen waarschijnlijk sterk veranderen bij andere 
voedingsomstandigheden. 

Wat de andere kenmerken aangaat, hierin vertoonen de beide 
typen een bedriegeliĳjke overeenkomst. Beide zijn vroegrijpend na 
een vrij wel precies gelijk tijdsverloop. Ook in opbrengst schijnen, 
voor zoover nagegaan werd, geen groote verschillen te bestaan. 


— 650 — 


Van de inheemsche witte widjen werden twee zaadpartijen inge- 
bracht, welke beide geheel zuiver bleken te zijn. 

De eene partij (III) stelde een vroegrijpe soort voor, de andere 
(IV) een laatrijpe. Deze laatste rijpte als Westmoessengewas in 
5 maand eu leverde een bevredigend product op, alhoewel de 
plantjes in hun eerste groeiperiode zeer slecht opschoten. De reden 
hiervoor kan gezocht worden in het tijdstip van zaaien, hetwelk 
in het midden van den Westmoessen viel {begin Januari). 

De vroegrijpe soort (III) was in Mei geplant, binnen 3 maanden 
oogstbaar, maar gaf een zeer schraal product. De vruchtzetting 
had hier rijkelijk plaats; echter een groot aantal der vruchtjes 
brachten het, door ontijdig afsterven, niet tot de vorming van rijp 
zaad. Parasieten konden als primaire oorzaak hiervan niet aan- 
getoond worden; klimatologische faktoren zullen hier wel schuld 
aan hebben. Deze vroegriĳpe witte widjen bleek ongeschikt en 
minderwaardig voor de te Buitenzorg heerschen de omstandigheden. 

Behoudens vroeg-en laat-rijpheid onderscheiden de beide tĳpen 
HI en IV zieh nog door het aantal vruchtbladen waaruit de vruch- 
ten zijn samengesteld. Het vroegrijpe type droeg slechts vruchten 
uit twee vruchtbladen bestaande, evenals type I der zwarte widjen- 
De laatrijpe witte variëteit had vruchten, welke evenals type IL 
uit een verschiilend aantal karpellen samengesteld waren ; het aantal 
karpellen per vrucht is echter bij type IL gemiddeld grooter. 

Alle widjen-variëteiten hadden last van luizen, welke de bladeren 
een sterk gekroesd voorkomen gaven, waardoor de groei en vrucht- 
zetting in hooge mate belemmerd werden. Vooral de laatrijpe witte 
widjen (IV) had hieronder zwaar te lijden. De schade was tijdens 
den Oostmoessen grooter dan tijdens den Westmoesson. 

Bij de widjen grijpt strenge zelfbestuiving plaats. De bloemen 
openen zich vroeg in den morgen (van 6-7 uur), maar de stempels 
zijn dan reeds binnen de bloem bestoven. Bij insluiting der aparte 
bloemen volgde steeds vruchtzetting. De bijen die de bloemen 
bezoeken dringen niet door den zoom naar binnen, maar doorsteken 
met hun snuit de bloemkroonbuis nabij de basis en bereiken zoo langs 
korteren weg de honig. Bij dit illegitiem bezoek der bijen kan 
van een stuifmeeloverdragende werking natuurlijk geen sprake zijn. 

Daar bij widjen, zooals uit het bovenstaande volgt, wel steeds 
zelfbestuiving zal plaats vinden, zoo kunnen de typen veilig naast 
elkaar in een vergelijkende proef opgenomen worden. 


— 651 — 
Jpomoea Batatas Poir. Ketela Rambat. 


Verbetering langs geslachtelijken weg schijnt althans onder de 
hier heerschende omstandigheden niet mogelijk. De meeste varië- 
teiten bloeien in het geheel niet, terwijl het zestal in den proef- 
tuin bloeiende variëteiten geen vrucht zetten. 

Verschillende pogingen werden aangewend deze vruchtzetting 
kunstmatig in de hand te werken, doch zonder resultaat. 

Voorloopig zal het ons doel zijn te geraken tot een volledige 
scheiding der verschillende inheemsche batatenvormen, om dan deze 
zuiver gehouden vormen onderling in een vergelijkende proef op 
hunne praktijkwaarde te onderzoeken. 

Uit een niet zeer groot aantal inzendingen bleek het mogelijk 
ruim 25 onderscheiden typen af te zonderen, welk aantal werkelijk 
als verrassend groot mag bestempeld worden. De afzondering dezer 
typen was niet altijd even gemakkelijk, daar de botanische ver- 
schillen soms zeer klein zijn en slechts bij nauwkeurige observatie 
in het oog vallen, terwijl de vaak zeer ruime partieele variabiliteit 
der beharing en van den vorm der bladeren een scheiding dikwijls 
onzeker maken. 

Om zekerheid te hebben aangaande de zuiverheid van den vorm, 
en tevens om deze vormen op hun standvastigheid te toetsen, wer- 
den van de verschillende afgezonderde typen kleine kweekbedden aan- 
gelegd, die elk beplant werden met bibits afkomstig van een enkele 
plant. De tijdens dezen Oostmoesson aangezette, vergelijkende varië- 
teïtenproef werd genomen met dit kweekbedmateriaal, zoodat de 
proef als alleszins zuiver mag gequalifieeerd worden. Deze proef 
is op dit oogenblik nog niet geoogst. Toch moge thans in het kort 
besproken worden de waarde, die men hechten mag aan een derge- 
lijke proefneming. Deze waarde kan slechts een betrekkelijke ge- 
noemd worden. Men mag niet uit het oog verliezen, dat de con- 
clusies alieen geldig zijn voor de omstandigheden, waaronder de 
proef verkeert. Ten aanzien van andere streken op Java moet men 
uiterst voorzichtig zijn met gevolgtrekkingen en als de meest be- 
trouwbare weg moet aangegeven worden dezelfde vergelijkende proef 
in die streken voor alle afgezonderde typen uit te voeren, 

Onder samenvatting van het bovenstaaude wordt dus hier ver- 
betering van het gewas nagestreefd door: 

le te geraken tot een zoo volledig mogelijk scheiding der in- 


— 652 — 


heemsche bataten-vormen; deze scheiding kan geschieden in den 
proeftuin te Buitenzorg. 

2e deze alsdan verkregen uitgebreide soortenverzameling in ver- 
schillende streken op te nemen in een vergelijkende proef, ten 
einde de praktijkwaarde der afzonderlijke vormen in loco na te gaan. 

De Westmoesson-aanplant (1906 — 07) leende zich niet tot een 
vergelijkend onderzoek, daar bijna al het ingezonden materiaal van 
gemengden aard bleek te zijn. 

Dat er bataten-variëteiten bestaan, die tijdens het natte jaarge- 
tijde, onder bepaalde cultuurvoorwaarden een goed product kunnen 
opleveren, was reeds bekend en bleek ook thans. De variëtei- 
ten Negri-asin, boled en menes bleken tijdens den Westmoesson goede 
knolproduecenten te zijn. Echter schijnt het over het algemeen wel 
op te gaan, dat dit inden Westmoesson gekweekt gewas een grootere 
verhouding vertoont tusschen stroo en knolgewicht, dan de Oost- 
moesson-aanplant. Dit wordt hierdoor veroorzaakt, dat de om- 
standigheden tijdens het natte jaargetijde in vergelijking met die 
tijdens den drogen tijd, de stengel- en bladvorming bevorderen, 
terwijl ze de knolvorming tegengaan ? 

Enkele waarnemingen over het rijpheidsstadium bij bataten mo- 
gen thans een plaats vinden. Onder het rijpheidsstadium wordt hier 
verstaan het tijdstip waarop de quantiteit en de qualiteit der knol- 
len op de meest voordeelige wijze zijn gecombineerd. Het onder- 
zoek hieromtrent stuit vaak op moeilijkheden, die zich vooral richten 
op de qualiteitsbepaling der knollen. 

De rijpheidsbepalingen werden voor enkele goede producenten 
tot een leeftijd van 8 maanden voortgezet. Tot dien leeftijd ble- 
ken en het stroogewicht en het knolgewicht per plant steeds toe 
te nemen. In dit opzicht was een min of meer scherp te trekken 
rijpbeidsgrens niet aan te geven. In een ander opzicht had het 
gewas echter wel degelijk een kenmerkende verandering ondergaan, 
hetgeen duidelijk zal worden bij den vergelijking tusschen het 
4- maandsch en S8- maandsche gewas van goede knolproducenten. 

Tot een leeftijd van het gewas van pl. 4 maanden toch, schijnen 
de knollen zoo goed als uitsluitend gevormd te worden aan de 
knoopen van dat gedeelte van de plant, hetwelk de oorspronkelijke, 
als plantmateriaal gebezigde, stek vertegenwoordigt. De uit de 
okselknoppen dezer stek uitgeloopen stengeldeelen hebben dan op 
dezen leeftijd van 4 maanden gewoonlijk nog geen, ot zoo goed als 


— 655 — 


geen wortelknollen gevormd. Wel vormen zich aan de nodiën 
dezer uitloopers vaak een krans van wortels, maar geen dezer 
wortels verdikt zich nog tot knollen. Dit geschiedt algemeen eerst 
na een groeiperiode van 4 maanden. Bij den oogst van het 8 maandsche 
gewas zal zich dus een zekere discontinuïteit voordoen ten aanzien 
van de oudere en grootere knollen aan het oude stekgedeelte en 
van de daarnaast voorkomende veel jongere en ook kleinere knollen 
aan de uitloopers. 

Bij de qualiteitsbepaling speelt het zetmeelgehalte een groote 
rol. Er bestaan aanwijzivgen, dat het zetmeelgehalte tot zekere 
hoogte stijgt met het ouder en grooter worden van den knol; on- 
derzoekingen hieromtrent zijn in gang. 

De verbruikswaarde der oudere knollen, dus vooral van degene, 
die aan het oorspronkelijk stekgedeelte gevormd zijn, kan nog ge- 
heel of gedeeltelijk verloren gaan, doordien deze knollen oogen 
tot ontwikkeling kunnen brengen en voorts doordien zij openbarsten. 
Deze beide nadeelige momenten hadden onder de gegeven om- 
standigheden nog niet plaats gevonden bij het 4-maandsch gewas. 

Voor zooveel de hooge knolproducenten aangaat, bleek de oogst 
van het 8-maandsch gewas ten opzichte van het 4-maandsch gewas 
slechts een plm. 3/2- voudige vermeerdering van het knolgewicht 
op te leveren, terwijl toch in het eerste geval de groeiperiode 2 
maal zoo lang was. 

De Inlandsche boer schijnt het met den oogsttijd niet zoo nauw 
te nemen, maar als regel mag wel gelden, dat hij de knolvorming 
aan de uitloopers niet afwacht. In het algemeen zal deze handel- 
wijze wel als rationeel beschouwd mogen worden, zooals uit bo- 
venstaande beschouwingen benaderend valt af te leiden. 

Van een vast omlijnd rijpheidsstadium is bij bataten weinig 
sprake. 

Op het tijdstip van oogsten is natuurlijk ook de aard der varië- 
teit van invloed en men zoude ook hier van vroegrijpe en laat- 
rijpe typen kunnen spreken. Dat factoren als bodem, klimaat (waar- 
in de planttijd begrepen is) eveneens een groote rol spelen aan- 
gaande de rijpheidsquaesties is licht begrijpelijk, zoodat, het zij 
nogmaals gezegd, het bovenstaande slechts van betrekkelijk waarde 
kan zijn. 

Om een inzicht te geven aangaande de groote verschillen in 
zetmeelgehalte der knollen van verschillende variëteiten, zullen hier 


— 654 — 


enkele cijfers volgen, welke betrekking hebben op de knolopbrengst 
van het ongeveer op gelijken leeftijd geoogste, bovenbeschreven 
kweekbedmateriaal. 

De variëteiten worden met nummers aangeduid. Daar de inland- 
sche benamingen zoo vaak voor mengsels gelden, was het niet mo- 
gelijk altijd uit te maken voor welken vorm van zoo’n mengsel 
de benaming bedoeld werd. Ook zoude het aantal bestaande na- 
men voor het aantal thans afgezonderde vormen ontoereikend zijn. 


%/, zetmeel op °/, zetmeel op 
droge stof natte stof 

I 16.0 23.9 
II 17.4 18.4 
III 15.6 17.8 
IV 15.9 16.2 
Vv 67.9 13.2 
Na 53.9 11.4 
VII 67.6 9.3 
VII 64.8 74 
IX 64,5 5.7 


De zetmeel-analyses werden uitgevoerd door den Chemisch As- 
sistent aan het Proefstation voor Rijst es. den Heer L.G. DEN 
BerGeR. 


Vigna Sinensis. Savi. (Katjang pandjang, katjaug beloet, katjang 
dadap, katjaag roedji, katjang landes etc). 

Binnen de systematische soort Vigna Sinensis komen onder de 
inlandsche namen katjang pandjang, beloet, dadap, roedji, landes 
enz. verschillende typen voor, welke in habitus sterk verschillen 
kunnen en ook door den Inlander op geheel verschillende wijzen 
voor de consumptie werden aangewend. 

De ingekomen zaadpartijen werden, alvorens te worden uitgezaaid 
aan een sorteering op vorm, teekening en kleur onderworpen. 
De uiterlijk gelijkwaardig geschatte zaden werden bij elkaar 
gevoegd en de dusdanig verkregen groepen werden gescheiden 
uitgezaaid. 

Een volledige scheiding der constante vormen kon bij deze zaad- 
sorteering natuurlijk niet plaats vinden en de op zaad gesorteer- 
de groepen bleken dan ook, bij het onderzoek der daaruit voort- 


— 655 — 


gekomen planten, geenszins zuiver te zijn. De planten van iedere 
groep konden met het bloote oog volgens allerlei kenmerken weer 
in verschillende typen gescheiden worden. 

Om nu een zoo zuiver mogelijk uitgangspunt te hebben voor den 
volgenden aanplant werden uit het te velde staand gewas de ver- 
schillende typische planten afzonderlijk geoogst en het zoodanig 
gewonnen zaad gescheiden uitgezaaid, Men verkrijgt op deze wijze 
kweekende, een beeld van den omvaag der fluctueerende variabiliteit, 
hetgeen voor de onderkenning der constante vormen van zoo groote 
waarde is. 

Uit een 5-tal partijen zaad (onder verschillende benamingen in- 
gebracht) bleek het langs bovenbeschreven weg mogelijk, een 40-tal 
vormen te isoleeren. Het op Java aanwezige aantal typen over- 
schrijdt zonder twijfel verre het. aantal der alhier, van een vrij be- 
perkt uitgangsmateriaal, afgezonderde vormen. Door de niet zelden 
plaats grijpende bastaardeering is het aantal voorhanden combinaties 
zeer groot en groeit steeds aan. Het is de-taak van den kweeker 
uit al de door mutatie en bastaardeering in het leven geroepen 
vormen, de beste af te zonderen en deze zuiver te houden. 

Uit een morphologisch oogpunt beschouwd, lieten de verschil- 
lende, op het proefveld aanwezige typen zich in 5 groepen 
verdeelen, welke groepen ook door den Inlander blijkbaar als 
zoodanig goed onderscheiden worden. 

Deze groepen geven den indruk van min of meer op zichzelf- 
staande vorm-complexen. De vormen binnen eenzelfde groep be- 
antwoorden aan zekere algemeene kenmerken, waardoor zij zich 
veelal scherp afzonderen van de vormen binnen een andere groep. 
Wel komen er overgangstypen tusschen de groepen voor, maar 
deze dragen dikwijls meer het karakter van een door bastaardeering 
in het leven geroepen overbrugging. Ben korte beschrijving dier 
groepen moge thans volgen. 

De landes-groep, die zijn vertegenwoordiger vindt in de katjang- 
landes, bezit de kortste peulen en de kleinste zaden. De bloemen 
zijn klein vergeleken bij de overige groepen. 

De peul is volmaakt recht, nagenoeg rolrond en afstaand, terwijl de 
peulwand tegen het rijpen hard en bros wordt. De zaden zijn niervor- 
mig-eylindrisch of min of meer vierkant. Het gewas is nederliggend. 

Onder de tweede groep rangschikken wij de roedji- of toengak- 
achtigen. Deze groep nadert de landes-groep, maar verschilt hiervan 


— 656 — 


toch in menig opzicht. De peulen zijn langer en dikker. De 
zaden zijn grooter en hebben meestal een vrij sterk uitgesproken 
vierkanten vorm. Voorts zijn ook de bloemen grooter. [n andere op- 
zichten stemt deze groep met de vorige overeen. De peul is recht-rol- 
rond, meestal afstaand en tegen het rijpen wordt de peulwand hard. 
Het gewas is evenzeer neerliggend. 

De derde groep bestempelen wij met den naam van dadap-groep- 
Deze groep is in menig opzicht zeer karakteristiek. In tegenstel- 
ling met de beide eerstgenoemde groepen, vertoonen de peuleu hier 
een meest gekromde, min of meer plat samengedrukten vorm, terwijl de 
lengte der peulen in den regel die der peulen van de roedji-groep 
overtreft. De zaden hebben evenzeer een bij zonder kenmerkenden vorm. 
Zij zijn namelijk gewoonlijk vrij sterk samengedrukt met een ronde 
tot hoekigen vorm. De zadeen zijn vrij wat grooter dan de roedji of 
landeszaden. De peulen zijn niet afstaand maar nemen een meer 
of minder hangende stand aan ten opzichte van den bloemsteel. De peul- 
wand wordt bij het rijpen meestal wel harder, maar niet in die ma- 
te als bij groep II het geval is. Het gewas is doorgaans neerliggend, 

De 4e en 5e groep zijn in menigerlei puvt zeer nauw verwant. 
De 4e groep geven wij den naam van pandjang-, de 5e groep van be- 
loetgroep. Beide groepen bevatten typen met zeer lange peulen, 
welke een lengte van 85 c.M. kunnen bereiken. Bij den pandjang:- 
groep hebben wij echter in den proeftuin ook vertegenwoordigers 
staan, waarvan de peulen ternauwernood de lengte van de peulen van 
de 2e groep bereiken. De zaden van beide groepen ziju steeds lang- 
werpig niervormig, en zijn in de meeste gevallen groot te noemen. 
De peulen zijn in jongeren toestand steeds onregelmatig eylindrisch. 
Bij ouder worden blijft de peulwand een groote souplesse behouden. 

De beloetgroep bezit echter veel dikkere peulen, die tegen het 
rijpen eeu sterk ingesnoerde vorm aannemen, terwijl de pandjang- 
groep zeer dunne, smalle peulen heeft, waarbij de insnoering tus- 
schen de zaden minder duidelijk te voorschijn treedt. De tot bei- 
de groepen behoorende typen zijn allen windend. 

De tot eenzelfde groep behoorende typen laten zich volgens 
verschillende kenmerken onderscheiden, waaronder meerdere zoo- 
genaamde variëteitskenmerken (in den pe VrriesscueN zin). Bij alle 
groepen komen witbloemige variëteiten voor. Hierbij geldt het 
sleehts een verlies van de violette of purpere verkleuring der 
soort, maar de plaatselijke gele pigmentatie op de vlag blijft steeds 


— 657 — 


behouden. Het bedoelde kleurverlies laat zieh ook gelden op de 
grondkleur der zaden, die bij de witbloemige variëteit dus steeds 
lichter getint zijn, dan bij de purperbloemige soort. Deze kleurs- 
correlatie tusschen zaden en bloemen kan zich ook in een ander 
opzicht voordoen. Wanneer men namelijk uit planten met egaal 
gekleurde zaden door bastaardeering planten met donker gespikkel- 
de zaden kweekt, dan krijgen de bloemen in het laatste geval ook 
een sterker gekleurde tint. 

Men kan voorts zilverkleurige, groene en min of meer donker 
rood of paars gekleurde peulen onderscheiden. Van soorten met 
rood-gekleurden bloemkelk treft men variëteiten aan, waarin dit 
kenmerk verloren is gegaan. 

In verband met de teekening op de grondkleur onderscheiden. 
wij gespikkelde, gevlekte en gebande zaden. 

Egaal gekleurde zaden kunnen zich in verschillende kleuren voor- 
doen, van zwart tot zeer licht geel. 

Verschillende der genoemde kenmerken gaven blijk van een be- 
paalde voorkeur voor de verschillende groepen. 

Het is hier piet de plaats verder in te gaan op den aard der 
onderscheiden kenmerken en de met betrekking hiertoe genomen 
kruisingsproeven. Voor den kweeker is het van meer belang de 
praktijk-waarden van de verschillende typen nader te onderzoeken. 
Hiertoe moeten onderzoekingen gedaan worden, welke in hoofdzaak 
neerkomen op bepalingen aangaande de opbrengst per plant aan 
den eenen kant en de qualiteit van het produkt aan den anderen 
kant. De proeven hieromtrent zijn nog niot afgesloten en zullen 
eerst later gepubliceerd worden. Het zij echter thans reeds kortelijk 
vermeld, dat de teelt volgens het Vrirmorin’sche principe een sterk 
uiteenloopen der praktijkwaarden voor de generaties der verschillende 
afgezondere planten aan den dag heeft gebracht. 

Voordat men met een gewas kweekproeven aanzet, is het gewenscht 
zich op de hoogte te stellen van de wijze, waarop de bestuiving 
geschiedt. Waar kruisbestuiving regel is, kan toch bastaardeering 
het resultaat der proefneming gemakkelijk beïnvloeden, terwijl bij 
zelfbestuivende gewassen men hiermee zoo goed als geen rekening 
heeft te houden. 

Bij de collectief-soort Vigna Sinensis grijpt het openbarsten der 
helmknoppen reeds plaats, wanneer de geslachtsorganen nog binnen 
de kiel besloten zitten. In dit opzicht zijn de bloemen geheel op 


— 658 — 


zelfbestuiving ingericht. Bij insluiting zetten de bloemen normaal 
vrucht, waardoor de zelfbevruchting een bewezen feit geworden is. 

De bloemen blijven betrekkelijk korten tijd open en beginnen 
zich hier reeds tegen 9 uur ’s morgens te sluiten. De verschillen- 
de vormen gedragen zich in dit opzicht vrij wel gelijk. 

Gedurende de enkele uren dat de bloem open is, wordt deze ge- 
regeld, in hoofdzaak door bijen, bezocht. 

Zooals dit gewoonlijk bij vlinderbloemen het geval ls, zet de bij 
zich neer op de bovenzijde van de kiel en zoekt dan met zijn 
snuit langs de vlagzijde in de basis van de bloem zijn honig. Door 
den mechanischen druk schieten de geslachtsorganen te voorschijn 
en alsdan bestaat er kans op bastaardeering. 

Het bleek mij meerdere maïen, dat het bijen-bezoek niet zelden 
bastaardeering ton gevolge had. Men mag echter aannemen dat in 
den regel zelfbestuiving plaats vindt. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Alfalfa (Luzerne) Veevoeder: zaden. 

Agave rigida var. Sisalana: plantjes. 

Andropogon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 
Andropogon nardus (citronellagras): planten. 

Albizzia stipulata (sengon djawa): zaden. 

Albizzia malaceana (Seugen laat) zaden. 

Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


5 coriaria (Divi Divi): zaden. 
= dasyrachis: zaden. 
5 sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear): zaden. 
Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 
Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

4 bolivianum: planten en zaden. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda citrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla-hennep): planten. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng-gras): planten. 

Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes. 
Sesamum indieum (Widjen-variëteiten): zaden. 
Coïix Laeryma (Djali-variêteiten): zaden. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 


— 660 — 


Urostigma elastieum (Fieus elast: Karet, Caoutchouc): zaden en pl. 
Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Rijst: diverse variëteiten. 

Zea maïs: diverse variëteiten. 


Paspalum dilatatum. Door versche aanvoer wit Australie is een 
vrij groete hoeveelheid versch zaad disponibel. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


TUINBOUW. 
(Ooftteelt en Handel.) 


Wat is eigenlijk tuinbouw en waarin bestaat het ver- 
schil tusschen tuin-en landbouw? Is deze vraag in Europa 
al niet gemakkelijk te beantwoorden, hier in de tropen 
wordt het nog lastiger, hier loopen beide bedrijven nog 
meer in elkaar, en treffen wij nog meer overgangen aan. 
Wij zullen trachten de kwestie eenigszins duidelijk te 
maken. 

In dicht bevolkte streken, zooals we die hier nog al 
aantreffen, waar ieder stukje grond met zorg beplant moet 
worden en waar men van kleine uitgestrektheden zooveel 
mogelijk profijt moet trekken, evenzoo in de nabijheid van 
groote steden, waar het geproduceerde een gemakkelijken 
afzet vindt, gaat de landbouw geleidelijk in tuinbouw over. 

In de laatste jaren hoort men hier dikwijls over kleine 
landbouw spreken, juist opgevat, wordt hier eigenlijk 
tuinbouw bedoeld. 

In Europa verdeelt men den tuinbouw in een aantal 
onderdeelen, die meestal geheel afzonderlijke bedrijven 
vormen. 

Dr. H. Brink gaf onlangs in „de Vragen van den Dag” 
een overzicht van den tuinbouw in Nederland en wel naar 
aanleiding van de publicaties van de Directie van Land- 
bouw aldaar. In genoemde geschriften, door verschillende 
deskundigen aan de afdeeling tuinbouw werkzaam, wordt 
achtereenvolgens gehandeld over: groenteteelt, fruitteelt, 
boomteelt, bloembollenteelt, bloementeelt en zaadteeit, als- 
mede over den handel in, en de verwerking der tuin- 


bouwproducten. 
Teyem. XVIII, 43 


— 662 — 


De tuinbouw in Nederland is reeds nu van groote be- 
teekenis en zal zulks ongetwijfeld in steeds meerdere mate 
worden. Verschillende omstandigheden hebben daartoe sa- 
mengewerkt, om onze gewesten op dat gebied reeds sedert 
lang een zekere vermaardheid te doen erlangen en nog 
tegenwoordig bezit het geographisch economisch milieu 
waarin Nederland geplaatst is, de elementen, die den tuin- 
bouw in de eerstvolgende jarenreeks, bij goede exploitatie, 
tot verderen bloei en uitbreiding kunnen brengen. 

Slaan wij een korten blik op de ontwikkeling van den 
tuinbouw in Nederland. Ongetwijfeld hebben de Romeinen 
met hunne verfijnde weelde er het hunne toe bijgedragen, 
dat men zich in West- Europa meer bepaald op de teelt 
van fijne toespijzen toelegde. Daardoor kwam in Gallië, 
dat het meest van de Romeinsche cultuur werd door- 
trokken, de tuinbouw al vroeg bij de aanzienlijken tot 
beoefening. Van Gallië uit en onder den invloed der 
Franken werd de tuinbouw verbreid naar het noord-westen 
van Europa, waar hij langzamerhand grooter beteekenis 
kreeg. Terwijl in den ouden tekst der „Lex Salico’” voor 
Duitschland, uit het midden der 5e eeuw afkomstig, nog 
geen tuinen genoemd werden, komen in de jongere uit- 
gaven reeds bepalingen voor, welke dienden tot bescherming 
van ooftboomen, wijnbergen en tuinen. De kasteelen en 
kloosters hebben vervolgens in de middeneeuwen veel 
bijgedragen om den tuinbouw te verbreiden en te ontwik: 
kelen, en KAREL pe GRroOTE beval in zijn „Capularia’”’ reeds, 
dat op iederen hof verschillende kruiden zouden verbouwd 
worden als: leliën, salie, wijnruit en kruisemunt, planten, 
die men in vele gewesten van ons land nog steeds in de 
kleine tuintjes der boerenwoningen vindt; terwijl ook 
moesgroenten, bloemsoorten en boomgaarden vermeld 
worden. 

De naam tuinbouw is afkomstig van tuin, waarmede 
men oorspronkelijk de omheining aanduidde, binnen welke 
bijzondere gewassen, afgescheiden van de korenakkers, 


— 663 — 


verbouwd werden. Dergelijke tuinen (afscheidingen) beston- 
den uit vlechtwerk van wilgen teenen, zooals men ze nog 
wel op enkele plaatsen aantreft voor afsluiting van wei- 
landen en die men ook tegenwoordig nog tuin, omtuining, 
noemt. Het woord gaard, dat men nog aantreft in boom- 
gaard, heeft dezelfde beteekenis en beantwoordt aan het 
Saksische „gard”. Het Duitsche „Garten”, het Engelsche 
„Garden” er het Fransche Jardin”, hebben denzelfden 
oorsprong. 

Men kan wel aannemen, dat de monniken en de kasteel- 
bewoners het eerst den tuinbouw regelmatig bedreven. 
Het is waarschijnlijk, dat de kloosters hunne waar ter 
markt brachten. Van uit kloosters en kasteelen is de 
tuinbouw als teelt van warmoes waarschijnlijk langzamer- 
hand overgegaan in het burgerleven. Voornamelijk de 
steden waar welvaart heerschte, waar de handel met het 
buitenland telkens nieuwe zaken invoerde en nieuwe be- 
hoeften schiep, hebben vervolgens veel bijgedragen tot de 
ontwikkeling van den tuinbouw. In de dorpen volgde die 
eerst veel later. 

Holland, het gewest waar handel en scheepvaart met 
een trits van welvarende steden, die in de latere midden- 
eeuwen niet zelden tot grooten rijkdom kwamen, waar de 
veengronden een uiterst geschikten humusbodem aanboden 
voor den tuinbouw, toen men die door inpoldering en wind- 
molens wist droog te leggen. Holland werd toen het 
gedeelte van Nederland, waar zich evenals in Vlaanderen 
een belangrijke tuinbouw ontwikkelde. 

Dr. Brink beschrijft verder hoe de tuinbouw in ons vader- 
land tot grooten bloei kwam. Hij zegt: de oppervlakte 
aan tuinbouw gewijd is in ons land zeer aanzienlijk. In 
1904 had Nederland een oppervlakte van 15.816 H. A. 
warmoezerijgronden voor handelsproducten, 19.850 H. A. 
ooftteelt voor den handel, 3.266 H. A. bloembollenland, 638 
H. A. teelt van tuinbouwzaden, 380 H. A boomkweekerijen. 
Daarboven komen nog 30.180 H. A. tuinen en boomgaarden 


= Ge 


voor eigen gebruik, totaal 70.130 H. A; zoodat de verhouding 
van de totale hoeveelheid bouwland, tot die van den tuin- 
grond bijna is als 12: 1. 

Wanneer men daarbij in aanmerking neemt, dat de 
tuinbouw een intensief bedrijf is, dat van een kleine op- 
pervlakte groote opbrengsten geeft, dan valt hierdoor de 
beteekenis van het tuinbouwbedrijf in het oog. Wat de 
uitgestrektheid van den grond betreft, die men als be: 
staansmiddel kan beschouwen, valt gemiddeld 3 H. A. bouw- 
grond en grasland op elk der personen in Nederland, die 
zich aan den akkerbouw en de veeteelt wijden; terwijl 
slechts 1,2 H.A. voldoende schijnen voor hen, die zich met 
tuinbouw bezighouden. 

De tuinbouwstreken zijn ook het dichtst bevolkt, zoo 
vindt men in het Westland gemiddeld 1870 bewoners 
per 1000 H.A; de in de onmiddellijke nabijheid gelegen 
streken, die ook geheel in cultuur zijn, maar meer uit 
graslanden bestaan, hebben gemiddeld 700 bewoners per 
1000 H. A; de Haarlemmermeer met zeer vruchtbaar bouw- 
en grasland heeft 893 bewoners per 1000 H. A. 

Het voortgebrachte is slechts gedeeltelijk voor gebruik 
binnenlands bestemd, een groot deel der tuinbouwpro- - 
ducten worden uitgevoerd; de gunstige ligging van ons 
land voor den uitvoer, komt aan den tuinbouw ten goede. 
Alles wordt dan ook in het werk gesteld, om het transport 
zoo vlug en zoo billijk mogelijk te maken. Zoowel de 
besturen van spoorwegen als de stoomvaart-reederijen zien 
terecht in, dat zij daardoor den handel bevorderen, het- 
geen hun zelf ten goede komt. 


Hier heeft de tuinbouw nog veel minder beteekenis maar 
toch veel meer als menigeen zich voorstelt. Het spijt mij 
dat ik niet over meer cijfers beschik om zulks aan te 
toonen. Ik kan slechts eenige getallen produceeren het 
vervoer van tuinbouwproducten betreffende per spoor van 
Buitenzorg naar Batavia. 


=— 665 — 


Gedurende het jaar 1906 werd aldus vervoerd: 


BEGHGHLeNEN Ss. vr vaart ear 209608 Ke. 
GEEGENLONE erft ora, at carre PLAS DA 
ardmruchben... … a ne 0 0:999:549 Ee 


te samen 10.921.201 Kg. 


De getallen zijn juist wat het totaal betreft, in de wag:- 
gons worden genoemde drie zaken soms door elkaar ge- 
laden. Bestaan dergelijke gemengde ladingen voor het 
meerendeel uit vruchten, dan wordt de geheele lading van 
den wagon als vruchten geboekt, evenzoo voor groenten 
en aardvruchten. 

De vruchten bestaan in hoofdzaak uit ananas, pisang, 
ramboetan, kapoelasan, kebumbum, doekoe enz; de groente 
uit katjang pandjang, (Vigna chinensis) bruine boonen, kool, 
selderij, prei en kleine uien. De aardvruchten zijn geen 
vruchten maar knollen; in hoofdzaak groote hoeveelheden 
Ketela, Batutis, Talles, Colocasia en Bankoang Pachy- 
rizus auguwlatus. Behalve de genoemde hoeveelheden wordt 
er van de stations en haltes, ten noorden van Buitenzorg 
ook nog heel wat tuinbouwproducten naar Batavia ver- 
zonden. Ook met de Staatsspoor naar de Preanger worden 
van Buitenzorg dergelijke zaken verzonden, ofschoon in 
geringere hoeveelheden, 

Alleen per spoor wordt dus van Buitenzorg naar Bata- 
via bijna 11 millioen Kg. aan tuinbouwproducten ver- 
zonden, behalve deze hoeveelheid, gaan er altijd nog grobaks 
met producten uit onze omgeving naar beneden. 

De genoemde cijfers, die slechts een deel uitmaken van 
onzen export aan tuinbouw voortbrengselen, zijn welsprekend 
genoeg, dicht bij de laadplaats der N. IL. Spoorweg Mij, heeft 
zich eene markt gevormd, waar bovengenoemde waren 
verhandeld worden. De opkoop geschiedt daar door een 
klein aantal personen, zoo werd daar door een der groote 
opkoopers in Januari 1906, 147.185 Kg. gekocht en ver- 
zonden. De verkoopers zijn meestal de producenten zelf, 


— 666 — 


zoodat het aantal der laatste, dat der eerste verre overtreft. 

Van de vruchten zijn het vooral de kleine maar bijzon- 
der geurige en zoete nanas bogor, die bijna zonder uit- 
zondering van het aan Buitenzorg grenzende land Tjomas, 
aangevoerd worden. 

Bij een zorgvuldige cultuur, zouden die vruchten zeker 
wat grooter en beter kunnen zijn, ook oogst men ze meestal 
te onrijp, wat op de grootte maar meer nog op smaak en 
geur een ongunstigen invloed uitoefent. Wel is waar 
mogen de vruchten, die men wil verzenden, niet te rijp 
zijn, zij zouden dan bij het transport eerder te lijden heb- 
ben, maar men gaat op Tjomas hierin te ver. 

Voor de Europeesche markt zijn onze nanas bogor minder 
geschikt, of men zou het publiek er aan moeten gewen- 
nen. Men is daar van meening, dat de kleine vruchten 
onrijp en minderwaardig zijn. Zelfs voor ananas in blik 
wenscht men grootere vruchten. Nu zouden door goede 
teelt de nanas bogor wel wat grooter kunnen worden, 
maar vergeleken bij de meeste andere variëteiten zijn 
ze toch altijd klein. Onder de nieuwe door de Vereeni- 
ging Ooftteelt ingevoerde ananas-variëteiten zijn er ver- 
scheidene, die zonder veel zorg, vruchten van 1 kg. en 
meer leveren; terwijl nanas bogor zelden meer dan !/, kg. 
weegt. Zij wint het echter in smaak en geur van de 
meeste groote vruchten, ook is de smaak minder scherp. 

Gegevens van den uitvoer van andere plaatsen zijn mij 
niet bekend, maar in vergelijking met hetgeen hier geëxpor- 
teerd wordt zou zulks ook elders heel wat moeten beteeke- 
nen. Wel is het aan verschillende kenners van indische toe- 
standen in de binnenlande, die daar goed hun oogen den kost 
gaven en met de inlanders omgingen, bekend, van hoe groote 
beteekenis de tuinbouw voor de inheemsche bevolking is. 
Verreweg het grootste deel hunner dagelijksche behoeften, 
behalve de rijst, wordt toch uit den tuinbouw verkregen. Nog 
niet lang geleden, deelde mij iemand, die het kon weten mede, 
dat in een streek bekend om de goede mangga’s, in jaren 


— 667 — 


als er een goede oogst dezer vruchten werd verkregen, de 
landrente grif binnenkwam, in slechte manggajaren daaren- 
tegen had men er veel moeite mede. 

Met den aanplant van vruchten en dergelijke moet echter 
rekening gehouden worden met het gebied van afzet en de 
hoeveelheid vruchten, die daar geplaatst kunnen worden. 
Als voorbeeid diene het Departement du Rhône in Frank- 
rijk, daar werden in 1892, 5 millioen kg. versche vruchten 
uitgevoerd; in 1905 was de export gestegen tot 11 millioen, 
daar de teelt nog altijd voordeelig is, worden de aanplantin- 
gen nog voortdurend uitgebreid. Men verwacht daar weldra 
overproductie en dientengevolge schade voor de planters. 

Hier hebben wij iets dergelijks met doekoe en ramboetan, 
in jaren als er bijzonder veel vruchten zijn, is er hier over- 
productie, dan worden b.v. dikwijls doekoes verkocht tegen 
2 Ct. per 100 stuks, en wordt nauwelijks het plukloon 
betaald. In werkelijkheid is er echter geen kwestie van 
overproductie, want in de eerste plaats worden werkelijk 
superieure vruchten nog behoorlijk betaald, en op eenigszins 
grooten afstand gelegen plaatsen in Oost-Java, laat staan 
op de Buiten-bezittingen zijn dergelijke vruchten dan bijna 
of in het geheel niet te krijgen. 

De handel en het vervoer in vruchten verkeeren hier 
nog in hunne kindsheid, want behalve over kleine afstan- 
den, zooals tusschen hier en Batavia en op eenige andere 
plaatsen niet te ver van elkaar gelegen, merkt men er 
weinig van. Er ligt hier nog een ruim veld voor onder- 
nemende lui open. Om een paar voorbeelden te noemen, 
zouden er heel wat van de beste ramboetan, kapoelasan 
en doekoes in Oost-en een deel van Midden-Java te plaatsen 
zijn, daartegenover zouden de beste mangga’s van Oost- 
Java hier in grooten getale verkocht kunnen worden, en 
zoo zijn er nog veel andere vruchten, o. a. de druiven van 
Probolinggo, de balimbings van Demak, de djeroeks van 
Garoet en van Poenten, de pompelmoes van Batavia enz. enz. 

Indien men in den vruchtentijd de advertenties in de 


— 668 — 


Hollandsche tuinbouwbladen en ook in andere couranten 
volgt, dan ziet men tal van aanbiedingen van peren, appels, 
kersen in bepaalde hoeveelheden, die op aanvrage tegen 
een bepaalden prijs, netjes en praktisch verpakt worden 
aangeboden. Er bestaat daar een vrij grooten omzet in 
paketten met vruchten, die goedkoop en vlug vervoerd 
worden, deze handel gaat à contant. 

Als ook hier vruchtenhandelaars, b.v. uit West-Java, in 
de groote bladen te Semarang, Soerabaja en elders adver- 
teerden, dat zij tegen bepaalden prijs, bepaalde hoeveel- 
heden vruchten op aanvrage, p.o. franco te huis konden 
bezorgen, natuurlijk à contant, in dit geval tegen rembours; 
hiervoor zouden in de eerste plaats ramboetan, kapoelasan, 
voor sommige plaatsen doekoes, voor andere nanas bogor 
enz. in aanmerking komen. Hetzelfde zouden vruchten- 
handelaars in Oost-Java voor West-Java moeten doen en ik 
ben er zeker van, dat honderden van die gelegenheid zou- 
den gebruik maken, om wekelijks b.v. zulk een paket te 
bestellen. Zooals het met alle nieuwigheden gaat, zou 
het waarschijnlijk in het begin zoo’n vaart niet loopen, 
wel kunnen we als zeker aannemen, dat na verloop van 
een paar jaar zich op die wijze een aanzienlijken handel 
in fijnere vruchten zal ontwikkelen. 

Om vruchtenverzendingen behoorlijk te doen slagen, 
dient men er eenige ervaring van te hebben. Zoo komen 
in aanmerking: de graad van rijpte der vruchten, zijn zij 
te rijp, dan bestaat er kans, dat zij onderweg bederven, 
oogst en verzendt men ze daarentegen te onrijp, dan zijn 
ze minder smakelijk en dientengevolge minder waard. De 
juiste graad van rijpte dient dus gezocht te worden. Van 
niet minder belang is de verpakking, daarvan is toch voor 
een groot deel het slagen van de verzending afhankelijk. 

Het vorige jaar liet de Afd. Buitenzorg voor hare leden 
een aanzienlijke hoeveelheid mangga’s komen, toen deze 
aankwamen was een gedeelte bedorven, terwijl een ander 
deel in uitstekenden toestand arriveerde. Enkele partijen 


— 669 — 


waren zoo maar ruw weg in een kist gegooid, deze kwamen 
hier voor een groot deel verrot aan; anderen in bamboe- 
manden waren beter, maar een partij van Probolinggo, iedere 
vrucht in vloeipapier gewikkeld was verrassend mooi. De 
beste verpakking zal hier wel zijn, in nette stevige bam- 
boemanden, met het oog op de plaats in den trein mogen 
deze manden niet rond, liefst langwerpig vierkant, verder 
moeten zij zoo stevig zijn opdat de vruchten, ook al wordt 
er het een of ander boven op gezet, niet gedrukt worden, 
Nog een andere eisch is, dat het geheel er netjes uitziet. 
Op al die zaken moet gelet en dat moet geleerd worden; 
is de handel in vruchten in handen van onhandige en 
onverschillige lui, dan mag men niet hopen op groote 
resultaten. 

De Vereeniging voor Ooftteelt heeft besloten dit jaar een 
proef te nemen, om den eersten stoot aan dezen handel 
te geven, en om daarmede te beginnen in den tijd van 
kapoelasan, ramboetan en doekoe. In het laatst van No- 
vember, in December, Januari en Februari hebben we hier 
gewoonlijk die vruchten, soms beginnen ze watlater. De 
heer F. WesreNDorp, boomkweeker in dienst van genoemde 
Vereeniging zal zich dan met de correspondentie en met 
de verzending belasten. Ter zijner tijd zal er in de Sema- 
rangsche en Soerabajasche couranten geadverteerd worden, 
tegen welke prijs men bepaalde hoeveelheden van genoemde 
vruchten franco te huis bezorgd kan krijgen, natuurlijk 
tegen rembours, want crediet kan hierbij niet gegeven 
worden. De Vereeniging is geen handelslichaam; zij wenscht 
niets liever dan zoo spoedig mogelijk deze zaak aan ver- 
trouwde personen over te dragen, hare bedoeling is slechts, 
om den bal aan het rollen te brengen, overtuigd zijnde 
dat door dezen handel zoowel de oofttelers als de ver- 
bruikers gebaat zullen zijn. 

De Staatsspoorwegen hebben thans een redelijk tarief 
voor het vervoer van paketten vruchten tot 30 Kg. Indien 
ik goed ingelicht ben, komt de verzending als bestelgoed 


— 670 — 


van dergelijke paketten van Buitenzorg naar Soerabaija voor 
zoover de S. S. betreft testaan op 90 ct, de Ned. Ind. 
Spoorweg Mij. echter bederft het, daar zij voor het kleine 
traject tusschen Djokja en Solo ook 90 ct. eischt, zoodat het 
voor f 1.80 franco te Soerabaija bezorgd wordt. 

De afstand waarvoor de S.S. 90 ct. laat betalen is hier 
796 K.M. terwijl de N.I. Sp. Mij. voor den afstand er 
tusschen in gelegen van Djokjo naar Solo, die slechts 60 
K.M. bedraagt, ook 90 ct. eischt. Het is te hopen, dat 
laatstgenoemde Mij. in zal zien, dat zij door hierin de goede 
bedoelingen der Regeering tegen te werken, ook tegen hare 
eigen belangen ageert en weldra een tarief op genoemd 
lijntje in zal voeren, dat meer in overeenstemming met 
dat der Staatsspoor zal zijn. 

Wij kunnen er zeker van zijn, dat hoe meer de hinder- 
palen, zooals duur vervoer enz. wegvallen, hoe meer de 
vruchtenhandel zich zal ontwikkelen en er geen kwestie 
meer zal zijn van plaatselijke overproductie. Integendeel 
men zal zich dan nog meer gaan toeleggen op betere kwa- 
liteit van vruchten, want behalve het invoeren van betere 
variëteiten, kan al veel bereikt worden door betere cultuur. 

Hier kunnen wij dagelijks zien, hoe zorgeloos onze Javaan- 
sche tuinlieden de ooftteelt drijven en elders op Java gaat 
het al evenzoo, zoo schreeft in 1900 de controleur vAN DEN 
Pauwerr uit Probolinggo in Teysmannia, nadat hij de 
groote voordeelen aangetoond had, die de mangga-teelt in 
Probolinggo opleverde „En men zou — met dat feit voor 
„oogen — zeker denken dat er op Probolinggo veel werk 
„van de mangga-teelt gemaakt werd.” 

„Integendeel; gelijk bijna voor alles zijn inlanders ook 
„hierin zeer onverschillig en toonen zij niet den minsten 
„lust om aan deze zaak hunne bijzondere aandacht te wijden.” 

„Indien men de desa rondwandelt, telkens en telkens ziet 
„men manggaboomen vol parasieten zitten, geen hand, die 
„uitgestoken wordt om die gevaarlijke gasten te ver- 
„nietigen.” 


EON 


„En nog verwondert men er zich soms over, dat zijn 
„manggaboom zoo weinig vruchten draagt.” 

„In vele desa’s wemelt het van manggaboomen, maar 
„vraag niet naar de goede soorten, die treft men er bijna 
niet aan.” 

Ook hierin moet de inlander geholpen worden en dit 
kan geschieden door het aanleggen van proeftuinen. Er 
wordt thans moeite gedaan om dergelijke tuinen in eenige 
der beste vruchtenstreken van Java op te richten. Eerst 
als wij hen dáár geleerd hebben, hoe zij eerste kwali- 
teit vruchten moeten kweeken, als wij ervaring hebben 
opgedaan wat betreft verpakking en verzending, kunnen 
wij trachten ook den export van ooft naar het buitenland 
tot stand te brengen, thans zijn we daar nog niet toe 
in staat. 

Uit Californië kwam onlangs in de „Scientific American” 
een opstel voor onder den titel „Eten wij met onze oogen ?” 
En men kwam daar tot de slotsom, dat vooral bij vruchten 
het uiterlijk, hier de vorm en meer nog de kleur, dik wijls 
nog meer gewicht in de schaal legt dan de smaak. In 
ieder geval is het uiterlijk der vruchten een voorname 
factor voor den handel, en zullen onze oofttelers zich 
moeten toeleggen om ook hieraan hunne zorgen te wijden. 

Zoodra de handel binnenslands op eene behoorlijke hoogte 
is gebracht, kunnen wij aan export naar buiten beginnen 
te denken. De binnenlandsche handel moet de leerschool 
zijn, waarop verder voortgebouwd kan worden. Proeftui- 
nen en tentoonstellingen moeten verder helpen. 

Al is onze ligging midden tusschen tropische landen bij 
lange na niet zoo gunstig als Nederland, toch is het om 
verschillende redenen niet onmogelijk, dat ook hier nog 
heel wat vruchten naar het buitenland uitgevoerd kunnen 
worden, maar dan moeten onze oofttelers eerst leeren su- 
perieur ooft te telên, slechts eerste kwaliteit vruchten kun- 
nen de kosten van het transport verdragen. Verder moe- 
ten wij leeren hoe het best te verpakken, ook moeten de stoo- 


— 672 — 


mers waarmede wij de vruchten verzenden, er min of meer 
voor ingericht zijn. 

Voor de export naar Europa liggen wij zeer ongunstig, 
verschillende andere tropische en subtropische landen ver- 
keeren wat hunne ligging betreft in veel gunstiger omstan- 
digheden, veel dichter in de buurt. Zoo leveren de Kanarische 
en de Kaap Verdische eilanden, Algiers, Tunis en de West- 
Indische eilanden allerlei tropische en subtropische vruch- 
ten aan de Europeesche markten. Daar bestaat die ooft- 
handel reedslang, en zij breidt zich voortdurend uit, daar 
zijn dus ook personen, die er volkomen van op de hoogte zijn. 

In den vorigen winter is hier een proef genomen met 
het verzenden van vruchten naar Amsterdam, maar in een 
koelkamer per S. S. Rembrandt van de Maatij. Nederland. 
In Nederland werd er veel reclame voor gemaakt, in het 
Algemeen Handelsblad kwam er een groot opstel over, 
zoodat de zaak bekend genoeg was. 

De vruchten werden hier verpakt in kleine kisten, voor- 
zien van luchtgaten, iedere vrucht werd in vloeipapier ge- 
wikkeld, van enkele kistjes werden de vruchten in zaagsel 
verpakt, andere in houtwol. 

De bezending bestond uit het volgende: 

Kist. LI. 18 ananassen in zaagsel. 


a DE 17 : „ houtwol. 

„ III. 108 manggistan , 5 

„ IV. 8 ananas en 16 sirikaja in houtwol. 
5 V. 50 sawo manila in zaagsel. 

„ VI. 90 manggistan —, PS 


„ VIL 50 sawo manila in houtwol. 
„ VL 8 ananassen, 16 kapoelasan, 11 sawo manila 
in zaagsel. 


ehh Eat 5007 50 ramboetan in houtwol. 
Es Kl 7 p 20 sirikaja ® DN 
ne 16 ns 10 kapoelasan 


in zaagsel. 
SEE dee É 28 ramboetan in zaagsel. 


— 673 — 


Kist. XIII, 7, ananassen, 42 ramboetan in houtwol. 
IV: 8, fi 45 kapoelasan „ zaagsel. 

De kistjes werden hier verpakt en dadelijk als bestel- 
goed naar Tandjong Priok verzonden en daar onmiddellijk 
in de koelkamer van de Rembrandt overgebracht. Zooals 
uit de brieven uit Nederland blijkt, is deze bezending zeer 
goed overgekomen. De ontvanger er van schrijft: „De uit- 
„slag overtrof de stoutste verwachtingen. Behoudens een 
„heel enkele uitzondering kwamen alle ananassen zeer goed 
„over, zoowel de in zaagsel verpakte als die welke in houtwol 
„waren, trouwens alles kwam uitstekend over.” 

„Eenige sawo manilla’s en eenige sirikaja’s waren on- 
„bruikbaar, toch behoefden er uit de geheele collectie 
„slechts 10 à 12 stuks verwijderd worden.” 

„Het grootste gedeelte was twee dagen na de aankomst 
„reeds verkocht.” 

„De ananas was eerder te onrijp dan te rijp; dat is voor 
„de engroshandel eene verdienste; blijkbaar blijft de ananas 
„in de koelkamer in ’t stadium waarin hij verkeerde, toen 
„hij er in kwam en rijpt niet aan; het was in Januari toen 
„de vruchten arriveerden zeer koud. Komt daarentegen de 
„ananas bij warm weer aan, dan zal zulks de rijping be- 
„spoedigen. Er moet dus rekening gehouden worden, wat 
„de rijpte der te verzenden vruchten betreft met het jaar- 
„getijde. De waarde van de ananas stijgt aanmerkelijk, 
„naarmate de vrucht grooter is; voor een groote ananas, 
„die op de Hollandsche tafels veelal als pièce-milieu ge- 
„bruikt wordt, betaalt men een zeer goede prijs.” 

„De verpakking moet zeer gewijzigd worden, voor den 
„groothandel en voor de buitenlandsche markten geloof 
„ik dat kistjes van 8, 10 of 12 stuks het allerbeste zullen 
„Zijn, als regel zou ik ook voor het andere fruit voor wil- 
„len stellen, nooit de vruchten op elkaar te pakken. De 
„kistjes, die van zeer dun hout vervaardigd kunnen worden, 
„moeten dus ruim de hoogte hebben van de diameter der 
„vrucht, die er in gepakt wordt, ook geloof ik dat man- 


„djes van riet of bamboe, indien die goedkooper zijn en 
„er geen gevaar bestaat voor drukken, als ze op elkaar 
„gestapeld worden, beter zullen zijn ” 

„De ananassen uit Madera komen aan in kistjes, waarin 
„een laagje grove houtkrullen, ze liggen naast elkaar met 
„wat krullen er tusschen in en bovenop, ik meen daaruit 
„te mogen concludeeren, dat grof pakmateriaal, reukelooze 
„krullen, papiersnippers etc. 't beste is.” 


Wij zullen het hierbij laten. Of de firma er veel voor- 
deel mede behaald heeft weet ik niet, men zou het wel 
zeggen, als men verneemt welke prijs voor de vruchten 
betaald werd. Zoo ontvingen we van iemand, die er ge- 
kocht had, de volgende inlichtingen: 


Voor één ananas f 1 
„ twee sawo Manilla „ 1.— 
„ twee ramboetans 5 0:60 
„ een sirikaja vn 069 
„ een manggistan „… 0.40 


Ofschoon het transport in de koelkamer wel zeer duur 
geweest zal zijn en wij niet weten of al de vruchten der- 
gelijke hooge prijzen opgebracht hebben, schijnt er wel op 
verdiend te zijn, en dat moet ook, wil deze handel toenemen. 

Er moeten hier nog veel proeven genomen worden, voor 
in deze het laatste woord gezegd is, ook zou de mogelijk- 
heid onderzocht moeten worden, of bij doelmatige verpak- 
king voor enkele vruchtensoorten de verzending niet 
kan plaats hebben buiten de koelkamer; ik heb daarvan 
geen groote verwachting. 

Verzendingen van ooft naar naburige koloniën zijn, wat 
transport betreft, gemakkelijker. De meeste tropische vruch- 
ten echter worden daar ook geteeld, maar meestal inferieure 
kwaliteit. Kunnen wij nu van sommige soorten betere 
kwaliteit leveren en hebben wij de handigheid, die prak- 
tisch en netjes te verpakken, dan bestaat er nog wel kans 
ook daarheen te verzenden. Over den handel in pompel- 


Eon 


moes naar Singapore heb ik reeds dikwijls gesproken, kun- 
nen wij door middel van den aan te leggen proeftuin te 
Meester-Cornelis, de vruchten zoo krijgen als zij daar 
gewenscht worden, dan kan de uitvoer belangrijk genoeg 
worden. 

Er is nog een ander geval mogelijk, wanneer namelijk 
het seizoen waarin de vruchten rijpen met het onze ver- 
schilt, en dat schijnt werkelijk het geval te zijn. Zoo 
schijnt het volgens berichten dat in Britsch Indië de 
mangga’s midden in het jaar rijpen, terwijl zulks hier in 
de maanden October en November plaats heeft. Indien 
er dan naar de centra’s der bevolking een goede scheeps- 
gelegenheid is, dan kon ook daarheen uitgevoerd worden. 

Zooals ik boven reeds zeide, is de uitvoer naar het bui- 
tenland nog toekomstmuziek, omdat zoowel de teelt als 
de verpakking en de verzending van fruit hier nog op la- 
gen trap staan. Door den handel in ooft binnenslands, 
over wat grooter afstand dan tot heden het geval is, tot 
stand te brengen, hopen wij langzamerhand in staat te 
zijn, die cultuur en dien handel ook verder uit te kunnen 


breiden. 
W. 


DE HEDENDAAGSCHE TAPMETHODEN VOOR 
HEVEA BRASILIENSIS (PARA RUBBER). 


Om de verschiilende tapmethoden, welke heden ten dage 
bij Hevea brasiliensis in zwang zijn beter te kunnen be- 
oordeelen, mag het niet overbodig heeten, vooraf kennis 
te nemen van het ontstaan en de ligging der melksap- 
voerende elementen in de planten. 

Terloops zij hier opgemerkt, dat het melksap of wel 
latex niet te verwarren is met het z.g. „sap van de 
planten. Het melksap komt enkel in bepaalde elementen 
(cellen, vaten) voor, die meestal in de lengterichting van 
de weefsels van de plant verloopen. Zij vormen gewoon- 
lijk een aaneengesloten complex. 

Melksapvoerende weefsels worden in een betrekkelijk 
klein aantal plantenfamiliën aangetroffen, welke voor het 
grootste deel in de tropen thuis behooren. Niet dat geen 
enkele daarvan in de gematigde streken thuis behoort, 
doch is het aantal daarvan evenwel gering in vergelijking 
met de tropen. 

Het zijn voornamelijk vertegenwoordigers van de Eu- 
phorbiaceeën, Moraceeën, Apocynaceeën, Asclepiadaceeën en 
Sapotaceeën, welke tot dus verre het caoutchouc en de 
gutta percha van den handel opleveren *). 

De melksapvoerende elementen liggen gewoonlijk ver- 
spreid in de organen van de plant, zooals in de stengels, 
bladeren, wortels en vruchten en worden reeds vroegtijdig 


1» In den laatsten tijd wordt een inférieure caoutchoucsoort de z.g. 
guayule gewonnen uit een vertegenwoordiger van de Compositen. 

Deze heet Parthenium argentatum, tot heden de eenige caoutchouc- 
leverende plantensoort uit deze familie, 


— 677 — 


in de zich ontwikkelende organen gevormd, zoodat somtijds 
reeds uit nog niet rijpe deelen bij verwonding overvloedig 
melksap vloeit. 

De vorming van de melksapvoerende elementen geschiedt 
op twee wijzen, al naar gelang van de plantensoort. 

In het eene geval zooals bij Hevea en Manihot, ontstaan 
zij uit grootendeels in de lengteas verloopende cellen, waar- 
van de horizontale scheidingswanden zijn weggevallen (op- 
gelost), terwijl als bestanddeel van den celinhoud melksap 
optreedt. Dit wegvallen van de tusschenschotten gaat 
geleidelijk, doch het eindresultaat is een reeks van com- 
municeerende buizen, of wel melksapvaten geheeten. Hoe 
volkomener de tusschenschotten verdwenen zijn, hoe 
meer het buizenstelsel tot haar recht komt en hoe 
beter het melksap uit de wonden vloeit. Dit laatste is na- 
tuurlijk van groote practische beteekenis. 

Bij de guttaperchaboomen treden de melksapcellen nim- 
mer met elkander in verbinding, alhoewel zij een aan- 
zienlijke lengte kunnen bereiken. En dit verklaart, waarom 
bij aftapping van guttaperchaboomen veel minder melksap 
uit de wonden vloeit dan b. v. bij Hevea. 

De andere wijze waarop het melksapweefsel gevormd 
wordt toont ons Castilloa, Ficus, Euphorbia enz; zij is 
kenmerkend voor de familie van Moraceeën, Apocyna- 
ceeën en een deel van de Euphorbiaceeën. Het andere 
deel heeft den vertakten vorm van melksapvaten, als bo- 
ven voor Hevea is geschetst. 

Bij de laatstgenoemde planten worden de melksapvoe- 
rende vaten niet ter plaatse in de groeiende organen 
gevormd, doch worden zij daarheen uitgezonden door de 
in volwassen deelen reeds aanwezige vaten, m. a. w. het 
is eene voortzetting van de bestaande melksaporganen. 
Bij verscheidene van deze planten is vastgesteld kunnen 
worden, dat de kiem van het melksapweefsel eens en voor 
altijd in het zaad in den vorm van een zeker aantal be- 


gincellen is vastgelegd. Elk van deze cellen vertakt zich 
Teysm. XVIII. id 


== ÔTB 


in bepaalde richtingen en houdt gelijken tred met den 
groei van de plant. Bijgevolg is in deze gevallen de com- 
municatie van het begin al volkomen en blijft deze zoo. 

De verbinding van de melksapcellen is hier dus meer 
volkomen dan in het eerst besproken geval, vandaar dan 
ook, dat als regel het melksap bij deze planten rijkelijker 
vloeit. 

Het melksapweelsel in den stam, het deel van de plant 
dat voor de caoutchoucproductie van het meeste belang 
is, komt daarin op bepaalde plaatsen voor. De melksap- 
voerende cellen komen in den nog bladeren dragenden 
stengel voor, het meest op de grens tusschen het houtige 
(merg) en het weekere deel (schors). Ook worden zij wel aan- 
getroffen, doch dan niet zoo talrijk, in meer naar den bui- 
tenkant gelegen ceilen. Voorts bij de knoopen d. i. op de 
plaatsen, waar de bladeren aan den stengel zijn verbon- 
den. Hier staan zij in verbinding met de eerstbedoelde 
melksapcellen. En als derde plaats van voorkomen mag 
nog het merg worden genoemd; bij lianen, als Landolphia 
bijv. is dit het geval. De eerstgenoemde plaats is voor 
ons echter de belangrijkste. 

Nadat de primaire groei heeft opgehouden, gaat de groei 
van den stengel in eene bepaalde richting, enkel in de 
dikte, voort. Dit verschijnsel, bekend onder den naam 
van secondairen diktegroei, gaat het geheele leven van 
den boom door. Het actieve gedeelte is gelegen tusschen 
den bast en het hout en is bekend onder den naam van 
cambium. De cellen, welke het cambium uitmaken, vormen 
aan den binnenkant nieuw hout en aan den buitenkant 
nieuwen bast. Het oudste deel van den bast is beschermd 
door een kurklaag. Bij de melksapleverende boomen ont- 
staan bij elke nieuwvorming van bast door het cambium 
ook weer nieuwe melksapvaten. Hieruit volgt, dat de 
jongste meiksapvaten immer worden aangetroffen in het 
deel van den bast, grenzende aan de cambiumeellen. Bij 
Hevea en Manihot ontstaan de melksapvaten uit een be- 


— 619 — 


paalde, in longitudinale richting verloopende rij cambium- 
cellen, op dezelfde wijze, als zulks bij den primairen groei 
geschiedt. Bij Castilloa e. a. zenden de oude, buitenste 
melksapcellen nieuwe takken uit, welke in de nieuw ge- 
vormde bast dringen en zich hier verder vertakken. 

De melksapeellen, door den groei naar buiten gedrongen, 
worden in elkander gedrukt en drogen op, zoodat de 
latexstroom ter plaatse vermindert of geheel ophoudt. 
Het zijn dus de meest naar binnen gelegen cellen, welke 
het sterkst bloeden bij doorsnijding. 

Een insnijding moet dus gaan tot het cambium, opdat 
het melksap rijkelijk vloeie, doch is het niet noodig, hoe- 
wel onder sommige omstandigheden onvermijdelijk, dat 
zij tot het hout gaat, daar in dit geval de wondsluiting 
slechts bemoeielijkt wordt. Bij een bastdikte van Heveùa 
van 10 millimeter, kan men 83 millimeter diep snijden, 
zonder dat er melksap uit de wond vloeit. Het meeste 
melksap vloeit uit een laag van pl. m. 2 mM. Bij Manihot 
en Castilloa daarentegen komt bij insnijding tot even bui- 
ten de afgestorven bastlaag het melksap overvloedig te 
voorschijn. Het verschil in dit opzicht tusschen beide 
laatstgenoemde boomen en Hevea is opvallend. Het schijnt, 
alsof bij Hevea de allerbuitenste melksapvaten spoedig 
uitdrogen. 


De oudste methode van aftapping wordt nog altijd toe- 
gepast in Brazilië, waar de Hevea brasiliensis inheemsch 
is. Hierbij wordt als volgt te werk gegaan. 

Met de aftapping vangt de arbeider reeds vóór zonsop- 
gang aan. Hij bedient zich daarbij van een bijltje, (fig. 1) 
waarvan de lengte van de snede niet meer dan 8 —4 cen- 
timeters bedraagt. Opdat het bijltje niet dieper in het hout 
dringt dan noodig is, loopt de snede wigvormig uit. Het 
is bevestigd aan een houten steel van 40 — 50 cM. lengte. 


Op den eersten dag wordt. 
met dit bijltje zoo hoog 
als de arbeider kan rei- 
ken, d.i. ongeveer tot op 
pl. m. 2.5 M. van den 
stam eene insnijding, on- 
der eene helling van 45 
graden gegeven. Hij weet 
echter te voorkomen, dat. 
de snede in het hout 
dringt, door op het juiste 
moment met een handi- 
gen draai het bijltje uit 
den wond te lichten, onder medeneming van een stukje 
bast, waardoor zich een holte vormt, waarin het uitstroo- 
mende melksap zich verzamelt. Daar de holte hellend 
ligt, stroomt al het melksap naar den ondersten hoek. Hier 
vlak onder brengt hij onmiddellijk het opvangbakje aan. 
Dit opvangbakje is uit blik vervaardigd en heeft de vorm 
zooals in nevenstaande figuur II is afgebeeld. De opvang- 
bakjes zijn niet allen van dezelfde grootte. 

Men heeft ze gewoonlijk in 
verschillende afmetingen, aan- 
gezien de boomen in melksap- 
rijkdom zeer verschillen kun- 
nen. De meest gebruikelijke 
grootte is die van 120 tot 130 
eMS., inhoud; terwijl daarne- 
vens ook nog van 200 tot 250 
cM?3 worden gebruikt. Per 150 
boomen krijgt een arbeider 
ongeveer 500 bakjes, d. i. dus 
ongeveer 3 stuks per boom. 

Het bevestigen der bakjes 
geschiedt zeer? vlug, opdat geen melksap verloren gaat. 
In dit aanbrengen heeft de arbeider eveneens groote vaar- 


— 681 — 


digheid. Daartoe houdt de arbeider het bakje in de volle 
hand. Nu drukt hij met den bodem, in den palm van de 
hand gesteund, de scherpe rand daar ter plaatse met de 
vingers in een hoek uitgebogen, van het bakje in de schors. 
De bevestiging is zoo stevig, dat het zelden gebeurt, dat een 
bakje door de belasting van het melksap naar beneden stort. 

Den volgenden dag wordt op pl. m. 5 cM. afstand onder 
de eerste insnijding een tweede aangebracht en dit verder 
voortgezet, totdat de onderkant van den stam is bereikt, 
dit is dus na ongeveer 45 dagen. Twee dagen voor dit 
tijdstip is aangebroken, begint hij een nieuwe verticale rij 
wonden te openen. 

Hij begint weêr zoo hoog mogelijk en wel op 5 cM. afstand 

van de eerste wond en gaat verder op dezelfde wijze voort 
als te voren. Waarom nog voor het eindigen van de eerste 
wondrij reeds met de tweede wordt aange vangen geschiedt 
om deze reden, dat uit de eerste twee wonden zoo goed als 
geen melksap vloeit, zoodat het niet noodig is bakjes aan 
te brengen. De wondprikkeling is dan blijkbaar nog niet 
voldoende geweest. 
_ Men vangt slechts met eene rij wonden aan bij boomen 
met een geringen stamomvang. Volgens Cipor, die jaren 
vertoefd heeft in de caoutchoucstreken aan de Amazone, 
mag de gemiddelde stamomtrek van gindsche boomen ge- 
steld worden als varieerende van 1.2 tot 1.6 M. Ongeluk. 
kigerwijze vermeldt hij niet op welke hoogte gemeten. 

Op een andere plaats zegt hij wel, dat de „diameter” 
van de boomen van een „estrada” geschat mag worden 
als liggende tusschen 30 en 40 centimeters. Uitgedrukt 
in den omtrek, zou dit zijn pl. m. 0.95 M. en pl. m. 1.25 M. 
Hieruit zou men kunnen concludeeren, dat in de twee ge- 
vallen de omvang niet op dezelfde hoogte is gemeten. Het 
vermoeden ligt voor de hand, dat CiBor de boomen heeft 
gemeten op gemiddelde hoogte, dit is dus om en bij 1.5 M. Op 
deze hoogte is de stam nagenoeg cylindrisch. Het is echter 
geen gewoonte boomen af te tappen, welke een geringere 


ee 


stamdiameter dan 25 cM of een stamomvang van pl. m. 
80 cM. hebben. 

Heeft men te doen met boomen van minstens 80 cM. 
stamomvang, zoo worden dadelijk twee, aan tegenoverge- 
stelde zijden gelegen, wondrijen in bewerking genomen }). 
Voor elke 40 cM. meer stamomvang wordt één wondrij 
meer genomen. Op een boom met 80 cM. stamomvang zijn 
dus na verloop van 45 dagen 90 wonden aangebracht. Daar 
ginds het aantal oogstdagen op 180 wordt gerekend, heeft 
zoo’n boom na het eindigen der campagne 360 wonden 
ontvangen, liggende in vier verticale rijen. 

In het tweede jaar worden weêr vier nieuwe rijen, 
grenzende aan die van het eerste jaar, bewerkt. In 
het derde en vierde jaar worden de wondrijen aangebracht 
tusschen die van de beide eerste jaren. Na vier jaren 
achtereen getapt te zijn worden de boomen 5 tot 6 jaren 
met rust gelaten, opdat de wonden zich volkomen sluiten 
kunnen met een nieuwe dikke laag bast. 

De bovenstaande van Cisor afkomstige gegevens stem- 
men niet geheel overeen met die van Ure. Volgens Ure 
begint de arbeider beneden aan den stam met de aftap- 
ping. Het aantal werkdagen schat hij op slechts 120 dagen. 

De hoeveelheid melksap, die uit een wond vloeit, is bij 
de verschillende boomen zeer uiteenloopend. Bij sommi- 
gen komen slechts weinige druppels te voorschijn, bij 
andere bedraagt de hoeveelheid melksap, welke in het bakje 
vloeit, 40 tot 50 grammen. Volgens CrBor vloeit er uit de 
wonden van groote boomen meer melksap dan uit die van 
kleinere boomen. Ook vloeien de wonden van alle boo- 
men niet even lang. Gewoonlijk duurt zulks niet langer 
dan vier uren, daar dan de hitte van den dag het melk- 
sap doet stollen. 

Bij sommige Hevea’s heeft na twaalf uren het melksap 
nog niet opgehouden te vloeien. 


1) Hieruit zou men kunnen opmaken, dat nimmer één wondrij wordt 
gemaakt. 


68 


Ginds wordt het melksap, dat op de wonden is gestold 
(de z. g. scraps) niet ingezameld. Men meent, dat daardoor 
de wonden beter tegen indringen van insecten zijn beveiligd. 


De Vischgraatmethode. 
Bij deze methode wordt als volgt te werk gegaan, Op 
fstanden van 20—30 cM., al naar gelang ‚van de insnij 


IC 
B & x 
a 1 23 & 5 GARY 8 
5 
C 
d 
e 
Bj 
5) 
4 
£ v/d & 


dingen, worden op den stam met een guts in den bast 
loodrecht naar beneden verloopende, ondiepe, niet tot het 


— 684 — 


cambium gaande voortjes getrokken. In deze voortjes mon- 
den uit, onder een hellingshoek van pl. m. 30 graden, de tap- 
wonden, welke een lengte hebben van 10—15 cM. Deze tap- 
wonden kunnen paarsgewijze tegenover elkander staande 
geplaatst worden of, onder elkander (fig. II a en III b.) Deze 
stellen voor een opengevouwen baststuk van den stam. 

De horizontale afstand der tapwonden bedraagt 20—25 cM. 
Wat de hoogte betreft, waarop getapt wordt, zoo wordt deze 
meestal 5—6 voet genomen, dus zoover als een inlandsche 
arbeider reiken kan, zonder van eenladder gebruik te ma- 
ken. De wonden worden om den anderen dag aan den bene- 
denkant aangesneden met bijzondere aftapmessen, waar- 
over later meer. Bij voorzichtig aftappen worden het eerste 
jaar de wondrijen 1,3,5,7,enz. en het tweede jaar de tegen- 
overgestelde rijen 2, 4, 6, 8, enz. aangesneden. Het derde jaar 
worden de wonden vlak onder die van het eerste jaar aan- 
gebracht, het vierde jaar onder die van het tweede enz. 
Bij voorzichtig aftappen worden de wonden ook niet meer 
dan 10 maal per seizoen aangesneden. De opbrengsten 
kunnen natuurlijk aanzienlijk worden vermeerderd door 
meermalen in het jaar af te tappen en de tappingsduur 
zooveel langer te nemen, door bijv. in stede van de won- 
den 10 maal, 20 of 30 maal aan te snijden. Het is de vraag 
hoe de boomen dat op den duur verdragen. 

Het uitstroomende melksap wordt 
in eigen gemaakte zinken peper-huis- 
jes (fig. IV) of fabriekmatig vervaardig- 
de bakjes opgevangen. Daartoe wordt 
onder aan elk gootje een bakje be- 
vestigd of op verschillende hoogten 
meerdere, teneinde stolling van het 
melksap onderweg te voorkomen. In 
de bakjes wordt van te voren een 
weinig water gedaan. 

Een nadeel van deze methode is dat 
het oppervlak van den stam een onef- 


3dezo8 opouygou-peerrds aajeY op SUISJOA jdezo8 opoyyow jeerrds af[OoA op SUIS[OA 


wWoodesAsH ‘TIA 'StI wWoogesAaH ‘TA ‘SIJ 


A 
d k Ô 
1 , 
' 4 
- kl : 
; ed \ 
à 
e 1 
t 
ke Â ie 
k . 
! ” : 
\ , ì " 
p 3 
' Ì ' d 
fe Í ° 
ĳ 
As t 1 
t À Tnt g. k - 3 
‘ N 
nl, r ij 
re nr b d 
‚ } Ld 
j pi 
: omen bmi Kat ebd 3 eet ae) 
Ì ' 
je Es \ | 


‘opoyjeu-ZeeisyostA op suoSjOA Jdezo8 worel opuosjoruooroppoe HoADZ opuomnpos 
‘EQ UVA APpUarooJep 
‘yumownoyify, 9} vmmganngjng vep vr Juejduee vop ueA UowoogesaeH SML 'A ‘SM 


Ta 


7 


. 


En EE EE A 


— 685 — 


fen voorkomen krijgt. Bij aftapping volgens a. toonen na 
eenige jaren de lengte-en dwars-doorsnede van den stam 
een oneffen oppervlak. (Fig V). 


(De Spiraalmethode.) 

Hierbij onderscheidt men de volle (Fig VI) en de halve 
(Fig VII) spiraalmethode. Deze methode is in Ceylon uit- 
gedacht. Zij bestaat hierin, dat om den stam een of meer- 
dere schroeflijnen met een spoed van pl. m. 60 graden in 
onderlingen afstand van pl. m. 30 cM. worden getrokken. 
Langs deze schroeflijn wordt de bast weggesneden of juis- 
ter gezegd weggeschaafd. Dit geschiedt eveneens met bij- 
zondere gereedschappen. Ook hier wordt slechts om den 
anderen dag een dun laagje bast weggenomen. Gewoonlijk 
wordt twee maanden achtereen getapt. Er is dan een 
strook bast van pl. m. 5cM. weggenomen. Al naar gelang 
de boomen voorzichtig of sterk afgetapt worden, kan 
men na een kortere of langere rustperiode de aftapping 
hervatten. Deze methode geeft wel de meeste opbrengst. 
Bij mijn onlangs aan Ceylon gebracht bezoek had ik ge- 
legenheid op te merken, dat deze methode ginds weinig 
voorstanders heeft en wel om reden men haar te rigoureus 
vindt (men is bevreesd, dat het leven der boomen erdoor 
bedreigd wordt) en de handeling zelf niet eenvoudig is. 
De z. g. halve spiraalmethode vindt ginds de meeste 
navolgers, o. m. wordt deze toegepast op Culloden Estate, 
de eerste onderneming op Ceylon, waar de machinale be- 
reiding van melksap van Hevea brasiliensis is ingevoerd. 
Verleden jaar produceerde zij 54000 Eng. ponden en dit 
jaar is de productie geschat op 74000 Eng. ponden. Hier 
wordt als volgt te werk gegaan: 

Zoo hoog als de arbeider reiken kan- wordt met een guts 
iu den bast van den stam een verticaal ondiep gootje 
xz getrokken (Fig. VIII). 

Beginnende van de tegenovergestelde zijde van dit goot- 
je worden eerst de linksche a en daarna de rechtsche 


— 686 — 


insnijdingen b aangebracht, welke in het gemeenschap- 
pelijke gootje xz onder een hellingshoek van pl. m. 30 
graden uitmonden. 


De onderlinge afstand der insnijdingen bedraagt 80 cM. 
De helften A en B worden gedurende een maand beurte- 
lings om den anderen dag getapt. Nu wordt de boom 
gedurende een maand met rust gelaten en wordt intus- 
schen een andere serie boomen in bewerking genomen. 
Na verloop van deze maand keert de arbeider weer naar 
de eerste serie boomen terug en past daarop weer dezelf- 
de bewerking toe. Na een maand komt weer de tweede 
serie boomen aan de beurt. Dit wordt nu het geheele 
jaar door voortgezet. En daar bij eenige geoefendheid na 
een jaar aftappen, dus na 90 aansnijdingen niet meer dan 
een strook van 10 cM. bast wordt weggenomen, zou men 
bij voortgezet aftappen na ongeveer drie jaren gedwongen 
zijn nieuw gevormden bast van 4 jaren oud aan te snij- 
den, m. a. w. in drie jaren tijd wordt de boom van zijn 
bast, althans dat gedeelte, wat getapt wordt, geheel ont- 
daan. Op Culloden geeft men echter na drie jaren aftap- 


— 687 — 


pen de boomen één jaar rust. Op Ceylon neemt men an- 
ders aan, dat bij volwassen boomen vierjarige bast weer 
geschikt is om afgetapt te worden. 

Onder aan het gemeenschappelijk gootje is een blikken 
tuitje aangebracht, zoodat het melksap daarlangs stroo- 
mende gemakkelijk in een bakje is op te vangen. Het 
openwerken der wonden geschiedt met bijzondere instru- 
menten, geconstrueerd door den heer Macapau, den tegen- 
woordigen administrateur van de onderneming, waarover 
hieronder in nadere bijzonderheden zal worden getreden. 

Sommige brengen de insnijdingen niet paarsgewijze 
(tegenover elkander gesteld) aan, doch afwisselend (Fig 9). 

Op Culloden Estate, waar bovenstaande aftappingsme- 
thode in het groot wordt toegepast, worden steeds dezelfde 
boomen aan een arbeider ter aftapping gegeven. Op deze 
manier kan bij slecht werk of mishandeling der boomen 
spoedig de schuldige arbeider of arbeidster worden opge- 
spoord. Op Culloden gescheidt het aftappen thans door 
vrouwen. 

Sommigen spoelen de wonden, nadat zij eenigen tijd 
gevloeid hebben, met water na. Hiervoor maakt de 
arbeider of arbeidster gebruik van een flesch met een 
korten tuit. Indien niet met water wordt nagespoeld, be- 
draagt de hoeveelheid „scraps” wel 30% van den totaaloogst. 

De boomen worden getapt, als zij 45 cM. stamomvang 
hebben, gemeten op 8 voet hoogte. 

De heer MacapaMm sprak het vermoeden uit, dat het ge- 
deelte van den stam, hetwelk voor de aftapping diende, 
na verloop van jaren den cylindrischen vorm zal hebben 
ingeboet en een meer elliptischen vorm op de dwarsdoor- 
snede zal hebben aangenomen. 

De aftappingsmethode Culloden heeft voor de practijk 
vele voordeelen. Zij is eenvoudig in de uitvoering, ver- 
langt betrekkelijk weinig tijd en de contrôle is gemakkelijk. 
Zooals reeds is opgemerkt, geschiedt het aftappen reeds 
thans grootendeels door vrouwen. 


Jen 


Op Culloden kan een geoefende arbei- 
der of arbeidster, indien van ’s morgens 
6 tot 10 uur en ’s middags van 3 uur tot 5 
uur wordt afgetapt, 90 boomen bewerken 
en het melksap daarvan inzamelen. Dit zou 
dus slechts 1 man per acre per jaar 
zijn. 

De beide laatstgenoemde methoden 
van aftappen worden in tegenstelling van 
de eerste en de nog hier verder te be- 
schrijven aftapmethode van HoLLOwAyY, 
de „shaving” methode genoemd, aange- 
zien de bast door schaven wordt weg: 
genomen. De hiervoor meest in gebruik 
zijnde aftapinstrumenten zijn: 


Bowman-Northway tapmes. Fig. 10. 

Is ontleend aan het tapmes, dat de gut- 

tapercha inzamelaars in Borneo bezi- 

gen bij de aftapping van guttapercha- 
boomen. 


BowMaN-Norrnwar hebben er nu de volgende verbe- 
teringen aan gebracht. Aan de oorsponkelijk rechte guts 
hebben zij een gebogen vorm gegeven en om te voorko- 
men, dat het hout resp. cambium getroffen wordt, hebben 
zij aan den onderkant een sleuf gemaakt, waarin een 
recht stukje stalen veer kan worden geschoven. De veer 
is niet onbewegelijk aan het mes verbonden, omdat in dit 
geval de eerste insnijding niet zou gemaakt kunnen wor- 
den. Om de eerste insnijding in den bast te maken, moet 
men de veer uit de sleuf trekken. 


Miller id. (Fig. 11). | 
De gutsvorm is hier vervangen door een hol paral- 
lelopipedum. De onderzijde is slofvormig uitgesmeed. De 


— 689 — 


uitsteeksels beletten, dat het hout resp. cam- 
bium wordt aangesneden. Om de eerste in- 
snijding te maken kan dit mes niet dienen. 

Aan genoemde twee messen heeft men op 
de caoutehouectentoonstelling van 1906 op Cey- 
lon elk een gouden medaille toegekend. 


Pask-Holloway (Fig. 12). 

Is overeenkomstig de vorige, wat den vorm 
van de snijdende deelen betreft, doch het 
voorstuk is afneembaar, zoodat het gemak- 
kelijk geslepen en, versleten zijnde, verwis- 
seld kan worden. 

Om te voorkomen, dat het hout resp. cam- 
bium wordt aangesneden, is in de opening 
een vaste kern op een bepaalde wijze aan- 
gebracht. 

Bij het gebruik van tapmessen, welke voor- 
komen, dat tot in het cambiumweefsel wordt 
gesneden, is het evenwel onvermijdelijk 
gebleken genoemd weefsel onbeschadigd te 
laten. 

Figll Om het melksap rijkelijk te doen vloeien, 
is het noodig, dat ook de vaten worden 
doorgesneden welke zeer dicht aan het cambium grenzen. 
Dit zijn, zooals we boven hebben opgemerkt, de jong- 
ste vaten. Om nu ook deze vaten te treffen, zonder 
het cambium al te zeer te beschadigen, bedient men 
zich van de z. g prik- of perforeerinstrumenten. Het 
dunne laagje bast, dat gespaard is gebleven ter beschut- 
ting van het cambiumweefsel, wordt met de „pricker” 
nabewerkt en wel terzelfder tijd onmiddellijk, nadat met, 
het tapmes een dun spaantje bast is weggenomen. 

Er zijn thans twee modellen van „prickers” in gebruik. 
De eenvoudigste is die van BowMAN-NoRTHWAY, bestaande 
uit een getand rad (perforeer-rad). (Fig 13). 


— 690 — 


De andere is die van MACADAM 
(Fig. 14), bestaande uit een getand 
stalen plaatje, bevestigd in een beugel. 
De wonddiepte kan door het verstellen 
van een plaatje met behulp van een 
vleugelschroef worden geregeld. Eene 
verbetering zou het zijn zoo de tan- 
den volgens een gebogen lijn waren 
geplaatst, instede van in een rechte. 
Thans rest ons de bespreking van 
de laatste aftappingsmethode. Het 
is de. 


Korte \ / methode van Holloway. 

Deze methode zag ik in het groot 
toegepast op Kepitigalla, de onder- 
neming, waarvan de heer HoLLOwWAY 
administrateur is. Zij heeft groote 
overeenkomst met de oorspronkelijke 
braziliaansche methode. Veel navol- 
ging heeft deze methode op Ceylon 
nog niet gevonden, m. i. omdat som- 
migen haar verward hebben met de 
gewone lange \/ methode, welke vroeger in toepassing 
is gebracht, doch ongunstige resultaten heeft opgeleverd; 
zoodat deze methode niet meer in practijk wordt gebracht. 
De methode van Horroway verdient echter nog wel onze 
aandacht. 

Met de aftapping wordt op pl.m. 75 cM. van den grond 
aangevangen. Figuur 15 stelt voor een gedeelte van 
den stam op genoemde hoogte, de bast opengevouwen 
gedacht langs al. Op den eersten dag worden met 
het tapmes van HorLowar insnijdingen gemaakt in den 
vorm van een korte \/. De beenen van de \/ raken el. 
kander niet. De lengte van de beenen der \/ bedraagt 
pl. m. 5 cM. Den volgenden dag wordt niet getapt, doch 


ERGO 


den derden dag worden insnijdingen onder en 
boven de vorige (1) gemaakt. De vijfden dag 
worden weer onder en boven van de vorige 
insnijdingen (2) nieuwe gemaakt (8). Zoo 
wordt gedurende twee maanden voortgegaan. 
Na verloop van dezen tijd heeft men, wat de 
onderste insnijdingen betreft, nagenoeg den 
voet van den boom bereikt. Aan den boven- 
kant is men eveneens op pl.m. 1.5 M. geko- 
men. De insnijdingen liggen in verticale rich- 
ting pl. m. 2 eM. van elkander. Nu worden 
de boomen twee maanden met rust gelaten 
en een andere reeks op de zelfde manier onder 
handen genomen. Op de dagen, dat niet aan- 
gesneden wordt, zijn de arbeiders bezig met 
het verzamelen van de scraps uit de aansnij- 
dingen van den vorigen dag. Na twee maan- 
den worden deze boomen weer met rust gela- 
ten en keeren de arbeiders terug naar de 
eerste reeks boomen. Zij vangen weer op de 
zelfde hoogte en wel op pl. m. 10 cM. van de 
eerste insnijding aan. Door om den anderen dag te tappen 
ontstaat de wondrij b. Na 8 maanden wordt de wondrij 
e aangebracht. In een jaar worden de boomen dus drie- 
maal afgetapt. Heeft de boom een omvang op 3 voet 
van meer dan 80 cM., dan worden instede van één ver- 
ticale op hetzefde tijdstip twee verticale wondrijen aange- 
bracht (at en a?) en heeft de boom op genoemde hoogte 
een omvang van meer dan 1.20 M. dan kunnen geliĳk- 
tijdig drie verticale wondrijen worden aangebracht. 
Bama en’ a°). 

Het volgend jaar worden de insnijdingen op dezelfde 
manier aangebracht en wel tusschen de wondrijen (a, b en 
ce) van het vorige jaar. Het derde jaar wordt het hoogere 
deel van den stam getapt. Voor het aftappen op deze 
hoogte moet reeds van ladders worden gebruik gemaakt, 


HK g {4 


De insnijdingen 
kunnen hierdoor 
niet zoo gelijkmatig 
worden aange- 
bracht als bij het 
onderste gedeelte 
van den stam. Daar- 
om worden inplaats 
van de \/ en- 
kel lange insnij- 
dingen gemaakt 
van 10 — 15 cM. 
lengte. De aftap- 
ping geschiedt hier 
enkel van onder 


naar boven. HouLoway gaat hiermede steeds hooger voort, 
bij sommige boomen zelfs tot op 30 voet hoogte. Om 
verwarring te voorkomen en het toezicht te vergemakke- 
lijken, heeft HoLvoway voor het tappen van deze hooge 
stamgedeelten drie stel ladders in gebruik, n. Ll. van 10, 15 


en 20 voeten. 


ab’ ef 


G 


oe A on NO & 


az B? Cc? a 


| 


(pe 


Jrg. XY. 


ANS 


Na het derde jaar, dus 
in het begin van het vier- 
de jaar is volgens Hor- 
„owAYy het stamgedeelte 
van den voet tot 1.5 M. 
weer geschikt om getapt 
te worden, zooals het 
drie jaar geleden getapt 
is geweest. 

Of de boomen deze 
intensieve aftapping op 


den duur goed verdragen, zal de verdere ervaring nog 
moeten bevestigen. 
De insnijdingen brengt Horroway met een door hem 


geconstrueerd aftapmes (Fig. 16) aan. 


Het is een op de 


te Tjikeumeuh 


ro j. Heveaboom uit den Cultuurtuin 
olgens m 


ethode Holloway. 


8 


etapt v 


or 
fe) 


— 695 — 


doorsnede driehoekige trekbeitel. Eene 
A\ inrichting, welke belet, dat het cambium 
wordt getroffen, is niet aanwezig. 

Volgens de laatste verbetering is het 
voorstuk door het losschroeven van twee 
schroeven afneembaar. Dit heeft het 
voordeel, dat het als het versleten is, 
door een nieuw voorstuk gemakkelijk is 
te vervangen, zonder den geheelen beitel 
weg te doen. Dit voorstuk kan elke. 
smid maken en kost niet meer dan 
hoogstens 30 cents. 

Het spreekt van zelf, dat het uit- 
stroomende melksap ook hier in bakjes 
wordt opgevangen, waarvan één onder 
elk paar insnijdingen wordt aangebracht. 
Naspoeling van de insnijdingen met 
water wordt hier niet gedaan. 

Daar de meeste op Kepitigalla setante 
boomen den leeftijd hebben van 9 — 16 
jaren, vroeg ik den heer Horroway, of 

lig. 16 ook jongere boomen deze aftappingsme- 
thode goed verdragen, waarop de heer 
Horroway bevestigend antwoordde. De heer HoLLowAy 
toonde mij een 11-12 jarigen boom (Fig. 17), welke volgens 
de methode gedurende vijf achtereenvolgende jaren getapt 
is geweest. Op dat oogenblik zag de bast van den boom, 
overdekt met litteekens van geheelde wonden, er gezond 
en gaaf uit. Geen knobbels z.g. „Knots” konden waar- 
genomen worden. 

Volgens den heer HorLoway kan een geoefende arbeider 
volgens zijn methode 100 boomen per dag tappen, dus een 
man per acre. 


W. R. Trour pe HAAS. 


Teysm. XVIII, 45 


CURSUS VOOR LAND- TUIN- EN BOSCHBOUW. 


In plaats van de cursussen voor Land-en Tuinbouw aan 
het Departement van Landbouw wordt met 1 Januari 
een nieuwe cursus geopend, zooals boven is aangegeven. 
Op dezen cursus kunnen jongelieden van 15 tot 18 jaar 
worden aangenomen, die met goed gevolg klein ambtenaars- 
examen hebben afgelegd. Voor tien leerlingen is een beurs 
beschikbaar van f 25.— ’s maands, mits hunne ouders 
of voogden geheel onvermogend zijn. Voor allen is het 
onderwijs gratis, ook de hulpmiddelen voor het onderwijs 
zijn gratis. 

De cursus duurt voor allen twee jaren, na afloop hier- 
van kunnen zij aan een vergelijkend onderzoek deelnemen 
en kan dan een nader te bepalen aantal van de beste leer- 
lingen, onder het genot van een toelage verder in oplei- 
ding genomen worden bij het boschwezen, met het doel 
later eene plaatsing als opzichter bij dien tak van dienst 
te verkrijgen. De overigen kunnen dan nog een jaar uit- 
sluitend in de praktijk van den Land- en Tuinbouw ge- 
oefend worden. 

Het onderwijs in de eerste twee jaren zal bestaan ’s 
morgens de eerste uren van den dag praktisch werk in den 
Botanischen tuin en in den Cultuurtuin, verder iederen 
ochtend twee uur in de technische gedeelten van het vak, 
en ’s namiddags twee uur in de Nederlandsche taal en in 
de beginselen van wiskunde, ook zal onderwijs gegeven 
worden in de beginselen van rechtlijnig en bouwkundig 
teekenen. 

Leerlingen, die aan dezen cursus wenschen deel te ne- 
men, moeten zich vóór 15 December aanmelden bij den 
Directeur van Landbouw. 


— 695 — 


Er is dus hier weer een gunstige gelegenheid voor jongelui 
om zich te bekwamen en later een behoorlijk bestaan te 
krijgen. In de eerste plaats om opgeleid te worden tot 
opzichter bij het Boschwezen, en in de tweede plaats zich 
voor te bereiden voor den Indischen land- en tuinbouw. 

Ik moet er hier echter de aandacht op vestigen, dat deze 
opleiding niet geschikt is voor gemakzuchtigen. Er zal 
flink gewerkt moeten worden, zij, die daar weinig lust 
in hebben, doen beter zich niet aan te melden. 

W. 


GIFSTOFFEN TER BESTRIJDING DER ORGANISMEN 
DIE ONZE CULTUURPLANTEN BESCHADIGEN. 


(Vervolg van pag. 655) 

Arsenicum in den vorm van muizentarwe schijnt overvleugeld 
te worden door de tegenwoordig aanbevolen saccharine-strychnine- 
haver. Als Schweinfurter-groen is het arsenicum evenwel van veel 
belang voor den phytopatholoog. Ook van dit middel is het ge- 
bruik uit Amerika tot ons gekomen; men is daar weinig angstvallig 
in den omgang met sterk werkende vergiften. 

Schweinfurtergroen ook onder den naam van Parijsch-groen als 
verfstof reeds veel langer bekend, is een mengsel van koperarseniiet 
en koperacetaat van eenigszins wisselende samenstelling. Het wordt 
bereid door koken van kopergroen, rattenkruid en azijn, en iseen 
smaragdgroen kristallijn poeder, zeer weinig oplosbaar in water, 
maar toch nog genoeg om plantendeelen te kunnen beschadigen. 

In poedervorm, al of niet met droge gebluschte kalk vermengd, 
wordt het in Amerika gebruikt tegen de katoenrups, Aletia ay- 
lina Say. Het verstuiven geschiedt o.a. door zakken van grove stof 
met het poeder te vullen en te bevestigen aan een stok, die dwars 
op den rug van een spau ezels is gebonden. De schokkende be- 
weging der dieren doet het poeder verstuiven. Algemeener nog is de 
toepassing als sproeimiddel, dat men bereidt door het in den handel 
verkrijgbare poeder of pasta af te wrijven met water in verdun- 
ningen van 1 kg. tot 800 à 2000 L. Sommige planten, b. v. per« 
ziken worden zelfs door deze meest verdunde oplossingen nog be- 
schadigd, zoodat men er toe overgegaan is, evenals bij het bepoe- 
deren geschiedt, om kalk onder het sproeimiddel te mengen. De 
kalk, die op zichzelf geen schadelijke werking heeft, kan men 
gerust in iets grootere hoeveelheden toevoegen, dan noodig zou zijn 
om het oplosbaar gedeelte van het Schweinfurter groen neer te slaan. 
Een toevoeging van ongeveer 1 pCt. kalk heeft bovendien het 
voordeel, dat men gemakkelijk aan de witte kleur van het opge- 
droogde vocht kan zien, welk gedeelte van het gewas reeds be- 


ien 


sproeid is. De bereiding zal natuurlijk altijd met de noodige voor- 
zorgen moeten geschieden, opdat men niets van het gemakkelijk 
verstuifbare poeder inademt of er niet van morst. De pulverisateur 
zal van een roertoestel voorzien moeten zijn, daar het groen vrij 
snel bezinkt. 

Als voorbeeld van de vele toepassingen noem ik die, welke in 
den laatsten tijd met succes door het Deli-proefstation tegen de 
rupsenplaag zijn verricht. Men nam deze proeven op de kweek- 
bedden en gebruikte 1 per M.M. groen, wat ongeveer gelijk staat 
met 1 op 2000 arseentrioxyde, In de besproeide tabaksbladeren 
heeft pre Bussy geen arsenicum kunnen aantoonen, trouwens de 
andere onderzoekers, die zich met dit vraagstuk bezighielden vonden 
ook geen arsenicum in de besproeide bladeren. 

Het zal overweging verdienen, bij veelvuldig gebruik, ter be- 
sparing van onkosten een prepraraat te maken, dat het Schwein- 
furter groen vervangen kan, en dit schijnt het best uitvoerbaar 
door in voorraad te houden ongebluschte kalk, een oplossing van 
natriumarseniiet en een oplossing van kopervitriool. 

De eerste oplossing bereidt men door 3 deelen rattenkruid, 8 
deelen soda en 8 deelen water te koken tot de vaste stof is opge- 
lost en dan te verdunnen met water tot 1000 deelen; de tweede 
door 7 deelen kopervitriool op te lossen in 1000 deelen water. Van 
de kalk maakt men kalkmelk van 1 pCt. Vier deelen van de kalk- 
melk, één deel van de eerste en één deel van de tweede oplossing 
geven een vloeistof, die in arseengehalte ongeveer gelijkstaat aan 
de in Deli gebruikte, maar die nog het voordeel heeft, dat het 
vlokkige groene neerslag, in dit geval koperarsniiet of Scheeles- 
groen, amorph is en wat minder snel bezinkt. Toch moet ook deze 
vloeistof onder het sproeien geroerd worden, want van een goede 
suspensie staat zij nog ver af. Gunstige resultaten zijn er mede 
verkregen bij ooftboomen tegen de spanrupsen, voor den kleinen 
wintervlinder Cheimatobia brumata L. Eén bespuiting evenwel 
is onvoldoende, omdat de rupsjes, die in de toppen der twijgjes 
zijn ingesponnen, en die zich met het groeiende blad voeden, den 
dans ontsprongen. 


ALs VOEDSEL DIENENDE MIDDELEN. 
Phosphorus. 


Aan de bestrijding van veldmuizen, Arvicola arvalis L. en water- 


— 698 — 


ratten Arvicola Amphibius L. door phosphorus is gevaar verbonden, 
niet alleen voor den mensch, die het middel toebereidt, maar ook 
voor sommige dieren, die de muizen vervolgen en die dus tevens 
de kans loopen er door vergiftigd te worden. Men bereidt de 
phosphorus toe als pap en brengt deze in de muizengaten, zoodat 
de dieren, die daar passeeren er iets van aan de vacht krijgen. 
De muizen nu likken zich de vacht schoon en vergiftigen zich aldus. 

Men bereidt de phosphorpap door een pijp witten phosphorus 
rond te roeren en aldus te doen smelten in een dunnen stijfselpap, 
die een temperatuur van 45e C. heeft, hierbij natuurlijk zorgende 
de phosphorus niet aan te raken of aan de lucht bloot te stellen. 

’s Avonds vóór men het middel aanwendt, laat men alle muizen- 
gaten dicht trappen; slechts in die gaten welke den volgenden 
morgen open zijn, bevinden zich de muizen. In deze brengt men 
wat phosphorpap aan stroohalmpjes, die men er in heeft gedoopt. 
Wanneer dan tegen den avond de muizen naar buiten gaan, be- 
vuilen zij hare vacht. 


Strychnine. 

Voor hetzelfde doel als de phosphorpap worden tegenwoordig 
graankorrels (haver, tarwe) gebruikt, die met strychnine vergiftigd 
zijn. Men laat 1 kg. van het graan 1 à 2 dagen weeken in eene 
oplossing van 0.2 G. fuchsine (beter nog van de een of andere 
blauwe kleurstof), 5 G. strychninenitraat en 400 cub. cm. water, 
men droogt, bevochtigt de korrels met 1 G. saccharine en 1 G. 
soda in 100 eub. em. water en droogt op nieuw. De zoete smaak 
der vergiftigde korrels maakt dat de muizen er liever van eten 
dan van de gewone korrels. 


TEGEN PLANTEN (PARASIETEN EN ONKRUIDEN). 
Poederachtige stoffen. 
Zwavel. 

Het bepoederen van plantendeelen met zwavel, een bewerking, 
die in de wijnbouwende streken algemeen wordt uitgevoerd, is ge- 
richt tegen de meeldauwzwammen of Oidiumvormen der Zrisi- 
pheeïn. De proeven om er ook andere fungoïde ziekten mee te 
bestrijden, hebben geen resultaten gehad, evenmin de pogingen, 
om de zwavel door andere goedkoopere middelen te vervangen. 
Bij ons zal het zwavelen voornamelijk bij de teelt van druiven 


— 699 — 


(tegen Oidium Tuckeri Berk) en van rozen (tegen Sphaeroteca 
ponnosa Lev.) loonend zijn. 

Het is van veel belang hier na te gaan, welke zwavel men ge- 
bruiken moet, aan welke eischen zij moet voldoen voor ons doel 
en hoe hare werking verklaard wordt. 

Zwavel komt in vrijen toestand in vulcanische streken voor. 
Vooral in Sicilië, de Romagna en Mexico worden er uitgestrekte 
lagen van gevonden, in welke zij met gips, kalk of mergel is ver- 
mengd. Ofschoon zij ook uit zwavelkies en als nevenproduct bij 
sommige fabriekprocessen wordt gewonnen, voorzien de twee Ita- 
liaansche centra de wijnbouwende streken in Europa van gemalen 
ruwe zwavel. De ruwe zwavel wordt verkregen door uitsmelting 
van de vulkanische zwavel; de aardachtige verontreinigingen zet- 
ten zich daarbij meer of minder volkomen af‚ vandaar dat deze 
zwavel nog in vier kwaliteiten in den handel is, van welke de 
eerste twee bijna geheel zuiver zijn, de derde tot 4°/ en de vierde 
grootere en zeer afwisselende hoeveelheden van de natuurlijke bij- 
mengselen bevat. De derde kwaliteit wordt het meest gebruikt 
voor de bestrijding van den wijnstokmeeldauw in de wijnbouwende 
streken. Bij ons, waar de vraag veel kleiner is, zal men meest 
tot pijpzwavel zijne toevlucht nemen. Deze is door destillatie ge- 
zuiverd en opgevangen bij een boven het smeltpunt gelegen tem- 
peratuur. Evenals de ruwe zwavel is zij dus uit den vloeibaren 
toestand gekristalliseerd. Deze overeenkomst is gemakkelijk ook 
na het fijnmalen waar te nemen. Het microscoop geeft n.l. bij 
beide deze soorten splinters te zien met scherpe hoeken en kanten. 
Bloem van zwavel daarentegen, die gesublimeerd is, dus als 
kritallen zich kon afzetten bestaat uit kleine sphaeroiden of com- 
‚ plexen van sphaeroiden. Zij valt al te gemakkelijk van de blade- 
ren af en is daarom minder gewild. Met ammoniak gewasschen 
zwavel en gepraecipiteerde zwavel bezitten een graad van zuiver- 
heid, die voor phytopathologische doeleinden totaal overbodig is, 
terwijl zij geen van beiden aan de bladeren blijven hangen. 

Waar het wel op aankomt is, dat het poeder zoo fijn mogelijk 
zij, opdat een zoo groot mogelijk oppervlak aan oxydatie zij bloot- 
gesteld, zeer waarschijnlijk toch oefent de zwavel haar werking uit 
doordat zij, zoolang er korrels van op het blad liggen, zwavel. 
dioxyde afstaat. Het zwavelen is dus zoowel een voorbehoed- als 
een geneesmiddel: de dampen van zwaveldioxyde dooden zoowel 


TN 


de Oidiumsporen, die, op het blad vallende, dit zouden kunnen in- 
fecteeren, als den reeds aanwezigen meeldauw, voorzoover hij zich 
buiten op het blad en in de ademhalingsorganen bevindt. 

In nog een ander opzicht zou zwavel gunstig kunnen werken en 
wel mechanisch; een poederlaag, die het blad bedekt, zal het ook 
reeds eenigszins beschermen tegen infectie. Men heeft dan ook 
door bepoedering van den wijnstok met het stof van de wegen en 
met meel eenig resultaat verkregen, maar zwavelpoeder werkt toch 
heel wat beter; dus speelt de scheikundige werking de hoofdrol. 

Uit het voorgaande volgt, dat het voor ons van °t grootste gewicht 
is de fijnheid van de zwavel te kunnen bepalen; een zuiverheids- 
bepaling is slechts in zooverre van belang, als zij ons gegevens 
verschaft over de billijkheid van den bedongen prijs. Het onder- 
zoek naar de zuiverheid kan geschieden door de gloeirest te bepa= 
len en ook door na te gaan hoeveel van het poeder in zwavel- 
koolstof oplost. De uit den vloeibaren toestand bekoelde zwavel, 
die voor ons alleen in aanmerking komt, lost n.l. op een zeer 
geringe rest na, geheel op in zwavelkoolstof, in tegenstelling met 
de gesublimeerde zwavel. De fijnheid van het poeder kan zeer 
uiteenloopen. De beste kwaliteit is die, welke als „sulfo ventilato” 
in den handel komt, en die uit een gemalen en gezeefd poeder is 
afgescheiden door er een luchtstroom over te laten strijken, zoodat 
de fijnste deeltjes worden meegevoerd. Mieroscopisch onderzoek 
geeft natuurlijk reeds eenig inzicht in den graad van verdeeling 
van het poeder, en bloem van zwavel wordt er direet door herkend 
aan den sphaeroïdaalvorm der korrels. Een gemiddelde voor de 
korrelgrootte kan men evenwel op deze wijze niet opstellen ; daar- 
voor loopen de deeltjes te veel uiteen. Ook op het gewicht van 
een bepaald volume is geen pijl te trekken, omdat de ligging der 
deeltjes in het maatvat verschillend kan zijn. Op losse wijze in 
de maat gebracht weegt een liter zwavelpoeder 500 à 700 gram; 
stevig ingestampt kan een liter 900 tot 1100 gram bevatten. 

Voor de toediening der zwavel worden in de wijnbergen speciaal 
daarvoor vervaardigde handblaasgalgen gebruikt. 

Of inderdaad de werking van zwavel alleen op haar oxydatie tot 
zwaveldioxyde berust, of dat ook zwaveldampen en zwavelzuur 
hierbij eene rol spelen, is nog niet uitgemaakt, zwavelwaterstof 
doet zeker niet mee, daar zij zich bij gelijktijdige aanwezigheid 
van zwaveldioxyde tot zwavel zou omzetten. 


— 701 — 


Ook is er nog weinig klaarheid omtrent de werkingen der atmos- 
pherische factoren bij de oxydatie. Fen hooge luchttemperatuur 
schijnt de oxydatie te bevorderen; bij zeer warm weer ep in drui- 
vekassen, waar de temperatuur een ongewone hoogte bereikt, is 
meermalen beschadiging van planten na de toediening van zwavel 
waargenomen. Aan zonneschijn en aan regens wordt door sommi- 
ge schrijvers de activeering toegeschreven. Maar in de gepubli- 
ceerde waarnemingen is zonneschijn wel eens verward met droogte, 
en betrokken lucht met vochtig weer. Aan de oppervlakte van 
het blad zal de vochtigheidstoestand van de lucht wel altijd vol- 
doende zijn en het is dus waarschijnlijk, dat de invloed van het 
zonlicht grooter is dan die van het vocht. 

Men heeft beproefd zwavel in verbinding met een vloeistof te 
sproeien, o.a. door haar te mengen met Bordeausche pap. De 
zoo toegediende zwavel bleek echter, waarschijnlijk tengevolge van 
omhulling der deeltjes, door de neerslag van het mengsel, veel 
minder werkzaam te zijn. Zwavellever, kaliumpermanganaat, kalk, 
soda, geen dezer stoffen kan de zwavel in haar werking op den 
meeldauw vervangen. Wel wordt zwavel al sproeimiddel tegen de 
San José schildluis in den vorm van „salt-lime-sulfur-wash”’ gebruikt, 
een waterige vloeistof, bereid uit ongeveer 10° gebluschte kalk, 
6.5 pCt. zwavel en 5 pCt. keukenzout; de zwavel is door koken 
met kalk en water in oplossing gebracht. Alleen in landen, waar 
het langen tijd droog is, als Californië en Australië, waar het 
residu al dien tijd op de boomen, en dus ook op de schild- 
luizen blijft zitten, heeft men er succes mede. Fen mengsel van 
zwavel en kalkmelk gebruikt men ook wel om de stammen en 
takken van den wijnstok dikwijls mede te zuiveren. 

(Wordt vervolgd.) 


48. 
KORTE BERICHTEN, 
UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


PROEVEN MET TWEEDE GEWASSEN TE BUITENZORG. 
DOOR 
J. E. vAN DER Srok. 


OEE 


Arachis hypogaet L. Katjang tanah. 

Door de inlandsche bevolking op Java worden vier verschillende 
variëteiten verbouwd. Hieronder neemt een laatrijpende soort, de 
katjang tjina (I), een in vele opzichten (aard der vertakking, stand 
der stengels, grootte en kleur der blaadjes, plaats van het eerste 
bloempje, tijdstip van openen der bloempjes, vorm der peulen enz.) 
geheel afzonderlijke plaats in. 

De drie overige, door de bevolking onderscheiden variëteiten zijn 
onderling nauw verwant. De bovenaardsche deelen der planten 
gelijken hier bedriegelijk veel op elkaar en slechts door middel van 
de peulen en zaden laten deze variëteiten zich gemakkelijk onder- 
kennen. Enkele onlangs uit Amerika en de Philippijnen inge- 
voerde en in den proeftuin uitgeplante soorten sluiten zich geheel 
bij deze ondergroep aan. Hoewel de hiertoe behoorende typen op 
verschillende leeftijden rijpen, zijn zij toch, voorzoover nagegaan, 
allen, met betrekking tot de katjang tjìna, als vroegrijp te be- 
schouwen. 

De katjang tjina bleek onder de hier te Buitenzorg heerschende 
omstandigheden, een geringe kultuurwaarde te bezitten. De stroo- 
opbrengst is overvloedig en overtreft die van de overige variëteiten ; 
echter de opbrengst aan peulen laat te wenschen over. In de 


— 105 — 


Preanger en de omstreken van Buitenzorg wordt ze niet of zoo 
goed als niet verbouwd. Het vermoeden ligt voor de hand, dat 
deze soort in meer droge en lage streken beter zal voldoen. 

Het oogsten der katjang tjina levert een bijzondere moeilijkheid 
op. Bij de vertegenwoordigers van de groep der vroegrijpe typen 
kan het oogsten geschieden door eenvoudigweg de planten uit den 
grond te trekken. Indien eenige voorzichtigheid in acht genomen 
wordt, blijven de peulen aan de plant bevestigd. Oogst men echter 
op dergelijke wijze de katjang tjina, dan breken de vruchtstelen, 
zelfs op vrij lichte gronden, voor het meerendeel af‚ zoodat de 
peulen grootendeels in den grond achterblijven en dan uitgegraven 
moeten worden. Ook bij den oogst der vroegrijpe typen wordt, 
na het uittrekken der planten, nog oppervlakkig met de hand na- 
gegraven, teneinde de enkele achterblijvende peulen te verzamelen. 

Terwijl de peulen der vroegrijpe tijpen alle zeer nabij den stam 
tot ontwikkeling worden gebracht, is dit bij de katjang tjina 
geenszins in die mate het geval. Deze laatste soort toch maakt 
zeer lange, min of meer kruipende zijstengels, waardoor, zooals 
begrijpelijk is, de vruchten in een wijdere, kring om den stam ver- 
spreid komen te liggen. De vroegrijpe typen dragen daarentegen 
zijstengels, die teu eerste aanmerkelijk korter zijn en ten tweede 
een min of meer opgerichten stand hebben, waardoor de zich in 
den grond dringende jonge vruchten steeds nabij den stam blijven. 
Ook de plaats der bloempjes oefent nog invloed uit op den aard 
der verspreiding der peulen in den grond. Bij de katjang tjina 
ontwikkelen zich de okselknoppen der beide eerste, schubvormige bla- 
deren aan de zijstengels niet tot bloeiwijzen, maar tot bebladerde zij- 
stengels van hoogere orde. De plaats van het eerste bloempje be- 
vindt zich in den oksel van het derde blad der zijstengels, daar 
zich eerst hier de knoppen tot bloeiwijzen ontwikkelen. 

Bij de vroegrijpe typen is het anders gesteld ; uit de okselknoppen 
der beide eerste schubvormige bladeren der zijstengels ontstaan 
hier wel degelijk bloeiwijzen, in welke omstandigheid alweer een 
oorzaak gelegen is voor de meer aaneengesloten groepeering der 
peulen om den hoofdstengel bij deze vroegrijpe typen. 

De alhier door de inlandsche bevolking thans algemeen aange- 
plante vroegrijpe varieteiten zijn, zooals reeds gezegd, drieërlei, 
door ons aangeduid met de namen katjang amerika (LI), katjang 
Holle (III) en katjang soeoek (IV). 


nes 


De katjang amerika (II) onderscheidt zich al zeer gemakkelijk 
van de beide anderen door de sterk roodbruin gekleurde zaadhuid ; 
het aantal zaden per peul loopt bij deze soort uiten van één tot vier- 

De katjang Holle (III) komt in vorm, grootte en zaadgetal der 
peulen met de katjang amerika vrijwel overeen, maar onderscheidt 
zich scherp, zooals reeds aangegeven, door de kleur van de zaadhuid. 

De katjang soeoek (IV) draagt met betrekking tot de katjang 
amerika en Holle kleine peulen, welke nooit meer dan twee zaden 
bevatten. De kleur van de zaadhuid is als die van de katjang Holle: 

De bloeiverschijnselen dezer drie variëteiten beantwoorden nauw- 
keurig aan dezelfde wetten. De bloemen van de katjang tjina ont- 
plooien’s morgens hun vlag iets later, dan de bloemen van de vroeg- 
rijpe typen. 

De bouw der bloem wijst op zelfbestuiving. Na insluiting der 
bloemen volgde regelmatig vruchtzetting. Zelfvestuiving zal hier wel 
de gewone wijze van bevruchting zijn. Vergelijkende proeven kun- 
nen dus vermoedelijk geheel zuiver genomen worden met aan 
elkaar grenzende controlevakjes, daar niet veel gevaar voor ver- 
ontreiniging door bastaardeering valt te vreezen. Deze opvatting 
werd door enkele, speciaal hierop ingerichte proeven bevestigd. 

De vraag rijst of de drie scherp te scheiden, vroegrijpe variëteiten 
en evenzoo de katjang tjina, als enkelvoudige vormen mogen wor- 
den beschouwd, m.a.w. of het mogelijk is binnen die afzonder- 
lijke variëteiten nog constante typen te isoleeren. De rationeele 
scheiding dezer typen kan slechts door stamboomteelt geschieden. 
Hierbij gaat men uit van afzonderlijke, uit het te veld staande 
gewas uitgekozen, typische planten waarop dan zuiver wordt voort- 
gekweekt. De dusdanig naast elkaar gekweekte pedigreekulturen 
worden aan een vergelijkend onderzoek betreffende allerlei kenmer- 
ken onderworpen. 

Ons onderzoek in deze richting bepaalde zich voornamelijk tot 
de katjang amerika. Hoewel het volledig onderzoek hieromtrent 
nog geenszins afgesloten is, kan nu reeds worden medegedeeld, 
dat een tweetal vormen zijn afgezonderd, die als constante ver- 
scheidenheden naast elkaar blijven bestaan. Zij beantwoorden beide in 
alle kenmerken aan het amerika-type. Het onderscheid raakt 
slechts het gemiddeld aantal zaden per peul. Dat dit onderscheid 
vrij groot is moge blijken uit de volgende cijfers, die op den 
laatsten oogst betrekking hebben: 


— 105 — 


type A. type B. 

percentage 4 zadige peulen 3.8 pCt, 0.3 pCt. 
k Ss ze 30 pet 111 pCt. 

» Dt, „ 40.2 pCt. 73.8 pCt. 

en 3 „ 170 pCt, 14,8 pCt. 


” 

Type Â vertoonde een gemiddeld grooter aantal zaden per peul, 
waarmee tevens een gemiddeld grootere peul samengaat, dan type 
B, hetgeen reeds met het bloote oog was vast te stellen. 

Voor de hier heerschende omstandigheden schijnt, voor zoover 
dit onderzoek gaat, type B een hoogere kultuurwaarde te bezitten. 
Zij bracht plm. 25 pikols (natte) peulen per bouw op, tegen type 
A plm. 20 pikols. 

De zaden van type A zijn absoluut zwaarder, dan de zaden van 
type B. Indien men zich nu een partij zaaigoed denkt, waarin de 
beide typen gemengd voorkomen, en men past hierop toe een zaad- 
keuze volgens absoluut gewicht, dan zou deze selectie kunnen 
leiden tot een min of meer zuivere afzondering van het absoluut 
zwaardere, maar, wat de kultuurwaarde betreft, inferieure zaad van 
type A. Met dit voorbeeld wenschen wij in het licht te stellen, dat de 
zoogenoemde empirische teeltkeuze niet altijd als rationeel mag be- 
schouwd worden. In verreweg de meeste gevallen zijn toch de 
zaadpartijen als mengsels op te vatten en men kan zich a priori 
moeilijk een voorstelling maken van den invloed, dien de afzon- 
derlijke vormen van zoo’n mengsel op het resultaat der zaadkeuze 
uitoefenen. 

Mogen wij nu de katjang amerika niet als een enkelvoudige vorm 
opvatten, maar moet zij beschouwd worden als te zijn samengesteld 
uit. meerdere zeer nauw verwante, constante vormen; hetzeifde mag, 
op grond van de hieromtrent in gang zijnde onderzoekingen, wor- 
den verondersteld van de overige bovengenoemde variëteiten. 

We komen dus tot de volgende indeeling. 

De systematische soort Arachis hypogaea L. omvat twee uit een 
morphologisch oogpunt geheel afzonderlijk staande groepen. De 
eene groep vindt zijn vertegenwoordiger in de katjang tjina; tot 
de andere groep behooren de variëteiten (in landbouwkundigen zin) 
amerika, Holle en soeoek. Deze variëteiten zijn nu weer te be- 
schouwen als scherp geseheiden ondergroepen; binnen elke onder- 
groep komen nog meerdere constante vormen voor, die dan als de 
eigenlijke eenheden op te vatten zijn. 


— 706 — 


Ten slotte moge nog een onderzoek vermeld worden naar den 
zetel der zwaarste zaden. TscHerMaK toonde voor erwten aan, dat 
de zwaarste zaden hier gevonden worden in de peulen met één tot 
twee zaden. Een dergelijk onderzoek had plaats voor de katjang 
tjina en de katjang amerika, bà 

Bij de katjang tjina werd een regelmatige daling van het zaad- 
gewicht aangetroffen bij een- twee- drie- en vierzadige peulen, 
zooals blijkt uit de volgende cijfers: 

gemiddeld gewicht per zaad. 
1 —zadige peulen; ©. nrd, Oor del ven VOREG ES 
2 zadige peulen. dm Velt ner WOE TAG EE 


3 — zadiee peulen, … 5" oden teres, (0:34D MGT 
4 —zadige peulen. „ts rme OSB Ors 
Bij de katjang amerika viel deze regelmaat niet zoo duidelijk 
in het oog. Wel zijn de allerzwaarste zaden te vinden in de 
éénzadige peulen en de lichtste in de vierzadige, maar de 
gemiddelde waarden gaven niet altijd regelmatige uitkomsten. 
Dit was te wijten aan de omstandigheid, dat het percentage 
slecht ontwikkelde zaden in het algemeen voor de één- en vierza- 
dige peulen vrij gering bleek, terwijl dit percentage voor de twee- 
en driezadige peulen bijzonder groot kon zijn, waardoor de ge- 
middelde waarden voor deze beide laatste peulgroepen vrij sterk ach- 
teruit gezet konden worden. 


Voandzeia subterranea T nou. — katjang bogor. 

De bevolking onderscheidt hier de zwarte en witte katjang bogor 
al naar gelang de kleur van de zaadhuid, 

Van den beginne liet het zich aanzien, dat de op het proef- 
veld aanwezige aanplant der ongekleurde variëteit uit twee goed 
gescheiden typen bestond, waarvan het eene als smalbladige ver- 
scheidenheid gequalifieeerd moet worden. De zaden van beide typen 
werden afzonderlijk geoogst en zijn tot nu toe volkomen constant 
gebleken. Door een vergelijkende proef moet nog uitgemaaktwor- 
den welke de grootste kultuurwaarde bezit. 

De bloei kan ondergronds plaats hebben, zonder dat de vrucht- 
zetting hieronder lijdt. De bloemen zijn geheel op zelfbestuiving 
ingericht en zetten na insluiting regelmatig vrucht. Kruisbe- 
vruchting zal hier wel zoo goed als uitgesloten zijn, 


A7 


Het maximum aantal zaden per peul bedraagt twee. De twee- 
zadige peulen, welke sterk in de minderheid zijn, bevatten zaden 
met een lager absoluut gewicht dan de éénzadige peulen. 


Phaseolus radiatus L. == katjang idjo. 

Het van twee verschillende zijden ingezonden zaad kon in twee 
groepen gescheiden worden. Beide inzendingen bleken uit een 
mengsel te bestaan van zaden met een ruwe en met een gladde 
zaadhuid. Deze zaden werden gescheiden uitgezaaid en hebben 
in hun pakomelingschap hun uiterlijk getrouw bewaard. Een ver- 
gelijkende proef tusschen beide typen zal worden aangezet. 

De bloemen zetten bij afsluiting rijkelijk vrucht. Zelfbestuiving 
schijnt hier regel. 


Coleus parviflorus, BeNru. == kentang djawa. 

Twee variëteiten zijn in den proeftuin aanwezig, die zich on- 
derscheiden in de kleur der knollen; terwijl die van de ééne paars, 
van de andere wit is, worden ze door den Soendanees als hideung 
(zwart) en bodas (wit) aangeduid. 

Na een groeiperiode van 8 maanden was de opbrengst aan knollen 
voor de kentang djawa bodas 114 pikols per bouw en voor de 
kentang djawa hideung 101 pikols. 

Beide variëteiten bloeiden overvloedig, maar gaven geen zaad, 
zoodat het gewichtigste moment ter verbetering hier ontbreekt. De 
vermeerdering kan zoowel door stekken als door knollen geschieden. 


Solanum melongena, L. == terong. 

De ingezonden zaadpartijen bleken ook hier van zeer gemengden 
aard te zijn. In het geheel werden een 12-tal typen afgezonderd. 

De zaailingen hadden op het kweekbed en later in den vollen 
grond zwaar te lijden van de larven van een Coccinellide (Epilach- 
na territa). Op het kweekbed stierf het meerendeel der jonge 
plantjes door vreterij af; het overblijvende gedeelte kon slechts met 
moeite en zorg worden groot gebracht. 

In hun eerste levensstadium schijnen de larfjes bij voorkeur het 
stengelgedeelte, even b»ven den wortelhals, der zeer jonge plantjes 


— 708 — 


aan te vreten, hetgeen omvallen en afsterven dier plantjes ten- 
gevolge heeft. 

Later vreten de larven voornamelijk aan de onderzijde van het 
blad. Voor besproeiing met Schweinfürter-groen waren de plantjes 
op het kweekbed zoo gevoelig, dat dit bestrijdingsmiddel bezwaar- 
lijk aangeraden kan worden; in ieder geval is aan zorgvuldig weg- 
vangen de voorkeur te geven. 

Uit proeven bleek dat zelf bevruchting mogelijk is. Toch komt 
het mij voor dat kruisbestuiving en dus ook bastaardeering niet 
zelden plaats zal vinden. 

Van elk type werd een goed vruchtdragende plant als vertegen- 
woordiger aangewezen en hiervan afzonderlijk zaad gewonnen voor 
een volgend zaaisel. 


Nicotiana Tabacum L.== tabak. 

Het onderzoek bepaalde zich tot de bloei- en rij pingsprocessen der 
bloeiwijze. 

De tabakspluim heeft bij het begin van den eigenliĳjken bloei (het 
openen van de kroonbuis en het stuiven der helmknoppen) een zeer 
gedrongen vorm. Tijdens den bloei strekken zich echter de assen, 
waardoor de onderlinge stand der bloemen aanmerkelijk ruimer wordt. 

Bij eenzelfde bloeiwijze treedt de bloei het eerst op aan den top 
en schrijdt dan allengs benedenwaarts voort. De duur van bloeien 
voor de afzonderlijke pluimen loopt uiteen van 4 tot 5 weken, 

De vruchten aan het bovenste gedeelte van den pluim zullen een 
langere rijpingsperiode hebben dan die aan het ondereinde. Aan dit 
ondereinde worden dan ook de lichtste doosvruchten met de lichtste 
zaden gevonden. 

Het openen der bloemen kan reeds zeer vroeg in den morgen 
beginnen en schijnt eerst in den namiddag te eindigen. Na het 
openen kunnen de bloemen nog 3 dagen aan de pluim blijven 
zitten, of ook nog wel langer, zij het dan in geheel verwelkten 
staat. 

Hoewel de stempels reeds vóór het stuiven cer helmknoppen 
vatbaar zijn voor bevruchting (zwak aangeduide protogynie), zal 
toch kruisbestuiving door overbrenging van stuifmeel door insecten 
niet gemakkelijk kunnen plaats hebben. De stuiving binnen de 
bloem begint namelijk reeds, wanneer de kroonbuis nog half ge- 


— 7109 — 


sloten is; vóór dit stuiven zal de toegang tot de bloem voor insecten 
dus bezwaren opleveren. 

De helmknoppen van vier meeldraden bevinden zich, in het be- 
ginstadium van bloei, ongeveer op gelijke hoogte met de stempels, 
waardoor de directe zelfbestuiving mogelijk wordt. De helmknop 
van de vijfde meeldraad staat iets onder den stempel. Heeft de 
bloemkroon allengs zijn zoom min of meer vlak uitgespreid, dan 
zijn de meeldraden iets hooger opgericht, zoodat de vier eerst- 
bedoelde helmknoppen thans even boven den stempel staan. 

De bloemen gedragen zich niet allen gelijk. Bij sommige treedt 
het stuiven der helmknoppen pas in, nadat de bloemkroon zich 
reeds vrij ver geopend heeft. In dit geval is de kans voor bas- 
taardeering natuurlijk grooter. 

Kunstmatige zelfbestuiving bij tabak is reeds door verschillende 
onderzoekers uitgevoerd. Darwin vond, dat de aldus verkregen 
zaden planten leverden, die in geen enkel opzicht als achter- 
lijk beschouwd mochten worden. 

Dat bij tabak zelfbestuiving een groote rol speelt mag aange- 
nomen worden. Natuurlijke bastaardeering, door overdracht van 
stuifmeel door insecten is echter zeer zeker mogelijk en men zal 
hiermee steeds rekening moeten houden. 


Teysm, XVIII, ‚46 


OVERZICHT DER RESULTATEN, BEREIKT MET HET 
LIBERIAKOFFIEZAAD UIT SURINAME. 


DOOR 


Dr. P. J. S. CRAMEB. 


Op verzoek van eenige plantersvereenigingen op Java werd door 
het Departement van Landbouw aan de Landbouwinspectie in 
Suriname verzocht een hoeveelheid zaden van de daar gekweekte 
Liberiakoffie naar Java te zenden. De redenen, waarom men met 
deze koffie een proef wenschte te nemen, zijn bekend. 

De achteruitgang van den Liberiaboom op Java werd door som- 
migen verklaard door „degeneratie, m.a.w., zij meenden, dat de 
achteruitgang van de Liberiaplant gelegen was in een verzwakking 
van haar inwendige constitutie, dat door ondoelmatige zaadkeuze 
en andere omstandigheden iedere opvolgende generatie met minder 
levenskracht en een geringer weerstand tegen de voorkomende 
ziekten toegerust was. Tegenover deze verklaring staat een andere, 
die de oorzaak van den achteruitgang der Liberia zoekt, niet in 
een verandering van de constitutie van de plant zelf, maar in een 
verandering van de uitwendige voorwaarden, waaronder zij moet 
groeien, en wel hetzij in uitputting van den bodem, hetzij in het 
heviger worden van de ziekten. 

De aanhangers van de degeneratie-theorie drongen erop aan 
zaden te betrekken uit andere streken, waar de Liberiacultuur 
nog niet de moeilijkheden oplevert, die men hier op Java bij haar 
ondervindt. Wanneer de achteruitgang op een verandering van de 
inwendige constitutie der plant berustte, moest het van veel belang 
zijn zaden te laten komen uit een streek, waar de soort nog niet 
zulk een verandering in eonstitutie had ondergaan. Men moest 
verwachten, dat de uit zulke zaden opgegroeide planten de degene- 
ratie nog niet zouden vertoonen en dat deze eerst gaandeweg zou 
te voorschijn komen in opvolgende generaties, die den invloed 
van klimaat en de cultuur op Java hadden ondergaan, 


— 111 — 


Het beste zou het zijn de zaden te betrekken uit streken, waar 
de Liberiakoffie in het wild groeit; in dat geval kan natuurlijk 
onmogelijk van degeneratie der moederplanten sprake zijn. Daarom 
werden eerst uit West-Afrika door het Departement. Liberiazaden 
besteld; de zending leverde echter geen resultaat op: alle zaden 
hadden hun kiemkracht verloren. Men moet dit uitsluitend aan 
de ondoelmatige verpakking toeschrijven; zorgvuldig verpakte kof- 
fiezaden, die ik na een even lange of langere reis uit Brazilië, de 
Fransche en de Onafhankelijke Congo ontving, hadden hun kiem- 
kracht ten minste gedeeltelijk behouden. De proeven met invoer 
van Liberiazaad uit Afrika zullen nog eens herhaald worden. 

Verder wendde het Departement zich tot Dr. C. J.J. van Harn, 
Inspecteur van den Landbouw in West Indië; de heer H. H, T. 
vAM LeNvep had bij een bezoek aan die kolonie opgemerkt, dat de 
Liberia er buitengewoon krachtig groeide en geen ziekten vertoonde. 
Eerst werd door middel van wederkeerige zendingen gezocht naar 
een verpakkingswijze, die het behoud der kiemkracht waarborgde; 
de beste resultaten werden bereikt met verpakking van goed ge- 
reinigde hoornschilkoffie in niet al te fijn gestampt houtskoolpoeder. 

Wat betreft den stand van de Liberiakotfie in Suriname schreef 
Dr. van Haru: 

„Inderdaad is de kotfiebladziekte hier onbekend en de dracht 
„der boomen zoowel als de kwaliteit van het product zijn uitstekend. 
„In de laatste jaren komt echter een ziekte in de aanplant Liberia 
„voor; de ware oorzaak is ons nog niet bekend. De plantage 
„Cievia is echter vrij van deze ziekte. Zoo ook de plantage 
„Voorburg, vau welke ik nog een partij van ongeveer 100 K.G. 
„gepulpte koffie verwacht ter latere verzending aan Uw Depar- 
„tement.”’ 

De koffie van de plantage Clevia werd ongeveer 20 Sept. uit 
Paramaribo verzonden, kwam 6 December te Tandjong Priok aan, 
en werd 13 December uitgedeeld. De zaadkoffie van Voorburg 
werd een paar weken later verzonden. De beide zendingen werden 
onder de volgende belanghebbenden verdeeld: 

1. De administrateur van den Proeftuin voor koffie te Bangilan. 

2. De Secretaris van het Alg. Syndikaat voor koffiee. a. Berg- 
cultures in Nederl,-Indië. 

3. De Secretaris van de Plantersvereeniging Semarang—Kedoe. 

4, De Administrateur van het Land Semplak. 


Wid 


ad 


_ 


5. De Administrateur van de Pondok-Gedehlanden, 

Door de Secretarissen der Plantersvereenigingen werd de zaad- 
koffie over verschillende ondernemingen verdeeld. Eind December 
en begin Januari werd dus overal de zaadkotfie uitgelegd. Over 
de resultaten kwamen de volgende berichten in: 


1. Van den Administrateur van den Proeftuin voor koffie te 
Baugelan. 

Liberiakoffiezaad ontvangen van den Inspecteur Landbouw West 
Indië afkomstig van de plantage „Clevia.” 

20 December 1906 ontvangen 516 zaden, oogenschijnlijk in goeden 
staat, waarvan 174 (a) reeds gekiemd waren en 342 (b) nog 
niet. 

De gekiemden en niet gekiemden werden afzonderlijk uitgelegd 
op beddingen, welke gedekt waren op zoodanige wijze, dat ze 
regenvrij waren. 


Gekiemd na 45 dagen a — 162, b— 7 
5 „ 60 „ a—i162, b—15 
„ 90 „ a— 162, b— 15 

Den 31 Maart zn de kepelplanten op afstand overgeplant. Ze 
werden hier meer aangetast door Hemilea vastatrix dan de kepel- 
planten verkregen van de kiemproeven van Gouvernements Liberia- 
koffie-zaden van ondernemingen hier op Java. 

Van deze onderscheiden zij zich niet, tot dusverre, oogenschijnlijk, 
in zake habitus. 

Liberia-koffiezaad ontvangen van den Inspecteur Landbouw 
West Indië, afkomstig van de plantage „Voorburg. 

23 December 1906 werden de Liberiazaden ontvangen in ietwat 
beschimmelden toestand. Er waren er 1424. Van deze kwamen 
bij 43 (a) de kiemwortel juist te voorschijn; 11 waren verrot; 
1370 (b) zonder kiemwortel. 

De gekiemden en niet gekiemden werden afzonderlijk uitgelegd 
op de beddingen, welke gedekt waren op zoodanige wijze, dat zij 
regenvrij waren. 

Gekiemd na 45 dagen a — 42, b — 1070 
5 „ 60 „ a—42, b— 1080 
nd „ 9% „ a —42, b— 1080 
Den 31 Maart zijn de kepels op afstand overgeplant. Hier wer- 


— 118 — 


den ze in mindere mate door Hemilea vastatrix aangetast dan de 
„Clevia’s,” Zij onderscheiden zich desbetreffende niet van de 
Liberiaplantjes verkregen van de kiemproeven van Gouvernements 
Liberiakoffiezaden van ondernemingen hier op Java. Ook doen 
zij dit oogenschijnlijk, voorloopig nog niet in zake habitus. 


2. Van den Secretaris van het Algemeen Syndicaat voor koffie 
e.a, Bergcultures. 


RESULTATEN DER LIB.-ZAADK. VAN DE ONDERN. Crrvra W.-Inpië. 


AANTAL 
Onder- = B E 
î AE S= Se Opmerkingen. 
neming. Ho | © I= 
ER | SE | AS 
BASE 
© DE > 
Be) 
Molio-ardjo. Bij ontvangstallen ontkiemd. 
Uitgelegd op bedden met 
dakbedekking, 12 x 12 ec M. 


Aanvankelijke groei goed, for- 
sche stammetjes en breede 
lobbladeren. 

Na tweede stel bladeren 
hevig aangetast door blad- 
ziekte, ten gevolge waarvan 
alle planten zijn gestorven. 


Soember | 760 553 480 Uitgelegd op bedden met 
Doeren. dakbedekking 6 x 6 c.M. Van 
het begin af aangetast door 

bladziekte. 
Kali-Baroe. | Uitgelegd in mestpotjes, bij- 


na allen ontkiemd. Alle plan- 

tjes zoodanig aangetast door 

| | bladziekte, dat ze vernietigd 
moesten worden. 


Onder- 


neming. 


ontvangen 
zaden 


bij aankomst 
ontkiemd, 


verkregen 
plantjes 


Opmerkingen. 


Tlogo. 


I= 
Jd 
ll) 
jee} 


Petoeng Om- 
boh (Ma- 
lang). 


Soekamangli 


740 


Go 
Wm 
\D 


‚_ Uitgelegd op geïsoleerde 
kweekbedden. Van het begin 
af hevig aangetast door blad- 


‚ ziekte. Komt daarin vóór den 
| a. s. Westmoesson geene ver- 


andering dan worden de plan- 
tjes niet overgebracht in den 
vollen grond. 


685 


400 


664 


450 


Uitgelegd op kweekbedden 
met verschen boschgrond, 3 x 
3 e.M. Van het begin af hevig 
aangetast door bladziekte, ter- 
wijl op daarnaast gelegen bed- 


\ den, uitgelegde plantjes van 


zaad van Petoeng Omboh en 
de Pondok Gedehlanden vrij 


| zijn gebleven van bladziekte. 


Plantjes ongeschikt voor 
overplanting in den vollen 
grond. 


Uitgeplant op bedden 6 X 
6 c.M. Hevig aangetast door 
bladziekte, ter wijl op daarnaast 
gelegen bedden uitgelegde 
plantjes van zaad van Gereng 
Redjo vrij zijn gebleven van 
bladziekte. 

Wordt gevreesd er niet veel 
van terecht zal komen. 


Bij aankomst bijna allen 
ontkiemd, Hevig aangetast 


— 115 — 


Opmerkingen. 


door _bladziekte, daardoor 
schraal en achterlijk. Nog niet 
overgebracht in den vollen 
grond. 


AANTAL. 
Onder- zi ne 
ap Se NS 
neming. = 5 IK) en 
EE 
En ee 
nn A £ == 
Kepoong. | 1203 | 1050 | 706 
Pengadjaran, 1730 | 530 243 
| 
Soember | 1915 | 649 499 
Woeloe. 


256 plantjee werden ver- 
nield door de gangsir. Hevig 
aangetast geweest door blad- 
ziekte; waarsckiĳnliĳjk zullen 
ongeveer 400 plantjes in den 
vollen grond kunnen worden 
overgebracht. 


Van de bij aankomst niet 
ontkiemde zaden geen enkele 
meer uitgeloopen. Aangetast 
door bladziekte. Van de 530 
ontkiemde zaden zijn 243 plan- 
tjes verkregen, waarvan 170 
vrij goed staan. Nog niet over- 
geplant in den vollen grond. 


Van de bij aankomst niet 
ontkiemde zaden geen enkele 
meer uitgeloopen. Hevig aan- 
getast door bladziekte. Plan- 
tjes hebben een smal zeer 
gerekt blad. 

Twee plantjes van een meer 
hybrideachtige type, zijn te 
midden van de hevig aange- 
getaste, vrij gebleven van 
bladziekte en thans afzonder- 
lijk uitgeplant. 


AANTAL 
Onder- = E 5 | TE 
2 … = De | Opmerkingen. 
neming. 8 a DES 5 | 25 . il 
zE sE AE, Nl 
s= N Pei ed | S= 
5 me | Sum, | 
— 
Kali Bakar. %/, | Hevig aangetast door blad- 
| ziekte, terwijl daarnaast ge- 
‚legen bedden met bibit van 
| | ‚eigen zaad, niet zijn aange- 
| | tast, Zal slechts ongeveer 10 
| | pCt. behouden blijven. 
| 
Bandoe | 820 | 454 454 Nog niet overgeplant in 
ardjo. | ‚den vollen grond. Hevig aan- 
getast door bladziekte. 
| 
Karang 1660 | | 135 Op bedden op boschterrein 
Redjo. | | | | uitgelegd; plantjes zeer achter- 
| | lijk, door bladziekte en roest 
| | aangetast. 
RESULTATEN DER LIB-ZAADK. VAN DE ONDERN. VoorBURG W.-Inpi. 
Djati | 500 400 « __Geplant in mandjes, thans 
Roenggo. | ‚hoog S à 10 Rh. duim met 


6 bladeren. Bladeren zijn smal- 
ler dan van de op Java aan- 
wezige variëteiten. Hebben 
minder last van bladziekte 
dan andere van eigen zaad 
verkregen plantjes. 


Molio ardjo. 


Uitgelegd op bedden met 
dakbedekkingen, plantwijdte 
12 X 12 c.M. Aanvankelijke 
groei goed, forsche stammetjes 
en breede lobbladeren. Na 
tweede stel blaadjes hevig 
aangetast door bladziekte, ten 
gevolge waarvan slechts 30 
planten behouden bleven, wel- 


| ke een kwijnend bestaan lijden. 


Onder- 


neming. 


AAN T AE 


ontvangen 
zaden 

bij aankomst 

| ontkiemd. 

‚ verkregen 
plantjes 


Djaboong. 


EN | 
(ej 
> 
le) 
ez) 
en) 


Opmerkingen. 


Nog niet overgeplant, thans 
hoog 14 voet. Plantjes heb- 
ben over het algemeen den- 
zelfden vorm van blad. En- 
kele plantjes aangetast door 
bladziekte. 


Kali Kempit. 


243 


Rayap. 


200 


Nog niet overgeplant. Ge- 
zonde plantjes, zonder blad- 
ziekte. Langzame groei, frisch, 
groen, langwerpig blad, allen 
van hetzelfde type. 


Uitgelegd op bedden met 
verschen boschgrond. Zoo he- 
vig aangetast door bladziekte, 
dat ze allen zijn vernietigd. 

Op daarnaast gelegen bed- 
den, uitgelegde zaden van Ge- 
reng Redjo niet aangetast door 
bladziekte. 


Bandoe 
ardjo. 


Karang 
Redjo. 


| 719 


1568 955 


Nog niet overgeplant in den 
vollen grond, aangetast door 
bladziekte. 


De bedden zijn aangelegd 
op boschterrein naast Coffea 
Robusta. Het resultaat is, dat 
de Liberiaplanten bladziekte 
en roest kregen en deze niet 
verdween. De plantjes zijn 
zeer achterlijk en verliezen 
wanneer de nieuwe poepoes 
gemaakt is, geregeld de on- 
derbladeren. Daarentegen 
staan de Robustaplanten zeer 
mooi en hebben zoo goed als 
geen bladziekte. 


— 718 — 


3. Van den Secretaris van de Plantersvereeniging Semarang — 
Kedoe. 

Wat de kiemkracht van deze bibit aanbelangt, varieert deze 
tusschen de 30 en 40 ®/, waaruit dus blijkt dat de mogelijkheid 
bestaat dat koffiebibit, mits goed verpakt, over een ver traject 
vervoerd kan worden, zonder zijn kiemkracht geheel te verliezen. 

Vele van de zaden, vooral die van de onderneming Clevia, waren 
reeds ontkiemd in de kistjes. 

De groeikracht was in het begin zeer voldoende en lieten de 
planten zich als kepelans aanzien als krachtig ontwikkelde planten, 
gelijk staande met de krachtigst ontwikkelde Liberia kepelans 
van Java. 

Zoodra echter de blaadjes beginnen uit te loopen krijgen deze 
(veel spoediger dan de Liberia van Java) bladziekte, die weldra 
in zoo'n hevigheid toeneemt, zooals zelden bij Java Liberia ge- 
constateerd wordt, zoo zelfs dat vele planten hieraan sterven. 

Waar nu juist in hoofdzaak het doel voorlag, om planten te 
krijgen die alhoewel niet immuun voor deze ziekte, dan toch in 
ieder geval een veel grooter weerstandsvermogen tegen de blad- 
ziekte moesten vertoonen, dan de liberia van Java, kan dus deze 
proef als totaal mislukt beschouwd worden. 

Er blĳkt eenparig uit de 14 ingekomen antwoorden (de koffie 
werd rondgedeeld over 17 ondernemingen, gelegen op verschillende 
hoogten) dat deze Suriname bibit in hooge mate wordt aangetast 
door de bladziekte; erger dan dit bij Java liberia het geval is. 

De verdere ontwikkeling van de plantjes is dan ook over het 
algemeen treurig en staan de plantjes er schriel bij. 

Bij mij op de onderneming trachtte ik door herhaalde besproei- 
ing met bouillie bordelaise de bladziekte tegen te gaan, wat mij 
ook gelukte. De planten staan er bij mij door dit feit dan ook 
beduidend beter bij. Over het algemeen doen ze echter ook bij mij 
onder voor mijn andere Liberia bibit, afkomstig van eigen boomen. 


4, Van den administrateur van het land Semplak. 

In oneindig beteren toestand arriveerden hier de W.I. zaden, 
dan die welke ik een vorig maal van UHEdG. mocht ontvangen. 

De zaden kwamen goed op en de planten ontwikkelden zich nor- 
maal op de kweekbedden. Aan overplanten in den vollen grond 
kan nog niet gedacht worden, 


— 719 — 


Het percentage geslaagde zaden bedroeg + 60 pCt. 
Eerst sinds korten tijd vertoont zich de bladziekte op de kweek- 
bedden. 


Van den Administrateur van de Pondok-Gedehlanden : 

Van de 475 boonen van de onderneming „Clevia’ met reeds 
uitgeloopen kiemworteltjes slaagden 420 of 88 pCt. en van de 1186 
boonen zonder eenigen uitloop van worteltjes slaagden 170 of 14.4 
pCt. (hoogte boven zee + 2300 voet). 

Van de 140 boonen van de onderneming „Voorburg’ met reeds 
uitgeloopen kiemworteltjes slaagden 122 of 87 pCt. en van de 975 
boonen zonder eenigen uitloop van worteltjes slaagden 745 of 76.5 
pCt. (hoogte boven zee 1680 voet). 

Eerstgenvemde boonen werden uitgelegd op 15 Dec, de laatst- 
genoemde op 20 December 1906. 

Later werd daaraan nog toegevoegd, „dat de plantjes „Clevia’” 
„bijna niet, de plantjes „Voorburg” allerhevigst door bladziekte wer- 
„den aangetast’, 


’ 


Uit de antwoorden blijkt dus, dat de uit Suriname ingevoerde 
koffie planten opleverde, die minstens even erg, meestal zelfs erger 
van bladziekte te lijden hadden dan bibit, die uit op Java ge- 
wonnen zaad is opgegroeid. Dit is een krachtig argument tegen 
de degeneratie-theorie. 

Men zal het er wel over eens zijn, dat het afsterven van jonge 
planten en het mislukken van inboetelingen in de eerste plaats 
veroorzaakt wordt door bladziekte. Ook oudere planten hebben 
ervan te lijden en worden door een hevigen Hemileia-aan val, zooals 
dikwijls optreedt, wanneer een boom zwaar gedragen heeft, voor 
goed bedorven; boomen, die den kritieken leeftijd van 12 tot 15 
jaar beginnen te bereiken, laten na een zwaren aanval van blad- 
ziekte hun vruchthout vallen en blijven dan wel is waar nog leven 
op korte, telkens afvallende adventieftwijgjes, maar dragen zoo 
goed als niets meer. 

Nu kan deze toename van de door bladziekte aangerichte schade 
op twee dingen berusten; òf de Liberiakoftfie is zwakker geworden 
òf de Hemileia vastatrix is sterker geworden. Uit het bovenstaande 
blijkt dat de kinderen van de gezonde Liberia uit Suriname even 
weinig of minder weerstand tegen Hemileia bezitten als die 
van op Java in cultuur zijnde. Daaruit volgt dus, dat niet de Li- 


— 720 — 
beriakoffie op Java zwakker geworden is, maar dat de schimmel 
van de bladziekte hier heviger geworden is. 

Deze uitslag van de proef was te verwachten en werd dan ook 
voorspeld in een advies aan de Soekaboemische Landbouw vereeni- 
ging van 11 September 1906. Door die vereeniging waren eenige 
vragen ter beantwoording aan het Departement van Landbouw 
toegezonden; zij volgen hier met het gegeven antwoord. 


„lo Wat kan de oorzaak zijn van den zoo merkbaren achteruit- 
„gang in den Liberiakoffieboom ? 

„………De beschouwingen, die van de zijde der planters over het 
„vraagstuk gepubliceerd zijn, en eigen waarnemingen bij het be- 
„zoek van koffielanden doen mij overhellen tot de meening, dat de 
»Z.g. degeneratie van de Liberiakoffie niet berust op een in- 
„wendige, als het ware ingeboren neiging tot achteruitgang — zooals 
„zoo dikwijls verdedigd wordt — maar veeleer op uitwendige fac- 
„toren. Proeven en waarnemingen omtrent talrijke plantenziekten 
„hebben geleerd, dat ziekten van verwante soorten zich op nieuwe 
„in cultuur genomen vormen gaandeweg kunnen aanpassen; dat 
„verder in het algemeen wel telkens weder nieuwe plagen zich in 
„de aanplantingen nestelen en verspreiden, maar slechts hoogst 
„zelden van reeds bestaande de ongunstige invloed kan worden 
„geneutraliseerd. De Java-koffie, wier productiecijfers per bouw 
„belaugrijk gedaald zijn, ouder invloed van bladziekte en andere 
„plagen, is een voor de hand liggend voorbeeld. 


„2o Welke middelen zouden kunnen worden aargewend om we- 
„der in het bezit te komen van een krachtigen, en goed pro- 
„duceerenden Liberiakoffieboom ? 

„a. door den invoer van nieuw zaad uit Liberia. 

„Wanneer de achteruitgang op uitwendige factoren berust, zullen 
„de uit ingevoerd zaad gekweekte planten daaraan evengoed on- 
„derwerpen zijn als de uit op Java gewonnen zaad opgroeiende. 
„Het zwaartepunt van het vraagstuk ligt dus m.i. niet in den 
„invoer van versch zaad uit het land van oorsprong. Toch scheen 
„mij zulk een invoer zeer gewenscht: geen middel ter verbetering der 
„cultuur mag onbeproefd gelaten worden. De mogelijkheid bestaat, dat 
„in de zaaisels van ingevoerd zaad nog nieuwe typen gevonden wor- 
„den, die beter zijn dan de thans op Java voorkomende. Over de va- 
„riaties van Liberiakoffie in het land van oorsprong staan mij slechts 


„onvolledige gegevens ten dienste; wat erover bekend is, wijst 
„erop, dat de variabiliteit daar even ruim is als hier op Java. 
„Bovendien komen daar andere koffiesoorten voor, die nauwelijks 
„van C. Liberica onderscheiden kunnen worden. 

„Zaden van Liberia- en andere koffiesoorten zijn door het De- 
„partement aan verschillende landbouwstations in West-Afrika aan- 
„gevraagd; enkele partijtjes zijn reeds ontvangen. Mochten land- 
„bouwvereenigingen of planters pogingen in dezelfde richting wil- 
„len ondernemen, dan zal het Departement hen desgewenscht gaarne 
„met inlichtingen ten dienste staan of op andere wijze medewerking 
„verleenen. 

„Het schijnt mij niet raadzaam toe dadelijk groote partijen in te 
„voeren en de belangrijke onkosten te maken, die de uitzending 
„van een deskundige naar Afrika zou vereischen; liever wachte 
„mea eerst de resultaten af, die de proefzendingen opleveren. 


Het bovenstaande betrof de proef om door invoer van zaad uit 
streken, waar de Liberia nog gezond is, ook hier gezonde planten 
te krijgen. Ook de contraproef is te nemen. Daarbij wordt dus 
zaad van Liberiakoffie van Java ingevoerd in streken, waar de 
Liberia nog niet de hier voorkomende verschijnselen van achter- 
uitgang vertoont. Was de Liberiakoffie hier gedegenereerd, dan 
zou uit dat zaad in die streken een aanplant moeten verkregen 
worden, even ziekelijk als de thans op Java aanwezige. Zijn ech- 
ter slechts de op Java heerschende uitwendige factoren de oorzaak 
van den achteruitgang hier, dan moet uit het Javazaad in andere 
streken een even krachtige aanplant verkregen worden als van 
inheemsch gewonnen zaad. 

Zulke vergelijkende proeven zijn nog niet genomen, maar wel 
zijn er losse gegevens bekend. In de Lampongsche districten heeft 
men aanplantingen van op Java gewonnen Liberiazaad aangelegd, 
naar ik van een planter, die daar geweest is vernam; deze aan- 
plantingen vertoonen nog geen spoor van degeneratie en brengen 
jaarlijks oogsten voort van 15 pie. p. bouw en meer. In dit ver- 
band wil ik er ook op wijzen, dat hier op Java enkele onder- 
nemingen bestaan, waar de jongere zoowel als de oudere (17-jarige 
tuinen) nog volkomen gesloten aanplantingen vormen, die producties 
van 8—10 pic. 's jaars opbrengen en die men dus moeilijk gede- 
genereerd kan noemen. 


Al is de proef met den invoer van nieuw zaad uit andere stre- 
ken mislukt, er is uit het bovenstaande wel een nuttige les te 
trekken. Deze, dat men bij den invoer van nieuwe koffiesoorten 
er zich nauwkeurig rekenschap van moet geven, welke ziekten haar 
aantasten en vooral, in welke mate die ziekten er in toenemen. 
Als voorbeeld kan ik de robustakoffie noemen, die gedurende de 
1 jaren, dat zij op Java in cultuur is, prachtige resultaten heeft 
opgeleverd. Voorloopig wordt zij nog slechts in geringe mate door 
bladziekte aangetast en zij kan daardoor voor de streken, waar het 
klimaat geschikt voor haar is, zeker sterk aanbevolen worden. 
Absoluut vrij van Hemileia is de robusta echter niet en wij moeten 
dus de mogelijkheid onder de oogen zien, dat zij, terwijl zij nu 
nog een zeer loonende cultuur oplevert, over eenige jaren ernstiger 
onder bladziekte te lijden zal hebben. Mocht het blijken, dat zij 
denzelfden weg opging als de Liberiakoffie, dan zou dat juist een 
reden zijn, haar zoo spoedig mogelijk in het groot aan te planten; 
vóór nog de bladziekte zoo erg geworden is, dat de cultuur niet 
meer rendeert. Komt het zoover, dan moeten wij weer nieuwe 
vormen klaar hebben cm haar te vervangen. De voor groote aan- 
plantingen gebruikte bastaarden als de Kalimas-en de Kawisari- 
hybriden zijn voorloopig nog vrij gebleven van bladziekte; van 
eerstgenoemde zijn mij zelfs 20-jarige enten bekend, die nog geen 
last van Hemileia hebben, zoodat op dezen vorm althans de ge- 
vreesde ziekte voorloopig nog geen vat schijnt te kunnen krijgen, 
Absoluut vrij is hij er echter ook niet van. 

Dit alles voert ons tot de overtuiging, dat wij in de eerste plaats 
moeten zoeken naar nieuwe soorten, die òf volkomen vrij van blad- 
ziekte blijven — indien zulk een soort te vinden was, zou dat een 
groote aanwinst zijn — òf die tenminste de eerste jaren vrij blije 
ven en dan in het groot kunnen worden aangeplant. Ik hoop dit 
nader uit te werken in een voordracht, op het as. congres van het 
Syndicaat voor Koffie en andere Bergeultures te Soerabaja te hou- 
den. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Agave rigida var. Sisalana: plantjes. 
Alfalfa (Luzerne) Veevoeder: zaden. 
Albizzia stipulata (sengon djawa): zaden. 
Albizzia moluccana (Sengon laut) zaden. 
Andropegon muricatus (dkar wangi): zaden en planten. 
Andropogon nardus (citronellagras): planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 
Boehmeria spee (Fameh): zaden. 
Caesalpinia arborea: zaden. 

n coriaria (Divi-Divi): zaden. 

5 dasyrachis: zaden. 

5 sappan (Setjang): zaden. 
Cassia florida (Djoear): zaden. 
Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 
Coffea liberica: zaden. 
Coffea stenophylla: zaden. 
Cola acuminata: zaden ea planten. 
Deguelia mierophylla: groote hoeveelheid zaden. 
Coix Laeryma (Djali): zaden. 
Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon coca: zaden. 

5 bolivianum: planten en zaden. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mindi): zaden. 
Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda ecitrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 
Musa Mindanensis (Manilla-hennep): planten. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panieum maximum (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum (voedergras): groote hoeveelheid zaden. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes. 


Rijst diverse varieteiten: zaden. 

Sesamum indicum (Widjen): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Unearia gambir (Gambir): zaden. 

Urostigma elastieum (Karet): zaden en planten. 
Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 

Zea maïs: (djagong): zaden. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


EN TLE LFS 


ZWAVELKOOLSTOF ALS INSECTEN- 
DOODEND MIDDEL. 


Het spreekt wel van zelf, dat men, na de goede ervaring, 
die bij de bestrijding der Phyllovera was opgedaan, het- 
zelfde middel ook tegen andere, in den bodem voorkomende 
insectenplagen heeft aangewend. Zoo heeft men ook bij 
engerlingen goede resultaten verkregen. Men moet hier- 
bij echter niet over het hoofd zien, dat deze resultaten 
werden verkregen in de gematigde luchtstreken, waar 
deze dieren gedurende een paar perioden van hun leven 
en speciaal bij de wisseling der seizoenen een geschikt 
aangrijpingspunt voor de bestrijding aanbieden. Daarom 
mogen even gunstige uitkomsten niet zonder meer voor 
de tropen worden verwacht. 

Hetzelfde geldt voor de bestrijding van mieren, die hier 
dikwijls in groentenkweekerijen en op de kweekbedden 
van tabaksondernemingen zoo lastig en schadelijk zijn. 
In de gematigde luchtstreken zijn de nesten der aldaar 
gewone miersoorten gemakkelijk te vinden en in den regel 
even gemakkelijk bereikbaar, zoodat men deze centra zon- 
der moeite door middel van een paar doses zwavelkoolstof 
kan opruimen of, door de ingespoten vloeistof aan te 
steken, desnoods kan „opblazen”. In de tropen echter is 
elk plekje een mierencentrum of wordt het althans, wan- 
neer er voor deze dieren iets is te halen, maar bepaalde 
nesten vindt men zeer weinig en al zou men erinslagen, 
op een kweekbed gedurende eenigen tijd alle mieren te 
dooden, dan blijft het toch te vreezen, dat een paar uur 
later het dubbele aantal op de begrafenis zou komen. 


Beter gevolg zou van een bestrijding der termieten zijn 
Teysm XVII. 46 


— 726 — 


te wachten, daar deze dieren minder onversaagd zijn dan 
mieren en niet zelden een terrein verlaten, wanneer zij 
daarvan een paar maal met een groot verlies aan dooden 
zijn verjaagd. 

Eindelijk heeft men zwavelkoolstof gebruikt als verdel- 
gingsmiddel van aaltjes, maar, zooals a priori was te ver- 
wachten, slechts met matig resultaat. De schadelijkste 
soorten van aaltjes toch leven in het inwendige der wor- 
tels en worden daar door den damp niet bereikt. Men kan der- 
halve, door den bodem met zwavelkoolstof te behandelen, 
wel tijdelijk de verspreiding en verergering der ziekte 
tegengaan, maar het kwaad uitroeien kan men niet, zon- 
der tevens het wortelstelsel der plant te dooden. 


Wij komen thans tot de toepassing van zwavelkoolstof 
in gesloten of afsluitbare ruimten. 

In de eerste plaats mogen als zoodanig worden beschouwd 
de gangen van houtborende insecten. Levert de toepassing 
uit den aard der zaak bezwaren op, waar men met talrij- 
ke, zeer kleine gangetjes heeft te doen, zooals bij schors 
kevertjes en andere, kleine boeboek-insecten, niet aldus waar 
men staat tegenover de groote en niet zelden reusachtige 
larven van Boktorren en Prachtkevers. 

Zooals bekend is, verraden deze dieren veelal hunne 
aanwezigheid door het verwijderen van boormeel en uitwerp- 
selen uit hunne gangen en toonen de aanwezigheid dezer 
stoffen de plek aan, waar zich de ingang dier gangen be- 
vindt. Een weinig zwavelkoolstof, door middel van een 
gewoon (liefst glazen) spuitje in de opening gebracht, doodt 
de larven binnen weinige minuten, wanneer men zorg 
draagt, de opening dadelijk behoorlijk te sluiten. Terloops 
zij hier opgemerkt, dat men gaafronde openingen, waarin 
zich geen boormeel of uitwerpselen bevinden, niet behoeft te 
behandelen, daar dit de openingen zijn, waardoor het volwas- 
sen insect den boom heeft verlaten. Inspuiting van zwavel- 
koolstof zou hier geen zin of nuttig effect meer hebben. 


— 727 — 


In de tweede plaats kan men rondom planten van niet 
te groote afmetingen een afgesloten ruimte maken, door 
er een kist overheen te plaatsen. Een bakje met zwavel- 
waterstof, daaronder geplaatst, is dan voldoende, om 
alle blad en schildluizen en hunne eieren te dooden. Deze 
hoogst elementaire methode kan natuurlijk op verschillende 
wijzen worden geperfectionneerd. Zoo kan men de kist 
vervangen door een veel lichter toestel, bestaande uit 
dunne latten als stijlen en geolied papier als wanden. 
Vervolgens kan men, ook met het oog op de zwaarte van 
den damp, in het midden van het bovenvlak van dezen 
toestel, door middel van iĳzerdraadjes een spons of ander 
voorwerp met voldoende opzuigingsvermogen aanbrengen, 
dat men dan een afsluitbare opening met zwavelkoolstof 
kan bevochtigen. De zware dampen strijken dan overde 
te behandelen plant heen, terwijl men, door de grondlatten 
met kapok of eene andere, zich voegende stof te bekleden, 
het te snelle ontwijken ervan kan voorkomen. 

In de derde en voornaamste plaats mag de zwavel- 
koolstof worden genoemd als een uitnemend bestrijdings- 
middel van insecten in allerlei producten, die korter of 
langer tijd moeten worden bewaard. Het is van algemeene 
bekendheid, hoe gemakkelijk zich in de meest verschillende 
landbouwproducten allerlei insecten kunnen ontwikkelen, 
die de handelswaarde ervan belangrijk verminderen of ze 
voor de consumptie ongeschikt maken. Wij herinneren 
hier slechts aan cen klander, het kleine snuitkevertje, dat 
in meer dan ééne soort over de geheele aarde een plaag is 
der graanpakhuizen; aan het graanmotje, welks ver- 
woestingen in den regel nog erger zijn; aan het snuit- 
kevertje, dat de koffiepakhuizen teistert; aan een Lasioderma- 
soort, eveneens een klein kevertje, dat zich bij voorkeur 
in gebaalde en bereide tabak nestelt. Hieraan kunnen 
wij als zaken van minder ernstigen, maar dikwijls 
hoogst onaangenamen aard toevoegen, de motten, die in 
onze kleerkasten huizen; de insecten, die onze boeken 


— 128 — 


beschadigen; andere, die natuurhistorische verzamelingen 
vernielen enz. enz., altemaal zaken, waarvan een voor- 
zichtig gebruik van zwavelkoolstof ons zonder veel moeite 
kan verlossen. 

Is de ruimte, die men van insecten wil zuiveren, klein 
(kasten, laden, doozen) dan is het voldoende een plat 
schoteltje met een weinig zwavelkoolstof daarin te plaatsen. 
Het spreekt wel van zelf, dat men ook hier de noodige 
voorzichtigheid in acht moet nemen; zoolang de behan- 
deling duurt, mag geen licht in het vertrek worden ont- 
stoken, mag er niet gerookt worden enz. Is de behan- 
deling afgeloopen, dan moeten de kasten enz. goed worden 
opengezet, evenzoo de deuren en vensters, opdat een 
flinke luchtstroom den damp en zijn onaangename geur 
zal kunnen medevoeren. 

De behandeling van grootere ruimten als vertrekken, 
loodsen, pakhuizen eischt meer voorzorgen en meer voor- 
bereidende maatregelen. In de eerste plaats is het niet 
onverschillig, welke de plaag is, die men wil bestrijden. Elke 
plaag heeft oogenblikken, waarin zij gemakkelijker en met 
meer kans op goeden uitslag is te bestrijden dan in andere. 
lie oogenblikken moet men natuurlijk waarnemen en in 
den regel zal het wenschelijk zijn tot vaststelling daarvan, 
de voorlichting van een deskundige in te roepen. 

In de tweede plaats zijn natuurlijk lang niet alle loecali- 
teiten geschikt om te worden behandeld. Gebouwen met 
wanden en vloeren van bamboe-materiaal zijn uitgesloten, 
omdat de damp onmiddellijk door de overal aanwezige 
kieren zou wegstroomen. In planken vloeren zou men 
de naden desnoods nog wel kunnen stoppen. Glazen, 
vensters en deuren moeten goed sluiten, men zou de 
kieren aan de binnenzijde moeten dichtplakken met pa- 
pier en slechts één goed sluitende deur beschikbaar hou- 
den, om de ruimte te verlaten. Ook verdient het aanbe- 
veling, de localiteit, voor de behandeling zoo veel mogelijk 
schoon te maken. Dat geen vuur of licht in de nabijheid 


— 129 — 


aanwezig mag zijn, behoeft hier wel nauwelijks te wor- 
den hertaald. 

Eindelijk moet bij benadering de inhoud der te ont- 
smetten ruimte worden berekend. om eenigermate te 
kunnen nagaan, hoeveel vloeistof men zal moeten gebruiken. 
Gewoonlijk rekent men op 1 M*? lucht, ongeveer 15 gram 
vloeistof noodig te hebben. Rekent men een gewoon 
woonvertrek op 55 X 4 =100 M?, dan zou men voor 
ontsmetting daarvan anderhalf kilogram, of, het hooge 
sootelijk gewicht in aanmerking genomen, ruim één Liter 
zwavelkoolstof noodig hebben. 

Het is hierbij niet voldoende, de vloeistof in één enkele 
bak te plaatsen. Integendeel, de verdampende oppervlakte 
moet zoo groot mogelijk zijn en daarom moet zij over 
een aantal platte borden worden verdeeld, die zooveel 
mogelijk op onderling gelijke afstanden van elkander zijn 
verwijderd. 

Gesteld bijvoorbeeld, dat het zooeven bedoelde vertrek 
tot een paar meter boven den grond met zakken rijst 
was gevuld, dan zou men daarop twaalf borden moeten 
plaatsen en op elk van deze borden 100 cubieke centime- 
ten vloeistof moeten gieten, te beginnen met de borden, 
die het verst zijn verwijderd van de deur, waardoor men 
zich wil verwijderen. 

Het aanbrengen van de vloeistof moet zoo snel mogelijk 
geschieden, zelfs al zou die snelheid eenig morsen tenge- 
volge hebben. De inwerking van den damp daarentegen 
moet zoo lang mogelijk duren. Brengt men bijvoorbeeld 
de vloeistof des Maandags namiddags op de borden, dan 
moet de ruimte den geheelen Dinsdag afgesloten blijven 
en eerst des Woensdags weder worden geopend. Maar 
dan ook zooveel als maar eenigszins mogelijk is, terwijl 
het behandelde product moet worden gelucht en, waar 
de omstandigheden dit toelaten, worden omgewerkt. 

Zooals wij hierboven reeds mededeelden, ondergaat het 
behandelde product niet de geringste vermindering in waar- 


— 780 — 


de. De onaangename lucht moge eenigen tijd erin blijven 
hangen, zij verdwijnt ten slotte geheel. 

Ook voor zaden, die over verre afstanden moeten wor- 
den verzonden en gedurende de reis niet zelden aan de 
aanvallen van insecten zijn blootgesteld, die reeds voor 
de verzending in gering aantal daarin aanwezig kunnen 
zijn en daarom allicht over het hoofd worden gezien, ver- 
dient eene behandeling met zwavelkoolstof aanbeveling. 
Zelfs na een verblijf van een etmaal en langer in een at- 
mosfeer, waarin voldoende damp aanwezig is,om insecten 
en hunne eieren binnen een uur te dooden, ondervindt 
de kiemkracht van zaden niet de minste nadeelige gevolgen. 

Eindelijk zijn ook proeven genomen met vruchten. Het 
is daarbij gebleken, dat vruchten, die gedurende een et- 
maal hadden vertoefd in een atmosfeer van een volumen 
vloeistof op tienduizend volumina lucht, niet alleen geen 
nadeelige gevolgen hadden ondervonden, maar zelfs in 
aroma hadden gewonnen, terwijl alle aanwezige insecten 
als schildluizen en dergelijke volkomen waren vernietigd. 

Ten slotte zij hier vermeld, dat verschillende gewassen 
groeiende in een met zwavelkoolstof behandelden bodem, 
een beteren en grooceren oogst opleverden dan onder ge- 
wone omstandigheden werd verkregen. Wat hiervan de 
oorzaak mag zijn, is voorloopig nog een open vraag, maar 
het is waarschijnlijk, dat verschillende factoren en speciaal 
levende organnismen, die (behalve degeen, tegen wie be- 
strijding in het bijzonder was gericht) in den bodem aan- 
wezig waren en op de ontwikkeling der plant een nadee- 
ligen invloed zouden hebben, door den invloed van den 
damp buiten werking worden gesteld. 

J.C 


NT Ld 


BLACK WATTLE-CULTUUR IN NATAL. 
(Acacia deeurrens var mollissima.) 


Dr. W. Hourz, houtvester in dienst van het Gouverne- 
ment van Duitsch-Oostafrika, geeft in de „Berichte über 
Land und Forstwirthschaft in Deutsch-Ostafrika, eene be- 
schrijving over bovengenoemde cultuur, waarvoor hij eene 
reis naar Natal gemaakt heeft. Acacia deceurrens is reeds 
jaren geleden, door ’s Lands Plantentuin hier ingevoerd 
en groeit thans vrij goed in de bergtuinen te Tjibodas 
(op 4500 vt). Of die groei voldoende is, om hier als cul- 
tuur winstgevend te kunnen zijn is twijfelachtig. 

Schrijver zegt de bast, die als looimiddel, uit Natal 
onder den naam van Mimosa-bast in den handel wordt 
gebracht, is afkomstig van twee Australische boomen; de 
Silverwattle, Acacia dealbata en de Blackwattle, Acaciu 
deeurrens var mollisima. 

De schors van eerstgenoemde is van kuiten heldergrijs 
en ziet er aan den binnenkant iets roodachtig uit, die 
van de laatste is donkerder en bevat geen roode kleurstof; 
het tanninegehalte van Blackwattie schommelt tusschen 
830 en 35., terwijl dat van Silverwattle nog minder dan 
de helft bedraagt. De cultuur van de laatste is daarom 
nagenoeg opgegeven. Men geeft hier niet op of het per- 
centage van tannine per droge bast is berekend, is zulks 
het geval dan is de bast van de Blackwattle verbazend 
rijk, vergeleken b.v. met die van onze Cassia Fistula L. 
Tanggoeli, en van Cassia Javanica L., boengboengdellan, 
die respectievelijk slechts 5,6 pCt. en 4,2 pCt. bevatten. 

Ruim dertig jaar geleden zou de boom eersc uit Aus- 
tralië in Natal ingevoerd zijn. Oorspronkelijk plantte men 


EN 


hem als sierboom of als windbreker bij veekralen, de 
waarde der schors als looimiddel werd eerst later erkend. 
In 1880 werd de eerst bast uitgevoerd. In 1901 bedroeg 
de export reeds 14.132 ton, en thans zijn er ongt veer 25000 
acres mede beplant. 

Blackwattle gedijt het best op grond van gemiddelde 
vastheid, zooals zandige leem, minder goed op leemachtige 
zandgrond en slecht op zand. Volgens de in Natal opge- 
dane ervaring is roodgele leem zeer geschikt, mits met 
een geelachtigen niet te harden ondergrond, als er maar geen 
harde steenlagen in voorkomen. 

De eerste aanplant geschiedt door op rijen uit te zaaien, 
op een door ploegen en eggen goed voorbereid terrein. 

Het verkrijgen van zaad levert bij de aanzienlijke uit- 
breiding, die de cultuur reeds verkregen heeft, geen zwa- 
righeden op, reeds in het vierde jaar beginnen de boompjes 
vrucht te dragen 1). De voormaamste bloeitijd, die trouwens 
van den regen afhankelijk is, valt in de maanden October 
en November, enkele bloemen verschijnen reeds in Maart, 
de vruchten worden 12 maanden later rijp. 

De prijs van het zaad is 45 à 60 ct, het Engelsche pond, 
door de groote vraag liep die op tot f 1.80 per pond. 

Daar de zaden een bijzondere harde schil hebben, is, om 
een regelmatige kieming te bevorderen, eene voorbereiding 
noodig. Men giet er daarom kokend water op en laat ze 
daarin koud worden. Sommigen raden aan de zaden ietwat 
in een braadpan te roosveren, deze behandeling vordert 
groote voorzichtigheid, wordt zelden toegepast en is ook 
niet aan te bevelen. 

Om de zoo voorbereide zaden in den grond te brengen, 
vermengt men ze met wat zand, om het aan elkaar kleven 
der zaden te beletten, die in het water zeer kleverig zijn 
geworden. Men zaait ze in rijen, die ongeveer 2 M. van el- 
kaar getrokken worden, in zulk en rij gaat een man met 
een hak vooruit, en maakt elke twee pas een ondiep gat, 


Te Tjibodas dragen de boomen geen vrucht. 


788 — 


een jongen loopt achter hem en legt in ieder gat 4 à 6 
zaadjes, die hij met den voet met een weinig aarde bedekt. 
Dit laatste werk moet met eenige oplettendheid geschieden, 
daar de zaadjes hoogstens 3 à 4 duim 1) diep met aarde 
bedekt mogen worden. Bij vochtig weer volgt de kieming 
20 à 25 dagen later, ongeprepareerde zaden kiemen onre- 
gelmatig, terwijl zij gedeeltelijk in het geheel niet opkomen. 

De verjonging van afgeoogste velden, heeft gewoonlijk 
langs natuurlijken weg plaats. Een verbranding van het 
overblijvende deel werkt gunstig op de kieming van het 
zaad, dat in overvloed op den grond ligt, na drie à vier 
maanden reedszijn er weer voldoende planten voor den dag 
gekomen. De achtergebleven stukken stengels, loopen niet 
meer uit, aangezien de bast er tot op den wortel afgenomen is. 

Bij den aanleg van nieuwe aanplantingen, teelt men er 
dikwijls maïs tusschen, op iedere drie rijen maïs een rij 
Black wattles. 

De kiemplant groeit eerst kort langs den grond, na eenige 
maanden richt zij zich op en groeit dan snel in de hoog- 
te, vierjarige boomén zijn dikwijls 25 à 30 vt hoog, op 
achtjarigen leeftijd hebben zij eene lengte van 15 à 20 M. met 
een stamdiameter van 20 à 25 cm. Het wortelsysteem 
spreidt zich vlak uit en is sterk vertakt, bij oudere boomen 
vindt men de wortelspitsen dikwijls op 8 M. van den boom. 
Hierdoor wordt het bekende verschijnsel verklaard, dat de 
boom geen andere houtsoorten in zijne nabijheid duldt, en 
de grond sterk uitput, 

Sommige planters, die deze cultuur als bijzaak beschou- 
wen, dragen weinig zorg voor den aanplant. Er bestaan 
oude tuinen, die blijkbaar aan zich zelf overgelaten zijn en 
er treurig uitzien. Daar heeft een schoonmaak eerst plaats 
van 2 à 24 jarige tuinen, men verwijdert dan de zwakke 
exemplaren, waar de aanplant te dicht is, deze hebben 
nog geen waarde, op zesjarigen leeftijd neemt men eerst 
de flinkst ontwikkelde weg, die een bruikbare bast geven. 


1) Een Epg duim = 21/9 em. 


— 734 — 


Als de beste afstand waarop men zesjarige boomen kan 
laten staan, rekent men 24 à 3 M. 

Op de grootere ondernemingen wordt de cultuur volgens 
rationeele beginselen gedreven. Men dunt den aanplant 
reeds na achttien maanden uit, de uitgetrokken planten 
blijven op den grond liggen. In het vijfde of zesde jaar 
verwijdert men om den anderen een geheele rij boomen, 
zoodat de overblijvende rijen twaalf voet van elkaar lig- 
gen, in de rijen rooit men dan op zoodanige wijze, dat er 
ongeveer acht vt. ruimte tusschen iederen boom blijft. De 
ervaring heeft in Natal geleerd, dat boomen die te dicht 
op elkaar staan, slechts dunne bast leveren, bij te ruimen 
stand hebben de vele afhangende takken ook geen gunsti- 
gen invloed op den oogst. 

Bij de nog niet uitgedunde zesjarige tuinen, waarvan 
de boomen op goeden grond eene hoogte hebben van 12 tot 15 
M. en een stamdiameter van 15 à 20 cM.… is de grond 
met loof, afgevallen vruchten en takken bedekt, zoodat er 
geen gras of ander onkruid kan groeien, eerst na den eersten 
oogst komt er gras. Een goede aanplant geeft bij die 
uitdunning een oogst van 40 à 30 cwt. bast per acre. 

Het 7de of 9de jaar is het geschikste voor den geheelen 
oogst, daar bij oudere boomen, dikwijls aan den voet van 
den boom zich vermolming begint te vertoonen. Op dezen 
leeftijd velt men gewoonlijk de boomen, op vruchtbare 
gronden heeft dit eerder plaats dan op schrale terreinen. 
De opbrengst aan bast is dan 50 à 60 cwt, tesamen 
krijgt men dan een product van 4 à 5 ton per acre. 

Het afschillen van den bast kan het geheele jaar door 
geschieden, als het weer maar vochtig genoeg is. Het ge- 
makkelijkst laat hij los van begin Maart tot einde April, 
er bestaat dan echter gevaar, dat de bast door de hevige 
regens wat uitgeloogd wordt voor hij onder dak komt. De 
beste kwaliteit is de z.g. winterbast, in Juli of Augustus 
geoogst, dit tijdstip kan echter slechts daar gekozen wor- 
den, waar de bodem vochtig genoeg is en waar veel nevels 


— 755 — 


voorkomen, waardoor de schilbaarheid van den boom be- 
vorderd wordt. 

De 4 à 5 M. lange smalle stukken bast, worden met 
den buitenkant naar boven gedroogd, De kwaliteit hangt 
voor een groot deel van de droging af‚ als er veel zon is 
gaat zulks voorspoedig, dikwijls in 4 à 5 dagen, daarna 
wordt de bast in bundels gebonden en nog een paar weken 
nagedroogd op een voor regen beschutte pläats. 

De in de schaduw gedroogde bast is beter en wordt met 
10 shillings per ton meer betaald. Alle groote onderne- 
mingen hebben dientengevolge drooghuizen gemaakt, een- 
voudige houten gebouwen met zinken daken, waar de bast 
over horizontaal gelegde latten gedroogd wordt, hier moet 
hij weken, bij vochtig weer soms maanden blijven liggen. 

De zoo gedroogde bast wordt in bundels, zakken of 
balen naar de fabriek gebracht, waar hij in stukken van 
4 à 6 cM. lengte en circa 3 cM. breedte gehakt wordt. 
Dergelijke eenvoudige fabrieken bevinden zich op verschil- 
lende plaatsen over het geheele land verspreid, zij zijn 
het eigendom van de export-firma’s. 

De prijs van de bast, die iets achteruitgegaan is, bedraagt 
tegenwoordig in Hamburg f 108 à f 120 per ton. De 
planters krijgen daarvan f 53 tot f 56 per ton, geleverd aan 
de fabriek. Aan de afscheephaven (Durban) kost de ton 
reeds f 70.—, zij wordt van daar verzonden in zakken van 
150 tot 170 Eng. ponden. De uitgaven voor transport 
naar Hamburg beloopen inclusief zeevracht circa f 19.50, 
de laatste wordt zoowel door de Engelsche als door de 
Duitsche stoomers op f 15.— per ton naar Antwerpen, 
Rotterdam of Hamburg gerekend. 

Ofschoon vioeger de prijs van het ruwe product hooger 
was, is de wattle-cultuur in Natal nog voordeelig. De 
grootste aanplantingen, zooals die van Anevs & Co, leveren 
jaarlijks eene productie van 1000 ton, die een bruto-waar- 
de van f 53000 vertegenwoordigen, en van het jaarlijks 
kappen van een oppervlakte van 80 HA. verkregen wordt. 


be 


Indien men berekent, dat om de zeven jaren op nieuw 
gekapt kan worden, behoort hiertoe een aanplant van 560 
H.A. of 1400 acres. 

Uit het gemiddelde van de opgaven van verschillende 
ondernemingen, blijken de onkosten voor aanleg en onder- 
houd van een Blackwattle-aanplant per acre, de volgende 
te zijn: 

Prijs van den grond, naarmate afstand 


stations …. … …_f + 24-tot fp mies 

Grondbewerking, ne ene 
EDA en ot Ii SOE AE 
Andere Deen Hop net Boren „Orne 
Kosten van oogsten „24 

Aankoop van evedeehannen sne 
ren enz tn A zt 
Huis, stalling enzo, … „tur an velo on En 
Rente gedurende zeven jaar . „Dd 
f 144 — 812. 


Hiertegenover staat een bruto-opbrengt van 4 à 5 ton 
per acre, tegen een plaatselijke waarde van f 63.— per 
ton Dit is echter alleen de opbrengst aan schors, hierbij 
is niet in rekening gebracht, de waarde der tusschen de 
rijen gekweekte producten. Verder zijn de onkosten enz. 
berekend over zeven jaar, maar een deel der aanplanting 
begint reeds te produceeren na het 5° of 6° jaar. 

Ook het hout heeft waarde, niet zoozeer als timmerhout 
omdat het daarvoor te jong is, maar als brandhout. De 
prijs daarvan is niet hoog, maar het maakt toch minstens 
de kosten van het schillen goed, waardoor de uitgaaf voor 
oogsten vervallen. 

Onder de vijanden der boomen rekent men de roode 
en de witte mieren. De larve van een kleinen vlinder, 
vermoedelijk tot de Psygiden behoorende, vreet soms 
een groot deel van het loof, 

In de laatste jaren zijn groote hoeveelheden past uit 


Eee 


West-Australië naar Europa gevoerd, met nog grooter iooi- 
zuur-gehalte, ruim 50%, onder den naam van Malletbark, 
afkomstig van BEwcalyptus occidentalis. Men meent dat 
klimaat en bodem in Natal voor de teelt van laatstge- 


noemde plant minder geschikt zijn. 
AE 


Te OR NR Rn OR eee enn een ee enn nnn ns 


ANANAS ALS VEZELPLANT, 


In de laatste jaren hebben tal van tropische en subtropische 
vezelplanten in buitengewone mate de aandacht getrokken, 
zoowel van de zijde der Regeering als van industrieelen 
en planters. Niet uitsluitend met het oog op den grooten 
landbouw, meer nog domineerde de verwachting, enkele 
dezer gewassen bij de bevolking ingang te doen vinden 
en de cultuur ervan, zoo mogelijk, tot een volkscultuur te 
kunnen maken. 

Vooral ten opzichte der Jute en Rameh waren veler 
verwachtingen hoog gespannen. 

Ook de Regeering meende, dat met het oog op het 
aanzienlijk verbruik van Goni- of Jutezakken hier te lande, 
nogmaals een poging diende aangewend te worden, omde 
cultuur van genoemd gewas op Java burgerrecht te ver- 
schaffen. Ik zeg nogmaals en niet ten onrechte, want 
reeds ten tijde van wijlen Dr. ScHerrer, den vorigen Direc 
teur vans’ Lands Plantentuin, werden verschillende cultuur- 
proeven met dit gewas genomen. Teneinde ter plaatse 
gegevens te kunnen verzamelen omtrent: Cultuur, Handel 
en Bereiding der Jute, droeg de Regeering den Chef der 
3de Afd. v/h Landbouw Dept. op, om Prof. TreEUuB op eene 
dienstreis naar Britsch-Indië (het voornaamste cultuurge- 
bied der Jute) te vergezellen. Na ommekomst dezer opdracht 
werden in verschillende streken van Java proeven genomen 
met de cultuur en de bereiding der Jute. De resultaten 
dezer proefnemingen zijn neergelegd in een, in dit tijdschrift 
gepubliceerd Verslag (Teysmannia Jaarg 15), van de hand 
van genoemden Afdeelings Chef Dr. W. R. Tromer pe Haas. 
Dit verslag zal zelfs den meest optimistisch gestemden 


° — 139 — 


belangstellende, de overtuiging moet schenken, dat de 
cultuur der Jute over ket algemeen niet met voordeel op 
Java kan gedreven worden. Ook de Rameh is m. i. om 
verschillende redenen, deels van economischen, deels van 
agronomischen aard, minder geschikt voor volkscultuur, 
en wel voornamelijk op grond van het feit, dat de cultuur 
van dit gewas zeer intensief gedreven dient te worden, wil 
men geregeld een marktwaardig product bekomen. Er 
zijn echter andere tropische vezelstofleverende planten, 
welke, hoewel op bescheiden schaal, thans reeds door de 
bevolking van sommige streken geëxploiteerd worden. 
Wellicht dat voor sommige dezer gewassen in de tíekomst 
een belangrijker rol in de volkshuishouding is weggelegd, 
Een dezer planten is m. i. de Ananas. 

Genoemd gewas, een onzer oudste tropische cultuur- 
planten, levert ons de algemeen bekende en gewaardeerde 
vruchten. Minder bekend is het, dat vooral de bladeren 
der wilde of verwilderde typen een zeer mooie vezelstof 
bevatten. Toch werd reeds in de eerste helft der vorige 
eeuw de aandacht der europeesche industrieelen op deze 
vezelstof gevestigd. In 1859 werden door Miss Davey, een 
dame uit Britsch-Indië, pogingen in het werk gesteld, om 
de Engelsche wevers tot het verwerken der Ananasve: 
zels te bewegen. Deze meenden echter dat, hoewel de 
vezels met dezelfde machines, als voor het verwerken van 
vlas in gebruik waren, bewerkt konden worden, de qualiteit 
van eerstgenoemde vezels veel minder was dan die van 
laatstgenoemde. Aan dit oordeel lag waarschijnlijk eene 
niet geringe mate van conservatisme ten grondslag, het 
geen uit het volgende moge blijken. Op de in 1851 te 
Londen gehouden Tentoonsteiling werden monsters Ananas- 
vezels ingezonden door wijlen den heer WEeBER van 
“Tjiogreg (bij Buitenzorg), door de Jury zeer gunstig beoor- 
deeld, erkende men, dat de qualiteit der vezels in vele 
opzichten boven die van het Vlas gesteld moest worden. 
De waarde werd op f 60 de 100 K.G. getaxeerd. Men 


=D — 


gaf echter uitzicht op veel hoogere prijzen, indien op 
geregelden aanvoer kon gerekend worden. Thans begonnen 
ook enkele spinners zich in de vaktijdschriften meer ten 
gunste der Ananasvezels te uiten. Men erkende, dat vooral 
de gebleekte vezel veel mooier was dan die van het vlas. 
Door het bleeken wordt de samenhang tusschen de vaat- 
bundels verbroken, waardoor de vezel weliswaar minder 
sterk doch veel mooier en glanzender wordt. De algemeene 
opinie was echter, dat de Ananasvezel, voornamelijk op 
economische gronden, niet met het vlas zou kunnen con- 
curreeren. In een der Nrs van „The „Agricultural-Hor- 
ticultural Journal” (1853)’ wordt een en ander omtrent 
verschillende verzelstoffen gepubliceerd. Uit genoemd tijd- 
schrift haal ik het volgende aan over de geschiktheid der 
Ananasvezels voor touwbereiding De firma HaRrrToT & Co. 
te Calcutta bepaalde de sterkte van een uit bovengenoem- 
de vezels vervaardigd touw. 

Dit touw kon gemakkelijk een gewicht dragen van 42 Cwt 
en brak eerst bij een gewicht van 57 Cwt. Een der groote 
voordeelen van deze vezels bestaat, volgens verschillende 
auteurs in hare geringe vatbaarheid voor den invloed van 
water. Deze eigenschap moet met het oog op het aan- 
zienlijk verbruik van touw bij de scheepvaart, van groot 
belang geacht worden. Volgens „SeMMLER tropische 
Agrikultur.” worden op de Philippijnen twee zeer mooie 
stoffen uit de Ananasvezels vervaardigd, waarvan de 
eene „Pina genaamd, uit zuivere Ananasvezel en de 
tweede welke men daar „Husi’”’ noemt, uit een mengsel 
van Ananas- en Hennepvezels bestaat. Drury vermeldt 
dat deze weefsels in den handel voorkomen onder den 
naam van „Grass Cambric Manilla Cloth of Batiste d’ Ana- 
nas’. Ook in China wordt deze vezelstof veel verwerkt, 
hetzij onvermengd, hetzij vermengd met wol of katoen; 
deze weefsels worden in den handel dikwijls verwisseld 
met het echte Chineesche graslinnen. Volgens. DRURYy 
voerden Singapore en Penang destijds veel vezels uit, 


— 741 — 


voornamelijk naar China. In de omstreken van beide 
plaatsen wordt thans nog vrij veel Ananas gecultiveerd. 
De arbeidskrachten zijn echter in en om Singapore zeer 
duur. Penang schijnt in dit opzicht wel in eenigszins 
gunstiger condities te verkeeren. Mr. BeNNerr deelt mede, 
dat de onkosten per pikoel vezelstof in Singapore, onge- 
veer 38—40 doll. bedroegen. Volgens dienzelfden auteur, 
maakten de Chineesche Ananasplanters voor de vezel 
ongeveer 1,5 rupee per katie. Uit deze cijfers mag men 
trots de dure arbeidskrachten afleiden, dat er nog een 
niet te verwerpen winst gemaakt kon worden. Ook in 
sommige streken van de Molukken, wordt de Ananas- 
vezel voor de weverij gebruikt. Dit weefsel komt op de 
Inlandseche markt voor, onder den naam van Soetra nanas. 
Van de Talauer-eilanden ontving ik twee stukken weefsel, 
een gebleekt en een ongebleekt. Het bleeken geschiedt 
daar ter plaatse door middel van djeroeksap, hetwelk 
met behulp van een ronde schelp over en in het weefsel 
gewreven wordt. De weefinrichting, welke men daar ge- 
bruikt is even primitief als de meeste Javaansche toestellen. 
In sommige streken van Java worden de Ananasvezels 
op de Inlandsche markt verhandeld; men gebruikt ze bijna 
uitsluitend voor het vervaardigen van zweepslagen. De 
marktwaarde is dan ook zeer gering. Voor zoover mij 
bekend is, wordt deze vezelstof slechts in zeer kleine 
hoeveelheden geëxporteerd, voornamelijk van Soerabaja. De 
Philippijnen en sommige streken van China zijn ongeveer 
de eenige tanden, waar de Ananasvezel voor industrieele 
doeleinden wordt gebruikt. Op de Europeesche markt heeft 
dit artikel zich tot op den huidigen dag slechts een zeer 
bescheiden plaats kunnen veroveren. Het is dan ook m. i. 
gewenscht, het oordeel onzer hollandsche wevers en touw- 
slagers in te roepen, omtrent de geschiktheid der vezels van 
de hier voorkomende Ananasvarieteiten, voor touwberei- 
ding alsook voor textielen arbeid op grootere schaal. Bij 


een gunstig oordeel zouden tevens pogingen aangewend 
Teysm. XVII. 47. 


= Ha 


dienen te worden, om dit artikel een geregelden afzet te 
verzekeren. Wellicht zal ook de taxatie der handelswaarde 
(f_ 60 de 100 K G ), welke ruim een halve eeuw geleden 
door de Jury der Londensche Tentoonstelling geschiedde, 
thans niet meer maatgevend blijken te zijn. Mocht vol- 
doende zekerheid ten opzichte van de afname en de bruik- 
baarheid van het product verkregen zijn, dan dient onder- 
zocht te worden : 

le. Onder welke voorwaarden de cultuur der Ananas 
als Vezelplant, met succes kan worden gedreven? 

2e. Welke bereidingsmethode (het winnen der vezels) 
voor de praktijk de meest aanbevelenswaardige is? 

Omtrent de cultuur der Ananas als Vezelplant bestaan wei- 
nig of geen gegevens. 

Wij mogen echter op grond van tal van feiten aanne- 
men, dat die eischen geheel verschillend zijn van die, welke 
de voor de vrucht geteelde Ananas stelt. 

Men stelle zich dan ook niet voor, het mes van beide 
kanten te kunnen laten snijden, in casu van hetzelfde in- 
dividu, goede vruchten en tevens marktwaardige vezels te 
kunnen oogsten. In eene publicatie van het Kol. Museum 
te Haarlem van de hand van wijlen F. vaN EEDEN, over de 
verschillende plantaardige vezelstoffen, komen o. m. ook 
eenige gegevens voor over de Ananas als vezelplant. Uit 
deze brochure citeer ik het volgende : „Volgens berekening 
kunnen bij zorgvuldige cultuur 12000 K.G. vruchten op de 
H. A. worden gewonnen. Rekent men daarbij 500 K.G ve- 
zelstof, dan is eene proefneming in de Nederlandsche Ko- 
loniën wel aan te bevelen; vooral in de droogsteen dorste 
streken, waar de Ananas welig tiert. Zonlicht is haar voor- 
naamste behoefte”, 

Hier wordt dus een cultuur à double usage wel moge- 
lijk geacht, ja zelfs als basis voor eene opbrengstbereke- 
ning aangenomen. Ik meen echter op grond van tal van 
hieronder uitvoerig te bespreken feiten, eene dergelijke cul- 
tuurwijze volkomen illusoir te mogen noemen. In alle lan- 


— 743 — 


den waar de Ananasvezel bereid wordt, geschiedt zulks uit 
de bladeren der wilde of verwilderde soorten en varietei- 
ten. Ook ten onzent gebruikt de Inlander uitsluitend de 
bladeren der wilde soorten als: Nanas boeaja, N. pagger, 
N. hidjo enz., doch nooit die der gecultiveerde. 

De bladeren van laatstgenoemde bevatten veel minder 
vezelstof dan van de wildgroeiende, ook is er een aanzienlijk 
verschil in lengte en in sterkte tusschen de vezels van 
deze en die van gene varieteiten. De vruchten van de 
wilde soorten zijn daarentegen inferieur en vrijwel oneet- 
baar. Op Java komen een groot aantal verwilderde typen 
voor, welke meerendeels varieteiten zijn van de gewone 
Ananassa sativa L. Uit de bladeren van eenige dezer var- 
ieteiten n. l.: Nanas boeaja, N. pagger en N. merah liet 
ik de vezels bereiden. Al deze varieteiten bleken een 
mooie glanzende vezelstof te bevatten. Het vezelgehalte 
der bladeren was bij de verschillende soorten vrij gelijk. 
Op de gewone inlandsche wijze bereid (door afschraping 
met een stomp voorwerp), leverden de bladeren 0,9% 
vezelstof, d.w.z. uit 10 K. G. versch blad werd 90 Gram 
droge vezel verkregen. Wel viel bij de genoemde var. 
een belangrijk verschil in lengte der vezels te consta- 
teeren. De blaaeren van N. boeaja leverden een mooie 
lange vezel van circa 3 voet lengte op, terwijl de lengte 
van die der overige var. slechts 1,5—2 voet bedroeg. 
Uit de bladeren van eenige cultuurvar. verkreeg ik slechts 
een zeer geringe hoeveelheid vezelstof, van hoogst infe- 
rieure kwaliteit. 

Ook liet ik een gedeelte der bladeren behandelen volgens 
de Britsch-Indische methode, d.w.z. de bladeren werden 
gedurende 14 dagen in stilstaand water gelegd, teneinde 
„door roting de vaatbundels van de overige bestanddeelen 
van het blad te scheiden. Na het verstrijken van genoem- 
den termijn, was een groot deel der bladweefsels verdwenen, 
zoodat de vaatbundels gemakkelijk van de opperhuid gelicht 
konden worden. Het mocht mij echter ook na herhaalde 


— 144 — 


wassching niet gelukken, de vezels te ontdoen van allerlet 
onzuiverheden als bladgroen enz. De vezel had na droging 
een vuilgroene kleur en kon dan ook de vergelijking met 
de uit het versche blad verkregene niet doorstaan. In 
Britsch-Indië worden de bladeren gedurende 18 dagen in 
water gelegd, ik vond echter niet vermeld of zulks in 
stroomend dan wel in stilstaand water geschiedde. In 
stroomend water zal het rotingsproces allicht eenige dagen: 
langer duren dan in stilstaand. 

De inlandsche bereidingsmethode, door het blad af te 
schrapen met den rand van een bord of door middel van een 
bamboe, geeft betrekkelijk weinig vezelverlies, doch is zeer 
tijdroovend en dientengevolge kostbaar, om welke reden 
deze wijze dan ook m.i. niet geschikt is, om bij eventueele 
exploitatie op grootere schaal te worden toegepast. 

Misschien dat het vraagstuk der vezelwinning binnenkort. 
een stap nader tot de oplossing gebracht zal worden, 
hetgeen met het oog op het actueel belang van vele vezel- 
stoffen voor onzen kolonialen landbouw en industrie, van 
groote waarde zoude zijn. Op welke wijze de Ananas als 
vezelplant gecultiveerd moet worden, zal de praktijk moeten 
leeren. Wel bezitten wij reeds gegevens, op grond waar- 
van wij mogen concludeeren, dat de voor de vrucht ge- 
kweekte plant geheel andere eischen stelt dan die, welke 
uitsluitend voor de vezelstof gecultiveerd wordt. Indien 
wij een vergelijking maken tusschen de omstandigheden, 
waaronder de wilde var. groeien, en die, welke het gunstigst 
zijn voor de cultuurvar., dan zullen wij zien, dat eerstge- 
noemde het best groeien op beschaduwde standplaatsen. 
Onder deze conditie vegeteerende, brengen ze lange, weinig 
vleezige bladeren en vrijwel oneetbare of in ieder geval 
inferieure vruchten voort. Aangezien de lengte der vezels 
in nauw verband staat tot de lengte der bladeren, dient 
dus schaduw als een der eerste eischen beschouwd te 
worden. De voor de vrucht gecultiveerde Ananassen 
verlangen daarentegen een volkomen vrije standplaats; 


— 145 — 


schaduw heeít een zeer nadeeligen invloed op de grootte en 
den smaak der vruchten. Ook verlangen laatstgenoemden 
een zeer voedzamen bodem, terwijl de wilde typen zich 
daarentegen zeer goed op schralere gronden thuis gevoelen. 

Het is dan ook op grond van deze feiten, dat ik een 
gecombineerde cultuur, practisch als onuitvoerbaar be- 
schouw, tenzij men zich met opbrengsten tevreden stelt, 
welke zoowel quantitatief als qualitatief ver beneden het 
middelmatige zullen blijven. 

Het beste voorbeeld geven ons in deze de verschillende 
Pisangsoorten. Je wilde Pisangs bevatten veel meer en 
ook veel betere vezelstof dan de gecultiveerde. 

Mocht nu blijken, dat er een geregelden afzet voor de 
Ananasvezel te verkrijgen is, dan dient men m.i. in de 
eerste plaats cultuurproeven te nemen in weinig vrucht- 
bare streken. Op goede gronden toch zal men met meer 
voordeel andere gewassen kunnen telen. Ook in streken 
waar het individueel grondbezit vrij groot is, zoude men 
kunnen beproeven, om de Ananas onder aanplantingen van 
vruchtboomen te cultiveeren. 

Dat deze cultuur steeds als bijcultuur zal moeten be- 
schouwd worden, behoeft wel geen nader betoog; de 
economische toestand der inlandsche bevolking is over het 
algemeen niet van dien aard, dat de opbrengst van Padi 
en Polowidjo gemist kan worden. De cultuur van alle 
overjarige gewassen moet dan ook in den regel, als bij- 
cultuur gedreven worden. 

Waar de bevolking neiging toont om de Ananasvezels 
zelf te verwerken, daar dient in de eerste plaats deze in- 
dustrie, en in verband hiermede ook de cultuur der Ananas 
krachtig aangemoedigd te worden. Voor het verkrijgen van 
technische en handelsgegevens behoeft men zich slechts te 
wenden tot het onder het Departement van Landbouw ressor- 
teerende Museum voor Technische en Handels-Botanie. 


J.H Herr 
Bwitenzorg, Augustus 1906. 


AMERIKAANSCHE OPVATTINGEN OVER DE 
VRUCHTBAARHEID VAN DEN GROND. 


(Vervolg en Slot.) 


Mij rest nog de mededeeling van eenige belangrijke 
kwesties, door pref. WaurrNney aangeroerd in het laatste 
deel zijner redevoering pag. 606 en 691. In de eerste 
plaats, wat hij verhaalde van zijne eenvoudige, maar aardige- 
proeven met zaailingen. 

In potten met aarde, verrijkt met een meer dan voldoende- 
hoeveelheid voedingszouten, werden tarwe-zaailingen ge- 
kweekt, en daarbij werd nauwkeurig nagegaan, hoe zij zich 
in een bepaalden tijd ontwikkelden. — (Vele proeven, te- 
Washington genomen, hebben aangetoond, dat men een 
prachtig middel, om het gedijen van een aantal planten 
na te gaan, heeft in de verdamping der planten; dit gaat 
zoo mooi, dat men reeds in 10 tot 20 dagen in staat is, 
te zeggen, welke planten zich in de beste omstandigheden 
bevinden en welke in mindere.) — Toen over de eerste 
zaailingen van de tarwe voldoende inzicht was verkregen, 
werden de plantjes uit de potten genomen, en de proef 
werd onmiddellijk in dezelfde potten herhaald. Resultaat: 
veel minder krachtige plantjes. — Te weinig voedsel mis- 
schien ? — Och, wat hadden die paar kleine plantjes (van 
de grootte van rijstbibit) aan een pot kunnen onttrekken ? 
maar toch werden nieuwe voedingsstoffen aan sommige 
der potten toegevoegd, meer dan de eerste zaailingen ooit 
aan den grond hadden kunnen ontnemen. 

Het hielp niets, de tweede serie bleef zwakker dan de 
eerste, Toen werd een derde stel plantjes in de potten. 
gezet: weer minder, of althans niemandal beter. Daarna 


— 147 — 


werden de tarweplantjes weer verwijderd, en vervangen 
door boonen, en ziedaar: de boonen groeiden heerlijk. Nu 
komt het belangrijkste van de proef: zonder eenige nieuwe 
toevoeging van meststoffen, volgden op de boonen weer 
tarwezaailingen, maar nu met uitstekend gevolg: mooie 
flinke planten. 

Wat hebben nu die boonen gedaan ? — iets goeds in den 
grond gebracht, of iets schadelijks eruit verwijderd? — 
Om deze vraag te beantwoorden, werden de uit de potten 
genomen boonenplanten, gedeeltelijk fijn gehakt, gedeeltelijk 
verbrand. Sommige potten, waarin tarwezaailingen hadden 
gestaan, kregen door hunnen grond heen van dat haksel, 
andere alleen de boonenasch. Toen vervolgens wederom 
tarwezaailingen werden geplant, bleek het haksel een zeer 
gunstigen invloed op den grond te hebben gehad, de asch 
daarentegen bleek zonder invloed te zijn geweest. 

Zoo ziet ge, zegt prof. Wurrrey, hoe het de organische 
stof van de boonen is, die den grond zuivert van de secretie. 
produkten der eerste tarwezaailingen; de organische stof, 
overgaande in humus. De anorganische bestanddeelen 
richten niets uit; anders had die boonenasch ook wel effect 
gehad. Physische verbetering door het boonenhaksel 
(groene bemesting) was geheel overbodig, want de grond 
was goed, en het eerste stel zaailingen liet riets te wen- 
schen over. Bovendien: hetzelfde gunstige effect werd 
verkfegen met een zuiver chemisch praeparaat, een orga- 
nische-, evenals humus zwartwordende stof, n. Ll. pyro- 
gallol, den bekenden ontwikkelaar, aan ieder, die photo- 
grapheert, bekend. Die pyrogallol schijnt dus eveneens 
als zuiveraar te werken, en het „kwade goedje” op te 
ruimen of in een onschadelijken vorm over te brengen. 

Maar wat is dan toch dat „kwade goedje”, laat zich dat 
niet isoleeren, en nader bestudeeren ? 

Weer het oudelied: de laatste loodjes wegen het zwaarst ! 
Alle pogingen, om het excretievergif, zoo zal ik het maar 
noemen, af te zonderen, hebben tot nog toe gefaald; van 


isen 


alles werd al geprobeerd, maar vergeefs. In het idee, dat 
misschien bacteriën of andere levende organismen de 
schuldigen waren, hebben de onderzoekers van het Bureau 
of Soils van dien z.g. bedorven grond gesteriliseerd; re- 
sultaat: geen noemenswaarde verbetering. 

Naar alle waarschijnlijkheid heeft men hier te doen met 
minimale sporen van stoffen, in hun werking op planten 
overeenkomende met de vergitten van bedorven vleesch 
of- visch, de ptomainen, op menschen ; maar — en dit blijft 
voorloopig de zwakke zijde van de geheele Amerikaansche 
redeneering — men heeft de stoffen, waar het ten slotte om 
gaat, nog niet te pakken kunnen krijgen! 

Eenige bijzondere gevallen van localen aard, o.a. één, 
waarin stalmest regelmatig den grond bederft, en vermin- 
dering der oogsten bewerkt; snel voorbijgaande, wil ik 
toch nog even releveeren, dat uit het geheel der boven- 
staande beschouwingen duidelijk het groote nut van vrucht- 
wisseling in het oog springt. Ook reeds van braakliggen, 
waarbij een zuivering plaats heeft, zonder dat er nieuw 
vergif bij komt. Maar rotatie, zóó gekozen, dat iedere 
volgende oogst den rommel van den vorigen opruimt, 
dat is toch wel het ideaal. 

Van de keuze der oogstplanten, en van de omstandig- 
heden van land en bevolking zal natuurlijk afhangen, of 
één rondgang uit twee-, drie- of meer oogsten bestaan 
moet. In deze richting zal, dunkt mij, hier op Java: nog 
menig aardig resultaat te bereiken zijn! 

Ten slotte iets over 

Onkruid. 

In de discussie volgende op de rede van prof. WarrNEY 
kwam ook het onkruid ter sprake. Daarover zeide deze 
ongeveer dit: 

Vroeger heeft men altijd gemeend, dat de schade, door 
het onkruid toegebracht, te wijten was aan zijn verbruik 
van een groot deel der beschikbare vochtigheid, en van 
het plantenvoedsel. Als ’t laatste het geval was, zou 


en 


men er aan te gemoet kunnen komen, door zóóveel voe- 
dingsstoffen toe te voegen, dat er per se genoeg is voor 
oogst plus onkruid. Bij kleinere kultures, zooals in tuinen 
zou men evenzoo gemakkelijk genoeg water kunnen geven 
voor sierplanten of groenten, plus onkruid. Maar daarmede 
verhelpt. men het kwaad niet! O neen; het onkruid moet 
weg, want net is schadelijk, het brengt stoffen in den 
grond, die de gekweekte planten hinderen. Ze groeien en 
gedijen eenvoudig niet samen. 

Door iemand van de Cornell-universiteit (in den staat 
New-York) werd een aardige methode aangegeven, om den 
invloed van één plant op een andere nate gaan. In lang:- 
uitgestrekte kultuurvaten werd aan één uiteinde graan 
geplant, aan het andere onkruid in soorten. Deels plaatste 
men nu in het midden een scheidingswand in den grond; 
deels liet men dezen wand weg. Grond dezelfde overal, 
zoo ook andere condities. Resulvaat: waar de wand stond, 
groeiden graan en onkrind normaal; maar zonder wand 
konden de wortels van beide zijden dooreen groeien, en — 
het graan werd merkbaar in zijn ontwikkeling tegenge- 
houden ! 

Aan deze beschouwingen van prof. W. voel ik mij ge- 
noodzaakt het een en ander vast te knoopen. Het lijkt 
mij toch wel vreemd, dat zooals beweerd wordt, bij vrucht- 
wisseling de kultuurgewassen elkaars excretievergiften 
onschadelijk zouden maken, dus elkaar helpen, terwijl, 
zoodra er maar sprake is van niet gekultiveerde planten, 
i. ce. onkruid, alleen een schadelijke invloed hiervan zou 
zijn op te merken. En als nu morgen eens een van die 
onkruiden, om een of andere reden verheven wordt tot 
kultuurgewas? Doet het dan geen kwaad meer? 

Het komt mij voor, dat de soort plant, — misschien 
komen later wel groote trekken van geslachten of families 
van planten ten opzichte van elkaar aan den dag! — meer 
den doorslag zal geven, dan het feit of zij gecultiveerd 
wordt of niet. 


=S 0 


Maar dan is het ook een hoogst interessante kwestie, 
den invloed van kultuurplanten en onkruiden soort voor 
soort op elkaar na te gaan. En vermoedelijk zal dan aan 
het licht komen, dat voor een bepaalde kultuurplant som- 
mige onkruiden hoogst schadelijk zijn, andere echter on- 
verschillig, en nog andere, zelfs voordeelig. 

Voor Java lijkt mij deze kwestie zeer belangrijk. Reeds 
nu spreekt men op koffie, thee- cacao- en kinalanden van 
goed- en slecht onkruid. Wanneer echter door een syste- 
matisch onderzoek een scherp onderscheid zal zijn gemaakt 
tusschen de bokken en de schapen, is het zeer goed denk- 
baar, dat men, in plaats van het eeuwige, voor vele gron- 
den zeker schadelijke „schoonhouden”, het kweeken van 
goed onkruid zal stellen. 

Als de zooeven genoemde groote bergkultures eens de 
handen ineen sloegen, zoodat de duiten eruit te voorschijn 
sprongen, en als dan aan een kundig en praktisch bota- 
nieus werd opgedragen, deze onkruidkwestie met zorg 
systematisch uit te werken? Mij dunkt, dat zou op den 
duur zijn rente afwerpen ! 


Buitenzorg, November 1906. 
E. C. Jur. Morr. 


Dn enne 


EEN MIDDEL OM HET SNEL BEDERVEN VAN VERSCH 
OOFT TEGEN TE GAAN. 


Tot voor korten tijd bestond eene goede methode om vruchten, in 
hunnen natuurlijken toestand, voor langeren tijd te conserveeren niet. 

De voornaamste oorzaak van het bederven der vruchten zijn de 
op hunne oppervlakte voorkomende organismen: als bacteriën, schim- 
mels, etc, die in de, in de vrucht voorkomende suikers eene zeer 
geschikte voedingsbron vinden. Door die organismen te dooden, 
moet het dus mogelijk zijn, de vruchten langer te bewaren voor 
dat bederf intreedt. De groote moeilijkheid was ru daarin gelegen 
een geschikt desinfectans te vinden, dat 1° de vrucht niet aantast, 
2o de vrucht niet schadelijk voor de gezondheid maakt en 3° geen 
invloed uitoefent op den smaak. Proefpemingen te Kew genomen 
leerden dat formaldehyd (formalin) aan die eischen voldoet. Om 
de vruchten tegen vroegtijdig bederf te behoeden, worden ze gedu- 
rende 10 minuten in een 40 °/% oplossing van formalin gelegd en 
daarna gedroogd. Rijp geplukte peren, op deze wijze behandeld 
bleven 10 dagen langer goed dan de niet behandelde, kersen 7 
dagen, ete. Wenschelijk zou het zijn ook met de Indische vruchten 


eens proeven in deze richting te nemen. 
d. k. 


(Bulletin of the Dep. of Agr. Jamaica Vol IV, no. 7). 


BEREIDING DER SANSEVIERA-VEZEL IN D. O. AFRIKA. 


De Sanseviera, een in het wild veel voorkomende plant, levert 
eene mooie sterke vezel, die in staat is te concurreeren met de 
Manilla-hennip. Voor de cultuur komen in aanmerking de S. cylin- 
drica en de S. Ehrenbergïi. Daar de Sanseviera een schaduwplant 
is, behoeft de aanplant niet, zooals bij de Sisal-agave het geval is, 
van onkruid schoon gehouden te worden. Nog een groot voordeel 
boven de Sisal is, dat men niet gebonden is aan eenen bepaalden 
oogsttijd; de Sanseviera kan gesneden worden na een onbepaalden 


ien 


tijd, zonder dat dit de plant schade doet. Wordt de Sisal daaren- 
tegen na eenen bepaalden tijd niet gesneden dan gaat de plant 
bloeien en is verloren. De Sanseviera levert 3,1 °/ vezel. 

De bereiding der vezel geschiedt aldus. De bladeren worden na 
gesneden te zijn, met behulp van een Decauville-lijn naar de fabriek 
vervoerd, waar ze naar de lengte in 2 deelen gespleten worden. 

Daarna worden ze in eene machine gekneusd, waardoor de blad- 
massa tot pulp wordt en de vezels vrijkomen. Na zorgvuldig uit- 
wasschen worden de vezels gedurende 1 dag in de zon gedroogd 
en gebleekt. Loco Hamburg is de waarde der Sansevieravezel thans 


700 Mark per 1000 K.G. 
d. k. 
(TFropenpflanzer 10 Jahrg. no. 9.) 


HEDYCHIUM BOUSIGONIANUM, 


Hedychium’s zijn hier zeer bekende gewassen, ieder bloemlief- 
hebber kent de welriekende bloemen van Gandasoli. Van bo- 
vengenoemde soort komt een gekleurde afbeelding voor in onder- 
staand tijdschrift. 

Het is evenals andere Gandasoli’s een krachtig groeiende plant met 
tamelijk groote bloemen, de bloembladen zijn grootendeels zuiver 
wit met lichtgeel en helderrood in het hart, wij hebben dus een 
witte bloem met wat lichtgeel en rood opgevroolijkt. 

De plant is reeds in 1868 door den Franschen Botanist PrerRE 
uit Cochin China in Europa ingevoerd, maar daar de wortelstokken 
zeer klein zijn, kan zij niet in het groot vermeerderd worden, 
zoodat zij nog altijd tot de zeldzaamheden behoort. 


(Revue Horticole, 1 Sept. 1906). w. 


VIJANDEN VAN VRUCHTBOOMEN, 


Evenals bij ons, hebben ook elders de vruchtboomen talrijke vijan- 
den. In Europa en in Amerika hebben de vruchtenkweekers meer 
hulp in de bestrijding dier schadelijke schimmels en insekten, om- 
dat er zich een veel grooter aantal deskundigen mede bezig hou- 
den, terwijl zulks in de koloniën slechts met zeer enkelen het ge- 
val is en de vruchtenkweekers hier, zich nog zooveel mogelijk 
zelf moeten helpen. 


— 153 — 


Het kan daarom zijn nut hebben, na te gaan hoe men in Europa 
te werk gaat bij de bekamping van dergelijke schadelijke wezens, 
want al hebben wij in de tropen meestal met andere soorten te doen, 
toch kan er in de bestrijdingswijze en ia de middelen wel eenige 
overeenkomst bestaan. 

In onderstaand tijdschrift geeft de heer G, F, Gricnan een en 
ander over dit onderwerp ten beste, waaruit we het volgende over- 
nemen, 

Een der eerste middelen, om de insekten, die de vruchten beder- 
ven te bestrijden, is het zoo spoedig mogelijk vernietigen der 
vruchten, die aangetast zijn en dientengevolge van den boom vallen. 
Schrijver heeft het hier voornamelijk over peren en ook over appels, 
hij zegt de eerste worden voornamelijk door drie soorten insekten 
aangetast dat zijn: Phynchite Bacchus, Carpocapsa en Cecidomyie. 
De eerste is een kleine Coleoptera, de eitjes, die het vrouwelijk in- 
sekt in het pas gevormde vruchtje legt, komen na drie à vier 
weken uit en niet lang daarna valt de vrucht aangevreten door 
de larve van den boom. De larve verlaat haar dav, overwintert 
in den bodem, waar zij zich verpopt en komt het volgende voor- 
jaar weer te voorschijn, om op nieuw schade aan te richten. 

De Carpocapsa pomonella is een der grootste vijanden van de 
appels, maar tast ook peren aan. Het is een vlindertje, dat zijne 
eieren deponeert in het pas gezette vruchtje, de uit de eitjes te 
voorschijn komende larven dringen dieper in de vruchten door 
en deze vallen af‚ toch blijven zij langer aan den boom, dan de 
door het eerstgenoemde insekt aangetaste. Als de vruchten afgeval- 
len zijn, verlaat het insekt ze, soms gaat het er al eerder uit, het 
blijft dan ’s winters òf onder bladeren òf in den bodem, verpopt 
zich daar en in het voorjaar bij den bloei der boomen begint het 
op nieuw, 

Zoo gaat het meestal met die insekten, in de meeste gevallen 
verlaat het insekt spoedig de afgevallen wormstekige vruchten en 
zoekt eene schuilplaats om zich te verpoppen en weer nieuwe 
schade aan te richten. Het bestrijden van het volkomen insekt is 
nagenoeg onmogelijk, daarom moeten alle krachten aangewend wor- 
den om de larven te vernietigen. Zulks gaat het gemakkelijkst 
als zij zich nog in de vruchten bevinden, door deze te verbranden 
of met ongebluschte kalk te vernielen. Beter zou het zijn, de worm- 
stekige vruchten, terwijl zij nog aan den boom zijn, te plukken en 


— 154 — 


te vernielen, zij dienen tot niets en soms komen de insekten er al 
uit voor zij afgevallen zijn, zulks is echter slechts in sommige ge- 
vallen mogelijk, het is niet altijd aan de vruchten te zien. 

Ongeveer zes jaar geleden deed de heer Arrrep Grarp aan de 
„Académie des Sciences” eene mededeeling over de verschijning in 
de omstreken van Parijs van een gevaarlĳĳk insekt, de zg. Cera- 
titis capitata. Dit insekt inheemseh en zeer verspreid op Mauritius, 
de Azoren, de Kaapverdische eilanden, Malta, in Zuid Spanje en 
Italië, doet daar veel schade vooral aan de Oranjes en Citroenen, 
Guajaves (djamboe) en meer andere tropische vruchtboomen. De 
Heer Grarp wees op het gevaar, dat er bestond, in ce verspreiding 
van het insekt in de boomgaarden en raadde aan nauwkeurig te 
letten op aangetaste zuid-vruchten, waarmede de larven verspreid 
konden worden. 

Men heeft niet voldoende gehoor gegeven aan de waarschuwin- 
gen van Grarp, want men begint nu angstig te worden over de 
verspreiding van het insekt. De perzikken zijn in verschillende 
tuinen in de omstreken van Parijs aangetast door het insekt en er 
is nu reeds veel schade geleden. Het wordt dus hoog tijd ernstige 
maatregelen te nemen tegen dezen nieuwen vijand. 

De heer Grarp zegt, zoodra het insekt zich eens goed ingebur- 
gerd heeft is de bestrijding zeer moeielijk, wat voorloopig gedaan 
moet worden is al de aangetaste vruchten rijp, of onrijp, door mid- 
del van ongebuschte kalk te vernielen. Als het om vruchten van 
waarde te doen is, de bedreigde boom te omringen met een dichte, 
lichte, doorschijnende stof, waar de vliegen niet doorheen kunnen 
dringen, dit laatste middel heeft aan de Kaap goede uitkomsten 
gegeven. 

Volgens de waarnemingen van Barrsrow, leeft het gevormde insekt 
onder bladeren of onder afval, tot de nieuwe vruchten gezet zijn en 
het hare eitjes erin kan leggen, dit is het geval in zuidelijk streken. 
Het is te verwachten, zegt Grarp, dat in ons koudere klimaat, dat over- 
winteren van het insekt wel bezwaren zal hebben en dat er in strenge 
winters een aantal zulien doodgaan. Wij weten zulks niet en het is 
niet onmogelijk, dat het insekt zich op de een of andere wijze naar 
het klimaat schikt, daarom is een strenge waakzaamheid noodig. 
Grarp geeft een voorbeeld van het wijzigen der levensgewoonten 
van insekten, hij ontving eenige jaren geleden uit Nieuw York eenige 
exemplaren van een Polydrosus, dat niet anders was dan de wel- 


en 


bekende in Europa onschadelijk geachte P. impressifrons. In Amerika 
is het thans een gevaarlijke vijand van de populieren geworden. 

Een voorbeeld hoe in dergelijke omstandigheden te handelen heeft 
Zweden gegeven. De daar geteelde kruisbessen werden aangevallen 
door een uit Noord-Amerika ingevoerde ziekte, veroorzaakt door 
een kleine schimmel, Sphorotaea Mors-Urae. De koninklijke Aca- 
demie voor Landbouw in Zweden, verspreidde overal een nota in- 
houdende de bestrijdings-middelen tegen de kwaal, de regeering 
verbood tot nader order alle invoer van kruisbessen, de minister 
van Landbouw opende een krediet voor de bekamping der ziekte 
en zond ambtenaren van de proefstations naar alle streken, waar 
de ziekte gemeld was. Eindelijk hield de Pomologische vereeniging 
eene buitengewone vergadering, waar nog eens uitvoerig de be- 
striĳdingsmiddelen besproken werden. De besluiten dezer zitting 
werden in een beknopte circulaire gedrukt en aan alle dagbladen 
in het geheele land verzonden, met verzoek er de meest mogelijke 
publiciteit aan te geven. 


(Revue Horticole, No. 18 1906). w. 


INTERNATIONAAL CONGRES VAN PLANTKUNDIGEN 
TE PARIJS. 


Den 25en Augustus van dit jaar heeft te Parijs het genoemde 
congres, onder presidium van Prrrippr pe ViLMORIN plaats gehad. 
Afgevaardigden van een groot aantal Fransche en vreemde vereeni- 
gingen woonden de zittingen bij. Het wetenschappelijk en metho- 
disch onderzoek van de verschillende deelen der aarde werd bespro- 
ken, met het oog op de invoering en de vermenigvuldiging van 
nuttige gewassen. 

Er werd eene commissie benoemd met de opdracht, om geschikte 
middelen te beramen, om het invoeren in Europa van parasitaire 
ziekten in de planten tegen te gaan. 

De heer Crarres Franaurr, professor aan de universiteit van 
Montpellier nam op zich, een werk te schrijven over de vegetatie 
van de verschillende deelen der aarde, met het doel de acclimatisa- 
tie van vreemde planten te vergemakkelijken. 


(Revue Horticole, No. 18, 1906). w. 


— 756 — 


DE KULTUUR VAN DE VANILLE. 


Over bovenstaande kultuur in Duitsch-Oost Afrika vond ik in 
„Der Tropenpflanzer” van Oct. |. 1. een opstel van R. GoMmeLLA, 
waarvan de verkorte inhoud hier volgt. 

Van de verschillende soorten der vanille geeft Vanille planifolia 
het beste product. De vanilleplant verlangt een vochtig klimaat 
en eenen niet te vasten grond. Die bodem moet zooveel mogelijk 
humus bevatten. De jaerliĳksche regenval moet minstens 1500 
m.M. bedragen. De vanille geeft vruchten in het derde jaar, 
soms ook in het tweede. Die vruchten zijn na 7 maanden rijp. 
Eene vanilie-aanplant geeft van 5-7 oogsten, dan moeten de vel- 
den opnieuw aangelegd worden, omdat de planten uitgeput zijn. 
De aanplant moet zooveel mogelijk voor den wind beschut liggen 
en verder een weinig schaduw hebben. 

De vanillestekken moeten minstens 1 M. lang zijn ; mogen even- 
wel niet te oud zijn, daar ze dan òf niet meer òf slecht worte} 
schieten. Ze worden in kuilen geplant, die met humus aangevuld 
zijn; liefst gedurende de droge moesson. Men laat de ranken tot 
1,75 M. hoog groeien en leidt ze dan naar beneden. Meestal is 
één steunboom dan niet meer voldoende en moeten er nog 1 à2 
per plant bijgeplaatst worden. Zijn de naar onderen geleide 
ranken op den bodem gekomen dan wordt een gedeelte der rank, 
na verwijdering der bladeren, in den bodem gelegd, om eene betere 
beworteling te verkrijgen. Op deze wijze krijgt iedere 3 M. lange 
rank zijn eigen wortelsysteem. Als jaarlijkssche bemesting beveelt 
zich aan een mengsel van humus en mest, De bevruchting ge- 
schiedt kunstmatig. Als de jonge vruchten een vinger lang zijn 
werden alle niet rechte of beschadigde exemplaren verwijderd. 
Men laat aan de plant een 10 tot 30 tal vruchten. De vruchten 
zijn rijp als ze zich geel-groen kleuren en worden dan direct 
afgeplukt. 

De methoden om de vruchten te prepareeren zijn zeer verschil- 
lend ; altijd evenwel worden door hooge temperaturen de vruchten 
eerst gedood. Het heetwaterprocedé verloopt aldus. De vruchten 
worden nadat ze gesorteerd zijn in dunne grofmazige korven ge- 
legd en hiermede in warm water gedompeld. Temperatuur water 
80-84 graden. De tijd dat ze hierin verblijven varieert naar de 
grootte en is van 5-10 seconden. Hierna worden de vruchten in 


— 757 — 


kisten in wollen dekens ingepakt, waarin ze verblijven tot den 
volgenden morgen. Daarna worden ze in die wollen dekens in 
de zon uitgespreid, om te drogen. Zijn ze hierdoor voldoende ge- 
droogd, dan geschiedt de nadroging in eene luchtige ruimte, Om 
te kunnen beoordeelen of de droging ver genoeg gevorderd is; 
vereischt veel ervaring: zijn ze te kort gedroogd dan gaan ze 
schimmelen en te lang dan breken ze gemakkelijk. 

Ze worden daarna gedurende 3 weken in blikken kisten gepakt 
en alle 8 dagen omgepakt, waarbij beschimmelde exemplaren ver- 
wijderd worden. Ze worden daarna gesorteerd en in bundels van 
16 stuks te samen gebonden. Voor het transport dienen blikken 
kisten, die evenwel niet dicht gesoldeerd mogen worden. De ge- 
middelde prijs der vanille gedurende de laatste 6 jaren bedroeg 10 
Mark per K. G. 

En d. K. 


HET RANZIG WORDEN VAN KLAPPEROLIE, 


Klapperolie heef: de naam van buitengewoon, gemakkelijk ranzig 
te worden; zooals uit het onderstaande zal blijken, evenwel Sten 
onrechte. 

In chemische samenstelling is er geen verschil in de olie, geperst 
uit onrijpe groene en die geperst uit rijpe vruchten. Het ver- 
schil is alleen quantitatief: jonge groene klappers bevatten slechts 
de helft van de hoeveelheid olie, die volwasschen klappers bevat- 
ten. Het procentgehalte olie in klappers gegroeid aan de zeekust 
is gelijk aan dat van klappers gegroeid op andere plaatsen. Ook 
chemisch is geen verschil merkbaar. Ranzige klapperolie wordt 
verkregen bij het gebruik van copra, die niet voldoende gedroogd 
is. Er ontwikkelen zich dan bacteriën en vooral schimmel- 
soorten op die copra, die de olie splitsen in vetzuur en glyce- 
rine. Is er eenmaal een begin van ontleding dan gaat dit proces 
zeer snel verder. Zaak is dus, die microbengroei tegen te gaan 
en dit is mogelijk door de copra goed te drogen: bij een vochtge- 
halte beneden de 5/% is die groei onmogelijk. Daar handelscopra 
evenwel dikwijls van 9-139/ vocht bevat, is het niet te verwon- 
deren, dat de daaruit verkregen olie zuur is. 

Op den langen duur wordt iedere olie zuur: die geringe 
zuurgraad words veroorzaakt door de vochtigheid en de tem- 


peratuur der lucht. Overigens zuivere olie neemt soms langzamer- 
Taysm. V. XX II. 48 


— 158 — 


hand eene onaangename smaak en reuk aan. Deze omzetting 
wordt veroorzaakt door directe oxydatie der olie door de lucht- 
zuurstof, en hangt af van de oppervlakte der olie, die aan de 
lucht is blootgesteld geweest. 

Die oxydatie is dus te verhinderen, door de vaten zoo ver 
mogelijk gevuld te houden. 


d. k. 
(Tropenpflanzer Sept. 1906). 


INNER 


32. 
KORTE BERICHTEN. 
UITGAANDE VAN HET DrPARTEMEMT VAN LANDBOUW, 


INDIVIDUEELE ALKALOiDVERSCHILLEN BĲ 
COCAPLANTEN, 


DOOR 


Dr. A. W. K. pr Jong. 


Het volgend onderzoek werd ingesteld, teneinde na te gaan of bij 
cocaplanten de individueele verschillen groot genoeg zijn, om in 
dit opzicht, voordeel van selectie te mogen verwachten. Bij een 
bevestigend antwoord op deze vraag, heeft een nader onderzoek uit 
te maken of de voordeelige verschillen in voldoende mate erfelijk zijn. 

Voor den cocaplanter zal de plant, die de grootste hoeveelheid 
alkaloïd in een bepaalden tijd levert het voordeeligst zijn. Die 
hoeveelheid hangt echter af‚ ten eerste van de bladproduktie 
der plant, ten tweede van het alkaloïdgehalte der geplukte bladeren. 
In de praktijk wordt de bladproduktie weder bepaald door het 
gemiddeld gewicht van een geplukt blad en het aantal gedurende 
den bepaalden tijd geplukte bladeren. 

Is het alkaloïd gehalte der bladeren — a 

het gemiddeld gewicht van een geplukt blad — g 

het aantal geplukte bladeren —= b 
dan is de hoeveelheid alkaloïd door de plant geleverd —a x ex Db: 

Zooals hieruit duidelijk volgt, is de alkaloïdproduktie van de 
plant afhankelijk van de wijze van plukken. Waar het bij dit 
onderzoek echter geldt de alkaloïdprodukties der planten te verge- 
lijken, spreekt het van zelf, dat het onverschillig is, welke wijze 
gevolgd wordt, rits alle planten steeds op dezelfde manier be- 
handeld worden. 


— 760 — 


Men kan nu voor het bepalen van het produkt a X g Xx b, 
verschillende wegen inslaan, waarvan de volgende voor ons van 
belang zijn: 

A Het alkaloïdgehalte der geplukte bladeren (a) en het gewicht 
der bladproduktie (g x b) bepalen. 

B De gemiddelde alkaloïdhoeveelheid (a X g) van het geplukte 


blad en het aantal bladeren (b) bepalen. 
Het Alkaloïdgehalte der Bladeren. 


Zooals wij reeds gezien hebben, is het voor het vergelijken var 
de alkaloïdprodukties en dus ook van de alkaloïdgehalten der 
geplukte bladeren noodzakelijk, de planten op dezelfde wijze te 
plukken. Daar het alkaloïdgehalte met den ouderdom van het 
blad verandert, moet men van de planten bladeren plukken die 
even oud zijn en het alkaloïdgehalte hiervan vergelijken. 

In het begin van dit onderzoek werden hiervoor de 5 eerste 
bladeren gekozen, omdat op deze wijze meestal geplukt wordt. 
Men zou nu van elke plant zooveel materiaal kunnen verzamelen 
tot een voldoende hoeveelheid voor een quantitatieve bepaling aan- 
wezig is; het onderzoek zou dan echter zeer tijdroovend en om- 
slachtig worden. 

Er werd daarom getracht een methode te vinden, die in staat 
stelt snel en toch nauwkeurig van een aantal bladmonsters datgene 
aan te wijzen, dat het hoogste alkaloïdgehalte bezit. 

In het begin toch is het voldoende te weten, welke planten het 
grootste en welke het kleinste alkaloïdgehalte bezitten, men kan 
dan later door een paar quantitatieve bepalingen van de uitersten 
zien, tusschen welke grenzen het alkaloïdgehalte schommelt. 

Voor dit doel werd van de volgende colorimetrische bepaling 
gebruik gemaakt. De geplukte bladmonsters werden boven kalk 
gedroogd, fijn gemaakt en van elk monster nauwkeurig 0,1 gr. af- 
gewogen. Deze hoeveelheid werd in een klein kolfje gebracht en 
hieraan 2 druppels kalium hydroxyde 1/10 normaal en 10 eM? 
aether toegevoegd. De kolf werd zoo nu en dan geschud en na 
24 uur de aetheroplossing voorzichtig afgeschonken, het kolfje 
tweemaal met aether gewasschen en deze eerst met 50 cM? en 
daarna met 25 eM° zoutzuur 0,025 pCt. geschud. De zoutzuur- 
oplossingen werden vereenigd en door toevoegen van zoutzuur 
van 0.025 pCt. op 250 cM° gebracht. 


ee 


Vau de zoo verkregen oplossingen werden 20 ecM* in reageer- 
buizen van gelijke wijdte geplaatst. In elke reageerbuis werd 
nauwkeurig 0.5 eM? Maijer's oplossing gebracht en na een paar 
uur de gevormde troebeling vergeleken. 

Gevonden werd dat van 10 planten, nummer 8 het sterkst, 
daarna volgde 5, en 7 was het minst troebel, terwijl de andere 
monsters weinig verschil vertoonden. 

Hierop werden nieuwe hoeveelheden van de oplossingen genomen 
en 1 cM° Maijer’s oplossing toegevoegd. Het resultaat was hetzelfde. 
Om te bepalen of de gevolgde methode nauwkeurig was, werden 
van de bladmonsters nieuwe oplossingen gemaakt en deze weder 
vergeleken. Ook nu werd hetzelfde resultaat verkregen. 

Vervolgens was het nog noodig na tegaan of de wijze van pluk- 
ken aanleiding tot fouten kon geven. Hiertoe werden van dezelfde 
planten nieuwe monsters geplukt en deze op gelijke wijze als 
boven is medegedeeld behandeld. Ook nu was 8 het sterkst, daar- 
na volgde 5 en de nummers 1, 6 en 10 waren het minst troebel, 
terwijl de overigen weinig verschil vertoonden. 

Waar het zeer moeilijk is van verschillende planten bladeren 
van gelijken ouderdom te plukken, omdat geen bepaald kenmerk aan- 
wezig is, waardoor het kan vastgesteld worden, ligt het nu voor de hand 
de verschillen die zich voordoen aan de wijze van plukken toe te schrij- 
ven. Hadden toch de planten alle even groote bladeren, dan zou 
men loten kunnen gebruiken, waarvan het topblad voor alle dezelf- 
de lengte bezat en hierdoor tevens bladeren verkrijgen, die gelijken 
ouderdom bezitten. De bladeren der cocaplanten verschillen echter 
zeer veel in grootte, zooals uit hetgeen verder volgt, zal blijken. 

Zooals wij dus zien, is het alkaloïdgehalte bij het plukken van de 
5 eerste bladeren geen constant getal voor de plant. Dit kan ver- 
oorzaakt zijn: le doordat de bladeren niet altijd van denzelfden 
ouderdom gerlukt zijn; 2e doordat de bladeren van een zelfde 
plant van verschillende grootte zijn en het alkaloïd niet of niet in 
dezelfde mate als het blad grooter is, toeneemt. Daar de bladeren 
van eenzelfde cocaplant groote verschillen in grootte aanwijzen, 
doet zich de vraag voor, welk getal voor een cocaplant constant 
zal zijn; het gehalte aan alkalaïd of de hoeveelheid. Wordt dus 
in elk topblad van een loot een gelijke hoeveelheid alkalaïd gevormd, 
of ontstaat in een loot die grooter bladeren bezit ook een grootere hoe- 
veelheid alkoloid, dan in een die kleine bladeren heeft. 


— 762 — 


Om deze vraag te beantwoorden, die voor het verder onder- 
zoek van het meeste belang was, werd de volgende proef 
genomen. 

Om plukfouten zooveel mogelijk uit te sluiter, werden van de 
loten van eenzelfde plant de bladeren 3—7 geplukt. Zooals wij 
toch vroeger mededeelden, is de hoeveelheid alkaloïd in die bladeren 
constant en zal dus wanneer men bij vergissing blad 2 of blad 8 
neemt, slechts een geringe vergissing van de hoeveelheid alkaloid 
hier het gevolg van zijn. Bovendien werden de loten, met 7 bla- 
deren voorzien, eerst gewogen en gesorteerd, daarna de 5 bladeren 
(3-1) er afgenomen, afzonderlijk gedroogd boven kalk en vervolgens 
gewogen. 

Het gewicht der loten met 7 bladeren van één plant varieerde 
van 0.7 gr. —1.15 gr. (versch), dat der 5 bladeren (3-7) van 0.137 
gr. — 0.201 gr. (boven kalk gedroogd). 

Wij zien hier tevens uit, welke groote verschillen er zich in de 
bladgrootte van eenzelfde cocaplant voordoen. 

Er werden nu twee rijen proeven aangezet; de een uitgaande 
van 0.l gr. van de bladmonsters; de ander van hoeveelheden die 
evenredig waren aan de gewichten der bladeren (3-7). Het bleek 
bij het colorimetrisch onderzoek, dat van 5 monsters, waarbij van 
0.1 gr. uitgegaan was 3 volkomen geliĳk en maar zeer weinig 
sterker dan de twee andere waren, waarvan de bladeren een 
kleiner gewicht hadden, terwijl de monsters welke volgens de ge- 
wichten der bladeren genomen waren, zeer groote verschillen, ten 
voordeele van het grootste gewicht der bladeren, vertoonden. 

Hieruit volgt, dat van eenzelfde cocaplant niet de alkaloïdhoeveel- 
heid van de bladeren 3-7 een constant getal is, maar het alkaloïd- 
gehalte. Bij een loot die zich dus forsch ontwikkelt, die dus meer 
levenskracht bezit dan de andere, wordt ook meer alkoloïd in het 
topblad gevormd. 

Het spreekt wel van zelf, dat wanneer men een aantal loten 
neemt en hiervan de bladeren 3-7 plukt, de verschillen in gewicht 
tusschen zulke series lang zoo groot niet zullen zijn als die, welke 
hierboven werden medegedeeld en waarbij juist gezorgd werd bla- 
deren te verkrijgen, waarvan het gewicht sterk uiteenliep. 

Het volgende kan dit bewijzen. Er werden van de genoemde 
10 planten op verschillende tĳden 20 en ook eenmaal 50 series 
van de bladeren 3-7 geplukt, en na drogen boven kalk gewogen. 


— 763 — 


Gewicht van 20 series Gewicht van 20 series 

Plantnummer bladeren (3-7) boven (3-7) berekend uit 50 

kalk gedroogd. series bladeren boven 

kalk gedroogd. 
1 1578 gr. WA ers bou gr 1.70 gr. 

2 2.04 2. 2.18 2.02 
3 1.78 1.65 1.84 1.75 
4 1.90 1.92 ZO 1.92 
5 1532 1.49 1.45 1.35 
6 1.82 1.72 1.68 1.84 
7 LE Ed 1.79 1.97 
8 1.57 1.69 1.55 1.50 
9 1 60 1.55 1,47 1.78 
10 1.80 1.52 1502 1 81 


Het alkaloïdgehalte der bladmonsters kan ook door middel van 
de colorimetrische methode bij benadering geschat worden, wanneer 
men gebruik maakt van oplossingen van bekende sterkte. Door 
een bladmonster, waarvan het alkaloïdgehalte bekend is, op dezelfde 
wijze te behandelen als de andere bladmonsters, is men in staat, 
een oplossing van bekende sterkte te bereiden, waaruit deor ver- 
dunnen met zoutzuur 0.025 pCt. andere van geringere sterkte kun- 
nen verkregen worden. Er werd hierbij evenals reeds bij de laatst 
medegedeelde proef gebruik gemaakt van een colorimeter, waarbij 
van elke oplossing 100 ecM* gebruikt werden. 


Gewicht van 20 series Geschatte procenten 
Plantnummer boven kalk gedroogde alkaloïd. 
bladeren 3—7. 
1 1.73 1.50 
2 2.04 1.75 
3 1.78 1.75 
4 1.90 1.50 
5 1.32 2.80 
6 1.82 1.50 
7 1.91 1.50 
9) 1.57 2.20 
9 1.60 1.80 
10 1.80 1.50 


No 5 heeft dus het hoogste gehalte, en is tevens het kleinste blad. 


en 


Welke plant echter het voordeeligste is, hangt niet alleen af van 
het alkaloïdgehalte maar ook van de bladproduktie. 


Bladproduktie. 


Om de bladproduktie te bepalen, moet men uitgaan van een 
toestand, die voor alle te vergelijken planten gelijk is. Het ligt 
voor de hand hiervoor te kiezen den toestand, waarbij de planten 
geheel bladerloos zijn. Toch blijft hierbij altijd een moeilijkheid 
bestaan, dat namelijk de eene plant meer loten zal maken dan de 
andere. Ik heb daarom, radat de planten weder in blad waren 
de genoemde loten met bladeren laten plukken en zoowel het 
aantal loten als het aantal bladeren als het gewicht van de laatste 
laten bepalen. 

Hierdoor werden de volgende getallen verkregen. 


Bladeren —+- loten Aantal Aantal. 
Plantnummer versch Drogestof loten bladeren. 
1 190 gr. 40.7 gr. 433 2611 
2 323 14.5 419 4610 
3 216 39.4 917 3204 
4 455 108.— 709 655 
5 254 55.— 497 5124 
6 294 54. — 661 4456 
7 187 41. — 249 2596 
8 917 16.8 437 5567 
9 265 49 — 400 4720 
10 220 54. — 451 3095 


Het spreekt van zelf, dat men de produkties van deze planten 
maar niet zonder meer mag vergelijken; een plant toch die meer 
loten gemaakt heeft, zal ook meer b'aderen vormen en dus meer 
droog gewicht leveren. Wanneer aile planten even snel groeiden 
dan zouden dus het aantal bladeren en het geleverde droog ge- 
wicht met het aantal loten in een wellicht constante verhouding 
staan, wanneer de omstandigheden zoo gelijk mogelijk waren en 
men er van af ziet, dat voor de vorming van de organische stof 
ook anorganische zouten noodig zijn. Plaatst men dus de planten 
in volgorde van het aantal loten die zij gevormd hebben, dan kan 
hieruit volgen of de planten even snel groeien of niet. 


— 165 — 


Plantnummer he drose stof Aantal 
oten ie bladeren. 
4 709 108 gr. 6536 
B 661 54 4456 
5 497 55 5424 
8 437 76.8 5367 
Ö 433 40.7 2611 
10 431 54 — 3095 
2 419 74,5 4610 
9 400 42, — 4720 
3 317 39.4 3204 
7 249 AE 2596 


Uit de rij van de gewichten der droge stof volgt, dat plant 8 
en 2 een zeer groot gewicht geven, veel grooter dan de omlig- 
gende, zoowel die met kleiner als die met grooter aantal loten. 
Duidelijk zijn deze twee planten dus snelle groeisters. Hetzelfde 
is van plant 8 ook bij de bladeren te zien, voor 2 echter minder 
duidelijk. 

De oorzaak hiervan kan liggen in de grootte van het topblad. 
Is dit toch zeer klein, dan werd het niet medegerekend als blad. 

Het was nu de vraag of ditzelfde zieh weer zou voordoen, wan- 
neer de planten nog eens dezelfde bewerking ondergingen. 


Plantuummer ze droge stof Aantal 
oten 5 bladeren. 

d 889 Shoe: 3600 
6 700 nn 2960 
5 600 18 — 2410 
8 553 20.5 2603 
l 400 17.5 1700 
10 381 16.6 1496 
7 350 172 1510 
7 300 16.2 2130 
5 300 14.8 1400 
9 240 16.2 1554 


Hieruit volgt ofschoon niet zoo duidelijk, daar de planten nog niet 
zooveel blad gevormd hadden als bij de vorige bepaling, dat plant 
8 en 2 voordeelige groeisters zijn. 

Het spreekt wel vanzelf, dat voor plant 4. zoowel uit de eerste 


— 766 — 


als uit de tweede bepaling niet is vast te stellen of zij sneller groeit 
dan 8 en 2 of niet. Hetzelfde geldt voor plant 6 van de tweede 
reeks. Uit de eerste bepaling volgt echter duidelijk haar minder- 
waardigheid. 

Uit het medegedeelde moge dus volgen, dat werkelijk bij coca- 
planten verschillen in alkaloïdproduktie zich voordoen en dat ook 
de groeikracht der planten verschillend is. Merkwaardig is het, dat 
plant 2, die het grootste blad en plant 8 die op een na het 
kleinste vormt, juist de snelste groeisters zijn. 

Het is nu mijn plan een groot aantal planten op deze wijze te 
onderzoeken en, zoodoende de beste groeisters met het hoogste alkaloïd- 
gehalte uit te zoeken. Hiervan zal dan getracht worden door zelf- 
bestuiving een nieuwe generatie te vormen. Het onderzoek zal 
vervolgens moeten uitmaken of de goede eigenschappen behouden 
zijn gebleven of niet. 


NINA 


33. 


LEIDRAAD VOOR DEN AANLEG VAN EEN 
KOFFIEPROEFTUIN TE SIDIKALANG 


(Residentie Tapanoeli). 


Er zijn tal van werken, die de cultuur van koffie in en buiten 
Nederlandseh-Indië min of meer uitvoerig behandelen, maar een 
handleiding als de hier boven bedoelde bestaat voor zoover bekend 


nief, 
Om intusschen den civielen gezaghebbor van Sidikalang in staat 


te stellen aan zijn loffelijk streven gevolg te geven zonder daarbij 
grove fouten op cultuur—technisch gebied te begaan, heeft onder- 
geteekende zich de moeite getroost hieronder het een en ander 
kortelijk mede te deelen, waaraan n. h. v. een koffieproeftuin voor 
het door dien gezaghebber beoogde doel behoort te voldoen. 

Aangezien echter de cultuur van koffie van zooveel en zoo 
velerlei factoren afhangt, waaronder die van plaatselijken aard vooral 
domineeren, en deze laatste aan ondergeteekende schier niet bekend 
zijn, heeft men zich bij de samenstelling van den ondervolgenden 
leidraad slechts bepaald tot het geven van beginselen en ervarin- 
gen, zoomede van daarop steunende wenken en aanwijzingen. 

De leidraad is dus verre van volledig; trouwens het hoogste 
desideratum is in deze alleen te bereiken na langdurige en nauw- 
keurige, door een deskundige plaatselijk verrichte waarnemingen. 

Dan zij hier nog aangeteekend, dat de mededeelingen uitsluitend 


op z. g. „Gewone koffie” (Coffea arabica) betrekking hebben — 


1. Hoogte van het te beplanten terrein. 

Hoewel op de vraag: op welke hoogte moet de koffie geplant 
worden, om verschiliende redenen geen absoluut antwoord te geven 
is, zoo kan toch aangenomen worden, dat bedoeld gewas in Neder- 
landsch Indië over het algemeen goed gedijt op hoogten tusschen 
de 1000 en 4000 Rh. voeten en in verband met den klimatologischen 


— 768 — 


toestand het best slaagt op hoogten tusschen de 2000 en 3500 Rh: 
voeten. Voor den aanleg van den proeftuin bestemme men alzoo 
een terrein, dat tusschen de laatstvermelde hoogten gelegen is.— 


2. De te beplanten grond. 

Bij de keuze van den grond worde nauwkeurig acht geslagen 
op de situatie en de figuratie, zoomede op de hoedanigheid (tot 
circa eén meter diepte) en de natuurlijke vegetatie van den bodem. 

Men wijze een stuk grond aan, dat tegen den wind beschut, niet 
drassig en daarbij gelegen is zoo dicht mogelijk bij, in elk geval 
niet te ver van, de kampoengs of kampoengcomplexen, dit laatste 
met het doel om voldoende werkvolk te bekomen, dan wel den 
cultuurarbeid te verlichten, en de démonstratie te bevorderen. 

Zeer steil terrein bezige men in geen geval voor het doel; 
het aanleggen van een tuin op zulk terrein vordert zeer zwa- 
ren arbeid, leidt licht tot afspoeling van de bouwkruin, dien- 
tengevolge tot vrij spoedige achteruitgang van den aanplant, en 
maakt het onderhoud en het oogsten schier onuitvoerbaar. Voor 
het doel het meest geschikt zijn terreinen, die vlak, glooiend of 
matig hellend (1: 15, 1: 10) zijn (b. v. valleien, plateaux) en de 
ochtendzon krijgen. 

Om zich te orienteeren neme men den grond, waarop reeds 
weelderig tierende koffie staat, nauwkeurig op en vergelijke daar- 
mede den grond, dien men voor proeftuin op het oog heeft ; komt 
deze overeen met gene, dan kan men dien met vertrouwen voor 
het doel bestemmen. Over het algemeen is humusrijke boschgrond, 
die tot eene diepte van ongeveer 2 à 3 Rh: voeten donker of donker- 
bruin gekleurd, los, mul en poreus is, het verkieselijkst te achten voor 
de teelt van koffie, want in dat geval kunnen de in de bovenlaag 
blijvende haarwortels zich het gunstigst ontwikkelen. Van een en 
ander kan men zich het best vergewissen door het terrein op ver- 
schillende plekken uit te graven. Stuit men hierbij op eene diepte 
van Ll à 1} Rh: voet op doorloopende, pure wadas (onverweerde 
grond), zand- of steenlagen, dan bezige men den grond niet voor 
een koffiebeplanting. Is de bodem slechts steenachtig, d. w. z. ko- 
men daarin en daarop losse steenen of rotsbrokken verspreid voor, 
en voldoet hij overigens aan de bovenvermelde eischen, dan is hij 
nog voor het doel dienstig te beschouwen. 

Is de natuurlijke begroeiing ijl, schraal en zwak, dan is dit veelal 


— 769 — 


eene aanwijzing, dat de grond minder geschikt is voor de cultuur 
van koffie en doet men wijs naar een ander, beter terrein om te 
zien; evenzoo handele men wanneer men met eenen mageren gras- 
of alang-alang-bodem, dan wel met een met moeras- of waterplan- 
ten bedekt terrein te maken heeft. Bestaat de natuurlijke bedek- 
king daarentegen uit dicht, zwaar- en hoogstammig woud (mits geen 
djati of olieproduceerende boomen), dan wel uit zwaar bamboe- of 
glagahbosch, dan wijst zulks gewoonlijk op een vruchtbaren, voor 
eene beplanting met koffie geschikten bodem. 


3. Het plantklaar maken van het terrein. 

Humusrijk boschterrein, voldoende aan de eischen als sub 2 be- 
doeld en, waaraan in ket ressort van den civielen gezaghebber van 
Sidikalang geen gebrek schijnt te bestaan, wordt het meest aan- 
bevolen voor den aanleg van den gedachten proeftuin en in verband 
hiermede zullen de ondervolgende mededeelingen, dan ook uitslui- 
tend op het plantklaar maken van zulk terrein betrekking hebben. 

In het belang van de werkzaamheden en van het toezicht, dat 
voortdurend en plaatselijk uitgeoefend moet worden, wordt het 
wenschelijk geacht aan den proeftuin geen te groote uitgestrektheid 
te geven en kan voorloopig volstaan worden met een aanplant van 
hoogstens 2 bouws (elk van 500 vierkante Rh: roeden). De leus 
zij hier: beter 1 boom met de noodige zorg, dan 100 boomen niet 
behoorlijk of slecht geplant en onderhouden, want men bedenke 
wel, dat het in dit geval vooral om de goede uitkomsten te doen 
is en hierdoor des te eerder het vertrouwen van de bevolking voor 
de tot hare voorlichting strekkende cultuurwijze te winnen. Boven- 
dien worde niet uit het oog verloren, dat een slecht of niet naar 
behooren aangelegd en onderhouden koffieplantsoen, hoe uitnemend 
geschikt bodem en klimaat ook mogen zijn voor de teelt van ge- 
noemd gewas, per sé onbevredigende resultaten zal opleveren en 
alsdan schier niet meer op te halen zal zijn. 

Op het einde van den regen-, of in den aanvang van den drogen 
moesson, d i.—blijkens het hoogeraangehaald schrijven van den 
gezaghebber — ongeveer in Mei, worde begonnen met de ontgin- 
ning. Het bosch wordt geveld, het hout in stukken gekapt en 
buiten het plantterrein opgestapeld; heester- en grasachtige gewus- 
sen worden met wortel en al uitgeroeid en, ook buiten het plant- 
terrein, op hoopen gelegd. Stammen en stompen, die moeilijk weg 


Eire 


te ruimen te zijn, late men in den grond verrotten, hetgeen later 
goede teelaarde geeft. Branden bij het ontginnen heeft zijn voor- 
en nadeel; wanneer het niet anders kan, passe men het toe, maar 
indien eenigszins mogelijk, late men het, omdat branden vaak met 
verlies van humus en (dikwijls waardevol) hout gepaard gaat. 

Nadat het terrein van de natuurlijke begroeiing is gezuiverd, 
worde, wanneer het glooiend of hellend is, het noodige gedaan om 
een genivelleerenden plantbodem te krijgen. In stede van door- 
loopende terrassen aan te leggen, hetgeen veel en zwaren arbeid 
vordert en daarom bij elken inlander in discrediet is, wordt in den 
aanvang het terrein alleen daar uitgekapt, waar de koffieplant in 
den grond zal worden gebracht, zoodat elke plant op een afzon- 
derlijk terrasje, dat 4 Rh: voet in het vierkant behoort te wezen, 
zal komen te staan. Deze z.g. enkelvoudige terrasjes legge men 
in kruisverband aan, waardoor het voordeel wordt verkregen, dat 
de eventueele van het niet genivelleerde terreingedeelte afgespoel- 
de bouwkruin niet teloor gaat, maar op het daaronder liggend 
terrasje terecht komen zal. Deze wijze volgende, die naar de er- 
varing geleerd heeft veel minder en lichter arbeid vordert en 
daarbij, in den aanvang althans, even doeltreffend is, krijgt men 
dus het volgende: 


DwARSDOORSNEDE. 


PLATTE GROND. 


Bij het ouder worden van het plantsoen en bij de grootere zij- 
sprei, die de wortels alsdan zullen hebben, zullen de terrasjes geen 
voldoende ruimte meer bieden voor het behoorlijk, d.w.z. buiten 
het wortelnet omwerken van den bodem, indien dit af en toe noo- 
dig mocht blijken; men zou dan ook het niet-genivelleerde terrein- 
gedeelte moeten omspitten en dit zou gevaar kunnen opleveren 
voor afspoeling van de bouwkruin. 

Dit gevaar echter kan op eene betrekkelijk eenvoudige wijze 
worden gekeerd door: 

òf de bodem tusschen de terrasjes later geleidelijk, b.v. bij ce 
periodieke grondbewerking, waterpas te maker, waardoor de ter- 
rasjes ten slotte in elkaar loopen ; en er dus doorloopende terrassen 
worden verkregen ; 

òf het gevelde hout en de neergeslagen ruigte dwars op de hel- 
ling, in zooveel mogelijk horizontale rijen, tusschen de terrasjes neer 
te leggen, waardoor als het ware dijkjes ontstaan, die de afspoe- 
ling tegenhouden. 

Tegelijk met het nivelleeringswerk zorge men voor den aanleg 
van wegen (6 tot 9 Rh: v. breed) en, waar noodig, van water- 
afvoergoten (1 tot 2 Rh: v breed en diep). Het aantal van elk 
daarvan kan hier niet aangegeven worden, vermits het geheel van 
het terrein afhangt. Alleen kan daarbij dit als regel worden aan- 
genomen, dat er zooveel wegen dienen te worden gemaakt als men 
denkt noodig te hebben voor eene goede contrôle, eene onbelem- 
merde beweging in den tuin, en zooveel goten, dat het afloopende 
regenwater zonder aan het plansoen schade te berokkenen gemak- 
kelijk (b. v. langs de wegen of de laagste glooiingen) naar buiten 
den tuin afgevoerd kan worden. 


— 112 — 


Al de voren bedoelde werkzaamheden moeten in Augustus of 
September, in ieder geval vóór het begin van den regenmoesson 
afgeloopen zijn. 

Ten aanzien van de plantwijdte der koffie, gaat het heel be- 
zwaarlijk van hieruit positieve aanwijzingen te verstrekken, omdat 
men bodem en klimaat, en in verband daarmede de ontwikkeling, 
die de koffie ter plaatse bereiken kan, niet kent. Als regel kan 
intusschen gelden, dat de plantwijdte zoodanig moet worden ge- 
nomen, dat de boomen elkander niet hinderen en in hun vierde 
of vijfde levensjaar een gesloten plantsoen vormen. Wijl men i, 
e. waarschijnlijk met vruchtbaren boschgrond te maken heeft, zou 
de plantwijdte eenigszins gelimiteerd kunnen worden, in dezer 
voege dat als minimum 6: 6 Rh: voeten en als maximum 10: 10 
Rh: voeten gesteld zou kunnen worden. Vermoedelijk zou in dit 
geval, den middenweg bewandelende, eene plantwijdte van 8: 8 
Rh: voeten gevolgd kunnen worden. 

Als schaduwboom bezige men de dadap, en als deze niet slagen 
wil, de Albizzia stipulata (sengon), Albizzia moluccana (sengon 
laut), of Deguelia mierophylla, waarvan de zaden van het De- 
partement van Landbouw aangevraagd kunnen worden. De dadap 
wordt door stek (2 à 3 voet lang) aangeplant, de overige als 
uit zaad gekweekte plantjes. Als plautwijdte voor de schaduwboomen 
wordt gewoonlijk de dubbele afstand genomen van dien, waarop de kof- 
fie geplant wordt. Voor de twee laatstgemelde boomsoorten, die een 
uitgebreider takkenkring hebben, neme men de plantwijdte evenwel 
niet minder dan 24 à 30 Rh: voeten. De schaduwboomen plante men in 
den aanvang van den regenmoesson, om de andere rij en den anderen 
boom (koffie). In het eerste levensjaar late men de schaduwboom zijn 
natuurlijke groei; in het tweede levensjaar make men hem één- 
stammig, en daarna snoeie men de takken zoodanig op (in den 
aanvang van den regenmoesson), dat tusschen de toppen der koftle- 
boomen en het onderste loof der schaduwboomen eene vrije ruimte 
van ongeveer 4 Rh: v. aanwezig is. Men zorge er steeds voor, dat 
de koffie hooge, matige of ijle schaduw heeft. 

Ten laatste heeft men de plantgaten te maken. Deze worden 
gegraven twee maanden vóór het overplanten der koffie, tot zoo- 
danige breedte en diepto, dat alle wortels van het in den grond 
te brengen plantje, vooral de penwortel, in hunne volle lengte, 
dus zonder te worden omgebogen of geknakt, opgenomen kunnen 


— 113 — 


worden. Enkele dagen vóór zij het jonge koffieplantje zullen op- 
nemen, moeten zij weder gevuld worden, nadat bodem en kanten 
tevoren met een scherpe bamboe losgemaakt zijn geworden. Het 
vullen behoort te geschieden met de uitgegraven aarde, die goed 
gekruimeld en van steenen, wortels, houtdeelen, enz. gezuiverd 
dient te zijn. 

Is beschadiging van den tuin om de een of andere reden te 
vreezen, dan omheine men dien met een levende pagger, waartoe 
snelgroeiende heestergewassen gebruikt kunnen worden. 


4. Het beplanten van het terrein met koffie. 

Hoewel het meest geschikte tijdstip voor het overplanten alleen 
na langdurige, plaatselijke ervaring juist te bepalen is, kan toch 
als regel worden aangenomen, dat het geschieden moet in den aan- 
vang van den regenmoessen, d. w.z. wanneer de regens goed door- 
gekomen zijn, opdat de jonge plantjes gedurende dien geheelen 
moesson van de regens profiteeren kunnen. 

Men bestemme voor de overplanting een koelen dag, als de 
bodem door een zachten regen gedrenkt is; de ochtend- of namid- 
daguren zijn er het gunstigst voor. 

Het overplanten geschiede onder vertrouwd toezicht, en de bibit 
het liefst met een kluit aarde van zoodanige grootte, dat zij de 
wortels van het jonge plantje geheel insluit, zoodat ombuigen of 
knakken van den penwortel voorkomen wordt. 

In het kort tevoren gevulde plantgat wordt met de hand een 
opening gemaakt, zóó dat zij de bibit geheel kan opnemen; dan 
wordt de bibit er rechtstandig ingebracht en de opening aan- 
gevuld met aarde, die rondom het plantje zacht met de hand 
wordt aangedrukt. 

Het bedekken van den grond om het plantje met wat bladeren 
verdient aanbeveling, om het ontstaan in de eerste dagen na de 
overplanting van scheurtjes of putjes door zon of regen zoo goed 
mogelijk te voorkomen. 

Het overbrengen van de bibit uit de kweekbedden naar het plant- 
terrein moet zoo vlug mogelijk en bij koel weer gebeuren, terwijl 
daarbij er op gelet dient te worden, dat de kluit aarde van de 
bibit niet stijf in elkander gedrukt wordt. 

Mocht door of onder het overbrengen van de bibit wat van de 
kluit afgebrokkeld zijn en dientengevolge de wortels bloot komen, 


dan worden de buiten de kluit uitstekende worteldeeltjes afgesneden. 
Teysm, XVII. 49 


AS 


5. Het onderhoud van den tuin. 

Na de overplanting worden de jonge plantjes van tijd tot tijd 
nagezien en bij die gelegenheid worden doodgedane koffieplantjes 
en mislukte dadapstekken ingeboet, zoolang de regens zulks ver- 
oorloven ; is dit niet meer het geval, dan wachte men met de in- 
boeting tot den volgenden regenmoesson. 

Het schoonhouden van den tuin is vooral noodzakelijk, wanneer 
de aanplant pas in den grond gebracht is en op één-, twee- en 
driejarigen leeftijd. Het doel van het schoonhouden is om de voe- 
dingsstoffen, die de bodem bevat, alleen der koffie deelachtig te 
doen worden, want vooral kort na de overplanting en in haar drie 
eerste levensjaren heeft zij, om zich tot een krachtigen, hoopvollen 
en goed produceerenden boom te kunnen ontwikkelen, den in den 
bodem aanwezigen voorraad voedingsstoffen te veel noodig, dan dat 
in eene deeling daarvan met het opgeschoten onkruid berust mag 
worden. Hoe dikwijls de tuin schoongemaakt behoort te worden, 
is uit den aard der zaak niet te preciseeren. Het hangt af van 
het snel of traag opschieten, van het veel of weinig voorkomen en 
van de soorten van het onkruid, terwijl ook te rade moet worden 
gegaan met den leeftijd van het plantsoen, omdat oudere boomen 
minder, jongere meer van het onkruid hebben te lijden. Hoewel 
de ondervinding in dit geval alweer de beste leermeester is, kan 
toch worden aangeteekend, dat waar men met gras, alang-alang en 
glagah te doen heeft, dit ten allen tijde met wortel en al uitge- 
roeid en uit den tuin gebannen behoort te worden; het andere 
onkruid worde al naar gelang der behoefte neergeslagen en kan 
daarna op den tuinbodem, tusschen en nabij de koffieboomen bijven 
liggen, dan wel bij de periolieke grondbewerking in den grond 
worden gewerkt (als groene bemesting). 

Ten aanzien van de grondbewerking kan hetzelfde opgemerkt 
worden als hooger: het is weer de plaatselijke ervaring, die 
leeren moet hoe dikwijls en tot welke diepte die bewerking be- 
hoort te geschieden. Het doel daarbij is: het losser maken van 
den vasteren ondergrond en het vermengen daarvan met de 
vruchtbare deelen van den bovengrond, om het worlelsysteem der 
koffie te beter tot normale ontwikkeling te doen geraken, waarbij 
intusschen in acht moet worden genomen, dat men bij het om- 
spitten buiten den takkenkring der koffie blijft, teneinde de wor- 
teltjes zoo min mogelijk te beschadigen. Aannemende dat men 


een 


in dit geval met humusriĳjken bouwgrond te maken heeft, zal 
vermoedelijk volstaan kunnen worden met in het eerste en tweede 
levensjaar der koffie, telkens tweemal grondbewerking toe te pas- 
sen (begin en einde van den drogen moesson), en in het derde 
levensjaar éénmaal (aanvang van den drogen moesson), respectie- 
velijk tot een diepte van ongeveer 1 en 2 Rh: voet. Goed toe- 
zicht op de bewerking, dat deze rationeel plaats hebbe, is i. c. 
mede een voorname factor. 

Verder behooren tot het onderhoud nog : de regeling der schaduw 
als sub 3 aangegeven, het inboeten der doodgegane koffie, om het 
plantverband niet te verstoren, en nog eenige andere werkzaam- 
heden als: toppen, snoeien, al of niet éénstammig houden, enz. 
die echter niet direct noodig zijn en waaromtrent te voren hoe- 
genaamd niets te preciseeren valt, vermits een en ander van 
bodem, klimaat, ziekteinvloeden, latere ontwikkeling der koffie en 
meer andere omstandigheden afhangt. 


6. Het kweeken van plantmateriaal. 

Het is van het grootste gewicht, om voor de kweeking alleen 
geselecteerd, deugdelijk zaad te gebruiken. Men bezige daartoe 
alleen goed-rijpe vruchten van krachtvolle, noch te oude, noch te 
jonge (6 tot 8 jaar oud), noch door ziekte aangetaste bromen. 
Direet na den pluk wordt de vrucht met de hand van de schil 
ontdaan; de boon wordt alsdan door wassching met aschwater 
geheel gezuiverd van de omhullende slijmige, zoetsmakende massa; 
wat overschiet is de hoornschilkoffie, waarin het zaad besloten is; 
die hoornschilkoffie wordt in dunne lagen uitgespreid en op een 
schaduwrijke en winderige plek gedroogd; na deze droging is 
zij voor het gebruik geschikt. Hoe verscher het zaad, hoe grooter 
het kiemvermogen. Wenscht men het zaad te bewaren, dan doe 
men dit op een luchtige, droge plaats. Bij vervoer naar elders 
wordt aanbevolen, het zaad tusschen houtskool of asch in een 
mand of kist verpakt te verzenden. 

In het belang van een goed en gelijkmatig slagen en ter be- 
sparing van arbeid wordt aanbevolen, het zaad eerst te kiemen te 
leggen op een lommerrijke plek (goed beschut tegen directe zon- 
nestralen), hetgeen plaats heeft door het in dunne lagen (de zaden 
naast, maar niet op elkaar) op den grond uit te spreiden, dien 
eenigszins te bevochtigen en daarna alles met bladeren of wat 


oe TG 


stroo, doch niet te dik, te bedekken. Als het kiempje zichtbaar 
wordt, brenge men de zaden naar het eigenlijke kweekbed over; 
waar zij op 8 à 10 Rh: duim van elkander uitgepoot (d. i. even 
in den grond gedrukt en niet begraven) worden. 

Het kweekbed zij van te voren gereed gemaakt, d. w. z. van 
een luchtig dak en omwanding (het liefst van arènbladeren) voor- 
zien, terwijl de bed-aarde fijn bewerkt en van steenev, gras, hout- 
deeltjes, worteltjes, enz. gezuiverd moet zijn 

Bij de kweeking heeft men voorts het volgende in acht te nemen, 
Het onkruid worde geregeld gewied, bij lange droogte worden de 
bedden af en toe begoten (met fijne waterstraaltjes), bij het groo- 
ter worden der kweekplantjes worde voor meerdere toetreding van 
licht en lucht gezorgd, door dak en omwanding geleidelijk ijler te 
maker, en drie à vier weken vóór de overplanting neme men het 
overschietende van dak en omwanding geheel weg. Op deze wijze 
worden de plantjes geleidelijk gehard en raken zij langzamerhand 
gewend aan plaatselijke klimaatsinvloeden. Als de plantjes onge- 
veer 3/4 à 1 Rh: voet hoog zijn en er krachtig bij staan, zijn 
zij geschikt voor overplanting, die bewerkstelligd worde als hoo- 
ger sub 4 aangegeven. 

Aanbevolen wordt in December of Januari met het kweeken van 
zaad te beginnen, dan heeft men 10 à 11 maanden later, dus juist 
in den voor het overplanten geschiktsten tijd van het jaar ongeveer, 
zeker flinke, plantbare bibit. Mede wordt aangeraden, om steeds 
‘tweemaal de te planten hoeveelheid uit te zaaien èn om voor de 
inboetingen eene reserve te hebben om bij tegenslag of mis- 
lukking zooveel mogelijk zekerheid te hebben, het vereischte aan- 
tal boompjes toch te kunnen planten. 


7. Pluk en bereiding der koffie 

De koffievrucht mag alleen goed rijp geplukt worden, d. i. als 
zij donkerkarmijn of violertrood gekleurd is. Bij den pluk zij men 
zeer voorzichtig en behoede den boom zooveel mogelijk voor 
beschadiging, want een feit is het, dat de meer of mindere dracht 
der koffie in een volgend jaar, dikwijls in geen geringe mate mede 
afhankelijk is, van de wijze van plukken van een vorig jaar. Het 
afstroopen van takken om veel vrucht tegelijk in te zamelen, het 
klimmen in de boomen, het ruw naar zich toetrekken en hierdoor 
vaak breken der takken enz., moeten zoo gestreng mogelijk tegen- 


1 
ll 
1 


gegaan worden. Zijn de boomen wat hoog, dan worde bij den pluk 
van ladders gebruik gemaakt. Waar ook opgelet dient te worden, 
dat is het met zorg nalezen der op den grond aanwezige vrucht, 
want deze geeft dikwijls de mooiste koffie (loewak-, badjingkof- 
fie, lilissan e. a). 

De bereiding van het product wordt onderscheiden in: de gewo- 
of z.g. droge, en de west- indische of zg. natte bereiding. 

De eerste bereidingswijze, die elke inlander bewerkstelligen kan, 
komt hierop neer. De versch geplukte vrucht wordt op hoopen gelegd 
of in manden bewaard en toegedekt (b. v. met goenizakken of 
droge pisangbast), waardoor broeiing ontstaat, die het vrucht om- 
hulsel doet barsten en het aan den boon vastgenechte zilvervliesje, 
dat later zoo goed mogelijk verwijderd moet worden, losser maakt. 
Die broeiing duurt gewoonlijk een paar dagen. Dan wordt de vrucht 
dagelijks op den grond of op matten in dunnelagen uitgespreid 
en in de volle zon gedroogd. Is het product goed droog—dit kan 
het best beoordeeld worden door een handvol daarvan flink te schud- 
den, en hoort men daarbij de boonen in hun zwart gedroogd om- 
hulsel rammelen, dan zijn zij voor ontbolstering geschikt —, dan 
wordt het gestampt in een rijstblok, in bamboezen manden of in in den 
grond gegraven ondiepe kuilen, waarvan bodem en wanden met droge 
pisangbast, matten of buffelhuiden bedekt worden, om brekage van de 
boonen zooveel doenlijk te vermijden. Door het stampen, waarbij 
aangeraden wordt van zacht houten stampers (dadaphout b. v.) ge- 
bruik te maken, worden vruchtschil en zilvervliesje gebroken en ge- 
heel of ten deele verwijderd. Daarna wordt de koffie op z. g „tampahs’’ 
gewand, van de gebroken schillen en vliesjes goed gezuiverd en zorg- 
vuldig uit de hand gesorteerd naar grootte, gaafheid en kleur van de 
boon, ter verkrijging van het superieure marktproduct, terwijl de 
zwarte, wankleurige en gebroken boonen bijeen worden verzameld. 
hetzij voor eigen gebruik of om als inferieure koffie verkocht 
te worden. Mocht bij eerstbedoeld product het zilvervliesje na de 
bovengeschetste behandeling nog niet geheel of voor het groot- 
ste gedeelte verdwenen zijn, dan wordt aanbevolen, om de koffie, 
in dunne lagen uitgespreid, op een koel plekje binnenshuis te leggen 
en dagelijks alleen in de felle middagzon te drogen. Dit wordt 
eenige dagen achtereen herhaald en door deze behandeling (ge- 
baseerd op vochtopname, plotselinge verhitting, dientengevolge plot-: 
selinge uitzetting en breking van het nog aanwezige vliesje), laat 


— 118 — 


het zilvervliesje nog gemakkelijker los; daarna wordt het door 
wrijving of schuring in een zak geheel verwijderd. 

Bij de west-indische bereiding wordt de versch geplukte koffie- 
vrucht dadelijk van schil en vleesch ontdaan middels pletting (pul- 
ping) door een eenvoudigen, met de hand gedreven houten gerib- 
belden cylinder, die in een eenigszins schuin opgestelden houten 
bak draaten kan. De geplette massa, bestaande uit boonen en 


schillen, wordt op een bamboezen ‘latwerk of een iĳzergazen stel- 
lage uitgestort, zóódanig ingericht, dat, bij wrijving en kneeding 
met de hand van die massa onder toeveging van wat water, de 
boonen er door heen gedreven worden, terwijl de schillen achter- 
blijven (zie nevenstaande teekening). De boonen worden daarna 
n manden verzameld en door wassching (met de hand) in stroo- 
mend water van de omhullende slijmige, zoete zelfstandigheid ge- 
heel gezuiverd. De aldus gezuiverde boon is dan natte hoorn- 
schilkoffie geworden en wordt daarna gedroogd, gestampt, gewand 
en gesorteerd op dezelfde wijze als boven bij de gewone bereiding 
beschreven 

De op de West-indische wijze bereide koffie heeft een levendiger 
egaler en glanzender kleur, en haalt, mits met zorg bereid meest, 
al een hoogeren prijs dan de gewoon bereide, maar is spoediger 
dan deze aan verkleuring onderhevig en daarom o.a. voor opleg 
minder of niet geschikt. 


— 779 — 


Ten slotte zij hier nog aangeteekend, dat al het hooger mede- 
gedeelde slechts betrekking heeft op hetgeen binnen het bereik 
van den Inlander ligt. 


Buitenzorg 27 September 1906. 
De tijd. Inspecteur v/d Gouv: koffiecultuur 


(w.g.) L.E Dou. 


TL A 


od. 


EENE ZIEKTE IN DE THEE, VEROORZAAKT 
DOOR PESTALOZZIA 


DOOR 


Dr. Cum. BerraArD 1). 


Korten tijd geleden werden aan het Departement van Landbouw 
theeplanten ter onderzoek gezonden, die aangetast waren door ver- 
scheidene schimmels en waarvan meer in het bijzonder de bladeren 
karakteristieke plekken vertoonden. Met een mesje de zwarte punt- 
jes, die aan de oppervlakte var deze plekken voorkwamen, wegkrab- 
bende en in een waterdruppel de zoo opgenomen lichte stof onder 
het microscoop brengende, kon ik de conidiën herkennen van een 
schimmel, die behoort tot het geslacht Pestalozziu. Deze eonidiën 
zijn S-cellige vermeerderingsorgauen, waarvan de drie middelste 
cellen bruin, de beide uiterste doorzichtig zijn; de onderste cel is 
verlengd in een klein stuk van den doorzichtigen conidiëndrager, 
de bovenste draagt drie zeer fijue en bijzonder doorzichtige aan- 
hangsels. 

Daar deze ziekte voor de thee in onze koloniën nog niet werd 
beschreven en zij ernstige schade zou kunnen aanrichten, bleek het 
gewenscht haar grondig te bestudeeren en de aandacht der planters 
te vestigen op hare ontwikkeling en de maatregelen aan te geven, 
die kunnen dienen om haar te beteugelen. 

Mr. Masser 2) heeft voor Engelsch-Indië onder den naam „Grey 


1) Gegevens van speciaal botanischen aard omtrent deze en andere 
ziekten zullen eerlang verschijnen in het vBulletin du Departement de 
Agriculture’, 

2) Masser. Tea Blights in Bulletin of miscellanous, information Kew 
1898 p. 105. 


Oh bernard ud nat del 


MKromohardje th 


VERKLARING DER FIGUREN, 


fig 1. Theeblad met vlekken, ver- 
oorzaakt door Pestalozzia Palmarum; 
men kan de concentrische zeer fijne 
rimpels en de verspreide kleine coni- 
diën-puntjes zien ; romdom de nauwere 
donkere streek, wijst een lichtere lijn 
den omtrek van de doorschijnende 
zone aan. 

(In de teekening zijn echter eenige 
fouten geslopen; men heft om de 
fijne concentrische lijnen te doen 
uitkomen, de plekken te zwart moe- 
ten maken; in werkelijkheid zijn 
zij lichter dan de rest van het blad, 
De donkere zóne, die ze omringt is 
een weinig te klein voorgesteld). 


fig. 2. idem. 


fig. 3. Plek veroorzaakt door 
Laestadia Theae. Rimpels grover, 
„asci”’ dragende pukkels grooter en 
concentrisch gelegen. Bruine kring 
nauwer. 


fig. 4. Een conidie van Pestalozzia 
Palmarum genomen van een theeblad. 


fig. 5. Een conidie van Pestalozzia 
Palmarum verkregen door cultuur 
van conidiën bij de thee. 


fig. 6. Ben eonidie van Pestalozzi, 
genomen van een theoblad en gedu- 
rende 12 uren in een waterdruppel 
geplaatst, 


fig. 7. Fen conidie na een verblijf 
van 18 uren in water. De onderste 


bruine cel heeft ecn draad gevormd. 


fig. 8. Een ascus met 8 sporen 
van Laes'adia Theae. 


— 181 — 


Blight” eene ziekte beschreven, veroorzaakt door Pestalozzia en de 
auteur determineert deze schimmel als P. Guepind Dems, een soort 
die in Kuropa en Amerika zeer veel voorkomt op de Camellia en 
andere planten. Mr. Warr, die het materiaal ter onderzoek had ge- 
zonden, drukt zich als volgt over het belang van deze ziekte uit: 
„Il regard the Grey Blight as very alarming, a disease that if not 
checked, may casély reduce the productiveness of gardens bij fifty 
per cent. If mignt, in fact convert the Assam from the prosperous 
provinee the planters have made it, to one of extreme distress”. 

Sommige punten doen mij eenigszins twijfelen of de Engelsch- 
Indische soort en P, Guepini vau Europa werkelijk dezelfde zijn. 
Ik kan omtrent dit punt echter slechts veronderstellingen uitspre- 
ken, omdat geen onderzoekingsmateriaal te mijner beschikking 
staat. Maar zeker is het daarentegen, dat dePsstalozzia, die ik 
bestudeerde, niet was P. Guepini. Dit punt zal ik later uitvoeriger 
behandelen. Op het volgende komt het voor de praktijk aan. 

Reeds op het eerste gezicht trof mij de overeenkomst tusschen 
de conidiën van de thee genomen en die van Pestalozzia Palmarum 
Cooke, die ik kort geleden kon aantoonen op de bladeren van jonge 
klapperboomen !,. Er bestond tusschen hen niet het minste verschil, 
noch in vorm, noch in kleur, noch in grootte. Im beide gevallen 
had de kieming op volkomen dezelfde wijze plaats. Cultures 
tegelijkertijd gekweekt op eenzelfden voedingsbodem, toonden een 
volkomen overeenstemming aan tusschen de ontwikkeling van het 
mycelium ten koste van de conidiën afkomstig ‘van de thee en 
van den klapper, evenals tusschen de vorming der conidiëndragende 
puntjes. 

De conidiën van deze cultures vertoonden onderling niet meer 
verschil dan die der bladeren. Bovendien de eerst bruine, daarna 
in het midden grauwachtige plekken der theebladeren, gelijken 
zeer veel op die der klapperbladeren, eene gelijkenis, die nog 
verhoogd wordt door de tegenwoordigheid in beide gevallen van 
een doorschijnenden nauwen kring, die het buitenste bruine ge- 
deelte insluit. 

Maar het was noodig andere argumenten bij te brengen, om op 
afdoende wijze de zekerheid te verkrijgen, dat men hier te doen 
heeft met een en dezelfde schimmel, hoe verschillend ook de twee 


1). Teysmannia, Jaarg. 1906, 5de afl, (zie ook: Bull, du Départ. de 
lAeric. No. 2 1906). 


— 182 — 


voedsterplanten zijn. Daartoe werd een plaatselijk onderzoek inge- 
steld, waarbij het volgende werd waargenomen. 

Het brandpunt der infectie, van waaruit de ziekte zich vrij ver 
en over een aanzienlijk aantal planten had uitgestrekt, bevond 
zich aan de grens van een kampong; de bladeren der klapperboo- 
men van deze kampong onderzoekende, vond ik die bijna alle 
aangetast door Pestalozzia Palmarum. In het bijzonder waren 
alle op den grond liggende overblijfselen van bladeren voorzien 
van doorschijnende plekken met de karakteristieke puntjes. Er 
bleef dus niet de minste twijfel over, omtrent den oorsprong van 
de besmetting der theeplanten. 

Daar men ons advies heeft gevraagd alvorens de ziekte een 
te groote uitbreiding had verkregen en de middelen konden wor- 
den aangegeven om haar te bestrijden, mag worden verwacht dat 
verdere benadeeling van het plantsoen gemakkelijk zal kunnen 
worden gestuit. Daar dezelfde ziekte zich ook op andere plaatsen 
die in gelijke omstandigheden verkeeren, kan voordoen, is het, 
noodig, dat de administrateurs van theeondernemingen hunne plan- 
ten nauwlettend gadeslaan, vooral die in de nabijheid van klapper- 
boomen, en dat bij het eerste optreden van verdachte plekken, 
bladeren ter onderzoek worden gezonden aan het Departement 
van Landbouw. 

Het is niet altijd even gemakkelijk de plekken te herkennen. 
Ofschoon vrij karakteristiek, kan men ze gemakkelijk verwarren 
met die veroorzaakt door een andere schimmel, door RacrorsKr 
Luestadia Theae *) genoemd, die eveneens op genoemde onder- 
neming overvloedig werd aangetroffen. Deze parasiet schijnt onder 
gewone omstandigheden geen ernstig gevaar op te leveren, doch 
men zal goed doen ook op zijne ontwikkeling te letten, want bij 
een zeer sterk optreden zouden de planten er merkbaar door kun- 
nen verzwakken, waardoor de noodlottige werking van gevaarlijker 
vijanden begunstigd zou kunnen worden. 

Onderstaand geef ik eenige details, die den planters in staat 
kunnen stellen zelf naar het uitwendige beide parasieten te onder- 
scheiden; ik voeg er echter terstond bij, dat men op dit oppervlakkig 
onderzoek niet al te zeer moet afgaan, daar de details dikwijls weinig 
duidelijk zijn en beide schimmels tezamen zouden kunnen voor- 


1) Raciporski. Perasitische Algen u. Pilze Java’s, I.p. 46. 
) Ì 


komen, waardoor de waarnemer op een dwaalspoor zvu kunnen 
worden geleid. 

De kleur der verdroogde gedeelten is in beide gevallen zoowat 
dezelfde, doch de bruine zóne, die hen omringt is in het al- 
gemeen bij Laestudia breeder dan bij Pestalozzia, ten andere 
komt de doorschijnende kring in de meeste gevallen alleen 
bij Pestalozzia voor. In beide gevallen zijn de plekken voorzien 
van kleine concentrische rimpels, maar terwijl die bij Pestaloezia 
zeer fijn en op elkaar gedrongen zijn, blijken ze bij Laestadia 
grover en minder regelmatig. Bij Pestalozzia zijn de zwarte punt- 
jes zeer klein (1/10 tot 3/10 mm ) en onregelmatig verspreid, bij 
Laestadia zijn ze merkbaar grooter (1/4 tot 1 mm.) en in min of 
meer concentrische lijnen gelegen. Wanneer men echter eenige pun- 
tjes van Laestadiu plat drukt en onder het mieroscoop beziet, neemt 
men waar, dat zij niet de eigenaardige conidiën van Pestalozzia 
herbergen, maar de bij zooveel schimmels en zwammen voorkomende 
sporenhouders (asci) met 8 sporen). 

Voor de door Pestalozzia aangetaste klapperboomen heb ik ver- 
schillende bestrijdingsmiddelen kunnen aangeven, waarvan er een 
met succes werd toegepast 1). Het komt er op neer alle zieke 
boomen zorgvuldig na te gaan en de zieke plekken der bladeren 
weg te snijden, om op deze manier de schimmel te verwijderen. 
Dit snijdsel moet op de plaats zelve volkomen verbrand worden. 
Deze weinig kostbare methode, die eenige keeren herhaald werd, 
verloste de onderneming geheel van den parasiet. 

Voor de thee zal het middel nog gemakkelijker zijn toe te passen, 
omdat men hier de aangetaste bladeren niet behoeft uit te knip- 
pen, doeh ze zonder schade voor de plant kan afplukken en dade- 
lijk op de plaats zelve verbranden. Men moet vervolgens de be- 
smette plek van den aanplant een tijd lang goed in het oog hou- 
den en telkens wanneer men verdachte bladeren ziet deze wegne- 
men en verbranden. Ten overvloede zal het goed zijn de aangren- 
zende gezonde struiken eenige keeren met bouillie bordelaise te 
bespuiten, totdat men zeker is, dat de ziekte op de plaats volko- 
men is verdwenen. 

Maar het is duidelijk, dat alle voorzorgen geen nut hebben, wan- 
neer de oorzaak der infectie zelf niet wordt weggenomen. Ofschoon 


1) Zie Teijsmannia, Jaargang 1906, afl. 10. 


— 184 — 


in den regel volwassen klapperboomen niet lijden van Pestalozzia, 
is het noodig ze van den parasiet te zuiveren, om de thee tegen 
infectie te beschermen. In de naburige kampongs dient men dus 
de klapperboomen te observeeren, hetgeen gemakkelijk kan ge- 
schieden door de afgevallen bladeren nauwkeurig te onderzoeken, 
en wanneer men hierop de geel omzoomde plekken, omringd van 
een doorschijnende zone opmerkt, zullen van de boomen de zieke 
bladeren moeten worden afgesneden en verbrand. Everzoo moet 
gehandeld worden met de droge overblijfselen op den grond en 
de stukken uitgeknipt blad van minder zieke boomen. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Andropogon muricatus (Akar wangi): zaden en planten, 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 

Boehmeria spec (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


e coriaria (Divi-Divi): zaden 
8 dasyrachis: zaden. 
en sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear). zaden. 
Cedrela serrulata (Sseren): zaden. 
Cinnamomum zeylanieum (Kaneel): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 
Coffea liberica: zaden. 
Coffea stenophylla: zaden. 
Cola acuminata: zaden. 
Elaeis guineënsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon Coca (Coca): zaden. 

E bolivianum : zaden. 
Euckhlaena luxurians (Teosinte): zaden. 
Eusideroxylon Zwageri (1Jzerhout): zaden. 
Foureroya gigantea (Mauritius-hennep): planten. 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mindi): zaden. 
Melinis minutiflora (Braz-roedergras): zaden. 
Morinda eitrifolia (Tjangkoedoe): zaden. 
Musa Mindanensis (Manilla hennep): zaden en planten. 
Nootmuscaat : zaden 
Myristica Horsfieldii Bl. (1jampaka ceylon): zaden. 
Myroxylon peruiferum (Perubalsem): zaden. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Oryza (Rijstsoorten): zaden. 
Panieum maximum (Bengaalsch voederyras) planten. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes. 


M730 


Polygala oleifera (Boterplant): zaden. 
Sesamum indieum (Widjen-variëteiten): zaden. 


Terminalia Chebula WIld. (Djoho, Myrobolan): zaden. 


Coix Laeryma (Djuli-variëteiten): zaden. 
Uncaria gambir (Gambir): zaden. 


Urostigma elastieum (Ficus elast: Karet, Caoutchouc): 


Phaseolus radiatus (Katjang idjo): zaden. 
Vigna sinensis (Kutjang pandjang): zaden. 
Solanum grandiflorum: zaden. 

Swietenia Mahagoni (Mahonie-hout). 
Swietenia macruphylla. 


zaden eu pl. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden, 


welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Reeds dikwijls bestond het voornemen te Batavia een 
tentoonstelling van ooft te houden; eenige jaren geleden 
was er al een bestuur gekozen en werden er reeds verga- 
deringen gehouden, verschillende oorzaken werkten toen 
mede, om deze goede voornemens in duigen te doen val- 
len. Vroeger werden er nu en dan in den Planten- en 
Dierentuin wel zeer goed geslaagde bloemententoonstellingen 
gehouden en daarbij werden ook wel vruchten geöxposeerd. 
Men beschouwde ze toen echter als bijzaak; in de program- 
ma's werden prijzen uitgeloofd voor de mooiste verzamelin- 
gen vruchten. Het resultaat was dan gewoonlijk, dat de 
een of ander zich naar den pasar begaf, daar de mooiste 
vruchten opkocht en die als collectief-inzending tentoon- 
stelde. Wel is waar werden er ook toen wel eens enkele 
mooie vruchten gezien, zulks was toch meer uitzondering 
dan regel. 

In den loop van dit jaar constitueerde zich te Batavia 
eene afdeeling van de vereeniging Ooftteelt, die vol ijver 
hare pogingen om verbetering in de teelt en den handel 
van fruit begon. Onder de middelen om daartoe te ge- 
raken, behooren ook het houden van Oofttentoonstellingen; 
deze werken in hooge mate het doel in de hand. Daar toch 
zien de verbruikers vruchten, zooals men ze zelden op ta- 
fel krijgt, de menschen, die klagen over onrijp, klein en 
minder smakelijk ooft, zien hier dat er veel beter te krij- 

Teysm. XVI. 47 


B 


gen is als men er maar voor wil betalen. De lust om van 
zulke vruchten te genieten komt er meer in en de ooft- 
telers en handelaars zullen, nu zij bemerken dat overal 
voor werkelijk goede vruchten, loonende prijzen te bedingen 
zijn, hun best doen om dergelijk ooft te telen en aan den 
man te brengen. 

Te Buitenzorg zijn in de laatste jaren reeds vier Ooft- 
tentoonstellingen gehouden, te Batavia is men nu begon- 
nen en wij kunnen de jonge afdeeling met het bereikte 
succes gelukwenschen. Zulke exposities moeten, wil men 
er werkelijk nut van zien, herhaald worden. Wij hebben 
het gezien, Batavia is er geschikter voor als Buitenzorg. 
Het veel grooter aantal inwoners, de grootere oofthandel, 
de vele goede vruchten, die nu reeds in de ommelanden 
gekweekt worden, de betere localiteiten, dat alles werkt 
mede om de zaak daar van meer belang te doen zijn. En 
van Buitenzorg zendt men te Batavia toch in, getuige 0. a. 
de prachtige collecties Buitenzorgsche ananassen en ander 
ooft. Ik moet er hier echter nogmaals nadruk op leggen, 
het is noodig om hetzij jaarlijks, hetzij om het andere 
jaar vruchtententoonstellingen te houden, eerst dan kan 
men er voor de teelt en den handel groote resultaten van 
verwachten. 

De Planten- en Dierentuin bezit uitstekende localiteiten 
voor het houden van tentoonstellingen. Het bestuur is 
geneigd ze te steunen, evenals zij ook nu gedaan heeft, 
door een deel van de risico op zich te nemen; hetis voor 
de afdeeling Batavia geen gering voordeei over die hulp- 
middelen te kunnen beschikken. 

Het organiseeren van een oofttentoonstelling is hier ge. 
heel iets anders als in Nederland. Men adverteert hier 
evenals elders, dat dient echter meer voor een enkele Eu- 
ropeesche inzender en voor de bezoekers. Het gros, zeker 
meer dan 90 pCt. der inzenders leest geen dagbladen, ook aan- 
plakbiljetten zijn niet voldoende, om de zaak de gewenschte- 
publiciteit te geven. Daartoe zijn mondelinge mededeelin- 


— 121 — 


gen noodig, men vraagt hulp van inlandsche en Chineesche 
hoofden en van andere invloedrijke personen uit de inland- 
sche gemeente, men bezoekt gedurig de passers en tracht 
dan de inlandsche vruchtenhandelaars en kweekers het 
nut en het voordeel, dat zij van tentoonstellingen kunnen 
trekken, duidelijk te maken. Eindelijk breekt de dag aan, 
dat de inzendingen verwacht worden: hoeveel en wat men 
zal inzenden is voor de regelingscommissie op den mor- 
gen van dien dag nog een geheim, men weet er niets van. 
Geen aanvragen om plaatsing, geen kennisgeving, niets 
van dat alles; men regelt de zaak in de hoop en de ver- 
wachting van mooie en talrijke inzendingen. Eindelijk daar 
komen ze aanzetten in karren, in manden en mandjes, in 
een eindelooze reeks; men ontvangt, nummert, schrijft 
ze in en plaatst ze op tafels in het tentoonstellingslo. 
kaal. 

Er is nog een andere moeilijkheid: de inzenders zijn voor 
een deel onvermogende lieden, voor hen is de waarde 
van hun inzendingen al is die nog zoo gering, toch van 
beteekenis en, indien ze geen prijs krijgen, indien hunne 
vruchten niet bekroond worden, dan lijden ze schade en 
zijn alles behalve tevreden over de expositie. Men ver- 
langt dat zij behoorlijk rijpe vruchten brengen; zooals de 
tentoonstelling nu geregeld was, moesten de lui die uiter- 
lijk donderdag plukken, ze vrijdagochtend inzenden, za- 
terdag en zondag was de tentoonstelling geopend en zondag 
na vier uur konden zij ze eerst weer weghalen. Een ieder 
weet hoe spoedig rijpe vruchten hier in de warme bene- 
denlanden overrijp worden en beginnen te bederven, nog 
erger wordt zulks in een warme zaal met honderden be- 
zoekers, waarvan een gedeelte nog de fatale gewoonte 
heeft, de vruchten aan te pakken en te drukken, dat alles 
is oorzaak, dat vooral bij zeer sappig ooft, spoedig bederf in- 
treedt en de waarde ervan veel minder is als bij de ont- 
vangst. 

Daar het niet de bedoeling is de inheemsche oofttelers 


ne 


en handelaars af te schrikken, integendeel wenscht men 
ze aan te moedigen, om op latere tentoonstellingen hun 
best te doen en zoo mogelijk nog mooier en beter ooft in 
te zenden, was bij de laatst gehouden tentoonstelling te 
Buitenzorg besloten al de inzendingen te koopen en ze 
voorzooveel mogelijk aan de bezoekers weer te verkoopen 
en de overblijvende aan liefdadige gestichten te schenken. 
In navolging hiervan besloot het Bestuur der Bataviasche 
tentoonstelling op dezelfde wijze te handelen. Hierbij 
komen echter weer andere bezwaren, vooral wat de te 
besteden prijzen betreft. Onder de inzenders zijn er na- 
tuurlijk, die van de gelegenheid gebruik trachten te maken 
om veel geld voor hun ooft te krijgen. Ouder gewoonte 
zijn er onder die overvragen, de kommissie moet dan 
een minder bedrag bieden en nu loopt men gevaar weer 
in het omgekeerde euvel te vervallen en te laag te bieden, 
onder voorspiegeling, dat zij toch kans hebben om bekroond 
te worden en dan in het bezit van prijzen in geld komen, 
die de waarde der vruchten verre overtreffen. Het is zeer 
moeielijk de juiste waarde te bepalen, die zij voor hunne 
waar op de passars op dat oogenblik zouden krijgen. Zijn 
nu de vruchten wat goedkoop verkocht en worden ze niet 
bekroond, dan is de inzender ontevreden, en is het zoo 
met velen het geval, dan loopt men de kans, dat de ooft- 
tentoonstellingen hier impopulair worden en men later te- 
genwerking of liever geen medewerking van de inheemsche 
kweekers kan verkrijgen. Ieder die den inlander kent zal 
het met mij eens zijn, hoe gemakkelijk het is hem van de 
een of andere zaak afkeerig te maken. Dezer dagen zag ik 
daar weer een treffend voorbeeld van. Ergens in de Preanger 
begon men een ander en beter surrogaat voor spinazie 
te kweeken, namelijk de z.g. Nieuw zeelandsche spinazie, 
de Europeanen kochten ze gaarne op, en ook de inlanders 
vonden het een smakelijke groente en men begon overal 
te planten. Tot, vrij plotseling, de geheele inlandsche 
emeente er niets meer van wilde weten, het was sajoer 


LS4 
te) 


babi — varkensgroente —; waar het praatje van daan kwam 
kon niet uitgemaakt worden, waarschijnlijk van iemand, 
die schade leed, omdat hij zijn bajem minder goed ver- 
koopen kon, 

Nog altijd zijn er nieuwe zwarigheden te overwinnen, 
en dat is onder meer het tentoonstellen zelf, Zooals ik boven 
reeds zeide, weet de regelingskommissie niet wat en hoe- 
veel er ingezonden wordt. In Europa wordt door de in- 
zenders vooruit een bepaalde plaatsruimte gevraagd, waar 
zij zelf hunne inzendingen, meestal op smaakvolle wijze 
schikken, in sierlijke mandjes met donker groen mos, of 
in watten, of op mooie bordjes, zoodat de vruchten er fraaier. 
door uitzien. Hier nog niets van dat alles, in allerlei onge- 
lijkmatige manden worden de vruchten binnengebracht, men 
kan ze daarin onmogelijk tentoonstellen, alles moet dus ver- 
pakt en geregeld worden. De kommissie koopt dan op de 
passar eenige honderden platte mandjes, z. g. tetampa’s en 
plaatst daar de vruchten op, vervolgens worden zij op 
daarvoor gereedstaande tafels soort bij soort gezet, waar- 
door het overzicht en de vergelijking voor de Juryleden te 
gemakkelijker wordt. Tijd om een sierlijker arrangement 
te maken is er niet, alles moet bijzonder vlug in zijn 
werk gaan. In één dag moet alles ontvangen, ingeschreven 
en geregeld worden, ook de jury moet in den namiddag of 
in den avond haar weik nog doen, en dat is niet gemak- 
kelijk bij een zoo groot aantal inzendingen, waarin dikwijls 
weinig verschil is te bespeuren. Voeg hier nog bij dat, 
zooals op al dergelijke gelegenheden een deel der kommis- 
sieieden hun best doen en zich geheel geven, er altijd zijn 
die zoo nu en dan maar even komen kijken, eenige on- 
doordachte bevelen geven en soms de zaken eerder in de 
war sturen dan werkelijk hulp verleenen, dan begrijpt 
men hoeveel moeite en werk er vereischt wordt,om zulke 
tentoonstellingen goed te doen slagen. Er is dan ook 
geen sprake van sierlijke schikking, men doet wat men 
kan bij zulke gelegenheden en is zeer tevreden als alles 


— 730 — 


goed gaat, en men weder een steentje heeft bijgedragen 
tot het goede doel „de vooruitgang der Ooftteelt in Ned. 
Indië,” 

De tentoonstelling was een bepaald succes, ik geloof dat 
er niemand te Batavia is, die ooit zulke mooie en uitge- 
breide verzamelingen van vruchten gezien heeft. Wij zul- 
len hier eenige inzendingen wat uitvoeriger bespreken. 

Ofschoon de beste tijd voor djeroeks, evenals voor mang- 
ga's al voorbij is, waren er toch tal van mooie verscheiden- 
heden dezer vruchten ingezonden. Van eerstgenoemde 
waren ongeveer 180 nommers binnen gekomen, de énorme 
groote vruchten van djeroek delima pala van DsorwaAr op 
Pasar minggo vielen dadelijk in het oog door hunne grootte ; 
er waren er onder die 5,200 K.G. wogen. Zooals men weet 
noemt men hier verschillende variëteiten van Citrus de- 
cumana, pompelmoes. De variëteit die onder de Europeanen 
het meest gezocht is, heet djeroek delima, ik had geen 
tijd nog te onderzoeken wat het verschil is tusschen laatst- 
genoemde en dj. delima pala. Het vruchtvleesch van deze 
variëteit is licht rose gekleurd, met zeer dunne vezels, zoodat 
men ze bij het eten bijna niet bemerkt, saprijk, en de smaak 
is zeer frisch, zoet met iets rinsch. Het is een buitengewoon 
fijne vrucht, die overal hoog gewaardeerd wordt; het is echter 
jammer dat er zooveel minderwaardige onder schuilen, als 
men ze koopt hebben ze meestal niet al de genoemde goede 
eigenschappen, soms is de smaak wat zuur, een andere 
keer zijn de vezels grover; de eerste kwaliteit vruchten 
van djeroek delima zijn vrij zeldzaam. Een nauwkeurig 
plaatselijk onderzoek, zou uit moeten maken, welke oor- 
zaken hier in het spel zijn. Of er misschien variaties 
onder zijn, of de graad van rijpte hier van invloed is; 
want het is bekend dat men deze vruchten langer dan twee 
maanden aan den boom kan laten zitten, als ze door de 
inlanders reeds als rijp worden beschouwd, of ligt het aan 
bodem of klimaat. Beide laatste factoren, zijn hier van 
grooten invloed, het is meermalen beproefd tjangkoks 


— 781 — 


{marcotten) van de beste variëteiten djeroek delima naar 
Buitenzorg over te brengen, maar altijd zonder succes, de 
vruchten zijn hier inférieur, dikwijls niet te eten. Een andere 
variëteit van pompelmoes is djeroek si mana lagi met 
ietwat geler schil, ook de meer bekende, wat grover, droger 
maar dikwijks zeer zoete djeroek pandan was goed vertegen- 
woordigd,. Narr uit Buitenzorg had djeroek Bali ingezon- 
den, de schij had een donkergroene kleur, deze vrucht die 
door inlanders en Chineezen zeer gewaardeerd wordt, is 
voor de smaak der meeste Europeanen wat flauw zoet, 
de laatsten stellen bijna zonder uitzondering dj. delima 
bovenaan in de rij der pompelmoes-variëteiten. Van dje- 
roek Bali is een verscheidenheid met geel en een met 
rood vruchtvleesch, de eerste is het algemeenst. Een eigen- 
aardigheid van laatstgenoemde djeroek is, dat zij niet zoo 
kieskeurig is wat betreft bodem en klimaat, in verschil- 
lende streken van Javalevert zij goede vruchten. 

Onder de djeroeks vielen het meest in het oog: dj. keproh 
en dj. manis, de eerste waarvan hier tal van verscheiden- 
heden onder verschillende namen bekend zijn, behooren 
eigenlijk allen tot de groep der mandarijntjes. Zij zijn 
groot of klein, groen of geel, soms zelfs iets oranje ge- 
kleurd, verschillend van smaak, bij allen is de ronde vorm 
ietwat afgeplat, zij hebben oranje en roodachtig vruchtvleesch 
en bij verreweg de meesten zit de schil daar los om heen, zij 
kunnen dientengevolge gemakkelijk geschild worden. Al- 
leen bij de z.g. djeroek tjina zit de schil wat vaster, dit 
zijn middelmatig groote vruchten met gladde dunne schil, 
groen ietwat geelachtig, bijzonder saprijk, maar als zij pas 
geplukt zijn soms nog wat zuur en moet men ze in dat geval 
nog voor het gebruik wat laten liggen, zij moeten narijpen. 
De schil is dikwijls zoo dun en de vruchten zoo saprijk, 
dat deze openberst als ze wat lang aan den boom gelaten 
worden. In de ommelanden van Batavia kweekt men nog 
al veel een djeroek keproh, die daar den naam van dj. 
tjina kondeh draagt, zij gelijkt in het geheel niet op de 


— 132 — 


dj. tjina. De schil is meestal mooi oranje gekleurd, het 
is een groote zoete vrucht, die zeer los in de schil 
zit, dit laatste is een deugd als men de vruchten over groote 
afstanden wenscht te verzenden, de dikke losse schil be- 
schermt dan veel beter als de dunne van de sappige dj. 
tjina. De naam kondeh is er aan gegeven, omdat op de 
plaats waar de steel aan de vrucht zit, zich eene gedraaide 
verhevenheid bevindt, die men met wat goeden wil eenigs- 
zins met een haarwrong kan vergelijken. Om die mooie 
kleur te krijgen laat men de vrucht wat lang aan den 
boom zitten, dientengevolge schijnt zij uit te drogen 
en wordt gedeeltelijk voos. Door dergelijke vruchten even 
in de hand te nemen, merkt men spoedig door de buiten- 
gewone, lichtheid, dat men met weinig saprijke vruchten 
te doen heeft. Hetgeen in indië bij de ooftteelt zelden 
gedaan wordt, is hier het geval, de smaak is aau 
het uiterlijke opgeofferd. Beter is een andere keproh- 
soort, bekend als dj. Garoet, daarvan waren weinig inzen- 
dingen, o. a, een bijzonder mooie van, van Gadok, Buitenzorg. 
Het schijnt dat deze djeroek-soort in de benedenlanden 
niet zulke lekkere vruchten voortbrengt en men daarvoor 
op eene hoogte van 2 à 3000 vt. moet zijn. In de omstreken 
van Garoet zijn zij bijzonder goed, onlangs zag ik er een 
boom van op 3500 vt hoogte boven de zee, de vruchten 
daarvan waren kleiner, de smaak was goed, maar toch 
niet zoo supérieur als de beste uit Garoet, de bedoelde 
boom zag er niet forsch uit. Was nu de oorzaak van de, 
laat ik ze noemen 2e. kwaliteit vruchten, dat het er te 
hoog is, of lag het meer aan de weinige zorg aan den boom 
besteed. Voortdurend dringen zich dergelijke vragen op, 
waaruit blijkt hoe gering onze kennis nog is van de indische 
ooftteelt, om al deze kwesties op te lossen hebben we de 
hulp noodig van velen, die er belang in stellen, en in dank 
zal het Bestuur van onze vereeniging al de berichten ont- 
vangen, die wat meer kennis er over kunnen bijbrengen. 

Om op de heerlijke djeroek Garoet terug te komen, gedurig 


— 183 — 


worden onder dien naam vruchten overal op West-Java 
aan de markt gebracht, die bij lange na niet allen aan de 
redelijke eischen, die men er aan stellen kan, voldoen. De 
meesten hebben waarschijnlijk Garoet nooit gezien of ze 
zijn daar van verwaarloosde, arme boomen afkomstig, want 
werkelijke goed ontwikkelde vruchten dezer verscheiden- 
heid behooren onder de delicatessen. 

Onder den naam van dj. pasè of masò komcv hier een 
vrucht op de pasers, die ook op de tentoonstelling inge- 
zonden was, die nauw verwant aan de vorige is, de vruch- 
ten zijn wat kleiner, meestal nog al saprijk, soms zoo 
zuur dat men ze niet goed zonder bijvoeging van suiker 
kan eten, dikwijls komen er lekkere vruchten onder voor: 
Deze soort wordt hier en te Batavia veel geplant, de 
plant groeit hier welig en is zeer productief, waarschijn- 
lijk bij behoorlijke verzorging een der beste voor deze 
streken. 

Nog een verscheidenheid kan onder de groep der man- 
darijntjes gebracht worden d. i. de dj. ragi van Banten, 
waarvan ook eenige mooie inzendingen waren, niet zeer 
groote vruchten met een hoog oranjekleurige, eenigszins 
rimpelige schil, met veel pitten en ietwat droog maar 
zeer zoet vruchtvleesch. 

Tot een andere groep behooren de djeroek manis, dit 
zijn de eigenlijke oranjeappels, zij verschillen van al de 
vorige door een meer zuiver ronden-soms zelfs iets lang- 
werpig-ronden vorm, helder geel gekleurde schil en geel 
vruchtvleesch, ook zit de schil wat vaster op het vrucht- 
vleesch, waardoor het schillen lastig is. Er waren een 
aantal mooie inzendingen van, de meesten van Pasar Minggo 
en van Batavia, het grootste verschil was de schil, die 
bij sommigen geheel glad, bij anderen van een aantal 
uitwassen voorzien is, het ontbrak mij aan tijd en gele- 
genheid om te onderzoeken wat de beste waren. 

Nog een andere soort, is. de djeroek djepoen, die niet 
onder de mandarijntjes en ook niet bij de oranjeappels on- 


— 184 — 


dergebracht kan worden, zij heeft met de laatste den 
vorm der vrucht gemeen en ook laat zij zich niet ge- 
makkelijk schillen, de kleur is echter groen met wat roode 
tinten en het vruchtvleesch is evenals dat van de man- 
darijntjes oranje of roodachtig. Zij zijn zeer saprijk, zoet- 
zuur van smaak en kunnen onder de lekkerste djeroeks 
gerekend worden. Veel worden ze hier niet geplant, zij 
zijn dientengevolge weinig bekend, ofschoon ze het wel 
verdienen. Er waren eenige mooie inzendingen van. 

Eenige inzendingen onder den naam citroenen, bestonden 
niet slechts uit verschillende variëteiten, maar ook uit 
verschillende soorten, o.a. bevond zich hieronder de z.g. 
succade-djeroek, waarvan de dikke schil dient voor de 
bereiding van succade. Er waren zware vruchten onder, 
die heel wat sap kunnen leveren voor djeroekwater, de 
z.g. lemon squasch. Zooals we weten heeft het sap van 
enkele dezer groote vruchten een ietwat bitteren bijsmaak, 
dat door enkelen lekker gevonden, maar door velen als een 
nadeel beschouwd word. De bittere bestanddeelen bevinden 
zich in hoofdzaak in de schil en in de onmiddellijke nabijheid 
daarvan, schilt men ze dus zoo dik mogelijk, dan verdwijnt 
meestal de bittere smaak geheel of gedeeltelijk, 

De meesten achten hier de lemmetjes beter voor het 
maken van djeroekwater of siroop en hiervan waren een 
aantal mooie inzendingen ingekomen. Sommige mandjes 
vol vruchten met geelgroene, gladde, glanzende dunne schil 
en zeer zwaar, dus saprijk, men kon alleszins tevreden 
zijn met de zorg aan de teelt ervan besteed. Lemmetjes 
groeien hier goed, het gebruik ervan neemt over de ge- 
heele wereld toe, vooral in de tropen is het dagelijksch 
gebruik van het sap een behoefte geworden. Nu zou men 
meenen deze vruchten hier altijd te kunnen krijgen, niets 
is echter minder waar, zoo nu en dan worden zij slechts 
aangeboden. Op eenige eilanden in West-Indië bestaan er 
groote aanplantingen van en de vruchten worden daar 
zoowel versch als geconserveerd, evenals het geperste sap 


— 135 — 


ervan in aanzienlijke hoeveelheden uitgevoerd. Voorzoover 
mij bekend wordt hier aan export van lemmetjes nog niets 
gedaan, er zijn er trouwens nauwelijks voldoende voor 
eigen gebruik. Waarschijnlijk zou hier, waar de lemmetjes 
welig groeien en mild vruchtdragen, de teelt ervan in het 
groot voordeelig zijn en daar het gebruik voortdurend toe- 
neemt zou zulks beproefd moeten worden. 

Ofschoon de teelt van de fijnste kwaliteit djeroeks be- 
ter gaat in streken, waar tenminste een tijdlang in het 
jaar droogte heerscht, waren er vele en zeer goede inge- 
zonden, voor het meerendeel uit de ommelanden van Ba- 
tavia afkomstig en moet men het waardeeren, dat daar zoo- 
veel moeite aan die cultuur besteed wordt. 

Mangga’s waren er circa 140 inzendingen, ook voor deze 
vruchten was de beste tijd voorbij, hoewel er talrijke va- 
riëteiten waren op drie lange tafels uitgestald, kon men 
het aan sommige Javaansche soorten bemerken, waarvan 
op de laatste tentoonstelling te Buitenzorg mooiere exem- 
plaren te zien waren. Zoo o.a. was er maar eene inzen- 
ding van de aroem manis, de koning der mangga’s, gemak- 
kelijk te herkennen aan de vrij groote, stevige vrucht met 
donker blauwgroene schil, die bij volkomen rijpte ietwat 
bruiprood getint is; het vruchtvleesch is rood, nagenoeg 
zonder vezels, van een buitengewoon geurige, zoete, frissche 
smaak, de pit is in evenredigheid van de vrucht niet zeer 
groot. Het is te betreuren, dat men deze heerlijke vrucht 
zoo zelden in West-Java kan krijgen, wel zijn mangga- 
madoe, golek en gedong lekkere vruchten en wordt eerst- 
genoemde door enkelen zelfs boven aroem manis gesteld, 
maar als er een plebesciet over gehouden werd, welke mang- 
ga de lekkerste is, zou, daarvan ben ik overtuigd, laatst- 
genoemd verreweg de meeste stemmen krijgen. Men kan 
zich dan ook moeielijk een vrucht, waar ter wereld ook, 
voorstellen, die het in smaak van deze zou winnen. 

Het is jammer dat goed rijpe of liever iets over- 
rijpe mangga’s zoo spoedig tot bederf overgaan. Enkele 


— 786 — 


inzendingen, waarop vrijdag bij de ontvangst een klein 
zwart vlekje bemerkt werd, hadden er zaterdag al meer 
en zaten zondag, de tweede dag der tentoonstelling, vol 
groote, zwarte vlekken; zij waren toen nagenoeg bedor- 
ven. 

Bijzonder mooi gekieurd is Mangga menggala, zeegroen, 
licht rose tot donkerrood en paarsche tinten wisselen elkaar 
af, voor tafelversiering is dit wel de fraaiste; de smaak 
is goed, ofschoon zij niet met de fijnste verscheidenheden 
van Java kan concurreeren. 

Een minder bekende vrucht is mangga itam, waarvan 
nevensgaande omtrekschets. 

Er is een groote verscheidenheid van namen bij onze 
mangga’s, er schuilen meer dan waarschijnlijk talrijke syno- 
niemen onder. Het zou een mooi werk zijn, indien wij 
een mangga-boek uit konden geven met gekleurde afbeel- 
dingen van onze mangga’s, daardoor zou aan de naamver- 
warring een einde komen. Wij hebben er vroeger wel 
over gedacht om zulk een werk uit te geven over al onze 
vruchten, of liever over onze voornaamste, maar in de eerste 
plaats, wie zou dat schrijven, er is thans niemand die ze 
allen kent, en de talrijke gekleurde platen zijn zeer duur. 
Indien wij voor zulk een werk krachtig gesteund werden, 
zou er een begin mede gemaakt kunnen worden, een goed 
vruchtenkenner, zou in den oofttijd de verschillende cen- 
tra’s moeten bezoeken en zich overal op de hoogte stellen, 
ook een goed schilder te vinden, die de gekleurde teekenin- 
gen leveren kan zou nog bezwaren opleveren. Het plan is, 
hoewel voorloopig uitgesteld, niet geheel opgegeven, wij ho- 
pen er nog op terug te komen, mogelijk komt er van den een 
of anderen kant steun, die de uitgave mogelijk zou maken. 

De heer Meyer van Garoet zond een mangga in, ontstaan 
uit zaad van een boom, ingevoerd door wijlen den heer 
Horre, uit Britsch-Indië, de vrucht was niet bijzonder groot, 
doch zag er smakelijk uit, ik was niet in de gelegenheid 
haar te proeven. 


ss Tai = 


Nangg a vlam 


Lv 


Ò On k GEK IV, 4VCUCUY Òemv 


steeÂ bode wtb geel 


| [ema : QA eb EL: 342 qreanm 
ge gram) 


Het is een algemeen bekend feit, dat in Britsch-Indië 
de meeste zorg aan de teelt van mangga’s besteed wordt, 


— 738 — 


Namgg cu 
(Ge 


vaar Òenr Deer Meijer 


te Gavroet, 


ie 


Omstr vikesvartd wear 


eem Ooor Abbe : Ò 
do Lt vigereig 


\ 


bona Av Gor: Onnen 


(gen: gewicht 300 qe) 
iN, ( Ó 


\ 


vooral in de oude Portugeesche kloosters wordt sinds eeuwen 
deze teelt met zorg en liefde gedreven. De monniken hebben 
sinds overoude tijden de beste verscheidenheden van heinde 
en ver bijeenverzameld en die door enten vermeerderd. 
Uit de kloosters zijn die heerlijke vruchten thans in den 
omtrek daarvan verspreid en ook de inboorlingen, enten daar, 
door het goede voorbeeld aangemoedigd, nagenoeg al hunne 
mangga’s. In het laatste jaarboekje van de Ver. Ooftteelt 
komt eene vertaling voor van een rapport over de Mangga-cul- 
tuur in Britsch-Indië van Prof. Wooprow; de vereeniging 
kocht het recht om het te vertalen van genoemden Professor. 


— 739 — 


C y 
Nava CL ä OANVÒ ORS 
ĳ À ( 


VLM C f Le 11 b DM 


(9 Vm. gewicht 020 gram ) 


— 740 — 


Wogen beide laatstgenoemde mangga's niet veel meer 
dan 300 gr, veel grooter was een vrucht ingezonden onder 
den naam van m. gandoes van Cheribon, die 620 gr. haalde. 

M. dodol santen is ook mooi getint, groen met fluweel- 
achtig rood. 


Ylena q a 


Clavue 1 SALA 
Vo Deli 
fl B 
(q U: 0 VAVAAMÁ : 125 je ) 
( | N ) 
Oranje - q cel, 
ba oe 
lukt vermrcnwvms 
Ei J 


0 \ 
0) Nvamgg a óodol) 


De hier op West-Java algemeen bekende M. wangi, die 
zeer mooi te Tjilintiing gekweekt wordt was ruim ver- 
tegenwoordigd, en ofschoon zij in fijnheid van vezel en smaak 
niet vergeleken kan worden met de beste vruchten uit. 
Oost-Java, is het toch een goedsmakende soort, die op tafel 
voor versiering voor het dessert bijzonder mooi is, door de 


— 741 — 


fraaie kleur, lichtgroen met geel en oranje. Van Tjilintjing 
was nog een vrucht ingezonden onder den naam van M. 


NY Canaduuw Over’ 


vals ep 
v.Cuv je VA HEA 
C C 
DE) 
Cirht op Amar ger wand 


( opens ad velit 5 540 oen) 


Teysm XVLII. 28 


— 142 — 


Siam, naar kleur en vorm te oordeelen, waarschijnlijk een 
variëteit van m. wangi. Men is hier bij het geven van 
namen aan planten bijzonder royaal met de namen van 
Siam en Japan, heel wat gewassen, waarvan zelfs de voor- 
ouders genoemde landen nooit gezien hebben, heeten daarvan 
afkomstig te zijn. 

Echte m. golek heb ik niet op de tentoonstelling gezien, 
wel een paar verscheidenheden, o.a. 6. stuks m. golek 
gindjih, die te samen 4750 gr. wogen of gemiddeld 792 gr. 
per stuk, zij waren afkomstig van Modoeng en met de 
volgende variëteit door tusschenkomst van den controleur 
SCHILLING van Madoera ingezonden. M. santok, die wat 
kleiner waren, zeven stuks wogen 2500 gr. zij zagen er 
smakelijk genoeg uit. 

De controleur van Boeleleng, Bali, zond eenige vruchten 
waaronder nog al opvielen een partij kleine mangga’s, onder 
den naam van ampelan sari, zij zagen er mooi uit en waren 
ofschoon klein, zeer goed van smaak. 

Ik zou te uitvoerig worden, indien ik hier alle andere 
mangga’s nog wilde beschrijven, toch mag ik niet eindigen 
zonder de heerlijke m. madoe en de mooie en smakelijke m. 
gedong van Cheribon te vermelden, waarvan talrijke goede 
inzendingen gedaan waren. 

Ananassen waren ook goed vertegenwoordigd; men be- 
treurt het, dat er op dergelijke tentoonstellingen zoo weinig 
tijd is, om die talrijke inzendingen — hier 40 — goed na 
te gaan en te bestudeeren. De expositie duurt te kort, 
men heeft er zooveel te doen, wordt zoo dikwijls afgeleid, 
dat de eenig mooie gelegenheid, die eene dergelijke tentoon- 
stelling daartoe aanbiedt niet voldoende kan gebruik worden. 

Ontegenzeggelijk spanden de nanas Bogor de kroon, zij 
hebben hier hun ouden roem gehandhaafd. Klaagde menigeen 
dat de vruchten door slechte cultuur kleiner werden, hier 
bleek het, dat bij wat meer zorg men wel grootere en lekker- 
der vruchten ervan kan kweeken. Onder de inzendingen woog 
b.v. een mandje met 6 stuks nanas Bogor 8 kg. dus 


— 143 — 


meer dan 1 kg. per stuk, terwijl de gewone paservruchten 
derzelfde soort zelden meer dan } kg. wegen. Ik proefde 
een dier goed ontwikkelde rijpe vruchten, zoo zoet en 
geurig koopt men ze hoogst zelden. Het is werkelijk 
jammer, dat door zorgeloosheid, de gewone exemplaren 
dier heerlijke nanas Bogor zoo achterlijk zijn. Ik ge- 
loof als de verbruikers de planters op Tjomas aan- 
moedigden door hoogere prijzen te besteden voor goe- 
de rijpe vruchten, zij hun best zouden doen er meer van te 
kweeken. Die goed ontwikkelde nanas Bogor had veel van 
de door de Ver. Ooftteelt ingevoerde verscheidenheid onder 
den naam van Montserrat. Onder de vreemde soorten 
was een vrucht van 4. Bracomorense, hoewel zij 31/, K. G. 
woog en zeker de grootste der ingevoerde ananassen was, 
hebben we van deze vruchten soms veel zwaardere gehad, 
eenige jaren geleden exposeerden we op Paser gambier 
een monstervrucht van 7 KG, die daar heel wat bekijks 
vond. Uit Madoera waren ingezonden onder den naam 
van Nanas madoe eenige mooie vruchten, waaronder er 
waren van 2!/, kg. Ook van Cayenne lisse waren eenige 
vruchten ingezonden. Verder zag men de bekende nanas 
iedjoh, tembaga mooi rood gekleurd, n.Atjeh en de cu- 
rieuse nanas tangan ook wel n.krosi genoemd, nog een 
andere door de Engelschen hen and chickens genoemd, is 
ook meer eigenaardig dan lekker. 

In evenredigheid van de meeste andere vruchten was 
de pisang — zonderling genoeg — minder goed vertegen- 
woordigd als op de vorige tentoonstellingen te Buitenzorg. 
Zulks valt te meer op, wijl het hier eene vrucht geldt, die 
niet aan een bepaald seizoen is gebonden, maar het geheele 
jaar door verkrijgbaar is. De beste inzending was die van 
den heer Murper van Kedong halang; zoowel van pisang 
radjah als van radja sereh, was de vrucht goed boomrijp, 
de smaak zuiver en aromatisch, de schil dun, gemakkelijk 
van het vruchtvleesch loslatend, zonder reepjes hiervan 
mee te nemen bij het schillen. Het grootste deel van het 


— 144 — 


door inlanders ingezondene, kenmerkte zich door kunst- 
matig geforceerde rijping. Van de p. radja was slechts eene 
tros ingezonden met enkele boomrijpe vruchten, ook pisang 
ambon had niet veel te beduiden, de vruchten waren klein 
van stuk en veelal onrijp. Onder de groep, andere eetbare 
pisangsoorten, waren enkele inzendingen van p. tandoek, 
welke ook niet bijzonder fraai genoemd konden worden, 
tenminste ver achterstaande bij hetgeen vroeger te Bui- 
tenzorg ingezonden was, er werd toen daarop door een 
Chinees vijf cent per stuk geboden, ook p. kapok en p. batoe 
sloegen een droevige figuur. Een vreemde variëteit was 
ingezonden onder den naam van pisang strali of p. Australie ? 
Zij bleek bij naavraag aan verschillende Chineezen en inlan- 
ders nog weinig bekend, zou dat misschien de zg. Musa chi- 
nensis zijn, die in de Kaapverdische eilanden en op Madera nog 
al voor de Engelsche markt gekweekt wordt, omdat zij de 
reis beter verdraagt, als de meeste andere soorten. 

Van meer belang waren de inzendingen van papaja’s, er 
was een vrij groote verscheidenheid, groote langwerpige en 
ronde, kleinere in verschillende vormen. Van de lange wogen 
vier stuks 7 kg. Men vond het vreemd, dat een partij kleine, 
weinig in ’t oog vallende vruchten wel een prijs verwierven, 
terwijl aan grootere exemplaren niets was te beurt gevallen. 
Men verloor hierbij uit het oog, dat de werkelijke waarde 
dezer vruchten, niet zoozeer in de grootte, maar wel in den 
smaak moet gezocht worden en juist bestond de inzending 
van die kleine, ongelukkige papaja’s uit de helaas al zeld- 
zamer wordende inheemsche variëteit van uitnemenden 
smaak: zoet, sappig, geurig en een weinig rinsch. Zij waren 
ingezonden als pepaja Sentiong, verder zagen we nog de na- 
men papaja si Denoh, waarschijnlijk dezelfde door een ander 
ingezonden als p. tankoewe enz. 

Hier in de buurt stonden een paar inzendingen Toma- 
ten, eenige zagen er bijzonder groot en mooi uit, 12 stuks. 
wogen drie KG. | 

Vrij groote inzendingen waren er van Ramboetanvruch- 


ib 


ten, waarvan in de omstreken van Batavia en Buitenzorg 
heerlijke variëteiten gekweekt worden, o.a. R. tangkwee, 
R. si rnatjan, R. si nonja, R. si mana lagi, R. Atjeh, 
en R. Atjeh lengkeng, de laatste is klein, met zeer dunne 
schil en zoet vruchtvleesch; het merkwaardige van deze 
variëteit is, dat aan de uit tjangkok gekweekte planten dik- 
wijls vruchten komen zonder pitten, met wat zorg zou 
hiervan wel een zaadlooze ramboetan gekweekt kunnen. 
worden. De smaak voldoet echter de meeste Europeanen 
minder, die is ietwat flauw zoet, niet zeer sappig en 
in het geheel niet rinsch, inlanders en Chineezen houden 
er veel van. Aan onzen smaak voldoen de grootere, sappige 
vruchten der eerstgenoemde verscheidenheden beter. De 
goede tijd voor kapoelasan was er blijkbaar nog niet, de in- 
zendingen waren niet talrijk en ook niet bijzonder mooi. 

Van onze drie Anona-soorten was de inzending van zuur- 
zakken het belangrijkst, prachtige groote vruchten, een 
was er die 44 kg. woog, terwijl verscheiden andere niet 
veel minder waren. Boea nonna was er slechts eene in- 
zending, sirikaja’s waren er meer maar zij muntten toch 
niet bijzonder uit. 

Van Advokaat waren 15 inzendingen, hieronder bevonden 
zich werkelijk mooie vruchten, zoo wogen drie der grootste 
1600 gr. d. j. gemiddeld 533 gr. perstuk. Vroeger werden 
er te Buitenzorg heel wat grootere ingezonden. Wij hebben 
hier slechts eene variëteit van advokaat, het is nog niet 
gelukt andere verscheidenheden uit Amerika in te voeren. 
Als de vruchten dus zoo bijzonder groot zijn, moet de 
oorzaak daarvan uitsluitend toegeschreven worden aan het 
feit, dat de boomen zich in zeer gunstige omstandigheden 
bevinden of dat er veel zorg aan besteed is. 

Salak werden vertegenwoordigd door 14 inzendingen, 
groote vruchten van de z.g. S. pasir, een tros was er bij 
van de z.g. witte salak, die volgens zeggen zeer zoet en 
minder wrang moet zijn, jammer genoeg waren de laatste 
nog niet geheel rijp, zoodat zij niet geproefd werden. 


nes 


Eenige partijen vruchten van dalima, granaatappel, zagen 
er goed uit, zij zitten echter vol pitten en ofschoon de smaak 
van het vruchtvleesch der rijpe exemplaren aangenaam frisch 
is, zit er te weinig aan, de vrucht is geheel gevuld met pitten. 

Van mangistan waren er 16 inzendingen, die over het 
algemeen goed waren, er zijn voorzoover ik weet geen 
variëteiten van, zoodat het verschil niet groot is. 

Bijzonder mooi waren de sawo manilla, die door 45 
inzendingen vertegenwoordigd waren. Zoowel de groote 
ronde als de groote ovale vormen munten uit door vol- 
komen ontwikkeling. Er was er een die 400 gr. woog, 
een andere mooie inzending van 12 stuks woog 8250 gr. 
of 270 gr. gemiddeld per vrucht. 

Vruchten van Passiflora quadrangularis, hier als erbis 
bekend waren veel ingezonden, een collectie van vier 
exemplaren woog 4850 gr. of 1215 gr. per stuk. Men 
prepareert deze vruchten gewoonlijk met wat suiker of 
zoete stroop, door velen worden zij smakelijk gevonden; 
terwijl anderen de smaak wat flauw vinden. Minder be- 
kend maar veel lekkerder is Passiflord edulis, daarvan was 
slechts eene inzending onder den naam van pasè, waar- 
schijnlijk van Passiflora, in Garoet zijn zij bekend als 
boea negri. In verschillende tropische, maar meer nog in 
subtropische landen worden ze veel gekweekt, zoo worden 
zij door de bewoners van Zuid-Afrika hoog geacht. Het 
is een vrij krachtig groeiende klimplant met mooie bloe- 
men en kleine vruchten, die bij rijpte een brosse, ietwat 
harâe schil hebben, zoowat een dunne eierschaal, met 
paarsche tint. In de benedenlanden groeien zij wel, bloeien 
zelden en dragen nooit vrucht, in de bovenlanden wel. 
In de Bergtuinen te Tjibodas dragen zij volop vrucht, het 
is echter moeielijk deze rijp te oogsten, want voor het 
zoover is, worden zij door vogels, apen en andere boom- 
bezoekende dieren gegeten, deze verspreiden dan het zaad, 
zoodat ik in de bosschen wel planten van deze Pasi zag. 
Het vruchtsap heeft een zeer aangenaam zuren smaak, 


— 147 — 


door bijvoeging van wat suiker worden zij heel lekker, 
op Ceylon voegt men er een weinig dubbelkoolzure soda 
bij, het gaat dan mousseeren, er zitten veel kleine pitjes in. 

Een vrucht onder den naam van sawo idjoe was af- 
komstig van de West-Indische Chrysophyllum Cainito L. 
daar sterappel genoemd, zij behoort tot de Sapotaceeën, waar- 
toe ook sawo manilla, Achras sapota behoort. Als de vrucht 
nog niet goed rijp is zit zij vol kleverige geta, bij volko- 
men rijpte verdwijnt die en krijgt zij een goeden smaak, 
iets overeenkomende met jonge klappers. 

Een Japansche vrucht afkomstig van Diospyros kaki, was 
vertegenwoordigd door drie inzendingen. Zij heet in Japan 
kaki en is onder dien naam bij allen die Japan in den goeden 
tijd bezoeken bekend als een bijzonder fijne lekkere vrucht. 
Med kweekt er daar evenals in Holland van appels en 
peren talrijke variëteiten van. De vruchten van eene 
variëteit wordt ingemaakt uit China hier wel ingevoerd, 
men krijgt ze wel eens van Chineezen onder den naam 
van ki kwee. Toen ’s Lands Plantentuin jaren geleden 
uit Japan de kakiplant importeerde, zonden we er een 
aan wijlen den heer Horre te Waspada, Garoet. Ge- 
noemde heer heeft die plant daar in de omstreken ver- 
spreid, zoodat zij daar thans veel gekweekt wordt. Men 
heeft de vrucht daar den naam gegeven van kösémëk, die 
toekomt aan een zeer bekende inheemsche boom Diospyros 
Horsfieldij HierN., waarvan de vruchten er in de verte een 
weinig op gelijken. 

Ik heb er in dit tijdschrift al meer op gewezen, hoe 
men in het Garoetsche deze vrucht door een irrationeele 
behandeling bederft. De vrucht heeft voor zij geheel rijp is, 
dat vrij lang ‘duurt, een zeer sterk samentrekkenden smaak, 
zij is dan rijk aan tanine. Bij volkomen rijpte echter, 
als de vrucht zeer zacht bij het aanvoelen is, is die tannine 
verdwenen en heeft zij een geurige zoete smaak. In Ga- 
roet plukt men de vruchten nog groen van de boomen en 
bewaart ze in kalk, na eenigen tijd smaken zij niet wrang 


Aril 


meer maar ook niet lekker, alle geur en heerlijkheid is 
er dan uit verdwenen. Als men vruchten, die nagenoeg 
rijp geplukt zijn, vergelijkt met de onrijpe en in de kalk 
bewaarde exemplaren, kan men zich nauwelijks voorstel- 
len, dat deze van denzelfden boom afkomstig zijn. De 
eerste hoog oranjerood, glanzend als japansch lakwerk, de 
smaak buitengewoon geurig zoet, de laatste kleiner, groen 
en nagenoeg smakeloos. De japansche kaki’s behooren zeker 
tot de fijnste vruchten en daar zij geplukt moeten wor- 
den als zij reeds de mooie kleur hebben, maar nog hard 
zijn, is het noodzakelijk ze nog eenigen tijd te bewaren 
tot zij zacht geworden zijn, want eerst dan zijn ze voor 
het gebruik geschikt. De vruchten kunnen daarom zeer 
goed in ooft- of delicatessenwinkels uitgestald wor- 
den. Wij kunnen ze hier in de benedenlanden niet 
kweeken, in de bergtuinen te Tjibodas op 4500 vt. boven 
de zee dragen ze goed, veel lager is alles moeite te ver- 
geefsch. In Amerika kweekt men tal van verscheiden- 
heden, men noemt ze daar persimon. De onze is zeker 
een van de beste, zij bevat geen zaad, het binnenste der 
vrucht is geheel vruchtvleesch. Zulks maakt echter, dat 
de plant niet spoedig verspreid wordt, het stekken gaat 
niet zoo gemakkelijk, gewoonlijk vermenigvuidigt men de 
plant door worteluitloopers, deze zullen in het Garoetsche 
wel te krijgen zijn. 

Het verschil tusschen gekalkte en rijper van den boom 
geplukte vruchten was treffend gedemonstreerd; van de 
drie inzendingen waren er twee in kalk bewaard, de eene 
‚ geheel groen en hard, de andere ook groen maar klein en 
lang genoeg bewaard, zoodat zij zacht geworden waren, 
de derde partij, buiten mededinging, ingezonden van de 
Bergtuinen te Tjibodas, bestond uit eenige groote, goed 
ontwikkelde, fraai donker oranjerood gekleurde vruchten, 
die nog eenigen tijd moesten blijven liggen, omdat zij nog 
wat hard waren. Het is niet goed mogelijk, de vruchten 
aan den boom te laten tot zij geheel zacht zijn, omdat zij dan 


neer 


— 749 — 


door vogels en andere in boomen levend gedierte opgegeten 
zouden worden. 

In een hoek van de zaal waren mooie inzendingen van 
Doeren, Tjampedah en Nangka’s geplaatst, de zeer sterke 
geur noodzaakte mij deze voorbij te gaan, een amateur van 
dit soort ooft, die er beter tegen tegen kan, was zoo goed 
een en ander daarover mede te deelen, dat op deze causerie 
volgt. 

Behalve versche waren er nog geconserveerde vruchten, 
geleien stropen en manisans ingezonden, waaronder een 
mooie uitvoerige inzending in z. g. Wecks flesschen van 
den Regent van Demak, deze trok zoozeer de aandacht, 
dat er velen van wenschten te koopen, de Regent had ze 
bestemd als geschenk aan eenige goede kennissen. 

Verder nog eene inzending Bataviasche manisans van 
ABpoeL Hapr van Kamajoran. 

En eindelijk iets geheel nieuws, namelijk vruchtenwijn 
niet vervaardigd uit druiven maar uit hier gekweekte vruch- 
ten. De heer P. Lorokr, die zich veel moeite gegeven heeft 
voor de bereiding dier wijnen, onderscheidt ze in Mous- 
seerende witte en roode Java-Nectar en roode en witte 
Bogorianer. Het is voor den volijverigen inzender, die 
hiermede de eerste vruchtenwijn op Java, die er zeer goed 
uitziet en volgens de meesten, die er van proefden ook 
goed smaakte, te hopen, dat hij een consortium vindt, 
die de bereiding en den verkoop op groote schaal mogelijk 
maakt, 

H. J. WieMan. 


MINDERBEKENDE EN MISKENDE VRUCHTEN OP DE 
VRUCHTENTENTOONSTELLING TE BATAVIA 
DOOR 
SOEKABOEWAH. 


Doerian, tjampedak, nangka — het is niet noodig den 
lof van deze vruchten te zingen: zelve verkondigen zij 
haar eigen lof duidelijk genoeg, voor veler neuzen zelfs te 
duidelijk. Toch, wie eenmaal het eerste gevoel van walging 
heeft kunnen overwinnen en zich te goed gedaan heeft 
aan den gelen room van de doerian, aan het sappige, geuri- 
ge vleesch van tjampedak of nangka, zal moeilijk den 
tegenzin van anderen meer kunnen medevoelen. 

De doerian (Durio zibethinus) behoort tot de meest 
karakteristieke vruchten van onzen archipel. Zij heeft 
de eigenaardigheden van zoovele onzer vruchten: het be- 
zwaar, dat een kennis van mij — met negatie van pisang 
en ananas — aan al ons ooft ten laste legt: te veel lawaai, 
te veel schil en pit, te weinig wol. Verder, iets wat ook 
aan menige indische vruchtensoort eigen is, haar smaak 
doet aan allerlei zeer uiteenloopende dingen denken. War- 
LACE beschrijft haar als volgt: „Een rijke boterachtige 
„vlade, sterk gekruid met amandelen, kan er in het alge- 
„meen eenig denkbeeld van geven, maar tevens is het u, 
„of u daarbij geuren worden toegewuifd die u roomkaas, 
„uiensaus, bruine sherry en andere geheel ongelijksoortige 
„zaken voor de geest brengen. Bovendien heeft het 
„vleesch een weergalooze, malsche en weelderige lijmigheid, 
„die den fijnen smaak nog verhoogt. Inderdaad, doerians 
„te eten is een waar genot, dat alleen waard is, dat men 
„er een reis naar het Oosten voor ondernemt.” 

Tot nog toe heb ik hier in Indië nog niemand ontmoet, 


— 751 — 


die hier was gekomen alleen om de doerian te proeven. 
Misschien sparen de liefhebbers hun reiskosten uit door 
zich met het goedkoopere mixtum compositum van room, 
sherry en uien tevreden te stellen. 

Niet alleen WarLace, ook anderen, die over onzen archi- 
pel schreven, konden de doerian niet onvermeld laten. 
Blijkbaar bedoelt JurcavEN de lucht van de doerian, wan- 
neer hij spreekt van den welriekenden geur, dien de land- 
wind den zeelieden op de reede van Batavia van het 
bloemrijke eiland toevoert. 

De doerian komt in onzen archipel zeer verspreid in het 
wild zoowel als gekweekt voor. In West-Java vindt men 
haar veel; een zeer goede doeriansoort is daar de doerian 
Tandjong. Een inzending van deze, met fraai, hooggeel 
vruchtvleesch, was op de tentoonstelling aanwezig en 
behaalde een eersten prijs; dezelfde onderscheiding werd 
toegekend aan een inzending van den Hr. Murper van 
Kedong Halang bij Buitenzorg, bestaande uit twee doerians, 
die elk voor zich niet minder dan 7!/, katti wogen. 

Niet minder talrijk was de tjampedak (Artocarpus poly- 
phema) vertegenwoordigd. Deze vrucht, die, meen ik, hier 
en daar ook wel nangka tjina genoemd wordt, doet in menig 
opzicht aan de nangka denken. Het vruchtvleesch is echter 
wat weeker en zoeter, de kleur ervan meer goudgeel. 
De vruchtschil is bruin, in tallooze kleine veelhoekige 
veldjes verdeeld, die ieder een doorn dragen; soms is 
het geheele veldje eigenlijk een groote, breed aangezet- 
te doorn, soms is het veldje zelf vlak, en verheft zich 
in het midden de doorn als een afzonderlijk uitsteeksel. 
Op eenzelfde vrucht vindt men slechts een type van do- 
rens; of het een kenmerk van verschillende variëteiten 
is, kan ik niet beslissen. 

De vorm van tjampedak is, wanneer de vrucht goed 
gevuld is, langwerpig-cylindervormig, aan beide uiteinden 
afgerond. Meestal zijn er plekken, waar de pitten en het 
vruchtvleesch zich minder goed ontwikkeld hebben; daar- 


ies 


door ontstaat daar dan een indeuking. Bij de beoordee- 
ling van de ingezonden vruchten werd er daarom in de 
eerste plaats op gelet, of de vorm goed regelmatig was. 
Verder werd dan nog in aanmerking genomen, of de vruchten 
wel volkomen gaaf waren. Niet zelden komt het voor, 
dat de kalongs de schil doorvreten en zich aan den honig- 
zoeten inhoud te goed doen, waardoor dan een rotte plek 
ontstaat; ook bij het steeleinde vindt men niet zelden 
rotte plekken. 

Zoowel botanisch als in smaak is de mandalika (Artocar- 
pus rigida) nauw vervant met de tjampedak; zij schijnt, 
evenals de vorige ook wel nangka tjina genoemd te worden. 
Deze vruchtsoort is tamelijk zeldzaam; alleen in de omstreken 
van Batavia wordt zij gekweekt. De smaak is beter dan dien 
van de tjampedak; het vruchtvleesch smaakt aangenaam zuur 
en bezit een sterken, zoeten geur. In vorm verschilt de man- 
dalika vrij sterk met de vorige: de vrucht is kogelvormig, veel 
kleiner dan de tjampedak; terwijl van laatstgenoemde de 
lengte-doorsnede ongeveer 30 c.M. is, bereikt de mandalika 
niet meer dan ongeveer 10 c.M. in diameter. De vrucht- 
schil is geheel bezet met tamelijk lange, dicht opeen staande 
stekels. Van mandalika’s was slechts één inzending te 
Batavia aanwezig. 

Ten slotte is van Artocarpus-soorten nog te noemen de 
nangka (Artocarpus integrifolia). Van deze soort overtreft 
de vrucht al de vorige in grootte; op de tentoonstelling 
waren een paar exemplaren ingezonden, die met de be- 
schikbare middelen niet te wegen waren; men kon ze 
slechts met moeite optillen en het gewicht zal zeker wel 
boven de 20 K. G. geweest zijn. Zij deden mij denken aan 
een fabel over eene eik en een pompoen. Een man sliep 
onder een eikeboom; een neervallende eikel kwam juist 
op zijn neus terecht, zoodat deze begon te bloeden. Terwijl 
hij nog bezig was het bloed te stelpen, zag de man in zijn 
nabijheid een pompoenplant met zware vruchhen aan de 
over den grond kruipende takken. Toen bewonderde de 


— 153 — 


man de natuur, waarin alles zoo wijs is ingericht dat aan 
hooge boomen alleen kleine vruchten groeien. Ik zou wel 
eens willen weten wat voor een gezicht die man gezet zou 
hebben, wanneer hij de nangka’s op de tentoonstelling 
gezien had. 

Eigenaardig is het, dat aì deze groote boomvruchten van 
doreus voorzien zijn. Zou het een beschermingsmiddel tegen 
de vruchtenetende dieren, als muizen, kalongs en derge- 
lijke zijn? Zij, die de erfelijkheid en het ontstaan der 
soorten bestudeeren, komen gelukkig wat terug van de 
pogingen om het voorkomen van eigenaardige kenmerken 
te verklaren door het nut, dat de plant ervan trekken 
zou. Men ging met sommige van die verklaringen dan 
ook wel wat heel ver, — sommige waren even weinig met 
de werkelijkheid in overeenstemming als de fabel van 
daareven. 

Naast deze Artocarpus-vruchten waren op de tentoon- 
stelling enkele mandjes met salak (Zalacca edulis) uitge- 
stald. De vrucht neemt u door het uiterlijk dadelijk 
voor zich in, als zoovele palmvruchten is zij decoratief 
door haar glanzend roodbruine kleur en de regelmaat van 
de beschubbing. Maar helaas is het innerlijk niet in de- 
zelfde mate uitnemend, als het uiterlijk innemend is. Voor 
den Europeeschen smaak is het vruchtvleesch wel wat 
droog en wrang. Het schijnt, dat er in de Vorstenlanden 
een varieteit van voorkomt, den veelbelovenden naam van 
salak madoe dragend, waarvan de vruchten, zelfs wanneer 
men ze niet volkomen rijp eet, den wrangen smaak missen. 
In West-Java vindt men dezen vorm, voorzoover ik weet, 
niet; mocht iemand in de Vorstenlanden ons kunnen hel- 
pen aan wat pitten of plantjes van de salak madoe of 
andere, daar voorkomende, voortreffelijke salaksoorten, dan 
zullen deze als een aanwinst voor onze proeftuinen dank- 
baar aanvaard worden. De gewone salak, salak pasir, 
wordt in de ommelanden van Batavia veel gekweekt; aan 
de stations van de lijn Buitenzorg — Batavia ziet men ze 


Se 


in groote hoeveelheden te koop aanbieden. De inzendingen 
op de tentoonstelling zagen er over het algemeen goed. 
uit; de vruchten waren groot van stuk en behoorlijk rijp, 
sommige zelfs zoo rijp, dat de vruchtschil opengebarsten 
was. Behalve de salak pasir was er nog een andere vorm 
aanwezig, waarvan ik den naam niet heb kunnen te we- 
ten komen; de vruchten waren wat kleiner, iets dichter 
met dorens bezet; de kleur was niet roodbruin; de smaak 
kwam met die van de gewone salak overeen. 

lets verder stonden roode granaatappels en roodbruine 
boewah nonah’s naast blauwgroene srikaja’s en hooggele 
ketjapi’s. De inzending boewah nonah (Anona reticulata) 
was vrij goed te noemen; de vruchten waren goed rijp 
en behoorlijk gaaf; dit laatste is wel een bijzonderheid; 
meestal ziet men in de kampongs in plaats van goed ont- 
wikkelde vruchten slechts zwarte, verdroogde, verschrom- 
pelde ballen aan de boomen hangen. In fijnheid van 
smaak woordt de boewa nonnah overtroffen door de srikaja 
(Anona squamosa). Het suikerzoet vruchtmoes van laatst- 
genoemde bezit een sterken, aangenamen geur, die echter 
wel wat aan de fleschjes van Pinaud of Pivet doet denken. 
Een bezwaar is, dat de vrucht, indien zij rijp geplukt 
wordt, niet lang bewaard kan worden; de schil is bros en brok- 
kelig. Maar hoe fraai ziet die schil er uit, het schubbige 
kleed, blauwgroen en in de voegen met een wit rijp over: 
togen ! 

De inzendingen op de tentoonstelling waren niet bijzonder 
te roemen. Dikwijls vertoonden de vruchten bruine en 
zwarte plekken in de voegen der schubben. Het kwam 
mij voor, dat de srikaja’s, die men in den Oosthoek ziet, 
bv. te Bangìl, over het algemeen grooter van stuk zijn. 

In den hoek bij de srikaja’s stonden nog enkele inzen- 
dingen ketjapi (Sandoricum indicum). Deze eenigszins donzige, 
fraai geel gekleurde vrucht bevat binnen een dikke vrucht- 
schil enkele pitten, die met een aangenaam smakend 
vruchtmoes omgeven zijn. Men ziet haar weinig op tafel, 


— 755 — 


terwijl zij toch, wegens haar eigenaardigen tamelijk fris- 
schen smaak, tot de smakelijke, al is het niet tot de fijne 
indische vruchten gerekend moet worden. Te Buitenzorg 
wordt de ketjapi in overvloed te koop aangeboden. Behalve 
de gewone ketjapi was ook nog de ketjapi negri ingezonden ; 
de botanische naam van deze plantensoort is mij niet be- 
kend. De vruchten waren eirond, van zeer verschillende 
grootte; de rijpe waren geel gekleurd en kwamen in smaak 
met de gewone ketjapi overeen. 

Een andere, ook bijna uitsluitend door den Inlander 
gebruikte vrucht is de menteng (Pierardia racemosa). De 
kleine, geelbruine, kogelronde vruchten zitten in trossen aan 
den boom; zij bevatten binnen een dunne, leerachtige 
schil drie platte pitten door een eenigszins slijmerig vrucht- 
vleesch omgeven. De beste manier om ze te eten bestaat 
hierin, dat men bij de aanhechting van den vruchtsteel 
de schil even openscheurt en dan de pitten met het vleesch 
in den mond drukt. Het sap is scherp zuur en zit in een 
draderig weefsel, dat niet van de pit loslaat; het is daar- 
door tamelijk vermoeiend, op den duur voor de huid van 
tong en lippen zelfs pijnlijk, het vruchtvleesch uit te zuigen. 
Misschien is daardoor de weinige populariteit van de vrucht 
te verklaren; toch zullen zij, die altijd klagen, dat hier 
op Java geen frissche, zure vruchten voorkomen, goed doen 
de menteng eens te proeven. Zoowel in den Oosthoek als in 
West-Java ziet men de vrucht in groote hoeveelheden op de 
vruchtenpassers te koop aanbieden; in den Oosthoek is 
het vooral de verscheidenheid met roodachtig vruchtvleesch, 
die in West-Java ook voorkomt; de verscheidenheid met 
wit vruchtvleesch is hier echter meer algemeen. De op 
de tentoonstelling aanwezige inzendingen van menteng 
waren niet bijzonder fraai. Een andere soort van menteng, 
die veel grooter vruchten draagt, was te Batavia niet 
vertegenwoordigd. Van deze soort ziet de rijpe vrucht 
er uit als een gandaria; de schil is veel dikker dan van 
de kleine menteng; het vruchtvleesch is wit, vlak bij de 


— 156 — 


pit paars gekleurd; de smaak komt met dien van de vo- 
rige overeen. Er zijn op het oogenblik juist zaden be- 
schikbaar; wanneer er onder de lezers mochten zijn, die 
dezen vorm willen aanplanten, zal de Hr. WicmaN hen 
gaarne eenige zaden toezenden. 

Nu over zure vruchten gesproken wordt, zijn er nog 
een paar andere te noemen, die tot de familie der Ana- 
cardiaceeën behooren, dezelfde familie dus waartoe ook de 
mangga’s en de djamboe monjet gerekend wordt. In de 
eerste plaats de kedongdong (Spondias dulcis), een zeer lek- 
kere vrucht, wanneer men haar goed rijp eet. Het sappige 
vruchtvleesch bezit een aangenaam rinsch-zuren smaak en 
een fijnen geur, die aan appels doet denken. Zij wordt 
dan ook veel gebruikt voor de bereiding van „appel- 
moes,” een pendant van de „hazepeper zonder haas”. Als 
tafelvrucht heeft zij bet bezwaar dat in het vleesch grove, 
doornachtige vezels voorkomen, die op den wand van de 
pit bevestigd zijn. zoodat men het best doet, vork en mes 
terzijde te leggen en het vruchtvleesch voorzichtig tusschen 
de vezels weg te kluiven. 

De gandaria, (Bouea Gandaria) die onrijp in zont ingelegd, 
een populaire en smakelijke atjar oplevert, is als rijpe vrucht 
minder in trek. Meestal wordt zij dan nog als „stroop” ge- 
nuttigd; rauw is zij echter ook niet te versmaden, wanneer 
zij maar goed bvomrijp geplukt is. Het uiterlijk herinnert 
aan de gele eierpruimen. De gandaria oefent een sterke 
physiologische werking op het menschelijk organisme uit. 
Men schrijft hier zoo dikwijls aan de vruchten eenbe- 
paalde werking toe, dat zulke verhalen altijd onder eenige 
reserve moeten worden aangenomen. Ieder zal wel eens 
gehoord hebben, dat het drinken van het water van jon- 
ge klappers slapte in de knieën en andere, onder sommi- 
ge omstandigheden onaangename verschijnselen ten gevol- 
ge heeft; menschen, die dit uit eigen ondervinding konden 
bevestigen, heb ik echter nog nooit ontmoet. De werking 
van de gandaria, die haar onder de „gezonde” vruchten 


Luv usÂnil 


4 


is 


Pad 


B A0 


— 151 — 


een eerste plaats toekent, mag men als bewezen beschouwen. 
Ik herinner mij een verbaal van iemand, die te Buitenzorg 
op audientie moest en die, verzot als hij was op rijpe 
ganâaria, zich even te voren aan de vruchten te goed deed, 
Het geval werd kritiek, naar gelukkig was ook in deze 
hoogste nood de redding — een poedertje met veel „stop- 
ping power” van den apotheker — nabij. 

Op de tentoonstelling waren vrij talrijke inzendingen 
van gandaria. De vruchten waren echter lang niet alle 
goed rijp, dikwijls zag men nog groene plekjes bij de aan- 
hechting van den steel. 

Het schijnt, dat op Borneo een eenigszins afwijkende 
varieteit van gandaria voorkomt met meer langwerpige en 
zoeter vruchten. Ook in Bantam moet zulk een vorm, 
hoewel zeldzaam, voorkomen; zij wordt daar gandaroesa 
genoemd (niet te verwarren met de echte gandaroesa die 
als paggerplant gebruikt wordt). Wij zijn er nog niet in 
geslaagd tjankokkans van deze verscheidenheid te krij- 
gen; kan een van de lezers er ons misschien aan 
helpen ? 

Naast de gandaria hadden enkele inzendingen van namnam 
(Cynometra cauliflora) een plaats gevonden. Deze vrucht 
wordt, evenals de kedongdong, meestal als appelmoes bereid 
gegeten; rauw bezit zij ook vrij sterk den geur van appels; 
zij is echter lang niet zoo sappig als de kedongdong. Het 
eetbare deel van de vrucht is de schil, die dik en vleezig 
is. De peulvormige vruchten groeien aan den stam 
van den boom, evenals die van de kepel of, om een meer 
bekend voorbeeld te noemen, de cacao. De enkele inzen- 
dingen van namnam op de tentoonstelling bestonden uit 
goed rijpe en vrij groote vruchten, die echter zelden gaaf 
en schoon waren. 

Tot een geheel andere groep, zoowel uit een botanisch 
als uit een gastronomisch oogpunt, behooren de passiflora- 
vruchten, de marquisa of erbis en de boewah negri. De 
planten, die deze vruchten leveren, bloeien met de be- 

Teysem. XVIII, 49 


kende, mooie passiebloemen. Het zijn van ranken voorziene 
klimplanten, de eerste bezit grove, ongedeelde, de tweede 
sierlijke, diep handvormig ingesneden bladeren. Beide leenen 
er zich zeer goed toe, als „Laube"gekweekt te worden, of, 
langs een licht steunsel van bamboe geleid, een muur, die 
men maskeeren wil, te bedekken. 

De margwisa (Passiflora quadrangularis) draagt vrij groote 
cylindrische vruchten. De schil van de rijpe vrucht is 
geel gekleurd; zij bestaat uit een los sponsachtig weefsel 
en is tamelijk dik. In de door haar omsloten holte be- 
vinden zich talrijke pitjes, die omgeven zijn door een slijmerig 
vrucht vleesch; dit laatste bezit een fijnen, doordringenden 
geur, maar is wat flauw van smaak. De plant gedijt in 
de lagere streken goed. 

De andere Passiflora-soort, boewah negri (P. edulis), draagt 
veel kleiner maar veel lekkerder vruchten dan de vorige, 
De vruchtschil wordt hier bij rijpheid paarsachtig, zij is 
dun en leerachtig; de vrucht zelf heeft ongeveer de grootte 
en den vorm vaneenei. De vrucht wordt overlangs open- 
gesneden en daarna de inhoud, een oranjegeel moes met 
scherpe zwarte pitjes, eruit gelepeld; dit moes wordt dan 
in een glas met wat suiker ot een weinig dubbelkoolzure 
soda gemengd. De smaak doet denken aan dien van kruis- 
bessen, vermengd met den geur van frambozen; men kan 
de boewah negri een van de fijnste indische vruchten 
noemen, die zeker verdient meer bekend en meer ver- 
spreid te zijn. 

De plant gedijt vooral in de hoogere streken goed. Op 
de hoogte van Buitenzorg groeit zij wel, maar bloeit niet. 
Het is echter wel mogelijk, dat zij in drogere streken op 
dezelfde hoogte nog wel zal bloeien. Op de theelanden in 
de bergstreken van de Preanger wordt zij nog al eens ge- 
kweekt; de inlandsche bevolking in den omtrek van Garoet 
plant haar tamelijk veel aan; zij komt daar zelfs verwil- 
derd in afgeschreven koffietuinen en in laag struikgewas 
voor. Het is te verwonderen, dat men niet wat meer 


— 159 — 


werk maakt van haar cultuur en de vruchten naar de 
hoofdplaatsen zendt ter verkoop, zooals wel met de djeroek 
Garoet gebeurt. In den Oosthoek vindt men, behalve op 
enkele koffielanden, de vrucht niet. Op een hoogte van 2000 
à 3000 voet zal zij daar zeker willen gedijen; in het Ban- 
joewangische zag ik flinke planten, die, langs een bam- 
boepagger gekweekt, dezen geheel bedekten. 

In andere warme landstreken wordt de vrucht als een 
smakelijk ooft veel gekweekt, o.a. in Australië. Het schijnt, 
dat de plant een kalkrijken bodem verlangt en op schrale 
gronden zich dankbaar toont voor een kalkbemesting. 
Evenals de marquisa kan de plant gemakkelijk door middel 
van stek vermenigvuldigd worden. 

Op de tentoonstelling waren enkele inzendingen van 
marquisa’s en twee van boewah-negri aanwezig. De eene 
bestond uit volkomen onrijpe vruchten; de andere uit goed 
rijpe, gave exemplaren. Zij was ingezonden uit Soekaboemi 
onder den naam boewah paseh, blijkbaar een verbastering 
van de eerste lettergrepen van Passiebloem of Passiflora. 
In de omstreken van Garoet hoorde ik haar altijd boewah 
negri noemen. 

Ik wil hier nog even herinneren aan een andere soort 
uit hetzelfde geslacht, de Passiflora foetida, die men op Java 
vrij algemeen verspreid in het wild aantreft. De sierlijke, 
in fijne slippen verdeelde kelk omgeeft een geelgekleurd 
besje, ter grootte van een knikker, dat een slijmachtig 
vruchtmoes bevat, met dat der vorige in smaak overeen- 
komend. Slechts zelden gelukt het aan de wilde planten 
vruchten te vinden, meestal zijn de muizen er eerder bij 
geweest. In de omstreken van Batavia vindt men deze 
P. foetida niet zelden op de dijkjes, die de vischvijvers 
aan de zeekust van elkander scheiden. Men heeft deze 
plantensoort wel eens aanbevolen als grondbedekking voor 
aanplantingen van klappers en andere hoogopgroeiende 
boomen. 

Behalve de boewah-negri waren nog enkele andere 


— 760 — 


vruchten uit de hoogere streken naar Batavia gezonden. 
De bergtuin van het Departement van Landbouw te Tjibo- 
das exposeerde bijzonder mooie terong blanda en kesemek, 
De terong blanda (Cyphomandra betacea) draagt ongeveer ei- 
vormige vruchten, van buiten donkerrood gekleurd; van 
binnen is de dikke vleezige schil abrikoosgeel. Zij omsluit 
een groot aantal kleine scherpe pitjes met een donkerrood 
vruchtvleesch omgeven. Meestal wordt zij alleen als stoof- 
vrucht gebruikt; de dikke gele vruchtschil wordt daarbij in 
helften gesneden en doet door de kleur en den vorm dan 
wel wat aan abrikozen denken. De vrucht is, rauw ge- 
geten, ook zeer smakelijk; men eet het binnenste, don- 
kerroode vruchtmoes, op de wijze als een gekookt ei uit 
den dop. Op deze manier met wat suiker genuttigd, doet 
de vrucht door den frisschen smaak eenigszins aan de Hol- 
landsche bramen denken. 

Op de tentoonstelling was een enkele inzending aanwe- 
zig van tjermeh tjina, fraaie donkerroode vruchten, die 
echter in het geheel geen smaak hadden. Het schijnt, dat 
in de kampongs bij Batavia deze vrucht nog al aangeplant 
wordt; misschien is zij alleen als manisan te genieten, 
evenals de echte tjermeh. Van deze laatste waren geen 
inzendingen op de tentoonstelling aanwezig; evenmin van 
de tjermeh blanda, eene zeer smakelijke, donkerroode vrucht, 
die ik nog slechts eens op Java heb aangetroffen, in het 
Banjoewangische. 

Eindelijk moeten nog een paar zwarte vruchten vermeld 
worden, de djoeat en de gowok. Over de eerste, ook wel 
djamblan genoemd (Syzygium Jambolanum) is niet veel te 
zeggen; de vruchten ervan zien er wel smakelijk uit, maar 
vallen tegen als men ze proeft; de smaak is flauw zoet, 
met een lichten wrangen bijsmaak. Door den Inlander 
wordt de vrucht meestal met wat zout gegeten. Men 
hoort wel eens zeggen, dat uit de plant een geneesmid- 
del tegen suikerziekte bereid wordt; het schijnt echter 
geen afdoend middel te zijn. Naast de zwarte djoeat moet 


— 761 — 


een varieteit van dezelfde soort met bijna witte vruchten 
voorkomen, zooals in Europa naast de roode bessen en 
frambozen, ook witvruchtige verscheidenheden voorkomen ; 
ik hoor, dat hier en daar in de Vorstenlanden deze witte 
djoeat gevonden wordt. 

Een veel smakelijker vrucht is de gowok (Jambosa cauli- 
flora). De ronde, iets afgeplatte vruchten zitten in trossen 
bijeen en zijn prachtig glanzend zwart gekleurd. De 
smaak is sterk zuur; wanneer men echter goed rijpe 
heeft, wordt de zure smaak door een zoeten bijsmaak 
verzacht. Er was slechts één inzending van gowok op 
de tentoonstelling aanwezig, maar deze mocht uitstekend 
genoemd worden; de trossen bestonden uit groote, gave, 
zoete vruchten. Zoo ziet men ze in West-Java maar 
zelden; op den vruchtenpasser te Djokja — zeker een van 
de rijkst en best voorziene van geheel Java — zag ik veel 
grootere en beter rijpe gowok, dan die, welke men te 
Buitenzorg te koop aanbiedt. Behalve voor tafelvrucht is 
de gowok ook geschikt voor den inleg. Onze koki maakt 
er een uitstekende gelei van; zij heeft mij echter de culi- 
naire détails niet willen verraden. 


Hiermede zijn de voornaamste inzendingen van minder 
bekende en minder gewaardeerde vruchten op de tentoon- 
stelling te Batavia genoemd. Ik meende goed te doen ze 
eenigszins uitgebreid te bespreken in de hoop, dat er le- 
zers zullen zijn, die zich opgewekt voelen om eens 
enkele van die „alleen voor Inlanders eetbare” vruchten 
te proeven en daarna tot liefhebbers ervan bekeerd zul- 
len worden. 

SOEKABOEWAH. 


DE ACHTERUITGANG VAN DE LIBERIAKOFFIE 
OP JAVA; WELKE HOUDING MOETEN WIJ 
TEGENOVER HAAR AANNEMEN? 

DOOR 
Dr PETS. CRAMER. 


Het verschijnsel van de achteruitgang der Liberiakoffie 
op Java is zoo algemeen bekend, dat lange omschrijving 
ervan niet noodig is. In de laatste jaren heeft men op de 
meeste ondernemingen de Liberia-aanplan t uitgebreid ; deze 
jongere aanplantingen geven niet de opbrengst, die men 
op grond van vergelijking met de oudere aanplantingen 
er van verwachten mocht. Dit berust misschien voor een. 
deel op een achteruitgang der productie van de afzonder- 
lijke boomen, voor het grootste deel echter op het groote 
aantal niet-produceerende boomen, dat in iederen aanplant 
voorkomt. 

Wanneer een jonge aanplant in den grond is gebracht, 
moet men spoedig daarna een groot percentage ziekelijke 
planten verwijderen. Bij deze ziekelijke planten vallen de 
onderste bladeren af en aan den top worden nauwelijks 
evenveel, soms minder bladeren gevormd, dan er onderaan 
afgestooten worden. De stammetjes zien er ziekelijk uit; 
het houtige deel is met een afschilferende schors bedekt, 
terwijl de groene deelen bruinachtige plekken vertoonen. 
Vervangt men deze zieke planten door gezonde, dan blijkt 
van deze het volgend jaar weder een groot percentage 
aangetast, terwijl bovendien van de eerstgeplante boomen, 
die het vorig jaar er nog gezond uitzagen, ook een deel 
gaat kwijnen. Dit maakt dus, dat men ieder jaar een groot 
deel van den aanplant moet inboeten en eigenlijk nooit een 
behoorlijk geslaagde, regelmatige aanplant in den grond 


— 763 — 


kan krijgen. Van de boomen, die pas in productie zijn 
en van de oudere planten moeten er ieder jaar ook weer 
een aantal worden afgeschreven, die hun takken laten 
vallen en wel is waar niet dood gaan, maar toch nimmer 
een noemenswaardigen oogst geven. Zijn de boomen een- 
maal een jaar of 15 oud, dan hebben zij hun leeftijdsgrens 
bereikt. Het grootste deel gaat dan schraal staan: na een 
zwaren oogst vallen de meeste bladeren af‚ de takken 
sterven in en in plaats van nieuw vruchthout worden over- 
al'aan de takken korte wiwilans gevormd, die nooit vrucht 
dragen en meestal spoedig, na enkele paren kleine blaad- 
jes ontwikkeld te hebben, afvallen. 

Dit alles maakt, dat men in plaats van een geregelden, uit 
produceerende boomen bestaanden aanplant, tuinen krijgt, 
waarin wel eenige goed produceerende boomen voorkomen, 
‚maar waarin men ook een groot aantal kwijnende en afster- 
vende exemplaren en niet produceerende inboetelingen 
vindt. Het spreekt van zelf, dat zulk een tuin veel minder 
opbrengt dan een regelmatige aanplant ; bovendien veel meer 
aan onderhoud en aan inboeten kost. Op het ogenblik is de 
toestand zoo erg, dat men in vele strekken de Liberia- 
kultuur niet meer rendabel acht. Het is dus wel de 
moeite waard eens te overwegen, welke houding wij moeten 
aannemen tegenover deze achteruitgang. Laat ik vooraf 
zeggen, dat ik hier niet een streng wetenschappelijk be- 
toog wil leveren, maar veeleer een persoonlijke overtuiging 
uitspreken, gebouwd op de indrukken op koffieondernemin- 
gen in verschillende streken van Java opgedaan, op de be- 
sprekingen met planters, en op hetgeen over dergelijke 
verschijnselen in andere koffieverbouwende landen geschre- 
ven is. 

Waarop berust het kwijnen der planten ? 

Deze vraag werd het vorig jaar reeds kort in de Ma- 
langsche Plantersvereeniging besproken. Men kan de mee- 
ningen in twee groepen onderscheiden: volgens sommigen 
liggen de oorzaken buiten de plant en bestaan zij in uit- 


Gt 


putting van den bodem, slecht plantweer en parasitaire in- 
vloeden; volgens anderen moet het kwijnen worden toe- 
geschreven aan een achteruitgang in groeikracht van de 
op Java aanwezige Liberia, aan een verandering dus in 
de inwendige constitutie der plant. 

Tegen de eerste meening is aan te voeren, dat, wan- 
neer Liberia op maagdelijke gronden geplant wordt, zij 
evenzeer, hoewel misschien in iets mindere mate de 
bovengeschetste verschijnselen vertoont. Bepaalde para- 
sieten als aaltjes, oeret e. d. heb ik als ziekteoorzaak in 
de meeste gevallen niet kunnen aantoonen. Daarentegen 
vindt men altijd, dat de planten in hevigen graad door 
bladziekte zijn aangetast. Nu zou het kunnen zijn, dat 
de bladziekte optrad als secundair ziekteverschijnsel bij 
een door andere omstandigheden verzwakte plant. Ik ge- 
loof dit niet; het komt mij voor, dat niets anders dan 
bladziekte de oorzaak is van de achteruitgang der Libe- 
riakoffie. De ziekte begint al op de bedden op te treden; 
zelfs op oogenschijnlijk gezonde bedden kan men altijd 
plantjes vinden, die op de kepelblaadjes de eerste sporen 
van Hemileia vertoonen. Na het overplanten neemt de 
ziekte toe, tast telkens de nieuwgevormde bladeren aan 
en doet deze te vroeg afvallen. Ook in de groene schors 
kan men niet zelden de myceeldraden van Hemileia aan- 
toonen, een enkele maal zelfs de gele sporenhoopjes op 
de groene schors der takken vinden. Zoo moet de plant 
van het begin af aan tegen de bladziekte strijden; een 
groot percentage der planten kan dien strijd niet volhou- 
den en wordt door de Hemileia overwonnen. 

Het beste bewijs, dat de ziekte in de bovengrondsche 
deelen zetelt, leveren de hybriden-enten, die, hoewel zij 
evenals zuivere Liberiaplanten hun voedsel uit den bodem 
door een Liberiawortel opnemen, veel beter aanslaan dan 
laatstgenoemde. Aan het entproces zelf mag dat niet 
toegeschreven worden; eerder zouden de planten daardoor 
minder goed moeten aanslaan. Verent men in de tuinen 


ENG 


slecht staande Liberiaplanten met de hybride, dan slaagt 
nog een groot deel van wat anders verloren zou zijn. 
Daaruit blijkt voldoende, dat van een wortelziekte geen 
sprake kan zijn en de voedselrijkdom van den bodem 
hoogstens een secundairen invloed kan uitoefenen. Heb- 
ben wij met het koffieaaltje te doen, dat de Liberiawortel 
aantast, (Zylenchus acutocaudatus) dan sterven de hybri- 
den-enten evengoed als de zuivere Liberiaplanten. 

Het moet dus een eigenschap der hybride zijn, waar- 
aan het slagen bij het planten moet worden toegeschreven; 
en wat is het voornaamste verschil van de hybride met 
Liberia? Dat zij krachtiger groeit en geen last van blad- 
ziekte heeft. Beide eigenaardigheden hangen samen en zijn 
niet te ontleden. 

Zoo komen wij tot de vraag: krijgen de pas uitgeplante 
Liberiaplantjes tegenwoordig zoo hevig de bladziekte, om- 
dat zij zwakker zijn dan die uit vroegere jaren, of zijn 
zij zwakker omdat zij heviger de bladziekte krijgen ? 
M.a.w., wat is in den loop der jaren veranderd, is de Li- 
beria zwakker, of is de bladziekte heviger geworden ? 

Ik kan slechts mijn reeds eerder uitgesproken meening 
herhalen. De bladziekte is voortdurend in hevigheid toe- 
genomen, de Liberiakoffie hetzelfde gebleven. Wanneer 
de schuld gegeven moest worden aan de Liberiaplant, dan 
zouden de planten, opgekweekt uit zaden, uit streken, 
waar de bladziekte nog niet heerscht, hier op Java vrij 
moeten blijven van bladziekte of tenminste slechts in zeer 
geringe mate aangetast worden. Uit de zaaiproeven met 
de uit Suriname ingevoerde zaadkoffie blijkt, dat dit niet 
het geval is, en dat dit zaad in het algemeen geen betere 
resultaten geeft dan op Java gewonnen zaad. De omge- 
keerde proef is niet genomen; alleen kan ik erop wijzen, 
dat in de Lampongs aanplantingen van Liberiakoffie moe- 
ten voorkomen, uit op Java gewonnen zaad aangelegd, die 
nog geen spoor van achteruitgang vertoonen. 

Het bovenstaande laat zich in de conclusie samenvatten, 


— 766 — 


dat de onrustbarende achteruitgang van de Liberiakoffie 
toegeschreven moet worden aan het steeds heviger worden 
van de bladziekte. Bij het zoeken naar middelen om den 
toestand te verbeteren zal men van dit standpunt moeten 
uitgaan. 

Welke zijn de middelen om de bladziekte te bestrijden 2 

Als een bestrijdingsmiddel kan in de eerste plaats ge- 
noemd worden verbetering der cultuurvoorwaarden. Ik 
wil over dit punt niet te lang uitweiden. leder zal toe- 
geven, dat, hoe gunstiger de levensvoorwaarden voor de 
plant zijn, hoe minder vat de bladziekte er op kan krijgen. 
Meer en meer verschuift de grens en waar vroeger maag- 
delijke gronden de zekerheid gaven dat de Liberia slagen 
zou, is dit thans niet meer het geval: de blaáziekte is 
zoo hevig geworden, dat in gevallen, waarin vroeger de 
Liberia er zich nog doorheen kon slaan, zij dit thans niet meer 
kan. Slechts in enkele streken van Java kan de Liberia nog 
weerstand bieden aan de Hemileia; over het algemeen 
zijn dit laaggelegen streken, die dus voor de cultuur van 
Javakoffe ongeschikt zijn. Vóór de bladziekte op Java 
kaar intrede deed, groeide de Javakoffie tot aan zee toe; 
onder den nadeeligen invloed der Hemileia is haar cultuur- 
gebied sterk ingekrompen. Op den duur zullen wij op 
dezelfde manier de Liberiakoffie ook wel slechts in enkele 
streken zien standhouden, die dan, in tegenstelling met 
de voor Javakoffie gunstige gebieden, slechts op geringe 
hoogte boven zee gelegen zijn. 

Men kan trachten bij het planten der Liberia de jonge 
boompjes door het kritieke punt heen te helpen, door ze 
van een groote hoeveelheid licht opneembaar voedsel te 
voorzien. Met dit doel worden op de Pondok Gedeh-landen 
de Liberia’s bij het planten met een blik gier gemest, 
hetgeen, voorzoover ik dat kon nagaan, een zeer goed 
resultaat gaf. Maar het is een groote uitzondering, dat 
men op een koffieonderneming over genoeg mest beschikken 
kan om zulk een methods toe te passen. 


en 


Is dus in dit opzicht moeilijk eenige verbetering aan te 
brengen, in de behandeling der bedden kan, meen ik, nog 
wel iets verbeterd worden Op maagdelijken grond of 
anders op flink gemesten bodem aangelegde bedden, die 
zoo droog mogelijk gehouden, in vochtige streken goed 
gedraineerd worden, geven naar mijn indruk de beste 
resultaten: plantjes, die practisch vrij zijn van Hemileia 
en eeu goed ontwikkeld wortelstelsel bezitten. Een ge- 
regelde bespuiting met Bordeaux’sche pap schijnt de blad- 
ziekte te kunnen voorkomen. Men moet van dat middel 
geen genezing van de bladziekte verwachten; het kan 
slechts dienen om deze te voorkomen. De bespuiting moet 
dus toegepast worden vóór de Hemileia optreedt en telkens, 
wanneer de plantjes een paar stel bladeren ontwikkeld 
hebben, herhaald worden. Ik heb bedden gezien op de 
onderneming Kali Mas in het Bodja’sche, die niet eens op 
maagdelijken grond waren aangelegd; dank zij een twee 
of drie maal herhaalde bespuiting met Bordeausche pap 
droegen de meeste, reeds overjarige, Liberiaplanten nog de 
kepelblaadjes. Bij het uitplanten echter hebben ook deze 
planten van bladziekte te lijden gehad. Het geval scheen 
mij wel de moeite waard om vermeld te worden, aange- 
zien men bij het kweeken van Liberiaplanten, die bij het 
enten voor onderstam moeten dienen, dikwijls reeds moeite 
ondervindt. 

Te Buitenzorg is het mij niet gelukt de bedden door be- 
spuiting met Bordeau’sche pap geheel vrij van bladziekte 
te houden; wel trad de Hemileia in de bespoten bedden 
veel minder op dan in de onbespotene. 

Een derde strijdmiddel tegen de bladziekte is de selectie. 
Ik wil hier over dit punt iets langer spreken, omdat men 
zich soms, meen ik, verkeerde voorstellingen maakt van 
den invloed, dien de selectie in dit opzicht kan uitoefenen. 

Men moet niet verwachten, dat het gelukken zal een 
voor Hemileia absoluut immuun type te krijgen. Zulke 
resultaten zijn door selectie niet te bereiken; wel heeft 


— 768 — 


men in verschillende cultures vormen kunnen verkrijgen, 
die door een of ander kenmerk van de andere verschilden, 
waardoor de ziekte minder vat op hen had. Een bekend 
voorbeeld is een graansoort, die betrekkelijk laat in het 
jaar boven den grond komt en die daardoor vrij blijft van 
een schimmelziekte, die in een vroeger jaargetijde optreedt 
en dan dikwijls groote verwoestingen kan aanrichten. 
Een ander voorbeeld leveren de koffiehybriden, die practisch 
vrij blijven van de bladziekte, niet, doordat zij eenig spe- 
cifiek gif tegen de schimmel bevatten, maar wegens hun 
buitengewoon krachtigen groei. 

Daarom wordt bij de Liberiaselectie bij het uitkiezen der 
moederboomen in de eerste plaats gelet op het takkenstelsel. 
Een oude boom, die nog goed in zijn primair en secundair 
hout zit, heeft zeker gedurende zijn vorig leven weinig last 
van bladziekte gehad. Zulke boomen zullen misschien niet 
tot de hoogste producenten behooren, maar zijn voofdeeliger 
dan de typen, die wel is waar in één jaar een bijzonder groo- 
ten oogst opleveren, maar daarna ook voor goed afgeschre- 
ven kunnen worden, omdat zij na den oogst hun takken 
laten vallen, geen nieuw vruchthout meer vormen en geen 
deel meer nemen aan de productie. Een geregeld, zij het 
ook middelmatig produceerend type is natuurlijk veel 
voordeeliger. Daarom wordt bij de selectieproeven zooveel 
mogelijk daarnaar gezocht; het is mijn overtuiging, dat 
wij een ras met die kenmerken zullen bereiken. Hierme- 
de zijn echter jaren gemoeid en zoo lang kan de noodlij- 
dende cultuur niet wachten. 

Wij zien dus, dat wij op het oogenblik geen middelen be- 
zitten om op de landen, waar de Liberia de bovengeschetste 
achteruitgang vertoont de jonge aanplantingen nog te doen 
slagen. Het eenige, wat men onder die omstandigheden doen 
kan, is iets anders te planten. Gelukkig bezitten wij van 
koffie twee vormen, die op de meeste landen de zekerheid 
geven een rendabelen aanplant op te leveren, nl, de robusta 
en de bybride. Voor een uitvoerige beschrijving van de 


— 769 — 


cultuur en de vooruitzichten van de eerste mag ik, meen 
ik, naar de voordracht van den heer vAN LENNEP ver- 
wijzen, aan wien zeker grootendeels de populariteit van 
de robustakoffiie te danken is, en die wel de meest 
bevoegde autoriteit op dat gebied genoemd mag worden. 
Ik zal straks nog even op de robusta terugkomen, maar 
wil eerste de hybride bespreken, die zeker niet minder 
recht op onze belangstelling heeft. 

Het voornaamste bezwaar, dat de uitbreiding der cultuur 
van de hybriden heeft tegengehouden, is de lage prijs, die 
vroeger voor het product betaald werd. Thans is deze 
prijs gestegen tot ongeveer de prijs voor Liberiakoffie, en 
men kan gerust zeggen, dat de hybride voor landen met 
een eenigszins geschikt klimaat, vooral voor de in meer 
vochtige streken gelegene, als bv. de lagere Smeroe, en 
het vochtige deel van het Malangsche Zuidergebergte, een 
zeer rendabele cultuur oplevert. 

De bezwaren, die men hoort uitspreken tegen de hy- 
bride, zijn in hoofdzaak de volgende: slechte groeiwijze; 
te veel vooze bessen; ten slotte, minderwaardigheid van 
het product. 

De eigenaardige groeiwijze, waardoor de zg. pannekoe- 
ken ontstaan, vindt men alleen bij takenten. Eenigszins 
is de groeiwijze te verbeteren, wanneer men als entrijs 
zooveel mogelijk opgroeiende takken neemt; in dat geval 
verkrijgen de boomen, vooral als zij wat ouder zijn, den 
struikvorm. Zulke struikvormnige planten zijn voor som- 
mige doeleinden, als bv. de beplanting van steile hellingen, 
beter geschikt dan opgaande boomen. Wenscht men op- 
gaande boomen te planten, dan moet men gebruik maken 
van top-entrijs; dit is van de verschillende hybriden te 
krijgen, wel is waar nog slechts in kleine hoeveelheden, 
maar aangezien op eenige ondernerningen zooveel moge- 
lijk topenten geplant worden, zal binnen enkele jaren wel 
voldoende top-entrijs te krijgen zijn. 

Het tweede bezwaar, dat er zooveel voosboom in het 


product der hybriden voorkomt, moet denkbeeldig ge- 
noemd worden. De verschillende plukken geven vrij sterk 
verschillende cijfers; het is een zeldzaamheid, wanneer 
men 20 5 voosboon vindt. De verhouding tusschen het 
gewicht der roode bes en het gewicht bereid product 
hangt, behalve van de dikte der schil, van het percentage 
voosboon af; gemiddeld mag deze verhouding voor de hy- 
bride op 8: l à 9: l gesteld worden. Wat dit betreft komt 
de pluk dus voordeeliger uit dan bij Liberia, waar de uit- 
levering in het gunstigste geval 1/10 van het gewicht 
der roode bes bedraagt. 

Het voornaamste punt bij de beoordeeling van een nieuwe 
vorm is, behalve de prijs, dien men voor het product 
krijgt, de jaarlijksche productie per bouw. Deze laatste 
is bij de hybriden ongetwijfeld zeer bevredigend. De 
geschiedenis van de Kalimas-hybride-enten op Kali Bakar 
is in dit opzicht leerzaam. 

In 1900 werd hier begonnen met het maken van tak- 
enten; de twee volgende jaren hield men dit vol, zoodat 
aan het eind van 1902 in het geheel 40.000 planten in 
den grond gebracht waren. Deze zijn niet in één com- 
plex uitgeplant, maar gebruikt om slecht staande stukken 
mede te beplanten, zoo bv. neusjes waar de bovengrond 
afgespoeld was, en plekken, waar de Javakoffie het had 
afgelegd. De plantwijdte was meestal 6 X 6 voet. Voor 
een deel hebben de planten later te lijden gehad van te 
zware beschaduwing door Ficus en Cacao, zoodat men, 
wanneer men het totaal van de hybridenaanplant op 25 
bouws stelt, daarmede een niet te kleine schatting maakt; 
en er moet dan, ik wijs er nogmaals op, ook nog rekening 
worden gehouden met de omstandigheid, dat de hybriden 
onder voorwaarden groeien, die minder gunstig zijn dan 
de gemiddelde. 

In 1902 waren de prijzen van de hybride-koffie zoo 
slecht, dat men ophield met het uitbreiden van den aanplant. 
Eerst in de laatste jaren is men er weder mede begonnen, 


— 111 — 


zoodat de oogsten, in het productie staatje vermeld, alleen 
van deze eerstgeplante hybriden afkomstig zijn. De cij- 
fers zijn: 


19038 pic. 8,75 + nog eenig op Java verkocht product, 

ESOE …— 36 p. bouw + 14/, pic. 

1905 „ 86 p. bouw + 3!/, pic. 

BOO 128 p.rbouw 4505, /pic. 

MOA 190 p. bouw HE 71, pie. (tot-op 26 Juli 155 
pic., waarbij moet opgeteld worden 35 pic. 
die naar taxatie nog aan de boomen 
zaten.) 


Is de toename van de productie in de jaren 1904 en 1905 
nog toe te schrijven aan het gaandeweg in productie ko- 
men van den aanplant 1901 en 1902 men ziet, dat zij ook 
daarna nog gestadig blijft toenemen. In 1907 werd een 
productie bereikt van meer dan 7!/, pic. per bouw. Ne- 
men wij nu in plaats van de plantjaren 1900—1902 het 
gemiddelde 1901, dan blijkt, dat vier jaar na het planten 
reeds een zeer bevredigenden oogst werd verkregen. In 
elk geval leert dit voorbeeld, dat de cultuur der takenten 
van de Kalimas-hybride zeer rendabel kan zijn. Het is 
zeer goed mogelijk, dat met topenten van denzelfden bast- 
aard nog betere resultaten kunnen bereikt worden, terwijl 
het ook altijd nog mogelijk: is, dat er betere hybriden 
worden gevonden; misschien, dat de Kawisari-hybriden bv. 
nog meer per bouw zullen produceeren. Over de toekomst 
der hybriden behoeven wij ons niet ongerust te maken ; 
takenten van 20 jaar, die ik op Klein Getas zag, vertoon- 
den hetzelfde forsche, krachtige uiterlijk als de jongere 
exemplaren. 

Het is nog niet met zekerheid te zeggen, welke eischen 
de hybride stelt aan het klimaat en den bodem. Van af 
600 voet tot 2000 voet boven zee is zij tot nu toe met 
succes geplant; men begint nu ook op hoogere landen 


— 172 — 


proeven met hybriden te nemen. Verder kan gezegd 
worden, dat de hybride in een vochtig klimaat sneller 
groeit dan in een droog, en dat men in zeer droge kli- 
maten met het enten nog al moeilijkheden ondervindt. 
Het is de vraag, in hoeverre deze bezwaren een beletsel 
kunnen zijn voor de cultuur, bv. of de minder snelle 
groei in droge klimaten de productie zoo sterk vermindert, 
dat de cultuur niet meer rendabel is, terwijl het bezwaar 
van het slechte slagen der enten misschien vermeden zal 
kunnen worden, indien men op de drogere landen goed- 
geslaagde, in vochtiger streken gemaakte enten plant. Ook 
zal het enten van hybriden op wiwilans van oudere Libe. 
ria’s op droge landen waarschijnlijk nog wel eenig succes 
hebben. Ik wil hier terloops even de aandacht vestigen 
op deze methode om van achteruitgaande Liberiatuinen 
nog een rendabele aanplant te maken. Zelfs boomen, die 
alle teekenen van achteruitgang vertoonen, geen goed 
vruchthout meer bezitten en vrijwel waardeloos zijn, kun- 
nen nog met succes verent worden. Zij moeten daartoe 
op stomp worden gezaagd; men behoudt twee of drie wi- 
wilans, en verent die, zoodra zij groot genoeg zijn, vol- 
gens de ScHAAP-methode met een top van de hybride. Op 
Kawi Sari heeft men met deze werkwijze zeer gunstige 
resultaten bereikt, 

Nog lang niet alle op koffielanden voorkomende hybriden 
zijn op hun waarde voor de cultuur onderzocht; het is 
zeer goed mogelijk, dat voor een bepaald klimaat de eene 
vorm zich beter leent dan de andere. Ik hoop eenige 
medewerking te ondervinden bij het bijeenbrengen van 
een collectie der verschillende op Java voorkomende ori- 
gineele hybriden. 

Zelfs indien het onmogelijk blijkt op een of andere ma- 
nier op de drogere landen enten te planten, is er altijd 
nog de kans, dat men er hybriden zal kunnen planten uit 
zaad. Wij moeten trachten door zaailingselectie een wat 
meer constanten en daardoor voor vermenigvuldiging door 


— 118 — 


zaad geschikten vorm te verkrijgen. Op verschillende 
landen is men met deze selectie reeds begonnen; het zou 
mij te ver van mijn onderwerp afvoeren hier over haar 
in nadere bijzonderheden te treden. Ik wil er slechts 
op wijzen, dat, aangezien de reeds bekende hybriden 
zulke waardevolle vormen voor de cultuur blijken te 
zijn, wij ook voor de droge landen een oplossing van het 
vraagstuk moeten zoeken. 


Wij moeten thans een vergelijking maken tusschen den 
hybride en den anderen, voor vervanging van de Liberia 
geschikten vorm, de robusta-koffie. Deze laatste geeft 
eerder product dan de hybride en zij verdient daarom, 
in verband met finantieele omstandigheden voor vele on- 
dernemingen reeds dadelijk de voorkeur. Haar cultuur- 
gebied mag men van af zeehoogte tot op 8000 voet stellen. 
Een vochtig klimaat is voor haar meer geschikt dan een 
droog, maar wij weten nog niet, waar hier de grens ligt. 
Vooral moet men niet uit het oog verliezen, dat de laatste 
jaren bijzonder vochtig zijn geweest; hoe de robusta zich 
onder een langdurige en felle droogte houden zal, is nog 
niet te voorspellen. Haar productiecijfers zijn veel gun- 
stiger als van den hybride; een overzicht van de jaarlijk- 
sche productie van 56 geïmporteerde boomen, 7 jaar oud, 
ongetopt, 10 op 10 voet geplant, op een onderneming in 
het Banjoewangi’sche toont dit voldoende aan. 

Productie van marktkoffie p. boom: 

1902 weinig 

1903 1 katti 

1904 2 katti 

1905 3 katti 

1906 4 katti 

1907 4 katti (oogst nog niet geheel afgeloopen) 

Van een andere onderneming uit die streek kreeg ik de 
volgende cijfers: 


Teysm. XVIIL 50 


— 114 — 


Aanplant Februarie 1905 

(40-5210) 

1906 2 pic. p. bouw 

1907 10 pie. p. bouw + nog vrucht aan de boomen. 


Aanplant Februari 1904, 12 X 12 met kruisplant: 

1905 een weinig 

1906 8 pic. p. bouw 

1907 25 pic. p. bouw, met nog vrucht a/d boomen. 

Deze hooge productiecijfers, en vooral de omstandigheid, 
dat de plant reeds zoo spoedig flinke oogsten gaat ople- 
veren, maken, dat deze koffiesoort aangewezen is voor 
janden, die een snelle vermeerdering van hun productie 
dringend noodig hebben. 

In sommige gevallen verdienen hybriden-enten echter de 
voorkeur boven de robusta. Zoo is de laatste zeer gevoe- 
ig voor wind, terwijl tak-enten van de Kali Mas-hybriden 
daartegen vrij goed bestand zija. Op plekken, waar de 
schaduw niet slagen wil, doet men beter hybriden te 
planten; de robusta heeft een zware beschaduwing noodig, 
terwijl de hybriden in dat opzicht minder gevoelig zijn. 
Voor sterke hellingen, vooral op die waarop sterke afspoeling 
heeft plaats gehad, schijnt mij de hybride ook beter geschikt. 

Op aaltjesstukken lijkt het mij veiliger, geen robusta- 
koffie te planten. Wij moeten een onderscheid maken 
tusschen de beide in koffie levende Tylenchus-soorten : een, 
Tylenchus Coffeae, heb ik tot nu toe alleen in wortels van 
Javakoffie kunnen aantoonen, tenminste wat betreft het 
van ondernemingen ingezonden ziektemateriaal. Het is 
mij echter bij infectieproeven met jonge plantjes gelukt, dit 
aalte ook op robusta te doen overgaan ; alle plantjes uit het 
kunstmatig geïnfecteerde zaaisel werden er hevig door aange. 
tast en het meerendeel stierf er aan. De gelijktijdig ermede 
besmette Liberiaplantjes daarentegen hebben nog geen spoor 
van ziekte vertoond. Ik meen daarom wel te mogen zeggen, 
dat robusta-koffie gevoeliger is voor aaltjes dan Liberia. 


De andere in koffie voorkomende aaltjessoort, Tylenchus 
acutocaudatus, tast in tegenstelling met de vorige soort, 
zoowel de Javakoffie als de Liberia aan en natuurlijk ook 
de Liberia-wortels, waarop hybriden geënt zijn. De robusta- 
koffie wordt er in ernstige mate door aangetast; ik heb 
ondernemingen gezien, waar het scherpstaartige aaltje zulk 
een ernstige plaag is, dat men het planten van robusta 
daar opgeeft. Op plekken, waar dit aaltje voorkomt, doet 
men dus beter geen koffie te planten. Het is niet on- 
mogelijk, dat wij nog eens een koffiesoort vinden, die ook 
voor de Tylenchus acutocaudatus immuun is, maar tot 
nog toe is er nog geen bekend. 

Ten slotte wil ik er nog even op wijzen, dat het aal- 
tjesgevaar vooral bij herontginningen aanwezig is. Wan- 
neer men robusta plant op maagdelijken bodem, behoeft 
men zich er niet zoo bezorgd over te maken. 

Bij het vergelijken van de robusta met de hybride 
moeten wij ons nog afvragen, hoe het met de toe- 
komst der cultuur staat? Wat betreft de hybride is 
er geen enkele reden zich ongerust te maken; ik heb 
reeds gewezen op het feit, dat er boomen van bekend 
zijn, van 20 jaar, die nog geen spoor van achteruit- 
gang vertoonen. Bij de robustakoffie beschikken wij niet 
over zoodanige gegevens. De oudste boomen, op Java ge- 
importeerd, zijn ongeveer 7 jaar oud. Deze vertoonen 
nog niet de minste teekenen van achteruitgang. Voor- 
joopig behoeven wij ons dus niet ongerust te maken. Toch 
moeten wij de oogen niet sluiten voor het dreigend 
gevaar, dat op den duur de bladziekte zich meer en 
meer op de robustakoffie zal gaan nestelen, evenals zij 
zich aan de Liberia heeft aangepast. Reeds nu heeft de 
robusta te lijden van bladziekte; op de bedden zoowel als 
aan jonge, uitgeplante boomen kan men niet zelden de 
gele vlekken van Hemileia opmerken. Het is mijn per- 
soonlijke overtuiging, dat langzamerhand de Hemileia zich 
in de robusta zal gaan nestelen en dat na verloop van 


— 716 — 


tijd, zeg eenige tientallen van jaren, de cultuur tot enke- 
le, zeer gunstig gelegen streken teruggedrongen zal wor- 
den, zooals dat met de Liberiakoffle op het oogenblik ge- 
beurt. Dit toekomstig gevaar is echter geen reden om 
geen robusta te planten; integendeel moet het juist een 
reden zijn om thans, nu de cultuur nog zeer winstgevend 
is, de nieuwe soort op groote schaal aan te planten. Ik 
behoef slechts op het voorbeeld der Liberia te wijzen ; wie 
hebben het meeste voordeel van hun aanplantingen gehad, 
zij, die haar dadelijk na haar invoer op groote schaal zijn 
gaan planten, of zij, die daarmede eerst begonnen zijn in 
de laatste jaren ? 


Het groote succes van den invoer der robustakoffiie, die, 
eerst in de laatste jaren bekend geworden, overal op Java 
snel ingeburgerd is, maakt, dat wij ons moeten afvragen, | 
of er niet nog andere soorten zijn, die verdienen in cul- 
tuur te worden genomen. Ik wil U over de nieuwere, 
gedeeltelijk pas in de allerlaatste jaren ontdekte koffie- 
soorten iets mededeelen; op een volgend congres hoop ik 
U daarover uitvoeriger mededeelingen te kunnen doen. 
Van het begin af aan heb ik er naar gestreefd zooveel 
mogelijk alle bekende koffiesoorten te Buitenzorg bijeen 
te brengen. Het laatste jaar is onze collectie met een aantal 
nieuwe soorten uitgebreid. Het is mijn vaste overtuiging, 
dat wij bij den invoer van nieuwe soorten nog de meeste 
kans hebben, een blijvende verbetering voor de cultuur 
tot stand te brengen. 

Het is leerzaam eens even na te gaan hoe men in 
andere cultures de ziekte en andere bezwaren te boven 
gekomen is. Het blijkt dan, dat de vooruitgang meestal op- 
het in cultuur nemen van een betere soort berust. Voor- 
beelden liggen voor het grijpen. De theecultuur heeft haar 
bloei voornamelijk te danken aan den invoer van de As- 
samthee. De serehziekte in het suikerriet is door de im- 
port van het serehvrije Chunneeriet overwonnen. Een be- 


— 111 — 


kend voorbeeld uit de Europeesche cultures leveren de 
druifluisvrije Amerikaansche wijnstokken, die het mogelijk 
gemaakt hebben, in Zuid-Frankrijk groote uitbreiding aan 
de druivencultuur te geven. 

Het is dus gewenscht, dat ook bij koffie zulke proeven 
genomen worden, vooral in den tegenwoordigen tijd, nu 
telkens door de ontsluiting van het binnenland van Afri- 
ka nieuwe soorten en varieteiten bekend worden. Dank 
zij den steun van de Heeren BírNie, die op hun nieuw- 
ontgonnen perceel Bajoe Kidoel gronden voor dat doel 
beschikbaar stelden, is reeds met den aanleg van een 
proeftuin begonnen. Ik wil hier even over de inrichting 
van deze proeven in wat nadere bijzonderheden treden. 

Het doel is de ingevoerde koffiesoorten op haar waarde 
voor de cultuur te onderzoeken en tevens om een aan- 
plant te vormen, die, zoo onder de nieuwe vormen waar- 
devolle mochten blijken te zijn, dadelijk zaad-koffie daarvan 
kan leveren in eenigszins grootere hoeveelheden, Vande 
in den Cultuurtuin te Buitenzorg aanwezige, verder van 
of op ondernemingen voorkomende nieuwe soorten wordt 
telkens een of enkele boomen uitgekozen, die als moeder- 
planten moeten dienen. Het zaad wordt afzonderlijk in- 
gezameld, de bibit later ook streng gescheiden gehouden, 
zoodat in den proeftuin ieder vak alleen met afstamme- 
lingen van eenzelfden boom beplant is. Van de verschil- 
lende soorten zullen naarmate verondersteld kan worden 
dat zij meer of minder waarde voor de cultuur bezitten, 
aanplantingen van 2 tot 1/4 bouw aangelegd worden ; met 
het aantal moederhoomen wordt daarbij ook rekening ge- 
houden. 

Het is beslist noodzakelijk bij deze proeven telkens van 
één boom uit te gaan, omdat van de nieuwe koffiesoorten 
er eenige al even variabel blijken te zijn als de Liberia kof- 
fie. Bij de demonstratie zal ik daar straks nog even op wijzen. 

Het spreekt van zelf, dat zulke proeven in ’t groot 
noodig zijn om een indruk te verkrijgen van de jaar- 


lijksche productie per bouw, verder ook, omeen voldoende 
hoeveelheid product te oogsten voor een beoordeeling van 
den handel en de branders. Zoolang wii geen cijfers van 
jaarlijksche productie en van marktprijs weten, kunnen wij 
over een nieuwen vorm geen beslist oordeel vellen. 

Het zou zeker zeer gewenscht zijn, dat zulke proeven 
ook in andere streken genomen werden; maar ik geloof, 
dat men toch goed zal doen eerst de uitkomsten van den 
proeftuin op Bajoe Kidoel af te wachten. Waarschijnlijk 
zullen al spoedig enkele koffiesoorten als waardeloos voor 
de cultuur afgeschreven kunnen worden, terwijl andere, 
die daar matig of goed dragen, in andere streken verder 
beproefd kunnen worden. 

Ik wil U thans van eenige der nieuwere soorten planten 
laten zien en daarbij eenige bijzonderheden aangaande 
haar opbrengst mededeelen. Van sommige, die wij te 
Buitenzorg nog slechts in enkele exemplaren bezitten, kan 
ik geen planten laten zien; ik zal er slechts een korte 
beschrijving van geven. Misschien zullen er onder u zijn, die 
in het medegedeelde aanleiding vinden om eens een proef 
met enkele soorten te nemen; van sommige is in den 
oogsttijd reeds voldoende zaad beschikbaar, om verschei- 
dene ondernemingen tot zulk een proef in staat te stellen. 


CONCLUSIES. 


1. In de meeste streken van Java, waar op groote schaal 
koffie geteeld wordt, en waar vroeger met goed succes 
Liberiakoffie geplant werd, levert de cultuur dezer soort 
thans geen resultaten meer op. 

2. Deze achteruitgang in productie per bouw berust 
meer op het kwijnen en improductief zijn van een deel 
van den aanplant en der inboetelingen, dan op een achteruit- 
gang van de productie der normale planten. 

3. Het kwijnen wordt, uitgezonderd enkele op zich zelf 
staande gevallen, veroorzaakt door bladziekte, die tegen- 
woordig de Liberiakoffie in sterkere mate aantast dan vroeger. 

4, Deze heviger aantasting berust niet op een verzwak- 
king der inwendige constitutie der Liberiaplant, maar op 
een adaptatie van de Hemileia vastatrix aan de Liberia- 
koffie. 

5. De nadeelige invloed der bladziekte doet zich reeds 
op de bedden gelden en blijft geâurende het geheele leven 
de Liberiaplant benadeelen. 

6. De drie middelen om dezen ongunstigen invloed te- 
gen te gaan zijn : 

a. directe bestrijding 

b. verbetering der cultuurvoorwaarden 

c. rasverbetering in de richting van een bladziektevrije 
soort. 

7. De onder a en b. genoemde middelen zijn slechts 
palliatieven; a kan alleen op de bedden toegepast worden; 
van c kan wel een beter tegen Hemileia bestand, echter 
geen absoluut immuun type verwacht worden. 

8. In enkele, voornl. laaggelelegen, streken zijn de groei- 
voorwaarden voor de Liberiakoffie zoo gunstig, dat de 


SHD 


bladziekte niet de overhand heeft kunnen krijgen en de 
cultuur dus nog zeer loonend mag genoemd worden. 

9. In streken waar de bladziekte wel de overhand heeft 
gekregen, dient omgezien te worden naar een vervanger 
voor de Liberiakoffie. 

10 Als vervangers komen voorloopig slechts in aan- 
merking robusta-koffie en hijbriden-enten; geen dezer beide 
vormen is absoluut bladziektevrij. 

11. Van de robustakoffie is de mogelijkheid niet uit- 
gesloten, dat zij op den duur denzelfden weg opgaat als 
de Liberiakoffie. Het is daarom raadzaam, met het aan- 
leggen van groote aanplantingen niet te wachten tot het 
zoover is, maar reeds nu, terwijl de bladziekte nog slechts 
geringen invloed heeft, daartoe over te gaan. 

12. Van de hybriden is het niet waarschijnlijk, dat 
hun cultuur ooit door de bladziekte ernstig bedreigd zal 
worden. In streken onder de 2000 voet, misschien ook 
in hoogere, en met voldoenden regenval, is de cultuur 
zeer winstgevend. 

Het verdient daarom aanbeveling, behalve van robusta, 
ook van hybriden-enten grootere aanplantingen aan te leggen. 

13. Op plekken, waar het scherpstaartige koffieaaltje 
voorkomt, is het nutteloos een der genoemde koffiesoorten 
te planten. 

14. Met het oog op de toekomst der koffiecultuur is 
het noodzakelijk: 

a. alle aandacht te besteden aan den invoer van nieuwe 
koffiesoorten ; 

b. zoo spoedig mogelijk van de op Java ingevoerde, 
proefaanplantingen aan te leggen, die tot een beoordeeling 
van de waarde der plant voor de cultuur en van het 
product voor de markt in staat stellen ; 

c. deze proefaanplantingen, behalve onder toezicht van 
een practicus, onder contrôle te stellen van een botanist, 
teneinde te voorkomen, dat door variaties een verwarde 
groep van onderling af wijkende typen ontstaat. 


DE ZINTUIGEN DER PLANTEN. 


Al het nieuws in de wetenschap wordt met wantrouwen 
ontvangen, en zoo moet het ook, Als iemand met een 
theorie voor den dag komt, moet hij ook weten deze te 
verdedigen tegen iedereen, die zijne onderzoekingen nagaat 
en tot een ander resultaat komt. Hierdoor wordt het de- 
gelijke en het oppervlakkige van elkaar geschift. Het 
juiste blijft bestaan, en het onjuiste wordt vergeten. Ik 
schrijf dit met het oog op de door mij in „Teysmannia” 
pag. 483 besprokene onderzoekingen van HABERLANDT., 
omtrent het ziensvermogen der planten. M. NORDHAUSEN 
heeft in „Berichte der deutschen botanischen Gesellschaft” 
eene verhandeling gepubliceerd, waarin hij tot de tegen- 
overgestelde conclusie komt, namelijk, dat de organen, die 
HABERLANDT voor lichtwaarnemende organen bij de planten 
beschouwt, niet als zoodanig werkzaam zijn, zelfs niet 
eens de zoo mooie gebouwde „Ocellen”. 

HABERLANDT had zelf gevoeld, dat zijne theorie wel een 
bekrachtiging door het experiment noodig heeft. Daarom 
had hij bladeren van zulke planten, die lichtwaarnemende 
cellen op de opperhuid hebben, met water nat gemaakt, 
en het water met glimmervliezen vastgehouden. De blad- 
steel moest door omwikkeling met zwart papier of iets 
anders ondoorzichtig gemaakt worden, daar die ook licht- 
gevoelig is. Door de laag water op de bladvlakte wordt 
de breking van het licht verhinderd, en de proeven van 
HABERLANDT toonden nu aan, dat zulke nat gemaakte blade- 
ren de ‚fixe lichtstelling’” met innemen konden, dus het 
ziensvermogen der bladeren was door de waterlaag opge- 
heven, een bewijs voor het lichtwaarnemende vermogen 
der cellen van de opperhuid. 


Se 


Het is zonder twijfel de goede weg, die HABERLANDT 
hier heeft gevolgd om zijne theorie te bewijzen, en als ik 
in mijne kleine verhandeling deze experimenten van HA- 
BERLANDT zelf niet besproken heb, is de reden uitsluitend, 
dat het wel zoo zeker is eerst eene bekrachtiging van de 
experimenten door herhaling van andere onderzoekers af 
te wachten. Zulk een verbeterde herhaling is nu door 
den Heer NORDHAUSEN genomen, maar helaas met het te- 
genovergestelde resultaat. 

NORDHAUSEN heeft de bladeren met een laag van gelatine 
bedekt, waarvan de brekingsexponent veel beter overeen- 
komt met die van het celsap als water. Verder heeft hij 
verscheidende verbeteringen in de methodiek van de ex- 
perimenten uitgedacht, waardoor hij een betere verzorging 
van de planten tijdens de proef bereikte. Door al zijne 
proeven vindt hij nu, dat de bedekte bladeren even zoo 
goed de fixelichtstelling innemen kunnen als de onbe- 
dekte. Dat wil dus zeggen, dat er geen verhouding bestaat 
tusschen de lichtwaarnemende cellen (van HABERLANDT) en 
de waarneming van het licht. Zeer ridderlijk voegt hij 
toe: Damit soll aber keineswegs die bedeutung des den 
HABERLANDTschen arbeiten zugrunde liegenden gedankens 
bestritten werden. 

In deze kwestie is dus nu het woord aan HABERLANDT. 


H5. JENSEN. 


In NN nnn enal 


GIFSTOFFEN TER BESTRIJDING DER ORGANISMEN 
DIE ONZE CULTUURPLANTEN BESCHADIGEN, 


(Vervolg en slot van pag. 701) 


VLOEIBARE (SPROEI- EN DOMPEL-} MIDDELEN. 
Yzer. 


Het verschijnsel van chlorose, voorzoover het uit gebrek aan ijzer 
voortkomt, kan door toevoeging van ijzerzouten als meststof na- 
tuurlijk voorkomen en tot zekeren graad ook genezen worden, voorts 
vindt men opgegeven, dat bemesting met iĳjzersulfaat met goed 
gevolg tegen de wortelschimmel van den wijnstok, Dermatophora 
necatrie Harrie is aangewend. Yzerzouten kunnen, wat het ge- 
bruik als fungicide betreft, niet wedijveren met koperzouten ; alleen 
bij de bestrijding van de „anthracose’”’ van den wijnstok (veroor- 
zaakt door Sphaceloma ampelinum De Bis) heeft men juist het om- 
gekeerde ondervonden. Bij het zuiveren der boomstammen van 
korstmossen hebben oplossingen van iĳzervitriool ook menigmaal 
goede diensten bewezen. 

Eén toepassing is er evenwel, die belangrijk genoeg is, om hier 
nader besproken te worden; de besproeiing met iĳzervitriool tegen 
sommige éénjarige onkruiden en wel in hoofdzaak tegen de herik 
(Sinapsis arvensis L.)en de wilde radijs (Rapha nus raphanistrum L.) 
Het meeste succes heeft men met ijzer vitriool in opgelosten toestand, 
ter sterkte van 15%, gesproeid over het land als de genoemde 
Crucifeeren eenige blaadjes hebben ontplooid. De bloemstengel 
moet nog niet zichtbaar zijn, want dic is beter bestand tegen het 
iĳjzervitriool. Met het oog op de ongelijkmatige opkomst der herik- 
planten zijn meerdere besproeiingen noodig. 

Behalve de twee genoemde onkruiden worden ook de zuring 
(Rumex crispus L.), de zwaluwtong (Polygonum convolvulus L),de 
paardebloem (T'araracum officinale Wes.), de melkdistel (Sonchus sp.) 
en het kruiskruid (Senecio sp) door besproeiing met iĳzervitrioo 


URBAN E 


verdelgd; in klaver en tegen mos in grasperken is het met succes 
gebruikt. Bij tal van andere is de werking zwak of zeer zwak 
en op nog andere heeft de behandeling niet den minsten invloed. 

Granen zijn tegen de besproeiing volkomen bestand, klaver en 
beetwortels worden er min of meer door beschadigd, terwijl erwten, 
voederwikken en aardappelplanten er in het geheel niet tegen 
kunnen. Dit verschil in weerstand moet natuurlijk aan allerlei 
morphologische en anatomisch physiologische eigenschappen worden 
toegeschreven; de ligging van het vegetatiepunt, den stand der 
bladeren, de haarbekleeding en den bouw der cuticula. Omdat betrek- 
kelijk weinig cultuurgewassen de besproeiing kunnen verdragen,is 
er een reeks proeven genomen om uit te maken of met vrij gecon- 
centreerde oplossingen van kunstmeststoffen nog niet beter resultaat 
bij onkruidbestrijding kan worden verkregen. Deze proeven, be- 
gonnen door Heinricm, voortgezet o.a. door Srraricn, heben reeds 
belangrijke praktische resultaten opgeleverd. 


Koper. 


De meest belangrijke plaats in den artsenijschat van den phy- 
topatholoog wordt ingenomen door koperpraeparaten. In hoe geringe 
sporen kopervitriool reeds op het organisme werkt, weten wij uit 
Näceur’'s onderzoek over de oligodynamische werking van koper; 
hij toonde aan, dat kleine hoeveelheden, die door stilstaand lei- 
dingswater uit geel koperen kranen worden opgelost, voldoende 
zijn om wieren te dooden. De techniek wist reeds langer van het 
kopervitriool voor de houtconservatie partij te trekken, de phyto- 
pathologie maakt nu ruim twintig jaar van koperpraeparaten gebruik, 

Door Künr is het ontsmetten van zaaigranen met kopervitriool 
uitgevonden. Van de meest voorkomende graanbrandsoorten worden 
de sporen met het zaaigraan overgebracht naar een volgende ge- 
neratie van graanplanten. De kiemplanten worden dan door de 
zich tegelijkertijd ontwikkelende kiemhyphen van de schimmel 
aangetast. Natuurlijk helpt een middel, dat uitwendig op de korrels 
inwerkt, alleen tegen die soorten van graanbraud bij welke de in- 
fectie op de aangegeven wijze plaats vindt. De onderzoekingen 
van BrereLp over de wijze van infectie der verschillende graan- 
brandsoorten heeft aan ’t licht gebracht, dat sommige van deze 
fungi de kiemplanten infecteeren (Ustilago Avenae Jens. en U, laevis 
Maas.) bij haver, (U. Hordei Kerr.) bij gerst, de steen- of stink- 


— 185 — 


brandsoorten (Tilletia Tritiici Wir en 7. laevis Künn) bij tarwe, 
(Ustilago Maydis Tur. bij mais); andere daarentegen infecteeren de 
vruchtbeginsels (Ustilago nuda Kerr. bij gerst en U. Tritici Jens 
bij tarwe). Bij de vertegenwoordigers der eerste groep kan men 
succes van de oppervlakkige ontsmetting verwachten, niet aldus bij 
die van de tweede groep, waar de ziekte wordt overgebracht door 
een mycelium, dat zich binnen de korrels bevindt. Wanneer dus 
b.v. zaaitarwe gevitrioold wordt, kunnen de daaruit voortkomende 
planten toch brandig worden, alleen is nu niet Tilletia Tritici, maar 
Ustilago Tritiici de oorzaak van de ziekte. 

__ Kür schrijft voor, het graan te dompelen in een oplossing van 
een half pCt. kopervitriool en het daar 12 uur in te laten uit- 
druipen en drogen. Het vitriolen van tarwe wordt in Groningen 
en ook elders zóó gedaan, dat op 1 H. L. tarwe } K.G. kopervi- 
triool wordt genomen. Men lost het zout op in ongeveer 2! L. 
water en maakt het graan, door overgieting met de oplossing en 
een daarop volgend herhaald omscheppen even vochtig. Ofschoon 
gemakkelijk uitvoerbaar en goedkooper, is deze wijze van vitrio- 
len minder afdoend dan die volgens Kürn. 

Er ís een andere methode van graanontsmetting nl. die van 
JENSEN, welke berust op het feit, dat de brandsporen door een 
verblijf van 5 minuten in water van 56°. C. gedood worden, 
terwijl de graankorrels hiervan niet noemenswaard te lijden hebben. 
De uitvoering geschiedt door een mand met graan gedurende 5 
minuten in eene ruime hoeveelheid water van 56° C. te dompelen. 
De methode van Künrnr levert zoo goed als geen resultaat op bij 
de door kafjes omgeven korrels van gerst en haver, omdat de 
brandsporen dikwijls verscholen zitten onder de kafjes. Hier moet, 
na voorafgaande weeking van het graan, de methode van JENSEN 
worden toegepast. Door die weeking toch zwellen de korrels op, 
zoodat de lucht, die zich tusschen korrel en kafje bevindt, wordt 
uitgedreven en niet langer een beletsel vormt voor de warmte 
om tot de korrel door te dringen. De methode van JENSEN, 
ofschoon wat omslachtiger dan die van Künn, levert ook zeer 
goede resultaten. 

Door Vorkarr wordt ook de behandeling met formaline (4 uur 
onderdompelen in 0.1 pCt. formaldehyde oplossing voor zeer 
voldoende gehouden tegen den steenbrand in de tarwe). Deze 
bewerking heeft, behalve de eenvoudigheid van uitvoering, nog 


N76 


voor, dat het graan later desnoods ook vervoederd kan worden, 
Andere middelen, als zwavellever en het mengsel van zwavellever 
en kopersulfaat, dat Jexsex later zeer heeft aanbevolen en dat als 
„Cerespulver” in den handel is, hebben de methode van Künr en 
de eerste methode van JeNseN niet kunnen verdringen. 

Graankorrels worden zoo goed als niet beschadigd door de koper- 
oplossing, erger zou het natuurlijk zijn met groene plantendeelen; 
wanneer men ze vitrioolde. Om beschadiging van dezen aard te 
voorkomen en toeh van de fungicide werking van het kopervitrioo} 
partij te trekken, maakt men gebruik van Bordeausche pap, 
Hierin toch is de bijtende werking van het koper in latenten toe- 
stand aanwezig. Het koper is neergeslagen als hydroxyde en 
hiervan lossen onder verschillende invloeden zeer geringe hoeveel- 
heden op, die voldoende zijn om de schimmelsporen te vergiftigen. 
(Op dergelijke wijze werkt het „Cerespulver.” Het zwavelkoper, 
dat zich hierin tijdens de oplossing vormt, oxydeert langzaam tot 
kopersulfaat). 

Bordeausche pap, bouillie bordelaise, is als fungicide het eerst 
door Mirrarper aanbevolen in 1885 en wel ter bestrijding van 
den valschen meeldauw van den wijnstok (Perenospora wviticola 
Dr Bij). Voor dien tijd werd het ook reeds in Medoe op de wijn- 
stokken toegepast, evenwel alleen om diefstal tegen te gaan. 
Mirvarper gebruikte een veel sterkere Bordeausche pap dan het 
mengsel, dat men tegenwoordig onder dien naam bezigt. ApERHOLD 
vindt een bouillie, voor de bereiding waarvan 1 pCt. kopervitriool 
heeft gediend even voldoende als een van 2 pCt, terwijl proeven 
van Zwrirver bewezen, dat men met de verdunning nog wel iets 
verder kon gaan, zonder dat de werkzaamheid minder wordt. 
Lager dan 4 pCt. kan men evenwel niet gaan, omdat dan de 
werking aanmerkelijk verzwakt. 

Voor de bereiding van 100 L. gebruike men dus 1 K.G, onge- 
bluschte kalk. Het kopervitriool losse men op in 50 L. water. 
Wanneer men niet een liter of acht warm water ter zijner be- 
schikking heeft, gaat het oplossen het best door de kristallen in 
een katoenen zakje boven in het water te hangen. Voor de 
koperhoudende vloeistoffen gebruike men houten, geen metalen, 
emmers of vaten. De kalk wordt gebluscht en met water tot 
50 L. aangeroerd. Om nu de beide vloeistoffen met elkaar te 
vermengen, is het beter, de koperoplossing in dunnen straal en 


Te 


onder omroeren in de kalkmelk te gieten, dan omgekeerd, omdat 
de ervaring leert, dat de eerste wijze van werken een neerslag 
levert, dat minder snel bezinkt. Toch moet de vloeistof, nadat 
zij een tijd gestaan heeft, omgeroerd worden. 

Opzettelijk worden gelijke gewichtsdeelen kopervitriool en kalk 
voorgeschreven, ofschoon veel minder kalk noodig zou zijn om het 
koperzout om te zetten. Kalkmelk in overmaat schaadt niet en 
behalve dat de ruwe ongebluschte kalk zeer verontreinigd kan 
zijn, hecht de met overmaat kalk bereide pap beter aan het gebla- 
derte en geeft zij minder kans op verbranding van het teere loof 
van sommige planten dan de juist verzadigde pap. 

Het gebruik van poeder voor Bordeausche pap, bestaande uit een 
mengsel van gemalen kopervitriool en sodex (van haar kristalwater 
beroofde soda) is gemakkelijk, maar het heeft dit tegen, dat het 
wat duurder is. De oplossing van zulk een poeder mag niet zuur 
en niet alcalisch reageeren: overmaat van een der bestanddeelen 
schaadt. Toevoeging van sommige stoffen, die de kleefkracht nog 
zouden verhoogen, als: suiker, bloed enz, is totaal overbodig ge- 
bleken. Wel wordt met succes in Amerika Schweinfurter groen 
toegevoegd, om de als fungicide werkende bouillie tegelijkertijd 
insecticide eigenschappen te geven. Wanneer in het voorschrift, 
dat boven voor ScueeLm’s groen gegeven werd, de hoeveelheid 
kopersulfaat eenvoudig tot 1 pCt. verhoogd wordt, heeft men een 
vloeistof, die deze functies in zich vereenigt. 

De Bordeausche pap is evenmin als elke andere artsenij een 
universaal middel. Zij wordt aanbevolen tegen veel fungi, die hunne 
sporen aan de oppervlakte van bladen of twijgen vormen. Zij doodt 
die sporen en werkt voor de nog niet geïnfecteerde plantendeelen 
als voorbehoedmiddel, door sporen, die er op terecht komen, te 
vernietigen. Zwammen, die zich binnen in de plant bevinden, 
worden natuurlijk er niet door gedood. In sommige gedeelten van 
ons land wordt de Bordeausche pap reeds zeer algemeen als voor- 
behoedmiddel gebruikt tegen de schurftziekte van appel en peer 
(veroorzaakt resp. door Fusicladium dentriticum Fuck en F. pyri- 
num Fouck,) en tegen aardappelziekte {veroorzaakt door Phytoph- 
tora infestans De Bv); in de wijnverbouwende streken ook tegen 
den valschen meeldauw (veroorzaakt door Perenospora viticola Dr 
By). Het aantal ziekten, tegen welke zij met succes gebruikt is, 
is veel grooter en nog velen kunnen genoemd worden. 


— 788 — 


Ter verklaring van de krachtige werking van Bordeausche pap is 
een zeer groot aantal onderzoekingen verricht. Hierover zijn de 
onderzoekers het eens en door RünLanp is het duidelijk bewezen, 
dat de fungi stoffen uitscheiden, die het koper uit zijn hydroxyde 
in oplossing brengen. Bovendien lost het koolzuur uit de lucht 
een deel van het koper op. De hoogere planten staan, volgens 
R., geen oplossend excreet af. 

De cultuurgewassen ondervinden van de besproeiing zeer eigenaar- 
dige gevolgen. Het gebladerte wordt donkerder groen en het blijft 
langer deze kleur behouden. Sommige schrijvers meenen opge- 
merkt te hebben, dat zulks den planten ten goede komt, dat b. v- 
ten gevolge hiervan de opbrengst van aardappelenplanten veel grooter 
wordt en hun zetmeelgehalte toeneemt. Andere waarnemers meenen 
resultaten in tegengestelden zin te kunnen constateeren. Ook 
wat betreft de verklaring van deze verdonkering der groene 
kleur loopen de gevoelens uiteen. Apernoup schrijft haar toe aan 
het iĳjzervitriool, dat steeds als verontreiniging in het kopervitriool 
voorkomt. Ewert bewijst, dat de schaduw van het op de bladeren 
gebrachte neerslag de ademhaling en de physiologische functies, 
waar het zonlicht voor noodig is, belemmert en dat bovendien 
sporen koper, die het blad binnendringen de enzymwerking ver- 
minderen. Hij nam waar, dat in de donker groen gekleurde bla- 
leren, overdag de zetmeelvorming, ‘snachts de zetmeelafvoer ver- 
traging ondervindt, wat door de genoemde schadelijke factoren 
verklaard wordt. Kopersulfâat vernietigt de diastose, zelfs in een 
verdunning van 1 op 30 millioen. 

Dat sommige planten, speciaal de perzik, zoo gemakkelijk be- 
schadigd worden door Bordeausche pap, schrijven verschillende 
auteurs toe aan samenwerking van twee factoren, de dunheid en 
de permeabiliteit van de cuticula. Des te grooter de overmaat 
van kalk, des te minder hevig doet die schadelijke werking zich 
gelden. Men moet dit toeschrijven aan het vermogen van de 
kalk om koolzuur te binden, eerst tot carbonaat, dan tot bicarbo- 
naat, zoodat de oplossing van koper door dat zuur wordt vertraagd. 
Ook bij minder gevoelige planten, zooals de appelboom, komt het 
enkele malen voor, dat de pap brandvlekken veroorzaakt nl. wan- 
neer de bladeren kort na de bespuiting blootgesteld zijn aan groote 
hitte en fellen zonneschijn. Het teren der snijvlakte van suiker- 
bibit tegen het indringen van de zwam der ananasziekte (Thiela- 


— 189 — 


viopsis ethaceticus Wert) en andere wondparasieten kan niet door 
een behandeling met bouillie bordelaise vervangen worden, Meer- 
malen toeh is waargenomen, dat de bibit door het koperpraeparaat 
vergiftigd werd, eene vergiftiging die kenbaar werdt aan de zwart- 
kleuring der knoopen en het daarop volgend bezwijken der planten. 
Geen wonder, daar suiker in alkalisch milieu het koper in oplos- 
baren en dus voor de plant opneembaren vorm omzet. 


Formaldehyde. 

Dat het formaldehyde, dat zich bij de woningontsmetting een zoo 
belangrijke plaats heeft veroverd, ook voor den landbouw van be- 
lang is, bleek reeds bij wat boven over de ontsmetting der zaden 
gezegd is. Andere toepassingen zijn nog niet belangrijk genoeg, 
om er hier reeds melding van te maken. 


Pyoctanine. 

Pyoetanine wordt gebruikt tegen een gevaarlijke schimmel der 
kasplanten, Acrostalagma albus Preuss, die de oorzaak is van het 
„omvallen” der stekken van kasplanten. Door Wirke is het eerst 
van de oplossing van pyoctanine gebruik gemaakt om deze schim- 
mel te bestrijden, en tegenwoordig wordt het middel vrij algemeen 
tegen de kweekkas-schimmel gebruikt. Het is het blauwe pyocta- 
nine, ook bekend als „methylviolet”, een door oxydatiemiddelen 
uit dimethylaniline bereide blauwe kleurstof. Dit middel heeft de 
phytopathologie van de veterinaire geneeskunde overgenomen; bij 
de bestrijding van het mond- en klauwzeer toch, heeft men er de 
krachtige bactericide eigenschappen van leeren waardeeren. 

Een weinig van het poeder kleurt een emmer water donker vio- 
let en met de zoo bereide oplossing worden de stekken besproeid, 
tot zij er geheel violet uitzien. 


GASVORMIGE STOFFEN. 
Ammoniak. 

Bij verschillende ziekten bestaat de kans op bodeminfectie door 
de ziektekiemen, die na een vorigen oogst in den grond zijn ge- 
bleven. Hier doet zich de vraag voor of de parasiet niet in den 
grond gedood zou kunnen worden. Reeds werd bij kalk en carbo- 
lineum van toepassingen in deze richting gewag gemaakt. Racr- 
BoRsKI heeft bij de bestrijding der bibitziekte van de tabak (ver- 
oorzaakt door Phytophtora Nicotianae v. B. pe Haar) uitstekende 

Teysm. XVIII, 81 


ri 


resultaten gekregen met ammoniak. De bovengrondsche deelen 
kunnen natuurlijk gemakkelijk, bv. door verbranding vernietigd 
worden, maar de oösporen van den fungus, die in den bodem achter - 
blijven raakt men minder gemakkelijk kwijt. Op de plek nu, waar 
zieke planten gestaan hadden, liet RacisorsKr wat ongebluschte 
kalk in den grond brengen, deze met een weinig aarde vermengen 
en daarop een oplossing van zwavelzure ammoniak ter sterkte van 
20°/, gieten. De zich ontwikkelende ammoniakdampen dooden de 
oösporen, in den grond bleef slechts wat aarde, gemengd met cal- 
ciumsulfaat, terwijl de plek, voldoende ontsmet, na 4 à 5 dagen 
opnieuw beplant kan worden. 


(Pharmaceutisch weekblad No. 26,27 en 28, 1907.) w. 


TAN 


ne en 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Agave rigida var. Sisalana: plantjes. 
Alfalfa (Luzerne) Veevoeder: zaden. 
Albizzia stipulata (sengon djawa): zaden. 
Albizzia moluceana (Sengon laut) zaden. 


Andropogon muricatus (Akar wangi): zaden en planten. 


Andropogon nardus (citronellagras): planten. 
Bixa Orellana (Kasoemba): zaden. 
Boehmeria spee (Rameh): zaden. 

Caesalpinia arborea: zaden. 


5 coriaria (Divi-Divi): zaden. 
S dasyrachis: zaden, 
5 sappan (Setjang): zaden. 


Cassia florida (Djoear): zaden. 
Cedrela serrulata (Soeren): zaden. 
Cinnamomum Zeylanieum (Kaneel): zaden. 
Coffea canephora: zaden. 

Coffea liberica: zaden. 

Coffea stenophylla: zaden. 

Cola acuminata: zaden en planten. 
Coix Laeryma (Djali): zaden. 
Deguelia microphylla: zaden. 

Rlaeis guineönsis (Oliepalm): zaden. 
Erythroxylon coca: zaden. 

e bolivianum: planten en zaden. 
Euchlena luxuriaus (Teosinte) zaden, 
Manihot Glaziovii (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach (Mindi): zaden. 

Melinis minutifiora (Braz. voedergras): zaden. 
Morinda ecitrifolia (Zjangkoedoe): zaden. 

Musa Mindanensis (Manilla-hennep): planten. 
Orthosiphon stamineus (Koemis koetjing): stekken. 
Panicum maximum (Beng. gras): planten. 


Den 


Dems 


Paspalum dilatatum (voedergras): zaden. 
Piper nigrum (Peper): zaden en plantjes. 

Rijst diverse varieteiten: zaden. 

Sesamum indieum (Widjen): zaden. 

Solanum grandiflorum: zaden. 

Uncaria gambir (Gambir): zaden. 

Urostigma elastieum (Karet): zaden en planten. 
Vigna sinensis (Katjang pandjang): zaden. 

Zea maïs: (djagong): zaden. 


Eenige plantjes van uit Japan ontvangen zaden van: 

Cinnamomum Camphora, Japansche kamfer, moet in zandgrond 
geplant worden. 

Cryptomeria japonica, voor de bovenlanden, 

Pinus longifolia a e 

Chamaecyparus obtusa „ „ 5 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend “verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


CLOE 


2120 


5 


zi 
AAN 


Liede 


zoieiek