AANTEEKENING OVER HET

LIGAMENTUM PECTINATUM EN DE EINMGING
DER MEMBEANA DESCEMETI

M. STRATJB

Off. v. Gez. te Utrecht.

Met Plaat I.

In ziektegevallen , gepaard gaande met vermeerdering der intra-
oculaire drukking, wordt bijna standvastig eene meer of min uit-
gebreide verkleving van den omtrek der iris met het hoornvlies
aangetroffen. In vele dezer gevallen heeft het wegnemen van een
stukje iris een reddenden invloed. Ter verklaring dezer feiten is
veelvuldig een histologisch onderzoek van den hoek der voorste
oogkamer ingesteld.

Eene waarneming, welke ik bij gelegenheid van een zoodanig
onderzoek deed , schijnt mij eene korte vermelding waardig te zijn ,
te weten dat de palissadevormige uitloopers der iris (Irisfortsatze
Iwanoff en Rollett) bij paard en rund de membraan van Desce-
met niet geheel doorboren , doch in dit vlies op eigenaardige wijze
eindigen. Eene bijzondere aantrekkelijkheid wordt aan dit onder-
werp verleend door de fraaie wijze , waarop de bedoelde verhou-
dingen met behulp van het polarisatie-mikroskoop kunnen wor-
den gedemonstreerd.

Het is bekend dat bij paard en rund in den hoek der voorste
oogkamer zich kegelvormige vezelbundels (palissaden) van de iris
losmaken die zich nagenoeg loodrecht op de membraan van Des-
cemet plaatsen en dit vlies binnendringen. Zij begrenzen als een
kolonnade (ligamentum pectinatum) de geheele voorste oogkamer
en stellen deze met de achter hen gelegen lymphruimten van het
corpus ciliare (ruimten van Pontan a) in verbinding. De voet dezer
palissaden wordt door eene kokervormige voortzetting der mem-
braan van Descemet bekleed. Zij zijn geheel met dikwijls gepig-
menteerd endothelium bedekt. Achter de palissaden zet zich de
membraan verder voort , treedt met minder regelmatig geplaatste ,
kleinere palissaden in verbinding en lost zich eindelijk op in een
elastisch net- en balkenwerk, dat voor een klein deel met de
sclera , grootendeels echter met de ciliairspier samenhangt a).

Tot zooverre verhoudt zich de streek bij paard en rund gelijk.
Voor het verdere noodzaken verschillen tot eene afzonderlijke be-
schrijving.

Bij het paard zijn de palissaden in verschillende meridianen op
verschillende wijze ingeplant. In den verticalen meridiaan zijn zij
naar buiten van den hoornvlieszoom geplaatst en gepigmenteerd ,
in den horizontalen meridiaan bereiken zij even naar binnen van
den hoornvlieszoom de membraan en zijn arm aan pigment. Van
daar dat aan het levende dier in de richting der ooglidspleet het
witte ligament door het hoorn vlies heen zichtbaar is ; in den lood-
recht daarop staanden meridiaan daarentegen het zwarte ligament
achter de sclera verborgen ligt. Men ziet ter weerszijden de iris
door een sikkelvormigen grauwwitten zoom begrensd, waarin de
kopjes der palissaden als witte puntjes en streepjes te onderschei-
den zijn. De symmetrie van het paardenoog is niet beperkt tot
de genoemde deelen , maar strekt zich tot het geheele oog uit,
zoodat het symmetrie-vlak door den horizontalen of verticalen
meridiaan gevormd wordt. Slechts het zijdelings intreden der ge-
zichtszenuw stoort de symmetrie (Fig. 1).

]) Bij het paard staan gemiddeld 5 palissaden op 1 mm., bij het rund 10 palis-
saden op 1 mm.

De streek waar het ligamenturü pectinatum niet of weinig ge-
pigmenteerd is , leent zich het best tot histologisch onderzoek.
Op doorsneden merkt men op, dat de in de membrana Descemeti
gedrongen vezelbundels tot op korten afstand der voorste opper-
vlakte naderen doch in geen enkele doorsnede deze bereiken. Op
eenvoudiger wijze vervaardigde praeparaten leeren hetzelfde:

Men scheurt met eene discisienaald de membrana Descemeti
van het hoornvlies en zet deze scheiding voort tot aan de andere
zijde van den hoornvlieszoom en van de aanhechtingsplaats van
het ligamentum. Dan snijdt men met eene fijne scherpe schaar
de palissaden nabij de membraan af, maakt het praeparaat los
van de naburige weefsels en legt het in veel glycerine op een
objectglas met het ligamentum naar onder gekeerd. Stelt men bij
matige vergrooting met de mikrometerschroef de verschillende
onderdeden van het praeparaat in , dan kan in de eerste plaats
worden vastgesteld, dat het hoogste punt der in de membraan ge-
drongen irisuitloopers in een lager niveau gevonden wordt dan
de buitenvlakte der membrana Descemeti, welke aan fijnkorre-
lig pigment of pigmentcellen kenbaar is.

Tevens ziet men hoe de verschillende palissaden binnen in de
membraan van Descemet ombuigen en onderling samenhangen
door verbindingsstukken , welke evenwijdig met de oppervlakte
verloopen. In praeparaten waar de achtervlakte der M. Desce-
meti naar boven gekeerd is , bestudeert men deze verbindingsstuk-
ken het best. Zij loopcn zeer uiteen in dikte en pigmentgehalte ;
gedeeltelijk verloopen zij in de richting van een parallelcirkel van
het oog, gedeeltelijk naderen zij meer of min een meridiaan.
Waar zij de achtervlakte der membraan nabijkomen , zwelt deze
plaatselijk aan, zoodat de halve koker vau glasvlies, welke de
bundel van achter omgeeft als een bergrug zich boven het overige
der membraan verheft. Ontelbare fijne evenwijdige lijntjes zijn de
uitdrukking van een laagsgewijzen bouw, die elders in de M. Des-
cemeti slechts door maceratie kan worden aan het licht gebracht.

Naar achter toe neemt de dikte der M. Descemeti snel af en
houdt zij eindelijk op. In hare plaats treedt een net van balken,

die nagenoeg evenwijdig loopen met den hoornvliesrand. Zij vor-
men anastomoseerende dunne cylindrische strengen (12 — 20 /«),
die weder uit fijne lagen bestaan en in een centraalkanaal (2.5 — 4.5
p) eenig bindweefsel herbergen.

Het bindweefsel is evenmin als dat der vroeger beschreven ver-
bindingsstukken door kleurmiddelen of andere chemische agentiën
te bereiken. Daarom levert het gepolariseerde licht een welkom
reagens. Zooals te verwachten was , vindt men den centralen
streng dubbelbrekend , den wand enkelvoudig brekend. In het
donkere gezichtsveld ziet men daarom slechts het in de as der
strengen bevatte weefsel verlicht.

Vooral praeparaten uit het niet gepigmenteerde gedeelte geven
fraaie objecten voor het onderzoek in gepolariseerd licht. Daar
het bindweefsel slechts loodrecht op de richting der vezels dub-
belbrekend is , leent zich het eene praeparaat daartoe meer dan
het andere. Zoo was in het praeparaat der Figuur 3a den top der
palissade in gepolariseerd licht gedeeltelijk donker, omdat de richting
der vezels te veel de optische as van het mikroskoop nabij kwam.

Ook bij het rund dringen de zeer regelmatig geplaatste palis-
saden tot nabij de voorste oppervlakte in de membraan van Des-
cemet, zonder deze te bereiken. De in de membraan geboorde
kanalen zijn scherp kegelvormig, zoodat het aantal der naar bin-
nen gedrongen fijne vezels langzamerhand verminderen moet ,
hetzij door samensmelten van vezels , hetzij door hunne aanhech-
ting aan den wand van het kanaal. Slechts een zeer fijne bun-
del blijft eindelijk over. Deze buigt zich ongeveer loodrecht om
en vereenigt zich met een anderen bundel van fijne vezels , die in
de dikte der M. Descemeti ingesloten ligt en een parallelcirkel
rondom de voorste oogkamer beschrijft. De verbindingsstukken
zijn hier dus anders dan bij het paard gevormd. Zij zijn meer
zelfstandig , terwijl zij bij het paard geheel door de palissaden
worden geleverd (Fig. 4).

Het is opmerkelijk dat een tweede reeks kleinere palissaden,
welke regelmatig achter de eerste ligt, zich anders gedraagt en

wel zóó als de iris-uitloopers van het paard. Zij haugen door
dunne bogen te samen , welke ten deele buiten , ten deele in het
glasvlies verloopen.

Om de beschreven structuur waar te nemen , heeft men een ge-
schikt object noodig, namelijk een nagenoeg pigmentloos oog.
Met discisienaald en fijne schaar kan men daarvan gemakkelijk
goed verstaanbare praeparaten vervaardigen , die deels aau de voor-,
deels aan de achterzijde moeten worden bezichtigd.

Een enkele pigmentcel, bij jonge dieren een regelmatig endo-
thelium , doet de ligging van de voorste oppervlakte van het glas-
vlies kennen , zoodat men zich gemakkelijk overtuigt dat de iris-
uitloopers zoover niet reiken. Het gepolariseerde licht is vooral
zeer nuttig om het eindigen van de palissaden der eerste reeks
na te gaan. De ombuigende vezels en die van den beschreven
circulairen bundel zijn fijn en weinig lichtbrekend. In het pola-
risatie-mikroskoop worden zij glanzend wit, wanneer elk onder-
deel van de juiste zijde verlicht wordt.

Bij den mensch treden de eerste veranderingen in de membrana
Descemeti reeds V2 mm. vóór de aanhechting der iris op. De en-
dothelcellen worden kleiner , zóó klein dat het endothelium een
dicht tapijt van vlak aaneenstaande kernen vormt. Te dezer plaatse
worden gewoonlijk de bekende locale verdikkingen der Descemeti
gevonden , die zich voordoen als op de achtervlakte van het vlies
gelegen fijne, glasheldere druppels.

De zone der kleine endotheliën is 0.2 mm. breed. In hare
tweede helft bestaat de M. Descemeti reeds uit twee lamellen ,
die beide met endothelium bekleed zijn. De bovenste lamel lost
zich spoedig op in een net met wijde mazen , welks vezels 2 — 7 y,
dik zijn en langwerpige endotheliën dragen. Dit net ligt los op
de volgende lamellen. In den hoek der voorste oogkamer buigt
het zich om en gaat op de iris over. Daar het slechts ééne laag
vormt, is het in den regel op goed meridionale doorsneden niet
te zien. Henle echter heeft het in zijne Anatomie afgebeeld in
een zeer scheef verloopende doorsnede. De reactie van het gepo-

lariseerde licht toont dat het net werkelijk van de M. Desceineti
afstamt, en geen bindweefsel is.

De dieper liggende lamellen , die eveneens in gepolariseerd licht
donker blijven, vormen samenhangende, doorboorde platen, die
bestaan uit eerst meridionaal, later transversaal gerichte vezels.
Nabij den hoek der oogkamer breiden zij zich waaiervormig uit
en deelen zich verder. Daar het aantal verbindingen hier zeer
toeneemt , gaat het karakter van platen verloren en vormt zich
uit de gezamenlijke platen een caverneus elastisch weefsel, dat
voor een klein deel in de iris opgaat , grootendeels echter tot aan-
hechting voor de ciliairspier dient.

Bovenstaande beschrijving van den hoek der voorste oogkamer
bij den mensch is grootendeels slechts eene herhaling van von
Recken's voortreffelijke verhandeling *), die wel dikwijls aange-
haald, doch niet genoeg bekend is geworden. Ik zoude haar niet
hebben herhaald , wanneer ik niet hier ter plaatse behalve de
reeds beschreven bijzonderheden een eigenaardigen kringswijs ver-
loopenden bindweefselbundel in de M. Descemeti had aangetroffen ,
die ik als analogen van het ligamentum pectinatum van paard
en rund meen te mogen beschouwen.

Wanneer met de discisie-naald het periphere gedeelte der mem-
brana Descemeti zoo zuiver mogelijk van het hoornvlies wordt
afgelicht, dan vertoont het gekleurde, in glycerine gelegde prae-
paraat in de eerste plaats het net der achterste lamel, de glas-
kogels en de endotheliën. In het polarisatie- mikroskoop ontdekt
men daarenboven een glanzende streep, die wat nader moet wor-
den beschouwd. (Fig. 5d).

Zij ligt bijna l/2 mm. van den hoek der oogkamer verwijderd,
op de plaats waar de membraan begint zich te verdeelen , en
loopt parallel met den rand van het hoornvlies. Wat hare ver-
houding in gepolariseerd licht reeds deed vermoeden , kan men
ook bij gewone verlichting waarnemen: zij bestaat uit een platten
bindweefselbundel, op sommige plaatsen dik genoeg om gemak-

1) Onderzoekingen gedaan in het physiolog. labor. der Utrechtsche hoogeschool. Ie Reeks
VU. 1855.

keiijk te worden waargenomen, op andere plaatsen zoo ijl dat
het gepolariseerde licht een welkom hulpmiddel van onderzoek
is. De bundel is gemiddeld 60 p breed en altijd zoo dun, dat
hij plaats vindt tusschen de twee juist gevormde lamellen. Aan
gekleurde praeparaten, waarin door zorgzame behandeling het
endothelium bewaard is gebleven, kan men met de mikrometer-
schroef eerst het achterste endothelium, dan den bindweefselbun-
del, eindelijk het endothelium der tweede lamel instellen.

Men kan zich nauwelijks voorstellen dat deze, naar het schijnt ,
standvastige bindweefselring (ik vond hem in de 4 daarop onder-
zochte oogen) bijdraagt tot de functie der membraan van Desce-
mbt. Het verdient opmerking dat de ring op dezelfde plaats ligt
waar ook bij dieren in de zelfstandigheid dezer membraan een
bindweefselring wordt aangetroffen, die hier een deel uitmaakt van
het ligamentum pectinatum. Het ligt voor de hand te vermoeden,
dat de aanwezigheid van den ring uit de ontwikkeling moet worden
verklaard , met andere woorden dat de marginale bindweefselring der
menschelijke membrana Descemeti een rudimentair ligamentum
pectinatum voorstelt, dat van de iris gescheiden is, hetzij bij de
ontwikkeling van het individu, hetzij bij de ontwikkeling der soort.

Wat daarvan ook zij , het staat vast dat eene met het liga-
mentum pectinatum der dieren overeenkomstige verbinding in het
menschelijk oog ontbreekt. Deze afwijking in bouw hangt nauw
met twee andere samen , welke het menschelijke oog van het
dierlijke onderscheiden, te weten dat de iris bij den mensch niet
uit vezelbundels is samengesteld en dat de membraan van Desce-
met zich reeds in platen heeft opgelost vóór zij de iris bereikt.
Bij den mensch hecht zich de iris verder naar achter aan dan
bij paard en rand. Het analogon van den hoek der menschelijke
voorste oogkamer moet bij deze dieren gezocht worden ter plaatse
waar de membraan van Descemet zich in elastische platen en
balken heeft opgelost. Waar bij de dieren palissaden en de Fon-
tana'sche lymphruimten worden gevonden, bestaat bij den mensch
de voorste oogkamer nog onbeperkt.

Juni 1887.

VERKLARING DER FIGUREN.

Fig. 1. Toont nevens elkander den verticalen (V.) en horizontalen (H.)
meridiaan van het paai'denoog.

In V ligt het lig. pectin. achter de ondoorzichtige sclera,
de iris is breeder en draagt een marginale pigment-woeke-
ring , het corpus ciliare is slanker ; de orbiculus is breeder
dan in H.
Fig. 2. Rand der M. Descemeti van het paard van achter gezien.
C. hoornvlieszijde.

Naar rechts zijn de loodrecht ingeplante palissaden vlak aan
de membraan afgeknipt ; naar links vormen de ten deele
schuin ingeplante palissaden tal van anastomosen in de zelf-
standigheid der membrana Descemeti.

De fijn gestreepte deelen vormen een wal die zich verheft
boven de overige deelen der membraan.
aaa, Plaatsen waar palissaden uit de M. Descemeti treden.
Fig. 3. Doorsnede van in de M. Descemeti gedrongen palissaden bij het
paard.

c. hoornvlies-zijde,
s. sclera-zijde.
Fig. 4. De twee reeksen palissaden bij het rund.

a. Voorste reeks. De spitsen buigen in het binnenste der mem-
braan in den aldaar verloopenden fijnen bindweefselbun-
del c om.
b. afgescheurde rand der M. Descemeti.

d. verbindingen der tweede reeks palissaden, welke deels in
het glasvlies, deels er op liggen.
Fig. 5. Rand der M. Descemeti bij den mensch, van achter gezien.
aa. hoek der voorste oogkamer.

9

b. onveranderde endotheliè'n.

c. zone der kleine endotheliën en glaskogels.

d. eerste splijting der M. Descemeti , tegelijk de plaats waar de
bindweefselring gevonden wordt.

De achterste lamel vormt het net ff.

Bij ee is deze en de bindweefselring weggelaten om den oor-
sprong der tweede lamel te toonen, waarmede de overige
lamellen overeenkomen.

De bindweefselring is ten deele duidelijk te zien , ten deele
dun of niet terug te vinden ; aan den rand van het prae-
paraat bij d. treden echter de fijne vezels weder te voorschijn
welke in het gepolariseerde licht dubbelbrekend worden ge-
vonden.

ORNITHOLOGIE VAN NEDERLAND

WAARNEMINGEN IN 1886

BIJEENGEZAMELD DOOK

MX HERMAN ALBARDA

TE LEEUWARDEN.

Door de welwillendheid van de heeren Mr. J. P. Wickevoort
Crommelin, te Haarlem, Mr. H. W. de Graaf, te 's Gravenhage ,
K. N. Swierstra , te Amsterdam , A. A. Van Bemmelen *) , te Rot-
terdam , Th. Nieuwenhuisen Jr. , te Lisse , M. Djs, te Soest en
P. 0. C. Duijzend , te Groningen , ben ik in staat het volgende
mede te deelen, omtrent hetgeen in 1886 werd waargenomen,
betrekkelijk het voorkomen van voor onze Fauna min of meer
zeldzame vogels.

Falco JBarbarus, L. Falco peregrinoïdes , Temminck. Barbarijsche
of kleine Slechtvalk. Een 9 werd, 2 October, op de heide bij
Cromvoirt .(N. Brab.) gevangen en later, door den Heer Vanden
Bogaert , te 's Hertogenbosch , aan den Amsterdamschen dieren-
tuin geschonken (Swierstra).

Dit is het tweede voorwerp van deze in Afrika tehuis behoo-
rende valk , hetwelk in ons land , ja in westelijk Europa , werd

1) De waarnemingen van den Heer Van Bemmelen werden reeds medegedeeld in het
Verslag van de Vergadering der Ned. Dierk. Vereeniging, van 14 November 1886,
doch worden, ter bevordering van volledigheid, hier herhaald.

11

waargenomen. In het Leidsch Museum is een (-j", hetwelk, in den
herfst van 1857 , op de heide bij Valkenswaard (N. Brab.) werd
gevangen en tot 4 Augustus 1862 in het leven werd gehouden (A.).

Pandion haliaetus , L. Vischarend. Twee jonge vogels hielden
zich , in September 1885 , in de Kralingsche plassen (Z. Holl.) op.
Nadat de heer Cankrien één daarvan had geschoten, verdween de
andere (v. Bemin.). Een <ƒ werd , 3 September 1886, te Vogelen-
zang (N. Holl.) geschoten (Swierstra).

Milvus regalis , Brisson. Wouw. In October werd te Masten-
broek (Overijssel) een (ƒ geschoten (Swierstra).

Milvus aetolius, Vieillot. M. ater, Daudin. M. migrans, Hart-
laub. Zwartbruine wouw. Een cf werd , 29 Mei , in de Heeren-
duinen bij Santpoort , onder Velsen (N. Holl.) gevangen en maakt
deel uit van niijne verzameling , waarin bovendien een 9 is i het-
welk , 21 April 1874, in het bosch te Vogelenzang bij Haarlem
(N. Holl.) werd geschoten (Cromm.). Vele jaren geleden werd te
Harderwijk (Gelderl.) een voorwerp gevangen, en een oud cf, het-
welk, 4 Juni 1860, bij Voorhout (Z. Holl,) werd geschoten, wordt
in het Leidsch Museum bewaard.

Deze soort werd alzoo vier malen in ons land waargenomen (A.).

Lanius minor, Gmelin. Kleine klap-ekster of klaau wier. In mijne
mededeelingen omtrent het jaar 1885, heb ik, het voorwerp,
hetwelk in de verzameling van Natura Artis Magistra te Amster-
dam wordt bewaard, besprekende, gezegd, dat het, »naar de Heer
Crommelin zich meende te herinneren , in 1854 te Lisse zoude
zijn geschoten". Later is mij gebleken, dat deze mededeeling,
welke ik van een derde had ontvangen , op misverstand berust
en de heer Cr. zich nimmer in dien zin heeft uitgelaten. De aan-
gehaalde woorden moeten dus als niet geschreven worden be-
schouwd (A.).

12

Pastor roseus , L. Rosé spreeuw. De Amsterdarasche dierentuin
ontving, in September, wederom een voorwerp uit Harderwijk.
(Gelderl.) (S wierstra).

Cyanecula suecica , L. Blaauwborstje. In dezelfde maand ontving
gemelde inrichting een , den 9 Mei , te Nunspeet (Gelderl.) gevan-
gen cf van Cyanecula caerulecula , Pallas. Het had de borstvlek ,
die bij C. Suecica wit is , fraai kastanjebruin , de bruine streep
over de borst breeder en alle kleuren levendiger, terwijl het bo-
vendien ook iets grooter was. Het was in alle opzigten gelijk
aan de afbeelding in Dresser's Birds of Europe. Gedurende het
ruijen bleef de borstvlek kastanjebruin (Swierstra).

Deze verscheidenheid, die, zoo 't schijnt, enkel binnen den
poolcirkel of in hooge bergstreken broedt, wordt door sommige
schrijvers als eene afzonderlijke soort beschouwd , door anderen
als een ras, door nog anderen als een overgangsvorm. Het is ons
niet bekend , dat zij vroeger in ons land werd waargenomen (A.).

Ruticilla Tithys , Scopoli. Zwarte roodstaart. Meermalen werd
opgemerkt, dat deze soort zich jaarlijks meer naar het noorden
uitbreidt. Terwijl zij in N. Brabant, Limburg en Gelderland op
vele plaatsen broedt, vertoonde zij zich in de overige provinciën
ieder jaar zonder tot broeden te komen. De Heer Dys schrijft
mij , dat zij vroeger te Soest (Utr.) niet voorkwam , maar thans
ook aldaar menigvuldig broedt (A.).

Pratincola rubicola, L. Roodborst-tapuit. 26 Maart 2 stuks bij
Paterswolde (Drenthe) waargenomen. (Duijz.) en 25 Mei te Soest
(Utr.) (Dys).

Alauda arborea, L. Boomleeuwrik. Broedt ook te Soest (Utr.)
Budytes flavus , L. Var. Rayi, Bonap. Motacilla flaveola, Tem-

13

minck. In Mei werden twee -voorwerpen te Harderwijk (Gelderl.)
gevangen (Swierstra).

Motacilla sulphurea , Bechstein. Groote gele kwikstaart. In den
's Gravenhaagschen dierentuin en op tuingrond daarnaast werden
waargenomen: 1 voorwerp den 25sten Januari, 1 den 28 Septem-
ber, 1 den 6den, 9den en 10ilen October, 3 den 2d«» November
en daarna tot bet einde van December nu en dan een (de Graaf).

Regulus ignicapillus , Naumann. Vuurgoudhaantje. 11 Septem-
ber een cT te IJmuiden (N. Holl.) (Swierstra). In November werd
een oud <ƒ dood gevonden in bet boscb te Rys (Friesl.) (A.).

Plectrophanes lapponicus , L. Ysgors. De 's Gravenhaagscbe die-
rentuin ontving 23 October, 2 en 10 November onderscbeidene
voorwerpen , welke , volgens opgaaf , bij Harderwijk (Gelderl.) wa-
ren gevangen (de Graaf).

Passer montanus , L. Ringmusch. Een, 7 October, te Harder-
wijk (Gelderl.) gevangen voorwerp is geheel wit met eene sche-
merachtige teekening (Swierstra).

Columba oenas, L. Kleine boschduif. De Amsterdamsche dieren-
tuin ontving, 7 Juni, een Q uit Velp ("Gelderl.) en den 27sten dier
maand een oud cT uit 's Gravel and (N. Holl.) (Swierstra): de
's Gravenhaagscbe dierentuin een exemplaar uit Soest (Utrecht)
(de Graaf). Te Leeuwarden (Friesl.) was, in October, een voor-
werp bij een handelaar in wild (A.). In den nazomer, werd te
's Graveland , gedurende eenigen tijd , eene vlugt van 8 stuks
waargenomen, door den heer F. E. Blaauw, die vermoedde, dat
de jonge vogels aldaar of in de omstreken waren uitgebroed
(v. Benim.).

Werd deze soort herhaaldelijk , op onderscheidene plaatsen van
ons land waargenomen , zoo werd , voor zoover ons bekend is ,
nog nimmer eene broedplaats daarvan aangewezen. Daarom ver-

14

dient het volgende, ook met het oog op de waarneming door den
heer Blaauw gedaan , vermelding.

Jhr. Mr. J. M. van Beijma , van Leeuwarden , merkte , toen hij
zich in Augustus te Soestdijk bevond , in het bosch aldaar , een
dezer vogels op. Toen hij dit aan den heer Dys mededeelde , gaf
deze hem te kennen , dat aldaar jaarlijks een aantal paren broe-
den en vertoonde hem een paar jonge , uit het nest genomen vo-
gels. Later ontving de heer v. B. ook een paar jongen.

Deze onderscheiden zich op het eerste gezigt van de jongen van
den veldvlugter ( Columba livia , L.) doordien de vederen van den
benedenrug niet wit zijn , maar dezelfde licht blauwe leikleur heb-
ben , als de geheele bovenzijde en de zwarte dwarsbanden op de
vleugels slechts door enkele vlekjes zijn aangeduid. Deze vogels
hebben den winter in eene opene volière goed doorgebragt en
hebben thans de kleuren der ouden.

Ten gevolge van de zucht om alle boomen , wier groei begint te
verminderen , op te ruimen , bestaat er voor deze soort , die haar nest
in holle boomstammen maakt, in ons land slechts weinig gelegen-
heid te broeden. Vandaar hare betrekkelijke zeldzaamheid (A.).

Oedicnemus crepitans, Temminck. Griel. In de duinen onder
Wassenaar (Z. Holl.) werd 20 April en 1 Mei telkens een voor-
werp geschoten (de Graaf).

Strepsilas interpres , L. Steenlooper. Een Q werd , 2 Februari ,
te Diemen (N. H.) gevangen (Swierstra).

Scolopax rusticola, L. Houtsnip. Op het landgoed Veenenburg,
onder Lisse (Z. H.) werd , door den boschwachter Van den Burg,
eene houtsnip broedende op vier eijeren waargenomen (Nieuwenh.).

Tringa pygmaea, Latham. T. platyrrltyncha , Temminck. Breed-
bekkige strandlooper. De Amsterdamsche dierentuin ontving, 20
Maart, van Diemen (N. Holl.) 5 mannetjes (Swierstra).

15

JRecurvirostra avocetta, L. Kluit. 15 Augustus 2 mannetjes en
1 wijfje en 16 September een jong cf op Texel. (N. Holl.) (Swier-
stra). 5 April een cT op Ameland (Friesl.) (A.).

Ardea stellaris , L. Roerdomp. Ten gevolge van den langduri-
gen en strengen winter van 1885/86 bezweken in de provinciën
Utrecht, Overijssel, Friesland en Groningen vele voorwerpen (A.).

Cygnus Bewickii , Yarrel. C. minor, Keys. en Bias. Kleine zwaan.
In Januari werden twee jonge voorwerpen bij 's Hertogenbosch
(N. Brab.) gevangen (v. Bemm.).

Anser cinereus , Mey. en Wolf. Wilde gans. Een paar jonge ,
onder Beets (Friesl.) uitgebroede vogels werden , 7 Juli , door ons
aan den Amsterdamschen dierentuin aangeboden en verkeeren al-
daar nog in den besten welstand (A.).

Fuligula nyroca. Güld. Witoogeend. 4 November werd een Q bij
Molkwerum (Friesl.) geschoten (A.).

Sterna Dougalli, Montagu. Dougall's zeezwaluw.

Op den 3 November vonden wij bij een handelaar in wild al-
hier vijf stuks , twee ouden en drie jongen , van deze soort , welke
eenige dagen te voren, bij ruw weder, aan de kust, onder Hal-
lum en Ferwerd , (Friesl.) in staltnetten waren gevangen.

De ouden vielen terstond in het oog door de gele ]) pooten ,
zwarten bek met een weinig kersrood aan de basis en de buiten-
gewone lengte van de buitenste pennen van de staart, waardoor
deze veel dieper gevorkt is , dan bij St. hiruhdo , L. De jongen
hadden vleeschkleurige pooten.

1) De kleur der pooten is bij levende voorwerpen en in den zomer waarschijnlijk veel
hoogcr, meer roodachtig. Vandaar het groot verschil in de beschrijving daarvan. Deg-
land noemt haar rood; Montagu fraai oranje; Meijer, Brehm, Keyserlingh en Bla-
sius oranje; Seebohm bleekvermillioen; Temminck, kersrood, Naumann geelrood of
roodgeel; Savi en Schlegel geel.

16

Dit is de eerste maal , dat het voorkomen van deze soort in ons
land wordt opgemerkt. In mijne „Naamlijst der in de provincie
Friesland waargenomen vogels" heb ik ten onregte St. paradisea ,
Brünnich als synoniem beschouwd met St. Dougalli, Montagu en
daardoor het, op 16 October, bij Leiden geschoten voorwerp,
een oud cf", als tot deze soort behoorende vermeld. Het behoort
tot Sterna paradisea, Brünnich (1764) = St. macrura, Naumann
(1819) — St. arctica, Temminck (1820) = St. argentata, Brehm
(1822) — St.Nitschii, Kaup. (1824).

Sterna Dougalli, Montagu (1813) is = St. paradisea, Keijserlingh
en Blasius (nee Brünnich) (1840) = St. Douglasi l), Schlegel (1863).

Ofschoon St. Dougalli, Montagu thans voor het eerst en St.
paradisea, Brünnich slechts éénmaal in ons land werden waarge-
nomen , is het , naar ons oordeel , hoogst waarschijnlijk , dat beide
soorten meermalen onopgemerkt onze kusten bezoeken.

St. Dougalli, Montagu toch broedt aan de oostkust van Enge-
land, in Norfolk en op de Farne-eilanden in Northumberland ,
en het is dus waarschijnlijk , dat nu en dan , door hevige stor-
men , enkele voorwerpen naar onze kusten zullen worden verslagen.

St. paradisea, Brünnich broedt aan de kusten van de Oostzee
en aan die en op de eilanden van de Noordzee, volgens Droste-
Hulshoff, ook op Borkum, en daar zij nimmer de binnenwateren
bezoekt, maar zich altijd aan de zee houdt, is het vrij zeker, dat
zij , op hare jaarlijksche reizen naar de Middellandsche zee en de
westkust van Afrika, langs onze kusten zal trekken. Temminck
zegt van laatstgenoemde soort: » visite dans les fortes tempêtes
»du nord-ouest les cótes de Hollande" en van eerstgenoemde: »on
»le voit accidentellement en aoüt et septembre sur les cötes de
» Hollande". Desniettemin heeft het Museum te Leiden, behalve
het genoemde voorwerp van St. paradisea , nimmer eenig inlandsch
exemplaar van een van beide soorten bezeten.

Het is daarom van groot belang meer aandacht aan de soorten
van dit geslacht te wijden.

1) Klaarblijkelijk eene misstelling, want kolonel Montagu noemde de soort naar Dr.
Mac Dougall, van Glasgow, die haar het eerst ontdekte.

17

Voor hen, die in de gelegenheid mogten komen gevangen of
doode zeezwaluwen te onderzoeken, kan welligt het volgend schema
van eenig nut zijn , om de soorten , behoudens nader nauwkeurig
onderzoek, op het eerste gezigt te onderscheiden.

1. Pooten oranje, bek oranje met zwarte punt . . . .minuta, L.

2. Pooten geel of roodgeel , bek zwart met een weinig kersrood
aan de basis Dougalli , Montagu.

3. Pooten rood.

a. Bek geheel rood paradisea , Brünnich.

b. Bek rood met zwarte of bruine punt hirundo, L.

4. Pooten zwart.

a. Bek geheel zwart anglica, Montagu.

b. Bek zwart met gele punt cantiaca, Gmelin.

c. Bek rood met zwarte punt caspia , Pallas.

(A.)

Chroicocephalus ridibundus , L. Kokmeeuw. Zoowel oude als jonge
voorwerpen van deze soort waren gemeen op de Maas , te Rotter-
dam (Z. H.) van November 1886 tot 28 Maart 1887. Zoo ook te
Zierikzee (Zeel.) 23 December 1886 en 9 Januari 1887 werden
voorwerpen bij Delft (Z. Holl.) opgemerkt en 29 December een
exemplaar bij Leiden (Z. Holl.) in de nabijheid van een weiland,
hetwelk , uit de verte gezien , geheel met vogels van deze soort
bezet scheen te zijn (de Graaf). Hieruit blijkt alzoo, dat de kok-
meeuw, ook in vrij strenge winters, in grooten getale, hier te
lande, aan of in de nabijheid van de kust, overblijft (A.).

Podiceps rubricoüis , Latham. Roodhalsfuut. Werd, in het laatst
van Augustus aan de Kaag (Z. Holl.) door W. Verhoog gescho-
ten (Nieuwenh.). Op den 6 Maart werd een 9 onder Hallum
(Friesl.) aan de kust geschoten (A.).

Het medegedeelde bewijst, dat in 1886 wederom vrij belang-
rijke waarnemingen zijn gedaan. Wij kunnen hen , die belang

2

18

stellen in de kennis van onze Fauna, niet genoeg aanbevelen,
om, zoo zij in de gelegenheid zijn iets merkwaardigs waar te
nemen, daarvan nauwkeurige aanteekening te houden en deze
openbaar te maken of ons mede te deelen.

Leeuwarden, Mei 1887.

DE ONTWIKKELING EN DE BOUW DER
BURSA FABRICIL

DR. K. E. WENCKEBACH.

Met Plaat II— V.

INLEIDING.

Opgewekt door een prijsvraag , door de Philosophische Faculteit
te Amsterdam uitgeschreven , begon ik met een onderzoek naar
den bouw en de ontwikkeling der Bursa Fabricii bij vogels.

De Bursa Fabricii, dus genoemd naar haar ontdekker Fabricius
ab Aqua-Pendente , is een klierachtig , zakvormig orgaan , dat
bij jonge vogels in open gemeenschap staat met de cloaca en wel
door een meer of minder wijde uitvoergang, die in den achter-
wand van de onderste afdeeling der cloaca zich opent. De naam ,
dien de poeliers hier te lande aan dit orgaan geven , is »de
jeugd", een naam waaruit blijkt, dat ook aan de poeliers het
feit bekend is., dat oudere vogels dit orgaan missen. Gallen ver-
haalt, dat in Duitschland de Bursa Fabricii bij de duivenfokkers
bekend staat onder den naam van »die Mutter".

Aanvankelijk meende ik mij bij dit onderzoek op een vrij onont-
gonnen terrein te begeven , doch weldra verdween deze illusie
door het vinden van een zeer uitgebreide en ook recente litera-
tuur, zoowel wat den bouw als wat de ontwikkeling van het
nog altijd vrij raadselachtig orgaan betreft.

20

Moeilijkheden van allerlei aard deden zich bij het onderzoek
voor. Slechts pas gestorven of geslachte vogels zijn voor het on-
derzoek geschikt, daar het weefsel der Bursa Fabricii zeer spoe-
dig verandert en de vogels , die in gevangen staat sterven , veelal
aan ingewandsziekten schijnen te gronde te gaan; waardoor
het rottingsproces in de spijsverteringsorganen des te spoedi-
ger na den dood intreedt. Wel zijn er een aantal vogels dage-
lijks levend te verkrijgen , maar vooral voor een stadbewoner
zijn de vertegenwoordigers van vele groepen van vogels slechts
zeer moeilijk in verschen of geconserveerden toestand verkrijg-
baar. Immers, gewoonlijk worden slechts de huid of het skelet
van den vogel gepraepareerd , uiterst zelden treft men goed ge-
conserveerde intestina in verzamelingen aan. De meeste teleurstel-
lingen berokkende mij het feit, dat de Bursa Fabricii bij oude
vogels meestal geheel en al verdwenen is , waardoor vrij veel
tijd en materiaal verloren gingen.

Als het voornaamste punt ter onderzoeking heb ik den micros-
copischen bouw en de ontwikkeling der bursa beschouwd. De
macroscopische bouw toch vertoont weinig bij zonderheden of be-
langrijke verschillen bij de groepen der vogels onderling en is
ook reeds zeer nauwkeurig bekend uit talrijke onderzoekingen ;
alleen Forbes onderzocht in dit opzicht negentig species , een ge-
tal , dat ik bij lange na niet heb kunnen bereiken.

Het overzicht der literatuur bevat uitsluitend den inhoud der
verhandelingen van vroegere schrijvers over dit onderwerp , ter-
wijl de critiek op de daartoe in aanmerking komende werken in
de afzonderlijke hoofdstukken geleverd wordt.

Uit den aard der zaak was het hoen de species waarbij ik het
volledigst de ontwikkeling der Bursa kon nagaan. In overeenstem-
ming daarmede heb ik in ieder hoofdstuk de beschrijving van
het orgaan bij het hoen vooropgesteld, om daaraan de resulta-
ten van het onderzoek bij andere species te doen aansluiten.

De onderstaande lijst bevat de namen der 32 species waaraan
ik een onderzoek naar de Bursa Fabricii heb ingesteld. In de
systematiek heb ik het handboek van Claus gevolgd.

21

le Orde. Gallinacei.

Fam. Phasianidae.

Gallus domesticus. L.
Fam. Tetraonidae.

Perdix cinerea. Briss.

2« Orde. Natatores.

Fam. Lamellirostres.
Anas domestica L.
Anas tadorna L.
Anas (s. Fulix) nigra L.
Fuligula rufina. Br.
Cygnus atratus. L.
Fam. Laridae.

Larus canus. L.
Larus marinus. L.
Larus argentatus. L.
Sterna hirundo. L.
Sterna cantiaca. L.

3e Orde. Grallatores.

Fam. Charadriidae.

Vanellus cristatus. M. &W.

Haematopus ostralegus. L.
Fam. Scolopacidae.

Totanus calidris. Bechst.
Fam. H e r o d e i.

Platalea leucorodia. L.

4e Orde. Columbinae.

Fam. Columbidae.

Columba domestica. L.

5e Orde. Scansores.

Fam. Picidae.

Picus major. L.
Fam. Psittacidae.

Platycercus eximius. Shaw.

22

6e Orde. Passeres Dentirostres.
Fam. Corvi da e.

Corvus Corona. L.
Fam. S t u r n i d a e.

Sturnus vulgaris. L.
Fam. Turdidae.

Luscinia luscima. L.

Conirostres.
Fam. Alaudidae.

Alauda arvensis. L.
Fam. Fringillidae.

Fringilla domestica. L.

Fringilla coelebs. L.

Fringilla. sp.

7e Orde. Raptatores.

Fam. Strigidae.

Strix flammea. L.
Fam. Accipitrinae.

Astur palumbarius. L.

Astur nisus. L.

Buteo vulgaris. L.

8e Orde. Cursores.

Fam. Struthionidae.

Struthio camelus. L.
Fam. Rheïdae.

Rhea Americana. Lam.

OVERZICHT DER LITERATUUR.

De Bursa Fabricii is het eerst in 1604 beschreven door Fabrl-
cius ab Aqua Pendente , den beroemden Hoogleeraar van Pa-
dua, naar wien het orgaan zijn naam ontving.

In zijne: Opera omnia (1) *) zegt Fabricius op pag. 3 van
Cap. 1 het volgende: »Tertium quod in podice est adnotandum,
»est duplex vesicula, quae in ima ejus parte ad os pubis super -
»eminet, et conspicua, exteriorque apparet, simulatque uterus jam
»propositus conspectui sese offert; quae cum sit pervia, ita ut
»ab ano ad ipsum uterum et ab utero in ipsam, ut puta superius,
»infra foramen pateat, ex altera autem , extremo clausa sit, hanc
» existimavimus esse locum , in quem gallus semen inmittit , porrigit-
»que inibi servetur".

Uit deze beschrijving en uit een daaraan toegevoegde vrij on-
duidelijke afbeelding blijkt, dat Fabricius ab Aqua Pendente het
orgaan voor een dubbele (parige) blaas aanziet, die aan de achter-
zijde in de cloaca uitmondt en waarin de haan het Sperma de-
poneert. Dit kan (zooals Fabricius verder zegt) geruimen tijd,
ja een jaar lang daarin bewaard blijven, en later de door den
oviduct nederdalende eieren bevruchten.

Het eerst wordt de Bursa Fabricii daarna weder vermeld door
Harvey (2) ia 1641.

Reeds deze onderzoeker komt op tegen Fabricius' verklaring

1) De achter de namen geplaatste nummers verwijzen naar de literatuuropgave.

24

van de fuuctie der Bursa, voornamelijk omdat ze ook bij vogels
van het mannelijk geslacht voorkomt; hij voegt er aan toe :

»Accedit quod foramen valde exiguuni et obscurum sit, ut tan-
»tae utilitatis non apparet, vix enim aciculum aut setam admit-
»tit et in cavitatem caecam termiuatur."

Onze beroemde landgenoot Reynier de Clraaff (1668) (3)
kon zich ook niet vereenigen met de door Fabricius aan de Bursa
toegekende functie, getuige het volgende :

»Nos verum talem ejus usum non agnoscimur, quia promiscue
» tam gallis quam gallinis inest , et nullam cum ovario communi-
»cationem habet."

Morgagni (4) meent, dat de Bursa geheel bij de cloaca gere-
kend moet worden, om verschillende reden: »Eam ergo ad clo-
»acam potius quam ad uterum spectare existimo , propterea quia
»non solum figura a Graaffio in eadem Tabula proposita , verum
»etiam tunicarum structurae modo et secreti humoris colore bi-
»nis iis subrotundis Folliculis persimilem esse, animadverti qui
»ad extremum canis intestinum hunc atque hinc locati , brevi collo
»in ipso podice desinente cinereum et graveolentem mucum excer-
»nunt."

Bij Peyer (5) wordt (in 1682) de Bursa Fabricii beschreven
als een membraneuse blaas , die door een wijde opening met de
cloaca communiceert, tusschen uterus en ureteren is gelegen, doch
daarmede in geen gemeenschap staat.

PerrauM (1699) (6) ziet in de Bursa een derden blinddarm
en vergelijkt kleine zakjes, die zich aan den einddarm van den
Struisvogel bevinden, met de anaalklieren van Carnivoren.

Schneider (1784) (7) schijnt niet bekend geweest te zijn met
hetgeen vroegere onderzoekers over de Bursa schreven; hij meent
ten minste hierin een orgaan te zien, waarin de eieren eenigen
tijd bewaard blijven en rijp worden; een meening die natuurlijk
vervalt met constateeren van de aanwezigheid der Bursa bij beide
geslachten (Harvey).

BlumenbaclTs Handbuch der vergleichenden Anatomie (1805)
(8) stond niij niet ten dienste. Volgens Gallen (45) komen de re-

25

sultaten van dezen onderzoeker op het volgende neder: De Bursa
Fabricii biedt bij de verschillende soorten van vogels verschil in
vorm aan , ze is eivormig of langwerpig. Blumenbach is de eerste ,
die opmerkt, dat de Bursa bij jonge vogels het grootst is en bjj
oudere vogels grootendeels atrophieert.

Terwijl hij Fabricius' meening omtrent hare functie tracht te
wederleggen door op de aanwezigheid bij beide geslachten te wij-
zen , gaat hij verder en beweert , dat de Bursa bij den haan zelfs
grooter is en vrijer in het abdomen ligt dan bij de hen.

Ze hangt samen met de cloaca en opent zich daar aan den voor-
sten rand van een kleine verhevenheid (scutellum). De grootte
van dit scutellum zou in omgekeerde reden staan tot de grootte
der Bursa.

Waarschijnlijk geleid door het onderscheid, dat hij bij de twee
geslachten vond , schrijft hij bij het mannelijk geslacht aan de
bursa een functie toe , die bij het wijfje zou ontbreken ; hier toch
zou de bursa slechts rudimentair aanwezig zijn.

Tannenberg (1810) (9) meent de Bursa Fabricii, hoewel met de
geslachtsorganen in verband staande , niet daartoe te mogen rekenen.

Hij wijst daarbij op het voorkomen van het orgaan bij zeer
jonge dieren terwijl ze later bijna geheel te gronde gaat: iets wat
ten eenenmale strijdig is met alle begrippen van geslachtsfunctie.

Tannenberg geeft hierbij een zeer goede afbeelding van de
lange, cylindervormige Bursa van een jonge eend.

Volgens Tiedemann (1810) (10) verschilt de vorm der Bursa,
die hij in hoofdzaak evenals zijn voorgangers beschrijft, bij ver-
schillende geslachten.

Ze is een ovale bij de hoenders en andere vogels; langwerpig
ovaal bij den havik en den reiger; langwerpig onder anderen
bij de eenden ; bij de gans is zij een kleine ronde zak of indeu-
king, die zich in den achterwand der cloaca bevindt.

Spangenberg (1813) (11) meent evenals Blumenbach, dat de
Bursa slechts bij de mannelijke dieren functioneert; hij verge-
lijkt haar verder, als vele zijner voorgangers, met de anaal-
klieren, die bij vele andere diersoorten voorkomen.

26

Geoffroy St. Hilaire (1822) (12) hield de Bursa Fabricii voor
een »bourse copulatrice" en voor analoog aan den uterus en de
zaadblaasjes.

Hij is de eerste , die van een Tunica muscularis der bursa spreekt.
De follikels zijn volgens hem klieren , die een slijmachtig vocht
afscheiden om de onderste deelen van de cloaca vochtig te houden.

Verder lezen wij: »I1 faut qu'elle varie beaucoup et ne soit
»pas d'une bien grande utilité.

»Elle est tapissée de plis longitudinaux comme 1'intérieur de la
»matrice de la plupart des mammifères. La position de ce bursa
» supérieure en égard a celle de la vessie urinaire rappelle cette
»même position de la matrice ou du canal éjaculateur chez les
» mammifères. Ces bursae contiennent la liqueur séminale propre a
»chaque sexe et ils se mettent en rapport avec Ie coït: c'est la
»fonction et la place des vésicules séminales.

»Notre loi des conuexions nous parte a adopter cette determi-
»nation a 1'égard du sexe male".

De eerste meer uitvoerige bespreking der Bursa Fabricii is te
vinden in een verhandeling van Barkow (1829) (13) over de
cloaca der vogels.

Deze laatste onderscheidt hij in drie afdeelingen , waarvan de
onderste (buitenste) in haar achterwand de opening der bursa be-
vat. »Beim Hahn" zegt hij, »ist die Bursa ungefahr 3 Linien
» weit hohl , erstreckt sich aber ausserdem noch 5 bis 6 Linien
» weit nach vorn , aber als ein dunnhautiger , nur aus verdichte-
»tem Zellgewebe bestehender, undurchbohrter Körper". Evenzoo
is het bij de kalkoen.

Bij een haan , wiens testikels den hoogsten graad van ontwik-
keling hadden bereikt, vond Barkow de Bursa Fabricii geheel ge-
sloten , zoodat het achterste einde , dat in de onderste afdeeling
der cloaca moest uitmonden, hetzelfde vliezige uiterlijk vertoonde
als het voorste gedeelte. Aan haar buitenste achterste grens gaat
de gesloten bursa over in een bijna 1| mM, langen, aan zijn ba-
sis ongeveer f mM. breeden »Zipfel", die naar de spits toe een
weinig smaller wordt, in het midden zijner ondervlakte een lichte

27

groeve vertoont, vrij iu de onderste afdeeling der cloaca uit-
steekt , maar door de klep , die de beide onderste afdeelingen der
cloaca scheidt, bedekt wordt.

Drie millimeter van haar achterste einde bezit de gesloten bursa
in hare zelfstandigheid een compact lensvormig lichaam , dat op
doorsnede uit bl o edvaats takjes schijnt te bestaan. Tot den zijwand
van deze plaats kon hij een dikken tak vervolgen van de Arteria
pudenda interna, die zich waarschijnlijk in genoemd lensvormig
lichaam vertakt.

Hij beeldt deze lensvormige lichamen niet af en zegt dat de
beschreven arterietak ook bij volwassen individuen, maar minder
ontwikkeld , te zien is ; in andere gevallen heeft hij dien tak ook
nooit meer tot aan de bursa kunnen vervolgen.

Barkow wijst er op , dat de wand der Bursa Fabrici een klier-
achtigen bouw bezit , met name bij een vier weken ouden haan ,
wiens bursa 5 mM. lang en 3 mM. breed was.

De met plooien voorziene wand bevatte talrijke fijne openin-
gen, als zoovele uitloozingsbuisjes van klieren.

Bij een oud mannetje van de Bonte kraai was de bursa Fabricii
gesloten, samen gevallen , vliezig en zonder holte, 6 mM. lang,
naar voren spits eindigend ; de grootste breedte bedroeg 2 mM.

Bij jonge, een paar maanden oude dieren is ze 1 cM. lang,
heeft ongeveer den vorm van een men schelijken uterus , is aan
haar vooreinde 9.5 mM., aan haar achtereinde 2 mM. breed.

De wanden zijn ruim 1 mM. dik; ze bestaan uit louter acini ,
die zoowel aan de binnen- als aan de buitenzijde te herkennen zijn.

Aan de binnenzijde ziet men talrijke uitstekende gedeelten der
binnenste bekleedselen , die onderling grootere of kleinere zakjes
vormen , waarin de klieren zich openen.

Bij een jonge kraai is de bursa een wijde, 11 mM. lange holte
met klierachtige wanden.

Bij een oude mannetjesduif en twee oude wijfjes vond Barkow
slechts een bijna onzichtbare rest der bursa.

Een jonge roerdomp heeft een wijde bursa, 7 mM. lang, met
nauwe opening en klierachtige wanden.

28

Bij een oude wijfjesuil werd geeu bursa meer aangetroffen en
bij jonge buizerds een bursa van 10'/2 — 12 mM. een ruime klier-
achtige holte en een nauwe opening.

Bij de tamme eend eindelijk vond Barkow de bursa 9 mM.
lang, een nauwe opening, een holte die spoedig blind eindigt,
zoodat een borstelhaar slechts a/4 mM. in haar indringen kon.

In het midden der bursa zou echter " weder een afgesloten holte
bestaan. De wand is zeer hard (bijna kraakbeenig). Het orgaan
eindigt in een fijn spitsje, 'twelk Barkow voor een arterietakje
houdt, daar hij het heeft kunnen opspuiten.

Deze verhandeling is vergezeld van eenige eenvoudige afbeel-
dingen.

Meckel (1829) (14) noemt de Bursa Fabricii in verband met
de inktzakken van Sepia en gelooft , dat deze heterogene organen
eenigszins vergelijkbaar zijn.

In hetzelfde jaar 1829 verscheen ook een verhandeling van vrij
aanzienlijken omvang over de Bursa Fabricii van de hand van
Berthold (15). Deze onderzoeker begint met een overzicht te ge-
ven van de in dien tijd voorhandene literatuur (de verhandeling
van Barkow , die in hetzelfde jaar verschenen was , schijnt hij
nog niet gekend te hebben). Daarop bestrijdt hij de meening,
dat de Bursa Fabricii te vergelijken zou zijn met de anaalklieren
van vele zoogdieren , op de volgende gronden :

le. De ware anaalklieren scheiden altijd een sterk riekende stof
uit, zoowel bij Mammalia als bij Reptiliën en Amphibiën. Bij de
vogels echter wordt nooit het product der bursa sterk riekend
aangetroffen : daarentegen is de bij vogels voorkomende staartklier
(» Bürzeldrüse") beter met genoemde anaalklieren te vergelijken.

2e. De anaalklieren der zoogdieren en Amphibiën zijn altijd
parig aanwezig ; zoo ook de staartklier der vogels ; de Bursa Fa-
bricii daarentegen is steeds onparig.

Hieraan voegt Berthold de volgende niet zeer steek houdende
bewering toe: »Die Bursa, wenn sie eine Drüse vorstellen soll ,
»ist eine von denen, die mit einem Ausführungsgange versehen
»sind, und ware demnach die einzige Drüse dieser Art, welche

20

»bei den Wirbelthieren unpaarig vorkommt, was schwer zu
»glauben".

3e. De ware anaalklieren zijn altijd meer ontwikkeld bij de
mannetjes en in verder gevorderden leeftijd. De Bursa is echter
bet grootst bij zeer jonge vogels.

In tegenstelling met Blumenbacb en Spangenberg gelooft Ber-
thold niet, dat er een sexueel onderscheid bij de Bursa bestaat.

4e. Als de Bursa een klier was, moest ze altijd een klier-
acbtigen bouw bezitten en Berthold beroept zicb op Schneider en
Cuvier, die nooit iets dergelijks vonden.

Volgens Berthold's eigen onderzoekingen komt de Bursa Fabricii
bij alle vogels voor, misschien de struisvogel uitgezonderd; mondt
bij haar hoogste ontwikkeling steeds met een vrij ruime opening
in de achterwand der Cloaca uit. Bij verschillende geslachten
wisselt de vorm af; zoo is ze o. a. bij duiven en eenden zeer
groot. Ze is niet door het peritoneum bekleed ; haar wanden zijn
niet overal even dik. De buitenste laag is een spierrok , waarvan
de vezelen in hoofdzaak van den fundus naar de uitvoergang
verloopen.

De binnenste laag is bloedrijk en voorzien van talrijke kleine
klieren , bij oudere dieren bleek , knobbelig en droog. De bursae
van ganzen en eenden zouden niet klierachtig gebouwd zijn ,
steeds werd een weinig reukeloos slijm , bij watervogels dikwijls
een met urinezuur overeenkomende grauwe stof in de Bursa aan-
getroffen.

De arteriën der Bursa Fabricii ontspringen uit de middelste
arteria sacralis en uit de aorta abdominalis , de venae loopen
van de Bursa naar de nieren ; de zenuwen ontspringen uit den
n. sympathicus maximus en uit den plexus sacralis.

De opening der Bursa in de cloaca is vrij klein, voorzien van
een klepvlies , dat echter niet zou verhinderen , dat de urine in
de bursa dringt.

Berthold houdt dan ook de bursa voor de pisblaas der vogels,
en wel le om hare ligging ; 2e omdat hij meermalen urine in de
bursa aantrof; 3e omdat het orgaan een spierrok heeft en de

30

klieren een ondergeschikten rol spelen ; 4e omdat het orgaan bij
het foetus een grooten rol speelt en later te gronde gaat, terwijl
het met de allantois zou samenhangen.

Treviranus (1831) (16) houdt de Bursa Fabricii eveneens voor
een pisblaas , hoewel hij noch een urethra , noch een verbinding
met de ureteren vond. Hij zegt echter: »Ich sehe aber nicht was
»der Fabricische Beutel, eine sackförmige Erweiterung am hinte-
»ren Ende des Mastdarms jener Thiere (Vogel), anders sein kann ,
»als eine Harnblase".

C. G. Carus (1834) brengt in zijne vergleichende Zootomie (17)
niets nieuws over den vorm of bouw der Bursa Fabricii te berde.

Hij beschouwt haar echter als een » antagonistisch" orgaan der
allantois, aan de achterzijde der cloaca geplaatst, evenals de
allantois aan de voorzijde; verder als een afscheidend orgaan,
dat een gemetamorphoseerd respiratieorgaan zou zijn. Met dit
laatste maakt hij zich tot voorlooper van A. Dohrn's hypothesen
over den oorsprong van den anus , die , zooals bekend is , door
genoemden onderzoeker voor een gemetamorphoseerde kieuwspleet
wordt gehouden.

Wagner (1834 — 35) (18) meent, dat de Bursa Fabricii bij alle
vogels , uitgezonderd den tweevingerigen struis , aanwezig is. Ze
reikt tot diep in het bekken achter de cloaca, tusschen de urete-
ren , gewoonlijk bedekt met los celweefsel en vet. Ze mondt met
een ruime opening onder de ureteren achter in de cloaca uit;
ze wordt dan door een plooi gescheiden van dat gedeelte der
cloaca, dat als pisblaas dienst doet.

Uitwendig vindt men aan de bursa een spierlaag, inwendig
vele groeven , waarin kleine ronde slijmklieren uitmonden. Bij
Anser , Columba , Caprimulgus , Falco , Nisus e. a. vond hij het
orgaan zeer klein ; flinker ontwikkeld bij Falco subbuteo , Strix ,
Podiceps , Mergus , Lanius , Ardea ; lang en smal bij Fulica ,
Gallinula , Porphyrio enz. , alle voorzien van talrijke , ongeveer
0.5 m.M. groote klieren.

De bij jonge dieren sterker dan bij oudere ontwikkelde klier
vergelijkt Wagner met de anaalklieren der zoogdieren.

31

K. E. von Baer (1835) (19) beschouwt de Bursa Fabricii als
een deel van de pisblaas der vogels , terwijl ze op zich zelf direct
vergelijkbaar zou zijn met de pisblaas der visschen.

Huschke (1838) wiens verhandeling »De Bursae Fabricii ori-
gine" (20) ik niet heb kunnen raadplegen, was de eerste, die
eenige gegevens omtrent de ontwikkeling der bursa bijeenverza-
melde.

Volgens dezen schrijver verschijnt ze op den vijfden broeddag
in de cloaca en wel uit den achterwand der cloaca en de Wolffsche
gang gezamenlijk.

Op den tienden broeddag is zij zakvormig, aan hare binnen-
vlakte voorzien van 11 plooien, die straalsgewijs naar de opening
in de cloaca verloopen.

Tot den twintigsten broeddag neemt ze in grootte toe. Verder
meent Huschke , dat de bursa tot de Wolffsche lichamen in dezelfde
verhouding staat, als de pisblaas der zoogdieren tot de nieren.

Hierom en omdat de uitvoergangen van het Wolffsche lichaam
aan dezelfde plaats uitmonden als de bursa, houdt hij deze laat-
ste voor een primordiaalnier.

Qrant (1842) deelt in zijne »Umrisse der vergleich enden Ana-
tomie" (21) niets nieuws omtrent den bouw der bursa Fabricii
mede , doch komt met een nieuw homologon voor haar aan , nml.
Cowpersklier , die zich bij de Mammalia tusschen en beneden de
ureteren in de urethra opent, evenals de bursa bij de vogels tus-
schen en beneden de ureteren in de cloaca uitkomt.

Volgens Mayer (1842) (22) vormt gedurende de ontwikkeling
van 't hoen de opening der bursa Fabricii in de cloaca een ver-
ticale spleet , die veel overeenkomst vertoont met het ostium uteri
der Mammalia. Deze stand van zaken verdwijnt na het begin van
het eierleggen, en wel in dier voege , dat de randen ineenschrom-
pelen en niet meer een dergelijke spleet , maar een onregelmatige
opening vormen.

Stannlus (1846) beschrijft in zijn leerboek der vergelijkende
Anatomie (23) eveneens een meer of min proëmineerende plooi,
die de dikwijls zeer ruime opening der bursa in de cloaca bedekt.

32

Bij eeiiige vogels vond hij een uit talrijke opgehoopte follikels
bestaande »Wulst", die zich van het ostium der bursa tot aan
de anusopening toe uitstrekte.

Voor het overige beschrijft Stannius de Bursa Fabricii evenzoo
als zijne voorgangers, en voegt er aan toe, dat hij de binnen-
vlakte niet zelden , sterk geplooid en bij jonge vogels doorboord
vond door de openingen van talrijke secerneerende follikels.

In hetzelfde jaar 1846 verschenen ook Curier's Le^ons <ï Ana-
tomie comparée (24) waarin deze beroemde natuuronderzoeker in
Article IV de structuur beschreef van de Bursa Fabricii: dat or-
gaan waarvan nog steeds de functie onbekend was.

Hij vond haar als: »une bourse membraneuse et glanduleuse,
»qui se trouve dans les oiseaux males et fenielles, au dessus de
»leur cloaque et qui s'ouvre a la paroi supérieure de ce sac, plus
»en arrière que Ie rectum"- Ze is voorzien van een zenuwtak uit
den plexus cruralis en wordt gevoed door een arterie die uit de
aorta abdominalis of uit de arteria sacralis media ontspringt.

Cuvier's beschrijving der Bursa Fabricii wijkt in zooverre van
die van vroegere auteurs af, dat hij vindt, dat hare klierachtige
wanden vele kleine holten bevat, die met kleine openingetjes in
de gezamenlijke holte der bursa uitmonden. Soms openen zich
deze holten in kleine zakjes , die in de holte der bursa proëmi-
neeren en door fijne openingetjes hiermede communiceeren.

De functie van het orgaan is hem met dat al niet duidelijker
geworden ; nooit vond hij een secretum in de bursa ; hij verge-
lijkt haar in de verte met de glandulae suprarenales en den
thymus.

In een fraaie , door goede afbeeldingen opgehelderde verhande-
ling van Martin St. Ange (1857) »De 1'appareil réproducteur
des animaux vertébrés" (25) wordt ook de Bursa Fabricii nauw-
keurig beschreven : allereerst bij de duif : hier doet zij zich bij
beide geslachten gelijk voor; ze is zoo groot als een groote aman-
del, die van zijn bast ontdaan is; constant vindt men haar in
het mediane vlak tusschen rectum en heiligbeen, zoodat ze, als
de vogel rechtop staat, boven het rectum ligt.

33

Prepareert men het peritoueaal blad van den wand der bursa
af, dan vertoont deze een gekorrelde oppervlakte; de korrels vul-
len den gebeelen dikken wand der bursa op. De binnen-opper-
vlakte is doorboord door talrijke gaatjes van verschillende afmeting.
Bij nader beschouwing blijkt, dat al deze korrels uitvoergan-
getjes hebben , waarvan sommigen afzonderlijk , andere in gemeen-
schap met 1 — 4 andere in de holte der bursa eindigen.

Het zijn dus klieren, die in een zeer resistent, vezelachtig weef-
sel zijn ingesloten en een eigen wand bezitten. Ieder uitvoergan-
getje is bekleed met een slijmvlies, dat overgaat in dat van de
bursa , en bevat » une matière visqueuse de nature albuminoïde
»ou cébacée, qui, chez les pigeons agés, se convertit en une sub-
»stance que Ton peut faire arriver dans la cavité de la bourse
»sous forme vermiculaire , en comprimant ses parois". Dit laatste
wordt vergeleken bij het uitdrukken van opgehoopt sebum uit de
follikels der aangezichtshuid. Bij een duif van twee jaren oud was
de bursa zeer hard en rimpelig; in ieder kliertje en in de bursa
zelve was opgehoopt »une substance platreuse ou cébacée d'une
»consistance calculeuse, qui remplissait très-exactement ces cavi-
»tés". Bij nog oudere duiven was de opening der bursa geobli-
tereerd , de wand dun en gerimpeld , het geheele orgaan tot de
helft der oorspronkelijke grootte gereduceerd.

Daarbij gaat Martin St. Ange de ontwikkeling van het orgaan
na ; bij het jonge hoenderkuiken , dat nog niet uit het ei gekro-
pen is , is de Bursa Fabricii in verhouding tot de andere organen
veel meer ontwikkeld dan bij de volwassen kip.

De holte is grooter , de wand dunner, klieren zijn nauwelijks
waarneembaar: deze nemen echter sterk toe en verdikken de wan-
den der bursa , waardoor hare centrale holte sterk afneemt.

Na de zesde maand bij de duif en na de achtste maand bij
het hoen begint de bursa hare functioneele werkzaamheid te ver-
liezen , 't geen afgeleid wordt uit het feit , dat het secretum , dat
uit de follikels gedrukt kan worden, niet meer »albuminoide"
maar kaasachtig zich voordoet.
Nu volgt de conclusie waartoe Martin St. Ange met het oog op

34

de beteekenis van het orgaan gekomen is: na zorgvuldig de mee-
ningen van vroegere schrijvers gewikt en gewogen te hebben ,
meent hij om verschillende redenen de Bursa Fabricii, die dan
toch een rijkelijk secereerende klier is, met de glandula prostata
der zoogdieren te mogen vergelijken.

Ahlwik (26) gaf in 1855 een uitvoerige beschouwing over de
Bursa Fabricii in 't licht.

Hierin ziet hij de bursa voor een excretieorgaan aan , dat zijn
functie slechts behoudt tot aan het intreden der geslachtsrijpheid.
Hij geeft een nauwkeurige beschrijving der bursa bij het hoen,
van hare ligging, hare grootte en haar excretuni, dat steeds in
de cloaca zou afvloeien, en een kleur-, reuk-, en smakelooze
vloeistof van neutrale reactie zou zijn , waarin »Elementarkörn-
chen" , vrije kernen en cellen gesuspendeerd zijn : deze cellen zijn
waarschijnlijk epitheelcellen , die uit de buisvormige klieren uit-
gestooten zijn.

In de vierde maand na de geboorte van het kuiken is de bursa
eivormig, 1\ — 3cM. lang, heeft een diameter van II — 1| cM.
en een uitvoergang van 3 mM. lengte en 2 mM. breedte. Na het
einde der ontwikkeling sluit zich de opening der Bursa, de door
de buisvormige klieren gesecerneerde vloeistof hoopt zich op en
doet door haar drukking den wand der bursa atrophieeren. De
aldus verweekende deelen worden geresorbeerd en er blijft een hard
geelachtig lichaampje over.

Ten slotte gelooft Ahlwik in de bursa een zweetklier te mogen
zien en slaat voor, haar glandula ani te noemen.

Leijdfg was de eerste, die (in 1857) de Bursa Fabricii goed
histologisch onderzocht. In zijne Lehrbuch der Histologie (27)
zegt hij het volgende over dit orgaan: »Het verdient vermelding,
dat het slijmvlies der Bursa Fabricii der vogels uitsluitend een
groote menigte Peyersche follikels bevat; ik onderzocht deze bij
Cinclus aquaticus, de patrijs, den steenuil, en de eend."

Het bindweefsel van de mucosa omsluit louter ronde gesloten
follikels , die dicht naast en op elkander liggen en bij de eend
door een bijzondere locale ontwikkeling in de bursa twee of meer

35

voor het bloote oog zichtbare overlangsche plooien doen ontstaan.
De follikels hebben een verschillende grootte: haar inhoud is
kleincellig , wordt troebel door inwerkiüg van azijnzuur en is
duidelijk van bloedvaten voorzien.

De oppervlakte der mucosa is bedekt met een laagsgewijs cy-
linderepithelium. Leijdig verwerpt verder de meening van R.
Wagner en anderen , die slijmklieren met kleine poriën in de
bursa meenden te vinden en houdt de bursa voor een lymphoïd
orgaan.

iflilne-Edwards (1869) (28), die ook een enkel woord aan de
Bursa Fabricii wijdt, houdt eveneens de follikels van dit orgaan
voor analoog aan Peijer's follikels.

De geschiedenis der Bursa Fabricii treedt een nieuwe phase in
met de nu volgende verhandelingen van Bornhaupt en Gallen,
welke beide op instigatie en onder leiding van Stieda (toen nog
in Dorpat) een onderzoek instelden naar den bouw en de ontwik-
keling van dit orgaan.

Vóór de verdere onderzoekingen echter ter sprake komen moet
nog vermeld worden , dat de Bursa Fabricii kortelijk wordt ge-
noemd in tal van hand- en leerboeken waarin slechts de meenin-
gen van anderen worden gereproduceerd: en wel in de werken
van Volgt (1853) (29), Gurlt (1849) (30), C. Vogt (1851) (31),
Bergmann en Leuckart (1852) (32), Van der Hoeven (1856)
(33), Rodsewitsch (1854) (34), Kolb (1854) (35), Lelscring
(1861) (36), Thorell (1861) (37), Troschel (1864) (38), Von Oe-
fele (1865) (39), Oven (1866) (40), Hartlng (1867) (41) en
misschien nog anderen.

Bornhaupt (1567) (42) was de eerste, die door een degelijk
embryologisch onderzoek de ware natuur der Bursa Fabricii hoopte
te ontdekken ; en daarmede was een grooten stap in goede rich-
ting gedaan gedaan. De ontwikkeling van het urogenitaalstelsel
was hem hoofdzaak doch telkens kwam hij daarbij ook op de
Bursa Fabricii.

Na de embryologische onderzoekingen van von Baer en Huschke
behandeld te hebben wijst hij op de aanwezigheid van tal van

36

hypothesen omtrent de beteekenis van de bursa en wil nu trach-
ten laDgs embryo] ogischen weg achter de waarheid te komen. Hij
toont aan , dat Huschke uit geheel onjuiste waarnemingen besloot
tot de analogie van bursa en pisblaas , reden waarom hij deze
analogie dan ook geheel en al verwerpt.

In zijne , zooals later blijken zal , vrij nauwkeurige beschrij ving
van de ontwikkeling der cloaca komt o. a. het volgende voor:
»Die Epithelialauskleidung der an der Bauchseite gelegenen Cloa-
»kenwand wuchert immer mehr dem Hornblatte entgegen. Unmit-
»telbar hinter der vorderen Cloakengrenze verschmelzen beide
»Blatter mit einander. Diese Verschmelzung ist durchaus nicht,
» wie man meinen könnte , die Afteranlage. Indem in solcher Weise
»die untere Wand der vorderen Cloakenhalfte sich dem Hornblatte
»der Bauchhaut nahert, wird die Höhle der Cloake immer höher
»und schmaler, so dass am 5en Tage die Cloake eigentlich nur
»zwei seitliche Wandungen besitzt die oben und unten in spitzen
»Winkeln auf einander stossen. Da aber das blinde Ende der Clo-
»ake die Schwanzkrümmung mitgemacht hat, so bildet er am
» 4en Tage den tiefsten Punkt der Cloake wahrend die hintere Wand
derselben einen der Schwanzkrümmung parallelen Bogen be-
schreibt."

Bornhaupt beschrijft nu zeer uitvoerig de verdere ontwikkeling
der cloaca en het optreden van een instulping van het hoorn-
blad van den buikwand , tot hij bij een stadium komt , (Taf. III
Fig. 13) , waarin zich achter aan de cloaca een mediane lamel
bevindt , bestaande uit een weefsel , dat van den wand van het
blinde einde der cloaca afkomstig is en talrijke lacunen bevat.
Dit laatste is de aanleg der Bursa Fabricii , die nu ontstaat door
dat er in dit weefsel een steeds grooter wordende holte optreedt,
die eindelijk op den 9den en 10den dag zich in verbinding stelt
met de hoornbladinstulping, welke laatste weder door het steeds
toenemen der omgevende massa , veel dieper wordt. Zoo staat de
bursa reeds in open communicatie met de buitenwereld , lang
voordat de anus doorbreekt, hetgeen eerst op den 15den aag ge_
schiedt. Ontstaat dus de Bursa Fabricii niet als een uitbochting

37

van den achterwand der cloaca, zooals Huschke meende, zoo is
haar weefsel toch , volgens Bornhaupt , afkomstig van het epitheel
van den postanaaldarm.

De verdere ontwikkeling der bursa is zeer eenvoudig: naarmate
ze grooter wordt, stijgt ze in de bekkenholte meer en meer op ; ze
wordt eivormig, op den elfden broeddag vormen zich de eerste
overlangsche plooien: in deze plooivorming is het buitenste om-
hulsel der bursa mede begrepen.

Op den vijftienden dag verdikt zich het epitheel hier en daar
tot kleine, in de holte der bursa proëmineerende »Knötchen", die
zich van het epitheel zoodanig afsnoeren, dat ze in het stroma
der plooien ingebed zijn en slechts aan één pool met het epitheel
blijven samenhangen.

Later woekeren ze in zoo sterken getale, dat het stroma bijna
geheel wordt verdrongen.

Daar hij dit ook bij jonge kippen vond, besluit Bornhaupt,
dat deze organen als buisvormige klieren zijn op te vatten en niet
als lymphoïde of Peyer's follikels , zooals Leyuig en na hem ook
anderen beweerden.

Deze werkelijk zeer nauwkeurige en juiste beschrijving van de
ontwikkeling van cloaca en Bursa Fabricii wordt, voorzooverre
deze laatste aangaat , vrijwel gecompleteerd door de verhandeling van

Gallen (1871) (43) *), die den bouw der volwassen bursa his-
tologisch bestudeerde.

Deze onderzoeker geeft eerst eene macroscopische beschrijving
van de bursa, die vrijwel overeenkomt met 't geen vroegere on-
derzoekers , met name Ahlwik , reeds bekend gemaakt hadden : dan
volgt een zeer uitvoerig historisch overzicht waaruit ik veel be-
langrijks heb kunnen putten; eindelijk het microscopisch onder-
zoek, waarin hij tot de volgende resultaten komt: Het omhulsel
der Bursa Fabricii vertoont een vezelachtigen bouw ; men kan er
twee lagen aan onderscheiden: de vezelen der buitenste loopen

1) Professor L. Stieda in Rönigsberg had de welwillendheid , mij deze verhandeling af
te staan en mijn aandacht te vestigen op de jongste verhandeling van ltetterer.

38

transversaal , die der binnenste laag in schuinsche en longitudinale
richting. De dikte der geheele omhullende membraan is 0.585 —
0.801 mM.

De buitenste laag is 0.385, de binnenste 0.200—0.262 mM.
Beide bestaan uit fibrillair bind weefsel, met hier en daar zooge-
naamde bindweefsellichaampjes. Na maceratie werden ook enkele
gladde spiervezelen aangetroffen: een bepaalde »Anordnung" de-
zer spiervezelen kon niet geconstateerd worden. Deze buitenste
membraan geeft primaire en secundaire uitloopers af in de plooien ,
die zich aan de binnenzijde der bursa verheffen. De follikels
liggen in rijen langs de randen der plooien , tenzij ze ook in
den wand van 't orgaan zelve liggen , zooals het geval is bij de
eend.

De vorm der follikels wisselt af van kogelrond tot lang gestrekt
ellipsoïd. Ze bestaan uit: le een buitenste fibrillaire bindweefsel-
laag , die de voortzetting is van de tunica fibrosa der bursa ;
2e een middelste laag van adenoïd weefsel ; 3e een daarin begrepen
centrale epitheelmassa.

De middelste laag van adenoïd weefsel is 0.070 mM. dik. De
elementen van deze laag zijn ronde lymphoïde cellen , die in de
mazen van een reticulair bindweefsel gelegen zijn.

Daar, waar deze laag de binnenwand der bursa bereikt, slaat
zich een voortzetting der buitenste bindweefsellaag naar binnen
om en bekleedt zoo de geheele binnenvlakte der adenoïde laag,
of anders gezegd : een laagje bindweefsel scheidt de adenoïde laag
van de centrale epitheelmassa.

Het binnenste gedeelte der follikels , het epithelium , bestaat uit
een massa dicht opeengepakte cellen, die in onafgebroken con-
tinuïteit staat met de binnenste bekleeding der bursa.

Deze laatste bestaat uit laagsgewijs gebouwd epitheel : de cel-
len der bovenste laag zijn cylinder- of beter gezegd kegelvormig,
de diepere twee of drie cellenlagen bestaan uit kleine ronde cellen.

In de follikel vormen de aan de adenoïde laag grenzende cel-
len een zoogenaamd »Plattenepithelium", dat langzamerhand in
de diepste lagen van de centrale massa overgaat.

39

Bij Seolopax rusticola L. is volgens Gallen de holte der bursa
met een plavei-epitheel bekleed. De geringe inhoud der holte be-
staat uit een slijmige vloeistof, waarin kleine, uit de follikels af-
komstige cellen gesuspendeerd zijn.

De bursa is rijkelijk met bloedvaten voorzien. De van de Arteria
pudenda interna stammende arterietakjes dringen tot in de folli-
kels door, waar ze een capillair net vormen in de adenoïde laag.
Ten slotte meent Gallen aan deze follikels geen excretorische
functie te mogen toekennen.

In 1875 verscheen in de »Atti della Societa Italiana di Scienze
naturali" een uitgebreide verhandeling van 36 pagina's van de
hand van

Tinzenzo Alesi , getiteld »Sulla Borsa di Fabriek) negli Uc-
celli" (44). Ze bestaat uit 5 Hoofdstukken en wel: 1. Parte
storica. 2. Descrizione della Borsa. 3. Struttura. 4. Processo di
Atrofia en 5. Considerazioni.

Het historisch overzicht is vrij onvolledig: het ergst is, dat
Alesi blijkbaar niet bekend was met het bestaan der verhande-
lingen van Bornhaupt en Gallen; zoodat hij veel voor nieuwe
resultaten uitgeeft, wat reeds vóór hem beschreven was.

Het onderzoek ging over bursae van Gallus domesticus , Mele-
agris gallopavo , Anser cinereus , Anas boschas , Columba livia ,
Columba turtur , Monedula turrium , Turdus meruia , Coturnix dac-
tylisonans en Rhea Americaria.

Uit de beschrijving der bursa, die in hoofdzaak neerkomt op
hetgeen Gallen en anderen reeds daarvan bekend maakten , dient
hier het volgende vermeld te worden.

Talrijke overlangsche plooien treden op aan de binnenzijde ,
die volgens Alesi niet doorboord is door kleine kanaaltjes; de
wand is zeer resistent en uitrekbaar; twee bindweefselstrengen
loopen van de bovenwand der cloaca als twee banden naar de
bursa en .versmelten daarmede even boven haar uitvoergang.

Ook vindt men hier een nauwkeurige beschrijving van de spie-
ren, die de cloaca omgeven en mede samenstellen. De bursa
wordt gevoed door takken der Arteriae epigastricae , die in den

40

achterwand indringen. Het bloed verlaat de bursa weder aan den
fandus van dit orgaan en stroomt naar de venae epigastricae
terug. Daarop gaat Alesi den vorm der bursa ook bij andere vo-
gels na. Bij de kalkoen is ze evenzoo gebouwd als bij het hoen,
slechts zijn de afmetingen naar evenredigheid grooter. Bij de gans
en de eend is ze langer , heeft een dunnen wand , met minder
hooge overlangsche plooien ; de binnenzijde der bursa doet zich
korrelig voor en wordt door Alesi vergeleken met een »selciato
di ciottoli" (plavei van keisteentjes!). De bursa der duif is regel-
matig peervormig en heeft een groote consistentie, een korreligen
wand van 8 mM. dikte, waardoor de centrale holte der bursa
zeer gering wordt.

Bij Monedula is de peervormige bursa van boven naar onderen
(achteren naar voren) een weinig plat gedrukt. De 2 mM. dikke
wand vertoont korrels , doch geen verhevenheden. Hier en daar
vertoonen zich kleine gaatjes aan de binnenoppervlakte , die ech-
ter niet met de korrels in verband staan, doch steeds zich daar
tusschen in bevinden.

De bursa van tortelduif, merel en kwartel bieden weinig ver-
schil aan ; de eerste twee hebben dikke wanden zonder verheven-
heden aan de binnenzijde; de laatste had dunne wanden en
kleine longitudinale plooien.

De Bursa Fabricii van den Amerikaanschen struisvogel is zeer
groot , 6 cM. lang bij 3.5 cM. breed , ovaal , voorzien van een
dunnen elastieken wand , die zich ook reeds aan de buitenzijde
onregelmatig geplooid voordoet. Een enkel ligament loopt van
den achterwand der cloaca naar de bursa. De binnen vlakte is
onregelmatig, ten gevolge van meer of minder diepe indeukingen,
die zonder regelmaat in alle richtingen verloopen , onderling zich
kruisen of samen versmelten »per modo che ritrae assai bene
»l'aspetto di una spugna ordinaria del commercie Nè questo è
»tutto": de geheele inwendige oppervlakte is dicht v bezet met
kleine geïsoleerde, aan steeltjes vastzittende acini »che nello in-
»sieme ne risulta un aspetto bellissimo e mirabile, per guisa che
»sembra di avere sotto gli occhi 1'ovario di un ciprino" !

41

Het derde hoofdstuk, de beschrijving der microscopische struc-
tuur van de Bursa Fabricii , bevat veel , dat ons uit onderzoekin-
gen van vroegere auteurs reeds bekend is ; het volgende moet
hier echter vermelding vinden :

De tweede laas: van het algemeene omhulsel der bursa houdt
Alesi voor een elastische membraan. Gladde spiervezelen trof hij
er nooit in aan.

De follikels zijn volgens Alesi aan alle zijden door bindweefsels
ingesloten en bestaan uit een groot aantal opeengepakte kleine
cellen, die in de mazen van een zeer fijn adenoïd weefsel liggen.

Het epitheel, dat de bursa inwendig bekleed, is niet laagsgewijs
gebouwd, maar is een cylinder epithelium.

De in de bursa tredende arteriën geven takken af in iedere
plooi der mucosa, die zich weder vertakken in talrijke bloedvaatjes,
die nog lang in hetzelfde vlak blijven loopen.

Alesi vergelijkt de follikels der bursa Fabricii met die der
lymphklieren en gelooft deze beide als identische organen te mo-
gen beschouwen.

Bij de overige door hem onderzochte species vond Alesi weinig
belangrijke afwijkingen. Aan de follikels der tortelduif consta-
teerde hij »che presantano ad evidenza uno strato corticale piu
» compatto , ed una sostanza centrale piu chiara , separati da un
»limite ancor piu preciso , che nelle glaudole linfatiche".

Het microscopisch onderzoek der bursa van Rhea Americana
bood meer afwijkingen aan. Hier toch liggen de follikels niet
onder de oppervlakte der mucosa, maar zitten trosvormig op
steeltjes bijeen.

Een laag van elastische vezelen bevindt zich onder het epithe-
lium en zendt uitloopers in de follikels , die overigens volgens
Alesi denzelfden bouw bezitten als die van andere vogels. %

Hoofdstuk IV is gewijd aan de atrophie der bursa Fabricii.
Dit proces begint, naar Alesi verzekert, met het naar binnen
groeien van het epitheel der mucosa , waardoor talrijke instulpin-
gen en vertakte kanalen in de mucosa ontstaan.

Daarmede gaan ook veranderingen in de follikels gepaard;

42

hierin namelijk ontstaan holten, die met een amorphe detritus
gevuld zijn; tegelijkertijd verspreiden zich de lymphoïde cellen,
uit de follikels in het omgevende bindweefsel, dat op zijn beurt
gaat woekeren en sterk in omvang toeneemt. De follikels worden
nu al kleiner en kleiner, verdwijnen eindelijk geheel en al en nu
blijft er een ophooping van bindweefsel over vol lymphoïde
cellen en in alle richtingen doorboord door de buisvormige in-
stulpingen van het epitheel. De atrophie van het geheele orgaan
houdt gelijken tred met deze veranderingen zijner elementen,
zoodat in dit laatste stadium de bursa bijna geheel met de abdo-
minaal-aponeurose is versmolten.

In 1877 verscheen al weder een artikel over de Bursa Fabricii,
ditmaal van een Engelschman:

Forbes (45). Deze schrijver zegt bet onderzoek naar den bouw
der bursa begonnen te zijn met het oog op den afwijkenden vorm,
dien hij bij de struisaehtige vogels aantrof.

Hij behandelt uitvoerig den bouw der cloaca bij de vogels en
beschrijft daarop in grove trekken den macroscopischen bouw der
bursa bij niet minder dan 90 species.

De hoofdzaak zijner resultaten laat ik hier volgen :

Passeres: de bursa is gewoonlijk smal, peervormig, voorzien
van een kleine opening in de cloaca en van een klierachtigen wand
zonder plooien. Ze verdwijnt geheel bij volwassen individuen.

Ramphastidae '. de bursa verdwijnt ook hier geheel bij oudere
vogels en laat alleen een kleine indeuking van den achterwand
der cloaca over.

Cuculidae: de hals der bursa is bijzonder lang en dun, het
lichaam knodsvormig; de bursa verdwijnt geheel bij volwassen
dieren.

Dacelo , Merops , Momotus hebben een zeer groote zakvormige
bursa.

Bij Papagaaien is ze ook zakvormig en heeft slechts een kleine
opening.

Platycercus icterotis: bij een zeer oud individu was de bursa
nog aanwezig, doch de opening was bijna verdwenen.

43

Stringops; hier werd geen bursa aangetroffen.

Aceipitres ; de bursa is een vrij groote peervormig zak en wordt
zeer klein bij volwassen vogels.

8teganopod.es , (Phalacrocorax ', A^wZa bassana): hier vond Forbes
een lange zak van l1^ — 2 inches met een kleine opening, een
zeer dikken rand, zeven rijen van breede , onregelmatige , »crypt-
like" poriën , gescheiden door weeke plooien , die verstrijken naar-
mate ze de uitvoergang naderen. Ziet men in den fundus der
bursa in , dan vertoont deze een structuur , die aan een honiggraat
doet denken.

Plotus anhinga: de opening der bursa is zeer ruim. Ze wordt
slechts een weinig toegetrokken door een kleine slijmvliesplooi :
het geheel gelijkt veel op de cloaca en bursa van Struthio camelus.

Herodiones: de bursa is groot, zakvormig, heeft een kleine
opening, inwendig geen plooien of groeven maar groote zakvormige
poriën. Het schijnt dat ze bij volwassen vogels geheel verdwijnt.

Chauna : de bursa is klierachtig , peervormig , 1 inche lang en
voorzien van een tamelijk wijde opening.

Bij Cygnus olor is ze een groote, conische zak, l1^ inche lang
en met een groote opening in de cloaca uitmondend.

Bij zeer oude exemplaren van Fuligula rufina en Tadorna ru-
tila was de bursa geheel verdwenen.

Pterocles , Gonza en Phaps , vertoonden slechts een klein blind-
zakje aan den achterwand der cloaca.

Gallinae : de bursa is tubulair of pyriform , voorzien van tal-
rijke plooien , die in hoogen mate zijn bezet met klieren , welke
niet in de poriën zich openen (Alesi). Ze verdwijnt bij volwassen
vogels.

Bij de kalkoen is ze 2 inches lang.

Serpentarius : hier vindt men een grooten , eenigszins buisvormi-
gen zak , met een nauwe opening ; zoo ook bij Otis en Grus.

Porphyrio: de bursa is lang, smal, cylindrisch; de centrale
holte verdwijnt bij 't begin der atrophie; evenzoo is de toestand
in Oedicnemus.

Bij Attagis is de bursa peervormig , bij Lams is ze een kleine zak.

44

Uria troïle: de bursa is groot, zakvormig, haar wand dik en
klierachtig, de centrale holte klein, plooien zijn niet aanwezig.

Bij Alca torda, was de bursa bijna geheel verdwenen.

Eindelijk onderzocht Forbes zeer nauwkeurig de struisachtige
vogels en wel Casuarius uniappendiculatus. Casuarius pecticollis.
Struthio camelus en Rhea americana. Hier is de bursa vrij groot,
doch zoo gewijzigd, dat niet de bursa in de cloaca, maar de
cloaca in de bursa uitmondt.

Forbes deelt verder zonder nader onderzoek de meening van
Alesi, dat de follikels der bursa van lympathischen aard zijn. Hij
resumeert als volgt:

1°. De bursa Fabricii komt bij beide sexen en waarschij ulijk bij
alle vogelspecies voor.

2°. Ze is het meest ontwikkeld bij jonge vogels , atrophieert en
verdwijnt meer of min bij volwassen individuen; de periode van
begin en einde van dit proces verschilt bij de verschuilende spe-
cies belangrijk. Bij sommigen persisteert ze waarschijnlijk levens-
lang, hoewel dan functioneel onwerkzaam.

3°. Bjj de meeste vogels is ze een tamelijk groote of een kleine
zak, die door een nauwe opening in den dorsalen wand van de
»lowest chamber" der cloaca uitmondt.

4°. Bij de struisachtige vogels {Apteryx is twijfelachtig) opent
daarentegen de cloaca in de bursa » by a posterior aperture , owing
»to the fact that the bursa is not constricted off at the neck ;
»but is commensurate in extent with the third or outer chamber
»of the cloaca, the two being united into one (only in young birds).

5°. De bursa is een klierachtig orgaan , lymphatische follikels
zijn hare essentieele bestanddeelen ; een juist homologon is bij
andere vertebraten niet te vinden.

ütleda (46) brak in 1880 een lans voor de indertijd door Born-
haupt en Gallen verdedigde meening, dat de follikels der Bursa
Fabricii van epithelialen oorsprong zijn en dus niets gemeen heb-
ben met lymphoide organen , tegenover Alesi en Forbes , die on-
bekend met de werken dier onderzoekers de follikels der bursa
vergeleken met die van lymphklieren.

45

Stieda grondt zich hier allereerst op den bouw der follikels,
en beschrijft deze ongeveer evenzoo als Gallen in 1871 deed. Hier
moge het volgende nader vermeld worden : De centrale massa der
follikels ziet men in gunstig uitgevallen doorsneden direct samen-
hangen met het epitheel. (Later blijkt , dat hij dit nog een enkele
maal vond bij een kuiken van twee maanden oud: hij weet niet
aan te geven wanneer alle follikels zich afgesnoerd hebben van
het epitheel.)

De »Grenzmembran" der centrale massa, die soms zich als
een dikwijls gebroken lijn voordoet, vertoont meestal slechts één
lijn : daar , waar men twee lijnen naast elkander ziet , worden ze
gevormd door een overlangsch doorgesneden capillairvat.

De bloedvaten vertakken zich in de adenoïde laag en dringen
nooit in de centrale massa in , 't geen volgens Stieda zeer pleit voor
de epitheliale natuur dier centrale massa.

De ontwikkeling der follikels, die door Bornhaupt reeds korte-
lijk beschreven was, stelt de epitheliale afkomst der centrale fol-
likelmassa geheel buiten twijfel. Stieda beeldt drie stadiën uit de
ontwikkeling der follikels af: de eerste figuur is vervaardigd naar
een doorsnede door een bursa waarin de primaire en secundaire
plooien der mucosa , de omhullende membraan , het bindweefsel-
achtige stroma en het langsgewijs gebouwde epithelium reeds dui-
eelijk te herkennen zijn. In het epitheel, dat ongeveer 0.015 mM.
dik is , vindt men hier en daar verdikte plaatsen van ongeveer
0.050 mM. ; het zijn kleine celwoekeringen waaraan verder niets
bijzonders valt op te merken. Stieda noemt ze »Follikelkeime".

De tweede figuur is een verder ontwikkeld stadium uit een
embryo van ± 50 mM. De verdikte plaats van het epitheel is
grooter geworden ; ze grenst zich eenigermate af tegen het epitheel
en het bindweefsel. Aan de onderzijde (fundus) der follikelkiem diffe-
rentieert zich een kleine hoeveelheid bindweefsel , dat zich ook
eenigzins van het overige bindweefsel onderscheidt. Naast deze
grootere follikel-kiemen vindt men talrijke anderen, die nog in
het eerst beschreven ontwikkelingsstadium verkeeren.

De vergrooting der epitheelverdikkingen neemt nu sterk toe: de

46

wordende follikel dringt meer en meer in de diepte der mucosa
en het gedifferentieerde bind weefsel wordt tot de adeooïde laag
der volwassen follikel. Reeds zeer vroeg snoeren zich de follikels
geheel van de onderzijde van het epitheel , waaruit zij ontstaan , af.
Daar waar Stieda dit beschrijft, voegt hij er aan toe: »Ob in
»diesen Fallen durch den umgünstig gefallenen Schnitt nicht die
»Verbindung zwischen Epithel und Follikel getroffen ist, oder
»ob wirklich eine vollstandige Abschnürung oder Trennung des
»einmal angelegten Follikelkeims stattfinde , darüber bin ich nicht
»zu einer endgültigen Entscheidung gekommen. Ich muss beken-
» nen , dass ich eigentlich mehr zu letzterer Ansicht hinneige ,
»weil ich — wie gesagt — bei alteren Embryonen oder bei eben aus-
» geschülpften Hühnchen so auszerst selten noch den bestehenden Zu-
» sammenhang zwischen dem Epithel der Schleimhaut und dem Fol-
•Sflikelinhalt konstatiren kann' '.

Hij besluit met als zeker te constateeren , dat de follikels in
de mucosa der Bursa Fabricii van het epitheel van den achtersten
darmwand afkomstig zijn , dus epitheliale en niet lymphoïde organen
zijn. Hij meent eindelijk de bursa in de verte met den Thymus
te mogen vergelijken.

Een zeer fraaie verhandeling van Gasser (49) , waarin de aller-
vroegste ontwikkeling der Bursa Fabricii en der cloaca zeer nauw-
keurig wordt beschreven, verscheen eveneens in 1880. Daarin
wordt, in aansluiting met zijne vroegere verhandelingen over de
cloaca (47) en de primitiefstreep (48) der vogels , het ontstaan
der cloaca en- der daarmede onafscheidelijk verbonden Bursa Fa-
bricii op een zeer nauwgezette en juiste wijze beschreven.

Achter de primitiefstreep treedt een instulping op van het ec-
toderm , die zich al vroeg met het entoderm in verbinding stelt.
Volgens Gasser hangen op de versmeltingsplaats de drie kiembla-
den nog te zamen; hij beschouwt dit weefsel dan ook als nog
behoorend bij de primitiefstreep. Doordat het embryo zich ook
aan haar achtereinde afsnoert, komt de bedoelde verbindingplaats
onder het embryo te liggen en vormt voor een deel den bodem
der cloaca. Hij beeldt nu allereerst af (49. Fig. 1) een doorsnede

47

uit een embryo ven vier dagen : de versmeltingsplaats vormt de
zoogenaamde »Cloakenhöcker"; naar achteren gaat ze langzamer-
hand over in het epitheel der cloaca, in het mesoderm van het
staarteinde en in het ectoderm. Naar voren en aan beide zijden
is ze scherp van de omgeving afgescheiden. Ze doet zich voor
als een DEpithelbrücke" tusschen entoderm en ectoderm. Een kort
overzicht der verdere ontwikkeling laat ik hier met Gasser's eigen
woorden volgen:

»In der oben erwahnten schmalen, einer Epithelverschmelzung
»gleichsehenden Leiste, dem früheren Cloakenhöcker, treten vom
»Ende des 4° bis zum anfang des 5° Tages ab Lücken auf, die
»in den folgenden Tagen an Zahl bedeutend zunehmen. In Folge
»der sich andernden Krümmung des hinteren Körperendes und
»der Umbildung des Darmendes vertauscht genannte Leiste all-
»mahlich ihre horizontale Stellung mit der senkrechten ; die Dimen-
»sionen nehmen in einer mit dem Gesammtwachsthum in Ein-
»klang stehenden Weise an der Leiste zu. Gegen diese Stelle sinkt
»die Körperoberflache in Folge der Erhebung von Wülsten ein,
»sodass in den spateren Tagen (17 Tag. u. s. w.) die jetzt senkrecht
» stenende Leiste wesentlich zwischen einer Ectodermeinstülpung
»und der Cloake sich befindet (zum kleinsten Theile über der
»Einstülpung liegt).

»Man mus sich das vollstandig gewordene Lückenwerk vorstel-
»len als ein in mitten einer epithelartigen Brücke ausgespannte
»ausserst dunne, spinnengewebahnliche Lamelle.

»Unter weiterem Schwund (starkerer Lückenbildung) der inmit-
»ten der Leiste gelegenen Elemente und immer deutlicherer Ura-
»wandlung der ausseren Theile derselben zu Epithel findet dann
»eine Verbindung von Cloake und Ectodermeinstülpung statt, die
»anfaugs noch nicht eine offene Communication herbei führt; es
»kleben vielmehr die Epithelzellen noch an einander; starke Fal-
»ten an der Durchbruchstelle verdunkeln in dieser zeit das Bild
»etwas: erst mit dem weiteren Wachsthum des Embryo ordnen
»sich dieselben regel nmssiger und ubersichtlicher und lassen schliess-
»lich die offene Verbindung zwischen Darm und Körperoberflache

48

»stattfinden. Jene Ectodermeinsenkung, Cloakeneinstulping , bildet
»beim Vogel den gemeinsamen Ausführungsgang für Bursa Fa-
»brici und Cloake. Der Körper der Bursa Fabricii wachst von
»jener Einstülpung nacb aufwarts , zum Theil ebeufalls auf Kos-
»ten oder mit Beihülfe jener Lückenbildung".

Hetgeen verder over de Bursa Fabricii gezegd wordt, komt
bierop neder : Het onderste deel der ectoderminstulping bebben
Bursa Fabricii en darmkanaal gemeen: ze groeit als eigenlijke
bursa booger in bet » aufgelockerte" weefsel: men kan dus nu
(7de dag) van den eersten aanleg der Bursa spreken.

Verder: bij een embryo van 12 dagen. De van de lichaams-
oppervlakte komende instulping beeft zicb naar boven aanmerkelijk
uitgebreid en zicb tot aanleg der Bursa Fabricii ontwikkelt: men
kan nu bet eigenlijke licbaam der bursa onderscbeiden van de
ectoderminstulping als toegang tot de bursa, eerst voor deze
alleen , na doorbraak van de cloaca voor bursa en darm geza-
menlijk.

Deze verbandeling gaat vergezeld van uitstekende afbeeldingen
der verschillende ontwikkelingsstadiën.

Het jongste artikel over de Bursa Fabricii verscheen in 1885
van de band van Retterer (50).

Het bevat eerst een lange bespreking van de cloaca der vogels
en behandelt dan de Bursa Fabricii in de volgende hoofdstukken :

1. Texture de la bourse de Fabricius sur les jeunes oiseaux.

2. Développement des follicules clos dans la bourse de Fabri-
cius.

3. Causes détermiDantes de la disparition des follicules clos et
de la bourse de Fabricius.

4. Homologie de la bourse de Fabricius.

Een overzicht van de resultaten, waartoe Retterer bij zijn on-
derzoek kwam , laat ik hier volgen.

1. De macroscopische bouw van de bursa der vogels wijkt,
zooals die door hem beschreven wordt, weinig af van hetgeen wij
daarvan door vroegere onderzoekers reeds weten.

De bursa van Uria troïle, die Retterer als uitgangspunt zijner

49

beschouwingen neemt, is 2 cM. lang; de transversale en dorso-
ventrale afmeting is slechts 1.5 cM.

Bij een haan van 49 dagen en een hen van 5 of 6 maanden
was ze 2.5 cM. lang, 2 cM. breed, 1.5 cM. dik; de hen had
nog niet gelegd.

Bij een duif van 3 a 4 maanden is ze 1.4 cM. lang en 0.8
cM. breed.

De wand der bursa bestaat uit drie lagen, te weten: een
tunica serosa , een muscularis en een mucosa.

De tunica serosa is bij Uria troïle 0.016 — 0.025 mM. dik en
bekleedt de geheele muscularis. Ze bestaat uit vezelen, die zich
tot bundels vereenigen van 0.004 — 0.006 mM. diameter.

De bindweefsellichaampjes zijn zeer talrijk, de ovale of ronde
kernen zijn 0.004 — 0.006 mM. lang. Daarbij voegen zich eenige
weinige fijne, spiraalswijs gewondene elastische vezelen.

Ze komt ook bij het hoen en de duif voor.

De tunica muscularis , wier bestaan o. a. door Alesi en Stieda
ontkend wordt , is bij de duif en het hoen zeer dun. De vezel-
cellen zijn 0.030 — 0.040 mM. lang, de langwerpige kern is
0.018—0.020 mM. lang en 0.001—0.002 mM. breed. Bij Uria
troïle is ze gemiddeld 0.180 mM. dik en bestaat uit een bui-
tenste overlangsche , 0.08 mM. dikke, en een buitenste trans-
versale, 0.10 mM. dikke spierlaag. Bij de duif is ze slechts
0.06 — 0.1 mM. dik; bij het hoen bereikt ze een dikte van
0.040—0.240 mM.

Bij de zeemeeuw heeft de muscularis een dikte van 0.04 mM.
bij den duikeend tot 0.05 mM.

Steeds vindt men een vrij sterk ontwikkeld stel van elastische
vezelen in de muscularis verspreid.

De tunica mucosa kan van 1 — 4 mM. dik worden. Ze is be-
kleed met een epithelium van 0.060 — 0.090 mM. dikte. Ze ver-
toont talrijke »dépressions en cul-de-sac, qui sont de véritables
» sinus ou diverticules de la muqueuse et qui se subdivisent dans
»la profondeur du chorion et arrivent jusqu'auprès de la tunique
» musculaire". Ze bevat een zeer groot aantal gesloten follikels.

50

Retterer wijkt bij de beschrijving der follikels weder in eenige
punten van al zijn voorgangers af; allereerst houdt hij de folli-
kels voor aan alle zijden gesloten , i. e. geheel van het epitheel
afgesnoerd. Ze bestaan uit twee lagen , een buitenste , die zich
met carmijn donkerder kleurt, een binnenste, die zich dan lichter
voordoet. Na conservatie in Müller's vocht kon geconstateerd wor-
den, dat een adenoïd netwerk de geheele follikel, ook de centrale
massa, doorloopt:

»Elle forme des mailles tres larges au centre et de moins en
»moins larges dans les portions moyennes et corticales. En ap-
»prochant de la périphérie, on voit les fibres lamineuses se con-
»tinuer directement avec les minces cloisons cellulaires qui sépa-
»rent et réunissent en même temps les follicules clos les uns aux
»autres".

Daarop wordt uitvoerig de aard en de reactie der talrijke in
de mazen der follikels ingesloten cellen beschreven en komt de
schrijver tot het resultaat, dat ze niets gemeen hebben met
lymphcellen , maar overeenkomen met hetgeen Robin noemde
»epithéliums nucléaires" en »d'autres termes , des éléments en
»tous points semblables a ceux des glandes lymphatiques , des
» follicules clos etc. chez les mammifères".

Het »chorion", waarin de follikels ingebed liggen, bestaat uit
bindweefsel; de aan het epithelium grenzende laag vertoont aan
hare oppervlakte talrijke 0.040 uiM. hooge papillen, gevormd door
dezelfde weefselelementen als het chorion zelve.

Het epithelium is verschillend in de instulpingen en aan de
vrije oppervlakte; het is aan de vrije oppervlakte 0.080 mM. dik
tusschen de papillen, 0.040 — 0.060 mM. boven de papillen.

Het wordt samengesteld door meerdere cellenlagen , die in een
»couche profonde" en een »couche superficielle" kunnen onder-
scheiden worden ; de eerste bestaat uit prismatische cellen , de
tweede uit polyëdrische cellen met ronden kern.

In de depressies van de mucosa bestaat het epithelium slechts
uit één of twee lagen van prismatische cellen.

Retterer legt vooral gewicht op het feit , dat de follikels steeds

51

gesloten zijn. Daar dit een der voorname punten in het volgende
onderzoek zal uitmaken , citeer ik hier Retterer's eigen woorden
(p. 428):

»Stieda croit a une union continue de la substance centrale
»avec Tépithelium , au moins chez les embryons de 7 cM. de long.
»I1 est possible, qu'a eet age il existe encore des involutions qui
»ne soient pas entourées complètement de tissu cellulaire, mais
»plus tard, il n'en existe plus.

»Ce fait est surtout frappant chez les oiseaux oü Ie chorion
»reste traverse par des diverticules de 1'épithélium et oü ces der-
»niers arrivent jusqu'a la périphérie des follicules , quoique ces
»derniers présentent dans toute leur masse un enchevêtrement
» complet de tissu lamineux et d'éléments épithéliaux. L'évolution
»rend facilement compte de cette particularité , puisque les folli-
»cules ne sont en somme que des portions du bourgeon épithélial
»envahi de part en part par Ie tissu cellulaire".

Een groot aantal metingen van de grootte der elementen der
tunica mucosa komt verder in dit hoofdstuk voor ; eindelijk komen
nog de bloedvaten ter sprake; opmerking verdient, dat ook fijne
capillaria in de centrale massa der follikels aangetroffen werden.

Ook gelukte het Retterer de lymphruirnten der bursa met ni-
tras argenti op te spuiten : deze vormen talrijke kanalen , met
een endothelium bekleed , die zich steeds aan de peripherie der
follikels aanleggen. Waar vier of vijf dezer ruimten samenkomen,
vormen ze een sinus. Nooit zag Retterer een lymphvat in een
follikel dringen.

2. Evenmin als bij het onderzoek naar den bouw der bursa
Fabricii heeft Retterer bij het nagaan harer ontwikkeling gebruik
gemaakt van de methode der seriën van doorsneden. Vandaar
ontbreekt er , vooral in dit gedeelte , veel aan zijn resultaten.

De bursa ontstaat volgens hem uit een ectodermale instulping:
op den 13den dag der embryonale ontwikkeling beginnen de fol-
likels zich van het epithelium af te snoeren.

De afbeeldingen , die dit op moeten helderen , zijn vrij schema-
tisch. De epitheel woekeringen , waarvan de afmetingen in alle

52

stadiën zorgvuldig worden aangegeven , groeien meer en meer in
het bindweefsel der mucosa. Daarmede gepaard gaat een ingroei-
ing van bindweefsel in de jonge follikels, zoodat die, weldra van
het epitheel afgesnoerd , geheel door een bindweefselachtig netwerk
doorvlochten zijn.

De meeste of alle follikels zouden zich reeds na drie of vier
dagen afgesnoerd hebben.

3. De Bursa Fabricii gaat verdwijnen bij het begin der geslachts-
werkzaamheid.

Retterer constateerde de volgende feiten:

Bij een jonge kip, die één maand gelegd had, was de bursa
kleiner geworden (15 — 8 mM.); door deze inkrimping is de
muscularis dikker geworden.

De mucosa is geelachtig , de follikels zijn ovaal , door groote

ruimten gescheiden , daar het bindweefsel sterk is gaan woekeren.

Vele follikels bestaan slechts uit de zich sterk kleurende epi-

theliale elementen ; de buitenste grens is niet nauwkeurig meer

aan te geven.

De involuties van 't epitheel zijn dezelfde gebleven.
Bij een driejarig hoen was de bursa geheel verdwenen. In de
achterwand der cloaca bevonden zich nog eenige overblijfselen van
follikels en vele divertikels.

Ook bij een oude casuaris werden nog slechts restes van folli-
kels aangetroffen.

Eindelijk schrijft Retterer de atrophie der bursa toe aan de
woekering van bindweefsel , dat zich verkort en samentrekt , zoo-
dat ze meer en meer in de onderste afdeeling der cloaca wordt
opgenomen ; terwijl gelijktijdig de epitheliale elementen uit de
mazen der follikels geperst worden.

4. Ten slotte bespreekt Retterer de organen, die door verschil-
lende onderzoekers als homologa der Bursa Fabricii werden be-
schouwd en eindigt met haar met de amygdala der zoogdieren te
vergelijken.

In het eerste deel van 1887 der Philosophical Transactions of
the Royal Society of London verscheen een artikel van

53

H. Gadow (57) *) over de cloaca en de copulatieorganen der
Amniota, waarin ook de Bursa Fabricii ter sprake komt. De
schrijver behandelt uit vergelijkend-anatomisch oogpunt den bouw
der cloaca van reptiliën , vogels en mammalia en geeft aan de
drie »chambers" der cloaca de namen proctodaeum (de onderste,
epiblastische afdeeling) , urodaeum (die , waarin eerst de allantois,
later de urine en geslachtswegen uitloozen) en coprodaeum (het
verwijde gedeelte van het rectum) , welke namen ik gaarne over-
neem. Wat de Bursa Fabricii betreft vermeldt Gadow slechts ,
dat ze steeds in het proctodaeum uitmondt en houdt haar ook
voor een derivaat daarvan.

Ten slotte zij er op gewezen , dat de Bursa Fabricii ook behan-
deld wordt in de hand- en leerboeken van Carus (51), Cegen-
baur (52), Franz Muller (53), Wicrtcrshclm (54), Balfour
(55), Kölliker (56) en anderen.

Uit het bovenstaande blijkt ten duidelijkste, dat men het nog
lang niet eens is over het wezen der Bursa Fabricii; en dat er
uiteenloopende en dikwijls lijnrecht tegengestelde opiniën bestaan
over alle onderdeden der bursa, zoowel als over hare vermoe-
delijke functie, haar ontwikkeling en homologiën.

1) Een afdruk van deze verhandeling, die nog niet in de Bibliotheken aanwezig was,
werd mij welwillend door Professor M. Fürbringer ter inzage afgestaan.

II.
METHODEN YAN ONDERZOEK.

De methoden van conservatie en praeparatie , bij dit onderzoek
gevolgd, zijn de tegenwoordig algemeen gebruikelijke.

De Bursa Fabricii werd op eenvoudige wijze uit het lichaam
van den vogel verwijderd door de buikholte open te snijden , de
intestina op zijde te dringen en , te beginnen met het rectum , alle
deelen vóór het os sacrum gelegen te verwijderen. De geheele
cloaca werd zoodoende met hare aanhangselen uitgepraepareerd
en vervolgens geconserveerd. Om de conservatie vloeistof goed
te doen indringen werden grootere aanhangende spieren enz.
verwijderd en cloaca en bursa veelal opengeknipt. Eerst na con-
servatie werd de bursa nauwkeuriger uitgepraepareerd.

De conservatie geschiedde :

Allereerst in Kleinenberg's Picrin- zwavel 'zuur. Dit liet ik drie
uur inwerken ; daarna kwam het object achtereenvolgens in alco-
hol van 40, 70 en 90°/o. Het piciïn-zwavelzuur bezit vele goede
eigenschappen. De deelen worden uitstekend »in situ" gefixeerd
en krimpen niet in 't minst samen , de weefselelementen worden
zeer weinig veranderd ; doch daartegenover staat , dat de latere
kleuring meestal niet zeer fraai uitvalt. Alles wordt te gelijkmatig
en te diffuus gekleurd. Daardoor voldeed dit conservatievocht
minder voor de Bursa Fabricii, wier follikels uit dicht opeenge-
pakte, kleine cellen bestaan. Eenigszins te betreuren was het
daarom, dat ik veel van het- materiaal, dat ik in den zomer van
1886 kon verzamelen, in picrin-zwavelzuur hardde, afgaande op

55

de uitstekende resultaten , die ik herhaaldelijk daarvan bij conser-
vatie van einbryonen had verkregen. Bij het embryologisch gedeelte
van dit onderzoek deed het dan ook goede diensten.

Alcohol heb ik dikwijls aangewend in de opklimmende sterkte
van 450|o, 70°/o, 90°/o en wel bijna altijd met uitstekend gevolg ;
waar ineens sterke alcohol (van 90°/o) werd gebruikt, was het
resultaat veel minder.

De gekleurde doorsneden geven in 't algemeen fraaie , heldere
beelden , kernen en cellen , dwars gestreept spierweefsel enz. zijn
steeds uitstekend geconserveerd.

Chroomzuur werd in verschillende sterkten slechts enkele malen
aangewend.

Sublimaat werd meermalen aangewend en voldeed zeer goed.
Deze methode, die van het Zoölogisch Station te Napels is uit-
gegaan, bestaat hierin, dat het versche object 15 — 30 minuten
in een geconcentreerde oplossing van sublimaat in zeewater wordt
gebracht, daarna in zeewater en gedistilleerd water wordt uitge-
wasschen, om in alcohol geconserveerd te worden. De electie der
kleuring is zeer fraai; vooral voor oudere vogelembryonen is deze
methode van conservatie zeer aan te bevelen. Doch men verkrijgt
niet constant zulke goede resultaten. Niet zoo heel zelden werden
de objecten door mij onbekende oorzaken brokkelig en hard ; soms
hadden in de embryonen alle epithelien van hun substraat losgelaten.

De aldus geharde objecten werden meestal »in toto" gekleurd
en wel in : Picro-carmijn van Ranvier , Borax-carmijn , Haema-
toxyline, Aluin-cochenille enz. Borax- en Picro-carmijn voldeden
zeer goed en gaven de meeste zekerheid op goeden uitslag der
kleuring. Haematoxyline had soms vreemde kuren; was de kleu-
ring echter goed uitgevallen, dan was ze ook zeer fraai.

De objecten werden in paraffine ingesmolten en in serien van
doorsneden gesneden , 't geen met behulp van de beste instrumen-
ten der nieuwere techniek 1) niet zwaar viel. De doorsneden moesten ,
waar 't gold deze nauwkeurig histologisch te onderzoeken , uiterst

1) O. a. CaldweU's microtoom , van het Zoologisch Laboratorium alhier.

56

dun zijn. Voer het fixeeren der linten van doorsneden op 't object-
glas werd een mengsel van gelijke deelen collodion en kruidnagel-
olie aangewend.

Hoe nuttig deze methode van onafgebroken serien van door-
sneden is zoowel bij het onderzoek van embryonen als van de
organen van wol wassen dieren, zal ook uit de resultaten van dit
onderzoek kunnen blijken ; enkele punten, waarover nog strijd ge-
voerd werd , konden hierdoor buiten allen twijfel vastgesteld worden.

Toch behoefden de resultaten , die ik door middel van de bo-
venvermelde methoden verkregen had, nog de zoo onmisbare
controle en aanvulling door beter histologisch onderzoek, in het
bijzonder van versch en van niet in canadabalsem ingesloten weefsel.
Deze methoden voor bijzondere doeleinden zullen ter plaatse aan-
gegeven worden. Slechts zij hier nog vermeld, dat Flemming's
Chroom-osmium-azijnzuur-mengsel zich als een voortreffelijk fixeer-
middel ook voor de Bursa Fabricii deed kennen; dat voor het
vervaardigen van dunne doorsneden door versch en niet in pa-
raffine ingebed weefsel de ijsmicrotoom uitstekende diensten deed
en dat ter isoleering en herkenning der weefselelementen ver-
schillende maceratie- en kleuringsmethoden werden toegepast.

De bij deze verhandeling gevoegde figuren heb ik alle naar
mijne praeparaten vervaardigd. De omtrekken werden met een
Camera lucida van Zeiss direct naar het praeparaat genomen.
Vooral bij de embryologische teekeningen was het dikwijls noodig
uit meerdere doorsneden een beeld te reconstrueeren.

Nog verdient vermeld te worden , dat de in de verhandeling
opgegeven afmetingen gemeten werden met een oculair-micrometer
van Seibert & Kraft.

47 ,

CA

'as ■

in.

DE ONTWIKKELING VAN DE CLOACA EN

DE BURSA FABRICII TOT DEN 10DEN

BROEDDAG.

De Bursa Fabricii en de cloaca der vogels zijn bij hun eerste
optreden in het embryo zoo onafscheidelijk verbonden, dat de
ontwikkeling van ieder niet wel afzonderlijk kan beschreven wor-
den. Wij zullen dus beide gezameulijk in den loop harer ont-
wikkeling volgen , totdat de Bursa Fabricii zich als een zelfstandig
orgaan voordoet, om dan dit laatste alleen verder na te gaan.

Een goed inzicht in de verhouding der deelen in het staart-
einde van het embryo is eigenlijk alleen te verkrijgen door het
vervaardigen van goede sagittale doorsneden , d. i. zulke, die zooveel
mogelijk evenwijdig loopen aan het mediane vlak , dat men zich
door het embryo denken kan. Dit is werkelijk geen gemakkelijke
taak ; kan men aan de jongste stadiën ook al vrij goed de richting
bepalen , in welke men snijden wil , bezwaarlijk , ja onmogelijk
wordt dit, wanneer ook het staarteinde zich van het blastoderm
begint af te snoeren en zich daarbij naar rechts draait.

Ik heb door een groot aantal embryonen uit deze ontwikke-
lingsstadiën reeksen van doorsneden gemaakt en wel is hier
bijna altijd de toestand der deelen uit de serie van doorsneden te
reconstrueeren , doch werkelijk demonstratieve praeparaten waren
zeldzaam : hoe de doorsnede uitviel , hing voor een goed deel van
het toeval af. Ook Gasskr had hiermede zeer te kampen, getuige

58

het volgende (No. 49. pag. 298): »Ich musz gestehen, dass nichts
» so sehr meiner Teclmik widerstrebte , als die Anfertigung brauch-
»barer Langsschnitte von 4 — 5 Tage. Erst nach ganz unver-
» haltniszmaszigen Opfern an Zeit und Material gelang es mir,
»auch hier die vorhandeuen Lücken in der Beobachtungsreihe in
» gewünschter Weise auszufüllen." Na den 5en dag gelukte het
echter reeds veel beter. Ter controle werden ook verscheidene se-
riën van dwarsche doorsneden vervaardigd.

Om de verhouding der kiembladen onderling en het deel , dat
ieder tot de vorming van cloaca en Bursa Fabricii bijdraagt, goed
te begrijpen , is het noodig tot een zeer vroeg stadium van ont-
wikkeling terug te gaan. Wij zullen dus bij onze beschrijving
uitgaan van een hoenderembryo van het begin van den tweeden
dag der incubatie.

Op een mediane sagittale doorsnede door zulk een embryo (Fig. 1)
blijkt het ons , dat in de primitiefstreep de drie kiembladen nog
samenhangen , met andere woorden , ze hebben zich daar ter plaatse
nog niet gedifferentieerd. De aanleg der medulla en de chorda
dorsalis gaan nog direct in het weefsel der primitiefstreep over,
zoo ook de drie kiembladen ; alleen aan de achterzijde heeft het
mesoblast zich reeds gedifferentieerd en zich in hare beide pla-
ten gespleten. (Fig. 2 mes.).

Weldra verandert de stand van zaken : zooals bekend is toch ,
treden in den loop van den tweeden dag en in het begin van den
derden achter de primitiefstreep twee instulpingen op. De eerste
komt van de rugzijde en richt zich van boven naar beneden en
voren ; ze ligt juist vóór de plaats , waar het mesoblast zich reeds
afzonderde en dringt dus uitsluitend in het weefsel der primitief-
streep in (Fig. 2. E). Zoo ook de tweede instulping , die zich van be-
neden naar boven en achteren richt ; ze groeit der eerste te gemoet ,
doch komt met haar top iets meer naar achteren te liggen. (Fig.
2. A). Deze laatste instulping is de aanleg der Allantois.

Terwijl deze instulpingen optreden en zich vergróoten , begint het
achtereinde van het embryo zich langzamerhand af te snoeren en
tot een staart uit te groeien. Door het samenwerken dezer pro-

59

cessen veranderen de verhoudingen in het staarteinde van het em-
bryo geheel en al. Vervolgen we dit in de figuren 2. 3. 4. 5 en 6.
dan wordt het ons duidelijk hoe, naarmate de afsnoering van
het embryo en de vorming van een staart voortschrijden , de instul-
ping E, die aanvankelijk boven vóór de allantois-instulping A lag
(Fig. 2) , achtereenvolgens daarboven (Fig. 3) , daarachter (Fig.
4 en 5) en eindelijk daaronder (Fig. 9) komt te liggen.

De primitiefstreep , die eerst vóór de beide instulpingen gele-
gen was (Fig. 2) maakt bijna een geheelen cirkelgang: ze ligt
in Fig. 4 boven het aanrakingspunt der instulpingen E en A ,
in fig. 5 daarachter, in Fig. 6 eindelijk bijna geheel daaronder.

Het achterste punt der primitiefstreep , waar zich reeds zoo
vroegtijdig het mesoblast differentieerde, is natuurlijk mede ge-
heel van plaats veranderd ten opzichte zijner aangrenzende deelen.
Het komt, zooals al weder uit de genoemde figuren blijkt, vóór
de aanrakingsplaats der beide instulpingen te liggen (Fig. 6).

Vestigen wij nu de aandacht op eenige bijzonderheden bij deze
veranderingen , dan treft ons het volgende :

Epiblast en hypoblast dififerentieeren zich in het staarteinde van
het embryo meer en meer ; met andere woorden , de samenhang
der drie kiembladen strekt zich over een steeds geringer wordende
uitgebreidheid uit en wordt eindelijk beperkt tot de plaats, waar
epiblast en hypoblast elkander in de boven beschrevene instulpin-
gen het meest naderen; daar gaan beide werkelijk nog direct over
in het celweefsel der primitiefstreep.

Terwijl de beide instulpingen E en A zich verlengen en dieper
in het weefsel indringen , begint hare epitheliale bekleeding te
woekeren, in dikte toe te nemen. In een embryo, dat zich in het
stadium van figuur 4 bevindt, doet zich deze epitheel verdikking
bij sterker vergrooting voor zooals in Fig. 8 is afgebeeld. Hier raken
de beide verdikte epitheliën elkander reeds en versmelten in zekere
mate met elkander. (Zie ook fig. 4, 5 en volgende). Daardoor
ontstaat in het aanrakingspunt een eenigszins verdikte plaats , die
door Gasser en anderen »Cloakenhöcker" wordt genoemd, welke
naam misschien in » cloacaal-aanzwelling" te vertalen ware.

60

Deze cloacaal-aanzwelling doet zich bij het begin van den 4en
dag voor als in Fig. 6 is afgebeeld. Hare dikte varieert van
0,048 — 0,068 mM. Hare afmeting van voren naar achteren be-
draagt 0,130 mM. Ze is naar voren scherp begrensd. Hier is
trouwens de plaats (vroeger geheel achter de primitiefstreep ge-
legen) , waar reeds in een zeer vroeg stadium het mesoblast geheel
afgescheiden optrad. (Fig. 1 en volgende mes.)

Ook naar rechts en links is de cloacaal-aanzwelling scherp
begrensd ; alleen naar achteren is ze nog niet geheel van hare
omgeving gescheiden; hier hangen de drie kiembladen nog samen;
echter alleen juist in het midden: naar beide zijden is de schei-
ding tot stand gekomen.

Gaan wij nu nog één stap verder, dan vinden we op het einde
van den vierden dag de cloacaal-aanzwelling ook naar achteren
scherp begrensd : daarmede is de laatste directe samenhang der
drie kiembladen , het laatste overblijfsel der primitiefstreep verlo-
ren gegaan.

Daarbij is de aanzwelling in dikte en breedte afgenomen , naar-
mate haar uitbreiding van voren naar achteren grooter is gewor-
den (Fig. 7 en 9). Haar dikte toch is nergens meer dan 0,040
mM. , hare lengte van voren naar achteren bedraagt 0,180 mM.
Bij sterke vergrooting (Fig. 9) blijkt het, dat in de cloacaal-
aanzwelling het epiblast en het hypoblast van den aanvang af
nog eenigszins van elkander gescheiden zijn , tenminste zich niet
onderling vermengen. Op het einde van den 4en dag neemt elk
der kiembladen in de cloacaal-aanzwelling ongeveer de helft van
hare dikte in.

Slaan we nu een blik op de omgeving der cloacaal-aanzwel-
ling, dan zien we, dat de instulping A. zich sterk verlengt en
zich ontwikkelt tot allantois. Verder heeft nu ook in de geheele
achterhelft van het embryo het darmkanaal zich gesloten door
het ventraal aan elkander sluiten der hypoblastplooien , aan welke
beweging het splanchnische blad van het mesoblast deelnam.
Allantois en einddarm komen samen in een holte cl, die de
cloaca zal worden. Deze holte is oorspronkelijk echter niet het

61

achterste uiteinde van het darmkanaal. Nog in het begin van
den 4den dag zet dit zich een eind weegs naar achteren voort in
een smal kanaal, den »postanaaIdarm", waarin men een aandui-
ding heeft te zien van het neurenterisch kanaal , dat bij het hoen
wel niet meer tot ontwikkeling komt , doch bij andere vogel-
species, zooals bekend is, werkelijk een korten tijd een open
communicatie tusschen darmkanaal en medullairkanaal vormt. Deze
smalle uitlooper van de holte van het darmkanaal verdwijnt spoe-
dig; op het einde van den 4den dag is hij feitelijk verdwenen en
eindigt de darm blind, zooals in figuur 7 is weergegeven.

Bij het vervolgen der verdere ontwikkeling dezer deelen stui-
ten wij op een vrij zonderling verschijnsel.

Uitgaande van de plaats , waar de epitheliale bekleeding der
cloaca achter in de cloacaal-aanzwelling overgaat , begint het lumen
der cloaca in breedte af te nemen ; de zij wanden naderen elkan-
der en gelijktijdig begint haar epithelium te woekeren. Van ach-
teren naar voren voortschrijdende, zet zich dit proces zoolang
voort tot het geheele achterste gedeelte der cloaca op deze wijze
geoblitereerd is.

De Figuren 10, 11 en 12 geven opvolgende stadiën van dit
proces te zien. Een eigenaardig verschijnsel doet zich hierbij voor.
In het door woekering van epithelium ontstane compacte weefsel
zien we een groote menigte lacunen optreden. Of deze lacunen
bij de aaneensluiting der zijwanden en de daarmede gepaard gaande
celwoekering uitgespaard blijven of wel zich spontaan in het
weefsel ontwikkelen , heb ik niet kunnen uitmaken en doet ook
weinig ter zake. Het resultaat is in ieder geval het volgende:

In een embryo van 5 dagen bevindt zich aan het einde van
de van voren naar achteren belangrijk verkorte cloaca een
opstaande plaat van dicht cel weefsel (lacunair weefsel , l. c.) dat
een epithelialen bouw heeft. Deze plaat strekt zich naar boven
en naar achteren zoo ver uit, als de cloaca zelf op het einde van
den 4llen dag zich uitstrekt (vergelijk figuur 12 met fig. 7, 10 en
11) en is daar scherp van het omringende weefsel afgescheiden.
Ze bestaat uit kleine , zich sterk kleurende cellen , waartusschen

62

zich lacunen van verschillende grootte bevinden en wel in zoo
grooten getale , dat op vele plaatsen het weefsel tot een netwerk
wordt, waarvan de lacunen de mazen zijn. (Figuur 12.)

Naar voren is deze celplaat niet scherp begrensd, doordat de
wanden der cloaca, die beide onmiddellijk in het lacunaire weef-
sel overgaan , elkander daar onder een zeer scherpen hoek raken.
Een duidelijke afbeelding daarvan geeft figuur 17 , afkomstig van
een iets ouder embryo. De dikte van het lacunaire weefsel (van
rechts naar links) is zeer gering; ze wisselt af van 0.030 mM. —
0.045 mM. en bereikt deze grootste breedte steeds aan haar ach-
tereinde. Op dwarsche doorsnede is verder nog duidelijk te her-
kennen , dat het lacunaire weefsel oorspronkelijk uit twee bladen
is opgebouwd, die nu samen verkleetd zijn. (Fig. 14 en 17.)

De cloacaal-aanzwelling is in het lacunaire weefsel opgenomen;
en hoe kon het anders? De bovenste helft der aanzwelling was
de voortzetting van de hypoblastische bekleeding der cloaca. Ze
moest dus noodwendig in de samensmelting der zijwanden mede
betrokken zijn.

De afmetingen van het lacunaire weefsel (figuur 12) van boven
naar beneden zijn 0.336 mM. van voren naar achteren 0.408
mM. De afmetingen der lacunen liggen tusschen 0.008 mM. dia-
meter en 0.112 bij 0.045 mM.

Opmerking verdient het, dat men op sagittale doorsueden , daar
waar ze volkomen mediaan zijn, op den zesden en zevenden dag
in het lacunaire weefsel niet of ternauwernood de grens tusschen
epiblast en hypoblast kan terugvinden. Men zou geneigd zijn te
gelooven , dat beide hier geheel en al samen versmolten zijn ;
doch niet alzoo : op dwarsche en weinig schuinsche doorsneden
blijkt het bij zeer sterke vergrooting, dat het epiblast, onmiddel-
lijk naast de mediane aansluiting aan het lacunaire weefsel , zich
gewoon of verdikt voordoet, maar dat op de aansluitingsplaats
zelve hare elementen als het ware uiteengedrongen zijn , zoodat
alleen de oppervlakkigste laag van het epiblast , bestaande uit één
enkele laag van platte cellen , zich onder het lacunaire weefsel
voortzet. (Zie Fig. 14). Wij komen dus tot het resultaat, dat de

63

plaat van lacunair weefsel, die van het einde van den 5aen dag
af zich achter aan de cloaca bevindt, geheel bestaat uit hypoblas-
tische elementen , afkomstig van de bekleeding van het achtereinde
der cloaca.

Laat ons thans deze resultaten vergelijken met hetgeen vroegere
onderzoekers hieromtrent mededeelden.

Het zou mij veel te ver voeren, ja, een verhandeling op zich
zelf vormen , indien ik de geheele literatuur over de primitief-
streep en den eersten aanleg der cloaca zou willen refereeren en
critiseeren. Ik heb mij hierbij hoofdzakelijk bepaald tot de uit-
voerige, zeer betrouwbare werken van E. Gasser, , waarin men een
uiteenzetting van de meeningen van anderen vindt en waarmede
Gasser, zoover mij bekend is, in deze tot nog toe het laatste woord
heeft behouden.

De onderzoekingen van Huschke (20) kunnen hier gevoegelijk
stilzwijgend voorbijgegaan worden. Slechts dient hier vermeld te
worden, dat Bornhaupt (42) de eerste ontwikkeling der cloaca
reeds vrij nauwkeurig beschreef en van het lacunaire weefsel mel-
ding maakt. Hij beeldt dit vrij juist af en gelooft ook terecht,
dat het afkomstig is van het epitheel van het achtereinde der
cloaca. Het juiste ontstaan en de fijnere détails kon hij echter nog
niet aangeven.

Gasser beschreef in zijne werken over de primitiefstreep (48)
en over de ontwikkeling der cloaca-opening (49) de feiten , die
hierbij plaats grijpen zeer nauwkeurig en in de meeste punten
stemmen mijne resultaten met de zijne overeen. Slechts in som-
mige opzichten kan ik hem niet volgen. Hoe , bijvoorbeeld , rede-
neert Gasser? De » Cloakenhöcker" is de rest van het achterste
deel der primitiefstreep. Terwijl daarin in drie richtingen de kiem-
bladen reeds gescheiden optreden, hangen ze naar achteren bij
het begin van den 4tlen dag nog eenigen tijd samen; anders ge-
zegd : de aanzwelling bestaat clan , hoewel ze een epithelialen
bouw bezit , niet alleen uit epiblast en hypoblast , maar er
zijn ook mesoblastische elementen tusschen gemengd. Wanneer
dus (zoo ten minste meen ik hem te moeten begrijpen) op het

64

einde van den 4den dag de aan zwelling ook naar achteren scherp
is begrensd, moet men haar beschouwen als samengesteld uit
elementen der drie kiembladen.

Dit is mijns inziens niet juist geredeneerd.

Immers vele primitieve organen hangen gedurende een zekeren
tijd met de primitiefstreep (en middellijk dus ook onderling) sa-
men : ze gaan in zekeren zin daar ter plaatse in elkander over.
Maar daarom mag men nog niet aannemen , dat , bij voorbeeld ,
in het achtereinde der chorda ook epiblastische , of in het cen-
traal zenuwstelsel ook hypoblastische elementen voorkomen! Zoo
ook is het hier: De cloacaal-aanz welling is, als overblijfsel der
primitiefstreep , het punt waar het allerlaatst het verband der drie
kiembladen nog bestaat; daarom echter mogen we nog niet aan-
nemen , dat epiblast en hypoblast daar onderling en met het me-
soblast dooreengemengd zijn. Integendeel, juist omdat we hier
met het overblijfsel der primitiefstreep te doen hebben , waaruit
zich , als 't ware , de verschillende organen differentieeren , mogen
we dit zeker niet aannemen. We zien dan ook op het einde van
den 4den dag de scheiding volledig optreden; daardoor blijkt ons
ten duidelijkste , dat een vermenging ook niet heeft plaats gehad.

In de cloacaal-aanzwelling hangen dus werkelijk alleen epiblast
en hypoblast samen.

Gasser meent nu verder , dat de cloacaal-aanzwelling zelve , op-
gebouwd uit niet te onderkennen elementen der drie kiembladen,
op den daarop volgenden dag gaat woekeren en uitgroeien tot
het ons bekende lacunaire weefsel, terwijl de cloaca zich versmalt.

Ook dit kan ik niet toegeven.

Het valt naar mijne praeparaten niet te betwijfelen, dat wer-
kelijk de wanden der cloaca van achteren naar voren met elkander
versmelten en daardoor aan het lacunaire weefsel het aanzijn geven ;
in de beschrijving van dit proces zijn reeds gronden te over daar-
voor bijgebracht. Vergelijkt men bijvoorbeeld de achtergrens der
cloaca, zooals ze zich voordoet op het einde van den 4en dag
(Fig. 7) , met de achtergrens van het lacunaire weefsel op het
einde van den 5en dag (Figuur 12), dan ziet men, dat ze vol-

65

komen dezelfde is gebleven. Daarentegen krijgt men de voorgrens
van het lacunaire weefsel , zooals boven reeds vermeld werd , nooit
scherp te zien , hetgeen zich laat verklaren door het langzaam tot
elkander naderen der zijwanden. Dit alles blijkt trouwens zelfs uit
Gasser's eigen afbeeldingen (Fig. 49 Taf. I). Neemt men een zelf-
standige vergrooting der cloacaal-aanzwelling aan , dan is er geen
reden , waarom de achtergrens van het lacunaire weefsel zoo juist
ook aan de achtergrens der cloaca zou beantwoorden , terwijl er
dan alle kans was, dat de voorgrens van dit laatste juist scherp
begrensd zou zijn. Daarbij komt , dat de figuren (Taf. I , Fig. 2 a,
2 6 enz.), waarin Gasser zijn meening uitgedrukt ziet, uit histolo-
gisch oogpunt veel te schematisch zijn , dan dat ze mij tot zijn
meening zouden kunnen doen overhellen.

Dat er daarentegen een woekering der epitheliale elementen van
den geheelen achterwand der cloaca bestaat in de in Fig. 10 en
11 afgebeelde ontwikkelingsstadiën , wordt feitelijk bewezen door
het groote aantal karyokinetische figuren , dat men in iedere door-
snede door het lacunaire weefsel aantreft. Ook de aanblik, dien dit
weefsel op dwarsche doorsnede biedt en die ook in Gasser's af-
beeldingen vrij goed is weergegeven, wijst er ten duidelijkste op,
dat het uit twee platen is opgebouwd en dat de zaak zich zoo
toedraagt, als ik ze voorgesteld heb.

Eindelijk , wat betreft het aannemen een er geheele versmelting
van epiblast en hypoblast met het mesoblast , waardoor Gasser het
lacunaire weefsel als samengesteld uit de drie kiembladen beschouwt :
om de bovenvermelde redenen "heb ik het mesoblast buiten geslo-
ten en , zooals ook reeds uitvoerig besproken werd , bleek het mij
uit mijne praeparaten, dat een vermenging van epiblast en hypo-
blast ook nooit plaats vindt.

Het was noodig bij dit eerste gedeelte der ontwikkeling eenigs-
zins langdurig stil te staan, omdat, zooals uit het volgende zal
blijken , alleen door het rechte inzicht hierin het mogelijk kon
worden , te bepalen , van welk kiemblad de Bursa Fabricii afkomstig
is en in welke betrekking zij tot de epiblastische cloaca-instulping
en tot de cloaca zelve staat.

66

Keeren wij thans terug tot de verdere ontwikkeling der be-
sproken deelen , dan zien we , dat op den zesden dag de toestand
in het algemeen dezelfde blijft ; alleen valt op te merken , dat van
nu aan het weefsel om de instulping E in dikte toeneemt en
zich weldra tot een dikken rand om de aanstaande cloaca-opening
verheft. (Vergelijk rr in Fig. 13, 15, 16 enz.).

Door deze verdikking wordt de instulping E steeds dieper ; doch
niet uitsluitend passief verlengt ze zich, werkelijk begint ze zich
ook ^actief te verlengen en wel in de richting van de achterste
grens van het lacunaire weefsel. Ook hierin beginnen we nu ver-
anderingen te bespeuren. Reeds vroeger ontging het ons niet, dat
de lacuuen, die het meest naar achteren gelegen waren , steeds de
grootste waren (Fig. 12). Ook merkten wij boven reeds op, dat
daar ter plaatse het lacunaire weefsel ook grooter uitbreiding
in de breedte bezat. In het begin van den zevenden ontwikke-
lingsdag nu wordt dit verschil in grootte zeer aanzienlijk. De
achterste lacunen toch nemen belangrijk in omvang toe en een
zeker aantal versmelt langzamerhand tot ééne groote holte. (Fig.
13). In het praeparaat, waarna deze afbeelding genomen is , vind
ik het vergroote gedeelte van het lacunaire weefsel reeds op
1 1 doorsneden , terwijl het overige op hoogstens twee of drie
doorsneden aanwezig is. De lengte der epiblast-instulping E
bedraagt in datzelfde embryo 0,475 mM., terwijl de afmeting
der achterste lacune is 0,190 mM. bij 0,266 mM. Wij vinden
hier de uitwendige cloaca-instulping nog slechts door een dunne
membraan van de holten van het lacunaire weefsel gescheiden.
Weldra (na den achtsten dag) zal ook deze scheiding verdwij-
nen en daarmede is de communicatie van de holte van het
lacunaire weefsel met de buitenwereld tot stand gekomen: De
aanleg der Bursa Fabricii is aanwezig. Van nu aan toch gaat de
holte, aan het achtereinde van het lacunaire weefsel door vergroo-
ting en onderlinge versmelting van lacunen ontstaan, zich naar
achteren en boven sterk verlengen; ze dringt zich tusschen de ach-
terzijde van den einddarm R en de voor vlakte der wervelkolom
omhoog. Wij zien dit duidelijk uitgedrukt in de figuren 15

67

en 16, vervaardigd naar praeparaten van embryonen van 8 en
10 dagen.

Op den tienden dag, het eindpunt van onze beschouwingen in
dit eerste hoofdstuk, vinden wij den toestand aldus: (figuur 16).

Achter den einddarm R is een groote niet epithelium bekleede
ruimte aanwezig ; het is de aanleg der Bursa Fabricii (B F). Haar
hoogte bedraagt 0,805 mM., haar diameter van voren naar ach-
teren 0,428 mM. Ze communiceert met de buitenwereld (of liever
met de Amnionholte) door een uitvoergang, die 1,330 mM. lang
is. Het epitheel dezer uitvoergang gaat vóór aan zijn onderste
gedeelte over in een dunne plaat van epitheliaal weefsel ; dit is
de rest van het ons bekende lacunaire weefsel en meet van voren
naar achteren 0,285 mM. Dit weefsel verbindt de uitvoergang der
Bursa Fabricii met de cloaca, die een diameter heeft van 0,617
mM. Talrijke langgestrekte lacunen in de beschreven celplaat
wijzen er reeds op , dat hier weldra de doorbraak der cloaca-
opening plaats zal vinden. Rondom den aanleg der Bursa Fabricii
heeft zich langzamerhand het indifferente embryonale weefsel tot
een omschreven laag van eenigszins fibrillair weefsel gedifferen-
tieerd , evenals dit bijvoorbeeld ook om den darm en andere or-
ganen geschiedt.

Zooals uit de wijze van ontstaan der Bursa Fabricii reeds te
verwachten was, is een scherpe afscheiding tusschen het epiblas-
tiscbe epitheel en dat, wat van de oorspronkelijke bekleeding der
cloaca afkomstig is , niet waar te nemen. Het is echter boven
allen twijfel verheven , dat het epitheel der Bursa Fabricii zelve
afkomstig is van het lacunaire weefsel en dus hypoblastisch is.
De aanwezigheid van lacunen in het weefsel der zich reeds vor-
mende bursa (Fig. 15) en vooral de hieronder te bespreken resul-
taten van mijn onderzoek bij andere species sluiten de mogelijk-
heid geheel uit, dat de epiblastische instulping E achter langs
het lacunaire weefsel in de lengte zou kunnen uitgroeien en zoo
de Bursa Fabricii geheel zou kunnen vormen. (Zie o. a. Gasser).
In tegendeel: de epiblastische instulping neemt er geen essentieel
deel aan; weldra (ongeveer op den 15en dag) zal ze ook met de

68

holte der definitieve cloaca communiceeren en daarmede is haar
verder lot reeds vooruit te zien ; ze verwijdt zich sterk en wordt
de onderste epiblastische afdeeling der cloaca, het proctodaeum ,
waarin, zooals reeds lang bekend is, zoowel het darmkanaal als
de Bursa Fabricii uitmonden. Feitelijk brengt dus het epiblast geen
bouwstoffen aan voor de vorming der Bursa Fabricii in engeren
zin. Overigens kan ik er hier reeds bijvoegen, dat ook later
een scherpe grens tusschen het gebied der eigenlijke bursa en
dat der onderste cloaca-afdeeling nooit te trekken is. Meestal
toch vindt men op de plaats, waar beide in elkander overgaan,
in weefsel, dat reeds op het terrein der cloaca ligt, nog wel
eenio-e follikels, welke laatste als de essentiëele deelen der Bursa
Fabricii zijn te beschouwen.

Eindelijk wensch ik hier nog te wijzen op eenige zaken , die
niet in direct verband staan tot de bursa.

Allereerst op de eigenaardige veranderingen , die de einddarm
ondergaat. Aanvankelijk in het bezit van een wijd lrmen (Fig.
7, en 10), wordt ze weldra aan haar onderste gedeelte verstopt
door het product eener sterke epitheelwoekering , die daar ter
plaatse optreedt (Fig. 11, 13, 15 en 16).

Op den tienden dag begint deze opvulling, die vooral op den
achtsten en negenden dag zeer massief was , weder te wijken door
het uiteenvallen en gedeeltelijk verdwijnen dezer epitheliale be-
standdeelen. Het achterste uiteinde van het darmkanaal komt dus
hierin overeen met het voorste ; zooals bekend is toch , oblitereert
ook het lumen van den oesophagus eenigen tijd in het embryo-
nale leven.

Het tweede , wat ik nog wensch te vermelden , is het volgende :
Reeds zeer vroeg treedt, ter weerszijden van het onderste gedeelte
van den einddarm , aan het achterste einde der lichaamsholte ,
een convoluut van draad- of buisvormige woekeringen van het
endotheel der lichaamsholte op. Reeds in een embryo van vier
dagen zijn deze constant aanwezig en ook bij de andere door mij
onderzochte species trof ik ze aan ; in de volgende dagen nemen ze
aanmerkelijk in grootte toe. In figuur 17 (conv.) zijn ze afgebeeld.

69

Het endotheel neemt iii die convoluta een epitheliaal karakter aan.
Geenerlei verband met de cloaca of de geslachtswegen heb ik
kunnen ontdekken. Ik vermeld ze hier slechts even , omdat mij
in de literatuur geen beschrijving daarvan onder de oogen is ge-
komen ; ik had echter geen gelegenheid , naar de natuur en de
verdere ontwikkeling dezer organen een nader onderzoek in te
stellen. Zouden ze misschien in eenige betrekking staan tot de
bij vele Vertebraten voorkomende zgn. Abdominaalporien ?

Voor ik overga tot een verdere bespreking der meeningen van
vroegere onderzoekers, wensch ik de resultaten te vermelden van
het onderzoek bij andere vogelsoorten : hier toch vond ik de
bevestiging van de opinie, die ik na het onderzoek van Gallus-
embryonen meende te mogen koesteren.

Ik was zoo gelukkig, embryonen machtig te worden van Sterna
cantiaca, Larus argentatus , Anas tadorna en Alauda arvensis ,
terwijl uit een andere collectie mij eenige praeparaten van em-
bryonen van Fringilla domestica ten dienste stonden.

Bij al deze embryonen kon ik in hoofdzaak volkomen denzelf-
den gang van zaken constateeren als bij de ontwikkeling van
Gallus domesticus. In eenige détails, die grootendeels zeer interes-
sant zijn , wijken de hier in aanmerking komende deelen echter af.
Sterna cantiaca.

Door mij werden onderzocht embryonen van 7x/2 mM., 81/,, mM.,
9, ÏO1^, 11, 16'/2, 17, 18 en 25 mM. lengte1).

Die ontwikkelingsstadiën , die nog alleen het lacunaire weefsel
vertoonden , weken hierin weinig of niet af van hoender-embry-
onen van 5 a 6 dagen. Figuur 21 is een afbeelding daarvan.

Terwijl de lacunen nu nog weinig in getal zijn , nemen die
later sterk in aantal toe ; verder is het opvallend , dat het lacu-
naire weefsel hier meer in de lengte is gestrekt dan bij Gallus;
vergelijken we bijvoorbeeld figuur 12 van Gallus met figuur 21 ,
dan zien we, dat het lacunaire weefsel bij Gallus veel meer over

1) Het zij hier vermeld, dat de lengte steeds gemeten werd ann het embryo van den
op der kruin naar den staart of rug van het embryo.

70

den top der instulping E is gekromd dan bij Sterna; hier kan
men trouwens in dit stadium nog niet van een eigenlijke epiblas-
tische instulping spreken ; ze wordt nog slechts gerepresenteerd
door een geringe indeuking.

Een belangrijke afwijking vinden we in een iets ouder sta-
dium. Konden we in figuur 21 reeds een bijzonder sterke
kromming naar achteren aan het lacunaire weefsel constateeren ,
in onze embryonen neemt deze steeds meer in lengte toe, zoodat
we eindelijk in een embryo van 12 mM. lengte achter aan het
lacunaire weefsel een langen smallen uitlooper vinden , die zich
naar achteren richt en talrijke lacunen in zich bevat. (Fig. 22).
De lengte van deze achterwaartsche voortzetting bedraagt hier
0.285 mM, haar breedte 0.085 mM. De epiblastische instulping
E. is nog niet diep in de weefsels ingedrongen ; haar lengte be-
draagt nog slechts 0.209 mM.

Gaan we nog een stap verder, dan vinden we in een embryo
van 16 mM. een toestand (Figuur 23) , die overeenstemt met het-
geen men in een Gallus-embryo van 7 dagen aantreft (Fig. 13).
Hier toch is ook de instulping E. nog slechts door een dunne
membraan gescheiden van de holte, die zich door samensmelting
van lacunen gevormd heeft in den achterwaartschen uitlooper van
het lacunaire weefsel. Deze uitlooper heeft zich , zooals bij vergelij-
king der figuren 22 en 23 blijkt, belangrijk naar achteren en naar
boven verlengd. Ze meet nu 0.475 mM. in de lengte, 0.048 mM. in
de breedte. De lengte der epiblastische instulping bedraagt 0.408 mM.

Slaan we eindelijk een blik op figuur 24, dan zien we, hoe
de zaak zich verhoudt in een embryo van 25 mM. lengte. De
communicatie tusschen de instulping E. en de holte van het
lacunaire weefsel is tot stand gekomen. Uit den achterwaartschen
uitlooper van het lacunaire weefsel is de Bursa Fabricii ontstaan;
evenals bij Gallus heeft ook hier de doorbraak der cloaca in dit
stadium , dat geheel te vergelijken is met een Gallus-embryo van
10 dagen, nog niet plaats gegrepen. De eigenlijke bursa is hier
0.760 mM. lang. 0.1225 mM. breed; haar uitvoergang meet in
haar geheele lengte 1.150 mM.

71

Mocht er na het onderzoek van Gallus-embryonen ook nog
eenigen twijfel zijn overgebleven of de Bursa Fabricii werkelijk
ontstaat uit het hypoblastische lacunaire weefsel of uit de epiblas-
tische instulping E. , die twijfel verdwijnt geheel, waar wij de
ontwikkeling der Bursa Fabricii van Sterna cantiaca nagaan; hier
toch is , zooals reeds voldoende uit de figuren 22 en 23 blijkt ,
het epiblast geheel van de vorming der bursa uitgesloten; ze
ontstaat uitsluitend uit de achterwaartsche voortzetting van het
lacunaire weefsel.

Ten overvloede vinden we datzelfde geheel terug in embryonen van
Larus avgentatus.

Van dezen zwem vogel heb ik onderzocht embryonen van 13,
14, 15, 21, 23, 27 en 30 mM. lengte.

In zooverre de ontwikkeling der Bursa Fabricii betreft, wijkt
Larus in geenen deele af van Sterna cantiaca. Een uitvoerige be-
schrijving van eerstgenoemde kan dus gevoegelijk achterwege blijven.

Nog van een derde groep van zwemvogels kon ik embryologi-
sche gegevens verzamelen , namelijk van
Anas tadorna.

Hiervan werden onderzocht embryonen van 13, 14, 15,163/4,
17 en 19 mM. lengte.

Hier stuiten we niet op de ontwikkeling van een zoo duidelijk
herkenbare achterwaartsche voortzetting van het lacunaire weef-
sel , zooals bij Larus en Sterna werd gevonden , doch ons treft
iets anders.

Reeds in ontwikkelingsstadiën , beantwoordende aan hoender-
embryonen van 5 — 6 dagen, vinden we de lacunen , die aan de
achtergrens van het lacunaire weefsel zijn gelegen , bijzonder groot
(Fig. 25). Iets later vinden wij , dat een dezer lacunen zich zoo-
danig uitzet, dat het achterste gedeelte van het lacunaire weefsel
bolvormig wordt (Fig. 26) in veel sterker mate, dan dit bij Gal-
lus het geval is. Eindelijk zien we in een stadium (fig. 27), dat
overeenkomt met een Gallus-embryo van 7 dagen , dat zich het
lacunaire weefsel achteraan tot een groot bolrond lichaam heeft
uitgezet , waartegen de epiblastische instulping E. aanligt.

72

De holte , die deze bol in zich bevat , is in het praeparaat van
fig. 27 reeds op 23 sagittale doorsneden aan te treffen, terwijl
het overige lacunaire weefsel slechts op een paar doorsneden gevon-
den wordt. In den wand der holte vindt men nog eenige kleine
lacuuen ingesloten, die nog niet met de groote holte ineensmolten.

De afmetingen van het lacunaire weefsel in het embryo , waar-
naar Fig. 25 is geteekend, bedragen 0.665 mM. bij 0.324 mM.
In dat van figuur 27 is de lengte van de instulping E. 0.575
mM. , de gemiddelde diameter van de groote holte 0.240 mM.
Alauda arvensis.

Van deze species heb ik drie embryonen kunnen onderzoeken,
nml. één van 4 mM. , één van 6.75 mM. en één van 7.75 mM.
lengte. De eenige bijzonderheid, die mij in deze embryonen trof,
was de relatief zeer groote lengte van 'de cloacaal-aanzwelling in
het jongste embryo van 4 mM. Deze toch is hier 0.275 mM.
lang, haar breedte bedroeg 0.038 mM. De beide andere embryo-
nen bezaten ook het lacunaire weefsel. In het embryo van 63/4
mM. was de lengte van dit weefsel 0.475 mM. , haar hoogte ge-
middeld 0.085 mM.

Hebben we door deze embryonen een inzicht gekregen in de
verhouding van zeer jonge embryonen van de groep der Passeres ,
de praeparaten van een embryo van HV2 m^* van Fringilla do-
mestica gaven ons een stadium te zien, dat overeenkomt met een
hoenderembryo van 10 dagen. Hier toch vinden we de Bursa Fa-
bricii geheel aangelegd , in open communicatie met de amnion-
holte, terwijl de cloaca zich nog niet naar buiten geopend heeft.

Het resultaat van de. metingen aan dit embryo was : De lengte
der eigenlijke bursa was 0.665 mM., die der geheele uitvoergang
±0.750 mM., de breedte der bursa 0.038 mM.

Aan het einde van het beschrijvende gedeelte van dit eerste
hoofdstuk gekomen, wensch ik nog met een enkel woord terug
te komen op de vrij spaarzame literatuur over het eerste optreden
der Bursa Fabricii.

De vraag , op welken dag de Bursa Fabricii ontstaat in het em-
bryo, is door vroegere auteurs op verschillende wijze beantwoord.

73

Huschke (20) stelde het eerste optreden der Bursa Fabricii
op den 5den dag; hij hield dus naar alle waarschijnlijkheid het
lacunaire weefsel, dat op den 5den dag ontstaat, reeds voor de
Bursa Fabricii zelve; dit komt mij te waarschijnlijker voor door
de wijze, waarop hij overigens de ontwikkeling der bursa be-
schrijft. (Zie in het overzicht der literatuur onder n°. 20).

Bornhaupt (42) meent, dat men eerst op den 9den of 10den
dag van de aanwezigheid der Bursa Fabricii mag spreken.

Gasser (49) eindelijk stelt het optreden der bursa op den ze-
venden dag; dan is er echter nog een dunne membraan aanwe-
zig, die de epiblastische instulping en de holte van het lacunaire
weefsel van elkander scheidt. Gasser zag deze over het hoofd en
stelt daardoor het optreden der bursa te vroeg. Eerst op het einde
van den achtsten dag verdwijnt deze afscheiding, en eerst dan mag
men dus , mijns inziens , de aanwezigheid der Bursa Fabricii aan-
nemen. (Zie ook boven , pag. 66).

Wat de ontwikkeling der Bursa Fabricii zelve aangaat, zoo
heeft Bornhaupt, (zooals uit het literatuur-overzicht blijkt) reeds
zeer juist haar ontstaan beschreven ; hij kon echter de verhouding
der kiembladen en het lacunaire weefsel , door de nog vrij gebrek-
kige microscopische techniek , nog niet in alle détails nagaan ; hij
vermoedde dus , meer dan dat hij zeker kon aantoonen , dat de
Bursa Fabricii zich uit het lacunaire weefsel ontwikkelde.

Kölliker schrijft de vorming der bursa toe aan de epiblas-
tische cloaca-instulping. Op pag. 211 van zijn: » Entwicklungs-
geschichte des Menschen und der höheren Thiere" zegt hij :
» Ich bemerke daher , auf Gasser und Bornhaupt verweisend , nur
»dass soviel feststeht, dass der aussere Theil der Cloake sammt
»der Bursa Fabricii von aussen her, also unter Betheiligung des
»Ectoderma, sich entwickelt und vom 6 — 7 Tage bis zum 15D als
»selbstsfandige, vom Darme getrennte Einstülpung besteht".

Gasser beweert ook , dat de ectodermale instulping , door zich
naar boven en achteren sterk te verlengen , de Bursa Fabricii
vormt, hoewel hij moet erkennen, dat de verlenging der instul-
ping eenigszins op kosten van het lacunaire weefsel plaats grijpt.

74

Retterer komt zonder zeer nauwkeurig onderzoek ook tot het
resultaat, dat de Bursa Fabricii ontstaat door de verlenging der
ectodermale cloaca-instulping.

Ook Gadow houdt de bursa voor een derivaat van het Proctodaeum.

Ik kan tegenover deze uitspraken de positieve resultaten mijner
onderzoekingen stellen en herhaal dat , mocht men ook bij Gallus
domesticus al kunnen twijfelen omtrent de afkomst der Bursa
Fabricii , de ontwikkeling van dit orgaan bij de groep der zwem-
vogsls ons ten klaarste bewijst , dat de bursa is van hypoblas-
tische natuur en ontstaat alleen uit het lacunaire weefsel.

Ten slotte vragen wij ons af, welke is de phylogenetische
beteekenis der Bursa Fabricii ; met welke organen van andere
gewervelde dieren is ze vergelijkbaar; wat kunnen we uit hare
ontwikkeling omtrent hare natuur vaststellen?

Gaan we na , met welke organen vroegere onderzoekers de
bursa Fabricii homoloog achtten , dan stuiten wij op zeer uiteen-
loopende meeningen.

Fabktcius ab Aqua Pendente, de ontdekker van het orgaan,
hield het voor een receptaculum seminis. Perrault en anderen
vergeleken het met de anaalklieren van sommige mammalia (car-
nivora); Schneider meende, dat in de Bursa Fabricii de eieren
een tijdlang opgenomen werden , om daar rijp te worden. Bert-
hold hield ze voor de pisblaas der vogels, zoo ook Trevirantjs,
terwijl Ca rus in de bursa een getuetamorphoseerd respiralieorgaan
ziet. Huschke noemt haar een primordiaalnier. Grant houdt de
bursa voor homoloog met Cowper's klieren bij de mammalia ;
Martin St. Ange ziet in de glandula prostata een homologon der
Bursa Fabricii. Ahlwick houdt haar voor een zweetklier; Leudig
voor een lymphklier , enz. enz.

Uit de in dit hoofdstuk gegeven ontwikkelingsgeschiedenis der
Bursa Fabricii blijkt genoegzaam, dat geen van deze homologiën
houdbaar is. Zoover mij bekend is , is er in de rij der gewervelde
dieren geen orgaan aan de cloaca aan te wijzen , dat in ontwik-

75

keling eenigszins met de Bursa Fabricii te vergelijken zou zijn.
Wat ik in de literatuur over de ontwikkeling der cloaca bij andere
Vertebraten heb kunnen vinden , leerde mij , dat daarbij tot nog toe
geen enkel verschijnsel is waargenomen, dat aan de ontwikkeling
der bursa bij vogels herinnert. Alleen kwam het mij bij lezing
van het jongste artikel van Gadow (57) mogelijk voor, dat de
»anal sacks" der Chelonia , die uit het urodaeum ontstaan , eenigs-
zins vergelijkbaar zouden zijn met de Bursa Fabricii. Dit zou de
ontwikkelingsgeschiedenis dier organen moeten leeren.

Analyseeren wij de feiten van de ontwikkeling der bursa
dan komen wij tot het resultaat , dat , voordat de definitieve
anaalopening doorbreekt, er zich een verbinding vormt tusschen
het epiblast en een van het achtereinde der cloaca afkomstige
holte , welke verbinding gelegen is achter de definitieve plaats van
doorbraak der cloaca.

Geenerlei verband met de geslachtsorganen , nieren of allantois
is aanwezig ; we moeten dus alle homologiën , die op een derge-
lijk verband berusten, ter zijde stellen.

Aanvankelijk meende ik hier te doen te hebben met een ver-
verbinding van het epiblast met den postanaaldarm en geloofde
de Bursa Fabricii te mogen beschouwen als de aanduiding van
een primitieven anus , die van functie veranderd was , nadat er
zich later meer naar voren een secundaire anus ontwikkeld had.
Ik meende deze hypothese reeds eenigszins bevestigd te zien door
het vinden van de boven beschrevene smalle, achterwaartsche
voortzetting van het lacunaire weefsel bij Larus en Sterna , die
dan direct zou zijn ontstaan uit den postanaaldarm. Edoch , bij
nader onderzoek bleek mij dit alles onhoudbaar. De eigenlijke
postanaaldarm verdwijnt zoowel bij het hoen als bij andere spe-
cies geheel en al, vóór dat het lacunaire weefsel optreedt; en de
achterwaartsche voortzetting van dit weefsel bij de zwemvogels
ontstaat , zooals boven beschreven is , niet uit den postanaaldarm,
maar door een secundaire achterwaartsche uitgroeiing van het
lacunaire weefsel.

Ziedaar dus weder »die Ochse am Berge".

76

De verschijnselen , die bij de ontwikkeling der bursa plaats
grijpen , hebben volstrekt geen overeenkomst met den aanleg van
de groote klieren van het darmkanaal; ook daaraan valt redelij-
kerwijze niet te denken.

Het feit, dat het lumen van het achterste gedeelte der cloaca
eerst oblitereert, terwijl daarna eerst een deel daarvan een groote
holte gaat vormen , om met de cloaca-instulping te gaan com-
municeeren, schijnt mij er wel op te wijzen, dat we hier met
een secundair verschijnsel te doen hebben, en er geen belangrijke
primitieve beteekenis aan toe te kennen is. Hoe het zij , alvorens
er een onderzoek naar de ontwikkeling der cloaca van aanver-
wante Vertebraten is verricht, dat daarbij talrijke groepen omvat,
kan men over de beteekenis van de verschijnselen , die bij de eer-
ste ontwikkeling der Bursa Fabricii plaats grijpen , geen gegronde
hypothese uitspreken.

IV.

DE ONTWIKKELING DER BÜRSA FABRICII

YAN DEN 11DEN BROEDDAG TOT AAN HET EINDE
DER ONTWIKKELING IN HET EI.

In dit hoofdstuk wensch ik allereerst een overzicht te geven
van de verdere ontwikkeling der Bursa Fabricii in haar geheel,
in verband met de veranderingen, die de cloaca ondergaat gedu-
rende den groei van het hoender-embryo, om daarna uitvoeriger
de ontwikkeling van de follikels der bursa te bespreken ; daarop
volgt het resultaat van bet onderzoek bij andere vogelsoorten , ter-
wijl ten slotte de resultaten van vroegere onderzoekingen bespro-
ken worden.

Wij herinneren ons, dat de Bursa Fabricii in een hoender-em-
bryo van tien dagen is aangelegd als een zakvormig orgaan van
0.805 mM. lengte en 0.428 breedte. (Zie vorig hoofdstuk, figuur 16).
Inwendig is ze bekleed met een epithelium van 0.008 mM. dikte ,
dat, zooals we zagen, van hypoblastischen oorsprong is.

Reeds in dit stadium van ontwikkeling konden we opmerken ,
dat de wand der bursa niet overal meer even dik is , maar kiel-
en daar verheffingen vertoont, terwijl het epithelium op enkele
plaatsen kleine instulpingen gaat vormen. Naarmate nu de bursa
zich vergroot en hooger tusschen rectum en wervelkolom op-
stijgt , nemen zoowel de verdikkingen van den wand als de epithe-
lium-instulpingen in omvang en aantal sterk toe. Dit is het gevolg
van den sterken groei van het weefsel en het epithelium, en wel-
dra zien we daardoor talrijke onregelmatige plooien zich op de

78

binneuvlakte der bursa verheffen. Deze plooien hebben dit bij het
hoen gemeen, dat ze alle verloopen van den fundus der bursa
naar het ostium , ongeveer evenwijdig aan de lengte-as van het
orgaan.

Reeds in een embryo van 11 dagen zijn deze plooien als zoo-
danig te herkennen. Ze nemen voortdurend in aantal en omvang
toe, zooals blijkt uit de figuren 18—20.

De Bursa Fabricii zelve vergroot zich belangrijk.
In een embryo van 11 dagen is ze 1.472 mM. lang en 0.57
mM. dik (van voren naar achteren gemeten op sagittale doorsne-
den). Dezelfde afmetingen zijn voor oudere hoenderembryonen de
volgende :
In een embryo van 12 dagen 1.49 mM. en 0.76 mM.

» » » » 13 » (fig. 31) i.805 mM.enl.33mM.

» » » » 14 » 2.47 mM. en 1.05 mM.

» » » » 17 » (fig. 32. 34) 3.6 mM.enl.43mM.

» » » » 19 » 3.82 mM.enl.14mM.

Terwijl de lengte van het orgaan steeds toeneemt , zien we ,
dat de dikte daarmede geen gelijken tred houdt; sinds den 14den
dag doet zich de bursa van voren naar achteren meer afgeplat
voor. Dit is een gevolg van de grootere drukking in de buik-
holte, doordat een gedeelte van den dooierzak door de buikspieren
omsloten en in de buikholte opgenomen wordt. Daardoor is de
bursa in den allerlaatsten tijd der ontwikkeling in het ei zeer
plat, zooals ook eenigszins blijkt uit figuur 36, die een dwarsche
doorsnede voorstelt door de bursa van een 17 dagen oud embryo.
De breedte van het orgaan in de richting van rechts naar links
wordt door het platdrukken veel grooter. In een embryo van 15
dagen bedraagt ze 2.10 mM., in dat van 17 dagen (fig. 36) 3,135 mM.
Gedurende den groei der Bursa Fabricii heeft deze zich van een
eigen wand voorzien en zijn er tal van ronde organen in opge-
treden: de zoogenaamde »Follikels", die in een zoodanig aantal
zich ontwikkelen, dat ze aan het einde der embryonale ontwik-
keling den geheelen wand der bursa opvullen en mede aanleiding
geven tot de vorming der reeds boven besproken overlangsche

79

plooien. In een embryo van 17 dagen (fig. 36) konden we reeds
zeven groote en talrijke kleinere plooien tellen ; aan het einde der
embryonale ontwikkeling zijn er vijftien en meer aanwezig.

In de figuren 18, 19 en 20 heb ik getracht de verhouding
van de Bursa Fabricii tot de cloaca weer te geven. Aanvankelijk
communiceert alleen de Bursa Fabricii met de holte E, die niets
anders is dan de oorspronkelijke epiblastische cloaca-instulping E
(zie vorig hoofdstuk), die zich lateraal waarts aanzienlijk verbreed
heeft. Ongeveer op den 15den dag der ontwikkeling breekt het
lumen van het darmkanaal door en ook dit mondt nu uit in de-
zelfde holte E1).

Deze holte gaat zich van nu aan sterk verwijden , vooral in een
achterwaartsche richting. Dit wordt bevorderd , doordat de achterste
lip van de uitwendige opening der cloaca een vrij breeden rand
naar binnen omslaat (fig. 18 — 20 r), waardoor zich in den ach-
terwand een soort van divertikel vormt, (»la poche post-anale").
Thans is de holte E haar definitieven toestand ingetreden en we
herkennen in haar de onderste , epiblastische afdeeling (kamer)
van de cloaca, het Proctodaeum 2) (Pd.) der volwassen vogels. Het
gedeelte van het darmkanaal, waarin de steel der allantois uit-
mondde (fig. 18 — 20 A), wordt de middelste afdeeling der cloaca ,
het Urodaeum (Ud.), terwijl het daarboven gelegen laatste ge-
deelte van het rectum (R.) zich tot de bovenste afdeeling der
cloaca, het Coprodaeum (Cd.), verwijdt.

Hadden we dus aanvankelijk (op den 15deD dag) een toestand,
waarvan wij konden zeggen : het darmcanaal mondt uit in de
epiblastische uitooergang der Bursa Fabricii: door de verwijding
van de laagste deelen van het darmkanaal en van die uitvoer-
gang moeten we thans zeggen : de Bursa Fabricii mondt uit in
het proctodaeum (fig. 20).

In den achterwand van het proctodaeum en in het bovenste
nauwe gedeelte daarvan, de definitieve uitvoergang der bursa,

1) De bijzonderheden van dit proces worden hier niet vermeld. Ik kan daarvoor ver-
wijzen naar de werken van Gasser, Retterer, enz.

2) Zie naar aanleiding dezer namen het overzicht der literatuur onder n°. 57 (pag. 53.

80

ontwikkelen zich talrijke buisvormige klieren. Deze hebben een
geheel anderen bouw en ontwikkeling als de epitheelinstulpingen
in de mucosa der Bursa Fabricii en mogen daarmede niet verward
worden.

Wij zijn thans genaderd tot de beschrijving der histologische
veranderingen , die optreden in de weefsels , waaruit de Bursa
Fabricii is opgebouwd.

Allereerst komen hierbij in aanmerking de reeds meergenoemde
» follikels". Zooals uit het overzicht der literatuur blijkt, hebben
zich de verschillende onderzoekers over deze follikels zeer uiteen-
loopende meeningen gevormd. Ook hier zal het blijken , dat de
nauwkeurige kennis van de ontwikkeling der organen een groote
factor is voor het goede inzicht in den bouw en de beteekenis
dier organen.

Het epithelium , dat de binnenvlakte der Bursa Fabricii bekleedt ,
is opgebouwd uit twee tot drie cellen-lagen, waarvan de cellen
vrij regelmatig naast elkander liggen, doch nog geen eigenlijk
cylinderepithelium vormen. Op den tienden dag en volgende da-
gen heeft het een gemiddelde dikte van 0.008 mM.

In een embryo van twaalf dagen vinden we in dit epithelium
talrijke kleine verdikte plaatsen. Een dergelijke verdikte plaats
geeft op verticale doorsnede een beeld als figuur 28. De toename
in dikte geschiedt aan de onderzijde van het epitheel en schrijdt
ook verder voort in een op de oppervlakte van het epitheel lood
rechte richting. De ondergrens blijft steeds duidelijk zichtbaar ,
zooals in figuur 28 en volgende is weergegeven. Deze epitheel-
verdikkingen (f. k.) zijn de eerste aanleg der follikels ; Stieda
noemde ze dan ook y>FollïkelkeimeJ'1

De follikelkiemen , nu , nemen in den loop der ontwikkeling
meer en meer in omvang toe, daarbij dieper en dieper in het sub-
epitheliale weefsel indringend , niet ongelijk aan de wijze , waarop
de haarfollikels in de huid zich ontwikkelen.

81

Ze nemen een bolronde gedaante aan en in een embryo van
15 dagen hebben vele reeds een diameter van 0,032 mM. Ze
doen zich dan op doorsnede voor als in figuur 30 en 31.

Reeds in dit ontwikkelingsstadium kunnen we opmerken, dat
de regelmatige rangschikking der kernen , die in het epitheel zelf
steeds duidelijker wordt, in het middelste gedeelte der follikel-
kiem eenigszins verloren gaat.

Verder treft het ons , dat het subepitheliale weefsel daar , waar
een follikelkiem er op rust, een geringe verandering ondergaat;
uit de meer regelmatige rangschikking der kernen blijkt , dat de cel-
len zich daar ter plaatse eenigszins tegen de follikelkiem aanleg-
gen , meer dan dit op de niet verdikte plaatsen van het epitheel
het geval is. Naarmate de follikelkiem in grootte toeneemt, dif-
ferentieert zich het subepitheliale weefsel daaromheen ook meer
en meer , zoodat men eindelijk van een afzonderlijke laag kan
spreken , die de follikelkiem omgeeft en het dikst is aan den fun-
dus van den follikel ').

Hoe dit in zijn werk gaat , is in de figuren 30 — 35 afgebeeld. Ter-
wijl het aantal der cellen , die direct om de follikelkiem liggen , sterk
toeneemt , zien wij dat weldra een duidelijke grens dit gedeelte
van het omringende weefsel afscheidt. Het orgaan , dat nu ont-
staan is door de samenkomst van de epitheliale follikelkiem en de
buitenste laag, die zich uit het subepitheliale weefsel differenti-
eerde , noemen we een follikel 2).

Wat ik aan canadabalsem-praeparaten van embryonen omtrent
den histologischen bouw dezer follikels kon vaststellen , komt op
het volgende neder:

Reeds in het ontwikkelingsstadium , dat afgebeeld is in figuur
33 en ontleend is aan een embryo van 17 dagen, hebben de cel-
len in het midden van de centrale massa van den follikel (de

1) Gemakshalve gebruik ik hier den naam van „fundus" voor dat gedeelte van den
follikel, dat het meest verwijderd i3 van de oppervlakte van het epitheel, het diepste
gedeelte; de naam m/op" duidt dat gedeelte der centrale follikelmassa aan, dat vrij aan

de holte der bursa ligt. (Fig. 32-34 t)

2) Hoewel dit orgaan niet te vergelijken is met een lymphatischen follikel, behoud
ik echter den naam van follikel, om niet een geheel nieuwe nomenclatuur in te voeren.

f5

82

oorspronkelijke follikelkiern) haar epitheliaal karakter grootendeels
verloren. De cellen liggen niet meer zoo vast aaneengesloten en
hangen door protoplasmatische uitloopers met elkander samen.

Bij de verdere ontwikkeling van den follikel, wordt dit steeds
duidelijker zichtbaar ; daardoor vertoont de centrale follikelmassa
eindelijk een opeengepakte massa van cellen, die zeer doet den-
ken aan het zoogenaamde lymphoïde weefsel van lymphklieren ,
solitaire follikel s, enz. Slechts in de buitenste laag der centrale
follikelmassa, waar ze grenst aan de buitenste laag van den fol-
likel , blijven de cellen eenigzins haar epitheliaal karakter behou-
den; zooals ook in fig. 32 — 35 p is afgebeeld, hebben deze cel-
len een cuboïden vorm en liggen ze regelmatig naast elkander ge-
rangschikt. Deze laag van cubische cellen zet zich direct voort
in de onderste cellenlaag van het epithelium der bursa.

De cellen aan den top van den follikel ondergaan ook een ver-
andering. Reeds in figuur 32 valt het ons namelijk op , dat de
bovenste cellen van de centrale follikelmassa een meer gepro-
nonceerd epitheliaal karakter bezitten. Deze eigenaardigheid neemt,
naarmate de follikel in ontwikkeling vooruitgaat, zeer toe (figuur 33
en 34). Daarbij welft zich de top eenigermate , zoodat hij in de bursa
van een kuiken , dat juist uit het ei is gekropen (fig. 34) , een
soort van kleine papilla vormt, die in het lumen der bursa pro-
ëmineert. Terwijl dit plaats grijpt , komt de geheele follikel echter
iets dieper onder de oppervlakte van het epitheel te liggen door
den sterken groei van het omringende weefsel. Het gevolg daar-
van is , dat we aan het einde der ontwikkeling in het ei den top
des follikels vinden in een kleine verdieping van het epitheel, ge-
deeltelijk zelfs bedekt daardoor (figuur 34). De samenhang van
het epitheel met de centrale follikelmassa blijft niettemin dezelfde.

Zooals reeds boven gezegd is , is de centrale follikelmassa steeds
door een scherpe grenslijn gescheiden van de haar omgevende
periphere follikelmassa. Deze grens is steeds te vinden op alle door-
sneden ; die den follikel in gunstige richting treffen. De periphere
follikelmassa zelve bestaat eveneens uit cellen, die klein en zeer
dicht opeengepakt zijn en iets op lymphoide follikelcellen gelij-

83

ken , evenals de middelste cellen der centrale massa , waarvan ze
dan ook microscopisch niet te onderscheiden zijn. Hier en daar
ziet men bindweefselachtige vezelen door die cellenmassa verloo-
pen , die onderling een fijn netwerk schijnen te vormen. Reeds
vroeg treden bloedvaten in deze laag in en vormen er een net
van capillaria.

Aanvankelijk is de periphere follikelmassa door een niet zeer dui-
delijke, maar langzamerhand scherper voor den dag komende
grenslijn gescheiden van het weefsel, waarin de follikels zijn in-
gebed (het stroma der auteurs) en dat zich, aanvankelijk het
gewone embryonale weefsel, langzamerhand tot vezelachtig bind-
weefsel met talrijke spoelcellen heeft gedifferentieerd. Dit bind-
weefsel neemt slechts zeer weinig volumen in de bursa in en
vormt eindelijk niet veel meer dan tusschenschotten tusschen de
follikels. Het aantal dezer follikels neemt intusschen enorm toe;
in de bursa van een negentien dagen oud hoenderembryo trof
ik nog follikelkieinen aan in de eerste stadiën van ontwikkeling.
Aan het einde van de embryonale ontwikkeling vullen ze reeds
bijna de geheele massa van de bursa op en geven aanleiding tot
het ontstaan van de reeds meer genoemde overlangsche plooien ,
die zich in de holte der Bursa Fabricii verheffen.

Het epithelium , dat den geheelen binnenwand en al deze plooien
bekleedt, verliest ook meer en meer zijn embryonaal karakter
en doet zich aan het einde van de ontwikkeling in het ei in
zijn definitieven toestand voor ; het is dan opgebouwd uit meer-
dere cellenlagen , waarvan de bovenste uit cylindercellen . de an-
dere uit meer ronde cellen bestaan (Fig 34). Op vele plaatsen
vormt het epithelium kleine buisvormige, blinde instulpiugen, die
zeker voor een deel haar ontstaan te danken hebben aan de on-
regelmatige verdikking van den wand der bursa door de toename
der follikels, maar ook zonder twijfel voor een deel aan den
sterken actieven groei van het epithelium zelf.

Bij het nauwkeurig doorzien van volledige seriën doorsneden
door bursae in verschillende stadiën van ontwikkeling blijkt, dat
voortdurend, ook aan het einde der embryonale ontwikkeling, de

84

centrale massa van alle follikels direct blijft samenhangen met het
epithelium, op de wijze als dit in figuur 34 is afgebeeld, hetzij
aan de oppervlakte der plooien , hetzij in de diepte der blinde epi-
theel-instulpingen. Dit feit zal nader in dit hoofdstuk en ook later nog
besproken worden ; ik leg er daarom reeds hier nadruk op : want
werkelijk is er bij het nagaan van opvolgende doorsneden niet
één follikel te vinden , wiens directe samenhang met het epitheel
niet kan worden aangetoond.

Eindelijk moeten wij nog een blik slaan op de wijze , waarop
zich de Bursa Fabricii van een eigen spierwand voorziet. Hiervan
heb ik het volgende kunnen constateeren :

Reeds zeer vroeg vormt zich — zooals wij vroeger zagen —
om het epithelium der in wording zijnde Bursa Fabricii een laag
van dichter embryonaal weefsel. Deze laag differentieert zich meer
en meer en op den dertienden dag der embryonale ontwikke-
ling vinden we aan haar buitenzijde een uiterst dun laagje gladde
spiervezelen , dat zich daar uit de embryonale elementen vormt.
Deze vezelen loopen circulair om de bursa (in een vlak loodrecht
op haar lengte-as), doch reeds leggen zich eenige weinige vezelen
ook in andere richtingen. Dit dunue laagje spiervezelen verdikt
zich in den loop der verdere ontwikkeling tot een duidelijken
spierrok, die in een embryo van 17 dagen een gemiddelde dikte
van 0.032 m M. heeft. Later vertoont hij zich niet meer overal
even dik : gewoonlijk is aan de (naar den achterwand der cloaca
gerichte) voorzijde de spierrok zeer dun , op eenige plaatsen aan
de achterzijde veel dikker , doordat zich daar ter plaatse vezelen ,
die tot den wand der cloaca behooren, bij die der bursa voegen.
Dit is verschillend bij verschillende geslachten en later zal hier
nader op gewezen worden.

De vezelen van den spierrok der bursa verloopen aan het einde
der embryonale ontwikkeling in alle richtingen, elkander bun-
delsgewijs kruisend.

Bij andere groepen van vogels heb ik, wat de verdere ont-
wikkeling der Bursa Fabricii betreft, de hier volgende gegevens
kunnen verzamelen en wel aan embryonen van Perdix cinerea,

85

Larus argentatus , Sterna cantiaca , Anas tadorna , Fringella sp ,
en üJAm imêréana.

Bij al deze genera , alleen Rhea uitgezonderd , was de verhou-
ding der Bursa tot de cloaca volkomen dezelfde als bij Gallus
domesticus; de histologïsche bouw van het epitheel, van het bind-
weefsel en van den spierrok en ook de ontwikkeling der follikels
kwamen in allen deele overeen met het bij het hoen gevon-
dene. Steeds was ook aan alle follikels de directe samenhang van
de centrale massa met het epithelium aan te toonen. Alleen bij
Rhea werden , zooals hier onder blijken zal , zeer afwijkende toe-
standen aangetroffen.

Perdix cinerea.

Onderzocht werden vier embryonen, afkomstig uit één nest en
in hetzelfde stadium van ontwikkeling verkeerend. De bursae
werden alle op verschillende wijze gehard , namelijk in alcohol ,
sublimaat, chroomzuur l0/„ en Kleinenberg's picrinzwavelzuur.

De embryonen waren reeds zeer ver ontwikkeld en blijkbaar op
het punt van uit het ei te komen: de rest van den dooierzak
was reeds geheel in de buikholte opgenomen.

De bursae dezer embryonen wijken in geen opzicht af van die
van Gallus-embryonen van ongeveer 19 dagen. Slechts zijn alle
afmetingen kleiner. Haar lengte bedraagt 2.85 mM , de dikte slechts
0.715 mM.

Talrijke plooien bevinden zich op den binnenwand der bursa.
Reeds is een groot aantal follikels gevormd, die zich evenzoo
voordoen als de in figuur 33 afgebeelde follikels van hoender-
embryonen.

Een spierrok is ook aanwezig, doch slechts als een zeer dunne
membraan.

Larus argentatus.

Twee verschillende ontwikkelingsstadiën kon ik onderzoeken :
één embryo , dat naar mij voorkwam , in ontwikkeling gelijk te
stellen was met een hoender embryo van 17 dagen en één dat
reeds op het punt van uitkomen was.

De bursa van het eerste embryo werd in d warscoupes gesne-

86

den. Haar dikte bleek te bedragen 1.47 mM. , haar breedte 3.1 inM.
Opmerkelijk is het, dat de dorsale wand der bursa in dit stadium
een veel grootere dikte heeft dan de voorwand; terwijl de eerste
op doorsnede 0.903 mM. mat, was de laatste slechts 0.309
mM. dik.

Terwijl we bij de tot nog toe besproken groep van vogels steeds
een groot aantal overlangsche plooien in de bursa vonden , tref-
fen we hier een toestand aan , die daar in zekeren zin het tegen-
overgestelde van is. Hier toch heeft de wand een aanzienlijke dikte
(zooals ook uit de bovenstaande cijfers blijkt) en wordt doorboord
door tal van vertakte kanalen (e. g.) , die alle met epithelium zijn be-
kleed. Op doorsnede verkrijgt men den indruk , alsof zich in den
wand der bursa talrijke kleine , onregelmatige , afgesloten holten be-
vinden; vervolgt men echter deze holten in een serie van opeen-
volgende doorsneden , dan ziet men , dat het slechts de doorsne-
den zijn van even zoovele kleine gangen , die zich tot grootere
vereenigen en eindelijk in de holte der bursa uitmonden.

In het epithelium, dat deze gangen bekleedt, treft men talrijke
sterk verdikte plaatsen aan. Deze epitheel verdikkingen zijn niet
anders dan de follikelkiemen , die we in de Bursa Fabricii van
het hoen hebben leeren kennen. Ze wijken van deze ook in bouw
volstrekt niet af en doen zich voor als de in fig. 28 — 32 afge-
beelde follikelkiemen van Gallus embryonen.

De spierrok dezer Bursa is , vooral aan de dorsale zijde , vrij
dik; dikker ten minste, dan ze in hoenderembryonen ooit zijn zal.

In het tweede, oudere embryo droeg alles de kenmerken van
verdere ontwikkeling. De Bursa Fabricii, die in dwarsche en sa-
gittale coupes gesneden werd , had de volgende afmetingen : len-
7 mM., breedte 5.60 mM., dikte 2.10 mM. (zie figuur 39).

Het verschil in dikte van vóór- en achterwand is hier grooten-
deels verloren gegaan en alleen bewaard in het onderste gedeelte ,
waar de bursa langzamerhand in haar uitvoergang overgaat. De
uitvoergang zelf is vrij lang; (1.81 mM).

Zoowel de epitheelgangen , als de follikels zijn, in vergelijking
met het eerste embryo, in grootte toegenomen. Vele follikels heb-

87

ben reeds een diameter van 0,123 mM. en komen in bouw over-
een met den in figuur 33 afgebeelden follikel van een hoender-
embryo.

Sterna cantiaca.

Van deze vogelsoort heb ik één embryo kunnen onderzoeken,
dat op het punt van uitkomen was.

De Bursa Fabricii van dit embryo is 4,5 mM. lang, 2,75 mM.
breed en 2,04 mM. dik. In allen deele komt haar bouw volkomen
overeen met hetgeen we bij Zarws-enibryonen vonden: een uit-
voerige beschrijving kan daarom achterwege blijven. Slechts valt op
te merken, dat de holte der bursa ook relatief veel kleiner is
dan bij Larus , zoo ook de gangen , die den wand der bursa door-
boren , misschien door de aanwezigheid van een zeer groot aantal
follikels, die ook reeds verder ontwikkeld en grooter zijn dan de
in figuur 39 afgebeelde follikels van het Larus-embryo. Slechts
daar, waar een follikel met het epitheel van een der gangen sa-
menhangt, is deze laatste eenigszins verwijd, wat trouwens ook
bij Larus het geval is.

Anas tadorna.

Onderzocht werden twee embryonen; één, waar nog een groote
dooierzak werd aangetroffen en één , dat reeds dicht bij het einde
der embryonale ontwikkeling was.

De bursa van het eerste embryo herinnert in alles aan die van
een hoenderembryo van 11 dagen. Ze is 1.615 mM. lang en
0.523 mM. dik. De plooien , die zich weldra op de binnenvlakte
zullen verheffen, zijn nog slechts als kleine verdikkingen vanden
wand aangelegd, waartusschen het epithelium indriugt. Van fol-
likelkiemen is nog geen spoor te ontdekken. Ook de doorbraak
van de cloaca naar buiten heeft nog niet plaats gevonden.

Het tweede embryo had een flink ontwikkelde Bursa Fabricii.
Ze was 8.5 mM. lang en slechts 2.30 mM. breed en 1.71 mM.
dik. Ze heeft dus reeds den vorm, die, gelijk we in het vol-
gende hoofdstuk zullen zien , eigenaardig is aan de familie der
Lamellirostres , namelijk een langgerekten cylindervorm. Een an-
dere eigenaardigheid van deze groep , het voorkomen van twee

88

groote , overlangsche plooien aan den achterwand der bursa , vond
ik hier niet terug; talrijke plooien verheffen zich aan de binnen-
zijde; ze zijn zeer onregelmatig en doorboord door vele epitheel-
instulpingen , zoodat het geheel geacht kan worden een tusschen-
vorm te zijn tusschen de bursa van het hoen met haar vele, vrij
regelmatige plooien en die der Laridae met haar dikken wand ,
doorboord door sterk vertakte epitheelgangen. In het volgende
hoofdstuk zal hier nader op teruggekomen worden.

De follikels zijn nog slechts in betrekkelijk klein aantal voor-
handen; de meest ontwikkelde verkeeren in het in fig. 33 afge-
beelde stadium. In bouw verschillen ze ook werkelijk niet van
die van het hoen. De spierrok is weinig ontwikkeld en niet overal
even dik.

Fringilla sp.

Onder eenige eieren van een mij onbekende Fringilla-soort
was er één, dat een levend embryo van 24 mM. bevatte. Uit
het onderzoek der Bursa Fabricii van dit embryo bleek, dat
ze 1.04 mM. lang is; 0.523 mM. is haar grootste dikte. Ze is
peervormig, zeer smal toeloopend naar den 0.33 mM. langen,
zeer nauwen uitvoergang. De wand is betrekkelijk zeer dik,
waardoor de holte der bursa gering wordt (0.104 mM. breedte).
De wand is geheel opgepropt met reeds vrij ver ontwikkelde fol-
likels van 0.13 mM. diepte bij 0.095 mM. breedte. De meest peri-
pheer gelegen follikels hangen met het epithelium samen door
zeer fijne epitheelinstulpingen , waarvan het lumen, door de over-
vulling van den wand met follikels , meestal uiterst klein is.
Rhea Americana.

Ik was zoo gelukkig, de Bursa Fabricii te kunnen onderzoe-
ken van een embryo van Rhea x) , dat van de kruin tot de
stuit, over den rug gemeten, 24 cM. lang was. Ik zal den bouw
hiervan uitvoerig moeten behandelen, omdat juist het al of niet
voorkomen der bursa en haar structuur bij de struisachtige vogels
een questieus punt is in de literatuur over de Bursa Fabricii.

1) Tot anatomisch onderzoek welwillend afgestaan door Prof. Max Weber te Amsterdam.

89

Bij het uitprepareeren van de cloaca uit het lichaam van het
embryo was het aanvankelijk , alsof er geen bursa aanwezig
was , doch bij nader onderzoek bleek ze niet , zooals bij de an-
dere vogels, vrij tusschen cloaca en sacrum in de buikholte te
liggen , maar geheel te zijn bedekt door breede overlangsche
spierbundels, die een deel uitmaken van de musculatuur van clo-
aca en rectum.

I

Cloaca van een embryo van Rhea Americana.
1. Van terzijde. II. Van voren opengeknipt en uitgespreid.

De hierbij gevoegde figuur I is een schets, waarop de cloaca
in natuurlijke grootte , van terzijde gezien , is afgebeeld. A is
de afgesneden steel der allantois. Aan weerszijden treden het vas
deferens en de ureter tusschen het zeer gecompliceerde spierstelsel
der cloaca door naar buiten. Een dorsaalwaarts gerichte verdik-
king van het geheel wijst op de aanwezigheid van de Bursa Fa-
bricii daar ter plaatse onder de spiermassa. Boven deze verdikte
plaats dringen mediaan een paar bloedvaten en zenuwen naar
binnen.

De cloaca werd in 't midden der voorzijde opengesneden, zoo-
dat de sneevlakte door de geheele lengte van den allantoïssteel
viel. Figuur II is een afbeelding van deze opengesneden cloaca.
Evenals bij alle andere vogels bestaat ze uit drie afdeelingen; de
bovenste (Cd) is eenvoudig een verwijding van het onderste uit-
einde van het rectum, het coprodaeum: de middelste is dat
deel van de cloaca , Avaarin de allantois uitmondt , het uro-

90

daeura; de onderste eindelijk, het epiblastische proctodaeurn , vormt
een divertikel in den achterwand der cloaca. In deze onderste af-
deeling mondt ook hier de Bursa Fabricii uit met een spleetvor-
mige opening met eenigszins hobbelige randen (o) , waardoor men
dadelijk in de holte der bursa komt: een eigenlijke uitvoergang
is niet voorhanden.

De Bursa Fabricii , die evenals het geheele embryo , uitste-
kend geconserveerd bleek te zijn , werd vervolgens uitgeprepa-
reerd. Ze heeft de volgende afmetingen: Lengte 9,5 mM, breedte
7.9 mM en dikte 3,5mM. Het resultaat van het miscropisch on-
derzoek laat ik hier volgen.

Nadat de groote spieren, die de bursa geheel omgeven, waren
weggenomen, werd in haar wand geen eigenlijke spierrok meer
aangetroffen ; slechts vond ik hier en daar kleinere spierbundels ,
die waren blijven zitten.

Het interstitieele weefsel der bursa bestaat uit een fijn bind-
weefsel , waarvan de elementen spoel vormige cellen zijn (Fig. 38
sp. c.) , die , waar het epithelium er op rust, een dichtere laag vormen.

De plooien, die zich in de holte der bursa verheffen, hebben
den vorm van zeer dunne steeltjes en lamellen, die een hoogte
bereiken van ten hoogste 1,15 mM.

De geheele binnenwand is bekleed met een epithelium , dat uit
meerdere cellenlagen is opgebouwd.

Een zeer af wij kenden aanblik biedt een doorsnede door deze
bursa echter, doordat de follikels niet ingebed zijn in den wand,
maar uitpuilen in de holte der bursa en als fungusvormige , ge-
steelde organen op den binnenwand zitten. (Figuur 37). Op door-
snede doet dit denken aan een tros van gesteelde vruchten.

Aanvankelijk aarzelde ik, aan deze organen den naam van
follikel te geven, maar de overeenkomst met de follikels bij andere
vogels is te groot, dan dat we hier aan iets anders zouden kun-
nen denken. Gaan we nauwkeurig de structuur dezer follikels
na , dan vinden we het volgende :

De ontwikkeling der follikels heeft hier blijkbaar in omge-
keerde richting plaats gehad : de epitheelverdikkingen zijn niet

91

in het subepitheliale weefsel ingedrongen, maar zijn in het 1 urnen
der bursa gaan proëmineeren. Daardoor ligt het epitheliale gedeelte
van den follikel , dat elders de centrale follikelmassa vormt, bij Rhea
aan de buitenzijde , terwijl het bind weefselachtige gedeelte , dat bij
de andere vogels de periphere follikelmassa was , hier het midden
van den follikel inneemt. Beide elementen zijn ook hier steeds
door een scherpe grenslijn van elkander gescheiden (figuur 38).

De directe samenhang met het epitheel is steeds in alle folli-
kels te vinden , ja , het springt hier nog meer dan bij andere
vogels in het oog, hoe de epitheliale massa van een follikel niets
anders is dan het veranderde epithelium zelf. In figuur 38 is een
verticale doorsnede door een kleinen follikel van Rhea afgebeeld
en men ziet , hoe het epithelium , daar waar het een follikel be-
kleedt , in dikte toeneemt : er treden lacunen in op , waardoor
de enkele cellen meer uit elkaar worden gedrongen en eeniger-
mate een protoplasmatisch netwerk gaan vormen, dat op adenoid
weefsel gelijkt. Het meerendeel der epitheelcellen heeft het epithe-
liale karakter verloren , en gelijkt eenigzins op lymphoïde cellen :
Ze kenmerken zich onder anderen, doordat de kern zich donker-
der laat kleuren. De buitenlaag van de epitheliale massa wordt
steeds gevormd door platte veelhoekige epitheelcellen , die een soort
plavei-epitheel vormen, (figuur. 38. pi.).

Zooals reeds boven gezegd werd , is er steeds een scherpe grens
te vinden tusschen dit epitheliale gedeelte en de binnenste folli-
kelmassa, die hier de periphere laag der andere vogels repre-
senteert. Terwijl die periphere laag echter steeds in oudere sta-
diën door een scherpe grens van het omgevende interstitieele bind-
weefsel werd gescheiden , gaan hier beide geleidelijk in elkander
over. Een gedeelte van het subepitheliale weefsel namelijk dringt
vergezeld van eenige bloedvaatstakjes door den nauweren steel in
den follikel. Daar verliest het zich langzamerhand in een opeen-
hooping van cellen , die ook een lyniphoïd karakter dragen en
volkomen gelijken op de epitheloïde cellen van de binnenste fol-
likelmassa. In figuur 38 heb ik getracht deze histologische dé-
tails weer te geven.

92

Het blijkt uit het bovenstaande, dat de follikels bij Rhea in
werkelijkheid uit dezelfde elementen zijn opgebouwd als bij de
andere vogels : men heeft ze , als 't ware , slechts weder naar bin-
nen om te stulpen , om een orgaan te verkrijgen , volkomen ver-
gelijkbaar met de follikels der overige door ons beschrevene Bur-
sae Fabricii. Dit feit is , als de proef op de som , tevens het be-
wijs van de juistheid onzer beschouwingen over den bouw der
der follikels bij andere vogels.

Toch deed zich nog één vraag bij mij voor. Wij vinden zoo-
wel in het epitheliale als in het uit het subepitheliale weefsel
gedifferentieerde gedeelte van den follikel , steeds een groote massa
cellen, die eenigszins het uiterlijk van lymphoïde cellen hebben
en volkomen op elkaar gelijken. Is het nu ook mogelijk, dat al
deze cellen één oorsprong hebben ? Met andere woorden : zijn de
donkere cellen in de epitheliale follikelmassa gedifferentieerde epi-
theelcellen of zijn ze misschien in het subepitheliale weefsel ont-,
staan en vandaar uit in het epithelium ingedrongen?

Werkelijk pleit het gelijke voorkomen van beide wel eenigs-
zins voor deze laatste meening. Toch mogen wij hiertoe niet be-
sluiten. De grens tusschen beide elementen , die zich op niet te
peripheer uitgevallen doorsneden steeds als een onafgebroken scherpe
lijn voordoet , zou nog geen afdoend bezwaar zijn : ik herinner slechts
aan het uittreden van lymphcellen uit de op doorsnede toch ook
scherp begrensde capillaria, door epithelia enz. Het bewijs echter ,
dat werkelijk alle cellen der epitheliale massa gedifferentieerde epi-
theelcellen zijn, wordt mijns inziens geleverd door het feit, dat
bij alle andere vogels , die in dit hoofdstuk beschreven zijn , de
schijnbaar lymphoïde cellen het eerst optreden in het midden van
de follikelkiem , waarvan de buitenste laag cellen nog lang een meer
epitheliaal karakter blijft behouden, (zie fig. 32 — 35). Het is dus
niet denkbaar , dat hier deze cellen uit de omgeving zouden zijn
ingedrongen. Wij mogen dit dus ook bij Rhea niet aannemen.

De literatuur, waarmede wij in dit hoofdstuk hebben rekening
te houden , bepaalt zich tot de verhandelingen van Bornhaupt

93

(42) , Stieda (46) en Retterer (50) , welke allen de ontwikke-
ling der Bursa Fabricii in hun onderzoek opnamen , zooals uit het
aan 't begin dezer verhandeling gegeven literatuur-overzicht is ge-
bleken.

Bornhaupt, die, zooals in het vorige hoofdstuk bleek, een zeer
juist inzicht had in de eerste ontwikkeling der Bursa Fabricii,
beschrijft ook de verdere ontwikkeling van dit orgaan in hoofd-
zaak zeer naar waarheid. Slechts laat hij de follikelkiemen eerst op
den vijftienden dag als kleine »Knötchen" in het epithelium op-
treden : wij hebben gezien , dat de eerste follikelkiemen reeds in
een embryo van twaalf dagen te vinden zijn. Zeer juist meende
Bornhaupt, dat de follikels aan één pool verbonden bleven met
het epitheel , doch hij wist nog niet , dat ieder follikel uit twee
verschillende elementen wordt opgebouwd.

Stieda bevestigt , zooals we gezien hebben , in het algemeen
de resultaten van Bornhaupt en geeft daarenboven een nauwkeu-
rige beschrijving van de ontwikkeling der follikelkiemen, waar-
uit hij de bewijzen put voor zijn meening, dat de follikels niet
als Peijer's- of lymphatische follikels mogen beschouwd worden.

Bij inzage van 't geen in het literatuur-overzicht daarover voor-
komt, zal blijken, dat het resultaat van mijn onderzoek dat van
Stieda op de meeste punten bevestigt. Deze onderzoeker komt
echter tot de conclusie , dat aan het einde der embryonale ont-
wikkeling nog slechts enkele follikels met het epithelium samen-
hangen , de meeste zich geheel daarvan afgesnoerd hebben. Had
hij seriën van doorsneden kunnen bestudeeren , zonder twijfel zou
het dezen kundigen onderzoeker niet ontgaan zijn , dat wer-
kelijk alle follikels met het epithelium blijven samenhangen. Een
kleine aanmerking op Stieda's figuren is nog , dat de grenslijn
(op zijn tweede figuur uit de ontwikkeling van de follikelkiem)
tusschen de follikelkiem en het epithelium , waarin ze zich be-
vindt, in werkelijkheid niet bestaat; bij sterkere vergrooting blij-
ken de epitheliumcellen daar ter plaatse slechts eenigszins dichter
opeen gepakt, waardoor de kernen zich wat langer en smaller
voordoen (Fig 31 — 34). Zoodoende krijgt het epithelium daar een

94

iets donkerder aanzien. Ook is de bouw van het epithelium niet
zoo schematisch , als Stieda dien afbeeldt.

Ten slotte rest ons nog de bespreking van Retterer's verbande-
deling. Deze onderzoeker komt tot resultaten , geheel strijdig met
die van Stieda en ook van mijne onderzoekingen: ik zal zijne
zeer uitvoerige behandeling van het onderwerp niet in alle détails
weerleggen : slechts wil ik wijzen op hetgeen mijns inziens in
hoofdzaak tegen zijne voorstelling is in te brengen.

Hij beweert dat de follikels ontstaan als verdikkingen van het
epithelium , die zich alle reeds na drie of vier dagen af snoeren van
het epitheel en waarin aan alle zijden het omringende weefsel in-
groeit , 't welk zoodoende een bindweefselnet vormt, dat zich tusschen de
epitheliale elementen zoowel van de centrale als van de periphere
follikelmassa bevindt.

Dat Retterer tot deze meening kwam , is mijns inziens grooten-
deels te verklaren uit het feit , dat hij niet alleen geen seriën
van doorsnedeu maakte , maar zich geheel bepaalde tot oude en
vrij gebrekkige methoden van onderzoek. Zijne figuren dragen
daar ook in hooge mate de sporen van. Men beschouwe bijvoor-
beeld zijn Ag. XVII pi. XIX, en lette op den bouw van het
epitheel en van de follikelkiem , op de ongelijksoortigheid der daarin
voorkomende elementen , op den spitsen vorm der follikelkiem ,
en men zal tot de overtuiging komen , dat dit geen goede ver-
ticale doorsnede door een zeer jongen follikel kan voorstellen ,
doch misschien een scheeve, tangentiale doorsnede door een ouder
stadium. Op alle figuren van Retterer zijn dergelijke aanmerkin-
gen te maken, niet het minst op die, welke duidelijk moeten
maken, hoe het bindweefsel in de epitheliale elementen in-
groeit en daarin een netwerk vormt (Fig XIX e.a.). Ik neem
van deze voorstelling dan ook niets aan: in het volgende hoofd-
stuk zal worden aangetoond, dat van een fijn bindweefselnet in
de centrale follikelmassa geen sprake kan zijn; op blz. 92 heb ik
de questie van het al of niet bestaan eener onderlinge uitwisseling
van de verschillende elementen in den follikel reeds besproken, en
we zagen dat, zoo men bij Rhea Americana ook al een dergelijke

95

uitwisseling zou willen aannemen , men de op lymphoïde cellen gelij-
kende elementen van het epitheliale gedeelte dan zou moeten beschou-
wen als afkomstig van het subepitheliale weefsel ; maar geen oogen-
blik zou men dit kunnen aannemen van de werkelijk eenigszins
een netwerk vormende overige cellen van de epitheliale follikel-
massa. En wat betreft de bewering, dat de follikels zich na
drie dagen van het epithelium afsnoeren , diene het volgende :
Waar hij op één doorsnede (als in zijn fig. XVI. pi. XVIII) den
samenhang van vele follikels met het epithelium niet ziet, besluit
hij dadelijk , dat die dan ook niet meer bestaat , spreekt ver-
der over» follicules dos ," beschrijft hoe de afsnoering plaats grijpt
en bestrijdt Stieda, die beweerde dikwijls ook later nog follikels
aangetroffen te hebben , die nog niet van het epitheel afgesnoerd
waren.

Ik behoef hiervoor eenvoudig naar de eerste de beste mijner
seriën van doorsneden te verwijzen , om het tegendeel te kunnen
volhouden. Overigens is hierover in den loop van deze literatuur-
bespreking reeds genoeg gezegd en ook in het volgende hoofd-
stuk hoop ik hierop nog terug te komen.

In overeenstemming met zijn meening, dat alle follikels zich
reeds spoedig afsnoeren , beschouwt Retterer de epitheelgangen
in den wand der Bursa Fabricii ook als eenvoudige blinde instul-
pingen , die in geenerlei verband met de follikels staan , hoog-
stens de peripherie des follikels even raken.

Met een enkel woord wil hier ook nog de verhandeling van
Alesi (44) memoreeren , voor zooverre betreft zijne beschrijving
van de Bursa Fabricii van Rhea Americana.

Hij zag aan een volwassen exemplaar ook de eigenaardigheid,
dat de follikels trosvormig op steeltjes bij elkander zitten. Alesi's
afbeelding van dezen toestand (l.c. fig. 11) komt vrij wel over-
een met mijn figuur 37. Waar hij echter de fijnere structuur der
bursa beschrijft , kan ik hem niet volgen ; hij ziet de laag van
subepitheliaal bindweefsel aan voor een laag van elastische veze-
len (membrana elastica) en meent ook, dat de follikels bij Rhea
volkomen gelijk zijn aan die van andere vogels. Wel beschrijft

96

bij de bursa vau een volwassen exemplaar, maar ik geloof, op
grond van 't geen we bij een reeds ver ontwikkeld embryo za-
gen, te mogen besluiten, dat deze onderzoeker den waren aard
der follikels enz. niet herkend beeft en dat ook in zijn exemplaar
de bouw van bet orgaan was, zooals ik dien in dit boofdstuk
beb aangegeven.

IV.

DE POSTEMBRYONALE ONTWIKKELING
EN DE VOLWASSEN BURSA.

Wij hebben in de vorige hoofdstukken gezien , hoe zich de
de Bursa Fabricii bij de vogels ontwikkelt.

Aan het einde der embryonale ontwikkeling is ze een zakvor-
mig orgaan , dat achter in het proctodaeum uitmondt en uit de
volgende deelen bestaat. Een tunica serosa , (de meer of minder
volledige bekleeding met de serosa der lichaamsholte), een tuni-
ca muscularis (uit gladde spiervezelen bestaande) en een mucosa,
met epithelium bekleed en in zich bevattende een groot aantal
zoogenaamde follikels , die veel overeenkomst bezitten met lym-
phoïde follikels , doch reeds door hunne ontwikkeling toonden daar-
mede volstrekt niet identisch te zijn.

Thans gaan wij over tot de beschrijving der Bursa Fabricii in
hare verdere ontwikkeling in den jongen vogel en in volwassen staat.

Zooals in de inleiding reeds werd opgemerkt en ook in het
historisch overzicht herhaaldelijk vermeld werd , bestaat de Bursa
Fabricii bij de meeste vogels slechts korten tijd. Het gevolg hier-
van was dan ook, dat ik in vele vogels of in het geheel geen
bursa vond , of nog slechts een rest daarvan. Alle deze gevallen
wensch ik in het laatste hoofdstuk nog nader te bespreken. In
dit hoofdstuk vinden dus alleen die gevallen een plaats, waar ik
een bursa aantrof, die nog geen spoor van atrophie of degene-
ratie vertoonden.

7

98

Na een systematisehen opgave van de resultaten van mijn on-
derzoek bij de verschillende groepen van vogels volgt een beschou-
wing over de elementen der Bursa Fabricii afzonderlijk , in verband
met de bestaande literatuur over het onderwerp.

Gallus domesticus.

Onderzocht werden hoenders van 5 dagen, 12 dagen, 8 weken,
en 4 maanden en eeuige exemplaren van 2 en 3 maanden die
voor meer histologisch onderzoek werden gebruikt.

De Bursa Fabricii van het kuiken van 5 dagen kwam reeds
in het vorige hoofdstuk ter sprake ; ook werd daar reeds verwe-
zen naar figuur 20 , waarop de verhouding van het orgaan en
zijn uitvoergang tot de cloaca is weergegeven. Deze bursa was
5.75 mM. lang, 3.20 mM. dik en eveneens ruim 3 mM. breed. Ze
communiceert met de cloaca door een vrij lange en ruime uit-
voergang. Op de binnenvlakte verheffen zich talrijke plooien; in
de mucosa bevinden zich de follikels, die denzelfden bouw be-
zitten als de op pag. 82 e. v. beschreven follikels van een juist
uitkomend kuiken. Ze zijn echter in grootte toegenomen : de groot-
ste meten 0.145 bij 0.190 mM. Ook hier doet zich de periphere
follikelraassa donkerder voor dan de met het epithelium samen-
hangende centrale massa; beide zijn steeds door een duidelijke
grenslijn van elkander gescheiden. Tusschen de follikels vinden
we een weinig bindweefsel.

De spierrok der bursa is vrij sterk ontwikkeld. Ze is 0.07 mM.
— 0.04 mM. dik; de vezelen loopen tamelijk onregelmatig door
elkander, kruisen elkander bundelsgewijze. Toch is op dwarsche
doorsnede gemakkkelijk te herkennen , dat de buitenste laag door
transversale, de binnenste hoofdzakelijk door longitudinale veze-
len wordt gevormd.

In het kuiken van 12 dagen vond ik de bursa als een eivor-
mige zak, 9.5 mM. lang, 6 mM. breed en 4 mM. dik. De hier
in den tekst bijgevoegde figuren vertoonen : I , de bursa met de clo-
aca , van terzijde gezien ; ze mondt tusschen de ureteren in de

99

cloaca uit ; II , de cloaca met de bursa van voren opengeknipt en
uitgebreid: hierdoor worden de talrijke plooien zichtbaar, die zich

KT

»Bursa Fabricii van Gallus domesticus (12 dagen oud)".

tot 1 mM. hoogte op de mucosa verheffen. In de vrij wijde uit-
voergang zijn geen plooien aanwezig.

De follikels hebben een diameter van 0.21 — 0.35 mM. , met de
bursa zijn ze dus ook iu grootte toegenomen.

In een jong hoen van 8 weken is de bursa nog meer peervor-
mig, 17 mM. lang en ongeveer 24 mM. in omtrek. Op de mu-
cosa verheffen zich veertien lange plooien , die allen evenwijdig
verloopen van den fundus naar het ostium der bursa; de meeste
bereiken een hoogte van 4 mM. en een dikte van 2'/2 mM.

Figuur 43 is een afbeelding van een dwarsche doorsnede door
zulk een plooi. De follikels hebben zich bjj hunnen groei tegen-
elkander afgeplat en zijn van rond, veelhoekig geworden. Verge-
lijkt men de follikels van deze volwassen bursa met figuur 34
dan blijkt , dat de structuur eigenlijk geheel dezelfde is gebleven ;
de top van den follikel is echter niet even zooveel in grootte toe-
genomen , zoodat ze nu in verhouding tot den geheelen follikel
\eel kleiner van omvang is. De samenhang van de centrale massa
met het epithelium is volkomen dezelfde gebleven. Waar de
follikels iets dieper in de mucosa liggen , vinden we kleine epitheel-
instulpingen , die dien samenhang mogelijk maken.

Het epithelium heeft een dikte van 0.024 mM.

De spierrok meet op doorsnede gemiddeld 0.26 mM. ; ook hier
is de binnenste, dikkere laag opgebouwd uit longitudinale, de bui-
tenste, dunnere laas uit transversale vezelen.

100

In een kip van 4 maanden vond ik de bursa nog grooter dan
de vorige; ze was ongeveer 3 cM. lang. Microscopisch kwam ze
in alle opzichten overeen met die van het hoen van 8 weken ;
de vogel was te lang dood en in ijs bewaard , dan dat er nog
met vrucht microscopisch onderzoek aan kon geschieden.

Uit de bovenstaande gegevens over de Bursa Fabricii van het
hoen is op te maken , dat ze na de geboorte van het kuiken zeer
in grootte toeneemt. Vergelijkt men toch de opgaven omtrent de
afmetengen der bursa van kuikens van één, vijf, twaalf, vijf en
dertig en honderd twintig dagen met elkander, dan springt dit
feit zeer duidelijk in het oog.
Anas domestica.

De Bursa Fabricii van een eendenkuiken van 6 dagen heeft
een lengte van 11 mM. en een diameter van 3^ mM; is volko-
men cylindrisch en bezit een ruime uitvoergang. Aan den achter-
wand der bursa verheffen zich twee slijm vliesplooien die, zooals
op figuur 44 te zien is, bijna het geheele lumen der bursa op-
vullen; ze verloopen evenwijdig over de geheele lengte der bursa.
De follikels liggen zoowel langs den wand als in de plooien re-
gelmatig naast elkander gerangschikt, hangen alle op de beken-
de wijze met het epithelium samen en hebben eenigszins een flesch-
vorm: de grootste meten 0.3 mM. in de lengte, 0.14 mM. in de
breedte.

De spierrok is zeer dun ; haar dikte bedraagt iets meer dan
0.016 mM.; de spiervezelen loopen hoofdzakelijk transversaal.

De bouw der bursa van een volwassen eend is volkomen dezelfde
als die van het bovenbeschreven eendenkuiken. Slechts zijn alle
deelen veel grooter. De bursa zelve is 25 mM. lang en heeft een
diameter van 6 mM : Ook hier hebben we den cylindervorm. De
beide plooien van de mucosa zijn 3.5 mM. hoog en 1.5 mM. breed.

De follikels zijn gemiddeld 0.53 mM. lang, 0.24 mM. breed;
de centrale massa van de follikels gaat direct over in het epithelium
der bursa; de wijze, waarop dit plaats vindt, is afgebeeld in figuur
46 , een verticale doorsnede door den top van een follikel voor-
stellende. Wij zien hier hoe het epithelium , dat 0.04 mM dik

101

is, bestaat uit twee lagen, waarvan de bovenste uit cylindercel-
len is opgebouwd. De onderste cellenlaag gaat direct over in de
buitenste laag van de centrale follikelraassa : deze laag bestaat
uit kleine , aaneengeslotene , meer cubische cellen. De centrale fol-
likelmassa zelve bestaat uit dicbt opeengepakte cellen , die van fijne
anastomoseerende uitloopers zijn voorzien en er het uiterlijk van
lymphoïd weefsel aan geven. Haar sterk promineerende top is zeer
gedifferentieerd : de cellen van de bovenste lagen dragen het karak-
ter van cylindercellen , waartusschen zich kleine lacunen schijnen
te bevinden; daaronder ligt een menigte meer spoelvormige, vlakke
cellen welke langzaam overgaan in het weefsel der centrale folli-
kelraassa , zooals figuur 46 dit aangeeft. De periphere follikel-
massa omsluit het epitheliale gedeelte niet zoo geheel en al als
bij andere vogels; ze begint eerst iets lager, (figuur 46. p. m.)

De spierwand der bursa is 0.057 mM. dik en bestaat hoofdza-
kelijk uit transversale vezelen ; slechts hier en daar verloopen eenige
longitudinale bundels.

Ik heb getracht deze Bursa Fabricii van uit de aorta abdomi-
nalis op te spuiten met een carmijn-gelatine massa, doch moet
bekennen , dat de injectie niet fraai geslaagd is. Toch zijn op door-
snede in de meeste follikels eenige gevulde capillaria aantetreffen :
deze bevinden zich alle in de periphere follikelmassa ; geen enkel
zag ik tot in de epitheliale centrale massa dringen.
Fuligula rufina.

Ik kon de bursa van twee pas uitgekomen kuikens onderzoe-
ken ; ongelukkigerwijze was de toestand van conservatie , waarin
beide bij ontvangst verkeerden, met het oog op microscopisch
onderzoek zeer onvoldoende. Op doorsnede was evenwel nog
wel te herkennen, dat deze beide bursae (7 mM lang en 0,9 m.
M. dik en 2 mM. breed) denzelfden bouw bezitten als die van
Anas. Slechts zijn de beide overlangsche plooien van de mucosa
hier aan hare basis in verhouding veel smaller dan bij Anas.
Cygnus atratus.

Het exemplaar dat ik onderzocht was drie maanden oud en
bezat een flink ontwikkelde Bursa Fabricii. De lengte van dit

102

orgaan bedroeg 3.10 c.M. de breedte onderaan 13 m.M. boven-
aan (aan den fundus) 10 m.M., de dikte 7.1 mM.

//Bursa Fabricïi van Cygnus atratus (3 maanden oud)."

De hierbijgaande figuren zijn afbeeldingen dezer bursa in na-
tuurlijke grootte : I. van ter zijde gezien , II. van voren openge-
knipt.

In de eerste afbeelding is ook de eigenaardigheid afgebeeld,
dat drie (aan de andere zijde twee) spierbundels zich uit den spier-
wand van het rectum naar de zijvlakte der bursa begeven en zich
daar verspreiden in den spierwand der bursa (sp. b.) Deze laat-
ste heeft een aanzienlijke dikte, namelijk van 0.12 — 0.2 mM.
en bestaat uit meerdere lagen, die tamelijk los samenhangen. De
binnenste lagen bevatten hoofdzakelijk overlangsche vezelen ; die
van de buitenste lagen verloopen in alle richtingen.

Uit de tweede figuur (II.) blijkt, dat we hier niet zooals bij Anas
te doen hebben met twee overlangsche plooien aan den achter-
wand der bursa , maar met een zeer groot aantal daarvan. Deze
plooien loopen van den fundus en van een soort van raphe in
het midden van den achterwand schuins naar voren en beneden.
Zij geven op doorsnede een beeld, dat veel overeenkomst ver-
toont met figuur 43 van het hoen. Alleen is de vorm en de rang-

103

schikking der follikels hier minder regelmatig en treffen we meer
epitheel-instulpingen in de mucosa aan , doordat de follikels in
meerdere lagen boven elkander liggen. Alle folikkels hangen met
het epithelium samen op de wijze als bij Anas het geval is;
slechts is de top veel minder conisch; ze steekt minder in het
lumen der bursa uit.

De diameter der follikels bedraagt 0.24 — 0.4 raM.
Vanellus cristatus.

De Bursa Fabricii van een bijna volwassen exemplaar bezat
een ovaalronden vorm en een vrij groote consistentie. De lengte
van het orgaan bedroeg 10.5 mM. de breedte 8 mM., de dikte
5 mM. De uitvoergang , die ook hier achter in de cloaca uitmondt ,
was vliezig, 2 mM. lang en 0,45 mM. breed. Aan de buitenzijde
kon men reeds de follikels onderscheiden , die in groepjes bij
elkander schenen te zitten.

Op dwarsche doorsnede blijkt de voorwand der bursa 1.25 mM.
de achterwand 2.75 mM. dik te zijn.

De spierrok is uiterst dun en onregelmatig; slechts hier en
daar treft men eenige bundels aan.

De mucosa is zeer dik en vertoont eenige oneffenheden, die
den naam van plooien niet verdienen. Daarentegen is ze in
alle richtingen doorboord door tallooze met epithelium bekleede
vertakte kanalen , die uit de holte der bursa de mucosa indrin-
gen. Het epithelium dezer kanalen gaat direct over in de centrale
massa van alle follikels. Deze laatste bezitten een diameter van
0.34 — 0.57 mM. en zijn in een ontzettend groot aantal in de mu-
cosa opeengepakt. De centrale massa der follikels hangt nog over
qen betrekkelijk groote uitgestrektheid met het epithelium samen ;
de top des follikels wordt daardoor vrij breed , maar verheft zich
slechts zeer weinig; ook draagt hier slechts een enkele laag cel-
len aan den top een duidelijk epitheliaal karakter. Het geheel be-
antwoordt vrij wel aan het in figuur c. (plaat IV) gegeven schema.

In den achterwand der bursa komen de follikels veel lager in
den achterwand der uitvoergang dan in den voorwand , een eigen-
aardigheid , die bij de meeste vogels voorkomt.

104

Het bindweefsel tusschen de follikels is slechts zeer weinig ont-
wikkeld.

De bursa van een tweede jonger exemplaar werd in Flemming's
vloeistof gehard en gaf vele histologische détails te zien, die ver-
der in dit hoofdstuk (pag. 116 e. v.) zullen ter sprake komen.
Totanus calidris.

Van dezen vogel onderzocht ik een volwassen exemplaar , welks
bursa eenigzins peervormig is. Haar lengte bedraagt 11.5 mM.
haar breedte 9.5 mM., de dikte 6 mM. Ook aan deze bursa zijn
vooral aan de voorzijde de groepen van follikels duidelijk met
het bloote oog te herkennen.

Op doorsnede vindt men de wanden der bursa buitengewoon
dik ; haar holte is daardoor tot een nauwe spleet gereduceerd ,
doch zendt talrijke nauwe , met epithelium bekleede uitloopers in
de dikke raucosa. De follikels, die hier niet zoo dicht opeenge-
pakt liggen als bij Vanellus , maar toch ook in zeer grooten ge-
tale aanwezig zijn, hebben een diameter van 0.427 — 0.475 mM.
Ook hier is de top zeer breed en weinig promineerend. De peri-
phere follikelmassa vormt hier slechts een zeer smalle laag om
het epitheliale gedeelte van den follikel.

De spierrok der bursa is van weinig beteekenis , ze bestaat hoofd-
zakelijk uit transversale vezelen en is ongeveer 0.038 inM. dik.

In tegenstelling met Vanellus vindt men hier vrij veel los
bindweefsel tusschen de follikels.
Columba domestica.

In een jeugdige volwassen duif trof ik een Bursa Fabricii aan
van langwerpigen , bijna cylindrischen vorm, 11 mM. lang, 5 m
M. breed en 4.5 mM. dik.

De voorwand der bursa is 1 mM. dik, ze bevat slechts één
laag van vrij nauw aaneensluitende follikels , de achterwand is in
het midden 3 mM. dik en bevat een veel grooter aantal follikels
in zich. De samenhang van de centrale follikelmassa met het epi-
thelium der bursa wordt ook hier weder mogelijk gemaakt, door
talrijke epitheelgangen , die aanvankelijk tamelijk wijd, spoedig
smaller worden en zich in alle richtingen vertakken, (zie figuur 40.)

105

De follikels zijn groot; de top vertoont slechts één laag epi-
theliale cellen en promineert weinig in het lumen der epitheel-
gang, die zich aan haar einde bij den follikel weder eenigszins
verwijdt. De periphere follikel massa is in verhouding tot de cen-
trale massa zeer dun: de grens tusschen beide is niet zoo regel-
matig en scherp als bij andere vogels het geval is; toch is ze
overal duidelijk te constateeren.

Het epithelium is zeer dun en bestaat ook hier uit twee la-
gen van cellen, waarvan de bovenste laag uit cylin dercellen be-
staat, de onderste uit meer ronde en cubische cellen.

De spierwand is hier slechts vertegenwoordigd door talrijke on-
regelmatig verloopende spierbundels. Ook het interstitieele weefsel
is zeer ongelijk tusschen de follikels verspreid.

In de epitheelgangen der mucosa vond ik op doorsnede een
groot aantal kristallen van verschillenden vorm. Zij schenen mij
geheel overeen te komen met de verschillende vormen van acidum
uricum en zijn dus waarschijnlijk met de urine uit de cloaca in
de holte der bursa geperst.

Platycercus eximius,
Aan de cloaca van een exemplaar, dat mij geconserveerd werd
toegezonden1), vond ik een zeer kleine bursa, die echter nog vol-
strekt geen teekenen van atrophie of degeneratie vertoonde. Op
dwarsche doorsnede bedraagt haar grootste diameter slechts 2 mM.
Een nauwe uitvoergang brengt de communicatie tot stand tus-
schen de cloaca en de holte der bursa, waarin zich eenige lage
oneffenheden vertoonen.

Weinige korte, vrij wijde epitheel-instulpingen dringen in de
mucosa der bursa in. De follikels , die zeer goed geconserveerd
bleken te zijn, hebben een diameter van gemiddeld 0.285 mM. ;
het epithelium is slechts 0.012 mM. dik. Het bestaan vanden di-
recten overgang van het epithelium in de centrale massa der fol-
likels is ook hier niet twijfelachtig.

1) Dr. A. C. Oudeman9 Jzn. stond mij welwillend eenig materiaal, afkomstig uit de
Haagsche diergaarde , voor mijn onderzoek af.

106

Het laagst vindt men de follikels ook hier in den achterwand
der uitvoergang.

De spierrok is zeer weinig ontwikkeld. ,

Corvus corona.

De bursa van een jongen vogel was 14 mM. lang, 5.5 mM.
dik; haar grootste breedte (aan den fundus) bedraagt 10 mM.
De uitvoergang was 5 mM. lang en 1,75 mM. breed. Zooals
ook bij de meeste andere vogelsoorten , vindt men aan de
achterzijde van den uitvoergang een plat ligament, dat naar
beneden toe breeder wordt en overgaat in het sterke onder-
huidsche en intermusculaire bindweefsel aan de achterzijde der
cloaca. Daardoor wordt de bursa zelve eenigermate in het bekken
bevestigd.

Bij opening der bursa bleek deze geheel en al opgevuld te zijn
met kleine parasieten, die zich bij nader onderzoek als tot het
geslacht Distomum behoorend deden kennen. Telkens stuit men in
de van deze bursa gemaakte reeks van doorsneden ook op de door-
sneden van enkele achtergeblevene Distoma.

Nadat de parasieten zooveel mogelijk waren verwijderd leverde
de binnenvlakte der bursa een eigenaardigen aanblik op. Terwijl
de voorwand zeer dun is, bezit de achterwand een aanzienlijke
dikte, doch heeft eenigszins het voorkomen van een zeef, door
talrijke ronde of ovale indeukingen, crypten, die gemiddeld 1.30
mM. diep zijn en ongeveer even wijd. Van deze crypten uit drin-
gen nog vele epitheelgangen in de mucosa in.

De follikels hebben gemiddeld een diameter van 0.47 mM. Of-
schoon het dier reeds eenigen tijd dood was, voor het geconser-
veerd kon worden en daardoor de conservatietoestand niet bijzon-
der goed was , zoo was toch aan de doorsneden nog zonder eenigen
twijfel de directe samenhang van het epithelium met de cen-
trale massa van alle follikels te constateeren. De top der follikels
is vrij breed, ze promineert echter weinig.

Ook hier dalen de follikels veel dieper in den achterwand der
lange uitvoergang, dan in den voorwand.

De spierwand der bursa is niet sterk ontwikkeld; de bundels

107

hangen tamelijk los samen en verloopen hoofdzakelijk in longitu-
dinale richting.

Sturnus vulgaris.

Bij een jong , bijna volwassen exemplaar trof ik een bursa aan ,
die bij een lengte van 5.5 mM. een breedte van 4 mM. en een
dikte van 3 mM. had. Haar wanden zijn in verhouding zeer
dik, waardoor er slechts een klein lumen overblijft. Hierin be-
vond zich een kleine Distomum. De achterwand is het dikst; de
uitvoergang is kort en nauw.

Talrijke epitheel-instulpingen , die zich zeer sterk boomvormig
vertakken, dringen door tot in de diepste lagen van de mucosa,
die opgevuld is met dicht aan elkander sluitende follikels. Deze
hebben gemiddeld een diameter van 0.18 mM. De top van iede-
ren follikel is smal maar hoog en tamelijk scherp toeloopend,
daarbij aan de basis eenigszins samengesnoerd. De cellen van den
top dragen zeer duidelijk het karakter van cylinder-epitheelcellen.

De follikels zijn van elkander gescheiden door tamelijk ont-
wikkelde bindweefselschotten.

Ook de spierwand is flink ontwikkeld , ze is ongeveer 0.085 mM.
dik, aan de zijden dunner dan achteraan in het midden. Aan de
buitenzijde loopen voornamelijk longitudinale vezelen.
Luscinia luscinia.

Twee jonge vogels heb ik in alcohol geconserveerd ontvangen;
de toestand van conservatie, waarin ze verkeerden, bleek slechts
zeer middelmatig te zijn.

De Bursae Fabricii waren langgerekt, bijna cylindervormig ;
de eene had een lengte van 3.5 mM. en een breedte van 1.5 mM.,
de tweede was 5 mM. lang en 2 mM. breed.

De bouw dezer bursae komt in alle opzichten volkomen over-
een met die van Sturnus. Een uitvoerige beschrijving kan hier
dus gevoegelijk achterwege blijveo. Slechts dient opgemerkt te
worden , dat de periphere massa hier in verhouding tot de cen-
trale massa slechts een zeer dunne laag is.

De spierwand bestaat hoofdzakelijk uit transversale vezelen.

De follikels der kleinste bursa hebben gemiddeld een diame-

108

ter van 0.09 mM., die van de grootste meten gemiddeld 0.16 tuM.
Alauda arvensis.

Onderzocht werden twee zeer jonge exemplaren , met name één
van 6 cM. lengte en één van 8 cM.

De peervormige bursa van de eerste was 41/2 mM. lang, haar
grootste breedte bedroeg 2'/2 mM.

Eigenlijke plooien der mucosa zijn niet aanwezig, daarente-
gen dringen talrijke epitheelgangen in de mucosa in , waarmede
de follikels direct samenhangen. Deze follikels hebben een dia-
meter van gemiddeld 0.24 mM. ; hun top proëmineert sterk in
het lumen der bursa of der epitheelgangen , is vrij spits en be-
staat uit fraaie cylinderepitheelcellen.

De spierwand is zeer dun.

De bursa van den tweeden vogel was 8 mM. lang en mat aan
den fundus 3.5 mM., meer bij het ostium 2.5 mM. in de breedte.
Ook hier was de uitwendige vorm langwerpig peervormig. De
bouw der mucosa is geheel dezelfde als die bij het bovenbeschre-
vene jongere exemplaar. De uiterst dunne spierwand bevat hoofd-
zakelijk transversale vezelen. Evenals in de kleinere bursa is
hier slechts zeer weinig interstitieel bindweefsel aanwezig.

De achterwand der bursa is dikker dan de voorwand ; de fol-
likels hebben gemiddeld een diameter van 0.29 mM.
Fringilla domestica en
Fringilla coelebs.

Van de bovengenoemde Fringillidae heb ik eenige exempla-
ren kunnen onderzoeken. De fijnere structuur dezer bursae
komt in hoofdzaak overeen met die van de bursa van
Alauda.

De afmetingen der bursae waren de volgende:

Fringilla domestica jong , doch volwassen exemplaar. Bursa peer-
vormig, 5 mM. lang, grootste breedte 3.5 mM., kleinste breedte
2 mM.

Fringilla coelebs. Twee zeer jonge, nog grootendeels kale vo-
geltjes uit één nest. De bursa was 5.5 mM. lang, 2 mM. breed
en evenzoo dik.

109

Strix flammea.

De Bursa Fabricii van een volwassen kerkuil is een zakvor-
mig orgaan , 10 mM. lang en 6 mM. breed.

Op doorsnede deed zich deze fraai geconserveerde bursa dade-
lijk geheel anders voor als die van andere vogels, doordat we
hier te doen hebben met een geval als de in het vorige hoofdstuk
beschreven bursa van Rhea Americana: de follikels zijn, als 't
ware, uitgestulpt; ze liggen niet in de mucosa, maar verheffen
zich daar op als papillen.

De voorwand der bursa is zeer dun en vertoont geen plooien
of dergelijke; de achterwand daarentegen is 2 — 3 mM. dik. Van
de oppervlakte der mucosa dringen wijde crypten of alveolen tot
in de diepte der mucosa in ; omgekeerd zou men ook kunnen
spreken van een netwerk van dunne plooien, die zich op de
mucosa verheffen , elkander telkens rakende en kruisende. Op den
wand der crypten verheffen zich nu de follikels die, aan hun ba-
sis meer of minder afgesnoerd , geheel den bouw vertoonen van
de follikels van Rhea ; de buitenste laag is de directe voortzet-
ting van het epithelium , dat zijn epitheliaal voorkomen geheel en
al verliest , uitgezonderd de buitenste cellenlaag , die uit cubische
epitheliumcellen bestaat. Het overige epitheliale weefsel doet zich
voor als een uiterst fijn netwerk , gevormd door de van lange uit-
loopers voorziene gewijzigde epitheelcellen zelve. Van bindweefsel
is geen spoor aanwezig. Dit alles is afgebeeld iu figuur 45 , vervaar-
digd naar een uiterst dunne verticale doorsnede door een follikel ,
die de hoogte van 0.171 mM. bereikt en een diameter bezit van
0.237 mM. aan zijn basis, van 0.285 mM. in zijn grootste breedte.

De binnenste massa van den follikel is identisch met de peri-
phere follikelmassa der andere vogels; ze gaat direct over in het
sub-epitheliale bindweefsel , bestaat uit eene belangrijke ophoo-
ping van cellen , en bevat talrijke bloedvaten , waarvan men de
doorsneden ziet , waarvan ik echter geen enkele ooit in het epi-
theliale gedeelte der bursa zag dringen.

De beide heterogene elementen der follikels zijn ook hier altijd
scherp van elkander gescheiden. Niet altijd is de grens even dui-

110

delijk waarneembaar, maar dat ze er is, wordt o. a. ook bewe-
zen door het feit dat, waar hier of daar in de serie van doorsne-
den een follikel eenigzins beschadigd is, het epitheliale gedeelte
altijd langs een scherpe lijn van het substraat is afgelicht.

De spierwand dezer bursa bestaat uit talrijke bundels, die
elkander in alle richtingen kruisen; haar dikte is niet overal de-
zelfde; ze is het dikst in het midden van den achterwand.
Astur palumbarius.

In een volwassen exemplaar vond ik een Bursa Fabricii van
11 mM. lengte, 10 mM. breedte, 6 mM. dikte. Ze bevat een
groote holte , die door een ruimen uitvoergang met de cloaca com-
municeert.

De bouw der bursa met hare crypten en follikels komt in hoofd-
zaak overeen met die van Strix flammea, De follikels zijn ook
hier niet in het weefsel der bursa ingebed , maar toch ook niet
zoo sterk van de oppervlakte der mucosa afgesnoerd als bij Strix.
Een schematische voorstelling dezer follikels is schema d , plaat IV ;
hieruit is ook de verhouding van het epitheliale tot het overige
gedeelte des follikels af te leiden. De epitheliale laag heeft een
dikte van ongeveer *\z — \ der dikte van den geheelen follikel.

De follikels zelve zijn in buitengewoon grooten getale aanwe-
zig; ze zijn onregelmatig van gedaante en verschillen onderling
zeer in grootte; ook nadert de eene follikel meer dan de andere
tot den toestand, dien we bij Strix aantroffen (schema e).

De spierwand is zeer dun en bestaat hoofdzakelijk uit trans-
versale vezelen.

Astur nisus.

Van deze species heb ik zeven bursae , die mij in alcohol ge-
conserveerd werden toegezonden, kunnen onderzoeken. Ze waren
niet alle even groot en waren 8 — 15 mM. lang, 5 — 7 mM. breed,
3-4 mM. dik.

Twee stuks werden gedeeltelijk in serien van coupes gesneden :
bij beide was de achterwand aanzienlijk dikker dan de voor-
wand.

De bouw dezer bursae komt geheel overeen met hetgeen we

111

bij Astur palumbarius zagen. De follikels zijn echter kleiner en
aan hun basis meer saamgesnoerd.

In deze bursae waren de bloedvaten door een of andere oor-
zaak bijzonder sterk met bloed gevuld gebleven: op doorsnede
zag men dan ook tallooze capillaria en ook grootere vaten gevuld
met bloedlichaampjes; nooit zag ik echter capillaria in het epi-
theliale gedeelte van den follikel dringen , terwijl ze in het daar-
onder gelegene weefsel juist zeer menigvuldig voorkomen , even-
als bij Strix (zie ook figuur 45).

Van een eigenlijken spierrok der bursa kan hier niet gespro-
ken worden: slechts hier en daar treft men kleine verspreide bun-
dels aan.

Buteo vulgaris.

De bursa van Buteo heeft in vorm veel overeenkomst met den
menscbelijken uterus. Drie exemplaren heb ik onderzocht te weten :
1°. 18 mi. lang 11 mM. breed 6 raM. dik. De achterwand is
dikker dan de voorwand. Ook van buiten zijn de follikels duide-
lijk te herkennen.

2°. 20 mM. lang 8 mM. breed 4 mM. dik. De wanden dezer bursa
waren dunner en slapper dan die van de eerste.
3°. 17 mM. lang 8 mM. breed 4 mM. dik met zeer dunne wanden.

De fijnere bouw dezer bursae komt in hoofdzaak ook weder ge-
heel overeen met die der bovenbeschrevene vertegenwoordigers der
familie der Accipitrinae. Slechts zijn hier de follikels niet alleen
kleiner , maar ook in veel geringeren getale aanwezig : ze staan op
de oppervlakte der mucosa verder van elkander af, dan bij de andere
bovenbeschrevene soorten. Ook zijn ze aan hun basis reeds bijna
zoo sterk saamgesnoerd als bij Strix het geval is. De laag van
epitheliaal weefsel is hier in verhouding tot de dikte van den ge-
heelen follikel dikker dan bij de andere Accipitrinae.

Een vrij aanzienlijke spierwand omgeeft de mucosa; de spier-
vezelen loopen voornamelijk in transversale richting.

In de volgende regelen heb ik getracht een overzicht te ge-
ven van de resultaten van het onderzoek omtrent den bouw der

112

Bursa Fabricii , in verband met de reeds daarover bestaande lite-
ratuur.

Slaan wij allereerst een blik op den uitwendigen vorm der Bursa ,
dan vinden wij haar veelal eivormig , (o. a. bij de hoenders) , zeer
dikwijls peervormig of ongeveer in de gedaante van een mensche-
lijken uterus , dat is breed aan den fundus en naar het ostium toe
smaller wordend. Karakteristiek voor de Anatidae is de lange
cylindrische bursa , die ik bij eenige species kon constateeren , en die
onder anderen reeds zeer juist werd beschreven en afgebeeld in 1810
door Tannenberg (9). Daar waar de omhulsels der bursa dun zijn,
kan men gewoonlijk aan de buitenzijde reeds duidelijk de folli-
kels herkennen.

Veel merkwaardigs valt er overigens niet van den vorm der
bursa te vermelden en ik kan ten overvloede verwijzen naar de
verhandelingen van Barkow , Berthold , Martin St. Ange , Alesi ,
Forbes , vooral van laatstgenoemde , die veel meer species kon-
den onderzoeken dan ik, en wier resultaten in het bij deze ver-
handeling gevoegde historische overzicht zijn neergelegd.

De grootte der Bursa Fabricii is van allerlei omstandigheden af-
hankelijk ; ze wisselt vooreerst af bij de verschillende groepen der
vogels, maar naar het schijnt komen er ook iudividueele verschil-
len voor. Stieda bijvoorbeeld spreekt van den invloed van het
ras en van de voeding bij hoenders. Eindelijk hebben wij gezien
in welke mate de grootte van het orgaan afhankelijk is van den
leeftijd van den vogel. Daardoor is het niet mogelijk een vast
cijfer voor de grootte der bursa aan te geven en verklaart het
zich , dat in de literatuur in dit opzicht vrij veel tegenspraak
wordt aangetroffen.

De holte der bursa staat in een omgekeerde verhouding tot de
dikte harer wanden. Zij staat in open communicatie met het
proctodaeum door een uitvoergang, die uitmondt midden in den
achterwand der cloaca , beneden en tusschen de openingen der
ureteren. Het ostium in de cloaca is nu eens rond, dan weder
spleetvormig en meestal omgeven door een kleinen verdikten rand.

De lengte van de uitvoergang verschilt zeer bij de verschillende

113

groepen van vogels. Soms ontbreekt ze eigenlijk geheel (Rhea,
Striv) en staat de holte der bursa eenvoudig door een wijde ope-
ning direct in communicatie met de cloaca; soms bereikt ze ech-
ter een vrij aanzienlijke lengte , bijvoorbeeld bij Corvus en ook bij
Gallus; volgens Forbes onder anderen bijzonder sterk bij de Cu-
culidae; eindelijk vinden we allerlei tusschenvormen tusschen deze
beide uitersten.

In de meeste gevallen vond ik aan de achterzijde van de uit-
voergang het in dit hoofdstuk bij Corvus corona beschreven platte
ligament dat , naar beneden breed uitloopend , overgaat in de pees-
platen van den huid en van de spieren achter aan de opening der
cloaca. Ik vond het zeer duidelijk aanwezig bij Gallus, Co-
lumba, Totanus, Corvus en anderen. In de literatuur heb ik dit
ligament niet vermeld gevonden.

Bij de bespreking der samenstellende weefsels van de Bursa
Fabricii geloof ik het best te doen door de methode van Retterer
te volgen en achtereenvolgens te behandelen de tunica serosa, de
tunica muscularis en de mucosa met hare follikels.

De Tunica serosa , die als zoodanig o. a. door Alesi en door
Retterer werd beschreven, wijkt in niets af van de gewone se-
reuze bekleeding van alle andere organen in de buikholte.

Ze is echter niet altijd aanwezig, daar in vele gevallen het
peritoneum niet zoo diep tusschen de bekkenorganen indaalt, dat
de bursa geheel daarmede bekleed wordt: de bursa ligt dan ook
niet vrij in de buikholte. Ook kooit het wel voor dat er wel
is een »excavatio recto- bursalis" maar geen »excavatio burso-
coccygea"; zoodat de bursa alleen aan haar vóórvlakte een sereus
bekleedsel heeft.

Tunica muscularis. Over het al of niet aanwezig zijn van spier-
vezelen in den wand der Bursa Fabricii heeft langen tijd verschil
van gevoelen bestaan tusschen de vroegere schrijvers.

Terwijl vóór 1871 de tunica muscularis slechts ter loops wordt
aangeroerd door eenige schrij vers , opperde in dat jaar Gallen (43)
de meening, dat het omhulsel der Bursa Fabricii bij het hoen
zou bestaan uit twee lagen van » vezelachtig weefsel". De vezelen

8

114

van de binnenste, dunnere laag liepen longitudinaal, die van de
buitenste, dikkere transversaal om de bursa. Na maceratie ble-
ken deze te bestaan uit vezelaehtig bindweefsel , waarin vele bind-
weefsellicbaampjes en een klein aantal onregelmatig verloopende
gladde spiervezelen voorkwamen.

Alesi (44) ontkent eenvoudig het bestaan van alle spierweef-
sel in den wand der bursa; hij ziet alles aan voor elastisch weef-
sel (»membrana elastica" of »strato elastico"). Ook Stieda (46)
volgt hem hierin na.

Retterer (50) bewees echter in aansluiting aan de beweringen
van Geoffroy St. Hilaire , Berthold en Wagner , dat er wel dege-
lijk een meer of minder ontwikkelde spierrok aan de bursa te
herkennen is en gaf den bouw en de afmetingen hiervan bij
eenige species nauwkeurig aan.

In dit opzicht sluit ik mij geheel bij Retterer aan. Ik vond,
zooals in het beschrijvende gedeelte van dit hoofdstuk is geble-
ken, de tunica muscularis bijna altijd aanwezig.

In het vorige hoofdstuk hebben wij reeds haar ontwikkeling bij
het hoen nagegaan , waar ze ongeveer op den dertienden broeddag
optreedt; het eerst worden talrijke transversale vezelen aangelegd.

Voor de aanwezigheid van spiervezelen pleiten ook de bewe-
gingen en de samentrekkiug , die ik herhaaldelijk aan de bursa waar-
nam , wanneer ze oogenblikkelijk uit het pas gedoode dier werd uit-
gepraepareerd.

Daar waar de muscularis zeer dun is, bestaat ze meestal uit
transversaal om de bursa loopende vezelen (Anas , lotanus, Pla-
tycercus , Luscinia , Fringilla , Astur , enz.). Bereikt ze een groo-
tere dikte , dan is ze samengesteld óf uit talrijke onregelmatig
elkander kruisende bundels (bijvoorb. bij Columba, Corvus , Strix)
of ze bestaat uit twee duidelijk herkenbare lagen. In het laatste
geval komt weder dit verschil voor: of de buitenste vezelen loo-
pen transversaal , de binnenste longitudinaal , of het omgekeerde
vindt plaats. Het eerste treft men aan bij de Gallinae, bij Cyg-
nus, bij eenige Passeres; het laatste bijvoorbeeld bij Sturnus,
verder volgens Retterer ook bij Uria troïle.

115

Het kan geen verwondering baren , dat vele onderzoekers den
spierrok over het hoofd hebben gezien, daar zijn elementen, dej
gladde spiervezelen , dikwijls moeielijk te herkennen zijn. Gallen bij-
voorbeeld beeldt op een dwarsche doorsnede de muscularis volkomen
juist af, maar meende, zoo als wij zagen, vezelachtig bindweef-
sel vóór zich te hebben , terwijl het in werkelijkheid grootendeels
spierweefsel was.

Op de volgende eigenaardigheid moet hier ook nog gewezen
worden :

Bij Rhea Americana is de verhouding der Bursa Fabricii tot
hare omgeving eenigszins anders, doordat ze hier niet vrij in de
buikholte of onder het peritoneum ligt, maar geheel omsloten en
bedekt wordt door breede overlangsche spieren, die tot de mus-
culatuur van het rectum en de cloaca behooren. (Zie de in den
tekst geplaatste figuur 1 op pag. 89).

Bij Cygnus atratus trof ik aan weerszijden der bursa eenige
platte spierbundels aan , die , van boven van het rectum komend ,
zich aan den zijwand der bursa aanhechten en daarin overgaan.
Zie pag. 102 figuur I. sp. &.). Iets dergelijks is door Alesi beschreven
voor de bursa van Gallus , doch hij spreekt daar van ligamenten , die
op deze wijze van het rectum naar de bursa loopen. In verband
daarmede, dat Alesi ook in de bursa zelve de ware natuur der
spiervezelen over het hoofd zag, houd ik het voor waarschijnlijk
dat het spierbundels geweest zijn, die hij voor ligamenten aan-
zag; ook zijn afbeelding pleit hiervoor.

De toestand bij Cygnus en Gallus nu schijnt mij toe een tusschen-
vorm te zijn tusschen 't geen wij bij Rhea zagen en den toestand ,
waarin de bursae der meeste andere vogels verkeeren. Hierdoor
komt ook de eigeaaardigheid van Rhea ons niet als zoo afwijkend
voor en kunnen wij aannemen , dat hier slechts een quantitatief
verschil in de mate van omsluiting der bursa door de lange spie-
ren der cloaca optreedt. Of één der beide uitersten genetisch ouder
is, kan ik natuurlijk niet beslissen.

De mucosa. De volgende bestanddeelen der mucosa moeten hier
achtereenvolgens besproken worden:

116

Het interstitiëele bindweefsel.

Het epithelium.

De follikels.

Het interstitiëele bindweefsel is in bijna alle bursae weinig ont-
wikkeld , het bestaat uit adenoid en fibrillair bindweefsel en vormt
meer of minder dunne tusschenschotten tusschen de follikels,
terwijl het zich aan de peripherie, onder de muscularis, meestal
tot een dichtere laag vereenigt. Daar, waar groote plooien zich
op de mucosa verheffen, gaat een iets dikker bindweefselschot
midden in iedere plooi in, van daar uit weder secundair kleinere
schotten tusschen de follikels. Gewoonlijk verdicht het intersti-
tiëele bindweefsel zich ook een weinig, waar het als substraat
voor het epithelium dient.

Door die onderzoekers, die de Bursa Fabricii histologisch on-
derzochten , is het bindweefsel der mucosa evenzoo beschreven.
Slechts spreekt Alesi weder van een » mernbranella elastica" , waar
hij het substraat van het epithelium beschrijft. Retterer meent ver-
der , dat iu dit subepitheliale weefsel op regelmatige afstanden lage
papillen voorkomen, die een eindweegs in het epithelium dringen
(ongeveer als in de] opperhuid het geval is) en die vaatlissen voeren.
Van iets dergelijks hebben noch vroegere onderzoekers, noch ik
ooit iets kunnen ontdekken. Retterer's figuur XII, waarop die
papillen zijn afgebeeld , overtuigt mij ook nog niet van hare aan-
wezigheid (zie ook hieronder over deze figuur).

Het epithelium, dat de mucosa bekleedt, bestaat uit twee of
drie lagen van cellen.

Een nader histologisch onderzoek naar den fijneren bouw van
het epithelium werd verricht aan bursae van Gallus en van Va-
nellus.

Om de epitheelcellen te isoleeren werd gebruik gemaakt van
een sterke oplossing van bijtende potasch (39"/0) en van de zoo-
genaamde » Drittelalcohol" (één derde spiritus, twee derden gedis-
telleerd water). Door toepassing dezer methoden kon ik den vorm
der afzonderlijke epitheelcellen bestudeeren en vond die , zooals ze
in figuur 42 zijn afgebeeld: lange cylindercellen , waarvan de ker-

117

nen niet alle op dezelfde hoogte geplaatst zijn en daardoor aan
epithelia, die na kernkleuring in canadabalsem zijn ingesloten, het
aanzien van laagsgewijs gebouwd epitheliura geven. Een diepe
laag wordt gevormd door meer ronde cellen.

In strijd met mijn oorspronkelijke meening, dat het epithelium
geen bekercellen bevatte, kon ik die naderhand ten duidelijkste
aantoonen in de epithelia van de in Flemruing's vloeistof geharde
bursae; in figuur 41 is een bekercel van het hoen afgebeeld (bij
1040 malige vergrooting) , die juist gefixeerd werd in het moment van
slijmafscheiding. Terwijl zich in het praeparaat, waarnaar deze figuur
werd vervaardigd, over de geheele oppervlakte van het epithe-
lium een zeer dun laagje mucus heeft uitgebreid , ziet men hier
uit de bekercel een klein propje mucus uitpuilen. De figuren 47
en 48 geven slijmcellen te zien uit een bursa van Vanellus crista-
tus , eveneens in Flemming's vloeistof gehard. Beziet men het epi-
thelium van boven op, dan bemerkt men, dat deze slijmcellen er
zich op vrij regelmatige afstanden in bevinden , terwijl ze zich
bij zeer sterke vergrooting (1040Xlin.) voordoen als in figuur 48,
als 't ware overwelfd door vier der aangrenzende epitheelcellen ,
die dikwijls in hun aanrakingspunt midden boven de bekercel een
zeer fiju gaatje openlaten. Op loodrechte doorsnede vertoont zich
het epithelium met zijne slijmcellen bij Vanellus zooals het in
figuur 47 is afgebeeld.

Aan epithelium, dat in Flemming's vocht was geconserveerd,
was ook zeer duidelijk aan te toonen dat het rust op een »mem-
brana propria" bestaande uit platte cellen voorzien van platte ker-
nen. In doorsneden , die eveneens in Flemming's vocht gehard
en in Spillers purple gekleurd waren bleek , dat hier en daar
lymphcellen dwars door het epithelium zich een weg naar
de oppervlakte banen. De lymphcellen zijn herkenbaar aan de
donker gekleurde , vaak gefragmenteerde kernen en bevinden zich
op verschillende hoogte in het epithelium. Op vele plaatsen
nam ik tusschen de cylindercellen kleine met kleurstof ge-
vulde kanaaltjes waar; misschien zijn deze te beschouwen als
de overgebleven resten van de wegen , [die de lymphcellen zich

118

bij hun doortocht tusschen de epitheelcellen gebaand hadden.

In de meergemelde epitheelinstulpingen wordt het epithelium
dunner, ja soms bestaat het in de diepte dier instulpingen slechts
uit een laag van cuboïde cellen , waaronder slechts weinige meer
ronde cellen. (Alauda , Platycercus , enz.)

Gallen beschrijft den bouw van het epithelium reeds vrij juist,
doch zijn afbeelding daarvan is nog vrij gebrekkig, hetgeen niet
te verwonderen is , in aanmerking genomen de toen nog zeer onvol-
doende hulpmiddelen der miscroscopische techniek.

Alesi meende, dat het epithelium eenvoudig bestond uit zeer
lange (hooge) cylindercellen , »che essendo disporte in un solo
»strato, formano un epithelio di aspetto semplice e non stratifi-
»cato." Hij beeldt ook iets dergelijks af, dat echter al zeer wei-
nig met de werkelijkheid overeenkomt; van kernen is bij voor-
beeld niets te zien !

Stieda sluit zich bij Gallen aan , doch Retterer geeft een andere
meening te kennen. Het epithelium , dat de holte der bursa be-
kleedt, zou bestaan uit talrijke cellenlagen, waarin verschillende
soorten van cellen zouden voorkomen. Bij zijne vrij onduidelijke
beschrijving voegt hij zijn figuur XII, waarop wel 7 cellenlagen
in het epithelium zijn aangegeven, waarvan de bovenste een
plavei-epithelium vormen , en waarin ronde , ovale en vierkante
cellen met zeer groote en uiterst kleine kernen , een gekor relden
of een helderen inhoud geteekend zijn. Het geheel vormt een
epithelium van de vreemdste soort. (Voor het embryonale epithe-
lium in R.'s figuur XVII en XVIII zie vorig hoofdstuk pag. 94).
Hoeveel moeite ik mij ook gegeven heb , iets dergelijks heb ik ,
evenmin als de' andere onderzoekers, ooit in mijn praeparaten
kunnen vinden; ook door aan te nemen dat de figuur naar een
zeer schuinsche doorsnede door het epitheel was vervaardigd,
kan ik mij haar nog niet verklaren. Retterer wijkt trouwens
door zijn onvoldoende methoden van onderzoek in vele opzich-
ten van andere onderzoekers af. (Zie ook 't embryologisch ge-
deelte).

De folliMs der Bursa Pabricii zijn sinds langen tijd het on-

119

derwerp geweest van tal van onderzoekingen. Het resultaat van
mijn onderzoek is liet volgende:

De centrale follikelmassa doet zich steeds voor als een massa
van dicht opeengepakte kleine cellen , waarvan de directe samen-
hang met het epithelium der bursa steeds is aan te toonen.

Bij nauwkeurig histologisch onderzoek blijkt, dat de follikel-
cellen onderling door zeer fijne uitloopers samenhangen. Van een
net van bindweefselvezelen is geen spoor aanwezig.

Om tot dit resultaat te komen was het noodig zeer vele ver-
schillende methoden van histologisch onderzoek toe te passen ;
want op doorsneden van in toto gekleurde en in paraffine inge-
smolten objecten kon ik door de kleinheid en het opeengepakte
der elementen geen helder inzicht in de structuur van den
follikel verkrijgen , hoe uiterst dun die doorsneden ook waren.
Beter slaagde ik bij het onderzoek van bursae van Gallus en
van Vanellus , die in Flemming's vocht gehard waren.

Met behulp van een ijsmicrotoom werden dunne doorsneden
vervaardigd en deze werden uitgepenseeld en uitgespoeld. Hierbij
bleef na die uitspoeling werkelijk in de centrale follikelmassa
een uiterst fijn , dicht netwerk over , dat gevormd werd door de
samenhangende follikelcellen en in niets overeenkwam met het
bind weefsel net van lymphklieren. Vergelijken wij deze beide na-
melijk1), dan zien wij dat het bindweefselnet van een lyrnphkllÜ-
gevormd wordt door vrij grove, duidelijk uit fijne fibrillen be-
staande vezelen , die een zoodanige consistentie hebben , dat ze
aan de randen van gedeeltelijk uitgespoelde doorsneden een eind-
weegs uitsteken. Hoe men ook een lymphklier conserveert , steeds is
het net te constateeren. Hier en daar vindt men de bekende ovale ,
bleeke kernen van het bindweefsel. Bij toevoeging van kaliloog zwelt
het geheele net dadelijk op en verdwijnt. Geheel anders is het
in de centrale follikelmassa der Bursa Fabricii. De draadjes van
het net zijn veel fijner en doorzichtiger dan die van bindweefsel

1) Ter contr61e werden doorsneden op dezelfde wijze vervaardigd en uitgespoeld van
ware lymphklieren, die in Flemming's vloeistof gehard of in | alcohol gemacereerd waren.

120

en zijn uiterst teer, zoodat men met buitengewone zorg de uitge-
spoelde doorsneden moet behandelen, om iets van het netwerk te
zien; aan in alcohol of andere reagentia geharde objecten is er niets
van waar te nemen; de follikelmassa valt daar geheel in klompjes
van cellen uiteen. Slechts na harding in Müller's vocht was ook
iets van een fijn netwerk te zien. De kernen zijn hier niet die
van bindweefselcellen , maar de kleine ronde kernen van de fol-
likelcellen zelve. Het bewijs eindelijk van de protoplasmatische
natuur van het netwerk der follikelmassa werd geleverd door uit-
gespoelde doorsneden door een bursa, die gedurende twee dagen
in * alcohol was gemacereerd. Hier toch ziet men in het proto-
plasma der cellen en in de draadjes , die ze onderling verbinden ,
die fijne korreltjes, die zich alleen in werkelijk protoplasma ver-
toonen en nooit in bindweefsel voorkomen. De afbeelding van
dit netwerk in figuur 49 , bij ruim lOOOmalige vergrooting zal ,
naar ik meen , ook ieder overtuigen , dat wij hier niet met een
bindweefselnet maar met een protoplasmatisch net te doen hebben.
Ten stelligste moet ik dan ook tegenover de meening van Ret-
terer volhouden, dat in de centrale follikelmassa geen bindweefsel-
vezelen aanwezig zijn.

De bouw van den follikeltop en van de overgangsplaats van
het epithelium in de centrale massa was eveneens nauwkeuriger
te bestudeeren aan bursae, die in Flemming's vocht gehard
waren.

Ik heb getracht in figuur 50 een afbeelding te geven van een
verticale doorsnede door den follikeltop van een aldus geconser-
veerde bursa van Gallus domesticus. De meeste topcellen zijn
tamelijk sterk opgezwollen en gelijken geheel op de slijmsecer-
neerende bekercellen , die in het epithelium verspreid liggen en
vooral in grooteren getale vlak bij den follikeltop daarin voor-
komen. In deze cellen is ook steeds een propje van eene zeer
fijn korrelige massa te vinden, waarschijnlijk mucus, die zich nog
in de cel bevindt. Somwijlen meende ik ook lacunen tusschen
de topcellen op te merken , doch bijna altijd bleek bij nader on-
derzoek door de aanwezigheid van een kern de lacune in werke-

121

lijkheid eene opgezwollen cel te zijn. De topcellen gaan dieper
in de centrale follikelmassa geleidelijk in de gewone follikelcellen
over, zooals ik ook in figuur 50 getracht heb weer te geven.

De periphere follikelmassa gelijkt, zooals reeds meermalen werd
opgemerkt, zeer op de centrale; ze is hiervan echter allereerst
onderscheiden door hare mesoblastische afkomst; verder kleurt ze
zich sterker dan de centrale massa , hare elementen zijn dichter
opeengepakt en zijn blijkbaar in veel inniger samenhang, want
in uitgespoelde doorsneden , waarin de centrale massa geheel uit-
eenviel , bleef steeds de periphere massa in haar geheel. Ze bevat
talrijke fijne capillaria en ook enkele fijne bindweefselvezelen , die
uit de tusscheuschotten in de periphere massa indringen. Het
bestaan van een zoo sterk ontwikkeld bindweefselnet als Retterer
beschrijft meen ik echter te moeten ontkennen. Hoezeer ik ook
de verschillende aangegeven methoden van onderzoek toepaste ,
nooit heb ik meer dan enkele vezelen kunnen ontdekken.

Centrale en periphere follikelmassa worden gescheiden door
dezelfde membrana propria , die ook het epithelium van het sub-
epitheliale weefsel scheidt. Ze is eenvoudig een voortzetting daar-
van en bestaat ook hier uit de bekende platte cellen met platte
kernen.

De follikels der bursa bestaan , zooals wij gezien hebben , uit
twee heterogene bestanddeelen , en wel één dat gedifferentieerd is
uit het mesoblastische , embryonale weefsel , en één dat van hypo-
blastische epitheliale afkomst is. Bij alle vogels vormt het eerste
de buitenste , zich donkerder kleurende laag (de periphere follikel-
massa), behalve bij de roofvogels en Rhea , waar deze massa beslo-
ten ligt binnen het epitheliale gedeelte. Hier is , zooals wij zagen ,
de epitheliale massa aan de buitenzijde van den , als het ware ,
binnenste buiten gekeerden follikel gelegen en gaat ook hier ge-
leidelijk in het epithelium der bursa over.

De schemata a. b. c. d. e. op plaat IV geven den samenhang
met het epithelium aan en de verhouding der beide heterogene
bestanddeelen van den follikel onderling. Deze schemata spreken
in verband met het bovengezegde, genoegzaam voor zich zelf.

122

Blijkbaar zijn al deze verschillende vormen van follikels slechts
modificaties van één zelfde bouwplan. Tusschen vormen tusschen
deze schemata kan men in grooten getale aantreffen. Dat één
der uitersten genetisch de oorspronkelijke vorm zou zijn , komt
mij niet waarschijnlijk voor; wij vinden bijvoorbeeld de follikels,
gebouwd naar de schemata d. en e. bij Rhea en bij de Raptato-
res , vogelgroepen , die toch wel het allerminst met elkander in
nauw genetisch verband staan.

In de volgende tabel is aangegeven, welke der door mij on-
derzochte species aan de verschillende schemata beantwoorden:

Schema a. Embryonen en zeer jonge vogels, ook big Gallus, Cyg-

nus , Corvus.
b. Anatidae , Platycercus , Sturnus , Luscinia , Alauda , Frin-

gïlla.

c. Vanellus , lotanus, Columba.

d. Astur, Buteo.

e. Rhea, Strix, Buteo.

Het feit, dat de centrale follikelmassa steeds in alle volwassen
bursae met het epithelium in directen samenhang blijft , de eigen-
aardige vormen , die daarbij voorkomen , de bouw van het epithe-
lium van den follikeltop en van de follikels der roofvogels en
van Rhea zijn geheel nieuwe resultaten. Slechts moet ik hierbij
deze restrictie maken , dat Gallen den bouw der follikels van
Anas tot op zekere hoogte juist weergaf, dat Stieda. beweerde
dat de samenhang van de centrale follikelmassa met het epithe-
lium nog bij enkele follikels van een twee maanden oud hoen-
derkuiken bestond, en dat Alesi de follikels van Rhea reeds be-
schreef als » zittende op steeltjes" (»acinelli, attaccati per un
picciuolo tenuissimo alla parete interna della borsa"), maar de
eigenlijke structuur dezer »acinelli" niet herkende.

Wij hebben dus hier in de follikels van de Bursa Fabricii een
interessant voorbeeld , hoe epithelium zich kan vervormen in schijn-
baar lymphoïd weefsel.

123

» Schijnbaar lymphoïd" noem ik dit weefsel, omdat naar mijne
overtuiging noch de periphere noch de centrale follikel massa iets
met lymphe te maken hebben; de follikels mogen dan ook aller-
minst gelijk gesteld worden met die van lymphklieren of met
Peijer's of solitaire follikels , waarmede ze niets gemeen hebben
dan , op den eersten aanblik , het uiterlijk. Terwijl de centrale
massa alleen reeds door haar afkomst toont geen lymphatisch weefsel
te zijn , is er ook mijns inziens niet één goede grond aan te voe-
ren om de periphere laag daarvoor te mogen houden : de cellen ,
dit gaf ook Retterer toe, zijn volstrekt geen lymphcellen; van
lymphvaten , lymphruimten of ophoopingen van lymphcellen is
niets te bespeuren. Retterer bewees door zijne inspuitingen, dat
de lymphspleten niet in de follikel dringen. Ook een alge-
meene infiltratie van het interstitiëele weefsel meb lymphcellen ,
zooals men in de lymphklieren waarneemt, komt niet voor; inte-
gendeel, de follikels zijn altijd scherp begrensd en van elkander
gescheiden door dunne bind weefselschotten , waarin de bloedvaten
verloopen. Stieda heeft dus blijkbaar terecht, in navolging van
Bornhaupt en Gallen, aan de follikels der Bursa Fabricii alle over-
eenkomst met Peijer's follikels ontzegd.

Ten overvloede haalt deze schrijver ook nog als bewijs voor
zijne stelling het ontbreken van bloedvaten in de epitheliale fol-
likelmassa aan. Van alle overige onderzoekers houdt alleen Ret-
terer staande, dat ze er wel in voorkomen. Ik zelf heb dit nooit
waargenomen en ben ook van het tegendeel overtuigd. Het komt
mij zeer waarschijnlijk voor, dat Retterer's figuur XXI, waarin
hij die bloedvaten afbeeldt, vervaardigd is naar een doorsnede,
zóó tangentiaal door den follikel gaande , dat de centrale massa
niet getroffen was , te meer omdat de grens der centrale massa
ook niet is aangegeven.

Wat overigens Retterer's resultaten aangaat, het zal na al het-
geen in dit en in het vorige hoofdstuk over den bouw der fol-
likels gezegd is , wel geen betoog meer behoeven dat R.'s voor-
stelling der follikels als »follicules clos" ten eenen male bezijden
de waarheid is.

124

Evenmin als bloedvaten trof ik in de centrale follikelraassa het
door Retterer beschreven bindweefselnet aan. 't Geen hij afbeeldt
houdt ik voor het overblijvende van de los samenhangende epi-
theloide cellen. Overigens is de vraag of bindweefselelementen in
de centrale massa voorkomen reeds op verschillende gronden ont-
kennend beantwoord op pag. 92 en 94 van het vorige hoofdstuk.
Wel geloof ik met Retterer, dat de enkele bindweefselv ezeltjes
der periphere follikelraassa direct samenhangen met het bindweef-
selachtig stroma, dat de follikels omgeeft; ofschoon ik het nooit
in die mate gezien heb, als Retterer dit afbeeldt.

Ons rest nog te bespreken, op welke wijze het mogelijk wordt,
dat alle follikels der bursa in samenhang met het epithelium kun-
nen blijven , terwijl ze in veel te grooten getale in de mucosa
opgehoopt zijn, dan dat ze alle in één laag onder het epithelium
zouden kunnen gerangschikt liggen.

Wij zagen reeds in het vorige hoofdstuk , hoe daaraan wordt
tegemoet gekomen door plooien op de mucosa of door epitheelin-
stulpingen, die in de mucosa indringen.

In de figuren A. B. C. en D. (plaat V) is op verticale door-
snede schematisch voorgesteld op welke verschillende wijzen de
mucosa is gebouwd , om alle follikels in samenhang met het epi-
thelium te doen big ven.

A. is een schematische voorstelling van het optreden van plooien
op de mucosa. Daardoor wordt haar oppervlakte vele malen ver-
groot, zoodat de follikels allen in één laag daaronder kunnen
liggen,

B. Ook hier treffen we nog plooien op de mucosa aan , maar
niet zoodanig ontwikkeld , dat alle follikels aan de oppervlakte
kunnen komen te liggen. Talrijke ondiepe , onregelmatige epitheel-
instulpingen komen daaraan tegemoet.

C. We vinden hier een geheel ontwikkeld stel van vrij regel-
matig zich vertakkende epitheelkanalen , die van uit de zeer kleine
holte der bursa doordringen tot aan de follikels , die in de diepste
lagen der mucosa liggen. Plooien ontbreken.

125

Eigenaardig is het feit, dat bij deze vorm van mucosa de fol-
likels , die aan de oppervlakte der mucosa liggen , niet samenhan-
gen met het epithelium aan de oppervlakte der mucosa, maar
met dat der epitheelinstulpingen ; meestal liggen ze dan met den
fundus naar de oppervlakte der mucosa gekeerd en met den top
naar beneden. Deze verhouding is onder anderen ook te vinden
op figuur 39 , vervaardigd naar een doorsnede door de bursa van
Larus.

D. is de verhouding der mucosa bij die vogels, waar we naar
buiten omgestulpte follikels aantreffen. Men kan hier spreken of
van hooge, dunne, elkander telkens rakende plooien op de mu-
cosa , of van diepe en wijde crypten of alveolen , die in de mu-
cosa indringen. Hier vindt men de follikels ook alleen op de
wanden dier alveolen ; ze verheffen zich niet vrij in de holte der
bursa.

Overgangen tusschen A. B. en C. treft men in allerlei vor-
men aan.

Deze verschillende vormen der mucosa moeten, mijns inziens,
verklaard worden als te zijn ontstaan , doordat de mucosa een
grooter oppervlak moest verkrijgen bij het toenemende aantal
follikels , die allen met het epithelium der mucosa in samenhang
bleven.

Vroegere onderzoekers hebben reeds veel van den bouw der
mucosa herkend, al was het dan ook niet volledig. Bijna allen
maken melding van plooien op de mucosa, die dan ook juist
sterk ontwikkeld voorkomen bij het meest algemeeue object voor
onderzoek : Gallus domesticus. Barkow spreekt van kleine openin-
getjes en uithollingen op de oppervlakte der mucosa; zoo ook
Stannius. Cuvikr maakt melding van kleine holten in de mucosa,
die door kanaaltjes onderling in verband staan en met een fijn
openingetje op de oppervlakte der mucosa uitmonden. Martin
St. Ange vindt in de mucosa tal van korrels (»granules") , die door
fijne kanaaltjes met de holte der bursa in verband staan ; Ahlwik
ziet hierin buisvormige klieren. Alesi , Gallen en Stieda troffen
geen openingen in de oppervlakte der mucosa aan. Retterer ech-

126

ter beeldt de epitheelgangen van Uria troïle zeer juist af, doch
ziet daarbij over het hoofd, dat de centrale massa der follikels
nog met het epithelium dier kanalen in samenhang blijft, hoe-
wel hij dit zelf ook eenigszins afbeeldt.

Naar mijne praeparaten te oordeelen beantwoordt de bouw der
mucosa aan :
Schema A. bij Gallus , Perdix (Embryo) Anas , Fuligula , Cygnus.

B. bij Anas tadoma (Embryo), Platycercus, Corvus, Alauda,

Luscinia en Fringilla ; De laatste 3 geslachten staan
reeds meer tusschen B. en C. in
C. bij Larus argentatus (Embryo) , Sterna cantiaca (Em-
bryo) , Vanellus , Totanus , Columba , Sturnus en
volgens Retterer bij Uria troïle.
J). bij Rhea Arnericana en bij de Rapaces.

Volledigheidshalve moet hier er nog op gewezen worden, dat
bij bijna alle groepen van vogels de achterwand der bursa aan-
zienlijk dikker is of meer en grootere plooien bezit dan de voor-
wand, doordat daar veel meer follikels zijn opgehoopt. Ook da-
len steeds de follikels dieper in den achterwand van de uitvoer-
gang der bursa, dan in haar voorwand.

V.

DEGENERATIE EN ATROPHIE DER BURSA

FABRICII.

Zooals reeds herhaaldelijk werd vermeld, blijft de Bursa Fabricii
bij de meeste groepen der vogels slechts korten tijd in haar vol-
wassen staat bestaan en is ze spoedig onderworpen aan een pro-
ces van degeneratie en atrophie.

Ik heb met betrekking tot dit proces slechts weinige gegevens
kunnen verzamelen : wilde men er een volledig inzicht in ver-
krijgen, dan zou dit eeu uitvoerig afzonderlijk onderzoek ver-
eischen , waarbij langdurige observaties aan een uitgebreid mate-
riaal zouden moeten worden gemaakt; hiertoe ontbrak mij de
tijd en ook de gelegenheid. Ik moet mij dus bepalen , tot het
vermelden der resultaten , verkregen bij het onderzoek der hier
volgende vogelsoorten:

Gallus domesticus.

1. In twee kippen van acht maanden vond ik de bursae slechts
1.6 cM. lang. Naar evenredigheid waren de plooien ook kleiner
geworden. De spierwand bleek echter veel dikker te zijn geworden.

De bouw der follikels was volkomen dezelfde gebleven, slechts
waren ze ook kleiner geworden en werden ze door veel meer
bindweefsel van elkander gescheiden.

De samenhang met het epithelium bestond nog.

2. In een haan van 10 maanden vond ik de bursa reeds gere-

128

duceerd tot de helft van hare grootte; ze bestond uit een rond
zeer vast lichaam met een nauwe holte : de uitvoergang was bijna
geoblitereerd , doch nog niet geheel gesloten.

Op doorsnede levert deze bursa een allerzonderlingst beeld. De
spierwand is sterk verdikt. Daarbij heeft er in de mucosa een
zeer sterke woekering van bindweefsel plaats gehad , zoodat men
overal , vooral onder het epithelium van de oppervlakte der mu-
cosa, dikke lagen bindweefsel aantreft. Het kwam mij voor, dat
ook de wanden der bloedvaten meer of minder verdikt waren.
Het epithelium is aan de oppervlakte der mucosa sterk gedegene-
reerd , op de meeste plaatsen geheel verdwenen. (Het object heb
ik dadelijk na het dooden van den vogel in alcohol geconserveerd.
Er mag hier dus niet gedacht worden aan een slechte conserva-
tietoestand der bursa). Daar, waar het nog aanwezig is zijn de
cellen meestal verschrompeld; doch op enkele plaatsen zag het
er normaal uit en scheen het wel of er eenige epitheel-woekering
plaats vond, waardoor kleine uitbochtingen en plooien van het
epithelium tot stand waren gekomen; deze kunnen echter ook
het gevolg zijn van de verkleining van het substraat onder 't epi-
thelium. In de mucosa zelve treffen wij een groote menigte hol-
ten aan. Deze blijken op een onafgebroken reeks van doorsneden
niet anders te zijn als de ons bekende epitheel-instulpingen , die
zich kolossaal verwijd hebben en hier en daar zijn versmolten.
Zoeken wij echter naar de plaats, waar deze verwijde epitheel-
gangen op de oppervlakte der mucosa uitmonden , dan vinden wij
ze daar ter plaatse sterk vernauwd, ja soms geheel gesloten,
naar het schijnt, door den invloed der groote bind weefselmassa's ,
die men daar aantreft; het epithelium dezer verwijde kanalen is
bijna overal gedegenereerd. Hier en daar is het geheel verdwenen ,
op andere plaatsen heeft het van zijn substraat losgelaten , dan
weder hangen de atrophische cellen onderling slechts zeer los samen.
Waar het epithelium nog gezond schijnt, is het uit lage cubische
of platte cellen opgebouwd. Dit alles doet sterk denken aan een
proces, dat in de pathologische anatomie den naam van» vorming
van retentiecysten" draagt. Het is het gevolg van de ophooping van

120

vloeistof iii een of andere ruimte bij te geringe of geheel opge-
houden afvoer dier vloeistof. Iets dergelijks schijnt ook hier voor
te komen. Misschien heeft door de vernauwing van de uitloozings-
opening der epitheelkanalen veel vloeistof zich daarin opgehoopt ,
de wanden doen uitzetten en de epitheelcellen doen degeneree-
reu. Daar, waar de gespannen wanden van twee of meer verwijde
kanaaltjes elkander raakten , zijn deze door de drukking geheel
geatrophieerd en verdwenen.

Ook de toestand , waarin de follikels verkeeren , wijst op een
verhoogde drukking in de epitheelgangen. De top des follikels puilt
niet meer daarin uit, maar is ingedrukt, de follikels zijn van
boven als 't ware in de breedte uitgetrokken en , waar dit proces
sterk is voortgegaan , vindt men den follikel op doorsnede als
een sikkel- of halve-maanvormig lichaam langs de holte der epi-
theelinstulping liggen. De structuur der follikels is ook reeds
bijna overal verloren gegaan ; in velen ziet men echter nog de grens
tusschen centrale en periphere follikelmassa.

De verhouding der deelen in deze mucosa , die zoo sprekend op
retentie-cysten gelijkt, is een vrij krachtig argument voor het
aannemen van een secretie 't zij in den follikel, 't zij in 't epi-
thelium , 't zij in beide , want zonder secretie van vloeistof kan
men natuurlijk geen ophooping van vloeistof en geen retentie-
cysten verkrijgen.. Ik heb echter niet kunnen uitmaken of we
hier met een pathologisch geval te doen hebben of met het nor-
male degeneratieproces der bursa.

3. Een hoen van 13 maanden bleek als rest der bursa een
klein zakvormig aanhangsel aan den achterwand van het procto-
daeum te bezitten; het was 4 mM. lang en 3 mM. breed. Op
doorsnede vindt men een zeer dikken spierwand , aan de binnen-
zijde bekleed met een epithelium dat voorzien was van talrijke
onregelmatige plooien en instulpingen. In het sub-epitheliale
weefsel bevinden zich , behalve een groot aantal vaatkronkels , als
laatste overblijfsel der follikels hier en daar kogelronde ophoo-
pingen van donker gekleurde cellen , waarin overigens de struc-
tuur van den follikel niet meer te herkennen is.

y

130

De kleine holte van dit lichaam stond nog in open communi-
catie met de cloaca.

4. Bij een hoen van 18 maanden vond ik nog slechts een
kleine, 1 mM. lange uitstulping van den achterwand der cloaca;
in den waud bevonden zich bijzonder veel vaten, maar geen
overblijfselen van follikels.

Fulix (s. Anas) nigra.

De Bursa Fabricii van een volwassen exemplaar was nog 20
mM. lang , doch slechts 2 — 3 mM. breed ; ze had dus nog den
cylindrischen vorm der Anatidae.

De opening der bursa in den achterwand der cloaca was spleet-
vormig.

Op doorsnede blijkt de eigenaardige bouw der bursa geheel ver-
loren te zijn gegaan. De binnenste bekleeding bestaat uit dik epi-
thelium met vele onregelmatige plooien. Het sub-epitheliale weef-
sel is zeer rijk aan donker gekleurde cellen , misschien een over-
blijfsel van de follikel-cellen. Een dikke spierwand omgeeft het
geheel.

Larus canus.

Larus marinus.

Sterna hirundo.

Van deze drie species onderzocht ik exemplaren , doch kon
geen spoor van een bursa meer ontdekken.

Haematopus ostralegus.

Bij de twee exemplaren , die ik van deze soort kon onderzoe-
ken , vond ik een kleine achterwaartsche uitstulping , in den ach-
terwand van het proctodaeum als laatste rest van de Bursa Fa-
bricii. In beide goed geconserveerde objecten vond ik op door-
snede op het epithelium een groote menigte onregelmatige plooien
en talrijke ondiepe instulpingen. In het epithelium en het sub-
epitheliale weefsel lagen nog vele follikels waarvan sommigen hun
structuur nog tot zekere hoogte vertoonden , de meesten echter
slechts ophoopingen waren van dicht opeengepakte, donker ge-
kleurde cellen.

Ï31

Platalea leucorodia.

De rest der bursa , die ik hier aantrof, was ± 8 mM. lang
en 4'/'2 mM. breed, naar het einde spits toeloopend. Ook hier
was ze niet meer dan een achterwaartsche uitstulping van het
proctodaeum. Het epithelium , dat de binnenvlakte bekleedt , heeft
een onregelmatige oppervlakte. Hier en daar vindt men nog over-
blijfselen van follikels, ook al weder in den vorm van dichte op-
hoopingen van follikelcellen.

Picus major.

Ook hier vond ik slechts een kleine uitstulping van den ach-
terwand der cloaca. Het sub-epitheliale weefsel scheen hier op
sommige plaatsen als geinfiltreerd met cellen , die zeer veel gele-
ken op follikelcellen.

Fringilla domestica.

Bij een volwassen exemplaar vond ik geen enkele rest meer
van de Bursa Fabricii,

Sturnus vidgaris.

De kleine bursa van een volwassen exemplaar was bekleed met
epithelium. In de dunne wand was geen spoor van follikels meer
te vinden.

Astur nisus.

Een kleine bursa met zeer dunne wanden werd hier aangetrof-
fen. Op het epithelium verhieven zich kleine onregelmatige plooien.
In het sub-epitheliale weefsel lagen hier en daar nog de gewone
resten der follikels.

Zooals uit het bovenstaande blijkt, zijn mijne gegevens om-
trent de atrophie der bursa van weinig beteekenis. Met een en-
kel woord zij echter nog gememoreerd, wat vroegere schrijvers
hierover dachten.

Tannenberg was de eerste, die opmerkte, dat de bursa bij oudere
vogels kleiner wordt. Verder maakten Blomenbach , Barkow , Ber-
thold , Martin St. Ange , Ahlwik , Alesi , Forbes en Retterer
eenige waarnemingen daaromtrent bekend. Ahlwik bijv. meende,
dat door de sluiting der uitvoergang er een ophooping van vocht
ontstond in de bursa en haar wanden door dien druk zouden gaan

132

atrophieeren. Hierbij dient echter opgemerkt te worden , dat de
uitvoergang der bursa volstrekt niet altijd oblitereert.

Volgens Alesi zou het optreden der ons bekende epitheelin-
stulpingen het begin der degeneratie zijn. (zie bist. overzicht
pag. 41). Terecht wordt dit reeds door Retterer (1. c. pag. 446 —
447) bestreden, die er op wijst, dat die epitheelinstulpingen reeds
in jonge vogels, ja, bij sommige groepen reeds in het embryo
optreden. Forbes geeft eenvoudig het resultaat van zijn ook bij
oude vogels verricht onderzoek , (zie hist. overzicht pag. 42 e. v.) ,
en komt daardoor tot zijne op pag. 44, sub 2 aangegeven con-
clusie. Retterer eindelijk wijdt een hoofdstuk aan de atrophie der
bursa (zie hist. overzicht pag. 52). Ik zelf heb te weinig onder-
zocht in deze richting, dan dat ik hier een oordeel over het
werk van vroegere onderzoekers zou mogen uitspreken. Wel kan
ik veel van wat Retterer verdedigt, met mijne praeparaten over-
eenbrengen, maar ook veel is mij in zijn verklaring nog niet
duidelijk.

Ook over de vraag, of het verdwijnen der bursa in verband
staat met het eierleggen , heb ik mij geen oordeel kunnen vormen.

Aan het einde dezer verhandeling gekomen, moeten wij nog
met een enkel woord bespreken , wat wij uit den bouw der Bursa
Fabricii kunnen besluiten omtrent hare functie en hare homolo-
gie. In 't algemeen is het resultaat in dit opzicht negatief ge-
weest, d. w. z. er is gebleken, dat de meeste theorieën hierom-
trent moeten worden verworpen.

Wat de functie der bursa aangaat ; daarvan is ons niets geble-
ken. Uit het op pag. 123 gezegde volgt genoegzaam, dat de bursa
geen lymphklier is. Verder weet ik geen voorbeeld , dat mij de
vrijheid zou geven om de follikels als ware klieren te beschou-
wen , zooals sommige schrijvers deden. Het epithelium is geen
klierepithelium en het orgaan heeft ook niets met geslachts functie
of excretie te maken , daar het reeds in het eerste tijdperk van
't geslachtsleven verdwijnt. Het eenige wat op een geringe slijm-

133

secretie wijst , is de aanwezigheid van niet zeer talrijke bekercel-
len in het epithelium. Een ander secretum als een weinig slijm
vond ik nooit in de bursa. Ook het voorkomen van urinezuur-
kristallen tot in het diepste van de epitheelgaagen bij Columba
pleit sterk tegen een flinke secretie in de mucosa ; die kristallen
zouden dan toch wel opgelost en weggespoeld zijn.

Is dus de functie van dit orgaan en zijn beteekenis in het or-
ganisme van den vogel ons ten eenenmale onbekend, niet gunsti-
ger is het resultaat bij het zoeken naar een homologon of naar
de genetische beteekenis van de Bursa Fabricii. Op pag. 74 e. v. werd
reeds uitvoerig betoogd , dat de ontwikkelingsgeschiedenis van het
orgaan alle bestaande theorieën omtrent homologe organen omver-
werpt. Ook de wijze van ontwikkeling der follikels staat , naar mijn
weten , alleen , tenzij men haar wil vergelijken met die van de glan-
dula thyreoidea en van den thymus, die ook uit het (hypoblastische)
epithelium ontstaan , en men , lettende op het spoedige verdwij-
nen van den thymus, dit orgaan met de Bursa Fabricii verge-
lijkt, zooals Stieda doet. In ieder geval kan dit dan toch niet
meer zijn dan een vergelijking »in gewissem Sinne" (zoo als
Stieda op pag. 309 zelf zegt). Van een homologie is natuurlijk
geen sprake. Retteeer wil een vergelijking met de amygdala der
zoogdieren doorvoeren. Ook deze vergelijking gaat niet op , al
heeft de amandel dan ook follikels en epitheelinstulpingen ; want
volgens de onderzoekingen van Stöhr, Robin en vele anderen
zijn de amygdala zonder twijfel lymphatische organen, en wij
hebben gezien , dat de bursa daarmede niets gemeen heeft. Het
eenige orgaan , waarmede het misschien eenigszins te vergelijken
ware, is de anaalzak der Chelonia, van welk orgaan echter de
bouw en de ontwikkelingsgeschiedenis geheel onbekend zijn.

Misschien zal een later onderzoek van de vele raadselachtige
en zoogenaamde lymphatische organen nog te eeniger tijd een or-
gaan vinden, dat met de Bursa Fabricii overeenkomt, thans is
het nog niet mogelijk er een aan te wijzen.

TITELS

DER IN DEZE VERHANDELING AANGEHAALDE WERKEN.

1. Hieronymus Fabricius ab Aquapendente. Opera omnia anatomica et

physiologica. 16S7. Cap. 1 et Cap. III et VIII pag. 20. Fig. 3. F.

2. Harvey. Exercitationes de generatione animalium 1737. Esc. V pag. 14.

3. Begner de Graaf. Opera Omnia 1677. Cap. XIII pag 315— 317. Tab. 17 en 18.

4. Morgagni. Adversaria anatomica quarta. 1740. Animadv. XXIX pag. 53.

5. I?eyer. Miscellanea curiosa etc. 1682. pag. 205.

6. E*errault. Mémoires de 1'acad. des 3ciences. 1666 — 1699. Tom. III pag. 310.

7. Schneider. Vermischte Abhandlungen zur Aufklarung der Zoölogie 1784. pag. 140.

8. Blumenbach. Handbuch der vergleichenden Anatomie 1805. pag. 170 & 470.

9. Tannenberg. Abhandlung über die mannlicben Zeugungstheile der Vogel. Göt-

tingen 1810 pag. 35. Tab. III. fig. 2.

10. Tiedemann. Anatomie und Naturgeschichte der Vogel 1810. Bd. I pag. 465.

11. 8pangenberg. Disquisitio circa partes genitales foemineas avium 1813. Pag. 10.

12. E. CS-eofïroy St. Hilaire. Pbilosophie anatomique des monstruosite's humai-

nes. Des organes génito-urinaires. 1822.

13. Barkow. Meckel's Archiv für Anatomie und Physiologie 1829. Heft 4. pag. 433.

Tab. IX— X.

14. Meckel. System der vergleichenden Anatomie 1829. pag. 416.

15. Berthold. Nova acta physico-medica academiae caesarae Leopoldino-Carolinae.

Tom. 14. 1829. Bonn. pag. 903—918.

16. Treviranus. Die Erscbeinungen und Gesetze des organischen Lebens. Bd. 1 1831.

pag. 341.

17. O. G8-. Carus. Lehrbucb der vergleichenden Zootomie. 1834. pag. 487 — 821.

18. Wagner. Lehrbuch der Zootomie. 1843. Th. I pag. 140.

19. K. E. von Baer. Untersuchungen über die Entwickelungsgeschichte der Fische

etc. IS35. pag. 44.

20. Huschke. De Bursae Fabricii origine. Jena 1838.

21. G-rant, Umrisse der vergleichenden Anatomie. 1842. pag. 492 — 762.

22. Mayer. L'lnstitut. Journal universel des sciences et des sociétés savantes en

France et a 1'étranger. Tomé X 1842. pag. 231.

23. Stannuis. Lehrbuch der vergleichenden Anatomie der Wirbelthiere. 1846. pag. 33S.

24. Cuvier. Lecons d^natomie comparée. 1846. pag. 278.

25. Martin St. Ange. De TAppareil réproducteur des animaux vertébrés. (Mémoi-

res de Tacad. des Sciences , Savants étrangers. 1856. tome XIV).

26. A-hlwib. Historisch-kritische Darstellung der verschiedenen Castrationsmethoden

bei Hühnern , 1860. Dorpat. pag. 30.

135

27. Lcydig. Lehrbuch der Histologie des Menschen und der Thiere. 1857. pag. 321

en 324.

28. Milne-JECdwards. Le9ons sur la physiologie et 1'anatomie comparée. Tomé VI.

pag. 364. 1860.

29. Voigt. Lehrbuch der Zoölogie. Bd. II. pag. 41. 1853.

30. G-urlt. Anatomie der Hausvögel. 1849. pag. 44.

31. C Vogt. Zoologische Briefe. 1851. Bd. II. pag. 314.

32. Bergmann und. Leuckart. Vergleichende Anatomie und Physiologie. 1852.

pag. 198.

33. Van der Hoeven. Handbuch der Zoölogie 1852—1856. pag. 342.

34. Hodsewitsch. Een russische verhandeling. 1854.

35. lvolb. Grundriss der vergleichenden Anatomie, 1884. pag. 309.

36. Leisering. Atlas der Anatomie des Pferdes und der übrigen Hausthiere. 1861.

pag. 163. Tab. 43. Fig. V.

37. Thorell. Zoologiens grunder Sednare afdelningen. Stokholm. 1861. pag. 169.

38. Troscnel. Handbuch der Zoölogie. 1 864. pag. 81.

39. von Oefele. Das Hühnervolk und die Pflichten seiner Gebieter. 1865. pag. 280.

40. Owen. On the anatomy of Vertebrates. 1866. pag. 174.

41. Harting. Leerboek van de grondbeginselen der Dierkunde, II Deel 1867. pag. 385.

42. Bornhaupt. Untersuchungen über die Entwickelung des Urogenital-systems

beim Hühnchen. 1867. pag. 14, 16, 32 und 37.

43. Oallén. Ueber die Bursa Fabricii. 1871. Dorpat.

44. Vinc. Alesi. Sulla borsa di Fabricio negli uccelli. Atti della Societa Italiana di

Scienze naturali. 1875. pag. 133 — 169.

45. W. tV. Forbes. On the Bursa Fabricii in Birds. Proc. of. the Zool. Society in

London 1877 n°. XX p. 304—318.

46. L. Stieda. Ueber den Bau und die Entwicklung der Bursa Fabricii. Zeitschrift

f. wiss. Zoölogie. Bd. 34. 1S80.

47. E. Gasser. Beitrage zur Entwicklungsgeschichte der Allantois, der Müller'schen

Gange und des Afters. Frankfurt 1874.

48. Der Primitiefstreifen bei Vogelembryonen. (Huhn und Gans). In den

Schriften der naturw. Gesellschaft in Marburg. Bd. II. Cassel. 1879.

49. Die Entstehung der Cloakenöffnung bei Hühnerembryonen. Archiv

für Anat. und Physiologie, Anat. Abth. 1880.

50. Retterer. Contribution a, 1'Etude du Cloaque et de la bourse de Fabricius chez

les oiseaux. Journal de 1'Anat. et de la Physiologie. 2le année. 1885.
pag. 369.

51. Carus und Gerstaecker. Handbuch der Zoölogie. Leipzig 1868.

52. Gegenbaur. Gründzuge der vergleichenden Anatomie. 1870.

53. Fr. Muller. Lehrbuch der Anatomie der llaussaugethiere. Wien 1871.

54. R. "Wiedersheim. Lehrbuch der vergleichenden Anatomie der Wirbelthiere.

Jena 1883.

55. E. ]M. Balfour. A treatise on comparativ Embryology. London 1881.

56. A-. Kölliker. Entwicklungsgeschichte des Menschen und der höheren Thiere.

Leipzig 1879.

57. H. Gadow. Remarks on the cloaca and on the copulatory organs of the Am-

niota; in Philosophical Transactions of the Koyal Society of Lon-
don. Vol. 178. B. pag. 5. 1887.

VERKLARING DER PLATEN.

ep. = epiblast.

B. F. = Bursa Fabricii.

mes. = mesoblast.

Cd. = Coprodaeum.

hyp. = hypoblast.

Ud. = Urodaeum.

pr. = primitiefstreep.

Pd. = Proctodaeum.

md. = medulla spinalis.

f.k. = follikelkiem.

ch. = chorda dorsalis.

cm. = centrale follikelmassa.

E. = Epiblast-instulping.

p.m. = periphere * „

A. = Allantois.

f. = follikels.

a.p. = amnionplooi.

e.g. = epitheelgangen.

puz. = postaoaaldarm.

e. = epithelium der bursa.

B. = Rectum.

sp. = spierrok » „

ca. = cloacaal-aanzwelling.

h. =■ holte h »

l.w. = lacunair weefsel.

ur. — ureter.

r.r. =■ randen der cloaca-opening.

cap. = capillaria.

PLAAT II.

Alle figuren, behalve fig. 14, zijn vervaardigd naar mediane, sagittale doorsneden
door hoenderembryonen.

Figuur 1. Naar een embryo begin van den 2en dag.

» SJ. » ,i midden „ „ 2en dag.

3. » „ , einde » ,, 2en dag.

» 4. „ „ „ begin „ « 3en dag.

» 5. « » « van den 3en dag.

6. * ii „ begin 4en dag.

7. -/ » » einde 4en dag.

8. » „ u 3en dag, aanrakingspunt van epiblast en hypoblast, ster

ker vergroot.
•i 9. » » „ als fig. 7. cloaca aanzwelling sterker vergroot.

» 10. Cloaca van een embryo begin 5en dag. cloaca.
" 11. n ,i ii H van den 5en dag.

h 12. Lacunair weefsel van een embryo van het einde van den 5en dag.
ii 13. Cloaca van een embryo van 7 dagen.
» 14. üwarsche doorsnede door het lacunaire weefsel van een embryo als figuur

13, ongeveer gegaan in de richting der stippellijn x — y in fig. 13.
H 15. Cloaca van een embryo van 8 dagen.
«16 . H h H ii 10 dagen.

137

PLAAT III.

Figuur 17. Frontale doorsnede door de cloaca en omgevende deelen van een embryo

van 6 dagen. conv. zie pag. 68.
» 18. Sagittale mediane doorsnede door de cloaca en Bursa Fabricii van een

hoenderembryo van 13 dagen.
» 19. Idem van een hoenderembryo van 17 dagen.
» 20. Idem van een hoenderkuiken van 5 dagen.
» 21. Sagittale mediane doorsnede door het achtereinde van een embryo van

Sterna cantiaca , van 12 mM. lengte.
» 22. Idem van een embryo van Sterna cantiaca 16 mM.
. 23. , „ » ,. 18 mM.

24. „ „ „ » » 25 mM.

/, 25. „ „ H „ » Anas tadorna van 14 mM.

» 26. » „ „ „ 15| mM.

„ 27. „ „ „ „ 17 mM.

PLAAT IV.

Figuur 28 — 34. Verticale doorsneden door opvolgende ontwikkelingsstadien van folli-
kelkiemen uit embryonen van Gallas domesticus.
» 35. Dwarsche doorsnede door een follikelkiem van een hoenderembryo (ont-

wikkelings-stadium van fig. 32).
» 36. Dwarsche doorsnede door de Bursa Fabricii van een hoenderembryo van
17 dagen.

• 37. Gedeelte van een dwarsche doorsnede door de Bursa Fabricii van een em-

bryo van Rhea Americana van 25 cM. lengte.

„ 38. Verticale doorsnede door een kleinen follikel uit het embryo van Rhea
Americana.
sp.c. — spoelvormige cellen, pi. = plavei-epithelium.

» 39. Gedeelte van een doorsnede door de Bursa Fabricii van een embryo van
Larus argentatus.

» 40. Gedeelte van een dwarsche doorsnede door de Bursa Fabricii van Columba
domestica.

' 41. Epithelium met bekercel uit de Bursa Fabricii van Gallus domesticus. (Ge-
hard in Flemming's vocht, gekleurd met Spiller's purple).

„ 42. In kaliloog gemacereerd epithelium uit de Bursa Fabricii van Gallus do-
mesticus.

* a — e. Schematische voorstellingen van den verschillenden bouw van de folli-

kels der Bursa Fabricii (zie pag. 122).

PLAAT V.

Figuur 43. Verticale doorsnede door een plooi uit de Bursa Fabricii van Gallus do-
mesticus (oud 8 weken).

» 44. Dwarsche doorsnede door de Bursa Fabricii van Anas domestica (oud
6£ dag).

» 45. Verticale doorsnede ' door een follikel uit de Bursa Fabricii van Strix
jlammea.

„ 46. Idem door den follikeltop van Anas domestica (volwassen exemplaar).

138

Figuur 47. Idem door het epithelium met bekercel van Vanellus cristatus (geconser-
veerd in Flemming's vocht).
* 48. Hetzelfde epithelium als fig. 47, van bovenop gezien.
ii 49. Net van cellen uit de centrale follikelmassa van Gallus domesticus, na

maceratie in £ alcohol.
ii 50. Verticale doorsnede door den follikeltop van Gallus domesticus (geconser-
veerd in Flemming's vocht).
Figuren A — D. Schematische voorstellingen van den bouw der mucosa bij verschil-
lende groepen van vogels (zie pag. 124 e. v.).

ENTWICKLUNG UND BAU DER BURSA FABRICII.

VON

Dr. K. F. WENCKEBACH.

Auszug.

Dem Wunsche der Redaetion dieser Zeitschrift entsprechend ,
habe ich die Resultate der vorliegenden Arbeit über die Bursa
Fabricii der Vogel in mehr algemein verstandlicher Sprache bier
kurz zusamruengestellt.

Die Bursa Fabricii wurde bei den S. 21 und 22 genannten
Species und zwar hauptsachlich in embryologischer und histologi-
scber Hinsicbt untersucbt.

In einem 5 Tage alten Embryo von Gallus findet man am
binteren Ende der Cloake eine scbmale, aus epitbelialem Gebilde
bestebende Leiste , welcbe von vielen kleinen Hoblraumen durch-
setzt ist. Dieses lacunare Gewebe (Fig. 12) stammt von dem
Darmepitbel ber (Fig. 1 — 12), ist also von bypoblastiscber Natur,
und wird nicbt — wie Gasser bebauptete — von Elementen der
drei Keimblatter zusammengesetzt.

Die Lacunen an der hinteren Grenze des lacunaren Gewebes
vergrössern sich in den nachsten Tagen und verschmelzen zu
einem grosseren Hohlraum (Fig. 13, 15, 16). Dieser wird zur
Bursa Fabricii , welcbe am 8en Tage in Verbindung mit der epi-
blastiscben Analeinstülpung (E.) tritt, lauge bevor die definitive
Cloakenöffnung durchbricht. Genau dasselbe fand icb bei allen
übrigen von mir untersucbten Embryonen , und zwar ist bei
Larus , Sterna und Anas noch deutlicber als beim Hubn zu con-
statiren , dass die Bursa nur aus dem bypoblastiscben lacunaren
Gewebe entstebt und nicbt — wie Gasser, Retterer u. A. be-
baupteten — unter Mitbülfe der epiblastiscben Analeinstülpung.
Hier bildet sich narnlich (Fig. 21 — 27) am lacunaren Gewebe
ein nach hinten gerichteter Fortsatz, in welchem die Lacunen

140

zusammenschmelzen und erst dann mit der Analeinstülpung in
Verbind ung treten. Auch die kleinen Lacunen in der Wand der
eben angelegten Bursa (Fig. 15, 23, 26, 27) beweisen , dass diese
Wand vom lacunaren Gewebe herrührt.

Der oben geschilderte und aus den Figuren der Taf. II & III
ersicbtliche Entwicklungsmodus der Bursa macht es nicht unwahr-
scheinlich , dass wir hier eine Andeutung eines früheren , mehr
nach hinten gelegenen Anus vor uns haben. Wir finden hier
namlich einen Zusammenhang der Analeinstülpung mit einem
postanalen Darmabschnitte ; dieser Zusammenhang ist jedoch kein
zufalliger, denn die Epiblasteinstülpung richtet sich von vorne
herein direct zu den an der hinteren Grenze des lacunaren Ge-
webes gelegenen Lacunen; man sollte hier also den Anus suchen.
Allein es ist, als ob sp'ater die Faeces einen kürzeren Ausweg
mehr nach vorne gefunden batten und dadurch der hintere Ab-
schnitt des Darmes mit dera grössten Theile der Analspalte den
Werth für den Organismus als Anus verloren hatte. Es bleibt
aber fraglich ob wir diese Hypothese annehmen dürfen, weil bis
jetzt bei den nahverwandten Reptilien keine Spur eines früheren
Anus angetroffen wurde, und auch bei den übrigen Vertebraten
kein Homologon für die Bursa Fabricii existirt.

Die Bursa wachst sehr schnell und steigt zwischen Rectum
und Sacralwirbeln in die Bauchhöhle empor. Dabei andern sich
die Verhaltnisse an dieser Stelle so , dass die Analeinstülpung zum
unteren Abschnitte der Oloake (Proctodaeum , Gadow) wird , und
in diesen die Bursa Fabricii einmündet. (Fig. 18, 19, 20).

Auf der Innenflache der Bursa entwickeln sich beim Huhn und
bei vielen anderen Species alsbald lange Falten (Fig. 18 — 20),
bei anderen tiefe Epitheleinstülpungen. (Fig. 39 , 40).

Am zwölften Tage schon fangt die Entwicklung der Follikel
an. Sie treten auf als kleine Knötchen im Epithel (Follikelkeime,
Stieda), welche alsbald von einer Schicht mesoblastischen Gewe-
bes umgeben werden. Die Entwicklung der Follikel ist in den
Figuren 28 — 35 abgebildet, und findet bei den übrigen von mir
untersuchten Species genau in derselben Weise statt.

141

Der Bau der Follikel bleibt auch im postembryonalen Leben
kauptsacklick so , wie er am Ende der embryoualen Entwicklung
war (Fig. 34). Sie besteken namlick aus einer epithelialen cen-
tralen uud einer niesoblastiscken ausseren Follikelinasse. Beide
sind immer durck die Meinbrana propria des Epitkels sckarf von
einander abgegrenzt.

Die centrale Follikelmassa von allen FolWceln bleibt — wie an
zakllosen Scknittserien zweifellos fest zu stellen war — bis zuin
Untergang des Organes in directem Zusammenhang mit dem Epithel;
niemals scknürt sie sick ab, wie dies von allen frükeren Autoren ,
kürzlick nock von Retterer, angegeben wurde. Die epitkeliale
Structur bleibt nur an der freien Oberflacke der centralen Follikel-
masse besteken , sonst gekt sie ganzlick verloren. Die Zeilen sind
sekr klein, dickt aufeinander gepackt, und kangen mittelst aus-
serst feinen Protoplasmafaden zusammen (Fig. 49). Es gelang mir
fest zu stellen , dass keine Blutgefasse oder Bindegewebsfasern
wie dies Retterer bekauptet — in die centrale Masse eindringen.
Ein Austausck von Elementen zwiscken beiden Tkeilen des Fol-
likels findet nickt statt.

Die aussere Follikelmasse ist von mesoblastiscker Natur, farbt
sick mit Carmin dunkler als die innere , und bestekt ebenfalls
aus kleinen , dickt auf einander gekauften Zeilen. Hier trifft man
aber viele Capillaren und Bindegewebsfasern an.

Die Follikel sind also gar nickt als Peyer'scke Follikel oder
»follicules clos" auf zu fassen ; sie kaben nickts mit lympkatiscken
Gebilden gemein , als beim ersten Anblick das Aeussere. Stieda
bekommt also Reckt gegenüber Retterer, der sick nock in 1885
für die letztere Ansckauung aussprack.

Sekr eigentkümlick ist die Follikelform , die wir bei Rkea Ame-
ricana und bei den Raptatores antreffen. Hier sind namlick die
Follikel nickt in der Mucosa eingebettet, sondern sie erkeben sick
darauf wie Papillen. Man könnte sagen , dass sie nack aussen um-
gestülpt sind. Dem entspreckend bildet kier der epitkeliale Tkeil
des Follikels nickt die innere sondern die aussere Follikelmasse ,
welcke die mesoblastiscke Masse in sick einsckliesst (Fig. 37, 38, 45).

142

Die schernatischen Figuren a — e Taf. IV stellen die verschiede-
nen Follikelformen dar; auf Seite 122 findet man ein Verzeich-
niss der Arten, wo diese Formen vorkorameri.

Das Epithel , welches die Innenflache der Bursa bekleidet , be-
steht aus Cylinderzellen (Fig. 42) und enthalt bei den meisten
Vögeln hier und da Becherzellen (Fig. 41, 42, 48).

Wie schon bemerkt wurde , bleiben alle Follikel in directera
Zusammenhang mit dem Epithel. Bei der ungeheuren Anzahl der
Follikel ist dieser Zusammenhang aber nur dadurch möglich , dass
sich entweder grosse Falten auf der Mucosa erheben (Fig. 43, 44)
oder tiefe Epitheleinstülpungen auftreten (Fig. 39, 30). Diese ver-
schiedenen Formen sind mit ihren Zwischenformen in den scherna-
tischen Figuren A — D, Taf V abgebildet, die Arten, wo diesel-
ben angetroffen wurden , sind auf Seite 126 angegeben.

Die Mucosa der Bursa Fabricii ist fast immer umgeben von einer
echten Tunica muscularis, und nur selten fehlt auch eine seröse
Bekleidung des Organes. Bei Rhea Americana ist das ganze Organ
von den breiten Muskeln der Cloake verdeckt (Seite 89, Fig. I)
und liegt also nicht frei in der Bauchhöhle.

Wie schon langst bekannt war, verschwindet die Bursa Fabricii
bereits bald nach der Geburt. Bei den meisten Vögeln ist sie schon
vor dem Eintritte der Geschlechtsthatigkeit verschwunden. Ueber
diese Atrophie und Degeneration der Bursa habe ich nur wenige
und unbedeutende Beobachtungen machen können.

Die Function des Organes ist mir ganzlich unbekannt geblie-
ben. Auch ein homologes Organ bei andren Vertebraten ist noch
nicht auzugeben; nur ist vielleicht die Analtasche der Chelonier
als solches zu betrachten, doch ist unsere Kenntniss von die-
sem Organe noch sehr beschrankt.

Auch Follikel, wie wir sie in der Bursa fanden, sind bis jetzt
nirgendwo nachgewiesen ; vielleicht hat Stieda recht , wenn er die-
selben »in gewissem Sinne" mit den Follikeln der Thymus vergleicht.

Utrecht, 24 Januari 1888.

EEN NIEUWE PALUDINA VAN BORNEO.

DOOR

M. M. SCHEPMAN.

(Met een zincographie).

Bij het determineeren van eenige partijen land- en zoetwater-
mollusken, door den Heer J. Semmelink in 1867 op Borneo ver-
zameld , stuitte ik telkens op een groote
Paludina, die ik na herhaalde vergelijking
tot geen der bekende soorten kan brengen,
en die ik daarom voor onbeschreven houd;
naar den ontdekker noem ik deze soort:

Paludina Semmelinki , mihi.
Testa conoidea, inflata, solida, imperforata
vel rimata , obscure virens-olivacea ; spira
erosa , anfr. verosimiliter 6 , valde convexis,
subtilissime spiraliter striatis et striis incre-
menti (antice distinctioribus) decussatis. Sutura profunda, inferne
filo-marginata. Anfr. ultimus subaugulatus. Apertura ovata, su-
perne obtuso-angulata , intus coerulescens-alba , (in adultis intus
aurantio-callosa) , marginibus tenuibus, nigro-limbatis.

Operculum corneum , ovato-piriforme , concavum , nucleo sub-
marginale.

Alt.: 42, lat. 34; Apert.: alt.: 24, lat. (cum marg.) 18 mill.
Hab. : In flumine Tabanio , prope Pleyharie , Borneo. Leg. :
J. Semmelink.

Van deze soort zijn mij exemplaren bekend , uit de collecties

144

der Rijks Universiteit te Utrecht en van de Rotterdamsche dier-
gaarde , terwijl zich ook in de collectie van den heer Semmelink
en van mij exemplaren bevinden, te samen ruim twintig stuks,
die, behoudens kleine verschillen, afhankelijk van leeftijd enz.
voldoende overeenstemmen ; zij was in de bezendingen , vermengd
met Paludina javanica, maar is van deze duidelijk te onderschei-
den; zij is veel grooter, de windingen zijn sterk gezwollen , zoodat
zij langs den naad bijna horizontaal zijn , onder den naad loopt
een ingedrukte lijn , waardoor de naad gerand is. Jonge exem-
plaren zijn veel breeder dan P. javanica van gelijke lengte. Van
Paludina Hamiltoni , eveneens van Borneo , ken ik slechts de af-
beelding en beschrijving bij Reeve (Conchologia iconica) en de
beschrijving eener variëteit door Issel (Molluschi Borneensi) waar-
mede echter P. Semmelinki onmiskenbare verschillen aanbiedt ,
Reeve noemt P. Hamiltoni »profunde umbilicata", de windingen
»rotundatis"; met geen der andere soorten , van Borneo genoemd ,
(costata en Sumatrensis) bestaat mogelijkheid tot verwarring. Ver-
der vind ik noch in de Monographie van Reeve, noch in de
faunistische werken van Mousson (Java) , Tapparone Canefri
(Nieuw-Guinea), Hanley en Theobald (Britsch Indie) of in die
van Deshayes, Crosse en Fischer enz. (Cambodja, Cochinchina)
eenige beschrijving of afbeelding, waartoe ik deze Paludina
brengen kan.

De jongere exemplaren , met onvolkomen mondrand , zijn niet
of nauwelijks van een fijne navelspleet voorzien, bij de volwas-
senen ontbreekt die in de meeste gevallen geheel of is tot één
millimeter wijd. De oranjekleurige rand in den mond , is meer
of minder van den rand verwijderd en loopt bij de zeer oude
exemplaren geheel rond, is soms vrij breed bij anderen tot den
rechtermondrand beperkt en dan smaller.

TIJDSCHRIFT DER NED DIERK. VEREEN Nieuwe Reeks Peel R

PU

Fu,. /.

TIJDSCHRIFT DER NED DIERK. VEREEN. Nieuwe Reeks Deel II .

PI. IA.

i*a

'■■y v

*

/

w

\

•**%

w

Füf ■

i-a**-

*\

sffST

/$A c

Fig.4

/ ■' ft

^j

•

v r/N % ••„

- .

'" « "«. ft /£?■

X . -V - - -.

' 't ^P 'f » . >

£ö

■ . ' .- o8i*V

JUIJSCaniFT DER JVED. MERK. VEREETVS"' RcoksDEEl 11

f Irnpr.

TIJDSCHRIFT DER NED.MERK. VEE EEN 2* Reeks DEEL I!

TIJDSCHRIFT DER MZD. DIEMK VEREEN. 2V ffceAs MAY. II.
28.

I .

TIJDSCHRIFT DER KRO. DJERK VERKEN 2 " Reeks DEEL II

PI. V.

I INT Is/L tt JÜL O tt T J± 1&

Dr. Willem Jolian Vigelius

Geboren 13 December 1855, gestorven te 'sHage 3 December 1888.

In Dr. Vigelius is een verdienstelijk lid, een zeer verdienste-
lijk dierkundige aan onze Vereeniging ontvallen. Als candidaat
in de Wis- en Natuurkunde trad bij in 1876 tot het lidmaat-
schap toe en sedert dien tijd streefde hij krachtig mede tot het
bevorderen van het schoone doel: de kennis van het dierenrijk uit
te breiden. Tenzij hem dit om redenen zijne gezondheid betref-
fende, of omdat hij voor het instellen van onderzoekingen in het
buitenland vertoefde, onmogelijk was, woonde hij trouw de ver-
gaderingen onzer Vereeniging bij en legde hij daar in zijne mede-
deelingen getuigenis af van groote nauwgezetheid in het onder-
zoek , van groote voorzichtigheid in zijn gevolgtrekkingen , van
groote helderheid in zijn uiteenzettingen. Voor zijn academisch
proefschrift had hij het excretorische systeem der Cephalopoden
tot onderwerp gekozen en in aansluiting aan dat onderzoek hield
hij zich na zijne promotie met vrucht bezig met de studie van
het pancreas bij de dieren dierzelfde klasse.

Deden deze onderzoekingen hem reeds een plaats innemen onder
de zoölogen van beteekenis, in veel hooger mate is dit het geval
met zijn uitgebreide, monographisch ontworpen studiën omtrent
Bryozoen , van welke de resultaten echter slechts gedeeltelijk het
licht zagen. Zijne beide in de » Mittheilungen" van het Zoölogisch
Station te Napels verschenen opstellen over de Ontogonie der
marine Bryozoen en vooral zijn uitvoerige, met acht meesterlijk
geteekende platen versierde, verhandeling over de Bryozoen van den

lUb

3den en 4den pooltocht van den Willem Barents, moeten onder het
beste gerangschikt worden , dat in de laatste jaren over deze
groep werd uitgegeven. Voor deze zelfde afdeeliug van dieren
maakte Vigelius zich ook verdienstelijk op het engere gebied ,
waarop onze Vereeniging zich altijd meer in het bijzonder heeft
bewogen : het bevorderen der kennis onzer eigen fauna ; van zijne
hand vinden wij een lijst der Bryozoën van de Oosterschelde in
het door de Vereeniging uitgegeven Oesterrapport en een fraai
geillustreerd aan het samenstel dezer dieren gewijd opstel in
Deel I Serie 2 van ons Tijdschrift.

Sedert 1885 was Dr. Vigelius lid van de redactie van het
Tijdschrift der Vereeniging. Viel het zijn medeleden zwaar den
wetenschappelijken man, die zoo te recht een sieraad onzer Ver-
eeniging verdient genoemd te worden , op zoo jeugdigen leeftijd
te zien verscheiden, dubbel zwaar is het verlies voor hen, die
ook in de gelegenheid zijn geweest hem als vriend te leeren
waardeeren !

Leiden, Februari 1889. P. P. C. H.

ORNITHOLOGIE VAN NEDERLAND

WAARNEMINGEN IN 1887

BIJEENGEZAMELD DOOR

Mr. HERMAN ALBARDA

te Leeuwarden.

De Heereri Mr. J. P. van Wickevoort Crommelin , te Haarlem ,
Mr. H. W. de Graaf, te 's Gravenhage, K. N. Swierstra, te
Amsterdam , F. E. Blaauw , aldaar , A. A. van Bemmelen , te
Rotterdam, Tb. Nieuwenhuijsen Jr. , te Lisse, J. N. van de
Laar , te Nuland , Dr. M. A. Brants , te Zutphen , K. Bisschop
van Tuinen , te Zwolle en P. C. C. Duijzend , te Groningen zijn
zoo welwillend geweest, mij wederom mededeeling te doen van
de voor de kennis van onze inlandsche Vogelfauna belangrijke
waarnemingen, door hen in 1887 gedaan. Daarbij mijne eigene
waarnemingen voegende , ben ik in staat het volgende te berichten.

Falco aesalon, Tunstedt. Smelleken. »Deze soort, waarvan jaar-
lijks, in het najaar, eenige voorwerpen aan onzen boschrijken
» boschkant worden gevangen , was aldaar door mij nog nooit in
»het voorjaar opgemerkt. Ik bezit thans een <ƒ in den overgang
»van het jeugdige in het volkomen kleed, dat, 7 Mei, in het
» Vogel veld, gemeente Noordwijkerhout (Z.-Holl.) is geschoten. Een
»cf, 25 October, nabij Hillegom (Z.-Holl.) gevangen, is nierk-
» waardig, doordien het, terwijl de bovendeelen reeds zeer blauw
»zijn, aan de onderdeelen nog de geelachtige tint en de vlekken,
» eigen aan het jeugdige kleed, heeft behouden; terwijl andere
» voorwerpen met gelijk gekleurde bovendeelen steeds van onderen

10

146

»veel rooder zijn. Een dergelijk voorwerp heb ik nog éénmaal,
» reeds 40 jaren geleden, ontvangen" (Cromrn.).

De verzameling van » Natura Artis Magistra" te Arasterdam,
bezit een oud cf , hetwelk, op 1 April, te Katwijk (Z.-Holl.) werd
geschoten (A.).

Een oud cT, geheel in kleur, 20 October bij Alblasserdam
(Z.-Holl.) gevangen , heeft den geheelen winter in de Rotterdani-
sche diergaarde geleefd (v. Bemm.).

Falco tinnunculus , L. Torenvalk. » Verscheidene torenvalken heb-
»ben hier overwinterd. Een <$ in bijna volkomen kleed, 18 April
» nabij den Vogelenzang (N.-Holl.) geschoten, is merkwaardig,
» doordien de vierde staartpen van de regterzijde abnormaal is ge-
» teekend. De zwarte band namelijk heeft slechts de helft van de
» gewone breedte en de pen is grijs tot aan het uiteinde , dat zwart
»is en niet wit, zooals gewoonlijk" (Cromm.).

Pernis apivorus , Cuvier. Wespendief. » Van deze steeds vrij zeld-
»zame soort heb ik weder ontvangen een <ƒ in volkomen kleed,
»3 Juni nabij den Vogelenzang (N.-Holl.) geschoten" (Cromm.).

Corvus intermedius, v. Bemm. Bastaardkraai. Eeu bastaard van C.
comix L. en C. corone L. , werd gedurende den winter van 1887/88
dagelijks in de Diergaarde te Rotterdam gezien , tusschen een groot
aantal bonte kraaien , C. corniv L. , een paar roeken , C. frugile-
gus L. en eenige kaauwen, C. monedula L. Na vele vergeefsche
pogingen, werd het voorwerp gevangen en levend in de dier-
gaarde gehouden. Het is kleiner dan C. corone en C. comix en
komt, wat de teekening betreft, geheel overeen met de afbeel-
ding in Naumann's Naturgeschichte der Vogel Deutschland's ,
pi. 54 , fig. 2 » (zie over Corvus intermedius wat ik schreef in dit
Tijdschrift, Verslag, deel IV, bl. lxxxii — in)" (v. Bemm.).

Corvus corone, L. Kraai. 8 September werd, nabij Groningen,
een voorwerp geschoten, hetwelk een wit voorhoofd en eenig wit

147

in de vleugels had. De nagels waren ook wit, behalve die der
middelste teenen (Duijz.).

Nucifraga caryocatactes , L. Notenkraker. Van deze soort, die
zich in 1886 in zoo groot getal hier te lande vertoonde, werd,
omstreeks half December, een voorwerp geschoten te Loon op
Zand (N.-Brab.) (de Graaf). In November zag ik een pas ge-
vangen exemplaar bij een vogelhandelaar te Rotterdam (Blaauw).

Turdus viscivorus, L. Groote of dubbele lijster. De Rotter-
damsche diergaarde ontving , in October , van den Heer Th. Nieu-
wenhuijsen Jr. te Lisse (Z.-Holl.) een jong, aldaar uitgebroed
exemplaar (v. Bemm.),

Turdus iliacus, L. Koperwiek. Eene verscheidenheid van het
Q, welke de geheele bovenzijde en de vlekken op de borst geel-
bruin , de oorstreek bruin en de zijden van den romp roestrood
had , werd 25 October , te Bakhuizen (Friesl,) gevangen. Een
dergelijk voorwerp, doch veel lichter, bijna geheel isabelkleurig ,
werd 30 November, te Wijkei (Friesl.) levend in een lijsterstrik
gevangen , en kwam , in Januari 1888 , in het bezit van den
dierentuin te Amsterdam (A.).

Turdus meruia , L. Zwarte lijster of merel. Een (ƒ in over-
gangskleed met enkele witte vederen op de borst en de vleugels
werd, 5 October, te Lekkum (Friesl.) gevangen (A.).

Ruticilla tithys , Keyserling en Blasius. Zwarte roodstaart. Mij
zijn twee voorbeelden bekend, dat deze soort ook in Zuid-Hol-
land tot broeden is gekomen. In 1886 huisde een paar, van het
begin van Maart tot 8 Mei , op een weinig bezocht , voor het
publiek gesloten terrein achter den dierentuin te 's Gravenhage.
Het 9 werd 8 Mei gevangen en legde in de kooi een eitje. Het
<ƒ bleef nog een paar dagen, doch liet zich niet vangen. Eerst
later werd het nest gevonden. Het lag in den kop van een knot-

148

wilg, ongeveer een halven meter beneden het vlieggat en bevatte
vier glanzig witte eieren. Ook is goed geconstateerd, dat deze
soort , ten minste éénmaal , heeft genesteld in de St Pieterskerk
te Leiden (de Graaf).

Ruticilla phoenicurus , Keyserling en Blasius. Gekraagde rood-
staart. Een geheel zuiver wit voorwerp met roode oogen werd ,
4 Augustus, nabij Groningen gevangen (Duijz.).

Cinclus aquaticus , Bechstein. Waterspreeuw. » Hoewel Schlegel
» opgeeft, dat de Waterspreeuw in ons land nagenoeg overal en in
»de provincie Zuid-Holland zelfs eenige malen broedende is aan-
» getroffen, waren mij evenwel slechts twee verschijningen van deze
» soort in ons vaderland bekend en wel die van het voorwerp , in
»het laatst van November 1759, in de sloot van eene linnenbleek
»bij Bloemendaal (N.-Holl.) gevangen en vermeld door Nozeman
»(Uitgezogte Verhandelingen, V, bl. 76 en Nederlandsche Vogels ,
»I, bl. 26) en die van een voorwerp in 's Rijks Museum te Leiden
» bewaard, hetwelk, in Maart 1833, bij Lisse (Z.-Holl.), werd ge-
» schoten en ongetwijfeld hetzelfde is, hetwelk door Temminck
»(Man. II, p. 105) als in 1832 geschoten is vermeld, en dat aldaar
» eenige dagen verblijf had gehouden, maar er niet schijnt gebroed
»te hebben. Ik bezit nu een <ƒ, 26 October, aan de oostelijke
»scheidsloot van het buitenverblijf Bosch en Hoven, onder Heeui-
» stede (N.-Holl.) geschoten.

»Deze drie voorwerpen behooren allen tot het Noordsche ras,
» kenbaar aan het gemis van roodbruin aan de borst , met krach-
»tigen bek, kloek van gestalte en dus met langere vleugels , vol-
»gens Dresser; met dunnen bek en klein, volgens Brehm. (C. sep-
» tentrionalis en C. vnelanog aster).

»De grootte schijnt dus bij dit ras veranderlijk te zijn, zooals
» trouwens ook bij het volgende. Het bewoont noordelijk Europa
»en westelijk Siberië, komt voor in Denemarken, Sleeswijk en
»Mecklenburg en op Helgoland, verschijnt op den trek in Nor-
»folk, aan de oostkust van Engeland, en werd éénmaal in Ierland
» aangetroffen.

149

»Het ras met roodbruin aan de borst (C. aquaticus , Bechstein)
» bewoont geheel Engeland en Schotland, Frankrijk, Duitschland
»en Oostenrijk-Hongarije. Een derde ras, met meer roodbruin aan
»het onderlijf (C. aquaticus, var. albicollis , Vieillot) is eigen aan
» Zwitserland en geheel zuidelijk Europa als ook aan Palestina en
»Algerie. Deze drie rassen, welke sommigen als soorten beschou-
»wen, zijn echter niet wel scherp te scheiden. Zoo komen bv. in
»de gebergten van noordelijk Spanje voorwerpen voor, die door
»de kleur van hun onderlijf het noordsche ras naderen, maar klein
»en toch lang van bek zijn; terwijl de Grieksche voorwerpen lich-
ter gekleurd, dunner van bek en kleiner zjjn dan die van Zwit-
»serlaod en Italië en de voorwerpen van west -Siberië en Armenië
»den C. Cashmiriensis schijnen te naderen" (Cromm.).

De Heer Duijzend nam, den 16 April, een voorwerp waar,
bij eene kleine veenplas te Paterswolde (Drenthe) en berichtte mij
nader, dat hij deze soort meermalen op den trek had waargeno-
men, maar, dat het hem niet gelukt was een voorwerp te schie-
ten , omdat zij zeer schuw waren en opgejaagd zeer ver weg
vlogen (A.).

Anthus Richardii, Vieillot. Groote Pieper. Een oud (ƒ werd,
12 October, te Harderwijk gevangen (Swierstra).

Motacilla alba, L. var. lugubris , Temminck. Rouwkwikstaart.
Een voorwerp werd, in het begin van Maart, op Veenenburg,
onder Lisse (Z.-Holl.) geschoten, door den onbezoldigden jacht-
opziener Van der Berg (Nieuwenh.).

Sylvia atricapilla, L. Zwartkop. Op den 11 en 17 Januari zag
ik een cT in ons tuintje. Het was geen uit de kooi ontsnapt
exemplaar. Ik zag het van zeer nabij. Hoe is het mogelijk, dat
bij deze koude een zoo tenger diertje het leven behoudt, Welk
een vreemde, verlaatte reiziger! (Brants).

Regulus ignicapillus, Naumann. Vuurgoudhaantje. Te 's Grave-

150

land (N.-Holl.) is deze soort gewoonlijk veel talrijker dan R.
cristatus, Willugkby (Blaauw).

Acrocephalus aquaticus, Latham. Waterrietzanger. In Septem-
ber ontving de verzameling van Natura Artis Magistra te Am-
sterdam twee voorwerpen, welke zich tegen de vuurtorens van
IJmuiden (N.-Holl.) hadden doodgevlogen (Swierstra).

Deze soort is nieuw voor onze fauna, want, hoewel Temminck
had opgegeven dat zij zeer zelden en bij toeval in ons land komt ,
werd zij , op de verzekering van Schlegel , dat zij er nog nimmer
werd waargenomen, niet in de lijsten der inlandsche vogels opge-
nomen (A,),

Calamoherpe locustella, Latham, Sprinkhaan-rietzanger. 27 Augus-
tus werden, aan den binnenvuurtoren te IJmuiden , drie voorwer-
pen gevangen. Een daarvan kwam levend in het bezit van den
dierentuin te Amsterdam (Swierstra).

Emberiza pusilla, Pallas. Dwerggors. Een <ƒ werd, 14 Octo-
ber, bij Harderwijk (Gelderl.) gevangen en voor den dierentuin
te Amsterdam aangekocht , waar het nog in welstand verkeert
(Swierstra) Dit is de zesde maal, dat deze in Noord-Rusland en
Siberië te huis behoorende soort hier te lande werd waargeno-
men (A.).

Fringilla serinus , L. Enropeesche kanarie of geel sijsje. 30 Sep-
tember werd, bij Amersfoort (Utr.) een (ƒ gevangen (Swierstra).
In Januari kocht de heer Schopmeijer te 's Hertogenbosch , een
aldaar gevangen wijfje (v. d. Laar).

Chrysomitris spinus , L. Sijsje. Van half Juni tot half Augustus
werden in ons land geheele vluchten van jonge vogels waargeno-
men (de Graaf, v. d. Laar). In het park Honingen, te Kralingen,
broedde in 1886 een paar (J. v. Buren, in Avicultura van 1888,
n°, 8),

151

Coccothraustes vulgaris , Pallas. Appelvink. Een voorwerp werd ,
15 November, te Lekkum (Friesl.), in een lijsterstrik gevangen,
een ander, eenige dagen daarna, te Veenwouden (Friesl.) (A.).
31 December een prachtig (f bij Raalte (Overijss.) (Bisschop
v. Tuin.)

Pyrrhula europaea, Vieillot. Goudvink. » Hierbij een vijftal
•ïPyrrhula minor, 19 Maart, in den boomgaard op den Wilden-
»borch (Gelderl.), geschoten. Met dit buiige weder komen zij nu
»in geheele vluchten aan. Deze broeden ook in het graafschap en
sniet major, zooals Schlegel aangeeft. Major verschijnt zeer zel-
»den, in enkele exemplaren" (Brauts).

Loxia pytiopsittacus , Bechstein. Groote Kruisbek. »Werd reeds
» eenige malen in ons land aangetroffen (Bouwst. III, bl. 523;
»Arch. Neerl. IV, p. 235 en dit Tijdschrift, V, 2, bl. 33). Ver-
sder heb ik 5 October, aan den duinkant, bij Bloemendaal , en
»8 October in de dennen van het Naaldenveld, bezuiden den
» Zandvoortschen weg (N.-Holl.) vluchten van deze soort opgemerkt.
» Sedert hebben eenige groote vluchten , uit ongeveer 22 voorwer-
»pen bestaande, en ook kleinere gedurende het geheele najaar
» langs den geheelen duinkant der gemeente Bloemendaal , van
» Santpoort tot den Vogelenzang , verblijf gehouden en zich ook in
»de gemeenten Velsen en Hillegom vertoond. Zij hielden zich
» steeds hoog in de dennen (Pinus sylvestris , L.) op en bewezen
» daardoor de juistheid van den Duitschen naam Kiefern-Kreutz-
»schnabel, terwijl zij zich bijna nooit op eene der beide sparren-
ssoorten (Abies excelsa, De. en pectinata, De.) neerzetten. Eenige
» groote vluchten hebben verder den geheelen winter in dezelfde
» streek doorgebracht. Eerst na 15 April begonnen zij allengs te
» vertrekken. Enkele vluchtjes zijn nog tot 11 Mei in de dennen
»bij Bloemendaal en in het Naaldenveld gezien. Dit lang verblijf
»is waarschijnlijk toeteschrijven aan de buitengewoon groote hoe-
sveelheid dennenvruchten. Van neiging tot paren en nestelen in
sden winter heb ik bij deze vogels niets bemerkt. Zij zijn ver-

152

» trokken, waarschijnlijk, om, gelijk Brehm schrijft, in Mei of
»Juni elders te broeden. Onder 19 voorwerpen, door niij ontvan-
» gen , was slechts één cf in volkomen kleed , de overige manne-
»tjes waren allen in overgangskleed. Van deze 19 zijn 5 manne-
tjes en 2 wijfjes in mijne verzameling, 2 mannetjes en 1 wijfje
»in die van Natura Artis Magistra en 2 mannetjes en 1 wijfje in
»die van baron Snouckaert van Schauburg, te Lisse" (Cromm.).
De dierentuin te Rotterdam ontving een , op 9 December , te
Bloemendaal gevangen cT (v. Bemm.).

Loxia curvirostra , L. Kruisbek. Een oud cf werd , 22 Juni ,
op Vlieland geschoten. Volgens mededeeling van den Heer A. K.
M. Hartog , heeft een paar van deze soort aldaar met goed gevolg
gebroed, in een sparreboom achter zijn huis. Er waren vier of
vijf jongen. (Swierstra).

Columba oenas , L. Kleine boschduif. »In het verslag van 1886
»is de opmerking gemaakt, dat van deze soort in ons land nog
» nimmer eene broedplaats werd aangewezen. Ik moet daarom in
» herinnering brengen, hetgeen reeds in dit Tijdschrift (Deel V,
»bl. 107) is vermeld, namelijk, dat de Heer J. G. Würfbain deze
» soort reeds vroeger onder Rheden (Geld.) broedende heeft waar-
»genomen, daar hij een voorwerp op het nest heeft gevangen."
(Cromm.).

Mijn vermoeden, dat de jonge vogels dezer soort, die ik in
1886 zag, te 's Graveland (N.-Holl.) waren uitgebroed, werd be-
vestigd. In het begin van October 1886 vond men, in een vijver
aldaar , een jong , pas uitgevlogen voorwerp. Het dier was te
jong, om ver te hebben kunnen vliegen en was, daar het volko-
men gezond was , anders ook niet te water geraakt. Hieruit
blijkt ook, dat deze soort nog zeer laat broedt. Het voorwerp
bevindt zich in Artis (Blaauw).

Een jong cf werd, in het begin van November, in de Roo-
versbroekpolder te Lisse (Z.-Holl.) geschoten (Nieuwenh.).

153

Tetrao tetri , L. Korhoen. In het laatst van October , werd ,
bij Donkerbroek (Friesl.), eene hen geschoten, welke geheel de
kleur had van eene Friesche pel (A.).

Perdix cinerea, Brisson. Patrijs. De heer F. baron van Tuyll
van Serooskerken schoot , 9 September , op Angerenstein , nabij
Arnhem, eene geheel witte patrijs en den 16 dier maand nog
drie, uit eene vlucht van elf patrijzen. Bij het uitkomen van het
broedsel had een der pachters drie witte bij de vlucht in de aard-
appels zien loopen (v. Bemm.).

Phasianus colchicus , L. Boschfazant, Een 9 > hetwelk geheel
isabelkleurig was met flauwe aanduiding van de gewone teeke-
ning, werd, in November, te Lisse (Z.-Holl.) in eene klem ge-
vangen (Nieuwenh.).

Charadrius morinellus, L. Morinelplevier. 22 April werden twee
voorwerpen op Tessel geschoten (Swierstra).

Tringa maritima , Brünnich. Paarse Strandlooper. Een Q werd ,
4 November, op de zeewering bij Holwerd (Friesl.) geschoten (A.).

In October zagen de Heer Koller en ik een zestal dezer vogels ,
pikkende op de betonblokken van de pieren te IJniuiden. Zij
waren zoo weinig schuw, dat wij ze tot op ongeveer 4 meter
konden naderen (Swierstra).

Tringa subarquata , Temminck. Krombek-Strandlooper. De ver-
zameling van Natura Artis Magistra ontving twee mannelijke
voorwerpen, van welke het eene den 27 Augustus te Oostzaan
en het andere den 6 September te Zand voort (N.-Holl.) werd
geschoten. Deze soort is soms in groote hoeveelheden bij de poe-
liers te vinden (Swierstra).

Tringa pygmaea , Latham = T. platyrrhyncha, Temminck. Breed-
bekkige strandlooper. Wat omtrent het voorkomen van deze soort

154

in het verslag over 1886 is medegedeeld , berust op een misver-
stand, daardoor ontstaan, dat mijn berichtgever den naam Tringa
pygmaea , Cuvier , een synoniem van Tringa cinclus minor , Schle-
gel, had toegepast op deze soort. Zij is, voor zoo ver mij be-
kend, nog slechts tweemaal in ons land waargenomen: in 1862
en 1870 , telkens in Augustus en aan de Hoek van Holland (A).

Machetes pugnax , L. Kemphaan. Een 9 me^ eene kleine kraag ,
evenals die van het ^ , werd, 25 April, bij Molkwerum (Friesl.)
gevangen. In November werden onderscheidene voorwerpen in
volkomen winterkleed aan de kust , in staltnetten, gevangen. Dat
voorwerpen van deze soort hier aan de zeekust den winter over-
blijven schijnt meer het geval te zijn, want de wildhandelaren
geven daaraan den naam van Zeekemphanen (A.)-

Phalaropus fulicarius , L. Een voorwerp werd , in December ,
te Kloosterburen (Gron.) gevangen (A.).

Recurvirostra avocetta, L. Kluit. »Een <ƒ, 8 Juni, aan het
» Oranjewater , in het duin bij den Vogelenzang (N.-Holl.) ge-
schoten, is in mijne verzameling" (Cromm.).

Cygnus musicus, Bechstein. Wilde Zwaan. Reeds op den 4 Oc-
tober werd te Driesum (Friesl.) eene vlucht van 36 stuks waarge-
nomen (A.).

Bij Oude Schild, op Tessel , werd, 10 Februari, een oud Q
geschoten, hetwelk den rug van den bovensnavel geheel zwart
had en eene zwarte streep van dezelfde kleur langs de vederen
van het voorhoofd tot aan de oogen, zoodat het geel aan weers-
zijden van den bek beperkt was tot vlekken (S wierstra).

Cygnus Bewickii, Yarrel. De kleine Zwaan. De verzameling
der Rotterdamsche diergaarde ontving een 9 » hetwelk , 9 Novem-
ber , te Rockanje (Z.-Holl.) was geschoten (v. Bemm.).

155

Anser brachyrhynchus , Baillon. Kleine rietgans. De diergaarde
te Amsterdam ontving, in het laatst van November, 4 stuks,
welke bij Spakenburg (Utr.) waren gevangen (Swierstra).

Anser minutus , Naumann. Dwerggans. Dezelfde inrichting ont-
ving, in December, een bij Meppel (Drenthe) gevangen V.
(Swierstra).

Bernicla brenta , Rotgans. Een oud <-ĥ met grijswitte borst
werd, 4 Februari, te Ewijksluis (Gelderl.) geschoten (Swierstra).

Anas penelope, L. Smient. 12 November werd, in eene een-
denkooi te Anjum (Friesl.), een bijzonder groot cT in prachtkleed
gevangen , hetwelk zich van de type onderscheidt , doordien :

1°. het aan weerszijden van den kop eene fraaie, breede, don-
ker metaalgroene streep heeft, welke herinnert aan die van Anas
crecca , L. Deze streep begint even vóór het oog , verbreedt zich ,
zoodat zij het geelwit van den schedel bijna raakt en wordt dan
gaandeweg smaller, tot zij in den nek spits verloopt. Hare lengte
is 51/, , hare grootste breedte 3 cM. Van den schedel langs den
nek tot op den mantel zijn de uiteinden der vederen zwart met
paarschen weerschijn. Zij vormen aan het benedengedeelte van
den nek een vrij breeden , donkeren band.

2°. de krop en borst hier en daar enkele zwartgrijze , uit een
tot drie vederen bestaande vlekken hebben en

3°. de onderbuik niet wit is, maar grijs, vermengd met zwart-
grijze en enkele witte vederen.

Aanvankelijk rees eenigen twijfel, of men hier niet te doen
had met een bastaard van A. penelope en A. crecca, maar het is
waarschijnlijker, dat het voorwerp enkel eene verscheidenheid van
eerstgenoemde soort is. Het <ƒ daarvan heeft, in het pracht-
kleed, de uiteinden yan de vederen der zijden van den kop met
groen besprenkeld en de groene streep schijnt dus eene uitbrei-
ding daarvan te zijn. De Heer baron de Selys-Longchamps , te
Luik, aan wien ik eene gekleurde afbeelding van den kop van

156

het voorwerp zond , schrijft mij, dat hij in zijne verzameling onder-
scheidene exemplaren bezit met groen aan den kop , maar geen
enkel waarbij dit zoo sterk is ontwikkeld. Het voorwerp maakt
thans deel uit van de bijzondere verzameling van Nederlandsche
dieren van Natura Artis Magistra. Later opperde de heer Selys
eenigen twijfel, en het bestuur van genoemd genootschap heeft,
op mijn verzoek, de welwillendheid gehad, het voorwerp, tot
nader onderzoek, te zenden aan den kundigen schrijver, die zich
met een opstel over de bastaard-eenden bezig houdt (A.).

Somateria mollissima , L. Eidereend. Was , in het laatst van
December en in Januari 1888 , niet zeldzaam aan de Friesche
kust (A.).

Havelda hyemalis , L. IJseend. Dese soort, welke ons soms
jaren achtereen niet bezoekt , overwinterde dit jaar hier in groo-
ten getale. Al de in November bemachtigde voorwerpen waren
in overgangs- of jeugdig kleed. In December kwamen echter
vele in prachtkleed voor. Ik heb meer dan 40 stuks gezien (A.).

»Een jong <ƒ, 13 October, bij Knollendam (N.-Holl.) gescho-
»ten, is in mijn bezit. Dit is de vroegste datum, dien ik voor
»de verschijning van deze soort in ons land kan aangeven. Zij
»was dit najaar in Nederland, alsook aan de oostkust van Enge-
»land, bijzonder talrijk" (Cromm.).

Larus (Chroicocephalus) ridibundus, L. Kokmeeuw.

» Hetgeen door Mr. H. W. de Graaf, in het vorig verslag , over
» deze soort is medegedeeld van Rotterdam , kan daarvan ook wor-
»den gezegd van Amsterdam, alwaar zij weder, van November
» 1887 tot 27 Maart 1888, heeft overwinterd en de gewoonte had
»zich in de goten der huizen langs de grachten te zetten" (Cromm.).

Lestris pomarina, Temminck. Middelste Jager. 17 October
werd een jong wijfje geschoten , te Kloosterburen (Gron.) (A.) ;
20 October een jong <ƒ bij de Oranjesluizen, onder Schelling-
woude (N.-Holl.) (Swierstra).

157

»Aka lomvia, L. var. Hringvia, Brünnich = Uria troïle leucoph-
»thalmos. Bouwst. I, bl. 94, n°. 195. Bastaard-zeekoet. Onder de
»groote menigte van de gewone soort (Alca lomvia, L. Uria troïle,
»Fab.) aan onze kust gevangen, had ik steeds te vergeefs gezocht
vnaar een voorwerp van de verscheidenheid met witten kring en
» streep om en achter de oogen. Thans bezit ik een 9 1 20 Ja-
»nuari, aan het zeestrand van Zandvoort (N.-Holl.) gevangen.

»Van de groote soort {Alca Brünnichii , (Sabine) Malmgren =
» Uria Brünnichii , Sabine) , welke , volgens Schlegel en anderen ,
»nu en dan aan onze kust voorkomt, is mij nog geen enkel in-
»landsch voorwerp bekend, gelijk ik reeds vroeger heb medege-
»deeld, tegelijk met mijne meening omtrent het geslacht A.lca ,
» gelijk het door Schlegel (Mus. d. P.-B.) is aangenomen. Zie
»Arch. Neerl. IV, p. 236" (Cromm.).

Leeuwarden, Juni 1

ÜVEÜ MUSCICAPA PA RVA, BECHSTEIN1)

Mr. H. W. DE GRAAF.

Van de vier Europeesche vliegen vangers is Muscicapa parva de
kleinste en bovendien gekenmerkt door de kleur van krop en
keel, die bij oude mannetjes roestrood is. De Engelschen noemen
haar dan ook The red-breasted Flyeatcher. Deze vogelsoort, die
in warm en gematigd Oostelijk Europa en een deel van Midden-
Azië broedt, wordt algemeen voor zeldzaam gehouden, vooral in
Westelijk Europa alwaar zij alleen in den trektijd, enkel en spo-
radisch, zich vertoond heeft Men vond haar vertegenwoordigd
aan de zuidkust van Zweden , in Denemarken , op Helgoland , in
Engeland , het zuid-oosten van Frankrijk en het zuid-westen van
Spanje. In de meeste streken van Duitschland werd deze vogel
aangetroffen , doch overal als eene groote zeldzaamheid vermeld.
In België bleef hij onbekend en hetzelfde gold nog kort geleden
ook voor ons land. Het voorkomen van M. parva in Nederland
is eerst vastgesteld op den 23 September 1888, toen ik een spe-
cimen te zien kreeg enkele uren te voren , in een tuin langs het
Haagsche bosch , gevangen in eene slagknip , waarin men een
meelworm als lokaas en een Parus coeruleus als lokvogel geplaatst

1) Bechstein, Naturgesch. Deutschl. Vög. II. 445 (1807). — Naumann, Naturg.
der Vög Deutschl. II. 243. — Temminck. Man. d'ornith. 1. 158 en III. 86. —
Fritsch, Naturg. d. Vög. Europa's bl. 196. — Dresser, Birds of Europe. III. pi. 159. —
Saunders, Anillustr. Man. of British Birds, bl. 153 (1888). — Brehm, Thierl. Vög. II. 522.

159

had. De gevangene was weinig schuw en at meelwormen terwijl
men voor zijne kooi stond ; hij liet echter ander voedsel onaange-
roerd en stierf twee dagen daarna. Het exemplaar is voor onze
verzameling opgezet door den Heer H. H. ter Meer te Leiden,
die bij inwendig onderzoek bevond dat het een wijfje was.

Het kleed is ongeschonden gebleven en bestaat geheel uit nieuwe,
volgroeide veeren , na voltooiden rui. De kleur der bovendeelen
is een grauwachtig bruin, de krop en zijden van het lijf zijn
grauw okerkleurig, wat in het rosse trekkend, de kin en keel
zijn wat bleeker. Overigens zijn al de onderdeelen wit. De zijden
van den kop zijn bruin als de rug, maar grijsachtig achter de
oorbedekking. Om de oogleden loopt een lichte kring. De slag-
pennen zijn donkerbruin , de kleine hebben even als de vleugel-
dekveeren smalle rosachtige randen. De staartveeren , 12 in getal,
en allen om het schachteinde in eene stompe punt uitloopend,
zijn donkerbruin, en wel: de twee middelparen over hunne ge-
heele lengte , met zeer smalle lichte randen ; de drie buitenparen
alleen aan de einden, doch overigens van de basis tot over de
helft wit, uitgezonderd echter de geheel bruine buitenvlag van
het buitenste paar. Het derde paar heeft op donkerbruinen grond
eene langwerpige witte vlek op de basaalhelft der buitenvlag.
De bek is donkerbruin , de pooten zijn zwart. De iris was bruin.

Van de beschrijvingen, die ik vergeleek, komt die welke Teni-
minck van het jeugdige kleed geeft het best met de mijne over-
een. Ik houd ons ex. voor een jong wijfje, na den eersten rui,
ook om de bruine kleur op een gedeelte der basaalhelft van het
derde en zesde paar staartveeren. Volgens de auteurs toch zijn
bij oude vogels al de staartveeren — minus de vier middelste —
tot over de helft geheel wit. Op beide afbeeldingen van Dresser
evenwel is de buitenste staartvlag over hare geheele lengte bruin
gekleurd.

Aan de eigenaardige levenswijze van den roodborst-vliegenvan-
ger zal het wel zijn toe te schrijven , dat hij zoo weinig opge-
merkt wordt en onvolledig bekend is. In de nabijheid van men-
schelijke woningen vindt hij geen behagen, maar gevoelt zich

160

des te meer op zijne plaats in de stilte van het woud. Hij huist
bij voorkeur in hoogstarnmige beukenbosschen , waar hij in de
kronen der boomen leeft en weinig naar beneden komt. »Da,
wo Edeltannen mit Rothbuchen im bunten Gemische stehen und
diese Baume ihre üppigen Zweige in hellgrünen und dunklen
Farben durcheinander weben , kurz da , wo die Sonne nur spar-
sam ihre Strahlen bis auf den Untergrund des Bodens sendet,
und wo unter dem grünen Dache ein eigenthümliches , heiliges
Dunkel herrscht, da ist unser Vögelchen zu Hause". De schil-
dering is van Alexander von Homeyer, » Lieblingswohnsitze von
ihm , zegt Brehm , sind Baumgruppen , welche von dichtem Auf-
schlage jüngerer Baume begrenzt werden, denn in den Dickich-
ten sucht er bei ungünstiger Witterung und namentlich bei star-
kern Winde erwünschte Zuflucht". De oude Bechstein deelt mede
dat deze vogels ook wel in den zomer kersenboomen bezoeken,
doch deze moeteü dan , volgens Naumann , niet ver van het bosch
verwijderd zijn. Denkelijk hebben de statige beuken van het
Haagsche bosch onze Muscicapa aangetrokken en deze heeft zich
laten verschalken, toen zij in het vroege morgen uur het lagere
geboomte in de stille omgeving doorzocht.

Muscicapa parva komt in Duitschland laat in het seizoen , eerst
in Mei en vertrekt vroeg, al in Augustus. In het Noord- westen
van Europa zijn in den herfst alleen voorwerpen uit het Noord-
Oosten en Oosten te verwachten. In betrekking tot ons exem-
plaar verdient het opmerking, dat juist in de week vóór 24 Sep-
tember gunstige oostelijke winden hebben geheerscht.

Ik maak van deze gelegenheid gebruik om de volgende fau-
nistische aanteekening niet langer in portefeuille te houden. Zij
betreft :

Phylloscopus superciliosus , J. F. Gmelin.

In der tijd is de vangst van een Phylloscopus superciliosus
vermeld1), die in den herfst bij Leiden had plaats gehad, 15 Sep-

1) Mr. J. P. van Wiekevoort Crommelin, Nederl. Tijdschr. v. d. Dierk. III. 244
en A. A. van Bemmelen, Bouwst. Fauna v. Nederl. III. 520 sub nom. Phyllopneu9te
superciliaris, Schleg.

161

tember 1861. Deze kleine loofzanger, wiens woonplaats Noorde-
lijk Azië is, trekt ook in het voorjaar door ons land. Ik heb er
een waargenomen den 12 April 1878 in de duinstreek bij den
Haag. Mijne aandacht werd getrokken door een vogeltje dat zich
in Upenstruiken bewoog, die nog niet in blad waren; het was
alleen, niet schuw en dicht bij. zoodat de gelegenheid gunstig
was om het goed te zien en te herkennen. In zijn doen deed
het denken aan Regulus cristatus, maar ook aan Phylloscopus
trochilus.

Op Helgoland is Phyll. superciliosus herhaaldelijk in den herfst
bemachtigd , of gezien door Gatke , doch in het voorjaar slechts
tweemaal, April en Mei. In Engeland werden niet meer dan drie
exemplaren gevangen, 1838, 1867 en 1886, allen in September
en October. De naam van deze vogelsoort komt niet voor in de
Revue des oiseaux observés en Belgique , door Dubois in 1885
bekend gemaakt. In Duitschland is zij zeer zeldzaam.

Het Leidsche ex., in onze collectie bewaard, is een unicum.

11

UEBER ZWEI IN DER FEUCHTEN EBDE

LEBENDE ABTEN DEB GATTUNG

ONCHOLAIMUS DUJ.

J. G. DE MAN.

Hierzu Taf. VI.

Die zwei jetzt zu beschreibenden Arten der Gattung Oncholaimus
bewohnen die Insel Walcheren und leben hier in feuchter Wie-
senerde am Ufer von Brackwassergraben. Eine ist neu für die
Wissenschaft, die andere nicht. Bis jetzt siod sie die einzigen
Vertreter dieser Gattung, welche nicht im Meere leben. Ausser
den gewöhnlichen Gramineen wachsen in dieser Erde die Salicornia
herbacea und der Aster tripolium , Pflanzen , welche die Flora
dieser Gegend charakterisiren ').

Oncholaimus thalassophygas de M.

Taf. VI Fig. la—c.

1876. Oncholaimus thalassophygas, de Man, Onderzoekingen over

1) Wahrend dieser Untersuchung beobachtete ich au derselben Stelle eine Art der
Gattung Eurystoma Mar., gleichfalls neu, welche Eurystoma terricola n. sp. heissen
moge und sich von den marinen Arten dieser Gattung u. a. auf den ersten Bliek durch
das Fehlen der Augenlleeke unterscheidet.

163

vrij in de aarde levende Nematoden, in: Tijdschrift Nederl.
Dierkundige Vereeniging, Deel II, p. 181, PI. XII en
XIII, Fig. 48a— c.
1884. Oncholaimus thalassophygas, de Man, Die frei in der reinen
Erde und im sussen Wasser lebenden Nematoden der Nie-
derlandischen Fauna, Leiden 1884, S. 68, Taf. X, Fig. 39.

Ich gebe eine neue Beschreibung dieser Art , nicht nur weil es
mir gelang ihren Kopf und den Schwanz des Mannchens besser
kennen zu lernen, sondern auch darum weil es dann leichter
sein wird sie mit dem Onchol. lepidus , der neuen Art, zu ver-
gleichen.

Die Masse x) sind die folgenden :

cf 2,75 mm. , 9 3,5 mm. — x = 35—40. — (3 beim Mann-
chen = 51|2 — 6, beim Weibchen = 6lj2 — 7x/3. — y beim Mann-
chen = 20—22 , beim Weibchen = 20—24.

Der Oncholaimus thalassophygas hat einen schlanken , sich so-
wohl nach vorne wie nach hinten ziemlich stark verjüngenden
Körper. Die Langsfelder sind gut ausgepragt. Was Kopf und
Mundhöhle betrifft, zeigt er die grösste Uebereinstimmung mit
dem , die Nordsee bewohn enden Oncholaimus fuscus Bast. Sechs
kleine , abgerundete Lippen um die Mundöffnung , von wel-
enen jede eine Papille tragt. Hinter den Lippen ein zweiter
Kranz von zehn kegelförmigen Papillen , welche auf die gewöhn-
liche Weise angeordnet sind : diese Papillen sind ein Bischen
grösser als die welche auf den Lippen stehen. Zwischen beiden
Papillenkranzen zeigt der Kopf die auch bei Oncholaimus fuscus
und bei anderen Arten sich findenden , sechs M-förmigen Figuren.
Bei erwachsenen Individuen betragt die Lange, d. h. die Tiefe

1) Die Masse sind in Millimetern angegeben und gelten für das erwachsene Thier.
Das Verhaltniss der Gesammtlange zur raittleren Dicke des Körpers wird durch et, das
Verhaltniss der Gesammtlange zur Lange des Oesophagus, woza die Mundhöhle ge-
rechnet wird, durch (2 und das Verhaltniss der Gesammtlange zur Lange des Schwanzes
durch y ausgedruckt.

164

der Mundhöhle 35 — 40 p. Mundhöhle und Zahne wie beini On-
cholaimus fuscus gebaut. Der grosse Zabn asymmetriscb , reicht
bis zu dem hinteren Papillenkranze und liegt in der rechten ven-
tralen Abtheilung der Mundhöhle ; die zwei anderen sind von
gleicher Grosse und Gestalt, sind viel kleiner als der grosse Zabn
und baben dieselbe Stellung wie bei O. fuscus. Die Leiste, welcbe
den grossen Zabn mit der Wand der Mundhöhle vereinigt, zeigt
runde , neben einander gelegene Pünktchen. Die Ausmündungs-
öffnung der Ventraldrüse liegt auf geringer Entfernung hinter der
Mundhöhle und diese Entfernung variirt ein wenig an Lange.
Seitenorgane wie bei O. fuscus. Der Oesophagus erweitert sich
ziemlich stark hinter dem in der Mitte gelegenen Nervenringe.

Auf einer gewissen Entfernung hinter dem After verjüngt sich
der Schwanz des Mannchens sehr stark und von hier ab zeigt er
fast dieselbe Dicke bis zu dem ein wenig angeschwollenen Hin-
terende. Gleich vor der Stelle wo die beiden Theile des Sch wanzes
in einander übergehen, beobachtet man an jeder Seite der ven-
tralen Medianlinie , ganz nahe zu derselben , eine kegelförmige ,
auf einer schwachen Hervorragung gestellte Papille; diese beiden
Papillen treten besonders bei einer lateralen Lage des Schwanzes
hervor. (Fig. 1b).

Ausserdem tragt der Schwanz des Mannchens mehrere laterale
Borsten , welche ziemlich stark sind , aber kurz , sowohl an der
ventralen wie an der dorsalen Seite; mediane Borsten giebt es
aber nicht. Vor dem After stehen an jeder Seite der ventralen
Medianlinie, derselben sehr genahert, fünf oder sechs Borsten
(Fig. ib), deren Anordnung aus der Abbildung erhellt. Auf einer
grosseren Entfernung von der Medianlinie stehen drei andere sub-
ventrale Borstenpapillen, und zwar eine neben dem After, die
zwei anderen einander genahert auf der Mitte der vorderen Ab-
theilung des Schwanzes. Einige Borsten schliesslich stehen genau
lateral oder subdorsal und auch der hintere schmale Theil des
Schwanzes ist mit einigen bewaffnet.

Die Spicula sind lang und dünn1 an ihrem inneren Ende ge-
knöpft , mit einfacher , nicht gezahnter Spitze ; sie sind stets etiuas

165

kürzer als der Schwanz und erreichen eine Lange von 0,12 mm.
Das einfache accessorische Stück, dessen Lange fast '/„ von der
der Spicula betragt , besteht aus zwei , durch eine Scheidewand
getrennten Rinnen für die Spicula und einer nach innen gerichte-
ten Platte, an welcher sich die Muskeln inseriren. (Fig. 16 und lc).

Die Geschlechtsöffnung des Weibchens liegt ein wenig hinter,
selten auf der Mitte des Körpers; die Geschlechtsröhren sind
gleich entwickelt, normal gebaut und ziemlich gross'. ikre Lange
übertrifft zumeist die halbe Entfernung der Geschlechtsöffnung
bis zum Oesophagus resp. bis zum After. Die grösste Zahl der
im Uterus beobachteten Eier war drei und zwanzig. »Röhren-
förmiges Organ" vorhanden , die Hauptröhre mündet durch
zwei dunne , schlanke , subdorsale Endröhrchen aus , deren Ent-
fernung vom After ein wenig grösser ist als der Schwanz. Dieser
letztere hat eine charakteristische Gestalt: er verjüngt sich lang-
sam und ziemlich regelmdssig bis zum leicht angeschwollenen
Hinterende.

Der lebhaft sich bewegende Oncholaimus thalassophygas bewohnt
die Insel Walcheren und lebt im Brackwasser und in der feuchten,
von Brackwasser durchtrankten Erde ; auch beobachtete ich ihn
in den Colonien der in unseren Brackwassergraben haufig vor-
kommenden Flustra crustulenta Pallas. Mannchen und Weibchen
sind gleich zahlreich und erwachsene Individuen wurden in den
Monaten Marz, April, August, September und October beobachtet.

Oncholaimus lepidus n. sp.

Taf. VI Fig. 2a— f.

^ 2,4 mm., 9 2,9 mm. — a = 45. — (3 beim Mannchen =
6*/3, beim Weibchen = 7. — y beim Mannchen = 26, beim
Weibchen = 26—28.

Die zweite Art der Gattung Oncholaimus welche unsere Brack-
wassergegend bewohnt, ist gleichfalls dem Onchol. fuscus Bast.
sowie dem Onchol. thalassophygas am nüchsten verwandt. Kopf

166

und Mundböble zeigen im Wesentlichen denselbeu Bau wie bei
den zwei genannten Arten. Um die Mundöffnung liegen seebs
Lippen, von welcben jede wieder eine kleine Papille tragt. Dann
folgt ein Kranz von zebn kegelförmigen , auf die gewöbnlicbe
Weise angeordneten Papillen, welcbe bei unserer Art ziemlich
gross sind. Zwiscben den beiden Kranzen finden sich die secbs
M-förmigen Figuren, welche man auch bei O. fuscus Bast. und
O. thalassophygas beobacbtet und deren Zweck mir unbekannt
blieb. Bei erwacbsenen Weibcben betragt die Lange der Mund-
böhle 34 — 35 [& , bei erwachsenen Manncben 32 — 33 [&. Die
Mundböble bat denselben Bau wie bei 0. thalassophygas, Form
und Stellung der Zabne sind ganz dieselben. Aucb die Seiten-
organe verbalten sicb vollkoinmen wie bei den genannten Arten.
Der Oesopbagus erweitert sicb allmablig binter dem gleicb vor
der Mitte gelegenen Nervenringe. Die Ventraldrüse ist eiförmig,
35 — 36 f4, lang und liegt auf geringer Entfernung binter dein
Oesopbagus; ibre Ausmündungsöffnung ist weit nacb vorne gerückt,
indem ihre Entfernung vom Vorderende uur andertbalb bis zwei-
mal so gross ist wie die Lange der Mundböble betragt. Augen-
flecke feblen.

Die Gescblecbtsorgane des Manncbens und des Weibcbens sind
bei einer Grosse von 1,9 mm., resp. 2,3 mm. vollkommen ent-
wickelt. Die Spicula sind sehr diinn und schlank , an ibrem inneren
Ende geknöpft und nach der Spitze bin lei ebt gebogen ; ibre
Lange betragt 94 [t , d. b. ungefahr 1j.ll. von der Gesammtlange
des Körpers. Das accessorisebe Stück ist klein , keilförmig, gleicbt
dem von Onchol. fuscus , und bestebt aus zwei Furcbeu , dureb
welcbe die Spicula bingleiten ; es feblt demselben die nach innen
gerichtete Chitinplatte, welcbe den Onchol. thalassophygas auszeicbnet.
Die Spicula sind ungefabr so lang wie der Scbwanz, oder, indem
die Lange des Scbwanzes ein wenig variirt , ersebeinen sie bald
ein biseben langer, bald ein biseben kürzer als derselbe. Der
Scbwanz zeigt bei beiden Geschlechtern dieselbe Gestalt und verjüngt
sicb auf einiger Entfernung binter dem After sebr stark, so dass
er, wie beim Mannchen von Onchol. thalassophygas , aus einem

167

vorderen dickeren und aus einera hinteren schlanken Theile be-
steht. Das Schwanzende ist nicht verdickt und tragt zwei ausserst
kurze Börstchen (Fig. 2/). Die Lange des hinteren schmalen
Theiles des Schwanzes variirt ein wenig, und demzufolge auch
die Gesammtlange des Schwanzes. Bald ist der schmale Theil kaum
21/2 Mal so lang wie der vordere dicke, bald 3 — 3'/2 Mal. Die
beiden Theile des Schwanzes sind scharf von einander abgesetzt
und gehen nicht allmahlig in einander über. Beim Mannchen
stehen an der ventralen Seite des Schwanzes mehrere sublaterale,
kleine, kegelförmige Papillen, aber keine Borsten. (Fig. 2b — d).
Der ventralen Medianlinie genahert liegen vor dem After an jeder
Seite fünf sehr kleine Papillen, deren Anordnung aus den Ab-
bildungen erhellt und zwischen den beiden hinteren Paaren sehe
ich an jeder Seite und der Medianlinie unmittelbar anliegend noch
zwei Papillen, welcbe noch viel kleiner sind. (Fig. 2c?). Gleich
vor der Stelle wo die beiden Theile des Schwanzes in einander
übergehen, liegt unmittelbar bei der ventralen Medianlinie, an
jeder Seite derselben , eine kleine Papille welche man auch beim
O. thalassophygas beobachtet. (Vgl. Taf. VI Fig. \b). Auf einer
grosseren Entfernung von der ventralen Medianlinie liegen, der
Laterallinie genahert , vier etwas grössere Papillen , und zwar
zwei dicht neben einander gleich vor dem After, die dritte auf
der Mitte des vorderen Schwanztheiles und die vierte an dessen
Hinterende , gleich vor und neben den beiden submedianen Pa-
pillen (Fig. 2c?). Nahe der Stelle wo die beiden Theile des Schwan-
zes in einander übergehen, beobachte ich auch an der dorsalen
Seite eine kleine laterale Papille (Fig. 2b). Vergleicht man die
Anordnung dieser nur bei starker Vergrösserung wahrnehmbaren
Papillen und die Stellung der den Onchol. thalassophygas aus-
zeichnenden Borsten , so erkennt man einige Uebereinstimmung.

Die Geschlechtsöffnung des Weibchens liegt stets auf einer ge-
ringen Entfernung hinter der Mitte des Körpers. Die symmetrisch
angelegten Geschlechtsröhren zeichnen sich durch ihre geringe
Ausdehnung aus. Die Lange der vorderen Geschlechtsröhre betragt
nur ein Drittel von der Entfernung der Geschlechtsöffnung zum

168

Hinterende des Oesophagus , bisweilen nur ein Viertel , ja ich
beobachtete sogar ein 2,9 mm. lauges Weibchen , wo sie nur ein
Fünftel betrug. Auf dieselbe Weise ist die Lange der hinteren
Geschlechtsröhre stets etwas geringer als ein Drittel von der
Entfernung der Geschlechtsöffnung zum After, bisweilen ein
Viertel , und bei dem erwahnten , 2,9 mm. langen Thiere nur
ein Fünftel. Bei einem 2,33 mm. langen Weibchen beobachtete
ich schon ein Ei in dem Uterus: die Anzahl derselben scheint
klein zu bleiben.

Das » röhrenförmige Organ" gleicht dem des O. thalassophygas
und die beiden subdorsalen Ausmündungsröhrchen der Hauptröhre
liegen auf geringer Entfernung von und vor dem After, gleich
vor der Stelle wo Darm und Enddarm in einander übergehen
(Fig. 2c).

Das Mannchen unserer Art lasst sich von dem Mannchen des
O. thalassophygas durch die folgenden Charaktere unterscheiden.
Der Schwauz ist immer kürzer , hat eine einigermassen verschie-
dene Gestalt und tragt kegelförmige Papillen , statt Borsten. Dem
accessorischen Stücke der Spicula fehlt die nach innen gerichtete
Chitinplatte. Das Weibchen unterscheidet sich gleichfalls durch
die verschiedene Gestalt des im Verhaltniss zur Gesammtlange
auch kürzeren Sch wanzes , dessen vorderer Theil nicht allmahlig ,
sondern plötzlich in den dunnen Theil übergeht und weiter noch
durch die geringe Ausdehnung ihrer Geschlechtsröhren.

Der Oncholaimus lepidus bewohnt die Insel Walcheren und lebt
hier in ganz feuchter, von Brackwasser durchtrankter Erde an
den Wurzeln von Salicornia , von Aster tripolium und von den
in dieser Erde wachsenden Gramineen. Zahlreiche Individuen
dieses lebhaften Nematoden beobachtete ich , zusammen mit der
neuen Eury stoma, im Herbste dieses Jahres.

Middelburg, December 1888.

Erklarunu' der Abbildungen.

Fig. la. Kopf eines Weibchens von Oncholaimus thalassophygas, de Man,
in lateraler Lage , so dass sich die ventrale Seite rechts befindet, —™ ; nur
einer der zwei kleineren Zahne ist abgebildet, namlich der dorsale, der
andere linke ventrale, welcher bei dieser Stellung des Kopfes hinter dem
grossen Zahne liegt, nicht.

Fig. 16. Ventrale Ansicht der Anakegion und des vorderen dicken Theiles
des Schwanzes eines Mannchens derselben Art, ^-. Eine der zwei hinteren ,
sub medianen , kegelförmigen Papillen ist nebenbei auch noch in Profil ge-
zeichnet worden.

Fig. \c. Laterale Ansicht des accessorischen Stückes, des Hinterende eines
Spiculums und der praanalen Borsten lei einem Mannchen derselben Art, S-f5.

Fig. 2a. Kopf eines Weibchens von Oncholaimus lepidus , in lateraler Lage,
so dass sich die ventrale Seite rechts befindet, 1-^~-; auch hier ist der linke
ventrale Zahn, der hinter dem grossen Zahne liegt, nicht abgebildet worden.

Fig. 2b. Schwanzende des Mannchens derselben Art, in lateraler Lage, ~.

Fig. 2c. Laterale 'Ansicht der vorderen Analregion, des accessorischen
Stückes und des Hinterende eines Spicnlums , derselben Art , 9-j^.

Fig. 2d. Ventrale Ansicht der Analregion und des vorderen Theiles des
Schwanzes eines Mannchens derselben Art, i£-2.

Fig. 2e. Laterale Ansicht des hinteren Körperende eines Weibchens der-
selben Art, —■; das Ende des »röhrenförmigen Organes" liegt vorne an
der linken Seite. •

Fig. 2f. Schwanzende in lateraler Lage , stark vergr.

CRUSTACEA NEERLANDICA

NIEUWE LUST VAN TOT DE EAÜNA VAN NEDERLAND
BEHOORENDE SCHAALDIEREN ,

MET BIJVOEGING VAN ENKELE IN DE NOORDZEE VERDER
VAN DE KUST WAARGENOMEN SOORTEN

Dr. P. P. C. HOEK

II1)

Met Plaat VII— X.
De hier volgende lijst behandelt de lsopoden. en de Araphi-
poden. Vooraf gaat nog een enkele Cnmacee de tweede voor onze
fauna, die door mij verzameld werd sedert de vorige lijst afgedrukt
werd. De lsopoden zijn gedetermineerd door A. Dollfus te Parijs,
dien ik hier voor zijne medewerking mijn hartelijken dank wensen
te betuigen.

II. CÜMACEA
45. Cuma Edwardsii, Goodsir. PI. VII fig. 1. Zooals reeds in het 12(le
Jaarverslag omtrent het Zoölogisch Station vermeld werd , ge-
lukte het in 1887 (8 Augustus), op den Texelstroom op 13
vaam water langs den z. g. Schanswaard visschende, een
voor de fauna nieuwe Cumacee te verzamelen. Talrijke
(14) exemplaren werden buit gemaakt, toen wij met het
pelagische net even boven den bodem vischteu. Den volgenden
dag werden korter bij Nieuwediep op een diepte van circa

1) Vervolg van Crustacea Neerlandica I. Tijds. Ned. Dierk. Ver. (2). I. bl 93 — 105.

171

8 voet op de hoogte van bet baken aan den kant van den
Zuidwal op nieuw een tweetal exemplaren van dezelfde dier-
soort gevangen. Ook toen werd even boven den bodem
met het pelagische net gevischt. De areometer teekende langs
den Schanswaard 1.023 bij een temperatuur van het water
van 19° C. Aan den kant van den Zuidwal kon de areometer
niet afgelezen worden »van wege de zee"; gewoonlijk is
het water daar iets zouter dan langs den Schanswaard.

Van het geslacht Cuma komen er in de noordelijke zeeën
twee soorten voor en wel C. scorpioides en C. Edwardsii.
Van deze twee komt C. Edwardsii (autore G. O. Sars) ook
in de Middellandsche zee voor, terwijl in die zee nog twee
andere soorten (C. gibba en C. pulchella) van dit geslacht
worden aangetroffen.

Cuma scorpioides en C. Edwardsii komen mij voor zeer
weinig van elkander te verschillen. Van de eerste dezer
twee soorten bestaat er een beschrijving met afbeeldingen
van de hand van Goodsir, die ik niet heb kunnen raad-
plegen. Van C. Edwardsii werd voor een tiental jaren een
uitvoerige beschrijving met voortreffelijke afbeeldingen door
G. O. Sars openbaar gemaakt 1). Met die beschrijving heb
ik mijne exemplaren vergeleken en daarmede stemmen zij
goed overeen.

Sars geeft ook de verschillen aan tusschen C. Edwardsii
en C. scorpioides: de grootte en de kleur zijn verschillend en
dan kan men deze soorten van elkander onderkennen met
behulp van de inrichting der achterlijfsaanhaugsels. Deze
zijn nl. zoowel bij het wijfje als bij het mannetje bij C.
scorpioides aanzienlijk korter dan bij C. Edwardsii; terwijl
de binnenste tak bij C. scorpioides slechts uit een enkel
lid bestaat , is deze bij C. Edwardsii steeds uit twee duide-
lijke leden samengesteld.

1) G. O. Sars, Middelhavets Cumaceer. Arch. f. Math. og Naturvid. III. p. 461 — 512.
IV. p. 1— 144. 60 PI. 1878—79.

172

De lengte- verhoudingen van de achterlijfs-aanhangselen ,
zoowel bij het mannetje als bij het wijfje, zijn nu bij de
ex. van Texelstroom volkomen dezelfde als bij C. Edwardsii,
Goodsir, zooals Sars ons deze soort nader heeft leeren kennen.
De eigenaardige kleurteekeningen op het rugschild door Sars
afgebeeld komen ook bij mijn ex. voor. Dat er echter weer
andere kleine verschilleu voorkomen tusschen den Middel-
landsche-zeevorm en dien van Texelstroom , valt niet te
loochenen ; bij het geringe verschil , dat C. scorpioides en
C. Edwardsii verfcoouen , bestaat de mogelijkheid altijd nog ,
dat later blijken zal, dat we ook in dit geval met een
enkele soort met talrijke lokale rassen te doen hebben.

Op één verschilpunt wil ik wijzen ; volgens G. O. Sars
draagt het eerste lid van den naar binnen gekeerden tak
van het achterlijfs-aanhangsel bij het mannetje 7 en bij het
wijfje 4 „Torner" stekels. Voor de wijfjes van de Texel-
stroom-exemplaren geldt hetzelfde; de mannetjes daarentegen
hebben niet 7 maar 10 goed ontwikkelde stekels aan dezen
tak (PI. VII. fig. 1).

Het grootste mannetje onder mijne exemplaren is ruim 5m.m.
lang; de wijfjes zijn een weinig kleiner dan de mannetjes.

Behalve in de Middellandsche zee komt Cuma Edwardsii
(te zamen met C. scorpioides) voor aan de zuidkust van
Noorwegen (G. O. Sars) en aan de Britsche kust (Firth of
Forth) volgens Goodsir. Voor de Shetlandsche eilanden
vermeldt Norman wél C. scorpioides , niet C. Edwardsii.

III. ISOPODA

gedetermineerd door A. Dollfüs te Parijs
A. ISOPODA AQUATICA

1. A. nceidae

46. Anceus maxillaris , Mont. sp. Ofschoon het volwassen dier
dezer soort voor zooverre bekend nooit aan de Nederland-
sche kust is waargenomen, wordt zij hier opgenomen, om-
dat het aan geen twijfel onderhevig is , of het dier, dat

173

door Slabber *) op bl. 71 beschreven en op pi. IX in fig. 1 — 2
afgebeeld is, en dat door bem bij herhaling op de kust van
Walcheren werd aangetroffen , moet als de larve (Praniza)
van deze soort beschouwd worden. Die larven leven of vrij
aan het oppervlak van het water, als wanneer men ze met
het pelagische net kan vangen, of hechten zich vast aan
visschen , wier bloed zij zuigen. In volwassen toestand zoeken
de Anceus-exemplaren hun toevlucht in de gaten, welke de
steenborende weekdieren in kalksteenen boren , of in leege
zeepokkenhuisjes, of in sponzen; soms in stukken hout door
paalwormen aangevreten , in de wortels van Laminarien enz.

3. Aegidae

47. Eurydice pulchra, Leach. Slabber's Agaat-pissebed werd door

hem aan de kust van Walcheren waargenomen en door
Herklots te Noord wijk aan Zee; Ritzenia Bos verzamelde
het dier aan het strand van Kottum , Hoek ving ex. bij
Vlissingen (1877) en trof er in 1879 een enkel ex. van
aan op een Meduse, die te Terschelling op het Noordzee-
strand was aangespoeld. Voor levenswijze en voorkomen
van deze soort werden door Ritzema Bos zeer goede waar-
nemingen gedaan. Hij vond ze nooit ver in zee , maar ook
nooit in poelen of kreekjes, in welke minder dan ongeveer
een voet water stond.

3. Asellidae

48. Jaera albifrons , Montagu spec. Sedert Hoek in 1876 dit

dier voor het eerst (nabij den Helder) aan de vaderlandsche
kust waarnam , werd het op zeer verschillende punten aan-
getroffen. Zoo b. v. tusschen Zoutelande en Westkapelle
en aan de brekers nabij laatstgenoemde plaats, nabij Veere
beneden den dijk, op hout, dat aan den steiger te Stave-
nisse bevestigd was geweest, op hout dat in de buiten-
haven van IJmuiden en op zulk, dat in de haven van

1) Natuurkundige Verlustigingen. Haarlem. 1778.

174

Harlingen geplaatst was geweest. Onder steenen — aan
dijken, hoofden enz. — schijnt deze soort niet zeldzaam te
zijn , vooral niet op punten, waar men nog al veel slik
aantreft. Ongeveer een meter beneden de vloedlijn vindt men
ze geregeld tegen den onderkant der steenen zitten.

49. Janira maculosa, Leach. Werd in 1877 in enkele exemplaren

op Alcyonium digitatum aangetroffen , die boven Borkum
gedregd was. Is sedert, voor zooverre bekend, nog niet weer
binnen het gebied der Nederlandsche fauna waargenomen.

50. Asellus aquaticus , Linn. spec. Zoetwater-vorm ; komt algemeen

en veelvuldig voor tusschen waterplanten in dichtbegroeide
slooten , vijvers en andere stilstaande wateren.

51. Limnoria Ugnorum, Rathke spec. Werd in Januari 1886 voor het

eerst aan de Nederlandsche kust waargenomen en wel in een
stuk week hout, dat voor waarnemingen omtrent den paal-
worm, tegen een groenhart houten paal in de buitenhaven te
Wemeldinge gespijkerd was. De onderzoekingen eener commis-
sie uit de K. Academie van Wetenschappen brachten vervolgens
aan het licht , dat dit dier op bijna alle voor het Noord-
zeewater toegankelijke punten onzer kust voorkomt en dat
het zich bij voorkeur ophoudt op een diepte, die slechts
weinig boven gewoon laag water reikt. Gaat men van het
Zuiden naar het Noorden voortgaande de kust langs , dan
is het dier op de volgende punten waargenomen : Vlissin-
gen , Kanaal van Veere , Veere , Oost-Beveland , Wemel-
dinge , Tholen , Stavenisse , Zijpe , Zierikzee , Hoek van Hol-
land, IJmuiden, Nieuwediep , Oude Schildt, Harlingen,
Nieuwe Bildt. In de Zuiderzee bezuiden de lijn Enkhuizen
Stavoren schijnt het dier te ontbreken , wat vermoedelijk
aan het veel geringere zoutgehalte van het water aldaar
moet toegeschreven worden.

Dat het dier volstrekt niet moet beschouwd worden als
later bij ons ingevoerd te zijn , blijkt uit aanteekeningen
in de paalworm-verslagen , waarin van den z. g. kleinen
worm sprake is en blijkbaar de Limnoria bedoeld wordt.

175

Aan de Friesche kust bevonden zich in het najaar van '87 in
het strandhuis van het Waterschap » Het Nieuwe Bildt" over-
blijfselen van palen , die reeds voor jaren uit het water ver-
wijderd waren en duidelijke sporen vertoonden van door
Liranoria te zijn aangetast; zelfs gelukte het verdroogde
overblijfsels van dit dier in sommige gangen aan te treffen.

4. Idoteidae

52. Idotea irrorata, Edwards (Say) spec. (Stenosoma) '). PI. VIL
jig. 3 en Sr.

Oniscus chelipes , Pallas , Dierk. mengelwerk , vertaald door
Boddaert, 1770.

Idotea Slabberii , Ritzema Bos , = I. tricuspidata forma
juvenis.

Idotea tricuspidata, Desm.

Idotea marina forma tricuspidata, Miers, Revisiou of the
Idoteidae. 1881.

Sedert de Haan in 1830 deze soort voor het eerst aan
de Nederlandsche kust (te Katwijk) waarnam, is zij tallooze
malen en op zeer verschillende punten verzameld. Zoo door
Herklots eveneens te Katwijk , door Burgersdijk aan den
Helder, door Ritzema Bos op Rottum en op Texel, door
Hoek aan den Helder en op verschillende punten in het
noordelijk gedeelte der Zuiderzee , nl. in de Oost Meep ,
tusschen Terschelling en Vlieland , in den Balg tot op de
hoogte van den ingang van het Amsteldiep, in de Bocht
van de Lemmer.

De grootste exemplaren van deze soort, die verzameld
werden, zijn nog altijd die van de Haan; zeer kleine ex.
werden door Ritzema Bos in 1871 te Rottum aangetroffen
en door hem als een andere soort (I. Slabberii) beschouwd
en beschreven. Voor soorten , die zoo ontzaggelijk varieeren

1) Zooals Harger aantoonde, is de naam door Edwards aan dit dier gegeven (in
Say, Journ. Acad. Nat. Sci. I. 1818) ouder dan de naam van Desmarest (1823) en
moet bijgevolg de naam van Edwards gebezigd worden. A. D.

176

als die van het geslacht Idotea moet men ook rekenen op
verschillen van beteekenis tusschen voorwerpen van dezelfde
soort en van verschillenden leeftijd. Nieuwe soorten op te
stellen zou voor een dergelijk geslacht alleen mogen ge-
schieden met behulp van volkomen geslachtsrijpe individuen.

Fraai getijgerde en gestreepte ex. werden in den Balg
en in de bocht van de Lemmer aangetroffen.

Voorwerpen met eieren en jongen werden in Augustus
verzameld.
53. ? Idotea phosphorea, Harger. PI. VII. fig. 2 en 2r.

Report U.S. Fish Comm. (1878). 1881. p. 347. pi. V.
fig. 27—29.

Oniscus viridis , Slabber, Natuurk. verlustigingen. 1778.
p. 104. pi. XII. fig. 4—5.

Idotea marina, var. pelagioa (partim), Miers, Revision of
the Idoteidae, 1881, p. 29.
„ marina, var. phosphorea, Miers, ibidem, p. 31.

Nee Idotea pelagica, Leach.

In de Provincie Zeeland vervangt deze soort de I. irro-
rata van de noordelijker gelegen kusten. Exemplaren werden
verzameld in het Veergat en aan het westelijk hoofd van
de haven van Vlissingen in 1884; op stukken hout af komstig
van het zwembad te Middelburg (87) en eindelijk op oesters
in het kanaal van Walcheren. Vermoedelijk heeft Slabber
deze zelfde soort waargenomen en als Oniscus viridis aan-
geduid. Deze soort is zeer gemakkelijk en scherp te onder-
scheiden zoowel van I. irrorata , Desm. als van I. pela-
gica Leach. *). Men herkent ze gemakkelijk aan den vorm
der zijplaten van het 2de en 3de borstsegment, door dat deze

1) Het komt mij voor dat Miers, die in zijn uitstekende //Revision of the Idoteidae.
1881" de I. pelagica, Leach, vereenigt met I. tricuspidala, Desm. (I. irrorata , Edw.)
onder den naam van I. marina, Fabr., aan de I. pelagica, Leach, geen recht laat
wedervaren. Het is in werkelijkheid een van I. irrorata behoorlijk verschillende soort,
en zij houdt zich op een geheel ander terrein op. Zij is ook veel zeldzamer; men vindt
ze op met wier en mosselen bedekte rotsen op enkele punten van de kust van Nor-
mandie, Groot-Brittanje en Noorwegen. Metzger vermeldt ze voor Helgoland en voor
«Schuren bei Mandel " A. D.

177

veel smaller zijn en slecht 2/3 van de lengte van het segment
in beslag nemen (PI. VII, fig. 2), in plaats van de geheele
lengte zooals bij I. irrorata (PI. VII, fig. 3). Ook is het
laatste achterlijfs-segment afgerond aan de naar achteren
gekeerde zijhoeken (PI. VII. fig. 2r) bij I. phosphorea en in
een stompen punt eindigend , terwijl die zijhoeken zoowel
als de eindhoek meer toegespitst zijn bij I. irrorata (PI.
VII. fig. 3r). Of deze vorm echter wel identisch is met de
ware I. phosphorea , Harger is een vraag , wier eind-beslis-
sing alleen gegeven wordt door een vergelijking met mate-
riaal van de Amerikaansche kust.

Deze soort leeft in rustig water, afgesloten bassins, zout-
waterkanalen enz. Op de Fransche kust ook in zilte moe-
rassen.

Onder de in Juli '87 op oesters uit het kanaal van Wal-
cheren verzamelde exemplaren dezer soort bevinden zich
meerdere wijfjes met eieren in de broedruimte. Het grootste
in ons land waargenomen exemplaar is bijkans 20 m.m.
lang. De figuren van PI. VII zijn geteekend naar prepa-
raten van dieren — zoowel van I. phosphorea als van I.
irrorata — van ongeveer 11 m.m. lengte.
54. Idotea linearis , Pennant spec. Reeds Baster kende dezen eigen-
aardigen Idotea-vorm. Na hem hebben de volgende onder-
zoekers het dier in Nederlandsche wateren waargenomen:
Burgersdijk , Ritzema Bos , Maitland , Metzger, Hoek en
Dollfus.

Baster verzamelde het dier nabij Zierikzee, Burgersdijk
bespreekt het dier in zijn Crustacea indigena zonder te ver-
melden, waar hij het aantrof, Ritzema Bos trof het aan 't
strand van Rottum en ten noorden van Ameland aan,
Maitland tusschen aangespoeld zeewier bij Veere en Kat-
wijk. Metzger ving deze soort in de Zuiderzee op een
diepte van 4c1 j9 vademen. Hoek verzamelde het dier in 1876
pelagisch visschende in de haven van Nieuwediep, in 1878
in de haven van Terschelling, in 1879 in de Noordzee en

12

178

iu de Zuiderzee nabij Terschelling, in '81 en '82 op ver-
schillende punten van de Oosterschelde, als in den Roompot,
tusschen Thoornpolder en 's Gravenhoek , in het Engelsche
vaarwater tegenover de Zandkreek en in de Vlije. In '84
werd deze soort door hem bij herhaling op de Westerschelde
aangetroffen als voor Terneuzen , tusschen Terneuzen en den
Eeudrachtspolder, tusschen Baths en de Belgische grens, in
de geul tusschen Ossenisse en de Brouwersplaat, tusschen
Baths en Walsooorden en even over de Belgische grens.
Eindelijk ook in de haven van Vlissingen , waar het dier
met Hyperia op kwallen werd gevonden. In 1885 werden
twee kleine exemplaren op de reede van Delfzijl verzameld.
In '87 ving Hoek eenige ex. aan den Zuidwal nabij
Nieuwediep , toen hij daar even boven den bodem met het
pelagische net vischte.

Dollfus verzamelde in September 1888 een drietal kleine
ex. dezer soort op Hydrozoen , die aan het strand nabij
Scheveningen waren aangespoeld.

Uit deze opgave blijkt dat deze soort niet alleen in de
Noordzee nabij de Hollandsche kust leeft, maar dat zij ook
in het minder zoute water van het noordelijk deel der Zui-
derzee en in het zeer weinig zoute water der Westerschelde
tot aan en tot over de Belgische grens veelvuldig voorkomt.
Het overvloedig zijn van deze soort aan de Nederlandsche
kust is nog daarom [te meer merkwaardig, omdat zij op
andere punten van de Noordzee geheel ontbreekt. Zoo
schijnt zij aan de kust van Scandinavië niet voor te komen.

De grootste ex., die aan de Nederlandsche kust werden
waargenomen, schijnen diegene te zijn, die in 1879 bij Ter-
schelling verzameld werden. Deze zijn 25 — 30 m. m. lang.
Wijfjes met eieren werden in Juli en in Augustus gevangen.

5. Sphaeromidae.

55. Sphaeroma rugicauda, Leach. Maitland verzamelde ex. dezer
soort onder steenen aan de sluis bij het huis Zeeburg nabij

179

Amsterdam. (Misschien zijn hiervan de ex. afkomstig, die
zich in het Rijks-Museum van Natuurl. Historie bevinden
en bij welke als vindplaats vermeld is: het IJ) verder nam
Ritzema Bos deze soort waar in het polderkanaal en aan-
grenzende slooten met brakwater te Warffum en eveneens
in bijna zoet water nabij die plaats. Burgersdijk verzamelde
een enkel ex. te Texel. Een door Ritzema Bos in een plas
zeewater aan de kust van Ameland verzameld ex. dezer
soort werd door hem in zijn dissertatie ten onrechte als S.
serratum vermeld. Volgens Ritzema Bos treft men deze soort
in Mei in paring aan.

B. ISOPODA TERRESTRIA

1. Ligiadae

56. T.Agia oceanica , Linn. spec. Deze soort is op vele punten der

Nederlandsche kust algemeen. Sedert Baster ze voor het
eerst aan de vaderlandsche kust waarnam (nabij Zierikzee),
is zij allengs gebleken een der algemeenste onzer zeedieren
te zijn. In de laatste jaren werd zij nabij de haven van
Bergen op Zoom , nabij Breskens , bij Vlissingen , bij Kat-
wijk en bij Delfzijl aangetroffen ; doch ook op alle andere
punten, waar men er naar zocht, is zij waargenomen. Het
is de eenige soort van dit geslacht, die men aan de Euro-
peesche kusten van den Atlantischen Oceaan en van de
Noordzee ontmoet; zij is zeer gemeen op rotsen en onder
steenen, die nabij de zee liggen en die van tijd tot tijd door
den vloed bedekt worden — ofschoon het geen zeedier is in
den waren zin van het woord.

Daar zij zekere variaties vertoont, die van leeftijd en
sexe afhankelijk zijn , hebben de zoölogen er telkens ver-
schillende soorten in meenen te zien : dit is ook het geval
met Ritzema Bos, die jonge exemplaren als L. Belgica be-
schreven heeft.

57. Ligidium hypnorum, Cuv. spec. Nabij Leiden trof Dollfus in

vochtige aarde aan den kant van slooten en kanalen enkele

180

exemplaren dezer soort aan (Sept. '88). Hij stond er een
ex. van af voor de collectie der Vereeniging. De eenige
die reeds vroeger deze soort in ons vaderland heeft waar-
genomen is Maitland , die zegt , dat zij (hij noemt ze L.
agilis) te Ter Veere tusschen vochtig mos aan den voet der
vestingmuren voorkomt.

58. Haplophthalmus Mcnc/ii, Zaddach spec. Van deze door Max

Weber voor het eerst in Nederland (tuinbouwschool »Lin-
naeus" bij Amsterdam) verzamelde Isopode (Tijds. N. Dierk.
Vereen. V. 1881. p. 192. pi. v. fig. 7— 9), trof Dollfus exem-
plaren aan in een hoop tuinaarde en doode bladeren in de
zoölogische tuin te 's Hage (Sept. '8S).

59. Trichoniscus pusillus, Brandt. Nabij Leiden werd deze soort

door Dollfus in vochtige aarde aan den kant van slooten
en kanalen (Sept. '88) waargenomen. Die exemplaren be-
hooren inderdaad tot de typische T. pusillus, Brandt, die
zoo algemeen is in geheel Midden-Europa en in 't bijzonder
in Frankrijk. Max Weber heeft als T. pusillus var. batava
een variëteit van deze soort onderscheiden , naar exemplaren ,
die hij onder steenen aan de Zuiderzee-kusten aantrof; of
er voldoende grond bestaat de door W. onderzochte exem-
plaren als een variteit te beschouwen , durft Dollfus niet te
verzekeren , aangezien hij geene der door W. verzamelde
exemplaren heeft kannen onderzoeken.

60. Trichoniscus roseus, Koch spec. Max Weber (1. c. bl. 182)

bespreekt deze soort naar aanleiding van het voorkomen
van ex. door hem en door Kerbert aan het Zuiderzee-strand
(nabij het huis Zeeburg enz.) waargenomen. Dollfus vond
een jong exemplaar onder een plank in een tuin aan de
Haarlemmerstraat te Leiden (Haarlemmerstraat N° 42).

61. Trichoniscus Leydigii, Max Weber. Dollfus vermoedt dat deze

soort synonym is met T. albidus, Budde-Lund. Weber (1. c.)
verzamelde ex. onder steenen , die in het fijne zand van het
Zuiderzeestrand ingebed lagen en wel binnen het bereik van
het hooge water. Weber wijst op het eigenaardige feit, dat

181

deze soort, die als een echte holensoort moet beschouwd
worden, vaak onder denzelfden steen wordt aangetroffen,
waaronder ook T. pusillus var. batava leeft.

3. Oniscidae.

62. Oniscus asellas, Linn. (=0. murarius, cuv.) Van de gewone

kelderraot wordt door Burgersdijk, door Ritzema Bos, door
Maitland e. a. melding gemaakt. Het is ongetwijfeld een in
Nederland zeer algemeen verspreide soort. (Zie wat Maitland
hierover mededeelt in Tijds. N. Dierk. Vereen. I. 1875. bl.
228—269).

63. Philoscia muscorum, Scop. De mospissebed is eveneens in ons

vaderland zeer algemeen. Burgersdijk, Ritzema Bos, Mait-
land verzamelden deze soort op zeer verschillende punten.
(Zie Maitland 1. e.). Ritzema Bos vond in het brakke water
van een sloot op den Noordpolder (Warffum) een Philoscia,
die volgens hem van de typische P. muscorum verschilt en
veel lichter van kleur is. Die vindplaats zou doen denken,
dat men hier met Ph. Couchii, Kioahan (= Ph. longicor-
nis, B. L.) te doen had, aangezien deze op dergelijke plaat-
sen voorkomt. Zij is zeer algemeen aan de kusten van de
Middellandsche Zee , hier en daar komt zij voor op de kusten
van noordelijk Frankrijk tot aan den mond van de Somme;
Kinahan ontdekte ze aan de kust van Ierland. Er is dus
niets onwaarschijnlijks in, dat zij ook aan de kust van Hol-
land zou voorkomen.

64. Plattjarthrus Hofmannseggii, Brandt. Max Weber maakte het

eerst van deze soort voor de vaderlandsche fauna meldino-.
Hij verzamelde ze nabij de Zuiderzee. Ed. Everts trof ze
zeer dikwijls aan in mierennesten — zoowel van Formica
als van Myrmica — nabij Loosduinen , Doorn en in de
provincie Limburg. Al de schrijvers en zelfs Schöbl, die
een uitstekende monographie van deze soort schreef, hadden
haar als blind beschouwd. Niet lang geleden heeft Eaton
er echter op gewezen , dat deze Platyarthrus werkelijk oogen

182

heeft — maar zonder pigment. Men vindt ze gewoonlijk
onder de steenen, die de mierenhoopen van geringe afme-
ting bedekken — dat samenwonen grijpt echter niet altijd
plaats. Men treft deze soort overal in Frankrijk aan en in
Nederland zal zij ongetwijfeld ook algemeen blijken te zijn ,
vooral in de provincies Limburg, Noord-Brabant en Gel-
derland.

65. Metoponorthrus pruinosus , Brandt spec. = Porcellio pruinosus ,

Brandt. Porcellio maculicornis, Koch. van Bemmelen , Bur-
gersdijk, Ritzema Bos en Maitland namen deze soort op
zeer verschillende punten in ons vaderland waar. Dollfus
verzamelde er in '88 Ex. van in de zoölogische tuin te
's Hage. Budde-Lund stelde het geslacht Metoponorthrus
op voor een afdeeling van het geslacht Porcellio en wel
voor die soorten , die te oordeelen naar hun geheelen lichaams-
vorm tot het geslacht Philoscia naderen. De soorten van
dit geslacht hooren bijna alle t'huis in de omgeving van
de Middellandsche Zee. De Met. pruinosus, die overal voor-
komt, schijnt ook uit die omgeving afkomstig te zijn: al-
leen daar komt zij voor ver van bewoonde plaatsen, in
bosschen enz. dus in een werkelijk nog wilden staat. Overal
elders — in Amerika en Australië zoowel als in Europa —
schijnt zij den mensch gevolgd te zijn en ontmoet men ze
dan ook uitsluitend in de buurt van menschelijke woningen.

66. Porcellio scaber, Latr. Is eveneens zeer gemeen in ons land:

overal treft men deze soort onder steenen aan.

67. P. pictus , Brandt. Als de vorige.

68. P. dilatatus , Brandt. Burgersdijk , Ritzema Bos , Maitland

trofien ook deze soort bij herhaling in ons vaderland aan.
Dollfus vond nog onlangs talrijke ex. onder bloempotten in
de plantenkassen der Haagsche dierentuin.

Voor deze soort kan men dezelfde opmerking maken als
voor Metoponorthrus pruinosus. Zij ook schijnt oorspron-
kelijk t'huis te behooren in het Middellandsche Zee-gebied,
en daar treft men ze op zeer uiteenloopende plaatsen aan ;

183

op andere punten vindt men ze uitsluitend in of nabij
menschelijke woningen en zelfs in den regel in kelders.
Buiten Europa is zij slechts zelden waargenomen , ofschoon
Budde-Lund mededeelt er een exemplaar van uit Australië
ontvangen te hebben. De Hollandsche exemplaren — zegt
Dollfus — zijn alle van geringe afmeting en bereiken nog
niet de helft der lengte der exemplaren van zuidelijk Frankrijk.

69. P. Rathkei, Brandt. (= P. trilineatus, Koch. P. trivittatus,

Lereb.) Dollfus verzamelde eenige exemplaren dezer soort
op » Klein Rosendael" nabij Arnhem. Het is, zegt hij , de
eenige vertegenwoordiger in ons vaderland van de Porcel-
lio's met vijf paar luchthoudende blazen aan de achterlijfs-
pooten — in den regel hebben de soorten van dit geslacht
n. 1. slechts twee paar dergelijke blazen. Zij houdt zich op
dezelfde plaatsen op als Porcellio scaber, maar zij is veel
minder algemeen. Het was de eerste maal, dat men ze in
Holland waarnam.

70. Armadillidium vulgare, Latr. spec. = Armadillo trivialis , Koch ,

Snellen v. Vollenhoven 1. c. I. bl. 30. pi. II. fig. 8.

Burgersdijk , Ritzema Bos , Maitland , van Haren Noman
en anderen namen deze soort op verschillende plaatsen in
Nederland waar ; zoo aan den Helder, te Leiden , Gronin-
gen , Zalt-Bommel enz.

Verschillende schrij vers , zegt Dollfus , hebben gemeend
den naam van Koch te moeten behouden (Armadillo [Arma-
dillidium] trivialis) voor die exemplaren dezer soort, die een
bruine min of meer met lichtere plekken afgewisselde kleur
vertoonen , in plaats van de loodgrijze kleur, die zij ge-
woonlijk" vertoonen. Meu moet echter in 't oog houden dat
het hier een in hooge mate veranderlijk verschil in kleur
geldt, dat niet eens voldoende zou zijn, om er een besliste
variëteit voor op te stellen.

Maitland zegt ; dat hij Armadillo pustulatus , Desm. tus-
schen Sertularia's op het strand van Scheveningen heeft
waargenomen. Volgens Budde-Lund is deze soort van Des-

184

marest dezelfde als A. vulgare, terwijl Koch en Milne Ed-
wards onder dezen naam een zuidelijke soort beschreven
hebben, die men in Bretagne terugvindt en die dezelfde
is als A. granulatum , Brandt. Het is niet zeer waarschijn-
lijk, dat het deze laatste is, die Maitland te Scheveningen
heeft aangetroffen.

Het geheele aantal op 't oogenblik bekende Isopoden van de
Nederlandsche Fauna bedraagt volgens het boven medegedeelde
25, en wel 10 Marine en 15 Land-Isopoden. Bij de zeebewonende
zijn twee soorten niet vermeld, die Maitland eens heeft waarge-
nomen, en wel Aega emarginata, Leach = A. psora, Pennant,
die hij eens tusschen steeüen aan den voet der zeedijk bij den
Helder zegt gevonden te hebben en Idotea emarginata , Fabr., die
door hem in Nov. 1851 op het strand te Katwijk onder zeewier
werd aangetroffen. Het aantal Land-Isopoden , schrijft Dollfus ,
zal vermoedelijk bij voortgezet onderzoek aanzienlijk grooter blijken
te zijn, dan men thans vermoedt: geheele provincies, zooals Gel-
derland , Limburg en Noord-Brabant en de veenstreken van Drenthe
zijn nog bijna in 't geheel niet onderzocht voor deze groep van
dieren.

IV. AMPHIPODA

A. HYPERINA

1. Hyperidae

71. Hyperia medusarum , O. F. Muller, Ritzema Bos was de eerste,
die deze Amphipode voor onze fauna vermeldde (1874).
Burgersdijk had er echter reeds veel vroeger ex. van nabij
Texel verzameld. Later werd zij bij herhaling buit ge-
maakt, zooals b, v. in 1877 voor Vlissingen en op ver-
schillende punten in de Noordzee. In het voorjaar van
1882 vond ik ze op de Oosterschelde letterlijk overal; in
1884 zoowel in en voor de haven van Vlissingen als verder
van de kust in de Noordzee. In '85 eveneens in de Noord-
zee. In '87 ving ik een enkel ex. dezer soort met het pe-

185

lagische net eren boven den bodem visschende in de Noord-
zee niet zeer ver van IJmuiden.

De groote hoeveelheid exemplaren , die ik in '84 buit maakte,
stelde mij in staat mij te overtuigen van de juistheid der
trouwens reeds lang als zoodanig erkende meening, dat de
van lange voelers voorziene als soorten van het geslacht
Lestrigonus, Milne Edwards aangeduide exemplaren de jongen
van beide sexen en de volwassen mannetjes van Hyperia-
soorteu zijn.

B. GAMMARINA

1. Orchestiidae

72. Orchestia littorea , Montagu. Komt vrij algemeen en op ver-

schillende punten der Nederlandsche kust voor. Ik zag er
ex. van , die Herklots voor jaren te Katwijk verzamelde ;
dan zulke , die Ritzema Bos op het strand van Rottum aan-
trof en zulke die de Man tusschen Fucus vond, die in '81
op het strand nabij Breskens aangespoeld was. Ik zelfver-
zamelde er ex. van aan het Noordzeestrand bij den Helder
en bij Westkappelle. Het dier is echter nergens zoo alge-
meen als Talitrus locusta.

73. Orchestia Deshayesii, Audouin. Burgersdijk vond voor jaren

reeds op het strand van Texel een exemplaar van deze zeer
eigenaardige soort; daarna verzamelde Ritzema Bos er in
1871 een ex. van op hetzelfde strand (welk laatste exem-
plaar mij echter niet onder de oogen kwam), de Man vond
twee exemplaren dezer soort tusschen de exemplaren van
Orchestia littorea, die hij in '81 op het strand van Bres-
kens buit maakte.

74. Orchestia cavimana , Heller. In 1879 door van Haren Noman

nabij Zalt-Bommel in een tuin aangetroffen en sedert dien
tijd alleen nog door Everts in ons land waargenomen. De
laatste trof er n.1. eenige exemplaren van aan in een kelder
te 's Gravenhage (Tijds. N. Dierk. Vereen. IV. 1879. bl. 130
en (2). I. 1887. bl. CXLVII).

186

75. Jalitrus locusta , Latr. Is overal aan het zandige Noordzee-

strand te vinden. Scheveningen , Katwijk, Noorclwijk, den
Helder; op het strand van Texel, aan de haven van Bergen
op Zoom enz.

76. Hyale Nilsonii, Ratkke spec. In 1884 werd deze soort voor

het eerst voor de Nederlandsche fauna door mij vermeld.
Reeds veel vroeger had Burgersdijk ze echter nabij Tessel
verzameld, zooals mij bleek uit ex. dezer soort, die in
het Rijks-Museurn van Natuurlijke Historie aanwezig en
als Amphitoë species gedetermineerd waren. Het dier is aan
zijn groote ronde oogen, korte voorste sprieten en eigen-
aardig gevormde handen van het tweede pootpaar bij het
mannetje gemakkelijk te kennen. Sp. Bate en Westwoud
geven van deze handen een goede afbeelding (Brit. Sessile
Eyed-Crustacea. I. 1863. bl. 40); minder nauwkeurig komt
mij daarentegen de figuur voor, die A. Boeck van deze
handen geeft (PI. III. fig. 3 k). Behalve op ex. van Fucus
vesiculosus, nodosus en platycarpus nabij en in de haven
van Bergen op Zoom , komt deze soort voor in talrijke ex.
in de haven van Wemeldinge en werden eveneens enkele
ex. verzameld aan het hoofd van de buitenhaven van Vlis-
singen. In het noordelijk gedeelte der Zuiderzee komt deze
soort ook voor, zoo b. v. bij Texel (Burgersdijk), op hout
uit de haven van Harlingen en eveneens op palen van den
dijk te Nieuwe Bildt. Op laatstgenoemde plaats verzamelde
ik enkele ex. in October 1886. De ex. van Texel zijn
aanzienlijk grooter dan die van Zeeland; die van Harlingen
en Nieuwe Bildt zijn klein — maar van hier werden slechts
enkele ex. verkregen. Eeu 7 m.m. groot Ex. — een wijfje
met eieren — werd in Juli 1871 door Ritzema Bos aan 't
strand van Rottum gevonden. (In zijn Crustacea Hedrioph-
thalmata van 1874 is dit voorwerp ten onrechte als Am-
phitoë littorina, Sp. Bate vermeld).

187

Q. Lysianassidae

77. Tryphosa ciliata, G. O. Sars. PI. VIII. 1, la, 16, Ir. Onder
dezen naam heeft Sars l) in 1882 een Amphipode beschreven
door hem ten noorden van Egersund op een diepte van
6 — 12 vademen aangetroffen. De eenige, die deze soort later
weer gevonden heeft, is Chevreux geweest. Zijn exemplaren
werden in het zuid-westen van Bretagne verzameld. Reeds
in 1874 heeft Ritzema Bos dit dier echter op 10 a 12 vademen
diepte eenige uren ten noorden van Ameland en de Engelsch-
man's plaat gevonden. Hij determineerde ze als Lysianassa
atlantica, M. Edw.; het fleschje met ex. werd in de collectie
der N. D. V. opgenomen en later door mij geopend en
onderzocht.

Dat het dier een Tryphosa is — ook al moet toegegeven
worden , dat de splitsing van het oorspronkelijke geslacht
Anonyx, zooals Boeck dat gedaan heeft, tamelijk kunst-
matig is — is aan geen twijfel onderhevig. Dat de Anie-
land'sche exemplaren tot T. ciliata behooren , komt mij in
hooge mate waarschijnlijk voor — ook al is de overeenstem-
ming met de latijnsche diagnose van Sars niet volkomen.
R. Bos teekende van deze exemplaren , wat hun uitwendig
voorkomen betreft, het volgende aan: »De oogen zijn bij 't
levende dier vrij groot, langwerpig rond en helderrood. Het
dier is levend melkachtig wit en eenigszins doorschijnend."
Bij de dieren , die lange jaren op spiritus gestaan hebben ,
zijn de oogen geheel onzichtbaar geworden. »Oculi ovales ,
rubri" zegt G. O. Sars. De antennen vertoonen kleine af-
wijkingen, van de diagnose van Sars: zoo b. v. is bij mijn
exemplaren de bij zweep (flagellum appendiculare) van de
antennen van het eerste paar, niet klein , zooals Sars zegt ,
maar eerder groot te noemen. De antennen van het tweede
paar zijn bij Sars ter nauwernood (vix) langer dan die van

1) G. O. Sars, Norgc's Crustaceer. Christiania Vidensk. Selskab. Forhandl. 1882.
N° 18 bl. 81. Tab. 3 Fie. 4.

het eerste paar; bij mijn exemplaren is dit eveneens het geval ;
de steel van deze anten heeft bij Sars het voorlaatste lid
bijna (fere) tweemaal zoo lang als het laatste, bij mijn
exemplaren is het verschil in lengte dier twee leden niet
zoo groot. De figuren 1 , la enz. op PI. VIII zullen het
ongetwijfeld mogelijk maken deze soort weer te kennen,
mogt ze nog eens nabij onze kust worden aangetroffen.

3. Pontoporeiidae

78. Sulcator arenatius , Slabber spec. Behalve in het Engelsch

Yaarwater (Oosterschelde) tegenover de Zandkreek (1882),
verzamelde ik in 1884 ex. van deze soort op de Wester-
schelde en wel één ex. tusschen Baths en Walsoorden op
een diepte van 8 vaam (areometer: 1.016) en drie ex. op
een diepte van 5 a 6 vaam tusschen Terneuzen en Borselen
in het vaarwater langs de Suikerplaat (areometer: 1.0206).

4 Stenothoidae

79. Metopa rubrovittata , G. O. Sars. PI. VIL fig. 4 en 4'. Het

geslacht Metopa behoort ongetwijfeld tot diegene , waarvan
de soorten het moeielijkst te onderscheiden zijn. In 1884
heb ik onder de op of buiten de Oosterschelde verzamelde
Amphipoden ook Metopa Alderii gemeend aan te treffen. Het
was een ruim 3 m. m. groot vrouwelijk ex., dat in de meeste
opzichten met genoemde soort overeenstemde , maar daarvan
door den vorm der handen van het tweede paar afweek.
Nu had A. M. Norman l) in het »Last Report on dredging
among the Shetland Isles" melding gemaakt van een varië-
teit van M. Alderii , die van den gewonen vorm afweek
juist door den vorm der hand van het tweede paar pooten.
Deze was n. 1. bij die variëteit meer dan twee maal zoo
lang als breed , had een minder schuin afloopende palm ,
die bovendien over haar geheele lengte tandjes droeg en
was eindelijk niet van een zoover naar buiten uitstekenden

1) Report of the Brit. Assoc. f. the Adv. of Sci. for 1868. bl. 273.

189

stekel voorzien. Met deze beschrijving kwam de hand van
het 2de pootpaar van het door mij gevangen ex. goed over-
een, ik beschikte over geen M. Alderii-ex. om het mijne
mede te vergelijken en kwam er dus als van zelven toe
mijn ex. als M. Alderii te bestemmen.

Sedert kreeg ik op twee verschillende punten in de Noord-
zee niet zeer verre van onze kust voorwerpen van deze zelfde
soort in handen ; sedert was ik ook — dank de welwil-
lende medewerking van den Heer Robertson te Millport —
in de gelegenheid dezen vorm met den na verwanten M.
Alderii te vergelijken. Thans twijfel ik geen oogenblik meer,
of het is een andere soort en wel de sedert dien tijd door
Gr. O. Sars ') beschrevene M. rubrovittata. Ook Sars wijst
bij zijne beschrijving op de groote overeenstemming van
deze soort met M. Alderii, Sp. Bate; dat het twee werke-
lijk verschillende soorten zijn blijkt volgens hem uit de ge-
ringere grootte, de kortere voelers en den vorm van de handen
van het tweede pootpaar.

Wat de grootte betreft , zoo is het grootste door mij ver-
zamelde voorwerp dat uit den mond van den Roompot : een
eieren-dragend wijfje van 4'/4m. m.; dat is grooter dan de
voorwerpen, die Sars onderzocht, welke „vix" 3 m. m. lang
zijn. Het komt mij voor, dat het niet onmogelijk is, dat
de ex. van Sars niet geheel volwassen zijn geweest; dit
zou ook uit de lengte van de sprieten blijken. Mijn kleinere
ex. stemmen volkomen met de beschrijving van Sars over-
een , doch dit is niet het geval met het ruim 4 m. m. lange
ex. Dat diertje heeft voorste sprieten, die ruim '/3 van de
lengte van" het lichaam lang zijn en wier zweep 10-ledig is
(8-ledig volgens Sars). De ongeveer met de voorste in lengte
overeenstemmende achterste sprieten hebbeu een 9-ledige zweep.

Bij het ex. van é1^ m. m. lengte is ook de hand van het
eerste pootpaar wat meer uitgegroeid, langer in verhouding

1) G. O. Sars, Norges Crustaccer. Christiania Vidensk. Selskab. Forhandl. 1882. N° 18.
bl. 90. Tab. IV. Fig. 2, 2a.

190

tot de breedte dan volgens de teekening van G. O. Sars.
Op PI. VII heb ik in fig. 4 en 4' af beeldingen gegeven
van deze hand. Het voorkomen van een grooten stompen
doorn aan de eene zijde dezer hand is mij bijzonder opge-
vallen , waarom ik van een gedeelte van den bovenkant
dezer hand in fig. 4' nog een sterker vergroote afbeelding
vervaardigde. Sars maakt van het voorkomen van dezen
doorn geen melding in zijn korte beschrijving — maar het
komt mij voor, dat hij ze wel heeft willen afbeelden. Voor
details als de hier bedoelde zijn zijn overigens zeer karakteris-
tieke figuren op te kleine schaal geteekend.

Behalve buiten den Roompot verzamelde ik van deze soort
in 1885 een ex. in het Rifgat ten Z. W. van het Bor-
kummer rif op een diepte van 10 vadem en in 1887 eenige
ex. op een diepte van 13 vadem ten Z. W. van de uiterton
van het Schulpengat. De ex. van G. O. Sars waren aan
de westkust van Noorwegen en in den Varangerfjord (Ooste-
lijk Finmarken) verzameld. Voor zooverre mij bekend, is
Chevreux de eenige , die het voorkomen van deze soort boven-
dien nog constasteerde en wel onder de Amphipoden, die
ten Z. W. van Bretagne met de »Hirondelle" van Prins
Alb. van Monaco gedregd werden *).
80. Metopa Normani , n. sp. PI. Vil. fig, 5 en 5'. Op 21 Augustus
1885 werd op een diepte van 15 vaam nabij het Borkum-
mer rif een Amphipode van het geslacht Metopa gedregd,
die als een nieuwe soort verdient vermeld te worden. Er
werd slechts één ex. van verzameld en wel een vrouwelijk.
De nieuwe soort komt in veel opzichten overeen met M.
longimana , Boeck , maar wijkt in andere beslist van deze
soort af2).

1) Chevreux, E., Nouvelles espèces de Crustacés Araphipodes du Sud-Ouest de la
Bretagne Assoc. Franc. p. Favanc d. Sci. Congres de Toulouse. 1887.

2) Ur. Jules de Guerne vermeldt (Sur quelques Amphipodes marins du Nord de la
France. Procès-Verbaux des Se'ances de la Soc. Zool. de France. XI. Séance du 28 Déc.
86) M. longimana, Boeck als gevangen op de reede van Duinkerken. Hij houde mij ten
goede, dat ik vermoed, dat dit niet die soort maar mijn M. Normani is.

191

De sprieten zijn vrij lang: weinig minder dan half' zoo-
lang als het lichaam. Die van het voorste en achterste paar
verschillen nagenoeg niet in lengte. Die van het eerste paar
zijn voorzien van een dik en lang onderste lid: het is twee-
maal zoo dik als het tweede lid en de lengte evenaart die
van het 2de en 3de lid te zamen. Het 3de leedje is trouwens
zeer kort, nog niet lf3 zoo lang als het 2de lid. De zweep
van de sprieten van het voorste paar is een weinig langer
dan de 3-ledige steel; zij telt elf leden, die regelmatig in
dikte afnemen. De zweep beschrijft — in het in spiritus
bewaarde voorwerp , althans — een sierlijke sikkelvormige
kromming: dit is eveneens het geval met de zweep der
sprieten van het tweede paar.

De sprieten van het tweede paar hebben het 4de en 5de
lid ongeveer van dezelfde lengte ; nauwkeurig gemeten blijkt
lid 5 iets langer dan lid 4. De zweep van deze spriet is
vrij lang voor een soort van het geslacht Metopa, n. 1.
slechts weinig korter dan de leden 4 en 5 van den steel te
zamen genomen. De zweep is elf-ledig.

De pooten van het eerste paar hebben de twee laatste
leden ongeveer gelijk lang; het voorlaatste (de carpus) is
echter iets langer dan de hand. Deze is uitgerekt eirond
van vorm en draagt een klauw , die ongeveer half zoo lang
is als de hand; de klauw is aan de binnenzijde fijn gezaagd
en nabij het vrije uiteinde (aan de binnenzijde) van een
stekeltje of haakje voorzien. De rand der hand tegen welken
de klauw aankomt te liggen is eveneens fijn gezaagd.

De pooten van het tweede paar zijn van zeer langwer-
pige handen voorzien. Deze zijn ongeveer rechthoekig; de
naar den klauw gekeerde bovenrand is betrekkelijk kort en
met knobbeltjes bezet, die alle ongeveer van dezelfde grootte
zijn en waartusschen aan beide zijden kortere of langere
stekeltjes staan. Bovenrand en binnenkant ontmoeten elk-
ander in een sterk ontwikkelden puntigen tand (PI. VII
fig. 5), die aan beide zijden enkele langere en smallere ste-

192

kels of haren draagt. De hand is bijna twee en een half
maal zoo lang als breed (PI. VII fig. 5').

De pooten van het 5de paar hebben het eerste lid aan den
achterkant niet, die van het 6de paar vrij sterk en van het
7de paar zeer sterk verbreed. Het 3de lid van de pooten van
het 7de paar eindigt naar achteren in een puntigen vleugel,
die bijna reikt tot aan het einde van het 4de lid. Dit 4de
lid is aan dien 7den poot korter dan aan den poot van het
6de paar.

De achterlijfsaanhangsels zijn vrij lang en nemen van achte-
ren naar voren regelmatig in lengte toe. Die van het laatste
paar eindigen in een korten rechten klauw , waarnaast aan
de eene zijde een vrij stevig stekeltje is ingeplant.

Omtrent de kleur bij het leven , de meerdere of mindere
doorschijnendheid enz. van dit dier kan ik niets mededee-
len, aangezien het eenige door mij onderzochte voorwerp
zich in alkohol bevond. Ook heb ik gemeend met de boven-
gegeven beschrijving te kunnen volstaan : zij zal het terug-
vinden van het dier ongetwijfeld mogelijk maken. Had ik
ook de monddeelen willen beschrijven , dan had ik daar-
voor het kleine exemplaartje geheel moeten opofferen. De
grootte van het dier bedroeg 4.8 m. m.

5. Oediceridae

81. Pontocrates arenarius , Sp. Bate spec. PI. IX. fig. 7 en 8.
In het Engelsche Vaarwater tegenover den Polder van Alte-
klein (Oosterschelde) werden in 1881 twee exemplaren dezer
soort op een diepte van ongeveer 10 vademen aangetroffen.
In de lijst van Schaaldieren der Oosterschelde heb ik ze
onder den naam van Pontocrates norvegicus opgenomen:
een naam , dien ik na rijp beraad aan de Oosterschelde-ex.
niet durf toekennen. Wél komen mijn exemplaren in enkele
opzichten , (vooral in den vorm van de hand van het 2de
pootpaar) goed met Boeck's beschrijving van P. norvegicus
overeen; ze wijken er echter in andere opzichten van af,

193

zoo in de lengte van het geheele dier, als in de lengte der
leden van de sprieten. De eenige , die na Boeck een wer-
kelijke beschrijving van deze soort heeft gegeven , is Sparre
Schneider in Tromsö geweest. Wel rees de vraag bij mij op ,
of de door Sp. Schneider onderzochte exemplaren wel in
der daad met de door Boeck als P. norvegicus beschrevene
overeenstemmen — de kans, dat dit wél het geval zou zijn
geweest , scheen mij echter zoo groot , dat ik meende het
veiligst te handelen , daar ik Boeck's exemplaren niet in
handen kon krijgen, door, zoo mogelijk, mijn ex. met zulke
van Schneider te vergelijken. Welwillend stelde Schneider
mij door het toezenden van nabij Tromsö verzamelde exem-
plaren daartoe in staat. Uit de vergelijking bleek nu over-
tuigend , dat mijn exemplaren van de Oosterschelde tot een
andere soort behooren , als die welke Schneider als P. nor-
vegicus beschreef. Daarentegen bleek mij , dat die Ooster-
schelde-ex. geheel overeenkwamen met een door den Heer
Robertson op of nabij de Clyde verzameld ex. van een
Pontocrates-soort , dat echter door genoemden Heer als
Kroyera altamarina gedetermineerd was. Voor zooverre men
aan de teekeningen en de beschrijving van Sp. Bate en
Westwood van deze laatste, door hen opgestelde en alleen
door hen beschrevene , soort vertrouwen kan schenken , is
echter de Amphipode van Robertson en van de Oosterschelde
niet altamarina, maar juist arenaria. Omgekeerd past de
afbeelding van de hand van Kroyera altamarina , zooals Sp.
Bate en Westwood die geven, volkomen bij de beschrijving
en teekening van Schneider voor Pontocrates norvegicus !
Wat dat punt betreft ben ik het geheel met Schneider eens
en ook wat zijn opvatting van de identiteit van de Tromsö
exemplaren met die van Boeck betreft , sluit ik mij bij zijne
meening aan — ofschoon natuurlijk hier de mogelijkheid
van een vergissing niet buitengesloten is.

Het grootste door mij onderzochte ex. van Pontocrates
arenarius is een wijfje van ongeveer 7 ni. m. lengte. Even-

13

194

als de kleinere ex. is het dier fraai roodbruin gepigmen-
teerd. De sprieten bij een volwassen eierdragend wijfje zijn
vrij lang ; de achterste , die een weinig langer zijn dan de
voorste, zijn niet volkomen 'ƒ3 z0° lang a^s het lichaam. De
steel van den voorsten spriet is iets langer dan de zweep
van dien spriet ; het tweede lid is langer dan het eerste en
bijna 4 maal zoo lang als breed; het derde lid is ongeveer half
zoo lang als het 2de. De zweep bestaat uit negen leedjes.
Van de achterste sprieten is het vijfde lid langer dan het
vierde en ruim zevenmaal zoo lang als breed; het vierde
lid is aan het distale einde naar achteren toe van een stompen
knobbel voorzien; de zweep telt 12 leden en is een weinig
korter dan lid 4 en 5 te zamen.

Voor de handen van de pooten van het tweede paar geef
ik een afbeelding (PI. IX fig. Ik en k'), die mij van het geven
van een uitvoerige beschrijving ontheft. Het aanhangsel van
den carpus is over een zeer groot gedeelte met den onder-
rand van den propodos vergroeid , het voorbij den onbe-
wegelijken klauw uitstekende gedeelte van dit aanhangsel is
recht en vrij lang. De propodos is 6l/i maal zoo lang als
zijn grootste breedte. Op diezelfde PI. IX geef ik in fig. 8k
en k' afbeeldingen (bij dezelfde vergrooting geteekend) van
propodos en carpus van Pontocrates norvegicus naar exem-
plaren mij door Sparre Schneider gezonden : het voorbij den
onbewegelijken klauw uitstekende gedeelte van den carpus
is hier korter en naar dien klauw toe gekromd. De propo-
dos is niet volkomen 5'/3 maal zoo lang als zijn grootste
breedte. Ook in de bewapening van den klauw en het carpaal
uitsteeksel zijn er constante verschillen van beteekenis op te
merken.

6. Epimeridae

82. Iphimedia obesa, Rathke. PI. Vil. fig. 6 en 6'. In 1882 werd
in de Noordzee bij de uiterton van den Roompot één ex.
dezer soort buit gemaakt. Dit is de eerste maal, dat het

195

dier voor onze fauna werd waargenomen en dus op een
lijst van Nederlandsche Schaaldieren kan opgenomen worden.
Bij geen der auteurs , die zich met deze soort bezig hielden,
komt een juiste beschrijving of afbeelding van de hand van
het eerste pootpaar met de haar eigenaardige bewapening voor.
Ik heb daarom op PI. VII de figuren 6 en 6' van dat lichaams-
deel van dit dier opgenomen. De grootte van het eene door
mij verzamelde ex. bedraagt 6 m. m., is dus kleiner dan voor
deze soort door Sp. Bate en Westwood (8/20 inch) of Boeck
(7 — 8 m. m.) wordt opgegeven. G. O. Sars beschreef in 1882
een nieuwe soort van dit geslacht (I. minuta) en het kwam
mij aanvankelijk waarschijnlijk voor, dat mijne I. tot deze
soort naderde. Na nauwkeurig onderzoek komt het mij echter
veiliger voor er een klein ex. van I. obesa in te zien.

In 1887 werd op 3 geogr. mijlen van de kust, IJmuiden
Z. O., op ruim 12 vaam water een zeer klein ex. van deze
soort met het pelagische net even boven den bodem ge-
vangen. Dit ex. is nog kleiner dan het boven behandelde
en hoogstens 4 m. m. lang. Boeck vermeldt van deze soort ,
dat de bovenste sprieten een doorn dragen aan het eerste
lid; terwijl bij het Roompot-ex. de voorste sprieten afgebro-
ken waren en ik dit onderdeel bij dat voorwerp dus niet
kon nagaan, heb ik bij het kleinere later verkregen ex.
gevonden, dat niet het eerste maar het derde lid van den
steel dezer sprieten op de plaats waar anders de bijzweep
ingeplant is, een stomp uitsteekseltje of tandje, dat met een
paar haartjes bezet is, draagt.

7. Atylidae

83. Atylus falcatus , Metzger = Atylus uncinatus, G. O. Sars. PI.
VIII. fig. 2 en 21. Van deze in 1873 door A. Metzger ')
voor het eerst beschreven soort werd in 1882 door G. O.

1) Metzger, A., Faunistische Ergebnisse der im Sommer 1871 unternommenen Excur-
sionen. In «Anhang zu dem Berichte über die Expedition im Sommer 1871 auf S. M.
Avisodampfer Pommerania." Kiel. 1873. S. 173.

106

Sars melding gemaakt; in het voorjaar van hetzelfde jaar '82
werden door mij enkele exemplaren in den Roompot en wel
tusschen de Witte en Zwarte lliterton op een diepte van
6 a 8 vademen gedregd. De eenige die deze soort sedert
dien tijd nog aantrof was Chevreux, die ze op een diepte
van 8 m. op kiezelgrond (fond de graviers) in de Baai
van Croisic vond. Het dier valt spoedig in het oog door
de buitengewoon sterk ontwikkelde pooten van het derde
paar met een zeer kleine 4de en zeer groote 5de geleding,
die aan haar uiteinde een krachtigen sikkelvormigen klauw
draagt. Sars voegde bij zijne beschrijving een afbeelding
van het dier zelve en van den 3den poot; ik geef in fig. 21
op pi. VIII een afbeelding van dienzelfden poot eenigszins
sterker vergroot en in fig. 2 een afbeelding van het ach-
terlijf. De Rev. Thomas R. R. Stebbing sprak in zijn mo-
nographie van de met den Challenger verzamelde Amphi-
poden (1888) het eerst het vermoeden uit, dat Metzger's
A. falcatus dezelfde zou zijn als Sars' A. uncinatus. Van
de juistheid dezer veronderstelling heb ik mij overtuigd.
84. Atylus Swammerdammii , Milne-Edwards. Dit blijkt hoe langer
zoo meer een der gemeenste soorten te zijn van onze kusten:
waar de diepte 10 a 20 vaam bedraagt en de bodem uit
zand met of zonder wieren bestaat kan men bijna zeker
zijn deze soort te ontmoeten. Tusschen Borkum en het Bor-
kummer vuurschip op 10 a 12 vadem, noordelijker op een
diepte van 17 a 18 vaam, dwars van »Stortemelk" op 15
vaam water, langs de Noord-Hollandsche kust — 3 a 4
geogr. mijlen uit de wal — op een diepte van 10, 12 a 14
vaam , overal is deze Amphipode in grooten getale aan-
wezig. De zeer kleine ex. zwemmen even boven den bodem ;
hun sprieten zijn van zweepen voorzien , die nog uit be-
trekkelijk weinig leedjes bestaan en de kleine tand , die
bij de volwassen exemplaren in het midden van den rug
aan het op twee na laatste achterlijfssegment vóór den
grooten tand is ingeplant , ontbreekt nog geheel.

197

Ook op Texelstroom , op de hoogte van het baken aan
den kant van den Zuidwal (1887. N° 5), werd op een diepte
van ongeveer 8 voet een ex. dezer soort even boven den
bodem met het pelagische net gevangen. Verder (12 Aug.
1887) talrijke ex. op den Balg tot op de hoogte van den
ingang van het Amsteldiep.

85. Calliopius laeviusculus , Kröyer. Van deze ook in het Engelsch

Kanaal nabij de Fransche kust waargenomen soort , werd
in 1878 één enkel ex. op Fucus aangetroffen, die nabij
West-Terschelling in het noordelijk gedeelte der Zuiderzee
verzameld was. In 1886 vond ik er een enkel ex. van bij
het zoeken naar Amphipoden aan een der hoofden te
Helder. Op hoogere breedten in ondiep water is dit een
zeer algemeen voorkomende vorm , zooals ik afleid uit de
groote menigte ex. dezer soort , die door Weber te Vardoe
in de Busse Sund werden verzameld.

8. Pardaliscidae

86. Meyaluropus agilis, Norman. PI. VII. fig. 7, VIII. fig. 3,

3d, 3/, 3£; IX. fig. dg, h, i en Je. Van deze voor onze fauna
nieuwe soort werd één ex. aangetroffen tusschen een groote
hoeveelheid ex. van Atylus Swammerdammii en enkele ex.
van Metopa rubrovittata op 19 Augustus 1887 op een diepte
van 13 vaam ten Z. W. van de Uiterton van het Schul-
pengat.

Het is een nog onbeschreven soort; door de welwillende
medewerking van den Rev. Thomas R. R. Stebbing ben ik
in de gelegenheid mede te deelen, dat de Rev. A. Merle
Norman van plan is binnenkort een beschrijving dezer soort
openbaar te maken in de »Annals and Magazine of Natu-
ral History". De figuren van PI. VIII en IX hebben ge-
diend om het Stebbing mogelijk te maken in het door mij
verzamelde exemplaar de n. sp. van Norman te herkennen.
Waren zij niet reeds gedrukt, ik zou er geheel van afzien
hier een beschrijving van deze nieuwe soort op te nemen:

198

ik zou dat doen uit hoffelijkheid voor Norman den uitste-
kenden kenner der Noordzee-Amphipoden en tevens omdat
mij slechts een enkel en wel vrouwelijk en niet geheel com-
pleet ex. ter beschikking heeft gestaan en mijne beschrij-
ving dus uit den aard der zaak onvolledig zal moeten zijn.
De beschrijving, die hieronder volgt, moet dus eenvoudig
beschouwd worden als een toelichting van de op PI. VIII
en IX voorkomende figuren.

Vooraf deel ik hier nog mede *), dat Norman deze soort
reeds voor lange jaren verzamelde , en dat hij haar den
M. S. naam Megaloura agilis gaf; dat D. Robertson van
Millport haar sedert dien tijd bij herhaling aantrof in de
Clyde 2) en eindelijk, dat Walker in het »Second Annual
Report on the Puffin Island Biological Station. Liverpool.
1888", van dit diertje melding maakt als van een »remar-
kable undescribed species provisionally named by Dr. Nor-
man as Megalonoura agilis". Stebbing stelde eenige weken
geleden Norman voor , den naam Megaloura in Megaluropus
te veranderen en Norman nam met deze wijziging van den
geslachtsnaam genoegen.

Het wijfje van Megaluropus agilis is een slank, zijdelings
vrij sterk gecomprimeerd diertje van nagenoeg 4 mm. lengte.
De kop eindigt naar voren in een duidelijken en puntigen
snavel; de vrij groote oogen zijn gezeten op goed ontwik-
kelde tusschen de twee sprieten iugeplaatste zijlobben. Naar
achteren eindigt het lichaam in een diep gespleten, dus uit
twee geheel gescheiden platen bestaand, telson. (De vorm
der epimeren kon aan het enkele exemplaar, dat mij in han-
den kwam , niet nauwkeurig worden uagegaan , vooral omdat
zich veel zand en vuil bevond tusschen de epimeren en de

1) Naar mij door den Rev. Thom. R. R. Stebbing verstrekte inlichtingen.

2) Mr. David Robertson was zoo welwillend mij ruim een jaar geleden een kleine
collectie Amphipoden van de Clyde te zenden. Een geschreven lijst vergezelde deze zen-
ding. Onder N°. 3345 komt op deze lijst voor: Megaloura agilis, n. sp. Norman —
het was noodlottig genoeg het eenige dier, dat wél op de lijst voorkomt, maar in de
zending zelve ontbreekt.

199

aanhangsels; ook van de de broedholte vormende platen
werden slechts enkele duidelijk waargenomen).

Voorste sprieten. Lid 2 en 3 van den steel te zamen zijn
weinig langer dan lid 1 ; de steel is ongeveer zoo lang
als de zweep. De bijzweep bestaat uit een langer leedje
en een zeer kort leedje. Het langere is ongeveer zoo
lang als het eerste lid van de zweep. De zweep be-
staat uit zes lange smalle leedjes. Aan het einde der
leden bevinden zich enkele borstels ; aan het eind van lid
2, 4, 5 en 6 is een bleeke kolf van eigenaardigen vorm
• ingeplant. De geheele spriet is ongeveer 0.8 mm. lang.
Achterste sprieten. Aanzienlijk langer dan de voorste doch
niet volkomen tweemaal zoo lang (1.4 mm.). Het 4de
lid van den steel is dikker en een weinig langer dan
het vijfde. Van de zweep, die in het geheel 8 leden
telt is het eerste lid het langste , het achtste zeer kort ;
fijne haren zijn aan het uiteinde der leden ingeplant.
Bovenkaken (PI. VIII. fig. 3d) goed ontwikkeld , met een
verre naar voren reikenden top , die duidelijk getand
is ; het aanhangsel draagt meerdere breede aan den top
gezaagde platte borstels. De palp is lang, drie-ledig;
het middelste lid is het langste en evenals het derde
lid van een rij lange haren voorzien.
Onderkaken van het eerste paar (PI. VIII. fig. 3/) krach-
tig; de palp is vrij breed, tweeledig; het laatste lid
van de palp is aan zijn top met weinige tanden en
enkele dorens gewapend ; de binnenplaat draagt aan
zijn bovenrand 4 a 6 zeer zwakke borstels; de buiten-
plaat is met twaalf stevige gezaagde dorens gewapend.
Onderkaken van het tweede paar (PI. IX. fig. Sg) hebben

niet zeer breede platen.
Kaakpooten (PI. IX. fig. 3/t) hebben breede buitenplaten,
die aan den binnenrand met vele sterke gekromde tan-
den die naar den top van de plaat toe een weinig
langer worden , gewapend zijn ; binneuplateu werden

200

niet waargenomen; de palp is krachtig en niet bijzon-
der lang; het laatste lid van de palp is klauwvormig.

Pooten van het eerste paar (PI. IX. fig. 3^). Zooals uit
de afbeelding blijkt is het laatste lid een weinig kor-
ter en veel smaller dan het voorlaatste. De klauw is
niet bijzonder van vorm en langer dan de helft van
het laatste lid. Voor de beharing enz. verwijs ik naar
de figuur.

Pooten van het tweede paar (PI. IX. fig. 3&). Laatste lid
een weinig langer dan het laatste lid van de poot van
het eerste paar en slechts weinig korter dan 'het voor-
laatste lid. Dit lid heeft een zeer bijzonderen driehoe-
kigen vorm met een sterk naar voren uitgebreiden en
verbreeden top , die een reeks lange haren draagt.
Voor de beharing enz. verwijs ik overigens naar de
figuur.

Pooten van het derde paar. Zijn evenals de volgende met
zeer lange haren bezet. Het laatste lid is smaller en
korter (PI. VIII. fig. 3/) dan het voorlaatste. De klauw
is zeer bijzonder van vorm : van onderen verbreed en
naar den top toe eindigend in een versmald ea pun-
tig gedeelte. Nabij het uiteinde is de klauw met een
voorbij het uiteinde reikenden dunnen borstel bezet.

Pooten van het 4de tot 7de paar. Stemmen in hoofdzaak
met die van het 3de paar overeen. Zij nemen naar
achteren min of meer in lengte toe. Van poot 5 , 6
en 7 is het eerste lid aanzienlijk verbreed.

Van de pooten van het achterlijf zijn de drie eerste paren
(de zg. abdominaal-zwempooten) betrekkelijk sterk ont-
wikkeld met vrij lange en breede basaalleden en tame-
lijk lange , duidelijk gelede , aan de eene zijde behaarde
takken.

Van de springpooten ontbreken aan het door mij onder-
zochte exemplaar die van het laatste paar ; die van het
eerste paar zijn in dat vrouwelijke exemplaar alleen

201

aan de linker zijde goed ontwikkeld; deze zijn langer
dan die van het tweede paar.

Het eene door mij onderzochte wijfje droeg enkele wei-
nige eieren in de broedruinite. Deze zijn betrekkelijk groot:
hun langste doormeter is bijna 0.4 mm.

Ofschoon het gewaagd zou zijn zich daarover al te be-
slist uit te laten, zoolang men niet in de gelegenheid is
geweest meerdere exemplaren van beide sexen te onderzoe-
ken, komt het mij waarschijnlijk voor, dat het nieuwe ge-
slacht Megaluropus in de groote afdeeling der Gammarina
en wel bij de familie Pardaliscidae tusschen de families
Atylidae en Gammaridae moet opgenomen worden. Dat dit
geslacht in vele kenmerken tusschen de Atylidae en Gam-
maridae in stond, was mij bij het onderzoek van het eene
vrouwelijke exemplaar reeds gebleken; dat het tot de in '82
door G. O. Sars opgestelde familie Pardaliscidae moet gere-
kend worden, werd mij in hooge mate waarschijnlijk , toen
ik een exemplaar dezer soort onderzocht, dat de Rev. Tho-
mas R. R. Stebbing welwillend ter mijner beschikking stelde.
De naam Megaluropus doelde op sterk ontwikkelde uropoden
en nu ontbraken die van het laatste paar aan het door mij
verzamelde exemplaar: de Heer Stebbing zond mij een
paar ex. , opdat ik kennis kon maken met die laatste uro-
poden , op wier groote afmeting de geslachtsnaam betrek-
king heeft. Fig. 7 op Plaat VII is een afbeelding van
deze aanhangselen.

9. Gr a m m a r i d. a e

87. Gammarus marinus, Leach. PI. VU. fig. 8, 9, 9' en 9". Het
geslacht Gammarus is aan onze kusten en in onze wateren
door verschillende soorten vertegenwoordigd , wier namen
wél bekend zijn: Gammarus marinus, Leach, G. locusta,
Linn. spec. en G. pulex, Fabr. Van deze komt de laatste
uitsluitend in zoetwater voor; G. marinus leeft in zeewater,
doch zou volgens Ritzema Bos ook in brakwater in den

202

noordpolder en in bijkans geheel zoetwater in een sloot bij
Warffum voorkomen; G. locusta eindelijk leeft eveneens in
zee, houdt zich echter meestal iets verder van het strand
op dan G. marinus en zou ook enkele malen in brakwater
aangetroffen zijn door Ritzema Bos en door Maitland : door
den eerste bij Warffum , door den laatste op Walcheren
in den Amstel en in buitensingels nabij Amsterdam.

Over 't algemeen is G. marinus , Leach gemakkelijker van
de twee andere soorten te onderscheiden dan deze onderling :
dit schijnt vooral daarom zeer opmerkelijk, omdat G. pulex
een echt zoetwater-dier is , en van G. locusta wél bekend
is, dat zij tot op aanzienlijke diepte (op 160 vadem werd
deze soort b. v. tijdens den eersten tocht van den Willem
Barents gevangen) voorkomt. G. marinus daarentegen is een
kustvorm en het zou voor de hand liggen voorop te stel-
len, dat juist deze in de gelegenheid geweest was zich aan
brakwater te gewennen , te vermoeden dus, dat zij met den
zoetwater-vorm groote verwantschap zou bezitten.

Men kan het vermoeden — het is echter niet het geval!

G. marinus , de kustvorm , is gemakkelijk te onderscheiden
van G. pulex , den zoetwater-vorm ; in brakwater komt G.
marinus niet voor. De door Ritzema Bos bij Warffum ver-
zamelde excemplaren werden door mij onderzocht en niet de
geringste twijfel bleef bestaan , of de determinatie van Ritzema
Bos is onjuist: het is niet G. marinus, die daar door hem
werd gevangen , maar G. locusta — of althans een aan deze
soort het naast verwante brakwater-vorm.

Bij het bespreken van G. locusta kom ik daarop terug.
Hier wensch ik in 't kort de kenmerken te vermelden , aan
welke in mijn oog voor de herkenning van G. marinus de
meeste waarde toekomt. Vooraf zij het mij echter nog ver-
gund hier mede te deelen, dat ik mij zeer langen tijd met
de studie der Gammarus-soorten onzer fauna heb bezig ge-
houden en dat het sedert lang mijn plan geweest is een
uitvoerige beschrijving dier soorten in het licht te geven ;

203

dat ik mij echter, ten gevolge van een verandering in mijn
werkkring, genoodzaakt zie dat voornemen te laten varen.
Gammarus marinus , Leach werd naar ik met zekerheid
kan verklaren (naardien ik de voorwerpen aan eigen onder-
zoek onderworpen heb) op de volgende plaatsen aan de Neder-
landsche kust aangetroffen.

1873. Strand Noordzee-eilanden (Ritzema Bos).

1881. Op Wieren bij Breskens aangespoeld (J. G. de Man).

1882. Havendammen van Bergen op Zoom (Hoek).

1884. Hoofd van de Buitenhaven te Vlissingen (Hoek).
» Dijk bij Veere (Hoek).

1885. Pieren aan de haven van Delfzijl (Horst).

1886. Havendam van Wemeldinge (Hoek).

Sprieten. Lengte en aantal leden is zeer veranderlijk en
schijnt vrij regelmatig met den leeftijd van het dier
grooter te worden. De zweep van den voorsten spriet is
aanzienlijk slanker dan die van den achtersten spriet. Het
aantal leden van den voorsten spriet bedroeg 48, 38, 46,
30, 42 in vijf verschillende exemplaren, dat van den
achtersten spriet bij diezelfde exemplaren resp. 25, 26, 30,
16, 28. De bijzweep der voorste sprieten bij diezelfde
dieren telde resp. 8, 7, 9, 6 en 7 leden. l) Aan geen der
exemplaren nam ik calceoli aan de sprieten van het tweede
paar waar.

Oogen. Uitgerekt niervormig: lang en smal. De lengte is
bijna gelijk aan de halve hoogte van den kop, de breedte
is 3^ maal begrepen in de lengte.

Naar voren gerichte zijhoek van den Jcov , duidelijk afge-
rond.'2) (Zie PI. VII. fig. 8).

1) Sp. Bate en Westword zeggen (1. c. bl. 371), dat de bijzweep uit slechts drie leden
bestaat. Waarschijnlijk op hun autoriteit vertrouwende verklaart Ritzema Bos in zijn
proefschrift (1. c. bl. 25) eveneens, dat het zijdelingsche aanhangsel slechts uit 3 leden
bestaat. Boeck (1. c. bl. 370) vermeldt, dat de bijzweep 4 — 6 leden telt.

2) Leach (A tabular view of the external characters of four classes of animals. Trans.
Linn. Soc. XI. 1S15.) onderscheidt G. marinus van G. aquaticus doordat de eerste
heeft „processus inter antennas subacuminatus", de laatste "proecssus inter antennas
obtuso rotundatus.

204

Stekels op de drie laatste achterlijfssegmenten. Deze zijn
over 't algemeen kort en vrij talrijk. In fig. 9 op Plaat
VII zijn zij zoo nauwkeurig mogelijk weergegeven naar
een exemplaar gevangen aan het westelijk hoofd van
de haven te Vlissingen. De stekels beschrijven te zamen een
sierlijken boog op elk der drie laatste segmenten. Elke
halve boog van het op twee na laatste segment bestaat
uit twee groepen van stekels (zie fig. 9") : de mediane
groep telt vier, de distale groep zes stekels; in beide
groepen zijn de in het midden geplaatste stekels de grootste.
Het op een na laatste segment draagt aan beide zijden
van de middellijn des rugs drie langere en daarnaast een
groep van vijf a zes stekels , waarvan de middelste het
in lengte en zwaarte verre winnen van de buitenste.
De stekels van het laatste segment vormen eveneens
twee groepjes aan weerszijden van de middellijn van den
rug : een mediaan groepje van drie vrij goed ontwik-
kelde stekels en een distale groep van een vijftal ste-
kels, van welke echter slechts enkele in het midden
geplaatste goed ontwikkeld zijn.

Vaak ziet men , dat deze stekels zich niet ontwikkeld hebben
en klein, als 't ware rudimentair, zijn gebleven; soms
— b. v. bij de door Ritzema Bos op de Noordzee-eilanden
verzamelde exemplaren — zijn zij , zoowel wat aantal
als afmeting betreft , sterker ontwikkeld : een dier exem-
plaren had de boog op het op twee na laatste segment
uit 26, die van het voorlaatste uit 20 en die van het
laatste segment uit 16 stekels samengesteld; al die ste-
kels waren goed ontwikkeld , ofschoon de in het middeu
geplaatste het in lengte winnen van de zijdelings ge-
zetene van elke groep.

Tusschen de stekels der laatste drie achterlijfssegmenten
zijn geen haren ingeplant.

Telson. Het meest voorkomende geval voor de bewapening
van het telson is in fig. 9 en 9' op PI. VII afgebeeld:

205

aan het eind zijn drie goed ontwikkelde stekels inge-
plant, waar tusschen enkele lange haren geplaatst zijn ;
op ruim | van de lengte van het boveneinde zitten
twee stekels aan de buitenzijde , terwijl ongeveer op \
van de lengte van het ondereinde af gerekend twee ge-
bogen haren naast elkander en op niet zeer grooten
afstand van den buitenrand ingeplant zijn.
Afwijkingen van deze bewapening zijn voor het telson
van G. marinus niet zeldzaam : soms zijn er van de
drie eindstekels slechts twee ontwikkeld , soms ontbreekt
een der twee zijstekels. Bij het boven besproken exem-
plaar, dat zoo talrijke stekels droeg op de drie achter-
lijfssegmenten , kwamen in plaats van twee, drie goed
ontwikkelde zijstekels aan het telson voor.
Laatste paar uropoden. Binnenste tak gelijk aan of weinig
langer dan { van den naar buiten gekeerden tak. Voor
de beharing van den langsten tak geldt het volgende.
Binnen- en buitenrand dragen van afstand tot afstand
paren stekels — aan elke zijde 4 a 5 paren — die
soms sterk ontwikkeld zijn en dan zijn de daartusschen
geplaatste haren weinig talrijk , soms veel minder ont-
wikkeld zijn, terwijl de beharing aan beide zijden zich
alsdan oneindig sterker vertoont.
Voor zoover mij bekend, is Gammarus marinus nooit op
een diepte van eenige beteekenis aangetroffen : het is een
ware kustvorm. Haar geographische verspreiding is slechts
gedeeltelijk bekend en het is de vraag, of allen die haar
vermeldden, zich wel altijd de moeite hebben gegeven nauw-
keurig vast te stellen, of zij met deze of met de volgende
soort te doen hadden. Heller noemt deze soort voor de Adri-
atische zee, Chevreux geeft op , dat zij in de Middellandsche
zee voorkomt , aan de kusten van den Atlantischen Oceaan
en van het kanaal. Aan de Noordzeekusten , zoowel aan de
Nederlandsch-Duitsche als aan de Engelsche zijde, treft men
ze eveneens aan , vervolgens (op gezag van Norman) aan de

206

Shetlandsche eilanden , op dat van Robertson in de Clyde ,
autoritate G. O. Sars aan de kusten van Noorwegen. Boeck
zegt dat zij langs de geheele Noorweegsche kust voorkomt
»indtil Kullen." Laatstgenoemde auteur zegt bovendien, dat
deze soort »efter Metzger" gemeen is in brak water aan de
kust van Oost-Friesland. Voor zooverre ik dat heb kunnen
nagaan , heeft Metzger dat nooit voor deze soort , wél voor
G. locusta verklaard.
Gammarus locusta, Linn. spec. PI. X. fig. 10 en 10' PI. VII.
fig. 10". Deze soort is zoowel in de Noordzee nabij onze
kusten , als verder daarvan verwijderd algemeen : zoowel in
als buiten de zeegaten , op de Ooster- zoowel als de Wester-
schelde, in de Zuiderzee zoowel als in den Dollard komt
deze soort in ontelbare exemplaren voor. Ik was in de ge-
legenheid exemplaren van verschillende vindplaatsen te ver-
gelijken en laat van deze hier een korte opgave volgen.

Buitengaats in de Noordzee. Strand bij Katwijk , Noord-
wijk en Kijkduin, buiten de Deurlo en buiten den Roompot ,
buiten het Schulpengat, buiten het Rifgat en nabij het
Borkummer rif.

Binnengaats. Strand nabij Nieuwediep , op Texel ; in den
Texelstroom. Oosterschelde nabij Wemeldinge, in de haven
van Bergen op Zoom enz. Westerschelde nabij Vlissingen,
in binnen- en buitenhaven aldaar , verder overal tot nabij de
Belgische grens. Zuiderzee, in den Balg tot in het Amstel-
diep, bij Harlingen , in de Bocht van de Lemmer, nabij
haven van Medemblik, nabij Marken, nabij Urk. Ooster-
Eems en Dollard op verschillende plaatsen.

Ofschoon de exemplaren dier verschillende vindplaatsen
niet onbelangrijk van elkander afwijken , is het toch mogelijk
ze alle als een enkelen vorm te beschouwen en te beschrijven.
Die beschrijving komt dan in hoofdtrekken op het vol-
gende neer.

Sprieten. Lengte en aantal leden der zweepen zeer veran-
derlijk en met de grootte van het dier toenemend. De

207

zweep van den voorsten spriet is weinig of niet slanker
doch aanzienlijk langer , dan die van den achtersten. Het
aantal leden van de voorste sprieten bedroeg bij man-
lijke voorwerpen 39, 34, 33, 30, 26, dat der bijzweep
dierzelfde ex. resp. 11, 9, 8, 11, 9; dat der achterste
sprieten resp. 20, 19, 16, 21, 16 , dat der calceoli 8,
7, 5, 8, 6. Deze calceoli — die bij G. marinus niet
voorkomen — zitten op de onderste leden der zweep.
Bij de vrouwelijke voorwerpen ontbreken de calceoli.
De zweep der voorste sprieten telt bij haar 32, 29, 26,
21 leden, de bijzweep dierzelfde exemplaren resp. 8,
7, 6, 6, leden; de zweep der achterste sprieten dierzelfde
exemplaren 18, 15, 15, 14 leden. Eerste lid der achterste
sprieten betrekkelijk klein , niet sterk uitpuilend.

Oogen. Uitgerekt niervormig, minder lang dan bij G. marinus.
De lengte is aanzienlijk minder dan de halve hoogte
van den kop , de breedte is 21/2 maal in de lengte be-
grepen.

Naar voren gerichte zijhoek van den kop (PI. X. fig. 10)
duidelijk hoekig. Even beneden den top van dien hoek
bevindt zich een kleine indeuking , die de zetel schijnt
te zijn van een huidzintuig. De naar voren gerichte
rand van den kop beneden dezen zijhoek beschrijft eerst
een flauwe naar voren gerichte dan een diepere naar
achteren gerichte bocht.

Stekels op de laatste drie achterlijfssegmenten. (PI. X. fig.
10'). Deze zijn over 't algemeen vrij lang en sterk en
niet talrijk. Men heeft steeds in het midden van den
rug en aan weerszijden daarvan een groepje. Op het
voorlaatste en op twee na laatste segment zijn die van
het middelste groepje op een goed ontwikkelde verhe-
venheid — een soort van knobbel — ingeplant. Tus-
schen de stekels in treft men steeds enkele haren aan.

De verhevenheid van het op twee na laatste segment draagt
bij de volwassen mannetjes in den regel vier stekels, soms

208

drie, soms vijf stekels, daartusschen enkele meer of
minder lange karen. Bij de wijfjes draagt deze ver-
kevenkeid in den regel twee , zelden drie , nooit vier
stekels. Ditzelfde segment draagt in beide sexen gewoon-
lijk drie stekels aan weerskanten van de midden verheven-
heid; dit aantal kan echter ook twee , of — bij manlijke
exemplaren — vier zijn. Ook hier zitten enkele haren tus-
schen de stekels ingeplant. Op het voorlaatste segment
treft men op de middenverhevenheid bij de mannetjes
twee of drie , bij de wijfjes twee stekels aan. Aan weers-
kanten heeft men in den regel drie stekels , bij enkele
manlijke exemplaren echter vier, bij enkele vrouwelijke
twee stekels. Haren tusschen de stekels niet talrijk en
niet zeer lang. Op het laatste segment vindt men in
den regel in beide sexen in het midden twee op een
kleinen afstand van elkander ingeplante stekels, elk
vergezeld van enkele haren. Bij manlijke exemplaren
komt het soms voor, dat een dezer haren vervangen
wordt door een stekeltje half of één derde zoolang als
de boven bedoelde stekel. Aan weerszijden zitten in den
regel drie stekels, soms slechts twee soms daarentegen
vier en in een enkel door mij waargenomen geval zelfs
vijf stekels. Ook hier vindt men enkele haren tusschen
de stekels ingeplant. Waar het aantal stekels grooter
is, dan de regel schijnt te zijn, ontwikkelt de extra-stekel
— of de extra-stekels — zich uit een der haren.
Telson. (PI. VII fig. 10"). Elk der slippen is meer dan twee
maal zoo lang als breed. Ofschoon de bewapening wél
kleine verschillen vertoont, kan men toch zonder veel in-
spanning als het meest voorkomende geval het volgende
herkennen : aan het eind drie goed ontwikkelde stekels,
aan den naar buiten gekeerden kant twee stekels op T a |
van de lengte van het telson van het boveneinde, verder
een stekel op een afstand van het onderste uiteinde gelijk
aan | a 1 van die lengte. Deze laatste stekel ontbreekt

209

slechts zeer zelden en dan gewoonlijk alleen aan de
eene zijde. Het is eigenaardig, dat hij bij G. marinus
niet voorkomt, ofschoon zijn plaats daar regelmatig
door een of meer haren aangeduid is. Tusschen de ste-
kels zitten enkele haren ingeplant , die gewoonlijk weinig
langer zijn dan de stekels zelve. *)

Afwijkingen zijn voor de bewapening van het telson niet
zeldzaam : vooral de twee hoogêr op aan den rand van
het telson ingeplante stekels zijn niet volkomen constant
aanwezig : soms is er slechts een van ontwikkeld , soms
zitten zij niet naast maar boven elkander, met een kleinen
afstand tusschen beide, ingeplant. Van de drie eindstekels
zijn er soms slechts twee ontwikkeld, soms — in een
enkel door mij waargenomen geval — ontwikkelt zich
een vierde stekel tusschen de drie andere.

Laatste paar uropoden. Bij mannetjes en wijfjes hebben zij
ongeveer dezelfde lengte , n. 1. ruim drie maal de lengte
van het telson. In den regel is de naar binnen gekeerde
tak een weinig korter dan de naar buiten gekeerde:
de verhouding der lengte van de twee takken is in een
veel voorkomend geval als 85 : 100. Soms verschillen
zij meer, soms zijn zij zoo goed als van dezelfde lengte.
De buitenste tak draagt aan zijn uiteinde een rudimen-
tair tweede lid , tusschen twee stekels ingesloten. De
buitenrand van dezen tak draagt zes paar stekels op
ongeveer gelijken afstand van elkander ingeplant en
steeds omgeven door bundels lange haren, de binnen-
rand van dezen tak is behaard en draagt alleen een ste-
keltje op een afstand van ongeveer een vijfde van de
lengte van dien tak van het vrije uiteinde. De naar
binnen gekeerde tak is uitgerekt lancetvormig. Hij draagt

1) Op het telson van door Max Weber bij Hammerfest verzamelde exemplaren zijn
de stekels bijzonder krachtig en vindt men lange, sterk ontwikkelde bevederde haren
tusschen de stekels ingeplant.

14

210

aan den binnenrand vier of vijf stekel tj es en talrijke
lange baren, aan den buitenrand vijf paar stekels waartus-
scben eveneens lange baren. Aan den top is een kuif van
lange baren ingeplant. Overigens bestaan er groote ver-
schillen tusscben exemplaren van verschillende vind-
plaatsen in de beharing, in de sterkte der stekels enz.
De roode vlekjes op de drie voorste segmenten van bet
pleon zijn gewoonlijk aanwezig, evenals diegene op bet
tweede, derde en vierde segment van het lichaam. Zij ver-
dwijnen spoedig op in spiritus bewaarde exemplaren en leveren
in zooverre geen zeer bruikbaar kenmerk op. Zij komen
trouwens ook voor bij den brakwater- vorm dezer soort. De
naar achteren gekeerde hoek aan den onderkant der over-
elkander heen schuivende zijplaten van het eerste, tweede
en derde achterlijfs-segment is spits aan het eerste, toege-
spitst aan het tweede en derde segment.

Bij laagwater kan men deze soort overal langs de Neder-
landsche kust verzamelen ; zij komt echter ook op eenigen
afstand van de kust op » eenige" diepte voor. Zoo b. v. op
7 vaam water aan den binnenkant van Callobank buiten
de Westerschelde , in het Rifgat (Wester-Eems) op een diepte
van 10 vaam, buiten het Schulpengat op een diepte van 13
vaam enz. Natuurlijk is de mogelijkheid niet buitengesloten,
dat bet aan het oppervlak zwemmende dieren waren , die
bij het ophalen van bet net daarin zijn geraakt. Pelagisch
visschende ving ik het dier — doch slechts in enkele exem-
plaren — op Texelstroom (8 Aug. '87) en op de hoogte van
bet vuur van Marken in de Zuiderzee.

De door Ritzema Bos als G. tenuimanus, Sp. Bate be-
schreven voorwerpen behooren ook tot Gr. locusta. Het zijn
jeugdige exemplaren hetzij van den zeevorm , hetzij van den
brakwatervorm G-. locusta Var. C; zij zijn opmerkelijk door
de schaarschte van haren tusschen de stekels op de achter-
lijfssegmenten en door de buitengewone lengte der stekels.
88. A. Gammarus locusta, Linn. Spec. Varietas A. (PI. X. fig.

211

11, 11', 11", 11'"). Eeu zeer typischen vorm van deze soort
treft men aan op het Haringvliet, Hollandsche Diep en de
Nieuwe Merwede. Ik verzamelde er zeer talrijke exemplaren
van ; ofschoon zij ook onderling kleine verschillen vertoonen ,
bestaat er geen bezwaar tegen ze als tot een enkelen vorm
behoorende te beschouwen.

Grootte , voorkomen , kleur , roode vlekjes enz. als bij G.
locusta. Opmerkelijke verschillen in de volgende opzichten :
Sprieten. Voorste een weinig korter dan achterste sprieten ,
of even lang. Zweep der voorste aanzienlijk slanker dan
die der achterste. Aantal leden van den voorsten varieert
bij de mannetjes tusschen 27 en 34 , dat der bijzweep
bij deze zelfde exemplaren tusschen 5 en 7. Bij de
wijfjes varieert het aantal leden tusschen 20 en 29 ,
dat der bijzweep tusschen 4 en 6. De mannetjes hebben
15 a 19 leedjes in de zweep der achterste sprieten;
van deze zijn de tien onderste gewoonlijk van calceoli
voorzien ; soms zit een dergelijk orgaantje slechts aan
de eerste negen leden , soms aan de eerste elf en boven-
dien nog aan het dertiende enz. De wijfjes hebben 13
a 15, leden in de zweep der achterste sprieten. Eerste
lid der achterste sprieten van aanzienlijke afmeting,
doch weinig uitpuilend.
Oogen. Uitgerekt niervormig , de naar voren gerichte in-
deuking evenwel zeer flauw. De lengte is bijna drie
maal begrepen in de hoogte van den kop. De breedte
is 2*/3 maal in de lengte begrepen.
Naar voren gerichte zijhoeh van den kop (PI. X. fig. 11)
onduidelijk hoekig. De bij G. locusta voorkomende in-
deuking onder dien hoek is ook hier zichtbaar. Het
eerste gedeelte van den voorrand van den kop dat naar
onderen op dezen hoek volgt beschrijft een rechte lijn,
die met een afgeronden hoek overgaat in een zeer sterk
gekromde over het eerste lid der achterste sprieten
loopende bocht.

212

Stekels op de laatste drie achterlijfssegmenten. (PI. X. fig.
11'). Deze zijn over 't algemeen minder lang en sterk
dan bij de ware G. locusta; daarentegen zijn de daar
tusschen ingeplante haren sterker ontwikkeld. De
groepeering is overigens dezelfde als bij G. locusta. Alleen
zijn de verhevenheden in het midden van den rug
veel minder ontwikkeld.

Het op twee na laatste segment draagt in het midden
bij beide sexen twee onmiddelijk naast elkander gezeten
stekels, waaromheen tot acht lange niet of onduidelijk
gebaarde haren zijn ingeplant. Aan weerskanten drie
of twee stekels eveneens door talrijke haren omgeven.

Het voorlaatste segment is op dezelfde wijze gewapend
als het op twee na laatste. Het aantal stekels bedraagt
in het midden tioee, aan beide zijden daarentegen bijna
zouder uitzondering drie ; van deze laatste is de het
meest naar buiten gekeerde de langste. Het aantal
haren om elk groepje stekels is zes of acht, soms tien
stuks.

Het laatste segment draagt in het midden twee op eenigen
afstand van elkander gezeten stekels, aan beide zijden
zitten twee stekels. Het aantal haren om elk groepje
stekels is niet zeer standvastig: zes om de middelste
stekels , acht of tien om de ter zijde geplaatste.

Telson. (Plaat X. fi. 11"). Elk der slippen is twee maal
zoo lang als haar grootste breedte. De bewapening is
over 't algemeen dezelfde als bij de ware G. locusta-
exemplaren. Zij wijkt er echter voornamelijk in twee
opzichten van af: in de eerste plaats, door dat er in
den regel van de bovenste twee zijstekels slechts één
ontwikkeld is en de onderste zijstekel door een haar
vervangen is ; in de tweede plaats , in zooverre als het
aantal haren tusschen de drie eindstekels veel grooter
geworden is en deze haren zelve veel langer zijn. Dat
er een van de drie eindstekels ontbreekt, komt bij

213

dezen vorm niet zoo zeldzaam voor als bij de ware G.
locusta onzer kusten.
Laatste paar uropoden. (PI. X. fig. 11' en 11'") Lengte
bij mannetjes en wijfjes ongeveer dezelfde , ongeveer
gelijk drie maal de lengte van het telson. De naar
binnen gekeerde tak is korter dan de naar buiten ge-
keerde, de lengte van den eersten verhoudt zich tot
die van den anderen in den regel als twee tot drie.
Het komt echter ook voor, dat het verschil in lengte
geringer is. De vorm van den naar binnen gekeerden
tak, die bij de ware G. locusta-exemplaren uitgerekt
lancetvormig en spits eindigend is , is bij deze variëteit
gewoonlijk meer overal even breed , dus niet zoo ver-
breed in het midden en niet in een spits uitloopend.
Dit laatste kenmerk is trouwens bij de mannetjes
beter waar te nemen dan bij de wijfjes. Voor de be-
haring geldt hetzelfde als voor rug en telson : het aan-
tal haren neemt toe , hun lengte wordt aanzienlijker
en daarentegen neemt het aantal stekels af. Van de
zes paar stekels , die bij G. locusta langs den buiten-
rand der buitenste slip zijn ingeplant, treft men er
in den regel slechts vier paar aan — enkele keeren
is ook een vijfde paar althans gedeeltelijk ontwikkeld.
Al de haren zijn lang en duidelijk bevederd. Overigens
komen zoo vele kleine verschillen voor, dat ik mij ont-
slagen kan rekenen van den taak , die nader aan te
duiden.
Roode vlekjes op de voorste segmenten van het pleon
en dikwijls ook op de voorste segmenten van het lichaam ,
als bij G. locusta. De naar achteren gekeerde hoeken van
de zijplaten der eerste drie achterlijfssegmenten zijn spits
en toegespitst als bij G. locusta — de laatste misschien
minder uitgerekt toegespitst dan gewoonlijk bij G. locusta
het geval is.

Deze vorm is zeer algemeen op het Haringvliet, het Hol-

214

landsch Diep beneden en boven de brug aan den Moerdijk
en de Nieuwe Merwede. Het zoutgehalte van het water is
op de drie niet verschillende namen aangeduide gedeelten
van dezelfde rivier wel eenigermate verschillend : de hoogste
stand van den areometer op het Haringvliet, dien ik waar-
nam, was 1.007 bij een temperatuur van 6° C. Gewoonlijk
echter is het zoutgehalte aldaar niet zoo groot: 1.0024 a
1.0035; op het Hollandsen Diep op de hoogte van Willem-
stad wees de areometer 1.000 a 1.0008, op de Nieuwe
Merwede op de hoogte van de Ottersluis varieerde de areo-
meter tusschen 1.000 en 1.0004 a 1.0005. Hooger op de
rivier heb ik de dieren niet waargenomen — of juister mij
heeft de gelegenheid ontbroken mij te overtuigen of derge-
lijke dieren hooger op de rivier ook voorkwamen. Waar-
schijnlijk is dit het geval en het zou zeker belangrijk zijn
na te gaan, of de daar voorkomende met de exemplaren
van het Hollandsch Diep overeenstemden of reeds meer tot
de volgende variëteit naderden. De diepte, op welke deze
dieren op het Hollandsch Diep vooral voorkomen, varieert
tusschen 4 en 7 vadem.
B. Gammarus locusta , Linn. Spec. Varietas J3.=Gammarus
pulex, Fabr. Auct. (PI. X. fig. 12 en 12'). Nadat ik den
bovenbehandelden vorm van G. locusta heb leeren kennen ,
komt het mij geheel onlogisch voor de gewone Gammarus
uit het zoete water onzer beken en rivieren langer als een
afzonderlijke soort te beschouwen. Spence Bate en Westwood
hebben reeds de moeielijkheid gevoeld de twee soorten G.
locusta en pulex van elkander te scheiden: de laatste (vol-
gens hen) »bears so near a resemblance to G. locusta in
everything except colour and habitat, that it requires the
closest observation to distinguish the two species." Het is
noodzakelijk hier de diagnosen, die zij voor deze twee soorten
hebben opgesteld , nauwkeurig te vergelijken ; ik begin dus
met die hier nog eens aftedrukken.

Gammarus locusta. Eyes reniform. Superior anteunae longcr than

215

the inferior. Posterior pair of pleopoda having the rami subequal.
A red spot on the second , third and fourth segments of the
body , on the coxae of the last three pairs of pereiopoda and
on the three anterior segments of the pleon, each of which has
the postero-inferior angle produced to a point.
Gammarus pulex. Very much like G. locusta. A few slender cilia
mixed with the spines on the dorsal surface of the fourth and
fifth segments of the pleon. Eyes reniform, formed of minute
black dots. Secondary appendage of the superior antennae
slender, rather short, 3 — 4 jointed. Posterior pair of pleopoda
much longer than the preceding pair; having the rami subequal ,
subfoliaceous and with the margin ciliated. Upper antennae
rather longer than the inferior; peduncle of the inferior much
longer than that of the superior.

Wanneer men nu bedenkt, dat ook bij G. locusta haren
tusschen de stekels op de drie laatste achterlijfssegmenten
zijn ingeplant, dat ook bij G. pulex roode vlekjes voorko-
men b. v. op de zijplaten der drie voorste achterlijfssegmenten,
dat ook bij G. pulex de beneden-achterhoek der zijplaten
van de drie voorste achterlijfssegmenten spits eidigt; einde-
lijk , dat ook bij G. locusta de steel der onderste sprieten
veel langer is dan die der bovenste, dan verliezen de boven
afgedrukte diagnosen veel van hunne beteekenis. Niet veel
beter zijn de diagnosen van Axel Boeck tegen een nauwge-
zette vergelijking bestand ; zij luiden als volgt :

Gammarus locusta, Linné. Oculi magni reniformes. Angulus inferior
posticus segmenti postabdominis 2^ et 3*» in spinam produc-
tus. Dorsuin segmenti postabdominis 4*i -6tJ tribus processibus
instructum; processu 4*i medio spinis duabus crassis armato;
processibus lateralibus spinis quaternis armatis; processu medio
segmenti 5*i et 6ti spinis binis et setis nonnullis instructo;
processibus lateralibus segmenti 5ti spinas quinas , segmenti 6ti
binas gerentibus. Flagellum appendiculare 5 — 9 articulatum.
Pedes saltatorii ultimi paris aut ramis longitudine subaequalibus
aut ramo interiore quarta parte breviore quam exteriore.

Gammarus pulex, Pennant. Oculi parvi ovales. Angulus inferior
posticus segmenti postabdominis lmi rotundatus, 2di et 3lii acutus.
Segmentum postabdominis 4tum processu destitutum sed in utro-

216

que latere medii dotsi spinis duabus instructum ; segtnentum
5tum in medio dente et in utroque latere una spina armatuni;
segmentum ultimum spinas duas gerens. Antennae superiores
üagello appendiculari perbrevi. Pedes saltatorii ultimi paris
rarnis elongatis, angustis; ramo exteriore tertia parte longiore
quarn interiore et in margine setis multis plnmosis instructo.
Volgens deze diagnosen bestaat het verschil voornamelijk
in den vorm der oogen , in de bewapening van het midden
van den rug der drie laatste achterlijfssegmenten, in het
aantal leden en de lengte van de bijzweep van de voorste
sprieten en in de lengte- verhouding der twee takken van de
laatste uropoden. In die kenmerken komt ook werkelijk ver-
schil voor — ofschoon het niet zoo groot is, als men uit
deze diagnosen zou afleiden : in al die kenmerken staat echter
de brakwater-vorm zoo volkomen tusschen den zee- en zoet-
watervorm in , dat men óf moet aannemen met drie ver-
schillende soorten te doen te hebben, óf met één soort, die
zich aan een andere omgeving heeft aangepast , daar een
variëteit heeft gevormd , welke variëteit zich op haar beurt
gewijzigd heeft, toen ook zij zich langzamerhand uit de om-
geving, waaraan zij zich had aangepast, naar een andere
verplaatste.

De juistheid mijner opvatting zal blijken uit een verge-
lijking der beschrijvingen. Ook voor den zoetwatervorm be-
paal ik mij bij dezelfde kenmerken , die ik voor den zee-
ën den brakwatervorm besprak. Aangezien er echter ook
tusschen exemplaren Tan verschillende vindplaatsen kleinere
of grootere verschillen aan te toonen vallen , deel ik hier
nog mede , dat mijn beschrijving meer in 't bijzonder be-
trekking heeft op exemplaren in het begin van April genomen
uit een beek (de Zwaanspreng) midden op de Veluwe.
Sprieten. Voorste sprieten aanzienlijk slanker en ook langer
dan achterste. Aantal leden van de voorste sprieten bij
verschillende mannelijke exemplaren 37, 33, 29, 26, de
bijzweep dier zelfde exemplaren telt resp. 5, 5, 4, 4
leden ; de zweep der achterste sprieten is uitgerekt

217

kegelvormig en telt bij diezelfde mannetjes resp. 14,
14, 13, 13 leden; het aantal calceoli was 9, 8, 8, 7.
De wijfjes hebben in de voorste sprieten hoogstens 30
leden , hun bijzweep telt 4 of 5 leden; de achterste sprie-
ten hebben evenals bij de mannetjes 12 a 14 leden in
de zweep, doch missen calceoli. Het eerste lid der
achterste sprieten is van aanzienlijke afmeting en puilt
duidelijk uit.

Oogen. Langrond, onduidelijk niervormig. Niet of even
tweemaal langer dan breed. De lengte is van drie tot
drie en een half maal begrepen in de hoogte van den kop.

Naar voren gerichte zijhoek van den kop (PI. X. fig. 12)
afgerond of zeer onduidelijk hoekig; het bij G. locusta
aanwezige deukje onder dien hoek is nog even zicht-
baar. Het op dien hoek volgende gedeelte van den
voorrand van den kop loopt recht, rechthoekig (ver-
tikaal) op de lengte as van het .lichaam en gaat met
een afgeronden hoek over in de sterk gekromde bocht,
die om de uitpuiling van het eerste lid der achterste
sprieten loopt.

Stekels op de drie laatste achterlijfssegmenten. (PI. X. fig. 12').
Deze zijn over 't algemeen zwak en weinig talrijk; de
daar naast ingeplante haren daarentegen zijn in den regel
sterker ontwikkeld dan bij G. locusta. De rangschikking
is overigens in hoofdzaak dezelfde, als bij deze soort en
bij de boven beschreven variëteit. Op het op twee na
laatste segment heeft men in den regel in het midden
twee en aan beide zijden ook twee stekels. De twee mid-
denstekels zijn óf vlak naast elkander, óf op een kleinen
of iets grooteren afstand van elkander ingeplant. A.an
beide zijden vindt men in den regel twee, soms één
stekel. Op het voorlaatste segment staan de twee mid-
denstekels vlak naast elkander, zijstekels zijn er aan
beide zijden twee, in een enkel geval drie. Op het
laatste segment ontbreken de middenstekels in den regel ;

218

de zijstekels zijn daarentegen in den regel vrij krachtig
ontwikkeld en aanwezig ten getale van twee of drie.

Het telson vertoont een dergelijke reductie van het aantal
stekels, als de rugzijde der drie laatste achterlijfsseg-
menten. Van de drie eindstekels is er in den regel
maar één meer over en ook de zij stekels ontbreken
gewoonlijk. Daarentegen treft men op het oppervlak ,
tamelijk onregelmatig in hunne verspreiding, kleinere
en grootere haren aan en kunnen deze op hun beurt
weer door een stekel vervangen zijn : voor de plaatsing
der stekels — in die enkele gevallen waarin zij voor-
komen — gelden daarom niet dezelfde regels meer , die
wij voor den oorspronkelijken vorm konden vaststellen.
De vorm van elke slip van het telson is ongeveer als
bij Var. A : de lengte is tweemaal de breedte.

Het laatste paar uropoden is vooral bij de mannetjes flink
lang : bijna vier maal zoo lang als het telson. Ook hier
is in den regel de lengteverhouding van de twee tak-
ken van dat pootpaar als 2 en 3. De buitenrand van
de langste slip draagt in den regel slechts twee paar
sterkere stekels, ongeveer op | en op f van de lengte
van dien rand van het begin af gerekend. Soms bedraagt
het aantal paren sterkere stekels niet 2 , maar 3 of 4
paar , soms staan zij niet op zoo gelijke afstanden van
elkander langs 'den raud van die slip enz. Evenals de
kortere slip zijn beide kanten met talrijke en lange meer
of minder duidelijk gevederde haren bezet. De kortere
slip draagt behalve die haren aan den buitenrand een
enkelen langeren en een korteren stekel, aan den bin-
nenrand gewoonlijk geen stekels. Het uiteinde van die
slip is met twee stekels bezet. De vorm van de kortere
slip is ook elliptisch ; zij is echter van boven niet zoo
breed , van onderen niet zoo spits , als diezelfde slip
is bij de ware G. locusta onzer kusten.

Roode vlekjes op de voorste segmenten van het pleon

219

komen soms voor, soms ontbreken zij. Bij den vorm van
de Zwaanspreng zijn zij zeer duidelijk ontwikkeld. De naar
achteren gekeerde hoek van de zijplaat van het eerste achter-
lijfssegment is evenals bij Varietas A. van een rudimentair
puntig uitsteeksel voorzien ; zelden „afgerond" zooals Boeck
beweert. Specifiek verschil tusschen den vorm dier platen
bij deze variëteit en bij de in zee levende G. locusta be-
staat er niet.

Behalve van de Zwaanspreng kon ik ook exemplaren onder-
zoeken uit slooten in den omtrek van Leiden ; uit het Leid-
sche duinwater (daarin gerakend telkens als er aan de zand-
filters wat hapert) en uit den Amstel.
88. C. Gammarus locusta, Linn. spec. Varietas C. (PI. X. fig.
13 en 13'). Ritzema Bos verzamelde in 1871, 72 en 73
Gammariden in een sloot met bijkans geheel zoet water bij
Warffum. Hij meende hierin exemplaren van G. marinus ,
Leach te zien, een meening, die ik echter niet kan deelen.
Van de exemplaren door hem verzameld bevinden er zich
in de collectie der Ned. Dierk. Vereeniging. Ik heb het
belangrijk genoeg geacht deze aan een eenigszins nauw-
keurig onderzoek te onderwerpen. Nu bleek in de eerste
plaats , dat het in 't algemeen gesproken een G. locusta en
niet een G. marinus was; in de tweede plaats, dat deze
vorm van den in zee levenden vorm in verschillende op-
zichten afweek. Het lag ook nu weer voor de hand deze
afwijkingen op rekening te stellen van de veranderde om-
standigheden , waarin deze vorm leeft : het is een brakwater-
dier. Wat er mij nu in 't bijzonder in aantrok, was, dat
mij door dezen vorm met dien van het Hollandsch Diep
te vergelijken de gelegenheid geopend werd na te gaan, of
op verschillende plaatsen onder analoge wijziging van levens-
omstandigheden steeds dezelfde variëteit ontstaat, dan wél
of er ook tusschen beide op die wijze ontstane variëteiten
verschillen zouden voortkomen. Voor de vermeerdering onzer
kennis van het ontstaan der soorten , is het zeker geen on-

220

belangrijke bijdrage »iets" te weten te komen omtrent het
ontstaan van variëteiten !

De brakwatervorm uit den omtrek van Warffum is niet
dezelfde als die van het Hollandsen Diep. Aangezien echter
het door mij onderzochte aantal exemplaren gering was,
geef ik geen uitvoerige beschrijving van al de kenmerken
maar bepaal ik mij bij het aanduiden der verschillen.
Sprieten. Voorste iets langer dan achterste. Bij mannelijke
exemplaren telde de zweep 25 a 27, de bijzweep 5 a 6
leden. Achterste sprieten dierzelfde exemplaren bezitten
een zweep van 1 2 leden , waarvan de 8 onderste cal-
ceoli dragen. Onderste lid van den steel dier sprieten
breed, maar weinig uitpuilend. (PI. X. fig. 13).
Oogen. Uitgerekt niervormig. De lengte is 21/3 maal be-
grepen in de hoogte van den kop. De breedte is bijna
3 maal in de lengte begrepen.
Stekels op de laatste achterlijfssegmenten. (PI. X. fig. 13').
In alle door mij onderzochte exemplaren bevinden zich
op het midden van den rug twee en aan weerskanten
drie stekels op elk der drie laatste achterlijfssegmenten,
met dien verstande dat van die drie zijdelingsche soms
maar twee duidelijk ontwikkeld zijn. Elk der stekels
is vergezeld van eenige haren ; die in het midden der
segmenten zijn ingeplant staan steeds op eenigen af-
stand van elkander.
Telson. De vorm der slippen is geheel als bij de twee
andere variëteiten. De bewapening is zeer eigenaardig ,
laat zich echter even als bij de andere variëteiten uit-
stekend goed van die bij den in zee levenden vorm
afleiden. Op ruim | van de lengte, gerekend van het
voorste uiteinde , zitten aan den buitenrand twee stekels
ingeplant. De voor G. locusta typische op een afstand
gelijk -[al van de lengte van het achterste uiteinde
ingeplante stekel heeft zich verplaatst: het vrije uiteinde
van het telson draagt niet drie maar vier ontwikkelde

221

stekels. Daar tusschen talrijke lange en bevederde haren .
Bij de drie door mij onderzochte van de vijf aanwezige
exemplaren viel het verschijnsel van het voorkomen
van vier eindstekels te constateeren.
Laatste paar uropoden. Lengte verhouding der twee slip-
pen als bij G. locusta Var. A. Ook de vorm en de be-
wapening vertoont met die variëteit groote overeen-
stemming. Het aantal stekelparen aan den buitenrand
van de langste slip bedraagt vier , in een enkel geval vijf.
89. Melita obtusata, Montagu spec. Werd in 1877 voor het eerst
nabij de Nederlandsche kust waargenomen (zie: Hoek, Car-
cinologisches 1. c. bl. 140) en werd sedert dat jaar telkens
verzameld: op een diepte van 10 of meer vadem is deze
soort door de geheele Noordzee gemeen.

1877. Noordzee ten Noorden van Terschelling. 16 Vm.

talrijk.
1882. » voor de Roompot. 10 Vm. 1 ex.

1884. » uabij Margate. 10 Vm. enkele ex.

1885. » benoorden Borkummer Vuurschip. 15 Vm.
• 1 ex.

» » nabij Borkum rif. 10 — 12 Vm. enkele ex.

1886. » ten N. W. van het licht van Eyerland.

13 Vm. zeer talrijk. Op Asteracanthion
rubens.
» » ten N. W. van het Terschellinger Vuur-

schip. 15 Vm. talrijk.

1887. » vier geogr. mijlen van de kust, dwars

van Egmond. 14 Vm. 2 ex.
» » ten Z. W. van de Uiterton v. h. Schulpen-

gat. 13 Vm. 8 ex.

» » drie geogr. mijlen van de kust. IJmuiden

Z.O. 12 Vm. 5 ex.

De typische vorm van deze soort, zooals ze dus door

Montagu het eerst beschreven werd, draagt in het midden

van den rug een tand aan het eind van het 2de en 3de seg-

222

ment van het pleon. Volgens Norman (Last Report on dred-
ging among the Shetland isles , 1868. p. 284) is dit het
geval bij het mannetje en is deze vorm uiterst zeldzaam ;
hij zelf kreeg slechts eens een dergelijk ex. in handen en
ook Metzger (Nordseefahrt der Pommerania. Crustacea et
Mollusca, 1875. S. 281) verkreeg slechts eens een ex. van
den typischen mannelijken vorm. Van dezen typischen vorm
verkreeg ik een mannentje in 1885 nabij het Borkum rif
en een vrouwtje in 1887 , 4 greogr. mijlen van de Hollan-
sche kust. Is het bekend, dat er ook wijfjes voorkomen,
die deze » typische" eigenaardigheid vertoonen?

90. Melita palmata, Montagu spec. Deze soort wordt hier voor

het eerst voor de vaderlandsche fauna vermeld. Ik verza-
melde er gedurende den zomer van 1884 exemplaren van
in de binnenhaven van Vlissingen en in het kanaal van
Vlissingen naar Middelburg. Ik vond ze zoowel op het Corps
mort [Korrimoor] in genoemde haven als op het hout der
schoeiingen, palen enz. Het dier houdt zich steeds nabij het
oppervlak van het water op. Op pi. X komt (fig. 14) een
afbeelding voor van den propodos van den eersten borst-
poot van een mannetje dezer soort. Wel vindt men n. 1. bij
verschillende schrijvers afbeeldingen en beschrijvingen van
hetzelfde lid van den tweeden poot ; nergens vond ik echter
vermeld , dat bij het mannetje ook de eerste poot een van
dien van het wijfje afwijkenden vorm vertoonde : boven de
inplanting van den zeer weinig ontwikkelden klauw bevindt
zich een uitgroeiing , die als een soort kap over de inplan-
tingsplaats van den klauw uitsteekt. Het geheele pootje is
zwak en weinig ontwikkeld , als 't ware buiten gebruik ge-
steld door den zoo geweldig ontwikkelden poot van het
tweede paar.

91. Cheirocratus brevicornis , Hoek. Van deze door mij in 1878

beschreven soort , werden later geen andere ex. door mij
verzameld. Zooals ik reeds vroeger bekend gemaakt heb,
(Carcinologisches. Tijdsch. N. Dierk. Vereen. IV. 1879. bl.

223

144) vond ik talrijke ex. dezer soort in den inhoud eener
dreg, met welke in de Reepel niet ver van Terschelling (in
de Zuiderzee dus) gevischt was.

Sedert werd deze soort o. a. door Henri Blanc in de Kieler
Bocht op een diepte van 14 meter verzameld.

92. Niphargus aquüex, Schiödte. Reeds Herklots trof deze soort

aan in putten te Leiden. (Zie bij Sp. Bate en Westw. 1. c.
bl. 318). Later verzamelde C. Ritsema Cz. exemplaren dier
zelfde soort eveneens in een put te Leiden. Daar ter plaatse
verkreeg hij in 1879 een zeer groot ex. , dat met welwater
opgepompt was.

ÏO Ampeliscidae.

93. Ampelisca spinipes , Boeck. (Plaat IX. fig. 6/ — 6n). De door

mij in 1879 als A. aequicornis bestemde exemplaren van
een Ampelisca-soort , die ten noorden van Terschelling in
1877 gevangen waren, blijken bij nader onderzoek niet tot
deze soort maar tot A. spinipes te behooren. Teuzij men
over een zeer rijk materiaal beschikt en men dus in de ge-
legenheid is de soorten onderling te vergelijken , is het uiterst
moeielijk de tot het geslacht Ampelisca behoorende species
van elkander te onderscheiden. In hoofdzaak stemden de in
77 verzamelde ex. ook met de beschrijving van A. aequicor-
nis overeen , in de lengte der leden van den steel der sprie-
ten van het eerste paar weken zij echter daar van af: bij
aequicornis moet het derde lid van den steel nauwlijks meer
dan \ der lengte van het tweede lid hebben , terwijl bij de
boven Terschelling verzamelde exemplaren die lengte nog geen
4 van de lengte van het tweede lid bedraagt. Ik had door
tusschenkomst van den Heer Robertson te Millport gelegen-
heid gehad ware exemplaren van A. aequicornis te leeren
kennen en nam daarom op nieuw het bestemmen der in
'77 gevangen exemplaren ter hand.

Dat het nu A. spinipes-exemplaren zijn behoeft geen
nader betoog, als men de figuren 6/ — n op PI. IX verge-

224

lijkt met de beschrijving dezer soort. Vooral het kenmerk,
waaraan deze soort haar naam ontleent is — zooals figuur
6m aantoont — goed te onderscheiden : het voorkomen van
talrijke langere en kortere stevige stekels langs de geheele
lengte van het 4de en 5de lid van de pooten van het 5de
en 6de paar.

Zooals ik reeds in '79 mededeelde zijn de exemplaren beide
wijfjes. Hun lengte is aanzienlijk geringer dan dit volgens
Boeck bij de exemplaren der Noorweegsche kust het geval
is : Boeck geeft voor de lengte 30 m. m. op , terwijl het
grootste der door mij onderzochte exemplaren slechts 12 m. m.
lengte heeft.

Tot nog toe werd A. spinipes nooit als in de Noordzee
ten noorden der eilandenreeks voorkomend vermeld; wél
dat zij zuidelijker voorkomt n. 1. in den omtrek van Croisic
aan de zuid- west kust van Bretagne, waar Chevreux en de
Guerne ze beiden verzamelden.

94. Ampelisca laevigata, Lilljeb. Ongeveer op 3 geogr. mijlen ten

N. van het Terschellinger vuurschip werd op 21 Aug. '86.
op een diepte van 20 vaam een enkel ex. van een Amphi-
pode van deze soort gedregd. Het dier is vrij algemeen in
de z. g. Duitsche Bocht en komt daar volgens Metzger op
zandige en slikkig-zandige gronden van Texel tot Blaa-
vandshuk overal voor.

11. Photidae.

95. Microprotopus maculatus , Norman (Orthopalame Terschellingii ,

Hoek, Carcinologisches 1. c. S. 123. Taf. IX. fig. 4—7.)

Sedert ik in 1878 deze soort verzamelde (Noordzee nabij
Terschelling) gelukte het mij nog meerdere malen er ex.
van machtig te worden en wel in 1882 in den mond van
den Roompot op een diepte van ongeveer 15 voet en in 1887
in de Noordzee, 3 en 4 geograph. mijlen uit den wal op
een diepte van 12 en 14 vaam resp. Op laatstgenoemde
plaats werd zij tegelijk verzameld met Atylus Swammerdamii ,
Melita obtusata en Iphimedia obesa. Eveneens werden een

225

veertigtal ex. gedregd op 13 vaam water in de Noordzee
ten Z. W. van de Uiterton van het Schulpengat. Hier werd
deze soort aangetroffen in gezelschap van Atylus Swammer-
daramii en van Metopa rubrovittata. Ook op Texelstroom
werden kleine ex. dezer soort gevangen, toen ik daar ge-
durende den zomer van 1887 met het pelagische net even
boven den bodem op een diepte van 13 vaam vischte. (1887.
N°. 2 & 5) In 1879 gaf ik een beschrijving van deze soort,
als behoorde zij tot een nog onbekend geslacht uit de familie
der Podoceridae, in het licht. Eerst nadat ik met het geslacht
Microdeutopus uit de na verwante familie der Microdeuto-
pidae kennis gemaakt had , waartoe het voorkomen eener
soort van dit geslacht op de Oosterschelde de gelegenheid
opende, bleek mij de nog grootere overeenstemming van
het dier in quaestie met dit geslacht , dat door Boeck tot
dezelfde familie der Photidae gerekend wordt. Het mag
echter niet uit het oog verloren worden , dat de verschillen
tusschen de twee families der Photidae en Podoceridae lang
niet zoo groot zijn, als men uit een optelling van de
vele verschilpunten in den bouw der monddeelen , zooals
Boeck die mededeelt, zou willen afleiden. Dat er omgekeerd
wel degelijk overeenstemming bestaat , blijkt b. v. uit het
voorkomen van basos-klieren in de borstpooten bij beide fa-
milies, in het bezit van tamelijk plompe voelers van het
tweede paar, wier zweep kort is en slechts uit weinig
leden bestaat. Het voorkomen van (het is waar , zeer kleine)
haakjes aan het telson bij Microprotopus , wat door Norman
in zijn beschrijving niet vermeld is, duidt bovendien op
verwantschap tusschen dit geslacht en sommige der Podo-
ceridae. Bij de jongere mannelijke ex. is de onderrand van
de hand (de palm) nabij de inplanting van den klauw van
een grooteren stompen knobbel voorzien en zit de tand ,
die bij het volwassen ex. hoog op nabij de inplanting van
den klauw geplaatst is, ongeveer in het midden van den
onderrand.

15

226

13. Microdeutopidae.

96. Microdeutopus gryllotalpa , Costa, Werd in de lijst van Schaal-

dieren van de Oosterschelde, die in 1884 in het Oester-rapport
werd opgenomen, voor het eerst voor de vaderlandsche fauna
vermeld. Het dier is echter volstrekt niet zeldzaam voor
onze kust. Behalve op oesterschelpen op de Oosterschelde
en even buiten den Roompot vond ik het eveneens op
het Corps mort (den Korrimoor) voor de lste binnenhaven
te Vlissingen , op oesters in het kanaal van Walcheren en
(Aug. 87) in den Balg tot nabij ingang van het Amsteldiep.

Ik ben niet in de gelegenheid geweest het dier te ver-
gelijken met de beschrijving van Costa (Rend. d. Real. Acad.
di Sci. di Napoli. 1858. p. 178). Ik heb mij alleen kunnen
overtuigen , dat het deze Amphipode is , die door Boeck en
later door Blanc voor M. gryllotalpa gehouden is. Ik ben
het volkomen eens met Norman , die de M. gryllotalpa van
Sp. Bate en Westwood beschouwt als overeen te stemmen met
de M. anomalus , Rathke spec.

Het gemakkelijkst herkent men de M. gryllotalpa aan den
eigenaardigen vorm der handen van de borstpooten van het
eerste paar: het carpale lid met de drie a vier tanden en
den propodos met de twee sterk ontwikkelde knobbels.

97. Aora gracilis, Sp. Bate. Van deze, eigenlijk niet tot onze

Fauna behoorende , soort werden zes exemplaren verzameld
bij de zwart en wit gestreepte ton [Longnose] bij Margate
op een diepte van 10 Vaam. De bodem bestond uit grof
zand met steenen en krijtbonken.

98. Gammaropsis erytrophthalmus , Lilljeb. PI. IX. fig. 4 k. In

1884 dregde ik een enkel Ex. dezer soort bij de zwart en
wit gestreepte ton (Longnose) nabij Margate , op een diepte
van circa 10 Vaam. Volgens G. O. Sars is het door Boeck
onder dezen naam beschreven dier een naverwante, maar
verschillende soort, voor welke Sars den naam G. melanops
voorstelt. Dat de nabij Margate verzamelde Amphipode wer-
kelijk de G. erythrophthalmus van Lilljeborg is , blijkt uit

227

de lange bijzweep (6 leedjes en een klein leedje) van de
voorste sprieten , uit de afgeronde zijlobben van den kop ,
uit de roodachtig gekleurde oogen , uit den vorm der handen
(zie PI. IX. fig. 4 k.) uit de naar achteren gekeerde afgeronde
hoeken van het derde achterlijfssegment.

Het geslacht Garnmaropsis behoort tot dezelfde Familie
tot welke de geslachten Microdeutopus, Aora en eenige andere
behooren. Ook aan Garnmaropsis neemt men gemakkelijk de
verwantschap tot de Podoceriden waar : zij blijkt uit de sterk
ontwikkelde basos-klieren bij de pooten van het 3de en 4de
paar , uit zeer kleine haakjes aan het telson en in 't algemeen
uit het geheele voorkomen, de goed ontwikkelde sprieten enz.
van het dier.

Garnmaropsis erythrophthalmus komt op verschillende pun-
ten rond de Engelsche kust voor en werd aan de Pransche
kust aan de noordzijde van Bretagne verzameld.
99. Podoceropsis excavata, Sp. Bate spec. Plaat IX. fig. 5, 5&,
5r. In Juli 85 werden op de Noordzee tusschen Borkum en
het Borkummer Vuurschip , op een afstand van twee geo-
graphische mijlen van den vuurtoren van Borkum , op een
diepte van 12 vademen, twee exemplaren dezer soort gedregd.
Ook Metzger nam het dier reeds nabij de Oostfriesche kust
waar — overigens is het voornamelijk voor de kusten van
Shetland, Northumberland , Norfolk, de Clyde enz. bekend;
de Guerne vermeldt het dier voor de omstreken van Duin-
kerken. Op laatstgenoemde plaats komt volgens denzelfden
auteur ook P. rimapalmata, Bate voor. Bij Robertson vind
ik meegedeeld, dat »this species (P. excavata) is now consi-
dered to be only a variety of P. rimapalmata", een bewering,
die zeer goed juist kan zijn, maar die ik niet kan onder-
schrijven, zoolang ik niet in de gelegenheid ben geweest ook
P. rimapalmata te onderzoeken.

P. excavata onderscheidt zich van de andere soorten van
het geslacht Podoceropsis (Naenia , Sp. Bate) door den vorm
van de hand van de pooten van het tweede paar. Van die

228

hand geef ik een afbeelding op PI. IX in fig. 5&. Het is
echter de hand van een vrouwelijk exemplaar: vermoedelijk
is die der mannetjes grooter en verschillend van vorm.

Het geslacht Podoceropsis is zeer naverwant aan Micro-
deutopus, Gammaropsis enz. Evenals bij het laatsgenoemde
geslacht treffen wij kleine haakjes aan het telson aan (PI. IX.
fig. 5r), terwijl ook de sprieten van die verwantschap blijken
geven (PI. IX. fig. 5). Sp. Bate rangschikte zijn geslacht
Naenia dan ook onder de Podoceriden, terwijl Boeck de
bovengenoemde geslachten met Aora, Protomedeia, Autonoë
en Microprotopus als subfamilie der Photidae onmiddelijk aan
• de familie der Podoceridae vooraf laat gaan.

13. Podoceridae.

100. Podocerus falcatus , Montagu. Deze soort, die ik in mijn
» Carcinologisches" getiteld opstel reeds aan een uitvoerige
bespreking onderwierp (1879), komt algemeen en steeds in
grooten getale voor op de in onze zeegaten geplaatste ton-
nen. De eerste, die ik er van verzamelde, trof ik aan op
tonnen, die nabij Terschelling uit het water genomen wa-
ren ; later vond ik het dier ook te Westkapelle en op het
Corps mort in de binnenhaven van Vlissingen. Hubrecht
(1880) vond er vele van op een ton, die nabij Petten ge-
plaatst was geweest en slechts 9 maanden dienst had gedaan.
Bij laag water verzamelde ik er in '86 exemplaren van aan
een der hoofden van den Helder. Exemplaren van verschil-
lende sexe en leeftijd vertoonen aanzienlijke verschillen ;
het gevolg daarvan is geweest, dat die vormen onder ver-
schillende namen beschreven zijn : o. a. vrouwelijke exem-
plaren onder dien van Podocerus pelagicus, Leach. Zulke
vrouwelijke exemplaren ontving Ritzema Bos in 1874 uit
Middelburg.

G. O. Sars beschreef in 1882 kleinere Podocerus-exem-
plaren als Podocerus minutus ; het is volgens hem een vorm,
die met P. falcatus groote overeenstemming vertoont. Ook
Chevreux (1887) beweert deze nieuwe soort aan de Fransche

229

kust te hebben waargenomen. Zij bewoont diepere gedeelten
van de zee niet verre van de kust (20 — 30 vadem volgens
Sars, 80 — 100 meter volgens Chevreux), terwijl P. falcatus
als een ware litorale vorm dient beschouwd te worden. Ook
P. ocius, Sp. Bate schijnt weinig van P. falcatus te ver-
schillen. Al de nabij onze kusten verzamelde exemplaren
behooren ongetwijfeld tot P. falcatus.
101. Cerapus difformis , Milne Edwards. In 1878 ving ik drie
exemplaren dezer soort in de Reepel, niet ver van Terschel-
ling (Zuiderzee) ; sedert dien tijd heb ik deze soort bij her-
haling weer aangetroffen, n.1. in 1887, toen ik even boven
den bodem met het pelagische net visschende op Texel-
stroom langs Schanswaard op een diepte van 13 vaam een
vrouwelijk exemplaar dezer zelfde soort bemachtigde; op
dezelfde wijze visschende ving ik er zeven kleinere exem-
plaren van op de hoogte van het baken aan den kant van
den Zuidwal op een diepte van 8 voet. Vrij algemeen is
deze soort vervolgens aan de hoofden van den Helderschen
zeedijk, waar men ze vooral goed bij zeer laag water kan
meester worden. Ook Max Weber verzamelde daar talrijke
exemplaren. De kleinere exemplaren verschillen wat den vorm
der handen betreft niet onbelangrijk van de grootere , en
zoo meende ik aanvankelijk met representanten van ver-
schillende soorten van dit geslacht te doen te hebben: de
volwassen mannetjes hebben , wat die deelen betreft , veel
overeenkomst met C. longimanus, Boeck, de kleinere man-
netjes daarentegen naderen meer tot den C. abditus , Tem-
pleton-vorm. Geleerd door de ondervinding bij de studie der
P. falcatus-soorten opgedaan , ben ik zeer skeptisch geworden
omtrent het goed recht van verschillende soorten , die alleen
verschillen in den vorm der handen van het tweede poot-
paar bij de mannetjes. S. J. Sinith trekt het bestaan van
den C. Hunteri, Boeck in twijfel — ik vermoed, dat voort-
gezet onderzoek er toe leiden zal nog een of meer soorten
van dit geslacht op te ruimen.

230

14. Oorophidae.

102. Corophium grossipes, Linn. spec. = C. longicorne, Latreille.
Ritzema Bos verzamelde deze soort in 1871 aan het strand
van Rottum, Schiermonnikoog, Ameland, Terschelling en
Texel. Bovendien in 1873 te Warffum in het polderkanaal
en de aangrenzende sloot op den Noordpolder , dus in brak
water. Zij was echter reeds lang voor hem door Pallas in
stilstaande wateren bij Leiden en door Snellen van Vollen-
hoven in slijk en in brak water veelvuldig aan de sluizen
bij Zwanenburg tusschen Haarlem en Amsterdam , gelijk
mede op Texel aan den Zuiderzeekant, waargenomen.
Maitland trof haar aan onder steenen aan den voet van den
Camper veerto ren te Zierikzee en bij het huis Zeeburg nabij
Amsterdam in brak water. Ik zelf verzamelde het dier (1882)
op de Oosterschelde ongeveer op de hoogte van den Plompen
Toren van Koudekerke, in 1884 in de binnenhaven van
Vlissingen , in 1885 op 10 vaam water beoosten Eemshorn
in N. W. richting van de Witte Ton O. 1 la naar de Zwarte
Ton O. 18. Op laatstgenoemde plaats was deze soort zeer
algemeen. Bovendien ving ik er in de Zuiderzee gedurende
den zomer van 1888 vele exemplaren van met het pelagi-
sche net en wel o. a. nabij den vuurtoren van Marken,
dwars van Naarden , dwars van Harderwijk , dwars van
Elburg 4000 meter uit den wal (areometer 1.003) enz. enz.

103. Corophium crassicorne, Bruzel. Is een der gemeenste Amphi-
poden van onze kusten. Bij gelegenheid van het Limnoria-
onderzoek kwam zij bijna bij het bezichtigen van elk stuk
hout, aan welk gedeelte onzer kust ook geplaatst, in mijne
handen. Zij komt op de Ooster- zoowel als de Westerschelde
voor (Bergen op Zoom , Tholen , Wemeldinge , Zierikzee ,
Vlissingen , Middelburg , Veere) , te Helder zoowel als te
Harlingen , te IJmuideu als aan den mond van den Nieuwen
Waterweg. In het zuidelijk gedeelte der Zuiderzee trof ik
ze alleen aan in een stuk half verteerd hout van een
perkoenpaaltje te Drk.

231

15. Cbteluridae.

104. Chelura terebrans , Philippi. In Mei '87 trof de heer Visser,
opzichter van den Waterstaat te Harlingen, op een in het
noordelijk deel van de Zuiderzee niet verre van Harlingen
drijvend stuk hout, dat van een wrak afkomstig was, een
diertje aan , dat hij rnij nog levend toezond en dat een ex.
van deze soort bleek te zijn. Op hout uit Cherbourg aan
de Lim noria-Commissie toegezonden, werden ex. van deze
soort naast zulke van Limnoria lignorum aangetroffen. Of-
schoon nu laatstgenoemde allesbehalve zeldzaam is aan onze
kust, werd, voor zooverre mij bekend, Chelura tot nog toe
niet anders als in het boven aangeduide geval in ons vader-
land waargenomen.

C. CAPRELLINA.

1. Caprellidae.

105. Caprella linearis , Linn. Het geslacht Caprella is in onze
fauna alleen door deze soort vertegenwoordigd. Zij i's op vele
plaatsen aanwezig, zooals reeds blijkt uit de optelling van
vindplaatsen in mijn » Carcinologisches" (bl. 113) en in de
opgave van vindplaatsen op de Oosterschelde (Suppl. Deel I.
Tijds. N. D. V. bl. 532). Behalve van de daar genoemde
punten kon ik er ook onderzoeken , die in de binnenhaven
van Vlissingen verzameld waren op het Corps mort en zulke
die op p roeflatten , die te Zierikzee geplaatst waren geweest ,
werden aangetroffen.

106. Podalirius typicus , Kröyer. Men schijnt deze soort alleen
machtig te kunnen worden, als men er stelselmatig naar zoekt.
Sedert ik ze in 1878 en '79 op verschillende punten in de
Zuiderzee en vooral talrijk op den met wieren en sponzen
begroeiden bodem van de haven van Terschelling verza-
melde, is ze mij nog maar eens weer in handen gekomen:
een enkel vrouwelijk exemplaar ving ik in 1884 tusschen
de buitenhaven van Vlissingen en de woning van den

232

dijksopzichter in ondiep water. Toch was er mij veel aan
gelegen geweest meerdere en vooral volwassen mannelijke
exemplaren van onze wateren te kunnen onderzoeken. Im-
mers werd in 1882 de juistheid mijner determinatie door
Paul Mayer *) in twijfel getrokken. Mayer vond n.1. in den
golf van Napels een eenigszins kleineren vorm van het ge-
slacht Podalirius , bij welken de groote grijphanden van het
mannetje op den palmaarrand niet twee uitsteeksels , maar
slechts een dragen en stelde voor dezen vorm den soorts-
naam P. minutus voor. Aangezien op de door mij voor die
hand van het mannetje gegeven afbeelding ook slechts één
dergelijk uitsteeksel te zien was, lag het voor de hand te
vermoeden . dat de door mij bij Terschelling verzamelde soort
met die van den Golf van Napels en niet met den oor-
spronkelijk door Kröyer beschreven vorm zou overeen-
stemmen. Het heeft mij aan de gelegenheid ontbroken dit
punt nader vast te stellen. Dat ik hier den naam » typicus ,
Kröyer" voor den in ons vaderland voorkomenden vorm
blijf gebruiken, geschiedt, omdat Paul Mayer zelf, naar
hij mij onlangs (16 April '89) schriftelijk mededeelde, van
zienswijze veranderd is en zijn Podalirius minutus thans als
een »Jugendform" van P. typicus, Kröyer beschouwt.
107. Proto ventricosa, Muller = Proto pedata, Abilgaard. Reeds
in 1879 deelde ik mede, dat deze soort op verschillende
punten van de vaderlandsche kust zeer algemeen is. In la-
tere jaren verzamelde ik ze ook dikwijls, zoowel wanneer
met het pelagische net binnengaats, als verder van de kust
gevischt werd. Zoo b.v. tusschen de sluisdeuren van de
buitenhaven te Vlissingen en buiten de Witte Ton N°. 2
van de Deurlo ; op Texelstroom langs Schanswaard en langs
het Vuur van Oude Schild ; dan weer op de hoogte van het
baken van den Zuidwal beoosten de haven van Nieuwediep
en 3 geographische mijlen van de kust, IJmuiden Z. O.

1) Fauna und Flora des Golfe9 von Neapel. Caprelliden. Leipzig. Engelmann, 1882.

233

Vooral de exemplaren van het noordelijk deel der Zuiderzee
zijn klein ; veel grooter ten minste zijn de ex., die de heer
Robertson mij van de Clyde zond.

VERKLARING DER FIGUREN OP PLAAT VII-X.

Alle figuren zijn met de Camera lucida geteekend en met lithographisch
krijt op cornpapier uitgevoerd. Bij elke figuur is de vergrooting aangeduid.

PLAAT VII.

Fig. 1. Cuma Edwardsii, Goodsir. Achterlijfs-aanhangsel van een mannetje.
» 2.? Idotea phosphorea, Harger. Zijplaat van het tweede borstsegment.
» 2r. » » » Uiteinde van het achterlijfssegment.

» 3. » irrorata, Edwards (Say) spec. Zijplaat van het tweede borst-
segment.
» Br, ■» » » » » Uiteinde van het achterlijfsseg-

ment.
» 4. Metopa rubroviltata , G. O. Sars. Hand van het tweede pootpaar.
» 4 . » » > Gedeelte van den bovenkant dier-

zelfde hand.
» 5. > Normani, n. sp. Hand van het tweede pootpaar.
» 5'. » » » Gedeelte van den bovenkant dierzelfde hand.

» 6. Iphimedia obesa, Rathke. Hand van het eerste pootpaar.
» 6'. > > » Gedeelte van diezelfde hand.

» 7. Megaluropus agilis , Norman. Uropode van het laatste paar.
» 8. Gammarus marinns , Leach. Kop met het onderste gedeelte der sprieten.
» 9. » » » Laatste achterlijfssegmenten met telson

en linker uropode van de rugzijde.
» 9'. » » » Linker helft van het telson.

> 9". >■> » » Stekels op het op twee na laatste achter-

lijfs-segment. Rechter helft.
» 10". » locusta, Linn. spec. Linker helft van het telson.

PLAAT VIII.

Fig. 1. Tryphosa ciliata, G. O. Sars.

» la. > » » Eerste spriet.

» Ib. > » > Tweede spriet.

Ir. > > » Telson.

» 2. Alylus falcatus , Metzger. Laatste segmenten van het lichaam.

» 21. » » » Poot van het derde paar.

> 3. Megaluropus agilis, Norman.

» 3d. » » > Bovenkaak.

> 3/. » » » Onderkaak van het eerste paar.

» BI. » > » Uiteinde van den poot van het derde paar.

234

PLAAT IX.

Fig. 3g. Megaluropies agilis , Norinan. Onderkaak van het tweede paar.
» Bh. » » » Kaakpoot.

» Si. » » » Poot van het eerste paar.

» Sk. » y » Poot van het tweede paar.

» Ak. Gammaropsis erythrophthalmus. Uiteinde van de hand van den poot

van het tweede paar.
» 5. Podoceropsis excavata. Voorste gedeelte van het lichaam met de

sprieten.
» hk. » » Poot van het tweede paar.

» 5r. » » Telson en laatste uropode.

» 61. Ampelisca spinipes , Boeck. Poot van het derde paar.
» 6m. » » » Poot van het vijfde paar.

» 6ra. » » » Poot van het zevende paar.

» Ik. Pontocrates arenarius , Sp. Bate spec. Hand van den poot van het

tweede paar.
» Ik'. » » » » » Voorste gedeelte dier hand.

» Sk. » norvegicus, Boeck. Hand van den poot van het tweede

paar.
» Sk'. » » » Voorste gedeelte dier hand.

PLAAT X.

Fig. 10. Gammarus locusta, Linn. spec. Kop met onderste gedeelte der sprieten.

» 10'. * » » » Laatste achterlijfssegrnenten met telson

en rechter uropode van de rugzijde ge-
zien.

» 11. » » Varietas A. Kop met onderste gedeelte der sprieten.

» 11'. » » » » Laatste achterlijfssegrnenten met telson

en linker uropode.

» 11". » » » » Telson.

» 11'". » » » » Uiteinde van de linker uropode.

■» 12. » » » B. Kop met onderste gedeelte der sprieten.

» 12'. » » » » Laatste achterlijfssegmenten met telson

en rechter uropode.

» 13. » » » C. Kop met onderste gedeelte der sprieten.

» 13'. » » » » Laatste achterlijfssegmenten met telson

» 14. Melita palmata, Montagu spec. Propodos van den eersten borstpoot

van een mannetje.

» 15. Cerapus difformis, Milne Edwards. Propodos van den tweeden borst-
poot van een mannetje.

'nmsrf/KftT der xjcd merk. yeheex _"/" Serie Deel //.

?-'

Tijdschrift der Ned. Dierk. Vereen. 2d* Reeks Deel II.

PI. VII.

Tijdschrift der Ned. Dierk: Vereen. 1ie Reeks Deel II.

i'i vin.

Tijdschrift der Ned. Dierk. Vereen. 2de Reeks Deel II.

PI. IX

Tijdschrift der Ned. Dierk. Vereen. 2rfe Reeks Deel IJ.

I'l. X.

I
ft

k

"

_ i

UEBER DIE ENTWICKLUNG DER

FARBEN UND ADERN

AUF DEN SCHMETTERLINGSFLUEGELN,

D». J. F. VAN BEMMELEN,

Lehrer in Amsterdam.

Die Lesung der WEisMANN'schen Abhandlung über die Farben-
uniwandlungen bei den Sphingidenraupen brachte mich auf den
allerdings naheliegenden Gedanken, dass vielleicht bei der Flügel-
entwicklung in der Puppe analoge Veranderungen der Farben-
zeichnungen vorkommen könnten , welche für die Kenntniss der
Lepidopteren-Phylogenie ebensosehr von Bedeutung sein mochten.
Diesem Gedanken fólgend , untersuehte ich im vorigen Somnier die
Entwicklung der Flügel bei Pyrameïs cardui und Vanessa urticae,
und theilte die Resultate mit in einem Vortrag, ausgesprochen in
der biologischen Section des zweiten Niederlandischen Natur- und
Heilkundigen Congresses , und in dem Berichte dieser Versamm-
lung publizirt 1).

In den Zoologischen Jahrbüchern , 3 Bd. 4 Hft, finde ich jetzt
eine Arbeit von Dr. C. SchIffeb,, worin derselbe Gedanke bezüg-
lich einer möglichen phylogenetischen Bedeutung der Farbenent-

1) J. F. van Bemmelen, üe ontwikkeling der kleuren en aderen van de vleugels
der vlinders in de pop; in: Handelingen van het Tweede Nederlandsen Natuur- en
Geneeskundig Congres, gehouden te Leiden op den 26stcn en 27sten April 1889,
Seite 90.

16

236

wicklung ausgesprocben und Beobachtungen an Vanessa urticae
erwahnt werden. Die Resultate, zu denen ïïerr Schaffer kommt,
sind den meiaigen gerade eutgegengesetzt, und dies veranlasst
raich, die letzteren bier kurz gefasst mitzutbeilen.

Vollkommen ricbtig sagt Herr Schaffer, dass die Farben des
Imago sicb erst in den zwei letzten Tagen vor dem Ausscblüpfen
ausbilden, also ziemlicb plötzlicb auftreten. Aber es ist seiner
Aufmerksanikeit entgangen , dass lange vor diesem Zeitpunkt auf
den Flügelanlagen Farben vorkommen, welche von dem definiti-
ven Farbenpatron sehr verschieden sind. Er bebauptet, die Flügel
seien wahrend dieser ganzen Periode rotb gefarbt, durcb ein Pig-
ment, das urn die Kern e der Hypodermiszellen angehauft liegt.
Dieser Angabe muss icb bestimmt wiedersprecben , weder bei
Urticae, nocb bei Carduï sind die Flügel innerhaïb der Puppen-
baut rotb , aber sie nebmen diese Farbe sehr scbnell an , sobald
sie aus derselben beranspraeparirt sind. In Wasser, Glycerin , ver-
dünnten Laugen, Sauren und Salzen trat die Rötbe in gleicb
starkem Maasse auf, ebenso an Trockenpraeparaten (wie sie Herr
Schaffer, seiner Angabe nacb , untersucbt bat). Alcohol (von
90o/°) vermag die Röthung zu verhindern, oder wenn sie schon
aufzutreten angefaugen bat, zu hemmen. Untersucht man etwas
altere Entwicklungsstadien , so siebt man , dass die Umfarbung
durch das Rothwerden von zahlreichen Kügelcben in den Hypo-
dermiszellen und den Tracheenwandzellen verursacht wird. In
jüngeren Entwicklungsphasen dagegen ergiebt sich das merkwür-
dige Bild, dass die Kerne selbst dieser Zeilen die rotbe Farbe
angenommen baben. Ob die sp'ater auftretenden Kügelcben sich
aus den Kernen entwickeln, babe icb bis jetzt nicht sicherstellen
können.

Bei Pieris brassicae babe icb in keiner Periode der Entwicklung
eine dergleiche Umfarbung wahrgenommen.

Sobald die Entwicklung der Sehuppen ange fangen hat. bis zum
Augenblick , wo die de/initiven Farben auftreten . zeigen die fi'isch
herauspraeparirten Flügel eine Farbenzeichnung , welche von der
imaginalen sehr verschieden ist, aber demnoch einiges mit ihr gemein hat.

237

Bei Pyrameis carduï ist, vier Tage nach der Puppenhautung,
der Grundton der Vorderflügel ein zartes Braungelb , die Unter-
flügel sind in etwas dunklerem Braun, aber claneben viel durch-
scheinender. In den Zwischeuaderzellen Ic, II, III, IV, V, VI,
VII -\- VIII der Vorderflügel bemerkt man hellere Flecken , welche
nach der Flügelwurzelseite von dunkleren Halbmonden begrenzt
werden. Die Stelle, wo sich die Mittelzellader entwickeln wird,
also der laterale Theil der Mittelzelle, ist auch heller als der
übrige Flügel.

Diese Farbenzeichnung nun verandert sich wahrend der weite-
ren Entwicklung sehr langsam und in geringem Maasse. Die
Grundfarbe wird anfangs allmahlig starker braun bis zimmet-
farbig, und nachher wieder heller. Die Flecken in den Rand-
zellen werden heller und scharfer umschrieben. A.uch in Zelle
Ib wird ein Fleck sichtbar. Die hellere Stelle im lateralen Mit-
telzellenfeld verschwindet bald wieder, dagegen tritt ein aus drei
Flecken zusammengesetztes Band in der Mitte des Vorderrandes ,
wahrend der letzten Tagen vor dem Auftreten der definitiven
Zeichnung, auf. In derselben Periode wird eine helle Flecken-
reihe in den Randzellen des Hinterflügels sichtbar.

Obere und untere Flache der Flügel verhalten sich wahrend
dieser ganzen Zeit beinahe gleich.

Wiesehr der Farbenton, wie gesagt, sich allmahlig umandert,
so stehe ich nicht an, das Gesammtbild dieser Zeichnung dem
definitiven oder imaginalen Farbenpatron gegenüber zu stellen
und als ursprüngliche Zeichnung anzudeuten. Dieses imaginale
Patron kommt in den letzten 36 Stunden des Puppenlebens auf
den Flügeln zu vorschein, zuerst kaum sichtbar, nimmt es schnell
an Kraft und Scharfe zu, wie eine Photographie im Entwick-
lungsbade aufkommt. Die ursprüngliche Zeichnung geht zum Theil
in die definitive über, zum Theil wird sie von ihr verdrangt, als
ob ein neues Gemalde über eine alte, halb verwischte und ver-
blichene Decoration hingemalt wird. Die verschiedenen Farben
der definitiven Zeichnung bilden sich nicht zu gleicher Zeit aus.
Bei P. cardui ist die rothe Farbe die erste, welche sich zeigt,

238

genau in der Ausbreituug, die sie am ausgebildeten Flügel
einnehmen wird, wahrend alle Stellen, die scbwarz werden sol-
len, noch die alte zartbraune Grundfarbe zeigen. Durcb das Roth
werden die bellen Flecken in Zelle Ib-f-Ic» II und III wieder
verdeckt; dagegen entwickeln sicb die in IV, V, VI und VII
-j- VIII weiter, werden ungleicb an Grosse, dabei undurchschei-
nend weiss, und liefern in dieser Weise die Reihe grösserer weis-
ser Flecke, welche in der scbwarzen Vorderecke der Cardui- Vor-
derflügel vorkommt. Die Randzellenflecke des Hinterflügels dagegen
werden an der Oberseite ganz von einem neu auftretenden sch war-
zen Pigment eingenommen , an der unteren Seite verdeckt dieses
Pigment nur den Umkreis der hellen Flecke , wodurch diese in
Augenflecke umgewandelt werden.

Die helle Fleckenbinde in der Mitte des Vorderrandes der Vor-
derflügel geht, ebenso wie die Randzellenflecke, in die definitive
Zeichnung über.

Schon aus diesen Entwicklungserscheinungen bei einer einzigen
Art , glaube ich zu der Schlussfolgerung berechtigt zu sein , dass
die imaginale Flügelzeichnung keine einheitliche Bildung ist, son-
dern eine Zusammensetzung von Ueberresten primitiver, vorüber-
gehender Flügelausmusterungen mit einem secundaren Farben-
patron. Es liegt auf der Hand , diese secundare Zeichnung für
die phylogenetisch jüngere zu halten , und also bei P. cardui die
weissen Randzellenflecke und die Vorderrandbinde als Spuren einer
übrigens verschwundenen Flügelzeichnung zu deuten , welche sich
den nachher aufgetretenen Farben gegenüber , behauptet haben.
Diese Vermuthung erha.lt eine sehr betrachtliche Stütze durch die
Vergleichung mit verwandten Arten und durch Inbetrachtziehung
von Varietaten. Die Erstere lehrt, dass die allen Arten gemein-
samen Merkmale gerade durch diese Reste geliefert werden. P.
atalanta zeigt genau dieselben weissen Flecke in dem Vordereck-
felde der Vorderflügel als P. cardui , nur der Fleck in Zelle III ,
der bei Cardui fehlt, aber wie wir sahen, in der Entwicklung
angelegt wird, ist bei Atalanta erhalten. Nun finden sich aber
öfters Varietaten von Cardui, welche diesen Fleck gut entwickelt

239

sowohl an der Ober- als an der Unterseite besitzen. Atalanta selbst
liefert Varietaten , welche inmitten der rothen Binde in Zelle II einen
kleinen, weissen Fleck aufweisen. Beide Varietaten können be-
tracbtet werden als Rückschlage zu dem ursprünglichen Zustande ,
worin jede Zwischenaderzelle einen hellen Fleck fübrte. P. atalanta
vertritt als Imago einen weniger veranderten Zustand als P. cardui.

Vanessa io bat an der Oberseite in Zelle II , III , IV, V und VI , 5
weisse Flecken in der blauen Binde ; VII -(- VIII haben sicb zu
einem gelben Streifen entwickelt, der mit der ebeufalls vergilb-
ten Vorderrandbinde das Auge zu Stande bringt. Die untere
Seite dagegen zeigt die Reste der priraaren Zeichnung als 7 weisse
Pünktchen in der dunklen Grundfarbe, weil auch in Ib und in
VIII ein Rest der primaren Flecke erhalten ist. Auch die Rand-
zellenflecke der Hinterflügel sind an der Unterseite angedeutet
durch minimale scbwarze Pünktchen , wahrend sie auf der Ober-
seite total geschwunden sind, wenn nicht der Augenfleck des
Hinterflügels aus der Umbildung der zwei vorderen dieser Flecke
hervorgegangen ist.

Diese Deutung der Flügelausmusterung von Vanessa io führt
uns auf eine allgemeine Erscheinung, die sich herausstellt bei
der Vergleichung der Nymphaliden. In weitaus den meisten Fa-
milien findet man mehr oder weniger deutliche Spuren einer Fleck-
enreihe in den Randzellen der Vorder- und Hinterflügel. Aber
diese Flecken können abwechslen von grossen , buntgeran derten
Augenflecken bis zu kaum sichtbaren Pünktchen. Sie kommen
entweder in allen Zeilen vor, und sind dabei unter einander
gleichförmig oder von sehr verschiedener Grosse; oder einige sind
sehr gross und zusammengesetzt , wahrend andere beinahe oder
vollstandig verschwunden sind. Diese Abwechslung zeigt sich oft
bei den verschiedenen Arten desselben Genus, ja selbst bei Varie-
taten einer und derselben Art. Lehrreich ist in dieser Hinsicht
das Genus Junonia, worin z. B. bei J. almana die Flecken an der
Unterseite entweder zu grossen Augenflecken entwickelt, oder
durch schwarze Pünktchen kaum angedeutet sind.

Vanessa polychloros liefert ebenfalls ein Beispiel dieser Ab-

240

wecbslung; auf der Oberseite der Vorderflügel können die hellen
Flecke in Zelle IV, V und VI vorkommen oder fehlen, wahrend
VII und VIII wie bei anderen Vanessen zu eiuera Halbmond ver-
schmolzen sind. Dieser letztere ist der einzige Rest der ursprüng-
lichen Fleckenreihe bei V. urticae, C-albuni und Antiopa, bei
der letzteren aber nimmt auch VI an seiner Bildung theil.

Eine Stütze für die Auffassung der bellen Randzellenflecke als
Reste einer phylogenetisch alten, allen Nyrophaliden gemeinsamen
Zeicbnung , sebeint mir auch geliefert durch Vanessa (Araschnia)
levana und ihre Saisonvarietat prorsa. Die beiden, so überaus
verschieden ausgeschmückten Forrnen haben nl. einige Merkmale
gemein und darunter treten besonders hervor weisse Flecke in
den Flügelzellen II, III, IV und der helle Halbmond in VI,
VII -f- VIII ; in derselben Weise angeordnet und ausgebildet , wie
wir sie bei P. cardui, atalanta und V. io antreffen.

Dass die Farbe der Randzellenflecke ursprünglich heil war,
aber ganz von schwarz oder anderen Farben verdrangt werden
kann , scheinen mir u. a. auch die Melitaea- und Argynnis-Arten
zu beweisen. Bei den meisten sind alle Flecke entweder braun,
schwarz oder perlmutterglanzend ; bei einigen dagegen kommt
eine helle Reihe vor , oder haben die schwarzen Flecke einer
Reihe helle Mittelpünkte , und diese Reihe ist gerade diej enige,
welche , ihrer Lage nach , am meisten mit der Randzellenreihe an-
derer Nymphalinengenera übereinstimmt.

Ausser von P. cardui konnte ich auch von Vanessa urticae die
Flügelentwicklung untersuchen , und die dabei erhaltenen Ergeb-
nisse erhoben meine Meinung von der Bedeutung der Randflecke
beinahe zur Gewissheit. Die primare Zeichnung der Urticae- Vor-
derflügel ist n. 1. zwar von der bei Cardui verschieden, aber die
helle Fleckenreihe in den Randzellen kommt in genau derselben
Weise vor. Erst durch das Auftreten des bleibenden Roths , 36
Stunden vor dem Ausschlüpfen , werden die hellen Flecke in Zelle
II, III und IV verwischt; die schwarzen Flecke der definitiven
Zeichnung in II und III bilden sich dabei nicht über, sondern
medianwarts von den verschwindenden primaren.

241

Die Grundfarbe der Urticae-Vorderflügel ist anfangs (3 bis 4
Tage nach der Puppenhautung) nicht egal , sondern in zwei Felder
getheilt. Die Trennungslinie lauft schief über den Flügel, dem
Hinterrande (Innenrande) beinahe parallel, ausgehend vora Vor-
derende der nachher sieh bildenden Querader und in der Mitte
des Aussenrandes auslaufend. Sie theilt Zelle III diagonal nrit-
tendurch. Der proximal-hintere Tbeil des Plügels ist bei auffal-
lendera Licbte dunkler, der lateral-vordere Theil heller gefarbt.
Bei durchfallendem Lichte kehrt sich das Bild gerade um, denn der
erstgenannte Tbeil ist weniger durchscheinend als der letztere.
Diese Verschiedenheit der zwei Flügelfelder ist auch in der Aus-
musterung der Puppenschale deutlich zu sehen , ebenso die Rand-
zellenflecke. Die letzteren sind auch bei P. cardui deutlich auf
den Flugelscheiden der Puppe ausgeraalt. Die Farbung der Pup-
penschale beruht auf Pignientanhaufungen in dieser Schale selbst,
nicht bloss auf Durchscheinen der Flügelanlagen.

lm Laufe der Entwicklung andert sich die Grundfarbe der
Urticae-Vorderflügel allmahlig von weislich-gelb zu zartbraun,
wahrend der Gegensatz der beiden Flügelfelder sich mehr und
mehr ausgleicht. Die Randflecke gewinnen dagegen an Helle und
Scharfe, bis mit einem Male das Roth der definitiven Farbung
auftritt, um innerhalb weiterer zwölf Stunden vom Schwarz und
Blau gefolgt zu werden. Hierbei muss hervorgehoben werden ,
dass die Hinterflügel wahrend dem grössten Theil der Entwick-
lungsperiode zartbraun gefarbt sind, und erst kurz vor dem Auf-
treten der definitiven Farben sich eine Randfleckenreihe zeigt ,
aber viel spater und unklarer als auf den Vorderflügeln.

Der oben aus der Vergleichung der Imagines von V. urticae
und P. cardui gezogene Schluss , dass bei ersterer viel weniger
von der primitiven Farbung in der definitiven erhalten ist als
bei letzterer , wird also von der Entwicklungsgeschichte vollstan-
dig bestatigt. Dies berechtigt uns bei der Anordnung der Vanessa-
Arten und im Allgemeinen der Nymphaliden-Genera , diejenigen
Formen als die ursprünglichsten zu betrachten, welche eine un-
unterbrochene Randfleckenreihe von unter sich gleichförmigen

242

Flecken besitzen. In dieser Hinsicht sind vielleicht unter den
Danaïnen und Satyrinen noch weniger veranderte Formen zu fin-
den als unter den eigentlichen Nymphalinen.

Bei der Vergleichung der verschiedenen Entwicklungsstadien
von den Schnietterlingsflügeln, wurde meine Auftnerksamkeit aus-
serdein von einer anderen Erscheinung gefesselt, nl. von einer
Umbildung des Adersystenis. Sowohl im Vorder- als im Hinter-
flügel bilden sich einige Adern zurück, wahrend andere neu zu
dem System hinzutreten. Ich bemerke hier, dass ich die Ent-
wicklung der Adern hauptsachlich niakroskopisch untersuchte , und
deshalb die Adern erkannte an den darin verlaufenden Tracheen-
stanimen. Unter neu auftretenden Adern verstehe ich also in er-
ster Linie neu auswachsende Tracheen , doch sind die Bahnen ,
welche diese Luftröhre dabei einhalten , im Voraus schon durch
hellere Streifen in der Flügelplatte zu erkennen.

Im jüngsten von mir untersuchten Stadium war von einer
Mittelzelle weder im Vorder- noch im Hinterflügel die Rede.
Dagegen war im Vorderflügel ausser Ader la auch Ij, gut ausge-
bildet , so dass man neben einer Zwischenaderzelle Ib auch eine
Ic unterscheiden könnte, welche anfangs jede einen hellen Fleck
besassen. Ader 2 und 3 entsprangen aus einem Hauptstamm ,
der spateren Medianader , Ader 4 dagegen zusammen mit 5 und
6 aus einem anderen Stamm , der bald verschwindenden (hinteren)
Discoïdalader. Diese Discoïdalader gabelte sich n. 1. in der Mitte des
spateren Mittelzellfeldes , und der hintere dieser Gabelaste verlief
gerade zum Aussenrand als Ader 4 ; der vordere dagegen theilte
sich noch einmal auf der Höhe der spateren Mittelzellquerader,
und lieferte so Ader 5 und 6. Ferner entsprangen Ader 7 und
8 nicht aus der Subcostalis , sondern aus einem eigenen Haupt-
stamm , der parallel mit und sehr dicht hinter der Subcostalis
durch den vorderen Theil des (spateren) Mittelzellfeldes verlief
(vordere Discoïdalader).

In den folgenden Stadiën sah ich nun vom Anfangstheil der

243

Ader 3 eiuen Tracheenstainrn in die Richtung zum Vorderrand quer
auswachsen, bis zu Ader 4 und sich ruit dieser vereinigen. Aus
der Vereinigungsstelle wuchs der Tracheenquerast weiter vorwarts,
erreichte die Stelle, wo Ader 5 und 6 aus dem vorderen Gabel-
ast der hinteren Discoïdalader hervorgehen und mündete darauf
in die vordere Discoïdalader, eine Strecke proximal von deren
Theilungsstelle in Ader 7 und 8.

In dieser Weise war die Querader der Mittelzelle ausgebildet,
und darauf fingen sowohl die gegabelte hintere, als die unge-
theilte vordere Discoïdalader zu atrophiren an. Doch waren erst
sehr kurz vor dem Ausschlüpfen des Imago die letzten Spuren
dieser Adern in der Mittelzelle verschwunden. lm Hinterfiügel ge-
schah ungefahr dasselbe. lm jüngsten Stadium waren la, H und
lc alle drei ausgebildet, die letztere jedoch schon dunner als die
zwei ersteren. Ader 2 und 3 entsprangen aus einem eigenen
Hauptstamm , 4 und 5 -4- 6 aus einem sich zweimahl gabelnden ,
anderen Stamm , der darauf über die Lange der spateren Mittel-
zelle atrophirte. Die Querader bildet sich ebeuso wie im Vor-
derflügel aus; aber der Vorderrand der Mittelzelle wird von Ader

7 statt von Ader 8 gebildet, so dass eine vordere Discoïdalader
in allen Entwicklungsstadien des Hinterflügels fehlt. Ader 7 und

8 entsprangen aus einem sehr kurzen Stamm ; vor 8 fand sich
noch eine Langsader, die in der Nahe ihres Ursprunges einen
zum Vorderrand verlaufenden Querast abgab.

Aus diesen Beobachtungen geht hervor, dass das Adersystem
wahrend der Entwicklung in der Puppe grosse Umbildungen er-
leidet , welche besonders in der Atrophie einzelner Laugsstamme
bestehen. Erblickt man , wie ich für berechtigt halte , in diesen
Erscheinungen eine abgekürzte Wiederhohlung der phylogenetischen
Vorgange , dann geht aus ihnen hervor , dass diejenigen Lepido-
pteren, welche im ausgebildeten Zustande Adern in der Mittelzelle
besitzen , auf einer tieferen Stufe der Aderentwicklung stehen ge-
blieben siud. Reste der Discoïdaladern finden wir bei den Hepia-
liden , Cossiden und Micropterygiden. Besonders primitiv zeigt
sich das Adersystem der Hepialiden, indem die Gabelung der hin-

244

teren Discoidalader und ibre ursprünglicbe Fortsetzung in Ader
4 , 5 und 6 beinake unverandert erhalten ist. Dagegen ist die
vordere Discoidalader bei ibnen , wie bei anderen Lepidopteren
verschwunden , vielleicbt aber darf man die bintere Begrenzung
der Anbangszelle bei Zeuzera und Cossus als einen Rest dieser
Ader deuten.

Das Feblen der die Mittelzelle abscbliessenden Querader zwi-
scben Ader 4 und 5 bei Nympbaliclen darf nicbt als ein primi-
tiver Zustand, sondern als eine Rückbildung betrachtet werden,
weil wir die Querader sich wahrend der Entwicklung anlegen
und darauf wieder versch winden sehen ').

Als ich die Literatur über den von mir untersucbten Gegen-
stand nacbscblug, fand icb, dass Fritz Muller im lsten Jabr-
gang der Zeitschrift Kosmos (1877) einen Aufsatz publizirt bat
über; »die Flügeladern der Scbmetterlingspuppen", worin er be-
ricbtet , dass er an eben verpuppten , durcbsicbtigen , brasiliani-
scben Scbmetterlingspuppen das Adersystem der Vorderflügel bat
durchscbimmern seben, und dass dieses verscbieden war von dem
definitiven. Fe. Muller bildet nun, von Siderone ide, genau
denselben Aderverlauf ab, als icb an meinen jüngsten Urticae-
und Cardui-Stadien beobacbtete , und zieht aus seiner Wabrneb-
mung aucb die nabmlicben pbylogenetiscben Scblüsse.

Dr. G. E. Adolph hat in Bd. XLI der Nova Acta Leop. (1879)
eine grosse Abbandlung über das Adersystem der Insectenflügel
publizirt , worin er für die Lepidopteren zu Scblüssen gelangt ,
mit denen icb die Resultate meiner Arbeit nicbt in Einklang
bringen kann. Er unterscbeidet concave und convexe Flügelli-
nien , die regelmassig mit einander abwecbseln , und sicb , ausser
durcb ibre Lage in der Flügelplatte , aucb durcb ibr Verbalten
den Tracbeen gegenüber , unterscbeiden sollen. Die concaven Li-

1) Bei dem Genus Idea (Hestia) unter den Rhopalocera thnt sich die merkwürdige
ErscLeinung vor, dass der Aderverlauf durch schwarze Streifen auf den weissen Flügeln
genau ausgemalt ist, und dadnrch auch die Lage der fehlenden Discoïdaladern und
zweiten Innenrandsadern angegebcn wird. Bevor die Entwicklung dieser Farbenzeichnung
untersucht ist, ware es verfrüht aus dieser Erscheinung einen Schluss auf ihre Bedeu-
tung für die phylogenetische Stellung dieser Faltergattung zu ziehen.

245

nien verdanken ihr Dasein den Tracheenstammen , die convexen
dagegen seien ursprünglich nur Verdickungen im Innern der Flü-
gel, worin aber secundar auch Tracheen einwachsen können. Bei
Lepidoptera seien von den concaven Rippen nur die Stellen ihres
Vorkoinmens erhalten gebliebeu, in der Form der Flügelfalten ,
welche in der Mitte der Flügelzellen , den (bleibenden) Adern
parallel, gefunden worden. Nur eine dieser Concavadern erhalte
sich als wirkliche Rippe, es sei dies die Costalader; eine andere
nur bisweilen, nl. die zweite oder vordere Innenrandsader. Die
übrigen seien immer zu Flügelfalten reduzirt. In der Mittelzelle
sei ersteos in der Mitte eine solche concave Flügelfalte wahrzu-
nehmen , welche sich gabelt und dessen Gabelaste sich in die
Falten der Zeilen IV und V fortsetzen ; ausserdem zwei solche
Falten nahe dem Vorder- und Hiuterrande, welche in die Falten
der Zeilen III und VI auslaufen.

Nach dieser Auffassung waren Ader lb und die Mittelzelladern
ganz anderer Natur als die übrigen bleibenden Adern. Nun
beweisen mir aber meine Praparate, dass die ersteren sich in ganz
derselben Weise anlegen als die letzteren , und sich von diesen
nur unterscheiden durch ihre frühzeitige Rückbildung. Dieser zu-
folge vereinigen sich Zelle Ib und Ic zu einer, sich bald verengenden
Zelle, wahrend die ursprüngliche Bahn der Ader 1), durch eine (con-
cave) Falte angegebeh wird, und dadurch scheinbar den Mittelfalten
der übrigen Flügelzellen gleichwertig wird. Ebenso verhalt es sich
mit den rudimentaren Discoïdaladern , sie setzen sich ursprünglich
nicht in die Mittellinie der Zeilen , sondern in die dazwischen
verlauf enden Adern fort; und dass sie, im ausgebildeten Flügel,
die Querader gerade in den Mittelpünkten zwischen den Abgangs-
stellen der Adern 3, 4, 5 und 6 begegnen, beruht auf secundarer
Verschiebung , die dann auch z. B. bei Hepialus noch sehr wenig
eingetreten ist. Zelle Ib ist also eine Zusammenschmelzung von
einer Zelle Ib str. s. mit einer Zelle Ic, und als Beweis dafür
kann noch gelten, dass in der von mir wahrgenommenen ur-
sprünglicheu Zeichnung bei Vanessa urticae und Pyrameis cardui
in beiden diesen Zeilen ein heller Raudfleck vorkommt, welche

246

Flecke bei der Rückbildung der Ader lh zu einem einzigen zu-
sammenfliessen.

In der Mittelzelle zeichnet Adolph, wie gesagt, drei concave
Linien , von denen die mittlere gegabelt ist. Nach meinen Be-
funden besteht die hintere dieser drei in keiner Periode der Pup-
penentwicklung als Ader. Die mittlere ist der ursprüngliche An-
fangstheil von Ader 4, 5 und 6, nicht von den dazwischen
gelegenen concaven Falten, die vordere ist der Anfangstheil von
Ader 7 und 8.

Wiewohl ich die Untersuchungen , von welchen ich im Oben-
stehenden die vorlaufigen Resultate mitgetheilt habe , noch bei
weitem nicht als abgeschlossen betrachte, so entschloss ich mich
demnoch zur Publikation, aus den nachfolgenden Grimden. Er-
stens kanu die Kenntniss der Flügelentwicklung in der Puppe
für die Systematik der Lepidoptera nur dann fruchtbar sein ,
wenn sie sich über eine grosse Reihe verschiedener Genera und
Arten erstreckt , und dies kann nur erreicht werden , wenn
viele Untersucher sich diesem Gegenstand zuwenden wollen. Zwei-
tens nöthigte mich die Arbeit des Herrn Schaffee zu einer Mit-
theilung meiner Resultate, weil ich seinen Schlüssen nicht bei-
stimmen kann , und die Unabhangigkeit und Prioritat meiner
Untersuchungen zu behaupten wünsche. Nach dem , was ich bei
Vanessa urticae und Pyrameis cardui gefunden habe, zweifle ich
nicht, dass in der Flügelentwicklung ein reiches Feld von uner-
warteten und wichtigen Befunden vorliegt. — In diesem Sommer
hatte ich bisjetzt nur Gelegenheit, Pieris brassicae auf diesen
Gegenstand zu untersuchen. Ich fand, dass in den ersten Tagen
des Puppenlebens die Flügel ungefarbt und durchscheinend waren ;
nach wenigen Tagen wurden die Vorderflügel undurchscheinend
und weiss , spater auch die Hinterflügel , und dieser Zustand blieb
un verandert , bis zwei Tage vor dem Ausschlüpfen. Dann traten
schnell die sch warzen Flecke und der gelbe Ton der Unterseite
auf, und zwar aus einem Gusz über den ganzen Raum, den sie
auf dem erwachsenen Flügel einnehmen. Weiss ist also die Ur-

247

sprüngliche Farbe, Schwarz und Gelb gehören zur secundaren.
Sehr wünschenswerth scheint es mir, die Farbenentwicklung
bei Papilioniden zu erforschen , und dadurch zu versuchen , die
Richtigkeit der EiMER'schen Schlussfolgerungen über die Ver-
wandtschaft dieser Falter l) auf ontogenetischein Wege zu prüfen.
Bis jetzt ist es mir nicht gelungen , eine genügende Zahl Raupen
einer Papilionidenart zu erhalten. Von der einzigen in den Nieder-
landen einheimischen Art P. Machaon, konnte ich nur zwei Pup-
pen eröffnen. Von diesen zeigte die eine, jüngere noch sehr durch-
scheinende Flügelanlagen , welche von einem zarten grüngelblichen
Weiss überflogen waren. Das altere Stadium hatte Flügel , wel-
che schon ganz die Form der ausgebildeten Schwingen besassen ,
aber sowohl an der Ober- als an der Unterseite gleichmassig weiss
waren , nur etwas in's Gelbliche spielend , ohne jede Spur einer
schwarzen oder sonstigen Zeichnung. Nur nahe dem Rande war
die sehr schwache Andeutung einer im Auftreten begrifienen dun-
klen Fleckenreihe zu sehen. Diese Beobachtung lasst also ver-
muthen , dass die primitive Grundfarbe der Machaonflügel weiss
ohne jede weitere Ausschmückung war.

Leiden 4 August 1889.

1) G. H. T. Eimer, Die Artbildung und Verwandschaft bei den Schmetterlingen,
Jena 1889.

I8T DER BYSSÜS EINE GUT1CULARBILDUNG?

R. HORST.

Hierzu Taf. XI.

Die alte Frage, ob die Mollusken durch aussere Poren Wasser
in ihr Blutgefass-System aufnekmen können , hat iin letzteu
Decennium zu einer genauen Untersuchung der Körperbedeckung
dieser Thiere Anlass gegeben , wodurch unsere Kenntniss der ver-
schiedenen bei denselben vorkominenden Hautdrüsen bedeutend
ausgebreitet wurde. Im Besonderen haben verschiedene Forscher das
Byssusorgan der Pelecypoden zuni Gegenstand ihrer Untersuchun-
gen gemacht,- und die eingehenden Arbeiten von Tullberg *),
Carrière 2), Barrois 3) und Cattie 4), führten zu dem überein-
stimmenden Ergebniss, dass der Byssus ein Secretionspro-
duct von Drüsen sei, welche sehr warscheinlick homolog sind
mit den Fussokleu drüsen (glandes pédieuses Houssay) 5) der Proso-
branchier, deren viele ebenso die Fahigkeit haben , fadenförmige
Secrete zu liefern.

1) Ueber die Byssus des Mytilus edulis; Nova Acta Reg. Soc. Scient. Upsala, 1877.

2) Die Drüsen im Fusse der Lamellibranchiaten ; Arbeiten aus dem Zool. -Zoot. Institut,
Würzburg, Bd. V, 1882.

3) Les glandes du pied et les pores aquifères ehez les Lamellibranches, Lille, 1885.

4) Les Lamellibranches , recueillies dans les courses du //Willem Barents", 2e Partie,
Anatomique. Bijdragen tot de Dierkunde, Amsterdam, 1886.

5) Recherches sur Fopercule et les glandes du pied des Gastéropodes; Archives de
Zool. Expérim. 2e Sér. T. II, 1884.

249

Nicht wenig wurde ich deshalb überrascht durch eine vorlüu-
fige Mittheilung des Herrn L. Reichel nn » Zoologischen Anzeiger"
voni 12. September 1887, worm er behauptet, gestützt auf Beob-
achtungeu au der wohlbekannten Süss wasser niuschel Dreissena
polymorpha, dass der Byssus nicht das Secret von Drüsen sei,
sondern eine Cuticularbildung, durch das Epithel des Byssus-
apparates abgesondert. In einer ausführlichen Abhandlung, ini fol-
geuden Jahre erschienen in »Schneider's Zoologische Beitrage", wurde
das Thema weiter ausgearbeitet.

Reichel beobachtete Exemplare von Dreissena im Aquarium , und
fand dass einige dieser, nachdem sie sich festgesetzt hatten , spa-
ter ihre freie Beweglichkeit wieder erhielten ; dies geschah aller-
dings nicht dadurch , dass sie ihre Byssusfaden zerrissen , * sondern
dass sie den ganzen Byssus mit Stamm und Wurzel abstiessen.
Auch machte er Versuche , ahnlich wie sie bereits von Reaumlr
mit Mytilus gemacht wurden , um zu erforschen wie die Thiere
sich verhalten würden , wenn sie, nachdem sie im Gefasse sich
festgesetzt hatteu , ausser Wasser geriethen. Mit zwei Ausnahmen
sah er die Thiere bei diesen Versuchen zu Grunde gehen uud
an ihrem Byssus hangend absterbeu. Die beiden in Rede stellen-
den Exemplare aber Hessen den Byssus los und gelangten wieder
ins Wasser ; einer dieser setzte sich alsbald wieder fest. Zur Er-
klarung dieser beiden Ausnahmefalle spricht Reichel die Ver-
muthung aus, dass die Temperatur dabei einen gewissen Einfluss
ausübe ; er hat namlich beobachtet , dass eine solche Erneuerung
des Byssus in der freien Natur regelmassig bei dem Wechsel der
Jahreszeiten stattfindet. Im Sommer fand er die Dreissena-ïïxem-
plare auf Wurzelstöcken und anderen Gegenstanden nahe unter
der Oberflache des Wassers festgeheftet ; am Ende des Herbstes
dagegen fand er einen solchen Wurzelstock von Byssusorganen
ganz bedeckt , ohne dass eine einzige Muschel an ihm befestigt
gewesen ware. Diese Wahrnehmung im Zusammenhang mit der
Thatsache, dass die Thiere überhaupt im Stande sind, sich unter
Umstanden von ihrem Byssus zu lösen, führte Reichel zu der
Vermuthung, dass die Thiere beim Begiun des Winters ihren

250

Standort verlassen und in die Tiefe wandern , um nicht ins Eis
einzufrieren. Da anzunekmen ist, dass sie sich in der Tiefe durch
einen neuen Byssus wieder festheften und nachher im Frühjahr
sich wieder davon ablösen , um nahe der Oberflache des Wassers
zu leben, so muss bei Dreissena ein periodischer Wechsel des
Byssus, welcher der Hautung der Arthropoden analog ist, zwei-
mal im Jahre stattfinden. Diese Analogie der Lebenserscheinungen
bei Mollusken und Arthropoden hat Reichel warscheinlich zu der
Ansicht geführt, dass es auch eine bestimmte Homologie derjeni-
gen Organe geben müsse, an denen diese Lebenserscheinungen
gebunden sind. Daher würde der Byssus nicht ein Secretion s-
product von Drüsen, sondern eine Cuticularbildung *)
des Hautepithels sein, ahnlich wie der Körperpanzer der Arthro-
poden.

Wie bekannt hat bereits Réaumür 2) vor mehr als anderthalb
Jahrhunderten durch Versuche die Frage zu lösen gesucht, ob
Miessmuschelu durch ihren Byssus für ihr ganzes Leben an den
Ort gebundeu sind, an dem sie sich einmal festgesetzt haben.
Er fand , dass wenn einzelne dieser Thiere , welche sich an der
Wand des Gefasses befestigt hatten, ganz oder beinahe ausserhalb
des Wassers gebracht wurden , sie ihre Byssusfaden nicht willkür-
lich zerrissen , um wieder ins Wasser zu gerathen , sondern an
dem Byssus hangen blieben und zu Gruncle gingen. Diese Beob-
bachtung wurde von A. Muller 3), der in 1837 eine eingehende
Arbeit über den Byssus schrieb , vollkommen bestatigt ; er gelangte
zu der folgenden Ansicht: »die Thiere selbst können die Byssus
nicht lösen , denn oft habe ich den Mytilus eclulis und die Tichogonia
{Dreissena) bei niedrigem Wasserstande an den Pfahlen im Trock-

1) Auch Eisig hat in seiner Monografie der Capitelliden (p. 406) den Byssus in der
grossen Categorie der „Cuticularsubstanzen" einverleibt; er that dies aber, nicht weil
er behauptet dass der Byssus kein Secretionsproduct von Drüsen sei, sondern weil «die
Spinndrüsen der Mollusken ganz ahnlich klebrige, in der Luft oder im Wasser erstar-
rende Faden zu secerniren vermogen wie die gleichnamigen Drüsen der Anneliden und
Arthropoden."

2) Histoire de 1'Académie Koyale des Sciences, Paris, 1730, p. 108.

3) Archiv für Naturgeschichte, 1837, p. 1.

251

neu hangen und sterben sehen; kein Thier stirbt aber, wo es
sich retten kann."

Reichel scheint der Ansicht zu sein dass diese Beobachtungen
die einzigen seien, welche wir über die Function des Byssus
haben, wenigstens sagt er: »dieser Meinung ist noch von keiner
Seite widersprochen worden , im Gegentheil finden sich auch in
der neueren Literatur einzelne Beinerkungen , welche beweisen , dass
der Byssus als ein dauerndes , die ruit ihm versehenen Muscheln
zeitlebens fesselndes Gebilde angesehen wird." Leider ist diese
Behauptung nicht ganz richtig, denn bereits in 1842 hat ein
französischer Arzt Mabjon de Procé rnitgetheilt 1), dass er eine
Miessmuschel gegen die Wand eines Aquariums aufsteigen sah ,
dadurch dass er ein Paar Mal seine alten Faden ablöste und neue
mehr in der Höhe befestigte; nach vier Tagen liess das Thier
den Byssus los, fiel auf den Boden des Gefasses und begann
spater neue Fadeu zu spinnen und an die Wand des Aquariums
aufzusteigen. Dieser Mittheiluug ist eine genaue Abbildung
beigefügt, welche zeigt dass die Faden nicht zerrissen, sondern
mit einem Theil des Byssusstammes abgelöst sind. Ungefahr zu
gleicher Zeit hat Dr. Gould in Boston auch eine Mittheilung über
die Fahigkeit des Mytilus gemacht, sich von seinem Byssus zu
bef reien 2). Nachher hat auch Möbius, der ausgezeichnete Kenner
vom Leben der Meeresthiere , diese Beobachtungen bestatigt; in
der Fauna der Kieler Bucht 3) heisst es: »die Miessmuscheln sind
nicht für immer an den Ort gebunden , an welchem sie sich an-
gesponnen haben. Sie wandern , indem sie sich von alteren Faden
losreissen und , fortschreitend , neue spinnen."

Wurde durch diese Beobachtungen hinreichend festgestellt, dass
der Mytilus nicht durch seinen Byssus zeitlebens an denselbem
Ort gebunden sei, auch in Bezug auf Dreissena wurde durch
Gassies im Jahre 1868 eine ahnliche Mittheiluug gemacht. Er

1) Annales des Scienc. Nat. 2e Séï. T. XVIII, 1842, p. 59, pi. III, fig. 1—3.

2) Proceed. of the Boston Society, Vol. I, p. 72; Meeting of 15 June 1842.

3) Die Prosobranchia und Lamellibranchia von H. A. Meyer nnd K. Möbius, 1872,
p. 75.

17

252

beobachtete die Bewegungen dieser Süsswassermuschelu in seinem
Aquarium wahrend verscbiedener Monate uudsah, dass eine Dreis-
sena bis vier Mal sich von ihrem. Byssus ablöste uud aufs neue
sich wieder festsetzte. In seinem interessanten Beitrag zur Biologie
von Dreissena1) sagt er: »son byssus se renouvelle selon la vo-
lonté de 1'animal , lui permettant de choisir et changer son lieu
de station, et Ie couper impunément selon son caprice ou son
besoin". Wir ersehen hieraus dass bereits vor zwanzig Jahren Gas-
Sies feststellte, dass auch Dreissena durch seinen Byssus nicht
dauernd befestigt wird. Wie eigene Versuche mir gezeigt haben ,
kaun Jeder der ein Aquarium besitzt , diese Beobachtung leicht
bestatigen. Dass diese Muscheln im Freien mit dem Wechsel der
Jahreszeiten regelmassig ihren Byssus abstossen , hatte ich bisher
keine Gelegenheit zu beobachten.

Die histologische Structur des Byssusorganes von Dreissena ist
von Carrière und Cattie 2) untersucht worden , nachdem Muller
bereits früher seine gröbere Anatomie kennen gelernt hatte. Nach
diesen Beobachtungen findet sich an der Unterseite des Fusses
(Fig. 1) einer longitudinaler Spalt, die Byssusfurche, welche
vorn in einen quer gestellten Spalt , nach hinten in die B y s-
sushöhle mündet. Auf Querschnitten durch den Fuss lasst sich
deutlich unterscheiden , dass die Byssusfurche auswarts einen ein-
fachen Spalt darstellt, nach innen dagegen zu einer halbmond-
förmigen Rinne sich erweitert, welche durch das Aneiuander-
legen der Spaltflachen zu einem nahezu halbmondförmigen Kanale
geschlossen werden kann. Die Spitze des Fusses ist von hellen
Drüsenzellen , den sogenannten Schleimdrüsen , erfüllt ; in der Nahe
des Querspalts treten aber die ersten grossen Zeilen der Byssus-
drüse oder Spinndrüse auf, welche rasch an Umfang zunimmt
und die Schleimdrüsen zur Seite drangt, welche nur noch als
schmale Bander beiderseits von ihr sich nach hinten ziehen. Ob-
gleich die Byssusfurche ringsum von der Spinndrüse umgeben

1) Journal de Conchyliologie, Vol. XVI, 1868, p. 17.

2) Reichel seheint leider Cattie's Abhandlung nicht gekannt zu haben.

253

wird, münden die Zeilen dieser Drüse jedoch nicht in ihre Seiten-
wandungen aus, sondern allein in die halbraondförraige Rinne.
Nach unten hin erweitert sich die Byssusfurche und geht in die
Byssusböhle über; diese steht fast in ibrer ganzen Lange nach
aussen offen und wird durch zahlreiche Scheidewande in secun-
dare Höhlen , die Byssusfacher , getheilt , welche tief zwischen
die Muskeln hineiu dringen.

Nun nimmt nach Carrière's Angabe gegen die Byssusböhle hin
die Spinndrüse an Grosse ab , und neben den Byssusfachern ziehen
nur schwache Reste dieser Drüse einer Strecke weit hin , ohne
sie ganz bis zu ihrem Ende zu begleiten. Die Lamellen der Byssus-
wurzel können deshalb nicht ein Secretionsproduct von Drüsen
sein , sondern mussen von den Epithelzellen der Byssusfacher ab-
gesondert werden; er sah an manchen Stellen das erhartete Secret
dem Kern dieser Zeilen wie eine Kappe aufsitzen. Dagegen be-
hauptet Cattie dass die ganze innere Oberflache der Byssushöhle ,
gleichwie die Byssusfurche , mit Flimmerepithel ausgekleidet sei ;
auch meint er neben den Byssusfachern Drüsen von derselben
Natur wie die Spinndrüse beobachtet zu haben , so dass nach seiner
Ansicht die Byssuslamellen in ganz analoger Weise gebildet wer-
den wie die Byssusfaden.

Reichel kann sich keiner dieser beiden Ansichten anschliessen.
Seiner Meinung nach ist das Epithel , welches die Byssusfurche
bekleidet, kein gleichartiges Flimmerephithel , welches einfach als
die Fortsetzung des die Oberflache des Fusses bildenden Flimmer-
epithels anzusehen sei, sondern das Epithel des Spaltes ist von
dem der halbmondförmigen Rinne characteristisch verschieden.
Nur das Epithel, welches den Spalt auskleidet, stimmt mit dem
Epithel der Fussoberflache überein , das Epithel der halb-
mondförmigen Rinne ist überhaupt kein Flimmerepithel.
Allerdings sitzen auch diesen Zeilen Fortsatze auf, und diese
Fortsatze mogen die Veranlassung zu dem Irrthum gegeben ha-
ben , dass die Zeilen Flimmern tragen , in Wirklichkeit sind sie
Cuticularbildungen der Epithelzellen und stellen die
denselben noch ansitzende Byssussubstanz dar. lm Spalte

254

sieht man die Flimmeru einer deutlichen Zellmembran aufsitzen ,
welche auf dem Querschnitt durch eine doppelte Contour be-
zeichnet ist, dagegen ist an den Zeilen der halbmondförrnigen
Rinne keine Zellmembran wahrzunehmen. Jede dieser Epithel-
zellen tragt überdies nur einen solchen flimmer-ahnlichen Cuti-
cularfortsatz , wahrend im Spalt jeder Zelle eine ganze Anzahl
von Cilien aufsitzt. Auch sollen die Epithelzellen des Spaltes im
Verhaltniss zur Lange breiter sein und einen rundlicheren , weni-
ger körnchenreichen Kern haben als die Epithelzellen in der
halbmondförrnigen Rinne.

Es erhellt hieraus, dass Reichel einfach laugnet, dass die
Spinndrüse einigen Antheil an der Bildung der Byssusfaden haben
soll und diese Bildung nur dem Epithel zuschreibt; erverwundert
sich auch, dass Carrière, der für die Byssuslamellen eine analoge
Bildung beschreibt, dies hatte übersehen können. Reichel hat
wohl die Zeilen beobachtet , welche Tullberg , Carrière , Barrois
und Cattie für Byssus-secernirende Drüsenzellen halten ; er hat
aber von der vermeinten Function keine Spur finden können,
und bezweifelt sehr ob überhaupt diese Zeilen einen Ausführungs-
gang besitzen. Welche Bedeutung diese Zeilen dann wohl haben
mogen, darüber aüssert Reichel sich leider nicht.

Reichel giebt zur Beleuchtung seiner Ansicht die Abbildung
eines Praparates , das von einem Thier angefertigt war , in dessen
Byssusfurche sich eben ein neuer Byssusfaden bildete; »infolge
dessen waren die geschilderten Verhaltnisse sehr deutlich erkenn-
bar , ein Zweifel an der Richtigkeit der Beobachtung kann nicht
bestehen." Wenn diese Figur wirklich die getreue Abbildung eines
Querschnittes der Byssusfurche vorstellt, wie der Verfasser uns
versichert, mussen wir glauben , dass er nicht besonders glücklich
in der Anfertigung seiner Querschnitte gewesen sei. In meinen
zahlreichen Praparaten habe ich niemals ein derartig regelmas-
siges Epithel urn die ganze Byssusfurche herum beobachtet; auch
von der Anwesenheit der halbmondförrnigen Rinne lasst sich in
Reichel's Figur kaum etwas bemerken.

Untersucht man Querschnitte der Byssusfurche (Fig. 2), so findet

255

man immer, dass der Spalt von einem regelraassigen Epithel von
hoheu Flimmerzellen ausgekleidet ist ; jedoch beim Ubergang in die
halbmondförmige Rinne werden die Zellgrenzen bereits weniger deut-
lich warnehmbar , und auf dem Boden der Rinne , der in der Mitte
ein wenig gewölbt ist , konnte ich keine Zeilen sondern nur mehrere
Reihe von dicht neben eiuander liegenden Kernen unterscheiden.
Dennocli wird die Epidermschicht auch hier durch eine deutliche
Membran begrenzt, welche Flimmerhaare tragt; weil aber in dieser
Gegend gewöhnlich ein körniges Secret aus den zahlreichen Mün-
dungen der Drüsenzellen heraustritt, sind die Flimmercilien nicht
immer so leicht zu unterscheiden , und ich möchte mir Reichel's
Deutung in der Weise entstanden denken , dass er einige anein-
ander geklebte Flimmerhaare für Cuticularbildungen gehalten habe.

Es macht einen sonderbaren Eindruck, dass Reichel in seiner
Figur die Zeilen der Byssusdrüse gar nicht abbildet, obgleich er
sagt, sie in seinen Praparaten deutlich beobachtet zu haben; er
thut gleichwie der Strauss, der seinen Kopf unter die Flügel
steekt und meint , dass wenn er den Feind nicht sehe , dieser auch
wirklich nicht da sei. Gleichwohl mussen diese Zeilen Jedermann
sofort ins Auge fallen , denn es sind grosse, birnförmige Körper
mit langem , dünnem Hals und grobkörnigem Inhalt. In Pikro-
carmin nimmt der Zellkörper eine röthlich gelbe Farbe an , wahrend
der Kern heil und das Kernkörperchen dunkel roth gefarbt wird.
Diese Zeilen zeigen eine treffende Uebereinstimmung mit den
Drüsenzellen aus der Fussohlendrüse von Conus und Fasciolaria,
wie sie durch Carrière abgebildet sind x).

Auf Querschnitten des Fusses , in der Nahe des Querspaltes ,
sieht man öfters, dichte Strange von Körnchen aus den Drüsen-
zellen hervortreten. Diese Wahrnehinung stimmt volkommen über-
ein mit Cattie's Beobachtungen; er studirte namlich die Bildung
der Byssusfaden am lebenden Thier und sah eine weissliche kör-
nige Masse aus dem Querspalt herausfliessen. Auch fand er die
Endplatten des Byssusfadens aus Tausenden von kleinen Körnchen
zusammengesetzt.

1) Archiv für Mikrosk. Anatomie Bd. XXI, 1882, Taf. XXIII, fig. 20 und 23.

256

Reichel behauptet nun weiter, dass in der Byssushöhle die
Bildung der Byssussubstanz auf analoge Weise stattfinde , wie in
der halbmondförmigen Rinne und ebenso eine Cuticularbil-
dung des Epitbels sei. Seiner Ansicbt nacb soll daber das Epi-
tbel der Byssusböble nicbt mit Flimmerhaaren verseben sein , denn
dies liesse sicb mit der Cuticularbildung scbwerlicb vereinigen.
Diese Bebauptung stimmt mit der scbon früber erwabnten Beo-
bacbtung Carrière's überein , dass überall in den Byssusfacbern ,
wo die Lamellen gebildet werden, sicb kein Flimmerepitbel vor-
findet , und dass diejenigen byssiferen Mollusken , bei denen solcbes
in grösserer Ausdebnung in der Byssusböble vorkommt, einen
nur schwacb entwickelten Byssus besitzen. Leider muss icb aber
bemerken, dass diese letzte Ansicbt durcb Barrois' Untersucbun-
gen scbon binreicbend widerlegt worden ist.CARRiÈRE'sBeobacbtung,
dass die Epitbelzellen in ibrem Inneren das Secret bilden, woraus
die Byssuslamellen entsteben , konnte Reichel nicbt bestatigen;
er bat in diesen Zeilen niemals eine Spur von Sekret entdecken
können. Die Drüsenzellen, welcbe von Tullberg , Barrois und
Cattie für die Bildungsstatte des Byssusstammes gebalten werden ,
bat Reichel wobl geseben; er bat aber bei diesen Zeilen keine
Ausführungsgange beobacbten können, und die Annabme, dass
dieselbe secerniren, findet er rein willkürlicb.

Untersucbt man Querschnitte vom oberen Tbeil der Byssus-
böble, wie in Figur 3 einer abgebildet ist, dann findet man,
dass ibrer dorsalen Seite entlang eine ziemlicb tiefe Furche lauft ,
umgeben von einer balbmondförmigen Gruppe von Drüsenzellen.
Diese Furcbe ist ohne Zweifel nur eine Fortsetzung der Byssus-
furcbe des Spinnfingers , obgleicb sie nicbt so tief und etwas
breiter ist, als diese; die Drüsenzellen geboren zur Byssusdrüse,
welcbe die Byssusböble an der dorsalen Seite bis zu ibrem Boden
begleitet. Die Bebauptung Carrière's : » die oben erwabnte , balb-
mondförmige Rinne gebt bis zum Anfang der Byssusböble" ist
also nicbt gauz genau; aucb von Cattie und Reichel scbeint
diese Furcbe übersehen zu sein.

Nur von Barrois ist sie bei verscbiedenen anderen byssus-

257

spinnenden Arten beobachtet und rait dem Namen »Canal du
byssus" erwahnt. Dieser Forscher glaubt aber, dass dieser Byssus-
kanal keine grosse Bedeutung habe und nur als ein Anhang (ac-
cessoire) der Byssushöhle zu betrachten sei. Dieser Ansicht kann
ich jedoch nicht beistiminen , weil es mir scheint , dass im oberen
Theil der Byssushöhle nur in dieser Furche Byssusmaterie secernirt
wird. Wohl ist die Wandung der Höhle in ihrem ventralen und
lateralen Theil stark gefaltet und mit nach innen vorspringenden
Septa versehen ; aber est ist nicht wahrscheinlich dass in diesen
Falten Byssussubstanz abgesondert wird , weil sie nur von
Schleimdrüsen zeilen umgeben sind , wie man sie in der Spitze des
Fusses findet. Uebrigens ist in dieser Region der Byssushöhle die
ganze innere Oberflache mit einem regelmassigen Flimmerepithel
ausgekleidet , und es scheint unbegreiflich dass dies von Reichel
übersehen wurde ; es ware aber möglich , dass infolge der Ein-
wirkung der Reagentia die Flimmerhaare in seinen Praparaten
verschwunden waren.

In dem tieferen Theil der Byssushöhle "andert sich das Vorkom-
men der sie umgebenden Wandung; die Byssusfurche wird all-
malig weiter und seichter, um endlich ganzlich zu versch winden ,
wahrend zur gleicher Zeit die Byssusdrüsenzellen sich über einen
grosseren Theil der dorsalen Wand der Höhle erstrecken. Es ist
aus diesem Verhalten erklarlich , dass man in der oberen Abthei-
lung der Byssushöhle nur Byssusfaden trifft, die lose neben ein-
ander liegen und einen kaum grosseren Durchschnitt haben als
ihre freien Enden , welche in der Furche des Spinnfingers gebildet
sind ; raehr nach unten aber werden sie allmalig breiter und flacher
und bekommen eine lamellen artige Gestalt. Auch werden diese
Lamellen zugleich durch Byssussubstanz mit einander verklebt.

Betrachtet man die Figur 4, so findet man dass die Schleim-
drüsenzellen ganzlich verschwunden sind ; wahrend am lateralen
Theile der Byssushöhle die Muskeln herantreten , sind an ihrer
ventralen Seite eigenthümliche Zeilen sichtbar geworden , welche
in ihrem Charakter von den übrigen Drüsenzellen abweichen.
Diese Zeilen sind kleiner und nicht birnförmig, sondern haben

258

eine rundliche oder vieleckige Gestalt; auch scheint ihr Inhalt
weniger grobkörnig zu sein als derjenige der eigentlichen Byssus-
zellen. Nach dein Boden der Byssushöhle hin nimmt die Zahl
dieser Zeilen bedeutend zu , und lagern sie sich dicht an der Wand
der Höhle an , um ihr Secret zwischen den Epithelzellen hindurch
darin auszustürzen. Ob diese Zeilen von den Byssuszellen bestimmt
verschieden , oder nur eine Entwicklungsform derselben vorstellen ,
kann ich nicht entscheiden. Barrois hat ahnliche Zeilen bei
andern Pelecypoden-Species beobachtet , aber nur bei Typen mit
gut entwickeltem Byssus.

Wird nun die Byssussubstanz allein von den verschiedenen
Drüsenzellen secernirt, wie Tullberg, Barrois und Catti e behaup-
teo , oder hat Carrière Recht , welcher meint dass in der untern
Region der Byssushöhle, in den Byssusfachern , auch das Epithel
daran Theil nimmt? Leider kann ich diese Frage nicht mit
Sicherheit entscheiden. Wohl habe ich stets in der Nahe der
Byssusfacher bis an ihre unteren Enden Drüsenzellen beobachten
können ; dennoch glaube ich dass in dieser Region der Byssus-
höhle auch die Epithelzellen als Drüsenzellen fungiren und zur
Bildung der Byssuslamellen beitragen. Es war an dem freien Ende
dieser Epithelzellen keine deutliche Membran wahrzunehmen , und
Flimmerhaare fehlen ohne Zweifel. Ofters meinte ich aber in
dem oberen Theile dieser Zeilen eine kleine Masse Secret zu beo-
bachten.

Nach dem Vorhergehenden wird es überflüssig sein die Ver-
schiedenen Argumente zu widerlegen , mit welchen Reichel zu
betonen sucht, dass die Secretionstheorie unzureichend sei, um
das allmalige Werden des Byssus zu erklaren. Wir haben gezeigt
dass die Byssusfurche , in welcher der Byssusfaden gebildet wird ,
sich noch eine Strecke weit in die Byssushöhle fortsetzt und nach-
her allmalig in die Wand dieser Höhle übergeht, welche in
ihrem ganzen CJmfang von secernirenden Drüsenzellen umgeben ist.
Wird also ein Byssusfaden gebildet, dann ist es leicht verstand-
lich , dass zugleich eine Secretion in der Höhle stattfindet und auf
diese Weise eine mit dem Byssusfaden zusamraenhangende Lamelle

259

gebildet wird. Da jede folgende Lamelle die vorhergehende schei-
denartig umfasst , und sie zusammen den Byssusstamm bilden , so
wird nrit der Zunahme der Zahl der Byssusfaden auch ein Wachs-
thum in Lange und Dicke des Byssusstamrnes verbunden sein.

ERKLARUNG DER ABBILDUNGEN VON TAFEL XI.

Fig. 1. Fuss von Dreissena polymorpha. Nach Cattie.

Fig. 2. Theil eines Querschnittes durch die Byssusfurche , auf der Höhe
der Linie ab von Figur 1. Mit der Camera in ca. 400 facher Vergrösserung
gezeichnet.

a. Spalt; b. halbmondförmige Rinne; c. Byssusdrüse.
Fig. 3. Querschnitt durch den oberen Theil der Byssushöhle, auf der
Höhe der Linie cd von Figur 1. Mit der Camera in ca. 36 facher Vergrös-
serung gezeichnet.

a. Byssuskanal; b. halbmondförmige Rinne; c. Byssusdrüsenzellen;
d. Schleimdrüsenzellen ; e. durchgeschnittene Byssusfaden.
Fig. 4. Querschnitt durch den unteren Theil der Byssushöhle, auf der
Höhe der Linie e f von Figur. 1. Mit der Camera in ca. 65 facher Vergrös-
serung gezeichnet.

a. Byssuskanal; b. Byssusdrüsenzellen; c. Drüsenzellen; d. Byssus-
muskel ; e. Byssusstamm ; /. Byssuslamellen.

NASCHRIFT

OP

CRUSTACEA NEERLANDICA II.

Zie bladz. 170 van Tijds. Ned. Dierk. Vereen. (2) 11. 1889.

DOOR

Dr. P. P. C. HOEK.

Met Plaat XII.

45. Cuma Edwardsii, Goodsir. Van deze soort verkreeg ik 30
Augustus j.1. een enkel exemplaar , toen ik in de haven van
West-Terschelling niet de kleine dreg vischte, tusschen wie-
ren op den bodem groeiende.

86. Megaluropus agilis , Norman. De Rev. A. M. Norman bespreekt
in zijn onlangs (Annals and Magazine of Natural History
for August 1889. Ser. 6. Vol. IV. p. 122- 123) verschenen
»Notes on British Amphipoda" de door mij aan dezen nieu-
wen vorm in het systeem der Amphipoden aangewezen plaats.
Ik beschouwde het geslacht Megaluropus als tot de familie
Pardaliscidae te behooren » a position which in my (Norman's)
opinion it caunot retain." Volgens Norman, die het dier
reeds 25 jaar beweert gekend te hebben , moet het in de
familie Gammariclae gerangschikt worden. Ik beschikte bij
mijn beschrijving slecht over één en nog wel geheel onvol-
komen exemplaar en wees er reeds op , dat dit dier in vele
kenmerken tusschen de Atylidae en Gammaridae instond.
Volgens Norman zijn de monddeelen van Megaluropus ge-

261

heel verschillend van die van Pardalisca — wat natuurlijk juist
zal zijn. Of nu daarmede tegelijkertijd uitgemaakt is, dat er
van geen verwantschap tusschen M. en de familie Pardalis-
cidae sprake kan zijn , laat ik hier in het midden. Mijn
zeer gebrekkige kennis van het hier ter sprake komende
geslacht en van de meeste geslachten der familie Pardalis-
cidae vergelijkende met de groote degelijkheid en den omvang
van Norman's kennis der Amphipoden, is het zeker het
veiligst ons bij zijn uitspraak neer te leggen en het geslacht
Megaluropus in de uiterst ruime familie der Gammaridae
op te nemen.

91. Cheirocratus brevicornis , Hoek. Volgens Norman (Ibidem bl.
130) is deze in 1879 door mij voor het eerst beschreven
en later door Blanc (Amphipoden der Kieler Bucht. 1884)
op nieuw behandelde soort een synonyme van Cheirocratus
Sundevalli, Rathke spec. Dat noch Blanc noch ik dat op-
gemerkt hebben , zou daaraan moeten worden toegeschreven ,
dat de figuren en afbeeldingen der vroegere schrijvers (vooral
van Boeck) zoo onvolkomen zijn. Door mij werd meegedeeld ,
dat de bewapening der hand van de pooten van het tweede
paar geheel van de beschrijving van Rathke en Boeck ver-
schilde. Norman zegt nu: »This hand has been well figured
by Hoek and Blanc, but not accurately by any previous
authors." Daarmede vervalt echter het voorname argument
voor het opstellen van de nieuwe soort.

106. Podalirius typicus , Kröyer. Plaat XII, fig. 1 — 3. In het
laatst van Augustus van dit jaar gelukte het mij opnieuw
eenige exemplaren dezer soort in handen te krijgen. Ik trof
er n.1. op 30 Aug. eenige aan op exemplaren van Astera-
canthion rubena voor dat doel in de haven van Terschelling,
waar ik er in de zomers van 1878 en 79 bij herhaling en
vrij talrijke exemplaren van verzamelde , opgevischt. Ik vond
er bovendien enkele van op een Solaster papposus, door
visschers gevangen in vrij diep water » buiten de steenen"
een gezicht ver van de kust van Texel.

262

Bij deze exemplaren bevinden zich ook een paar volwassen
mannetjes en met hun hulp ben ik nu in de gelegenheid
te constateeren :

1°. dat mijne determinatie van 1879 de juiste is geweest,
maar ik toen een fout heb begaan door de hand van
het tweede pootpaar van een onvolwassen mannetje
als een van een volwassen exemplaar te beschouwen.
Dat dus niijn bewering: »Auch die Füsse des zweiten
Beinpaares zeigen ausser einer kleinen Differenz in der
Grosse eine für beide Geschlechter ganz übereinstim-
mende Beschaffenheit" (Carcinologisches. Tijds. N. D.
V. IV. 1879. S. 109) onhoudbaar is en deze pooten
integendeel zeer aanzienlijk van elkander verschillen
in de twee sexen. Zie daarvoor de figuren 1 en 2 op
PI. XII. Dat dus de houtsnee en de beschrijving, die
bij Spence Bate en Westwood van dit pootje voor
een manlijk exemplaar voorkomen , in 't algemeen ge-
nomen juist zijn.
2°. Dat Paul Mayer (Fauna und Flora des Golfes von
Neapel. Caprelliden. 1882. S. 75) ten onrechte beweerd
heeft, dat de door mij waargenomen exemplaren niet
tot Podalirius typicus , maar tot zijne nieuwe soort
P. miuutus moesten gerekend worden. Naar Paul
Meyer mij op 22 Maart '89 mededeelde, moet ook
voor de Golf van Napels zijn P. rainutus vervallen ,
hij schrijft mij, dat hij er zich van overtuigd heeft:
»dass auch hier (Golf v. Napels) Podalirius typicus
vorkommt und dass mein minutus wol nur ein Jugend-
form davon ist."

VERKLARING DER EIGUREN OP PLAAT XII.

Fig. 1. Hand van den poot van het tweede paar van een manlijk exem-
plaar van Podalirius typicus , Kröyer.

Fig. 2. Dezelfde hand van een vrouwelijk exemplaar van hetzelfde dier.

Fig. 3. Stekels aan de basis der palma van die hand van een vrouwelijk
exemplaar, sterker vergroot.

UEBER HYDROÏD-POLYPEN

MIT ZUSAMMENGESETZÏEM COENOSARCROHR

NACH UNTERSUCHÜNGEN

AN AMALTHAEA VARDÖENSIS «. sP.

VON

Dr. J. C. C. LOMAN

in Amsterdam.

mit Tafel XIII, und 5 Zincographien.

I. ElNLEITUNG.

Bekanntlich giebt es einige Hydroid-polypen , deren Coenosarc
nicht von einer einfachen Röhre gebildet wird , sondern aus mehre-
ren neben einander verlaufenden oder anastomosierenden Canal-
chen besteht. Zu diesen Polypen mit zusammengesetzten Stammen
gehören z. B: Plumularia halecioïdes , Corydendrium parasiticum,
Antennidaria antennina, und einige Tubularia und Corymorpha-
arten. Es ist aber weit davon entfernt dass die betreffenden Röhren
dieser fünf Tiere denselben feineren Bau batten ; vielniehr zeigt
jedes ein verschiedenes Verhalten. Da unsere Kenntnis des histo-
logischen Baues der Coelenterata in dieser Hinsicht gewiss sehr
lückenhaft ist , wird es wahrscheinlich , dass obige Liste , nach
einer genaueren Untersuchuug viel grösser werdeu würde. Vor-
laufig aber habe ich die Absieht die verschiedenen Falie neben
einander zu stellen und ausserdem bin ich in der Lage in den folgen-
den Seiten einige neue Thatsachen über Corymorpha hinzuzufügen.

Plumularia.

Was zuerst Plumularia betrifft , von welchem Genus uur wenige
Arten einen zusammengesetzten Stamm besitzen, darf man hier

264

eigentlich nicht von einer Vervielfaltigung der coenosarcaleu Röhren
reden , da ja jeder einzelne Polyp im Hydran the n stiel (Hydrocope)
und auch weiter nach unteu im Staram ein einfaches Coenosarc-
rohr zeigt, das nie mit den neben ihm verlaufenden Röhren anosto-
mosiert. Wie in Fig. 1. schematisch darge-
stellt ist, besteht der Stamm aus mehreren
scharf geschiedenen Röhren. An jeder dersel-
ben unterscheidet man Entoderm (ent), Ecto-
derm (eet) uud sogar Perisarc (per). Nur die
Perisarcschichten dieser neben einander ver-
laufenden Röhren verwachsen und bilden zu-
sammen den dicken Stammteil des Polypen. Aus der Hydrorhiza
wachsen also an einer bestimmten Stelle nicht ein, sondern viele
Polypen hervor, die sich aber schon anfangs zusammenlegeu und,
wie Weismaen x) ganz zutreffend sagt , aneinander gelöthet bleiben ,
bis zu einer bestimmten Höhe, wo dann Seitenzweige gebildet
werden 2).

Corydendrium.

Anders verhalt es sich bei Corydendrium parasiticum , obschon
diese Art ebenso wenig wie die vorige, einen aus verastelten
Coenosarcröhren bestehenden Stamm nachweisen lasst. Die Fig. 2,
einen Teil des Holzsehnittes auf Seite 36 der Abhandlung Weis-
mann's darstellend , versinnlicht uns diesen Bau auf's deutlichste.

Vier Röhren werden hier von einem gemeinsamen Perisarc
(per I) umschlossen, drei derselben (die oberen) sind in einen
zweiten Perisarc (per II) gehüllt; dann aber hat jede einzelne
Röhre ein drittes, ganz dickes Perisarc (per III), in dessen In-
nerm sich die Ectodermschicht [eet) und endlich das Entoderm
(ent) aufweisen lasst. Nach Weismann findet nun dieses besondere

1) WisisMANN, Die Entstehung der Sexualzellen bei den Hydromedusen. 1883.

2) Ausfiihrlicb.es über diese Art findet sich bei JlCKELt (Morph. Jahrb. 1883 p. 636).
Bei Isocola frutescens verlieren sogar die einzelnen Coenosarcröhren im Verlauf des
Anfsteigens ihre gesonderten Perisarcröhren , und so trifit man nicht selten auf Stellen,
wo das Entoderm einer Röhre mit dem einer Nachbarröhre verschmolzen ist. (1. c. p. 643).

265

Verhalten seine einfache Erklarung ia dem Urastaade, dass die

Seitenaste des Stauimrohres bei unserer Art nicht sogleich nach

ihrem Entstehen das Perisarc desselbeu durchbohren, wie bei allen

andern Campanularien der Fall ist , sondern noch wahrend einer

ziemlich grossen Strecke von dem allma-

lich dunner werden den Perisarc dieser Mut-

terröhre geschützt werden. Derselbe Vorgang

wiederholt sich für gewöhnlich, da der Haupt-

stamm kurz hinter einander mehrere Seiten-

sprossen treibt, und jeder derselben sich

bald auf's neue verastelt. Somit werden in

dieser Art die Röhren förmlich ineinander

geschachtelt , und im Querschnitt erscheinen

nun einige derselben von zwei oder höchstens drei Perisarcschichten

urageben , von denen die aussere auch stets die altere und dunnere

ist. In der vorliegenden Figur stellt also per I. das alteste, per

III. das jüngste Perisarcrohr vor.

Antennularia.
Schon Allman j) giebt eine detaillierte Beschreibung von dern fei-
neren Bau dieser Art , und auch Wejsmann hat dieselbe untersucht.
Es beisst bei ihm (pag. 188 in der Note) : „Zusammengesetzte Stamme
kommen auch sonst vor , so z. B : bei Plumularia hale-
cioides und Corydendrium ; dort besitzt aber jedes
Coenosarc-Rohr sein besonderes Perisarc , sei es dass
dieselben dann bloss aneinander gelöthet , oder , wie
bei Corydendrium , auch theilweise in einander ge-
schachtelt sind. Hier wird von einem gemeinsamen
Ectoderm-Rohr ein einziges Perisarc-Rohr ausgeschie-
den, und nur die Entoderm-Röhren sind in der Mehr-
zahl vorhanden." Wenn wir also einen Querschnitt
des Stammes von Antennularia unter dem Mikroskop /,.-
betrachten (fig. 3. Copie nach Allman), so finden wir
zuausserst das gemeinsame Perisarc (per) , das von

1) Allman, A monograph of the Gymnoblastic or Tubularian Hydroids. 1871 — 72.

266

'eïmem Ectodermzilinder (eet) ausgesebieden wird. Das Entoderm aber
hat unten im Stamnie nicht die Form eines Hohlzilinders , sondern
zerfallt in viele kleinere Röhren (ent), die alle in dem gemein-
samen Ectoderm eingebettet sind. Das Innere des Stammes end-
lich ist ganz hohl. Allman hat zwar die Zilien der Entoderm-
zellen nicht gesehen, doch schloss er aus der Bewegung der
Flüssigkeit im Innern der Röhren auf ihr Vorhandensein.

Tubularia.

Der Bau einiger 1 \bularia -ar ten wurde von Allman ebenfalls
eingehender untersucht. Unsere Fig. 4., Copie eines den Allman'-
schen Tafeln entnommenen Kupferstiches, versinnlicht diesen Bau.
Sie stellt einen Querschnitt durch den Stamm dar , in welchem
man das Perisarc (per), das Ectoderm (eet) mit seinen Nesselzellen ,

die Stützlamelle (st. L), sodann ein klein zelliges Entoderm (ent)
und ganz in der Mitte eine aus grosseren Zeilen bestehende En-
todermaxe (ent1) erblickt. Weiter heisst es wörtlich (pag. 124.
seiner Arbeit) : » numerous canals are excavated in the endoderm
and take a longitudinal course through the stem, occasionally
communicating by lateral oflsets with one another, and finally

267

all merging in a coramon central cavity at the base of the hy-
dranth." Von diesen Entodermröhren , deren Zeilen alle zilientra-
gend sind, ist stets eine grösser als die übrigen, wie es auch
die Figur zeigt. Die sonderbaren chordaahnlichen Zeilen ent' sind
wahrscheinlich dieselben wie die von anderen Hydroidpolypen
beschriebenen mesodermalen Entodermzellen. Uebrigens ist es nach
der ALLMAN'schen halb schematischen Zeichnung schwer, über
die Histologie dieser verschiedenen Zeilen formen zu entscheiden.
Leider finden sich in der spateren schonen Arbeit Hamann's1),
welcher sich der neueren Untersuchungsmethoden bedient hat,
keine Angaben über den Bau der Canale und sind nur die Hy-
dranthenköpfchen dieser Art berücksichtigt worden , wahrend
auch die Untersuchungen Ciamiccian's 2) sich nicht auf diesen
Teil erstrecken. Auch Jickeli 1. c. hat diese Frage nicht berührt. Eine
detaillierte Beschreibung der Verhaltnisse bei den Tubularia-arten
ist jedenfalls erwünscht, und verspricht lohnend zu werden.

Corymorpha.

Wenn also bei einigen Tubularia-arten wahre Entodermcanale
sich in den Stamm fortsetzen, so ist ungefahr dasselbe bei Cory-
morpha der Fall. Der Entdecker dieser Tiere, M. Saks (n°. 1),
war auch der erste, der dieselben beobachtete. Er beschreibt
die Canale wie folgt: »If the skin of the polype, which is
pretty strong, be cut up , the inferior is found quite enipty,
without any intestines, except a sniall cylindrical gut or stomach,
which at the upper end is a little wider than at the lower, and
runs straight from the mouth downwards without bending to the
lower half of the body , or a little lower , where it terminates
abruptly; a large number of threads joined by net-work diver-
ging like rays from its end to the skin , where they fasten them-
selves. On this stomach are also to be seen strong longitudiual
stripes." 3).

1) Hamann, Der Organismus der Hydroidpolypen. Jen. Zeitschr. 1882, p. 473.

2) Cjamiccian, Zschr. f wiss. Zool. Bd. XXXII. 1879. p. 323.

3) Nach der wörtlichen Uebersetzung in Fokues und Goodsir (n°. 2).

18

268

Ia der Arbeit von Forbes und Goodsir (n°. 2) wird die Ana-
tomie von Corymorpha kürzlich besprochen.

Stamm wie Tentakel sind tnassiv; der flaschenföruiige Magen
gebt aber nicbt tiefer als die Tentakel, und Cilia wurden an kei-
ner Körperstelle gefunden. Ebensowenig konnten sie die von Sars
beschriebenen entodermalen Fortsetzungen des Magens im Stamm
wiederfinden und sie glauben deshalb , dass dieser Forscber sicb
geirrt babe. Die desbezüglicbe Stelle beisst: »Tbis appearance is
presented only by the animal ofter having been kept for some
time in alcohol; but we can assist positively that no such struc-
tures exist in the living animal. Misled by the above fallacious
appearance, M. Sars bas drawn a false analogy between it and
the Actineae." Mit andern Worten halten sie was Sars gesehen,
für ein durch Alcohol entstandenes Kunstprodukt.

Von Alüer (n°. 3) besitzen wir eine ausserst lückenhafte Be-
schreibung der neuen Art G. nana, mit sessilen Gonophoren,
welche zum Teil adelokodonisch , zum Teil phanerokodonisch sein
sollen. Ueber die Anatomie des Stammes und seiner Canale ent-
halt diese Arbeit aber nichts Neues.

Auch Johnston (n°. 4) hat keine eigene Untersuchungen an-
gestellt, kaun also nur Bekanntes mitteilen.

In der nachsten Arbeit von Sars (n°. 5) wird eine Corymorpha
besprochen aus grösserer Tiefe , welche Planoblasten hat mit vier
Tentakeln von gleicher Grosse. Er vermutet, dass diese Tiere zu
derselben Art gehören , wie die früher von ihm an der Bergen-
schen Kuste gefischten, nur seien es weibliche Individuen, jene
aber die mannlichen.

Der Handatlas der vergleichenden Anatomie von E. O. Schmidt
(n°. 6) bringt uns wieder eine bis dabin unbekannte Art C. uvi-
fera , deren Planoblast vier ganz kurze Tentakel tragt , sodann
stark verzweigte Gonophorenbüschel besitzt und zu den kleineren
Arten gehort, da sie nicht grösser als 1 Incb wird.

Steenstrup (n°. 7) widerlegt die in n°. 5 ausgesprochene An-
sicbt von Sars und zeigt vielmehr, dass die von diesem Forscher
gefundenen Tiere nicht zu derselben Art gehören können. Sie

269

werden also als C. Sarsii beschrieben. Eine zweite Art , der vorigen
enge verwandt, welcber er den Namen C. Ianuarii beilegt , wurde
leider nur in einem einzigen Exemplare , aus dera Hafen von Rio
Ianeiro erhalten. Das Tier batte die kolossale Lange von 6 Inebes.

Es folgt jetzt eine vorlüufige Bescbreibung der Corymorpba-
arten von Sars (n°. 8), die in einer folgenden grosseren Arbeit
(n°. 9) ausfübrlicher besprocbeu werden. Ausser den bis jetzt be-
kannten findet sicb bier die Diagnose einer neuen Species, der
C. glacialis , welcbe im Varanger Fjord (70° N.B.) gefnnden
wurde in einer Tiefe von 60 — 120 Faden. Dieselbe erzeugt keine
Planoblasten , sondern besitzt Sporosaccen.

Hincks' vffistory of the British Hydroid Zoophytes" (n°. 10)
ist wieder rein compilatorisch.

Ausserdem kennen wir durch Agassiz (n°. 11) aucb eine Ame-
rikaniscbe Art aus Massacbusetts Bay , C. pendula, die ebenfalls
Sporosaccen baben soll , welcbe sicb aber durcb den Besitz wobl
entwickelter Tentakel von andern festsitzenden Gescblecbtskuos-
pen unterscbeiden. Mit dieser Thatsacbe lasst sich die Beobacbtung
frei lebender Medusen desselben Tieres , die von demselben Autor
gemacbt wurde, jedenfalls nicbt wobl vereinbaren.

Sodann erscbien die stattlicbe Arbeit Allman's (n°. 12). Dieser hat
Corymorpha nutans lebend erbalten und beobacbten können und
giebt uns in seiner monographiscben Bearbeitung ausfübrlicbe Auf-
scblüsse über den Bau derselben. Er war wohl der Erste, wel-
cher aucb Querscbnitte angefertigt bat, und seiue Schlüsse haben
desbalb einen besonderen Wert, wiewobl seine Zeicbnungen der
anatomiscben Details immer mebr oder weniger scbematisiert sind.
Was das Verbalten der Canale betrifft , sagt er von denselben :
>A careful examination will sbow tbat tbis cellular mass , wbicb
frequently seems to fill up tbe proximal part of tbe bydrantb , is
perforated in its axis by a tubular prolongation of tbe cavity of
tbe distal part, tbougb , in consequence of temporary obliteration
caused by tbe approximation of its walls , tbis axial tube is usually
difficult to detect. Like tbe cavity of tbe distal portion of tbe by-
drantb, it is lined witb small spherical cells filled with coloured

270

grauules. It is continued towards the summit of the stem, and
then , becoraing wider , receives the longitudinal canals , which
have been already described as traversing the stem in its entire
length." — In dem systeinatischen Teile werden endlich die bekann-
ten Arten , sieben an der Zahl , einer gründlichen Revision unter-
worfen, und über zwei Familien mit vier Genera verteilt, wie folgt:
I. Fam. Monocaulidae mit sessilen Gonophoren (Sporosaccen).
Gen. Monocaulus.

sp. glacialis , pendula.
II. Fam. Gorymorphidae , mit sich loslösenden Planoblasten.
Gen. Halatractus, ein kurzer Tentakel (ob zu-
sammengezogen) and drei Tentakelstummel. Pla-
noblast ungestielt.
sp. nanus.
Gen. Corymorpha, ein langer Tentakel, drei Sturn-
mel. Planoblast langgestielt.
sp. nutans.
Gen. Amalthaea, vier gleich kurze Tentakelknos-
pen. Planoblast langgestielt.
sp. uvifera , Sarsii, Januarii.
Ueberdies ist von Allman (n°. 13) noch eine wahre Riesenform
beschrieben worden, die in Tiefen von 1800 und 2900 Faden im
stillen Ocean unweit der japanesischen Kuste gefunden wurde. Das
Tier , welches den Namen Monocaulus imperator erhielt , besass in
ausgedehntem Zustande eine Lange von mehr als sieben Fuss (engl.),
wahrend der Diameter des grossen Tentakelkreises 9 inches betrug.
Die sessilen Gonophoren waren denen von Tubularia sehr ahnlich
und von braunlicher Farbe, das ganze Tier aber heil fleischfarben.
Das Innere des Stammes war ganz hohl , wahrend doch allen
bis dahin gefundenen Corymorphiden ein massiver Stamm gemein-
sam war. Die Stützlamelle war bei dieser kolossalen Form auch
von ausserordentlicher Dicke und bestand aus höchst elastischen
Querfasern. Wenn man z. B. das Tier ausdehnte und nachher wie-
der losliess , schnellte es wie eine Uhrfeder zurück. Die Muskeln
waren nicht besonders stark entwickelt und das Canalsystem war

271

auch schon beim lebenden Tiere deutlich zu sehen. Leider waren
die Exemplare nicht mehr gut erhalten als sie zur Untersuchung
gelangten , und daher konnten nur diese wemgen bistologischen
Tbatsacben ermittelt werden ').

II. Der bau von amalthaea vardöensis , n. sp.

Die Tiere, welche Gegenstand meiner Untersuchung waren,
verdanke ich der Güte des Herrn Prof. Dr. Max Weber, dein
icb dafür meinen besten Dank abstatte. Sie wurden von ihm aus ge-
ringer Tiefe (1—2 Faden) iru Busse-Sund bei Vardö 71° N. B. (Nor-
wegen) gefischt, wo dieselben wie andere Corymorpha-arten mit dem
Fuss im Sande haften. Für diesen Fundort bemerkenswert ist, dass ein
kraftiger Strom von etwa vier deutschen Meilen pro Etmal durch
die Strasse geht. Der Boden besteht aus Sand und Detritus von
Muschelschalen und Kalkalgen.

Zur Untersuchung wurde das ganze Tier in Borax-carmin oder
Picrocarmin gefarbt, sodann nach Einbettung in Paraffin mit Hülfe
der neueren Methoden in Schnittserien zerlegt. Langs- und Quer-
serien lieferten ausserst instructive Bilder , aber auch Schragschnitte
durch den Polypenkopf leisten vorzügliche Dienste und sind uner-
lasslich , wenn man die Canale in ihrer ganzen Lange übersehen will.

Für die histiologischen Details war der Conservierungszustand
leider kein genügender, die Zilien des Entoderms z. B. sind au
keiner Stelle mehr zu finden , und auch die Zeilen des zarten Me-
sodermgewebes hier und dort bis zur Unkenntlichkeit verschrumpft.
Doch erwiesen sich die gröberen anatomischen Verhaltnisse , der
Verlauf der Canale, etc, als vortrefflieh erhalten.

Es war mir somit nicht möglich eine detaillierte anatomische
und histologische Beschreibung des ganzen Tieres zu geben. Ich
habe darum die Absicht in den folgenden Seiten nur das Ver-
halten des Canalsystems dieser Corymorphide sicher zu stellen und
mit dem anderer Hydroïden zu vergleichen.

1) Jickeli 1. c. p. 667 nennt als bekannte solytare Polypen nur Hydra und Thiarella
singularis. Es ist mir rüthselhaft warum er nicht auch die ganze Gruppc der Cory-
jnorphidae mit in Betracht gezogen bat.

272

Freie Planoblasten fanden sich zwar nicht, doch konnte ich
durch genaue Untersuchung der fast reifen Geschlechtsknospen ,
welche sich in grösster Menge vorfanden , rait Bestimmtheit auf
das Vorhandensein jener freien Medusengemmen schliessen. Die
gesagten Geschlechtsknospen zeigen schon einen deutlich medusoï-
den Bau, haben vier Radiarcanale , welche in vier gleich grosse
knospenförmige Tentakel enden , samtlich mit starken Nesselbat-
terien versehen. Demnach gehören die Tiere zum Genus Amalthaea
von Allman. Die drei bekannten Arten dieser Gattung sind
aber so dürftig definiert, dass ich es nicht wage unsere Art mit
einer derselben zu identificieren und dieselbe also einstweilen als
Amalthaea vardöensis unterscheiden will.

Wahrend des Lebens hatten die Tiere eine Grosse von etwa
5 cM. ; von den in Alcohol conservierten Exemplaren betragt die
Lange aber höchstens 3 cM. in Folge der ausserordentlichen Con-
traction des Stammteiles. Beim Leben schön rosafarben und durch-
sichtig, werden sie in Sprit bald opalweiss. Viele Individuen batten
übrigens ihren Fuss noch im Saude geschlossen und es war leicht,
den Zusammenhang der einzelnen Körnchen mit den ausserst
dehnbaren fadeuförmigen Ausstülpungen nachzuweisen.

Das Perisare ist sehr dünn , biegsam und glashell und schützt
nur die untere Halfte des Stanimes, wahrend es sich nach oben zu
allmalich verliert.

Der Stamm ist vom eigentlichen Kopfe deutlich abgesetzt, und
zeigt an der Grenzstelle eine ziemlich tiefe Einschnürung. Am
Ausseren desselben sind ausser den schon genannten Haftfaden ,
auch die Canale wahrzunehmen als heil weisse Langsstreifen, welche
vielfach anastomosieren.

Der Polypenkopf zeigt uns einen breiten unteren Teil, der sich
bald in den Mundkegel verschmalert. Am Rande des unteren Tei-
les sind die grossen proximalen Tentakel befestigt in einem ein-
zigen Kreise. Es sind deren ungefahr fünfzig. Zwischen dem
Mundkegel und der Tentakelbasis sprossen die Pedunculi hervor
mit den zahllosen sich entwickelnden Planoblasten, welche eben-
falls in einfacher Reihe, 16 — 20 an der Zahl, gefunden werden.

273

Die Zahl der Tentakel wie die der Pedunculi ist kleinen Schwan-
kungen unterworfen, und ieh kann also nur Mittelwerte geben.
Fast unmöglich war es mir, die Zahl der kleinen Mundtentakel
zu bestim men , welche in 7—9 Kreisen am Mundkegel sitzen und
diesem die Form eines Pinsels geben. Es sind deren bestimmt
mehr als hundert, doch ist ihre Zahl für verschiedene Exemplare
gewiss keine constante.

Eine genaue anatomische Beschreibung der Canale kenne ich
nur von Allman (n°. 12). Sie zeigen nach ihm eine grosse
Uebereinstimmung mit denen von Tubularia, sind aber zahlrei-
cher. Zwar sah er keine Zilien im Innern, da aber beim leben-
den Tiere eine deutliche Strömuug der Flüssigkeit wahrgenom-
men wurde, zweifelte er nicht an ihrer Anwesenheit. Bei Cory-
morpha führt also die Mundöffnung in einen engen Mundkegel,
der sich bald zum geraumigen Magen erweitert; aus diesem setzt
eine sehr enge Röhre sich unten fort und nachdem das Lumen
derselben sich etwas vergrössert hat, entspringen bald nach allen
Seiten die Canale, welche sich io der Stammrinde weiter ver-
zweigen und schliesslich im Fusse blind enden.

Der Hauptsache nach werden wir dieses Verhalten auch bei
Amalthaea vardöensis wiederfinden, allein das Canalsystem ist hier
viel complicierter gebaut, und zeigt nicht unwesentliche Unter-
schiede.

Ich schreite jetzt zur genaueren Beschreibung meiner Befunde
bei Amalthaea 1).

Was zuerst den Mundkegel betrifit, suchte ich nach Langstae-
nioleu , da doch Hamann (1. c.) Corymorpha zu seinen Taeniolata
bringt. Dieser Forscher sieht in den betreflenden Bildungen die
Homologa der Septen des Scyphopolypen und lasst demnach in
dem von ihm aufgestellten Stammbaum der Coelenteraten die Scy-

1) Der Uebersichtlichkeit wegen sind in der folgenden Beschreibung die verschiede-
nen Körperteile von oben nach unten besprochen , also in einer Ordnung, wie man sie
bei der Dnrchmusterung einer Querschnitt?erie erhalten würde. Man vergleiche über-
dies die Zincographie tig. 5. auf p. 276, einen zuinTeilschematischen Medianschnitt darstellend.

274

phostoroa aus dem rait Taeuiolen versehenen Hydroidpolypen her-
vorgehen. In seiner Arbeit finde ich aber keine eigenen Untersu-
chungen über Corymorpha niedergelegt und vermute darum, dass
er auf das Vorhandensein der Taeniolen , nur per analogiaui schliesst.
Bei Amalthaea sah ich nun wirklich niedrige Taeniolen, doch ver-
mag ich keine bestimnite Zahl derselben anzugeben. Das Genus
Tubularia, das ich zur Vergleichung untersuchte, besitzt ebenfalls
Taeniolen , aber auch hier kommen dieselben jedenfalls nicht im-
mer in derselben Zahl vor , und auch ihre Verzweigung nach un-
ten zu scheint mir stets eine unregelmassige zu sein. Nach Ha-
mann 2) erheben sich meist fünf dieser Langswulste bei Tubularia,
wahrend ich nie weniger als acht beobachtete (fig. 10), oft aber
mehr. Auf dem Wege zum Magen nimmt ihre Zahl durch Ver-
zweigung zu (fig. 12). Beim Uebergang des Mundkegels in den
Magen jedoch schwinden sie und gehen in das niedrige Magen-
epithel über (fig. 13 en 14) 2). Dieses verhalten zeigten mir f ast
alle untersuchten Individuen. Eins meiner Exemplare aber hatte,
als es getötet wurde , eben seine Beute ergriffen und kam so zur
Untersuchung, was gewiss selten der Fall sein wird. Schnitte durch
den ausgedehnten Mundkegel dieses Tieres zeigen keine Taeniolen,
das Epithel besteht aus hohen Zilinderzellen , die fast ohne Fal-
tenbildung sich bis au den erwürgten Kruster erstrecken (fig. 11).
Dieser Umstand und die schwankende Zahl sprechen sicher nicht
zu Gunsten der hohen systematischen Bedeutung dieser Taeniolen. 3)
Die Contraction des Mundkegels wahrend des Abtötens ist nach
meiner Meinung ein Factor, der mit in Betracht gezogen werden
muss; nur durch dieselbe lasst es sich erklaren, dass bald mehr
bald weniger Langswulste entstehen können. *)

1) Hamann 1. c. p. 516.

2) Siehe auch Hamann p. 516.

3) Auch Allman, Challengcr Hydroida II. General Introduction pag. IX spricht den
Taeniolen einen so grossen Wert für die Systematik ab.

4) Ist nicht auch, wie Hamann will, die Stellung des Hydra au der Seite der Oam-
panularien und Sertularien eine unnatürliche? Wie schwer es auch sein mag eine Form
wie Hydra ihre richtige Stelle zu geben, jedenfalls wird man zugeben mussen, dass
ihre nachsten Verwandteu eher die Clavidae und andere Gymnoblasten sind , als die so
hoch entwickelten Calyptoblasten.

275

Auch im Magen finden sich Wulste in grosser Zahl , deren Ver-
lauf ein unregelmassiger , zumeist aber querer ist. Ihre Entwicklung
ist eine so starke, dass sie mit blossem Auge beobaclitet werden
können , wenn man einen Polypen der Lange nach geöffnet hat.
Auf Langsscknitten unseres Tieres fallen sie gleich in die Augen.

Ueber die Pedunculi der stark verzweigten Geschlechtsorgane ,
welche aus dem unteren Teile des Magens entspringen, habe ich
keine Beobachtungen mitzuteilen. Auch die Entwicklung der Pla-
noblasten ist eine recht typische und lasst sich vom ectodermalen
Glockenkern zur reifen Meduse mit vier Radialcanalen bequem ver-
folgen. Ob eine Wanderung der Geschlechtsproducte stattfindet
vermag ich nicht an zu geben , die Reifungsstatte der Eier und Sper-
matozoen ist aber auch hier das Ectoderm des Spadix , das bei den
erwachsenen Planoblasten von den Geschlechtsstoffen strotzeud ange-
füllt wird , wahrend die Medusenglocke ausserst dünn bleibt (fig. 9).

Die Geschlechtsorgane sprossen aus den Ach sein der grossen
proximalen Tentakel hervor. Betrachtet man nun einen Quer-
schnitt in dieser Höhe , durch die Ursprungsstelle dieser Tentakel
(fig. 1) , so sieht man augenblicklich , dass der Magen nicht,
wie bei Tubularia , jetzt sich zu eineni feinen Coenosarcrohr ver-
schmalert , sondern Radiarcanale abgiebt , welche sich bald verzwei-
gen , und an der Peripherie angelangt, sich nach unten biegen
(fig. 2). Hier trifit man sie regelmassig in dem Raume zwischeu
zwei Tentakeln , sodass ihre Zahl also genau mit der der Tentakel
übereinstimmt. Nach kurzem Verlauf münden dieselben nach aus-
sen durch einen wieder regelmassig zwischen zwei Tentakelbasen
gelegenen Porus , welcher in der beigefügten Zincographie fig. 5
mit po angedeutet worden ist. Auch bei der folgenden Beschrei-
buug vergleiche man diesen zum Teil schematischen Medianschnitt
unseres Tieres. Im Ganzen giebt es also einen Kreis von etwa fünf-
zig dieser Oeffnungen, die wohl als After zu deuten sind. Keiner
der alteren Forscher hat diese Entodermcanale gesehen , was wohl
darin allein seinen Grund hat, dass die Methode der Schnittserien
von denselben nicht angewendet wurde. Bei den untersuchten Tie-
ren waren alle diese Pori natürlicherweise geschlossen, und Quer-

276

schnitte Hessen mir daher immer noch den Zweifel übrig, ob das
untere Ende dieser Entodermröhren viellecht ein blindes war (fig.
15). Nur an Schragschnitten gelang es mir, bestimmt nachzuwei-
sen , dass das Epithel der Canale sich in das Körperectoderm fort-
setzt. Das Verhalten der Stützlamelle ist hier überzeugend. In
der Fig. 4 , wo der Schnitt noch nicht genau durch die Oeffnung
geführt ist, behalt dieselbe noch ihre Continuitat, wahrend sie
in der Fig. 5 durchbrochen ist, und das Entoderm in das Ecto-
derm übergeht.

Nachdem der Magen also diese Radiarcanale abgegeben hat,

I.q 5

m. Mund. eet. Ectoderm. ma. Magen. ent. Entoderm. can. Canale. st. I.
Stützlamelle. po. After. mes. Mesoderm.

ri. Der von der Stützlamelle gebildete Ring. a, è, c, a', b', e . Planoblaste in
verschiedenen Entwicklungsstadien. tent. dist. Mundtentakel tent. jtrox. Ba-
salteil eines grossen proximalen Tentakels.

277

wird das Lumen desselben sehr enge und ein einfaches Coenosarc-
rohr setzt sich nach unten fort bis an die Stelle, wo der Poly-
penkopf ia den Stamm übergeht. Der übrige Teil dieses Polypen-
kopfes wird von den bekannten eigentümlichen grossen chordaahn-
lichen Zeilen gebildet, die man ebenfalls im Iunern der Tentakel
wiederfindet. Dieses Gewebe , der Aboralwulst von Tubularia ver-
gleicbbar 1), bat aucb bei Amalthaéa eine grosse Verbreitung. Wah-
rend aber beim ersten Genus das Mesoderm der Tentakel durch
eine feine Stützlamelle von demselben Gewebe des Aboralwulstes
getrennt ist 2), was ich nacb eigenen Praparaten bestatigen kann,
setzt sicb bei unserem Tiere das Mesoderm dieses Wulstes in die
Tentakel fort (fig. 2).

Wir kommen nun zur Bescbreibung des Ueberganges vom Kopf
in den Stamm. Scbon am Ausseren nimmt man hier sehr deutlieh
eine starke Einschnürung wahr. Aus den Schnitten geht indess
bervor, dass die Stützlamelle den grössten Anteil bei derselben
hat. An dieser Stelle bildet sie namlich einen förmlichen Ring
(fig. 8 n), der zwar dünn aber doch kraftig und stark elas-
tisch ist. Sogar makroskopisch , bei der Zergliederung einer
Amalthaéa unter der Lupe, lasst sich dieser breite, platte, iris-
förmige Ring leicht herauspraparieren und auf seine ausserordeut-
liche Elasticitat bequem untersuchen. Das dunne Coenosarcrohr ,
die Fortsetzung des Magens, durchsetzt nun die Oeffnung des
Ringes und geht in den Stamm über. Schon oberhalb des Ringes
giebt es aber viele Canale ab , die alle der Stützlamelle enge an-
liegen und welche, indem sie sich unregelmassig verzweigen, zur
Peripherie ziehen und hier blind enden , ohne also wie die soeben
besprochenen Magenfortsatze die Stützlamelle zu durchbohren und
sich nach aussen zu öfinen. Auch diese Entodermcanale wurden
von Allman bei Corymorpha nicht angetroffen.

Sobald jetzt das Coenosarcrohr durch den Ring getreten ist,
spaltet sich dasselbe in mehrere Teile, welche ebenfalls der Stütz-

1) Hamann 1. c.

2) Hamann l.c. Taf. XXIII fig. 4.

278

lamelle folgend und sich vielfach verzwelgend uud anastomosierend ,
dein Ausseren des Stammes entlang bis in den im Sande gehefte-
ten Fuss ziehen und hier schliesslich blind enden. (Fig. 6) lm
Inneren des Stammes befindet sich keine Fortsetzung des Magen-
rohrs, sondern dasselbe wird ganz und gar vom Mesoderm ge-
bildet. Man kann demnach drei verschiedenartige coenosarcale
Fortsetzungen bei unserer Amalthaea unterscheiden :
1° die Radiarcanale des Magens,
2° die Verzweigungen im Kopfe über dem Ringe
3° die unterhalb des Ringes im eigentlichen Stamme ver-
laufenden.
Nur die letzteren wurden bis jetzt beschrieben bei Corymorpha,
es scheint mir aber auf Grund der nahen Verwandtschaft beider
Genera höchst wahrscheinlich , dass man auch die sub 1 ° und 2°
genanaten nach einer abermaligen Untersuchung dieser Tiere an
der Hand besserer Methoden nachzuweisen im Stande sein wird.
Da ich bis jetzt kein Corymorphamaterial besitze , bin ich leider
nicht in der Lage diese Verinutung naher zu begründen.

Histologie der Canule. Es sollen jetzt noch einige Bemerkungen
über die feinere Anatomie der oben beschriebenen Canalsysteme
folgen. Zuerst über die aus dem Magen radiar verlaufenden Röhren.
Das anfangs weite Lumen verengt sich bald und die bekleidende
Zellenschicht wird niedrig, wie aus den Fig. 2 und 3 hervorgeht.
Bis zu ihrer Mündung sind sie von dem sie umgebenden Meso-
derm durch eine scharf definierte Stützlamelle geschieden. Auf
Schnitten schwindet zuletzt das Lumen ganz. Jedoch ist auch dann
die entodermale Zellenlage noch klar zu erkennen (fig. 3. und 15.).
Ob aber eine Muskelschicht die Canale begleitet muss ich bezweifeln.

Ganz anders verhalten sich die weiter unten entspringenden
Canale, wie aus dem Querschnitt derselben hervorgeht. Betrachten
wir einen solchen bei starkerer Vergrösserung (fig. 7. can) , so
sehen wir, dass der nach aussen geiïchtete Teil ihrer entoder-
malen Bekleidung aus Zeilen besteht von der gewöhnlichen hoheu
Form der Entodermzellen , wie wir sie z. B. im Magen finden.

279

Die Begrenzung der Canale nach der Seite des Mesoderrns ist aber
weuiger scharf; das Epithel wird hier ganz platt und war nicht
immer deutlich von den nüchstliegenden Mesodermzellen zu unter-
scheiden , denn eine Stützlanielïe fehlt an dieser Stelle ganz. Der
Raum zwischen den einzelnen Canalen wird aber gleichfalls nach
aussen von einer Schicht entodermaler Zilinderzellen eingenommen ,
welche sich dann gleich den Mesodermzellen anschliessen. Wenn
man also einen Querschnitt des Stammes anfertigt, so findet man
zuausserst das Ectoderm mit Nesselzellen und schwach entwickel-
ten Langsmuskeln , dann folgt die kraftige , elastische Stützlanielïe ,
und an der Innenseite derselben eine sich continuierlich im Stamm
erstreckende Entodermschicht , deren Zeilen starke Ringmuskel-
fasern besitzen , die zusammen eine einheitliche Ringmuskelschicht
hart unter der Stützlamelle bilden. Die gesammte Entodermschicht,
moge sie nun auch behufs Bekleidung der Canale zu einer ganz
niedrigen werden , setzt sich sodann ohne merkliche Grenze in
das innere Mesodermgewebe fort, welches dadurch seinen ento-
dermalen Ursprung aufs deutlichste verrath.

Nach alteren Beobachtungen an der lebenden Corymorpha
wissen wir , dass die Entodermzellen alle zilientragend sind , und
das wird vermutlich hier auch wohl der Fall sein , obschon ich an
keinem Praeparate die Ziliën zu finden im Stande war; da die
Tiere aber langere Zeit in Alcohol conserviert waren , war eine
Erhaltung dieser feinsten Elemente auch nicht wohl zu erwarten.

III. ZüSAMMENFASSÜNG UND ScHLUSSBETKACHTUNGEN.

Die mehrfachen Coenosarcröhren von Plumularia , Corydendrium ,
Antennidaria , Tubularia und Corymorpha sind nicht alle der-
selben Art. Eigentlich gehören die ersten zwei Genera gar nicht
in diese Kategorie , wahrend auch Antennularia , obschon dieselbe
verzweigte Entodermröhren besitzt , die in einem gemeinsamen
Ectoderm eingebettet sind , betrachtlich von den letztgenannten
Formen abweicht. Nur Tubularia- und Corymorpha- Arten stimmen
in einigen Hinsichten mit einander überein. Bei Tubularia verteilt
sich das Coenosarcrohr unterhalb des Magens in mehrere an der

280

Peripberie verlaufenden Aeste und auch bei Corymorpha wurde
ein ahnlicbes Verhaltnis von Allman nachgewiesen. Bei der un-
tersucbten Coryrnorphide Amalthaea vardöensis fanden wir aber
nicbt weniger als d r e i an versehiedenen Stellen des Coenosarc-
robres entspringende Canalsysteme.

Aus dem Magen geben sicb verzweigende Radiargefasse zur
Peripberie, von denen jedes eine aussere zwiscben zwei Tentakel-
basen gelegene Oeffnung hat; wir konnten diese Oeffnungen nacb
Analogie abnlicber Bildungen vieler Hydromedusen als Analöff-
nungen deuten. *) Diese Excretionsporen des Gastrovascularsystems
wurden aber nicht bei den zwei anderen Canalsystemen beobacbtet,
die aucb bistologiscb sebr verscbieden gebaut sind. Es wird nam-
lich der Polypenkopf vom Hydrantbenstiel nicbt uur durcb eine
aussere Einsenkuug, sondern aucb innerlicb getrennt durcb eine
von der Stiitzlamelle gebildete starke plattringförmige Fortsetzung ,
die nur in der Mitte eine kleine Oeffnung lasst, durcb welcbe
das enge Coenosarcrobr gerade bindurcbtreten kann. An dieser
Stelle giebt dasselbe sowobl über wie unter dem Ringe ein System
verzweigter und anastomisirender Röhrcben ab; das obere ver-
sorgt den Kopf, das untere verbreitet sich in den Umkreis des
Stammes und erstreckt sicb bis in den Fuss. Die Entodermbe-
kleidung aller dieser Canalcben besteht an der Innenseite aus stark
abgeplatteten Zeilen , wahrend die Zeilen der obengenannten Magen-
canale die gewöbnliche bobe Form bebalten haben. Die ersteren
werden also wobl im Dienste der Verdauung steben ; ibre Lage,
ibr Bau und der Besitz eines Excretionsporus zwingen zu dieser
Annabme ; die anderen glaube icb als Circulafcionsgefasse deuten
zu dürfen , da scbon Allman eine innere Strömung in denselben
beobacbtet bat.

Die fast ganzlicbe Abscbnürung des Körpers durcb den von der
Stützlamelle gebildeten Ring erinnert uns ohne Zweifel an die Scy-
phostoma im Einleitungs stadium der Strobilisation. Der Vergleicb zwi-

1) z.B. bei den meisten Leptomedusen, wo ebenfalls die Radiarverzweigungen de3
Magens am Kande der Scheibe vermittelst kleiner Oeffnungen nach au9sen miinden.

281

schen Polyp und Meduse wird hier besonders leicht durch die für die
Medusen characteristische Gastro vascularcanale ; überdies entsprechen
die grossen proximalen Tentakel des Polypen den Randtentakeln der
Meduse , die distalen aber den Mundarmen der letzteren. Auch die am
Magen hervorsprossenden und sich loslösenden Planoblasten sind kein
Hindernis für diese Vergleichung, denn auch bei der craspedoten Me-
duse Sarsia wurden ja am langen Mundstiele knospende Medusen
nachgewiesen , die sich loslösen und nachher geschlechtsreif werden.

Man glaube aber nicht, dass ich hier auch nur im Entferntes-
ten den Versuch raachen will , Hydropolypen und Scyphopolypen
naher zusammen zu bringen. Dazu scheint mir die Kluft zu gross;
weder Bau noch Entwicklung sind damit in Uebereinstimmung.
Jedenfalls stellen sie zwei parallelle Aeste des Cnidarienstarames dar.
Die höchsten Spitzen dieser beiden , die Hydromedusen und die
Scyphomedusen zeigen aber bei vielen Arten eine so grosse Aehn-
lichkeit und auch die beiden Polypenformen sind trotz ihrer gros-
sen Verschiedenheit dennoch so gleichgestaltig , dass man geneigt
ist sich nach weiteren Form- oder Wachstumsanalogien umzuse-
hen. Da nun zur Characteristik des Scyphopolypen besonders das
Vermogen der Knospung oder Strobilisation gehort, scheint mir,
nach obiger Anschauung, die Consequenz gar nicht unmöglich,
ja geradezu wahrscheinlich , dass auch der Hydroidpolyp Strobili-
sationserscheinungen zeigen kann.

Nun würde es wohl Niemanden Wunder nehmen , wenn ein Scy-
phopolyp existierte , bei welchem die Strobilisation nie zu ganzlicher
Abschnürung der Medusen führte ; wo also die erste Knospe zu voller
Entwicklung kame und geschlechtsreif würde ohne sich loszulösen.

Ein en ganz analogen Fall erblickeu wir meines Erachtens bei unse-
rer Art : einen Hydroidpolypen von ausgesprochen medusoïdem Bau, der
vom Stiele abgeschnürt wird durch den schon beinahe geschlossenen Ring
der Stützlamelle , zusammen mit einer tiefen ectodermalen Ringfurche.

Daher glaube ich , dass der merkwürdige Bau der Amalthaea
vardöensis morphologisch am Besten erklart wird, wenn man die-
selbe als die monodiske Strobila eines Hydropolypen auffast, welche

282

aber auf dieser Entwicklungsstufe verharrt; welche also nur die
Einleitung eines Processes zeigt, der bei der Scyphostoma zu der
bekannten typischen Erscheinung geführt hat.

Und will man endlich nach obiger Ansicht der Amalthaea eine
Stelle im Stararabaum anweisen , so geschieht das vielleicht am
Besten, wenn man dieselbe nach beistehender Skizze, als einen

Hydropolypen Scyphopolypen

-71

Cnidarien

sehr alten Zweig der Hydropolypen betrachtet, nahe am Ursprung
aus dem Cnidarienstamm.

LITERATUR ÜBER CORYMORPHA.

1. Saks. Beskr. og. Jagtt. over Dyr ved den Bergenske Kyst, 1835 p. 6.

Tab. I fig. 3, a-f.

2. Forbes and Goodsir, Annals of Nat. Hist., 1840, Vol. 5 pag. 309.

3. Alder. Catal. Zooph. of Northumberland and Durham. 1844. p. 18.

Tab. 7, fig. 7, 8.

4. Johnston. Hist. of Brit. Zooph. p. 54. Tab. 7. Fig. 3—6. 1847.

5. Sars. Reise i Lofoten og Finmarken. Nyt Magazin for Naturvid. 1850.

Vol. 6. p. 135.

6. Schmidt E. O., Handatlas der vergleichenden Anatomie. 1852. Taf. 9.

fig. 2.

7. Steenstrup. Meddel. fra de naturh. For. i. Kjöbenh. 1854. p. 48.

8. Sars. Vorlaufige Bescbreibung in: Forbandl. Christiania. 1859.

9. Sars. Fauna littoralis Norvegiae. 1860. P. II.

10. Hincks. A History of the Brit. Hydroid Zooph. 2 vol. 1868.

11. Agassiz. Contr. Nat. Hist. ü. S. Vol. IV. p. 276. PI. 26.

12. Allman. A monograph. of the Gymnoblastic or Tubularian Hydroids.

Ray Soc. 1870 --72.

13. Allman. Report of the Hydroidea II. Challenger Expedition. 1888.

ERKLARUNG DER TAFEL XIII.

(Die Umrisse der Figuren sind mit Hülfe der Camera gezeichnet.)
(Fig. 1—9 und 15 beziehen sich auf Amalthaea, fig. 10 — 14 auf Tubularia.)

Fig. 1. Querschnitt durch Amalthaea vardoè'nsis in der Höhe der Radialcanale

des Magens. Zeiss. Apochr. Obj. 16. Oc. 2.

ma. Magen.

tent. prox. Die Bases der grossen Tentakel.

can. Radialcanale des Magens.

mes. Das Mesenchymgewebe.
Fig. 2 Querschnitt desselben, etwas unter dem vorigen, um den Verlauf der

Canale am Rande des Polypen zu zeigen. — Zeiss. Obj. A. obere

Linse abgeschraubt , Oc. 1. Bezeichnung wie Fig. 1.
Einer der Canale starker vergrössert. Zeiss. Apochr. Obj. 16. Oc. 12.
Schragschnitt des Polypen kurz über einem Analporus. Zeisö. Apochr.

Obj. 16, Oc. 18.

eet. Ectoderm.

ent. Entoderm.

stl. Stützlamelle.
Schnitt durch die Mündung eines Magencanals. Vergr. und Bez. wie

vor. Fig.
Querschnitt des Stammes um die darin verlaufenden Canale (can) und

das Mesenchym (mes) zu zeigen. Zeiss. Apochr. Obj. 16, Oc. 4.
Querschnitt eines dieser Canale (can). Das Entoderm der Aussenseite

(ent) hat die gewöhnliche Form, das der Innenwand (ent') ist aber

abgeplattet und geht in die Zeilen des Mesenchyms (mes) über.

Zeiss. Apochr. Obj. 16, Oc. 12.
Medianschnitt durch den oberen Teil des Stammes. Zeiss. Apochr.

Obj. 16, Oc. 4. Man sieht den von der Stützlamelle gebildeten

Ring (ri), durch welchen das Magenrohr (coe) hindurch geht. Die

19

284

Canale (can) über und unter dem Ringe sind vom Schnitt getrof-
fen. Da der Schnitt aber nicht ganz genau durch die Mitte geführt
ist, sieht man den Zusammenhang des Magens (ma) mit dem fei-
nen Coenosarcrohr (coe) nicht.
Fig. 9. Querschnitt eines Planoblasten mit Medusenglocke (gl) und vier Ra-
diarcanalen (can 1,2,3, 4). Der Schnitt zeigt das hohe Entoderm
(ent) des Spadix und die sich zu Eizellen (eiz) entwicklenden Ecto-
dermzellen desselben. Zeiss. Apochr. Obj. 16, Oc. 4.

Fig. 10. Querschnitt durch den Mundkegel einer Tubularla um die Taeniolen
zu zeigen. Apochr. Obj. 16, Oc. 4.
tent. Querdurchschnittene Mundtentakel.
ent. Das Entoderm mit 8 Taeniolen.

Fig. 11. Querschnitt durch den oberen Teil des Mundkegels einer Tubularia ,
die gerade einen kleinen Kruster erfasst hat. Verg. wie vor. Fig.
ent. Das Entoderm ohne Taeniolen.

Fig. 12. Querschnitt durch den unteren Teil des Mundkegels derselben. Vergr.
•wie vor. Fig.
ent. Das Entoderm mit zahlreichen Taeniolen.

Fig. 13. Querschnitt durch den oberen Teil des Magens. Vergr. wie vor. Fig.
ent. Das Entoderm ohne Taeniolen.

Fig. 14. Querschnitt durch den unteren Teil des Magens. Vergr. wie vor. Fig.
ent. Das niedrige Entoderm.
tent. prox. Die Bases der grossen proximalen Tentakel.

Fig. 15. Querschnitt in der Höhe der Excretionsporen , durch die Tentakel-
basen (tent). Zeiss. Apochr. Obj. 16, Oc. 18.
can^. Das Lumen dieses Canals enge.
can2. Das Lumen bereits verschwunden.

An der Stelle wo sich ein dritter Canal befinden sollte, fehlt
dieser. Der Schnitt gebt also entweder durch oder unter den Porus

ONASMALLCOLLECTIONOF

AMPHIBIA EROM THE CONGO WITH DES-

CRIPTION OF A NEW SPECIES.

L. SCHILT HUIS,

Conservatrix to the Museum of Zoology of the University, Utrecht.

Ainong the numerous animals , wbich have been presented in
the course of the years 1886 — '88 to the Zoological Museum of
the University of Utrecht by Mr. A. Greshoff of Boma. (Congo,
W. Africa) , and which were all collected in that locality , there
are seven species of Amphibia, two of thein being new to science.

One is a Rana spec, but the only example received is too
young to be of any value as a type for a new species. The other
is a Hylambates, to which I propose to confer the name of the
kind donor, by whose zealous endeavours so many valuable ad-
ditions have been made to the Utrecht University Collections.
The list of the Amphibia is the following :

Rana sp. n. young.

Rappia marmorata Rapp., two specimens , one of them = Rappia
(ELyperolius) parellela , Günth.

Rappia pusill-a? Cope. , two specimens. As they are females,
the characteristic vocal vesicle , which Prof. Cope mentions , is
absent (Proc. Acad. Philad. 1862 p. 343). They agree with R, pusilla
Gope by their coloration , by the presence of a faint brown line

286

on the canthus rostralis , by the hidden tympanuin , and by the
extension of web ; but the snout is rather rounded , not truncate.

Rappia nasuta Gthr, one specimen. Our specimen not only
possesses the small blackish dots on head and back, described by
Dr. Günther and Mr. Boulenger, but is moreover distinguished
by a light line , running along the canthus rostralis , the outer
margin of the superior eyelid and the side of the body, its ro-
stral portion being marked below by a dark line. These charac-
ters also belong to Rappia microps Gthr. On the upper eyelids
the minute dark dots have become confluent into dark spots.

Hylambates Grêshojjii sp. n., one specimen. The vomerine teeth
extend in two small, rounded groups beyond the level of the
choanae. Tympanum about half the width of the eye, distinct.

Three outer fingers webbed at
the base, toes nearly entirely
webbed ; the disks are well de-
veloped. Skin granular on the
belly and under the thighs. Ked-
dish brown above (in spirits) ,
lighter beneath.

I would not have ventured to
describethis new species without
having applied a crucial test to
its validity as such. For his kind-
ness in examining the specimen
and in looking at my MS. be-
fore it was prepared for the
press , I have to thank Mr. Boulenger , the assistant keeper of
this Department of the British Museum.

Hemisus sudanense Stdchr., one specimen.

JBufo regularis Heuss., two specimens.

A. Lower surface of hand.

B. Lower surface of foot.

NOTE ON THE METAMORPHOSI8 OP THE
SPONGE-LARVA.

BY

G. C. J. VOSMAER.

With Plate XIV.

Dr. O. Maas published in the Zool. Anzeiger (n° 316, 1889)
a short note on the 'ectoderru' of Spongilla, in order to prove
that Goette was wrong in suggesting that the larval 'ectoderm'
disappeared and that the whole sponge originated from 'entoderm'.
Dr. Maas' result is : — 'Das Ectoderm der Spongilla-Larre geht
nach eingreifenden Veranderungen wahrend der Metamorphose
vollstandig in das Epithel des jungen Schwammes über'.

I am bound to say that I never believed in Goette 's rather
extraordinary statement. However, as I had no opportunity to
study the same genus, but only.related Cornacuspongiae, I could
hardly attack Goette. I am therefore much interested in Dr.
Maas' paper and intend to give a few statements of what I found
in a sponge which probably belongs to the genus Myxilla.

The adult sponge ressembles very much M. rosacea o. s.,
but it does not possess so many kinds of spicules. I cannot en-
ter into details about the systematic position of this sponge. This
will be done in my Monograph, to be published in the 'Fauna
and Flora of the Bay of Naples.

The free larva consists of an inner mass of various cells, the
coenoblastem of Marshall, which is covered all over by cylin-
dric epithelium. This epithelium soon exhibits two very distinct
portions. By far thé greater part bears ciliae; */, — '/8 of the cir-
cumference however is absolutely destitute of them. The flagella-
ted cells are very slender ; the others are moi'e or less cubic. I will

not enter here into any discussion about their origin , nor give
definite names belonging to the system of germinal layers to
these cells. I think it for the moment by far the best not to
apply terms as hypoblast or entoderm to the cells of larvae like
the one I describe here. There is no proof whatever to designate
the cells as mesoblast or hypoblast etc. There is an inner mass
of various cells, and an outer epithelium. Voila tout. Close un-
der the epithelium , i. e. inward the larva , there are some layers
of very minute cells, the nuclei of which have almost the same
size. These minute roundish cells occur abundantly throughout
the whole larva in the stage before the flagellated epithelium is
visible. Afterwards they occur especially in the region of the fla-
gellated epithelium. Characteristic for the layer of cubic cells is ,
that between each cell a processus of gland-cells is distinctly
visible. The latter lay next to the cubic cells but inwardly, nea-
rer to the centrum of the larva.

The central mass of the larva shows various cells ; amongst
them numerons silicoblasts , especially in the portion towards the
cubic cells.

In this state a normal larva swims round in irregular curves,
but soon (1 — 2 days) becomes fixed. This begins at the pole of
cubic cells, and it is clear thafc the gland-cells are here active.
Already before the attachment becomes the larva less elongated,
more spherical. Afterwards it flatteus more and more and the
base of attachment becomes larger. At the same time become the
long flagellated cells more cubic and lose their flagella. Gland-
cells appear and push their processes between the epithelial cells.
In the mean time the inner mass grows and a large quantity of
semi-fluid or intercellular substance is secreted. One of the re-
sults is , that the cubic cells become fiatter and flatter. In some
parts there are quite flat pavement-cells , but in others there
are cubic cells even in the adult sponge. I have cultivated many
larvae and prepared them for microscopical research in various
periods after the attachment. And in this way I could observe
in complete series of sections how the flagellated epithelium step

289

for 'step clianged into the cubic or flat one. There is thus no
question that the larval epithelium disappears ; it is simply rno-
dified cell for cell. And the gland-cells , who in the larva helped
to fix the aniraal , secrete in the adult sponge the slimy substance ,
which covers the whole surface and which is characteristie for
Myxilla and other spon ges.

By-and-by there appear fissures in the inner mass, close un-
der the free surface ; these fissures become wider , are lined by
endothelium and give rise to the well-known subdermal cavities.
A little later other canals and the flagellated chambers appear
in the satne way. I never could see anything of their origina-
ting from one central cavity , the epithelium of which is repea-
tedly described as entoderm. After the appearance of the flagel-
lated chambers, the spicules arrange themselves into bundies and
the first traces of spongine become visible.

It might be useful to give a short account of the methods
foliowed.

The freely swimming larvae were put into a glass , the bottom
of which was covered by a loose, thin sheet of collodium , on which
they attach themselves readilly. The place where a larva was
fixed was then cut out under water at various tiraes after the
attachment , and the larvae thus together with the collodium , pre-
served, stained, imbedded etc. I can recommend this method strongly.
The collodium is transparent and easily cut, together with the larva.
In cases one wants to observe the fixed side, the collodium may
easily be dissolved before the preparation comes into the paraffine.

I preserved free and fixed larvae in the fluid , Kleinenberg used
for Lopadorhynchus l). Of all the various methods this gave by far
the best result. The ciliae were e. g. hardly shorter than in the
living animal. Complete series of sections were then cut with
Jung's microtom and stuck on the glass in the ordinnary way.

Utrecht, Oct. 26, 1889.

1) Zeitschr. Wiss. Zool. XLIV, p. 25.

EXPLANATtON

Plate XIV.

All the figures are diagrammatical. We see a (greyish) inner mass with
spicules and an outer epithelium illnstrated by a black line.
Fig. 1. Larva with cilae all over.
» 2. The cilae are partly lost.
» 3. ld.; the larva is less elongated.
» 4. Fixed larva. On the top a rest of ciliae.
» 5. All the ciliae lost. Subdermal cavaties appear.
» 6. Young sponge with subd. cav., canals and flagellated chambers

(black spots).
Figs. 7 and 8. Portion of figs. 1 and 2, showing the place where the
flagellated cells are modified into cubic cells, and between
them gland-cells.

TIJDSCHB.ÜER mD.DTERK. VER. (2) DL. II.

PI. AT

FlO.1.

Fu?.2.

o Ssls

Kb i*

■

Z&,

•'•'.'.• • ' ■ '

Fy. 4.

IMM'ÏM'IM't'l'IM',.';,^-

^4

Fy.3.

-'s

iflE"

s&6 J

Dr K Horst fee

P WM Trap irapr

A J Wende! lith.

7///ASY WUFT DM M/> DIMh VERKFA . ' e, Jcs. U- eUI
Fig1

'\

/■;■,: \ ■-■■% s-? _ )

m'HJ kif/' ïgp'

)C-..

•

a\^

^

<X 8

Fi'g IS

TÜDSCHR.DER NED. DIERK. VER. (2) DL. II.

n<j. j. Fr'y- 2-

PL.XIV.

Rp.3.

Fijj. 4-.

FÜ7. 5.

Für. S.

WW—iii "*' ' L—i"l"'»m«.ii..n«i»<wi«i!ji'»»i»w»i'AiaiaaM1iiMi.»" ' ii.ji.iimp.m »«*»««

: STA <

ir/, f-sö-

" * • .. .

VERSLAGEN.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Am ster da iD. Gebouw voor Zoötomie. 30 April 188 7.
's Avonds half acht.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter) , J. van Kees , J. T. Oude-
mans, Weber, Horst, Lotnan , Wenckebach , Kerbert , Jessurun de Mes-
quita, van Haren JSoman en Hoek.

De Heer Horst spreekt over de mannelijke geslachtsklieren der
Lumbricinen in het algemeen en over die van Acanthodrilus Schlegelii
in het bijzoader; het is hem gelukt ook bij de laatstgenoemde soort de
aanwezigheid van klieren aan te toonen , die volkomen homoloog zijn
met de testes van Lurabricus. Perichaeta e. a.

De Heer Loman doet eene mededeeling over de coxaalklier [Ne-
phridiumj der Arachniden Terwijl het gebleken is uit vele onderzoe-
kingen, dat dit orgaan bij de meeste Spinnen eene regressieve meta-
morphose ondergaat, vond Spr. bij de Phrdangiden, dat het gedurende
het gansche leven als excretie-orgaan in functie blijft , terwijl daarmede
een volslagen gemis aan dusgenaamde Malpighische vaten gepaard gaat ,
zooals die bij de overige groepen der Arachniden worden aangetroffen.

De Heer J. T. Oudemans deelt mede, dat hem bij het onderzoek
van Machilis maritima (Thysauura) gebleken is, dat zich uitstulpbare
blaasjes bevinden aan de buikplaten van het abdomen. Spreker bestrijdt
de meening van Wood-Mason en Nassonow, dat het segmentaalorganen
(Nephridia) zouden zijn op verschillende gronden. De blaasjes zijn wel
reeds vroeger gezien doch zij zijn nooit histologisch onderzocht, noch heeft
men de omstandigheden nagegaan, waaronder ze worden uitgestulpt. Uit
zijne bevindingen hieromtrent leidt Spr. af, dat het misschien organen
zijn van een ondergeschikte beteekenis bij de ademhaling.

De Heer Weber vertoont een hangend nest van een Surinaamsche
mier en wel van Cryptocerus atratus. De eigenaardigheid van dit nest
bestaat in de grootte en in het feit, dat het uit plantenvezels (vaatbun-
dels) is opgebouwd.

In aansluiting aan deze mededeeling laat de Heer Oudemans een
zeer groot nest zien van Las'ms fuliginosus. Het werd gevonden in een
turfschuur te Putten bij Nijkerk en is geheel samengesteld uit door de
mier verwerkte turfdeelen.

De Heer Kerbert spreekt over een parasitische Amoebe, die op de
huid van Umbra Crameri leeft. Het oppervlak van den visch vertoonde epi-
theliale woekeringen ; in de cellen trof Spr. grootere korrels aan en tus-
schen en op die cellen Amoeben , die aan hun oppervlak pseudopodiën
ontwikkelden. Naar Spr. meent, waren tot nog toe geen ectoparasitische
Amoeben bekend.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 29 October 1887.
's Avonds half acht.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Weber, J. T. Oudemans,
van Einden, Vigelius, J. van Rees, Loman, van Haren Noman, Francken
en Hoek.

Afwezig met kennisgeving de HH. Kerbert, Jessurun de Mesquita en
J. F. van Bemmelen.

De Heer J. van Rees deelt eenige bijzonderheden mede aangaande
de regeneratie van eenige spieren der larve van Musea vomitoria en
de ontwikkeling daarvan tot de vleugelspieren van bet Imago. Spreker her-
innert aan het door hem in deze vergadering voor twee jaar medege-
deelde aangaande de degeneratie der larvenspieren van de vlieg, welke
door bemiddeling van leucocyten tot stand komt. Aan deze degeneratie
ontkomen nu de buitenste drie paar longitudinale rugspieren van het
tweede bor-tsegment der larve, dus juist van dat segment, waaraan de
vleugels bij het Imago ontspringen. Terwijl een krachtig woekerende ïnes-
enchym-massa , die de persisteerende spieren spoedig omhult, aan deze
de juiste richting voor haren groei geeft en de enkelvoudige d. i. slechts
uit een enkelen primitief bundel bestaande spieren in een verschillend
aantal primitief bundels verdeelt, is het de oorspronkelijke massa der
larvenspieren zelf, die tot de contractiele zelfstandigheid der imaginale
vleugelspieren wordt. Hiertoe gaat in de eerste plaats de dwarse stree-
ping verloren, de spierinhoud wordt fijn- korrelig, de kernen nemen een
centrale ligging aan en worden sphaerisch, om zich vervolgens in een
zeer groot aantal veel kleinere kernen te verdeelen. Naarmate de om-
vang der spierzelfstandigheid toeneemt, breidt het mesenchym zich in een
dunne laag van platte cellen aan 'de oppervlakte der primitief bundels
uit. Een voeding van de groeiende spier heeft plaats door middel van
zich oplossende „Körnchenkugeln" (Phagocyten, Metschnikoff) die van uit
de aanvankelijk zeer uitgerekte epitheliale pezen de spieren bereiken.
Na volledige uitgroeiing dezer laatste komt de differentiatie van dwars-
gestreepte spierfibrillen voor de tweede maal tot stand. Spreker meent,
dat dit geval van regeneratie van spierweefsel er op wijst, dat bij de
transformatie der protoplasmatische embryonale spiermassa in dwarsge-
streepte fibrillen meer een pbysische dan wel een chemische omvorming
schijnt plaats te vinden; de spierinhoud zou anders wel niet tot haar
vorigen (embryonalen) toestand tijdelijk kunnen terugkeeren.

De Heer "Weber vermeldt dat een jong, levend exemplaar van La-
genorhynchus albirostris voor korten tijd op den Vliestroom gevangen
en hem gezonden is: er kan dus nu geen twijfel meer bestaan of deze
Dolfijn heeft het recht tot onze fauna gerekend te worden.

De Heer Hubrecht bespreekt een onlangs verschenen opstel van Eud.
Dewoletzky , waarin de z.g. zijdeorganen der Nemertinen uitvoerig be-
schreven worden en wijst er op , dat D. niet genoeg rekening houdt met
het feit dat ook door Spr. de sensorische beteekenis van deze organen,
naast hunne respiratorische erkend wordt.

GEWONE HUISHOUDELIJKE VERGADERING.

Leiden. Hotel »du Lion d'or''. 4 December 1887.
's V o o r m i d d a g s 10 uur.

Aanwezig de HH. A. A. van Bemmelen (Voorzitter), Horst, Bottemanne,
Jentink, Kei-bert, Schepman , J. F. van Bemmelen, Vigelius, van Einden
en Hoek. Afwezig met kennisgeving de HH. Hubrecht , Ko hl brugge, Veth,
Everts en van Lidth de Jeude.

De Voorzitter brengt omtrent den toestand der Vereeniging het vol-
gende Verslag uit.

M. H. Evenals wij nu ruim een jaar geleden in kleinen getale in Kot-
terdam aanwezig waren, is ook heden weer uw aantal niet groot te
noemen : en dat , niettegenstaande de Secretaris de leden ook nu weder
dringend uitgenoodigd had niet te verzuimen de vergadering bij te wonen.
Toch mag ook deze vergadering weer gerust als een belangrijke in de
geschiedenis onzer Vereeniging aangeteekend worden: ontleent niet aan-
stonds het verslag omtrent den toestand der Vereeniging, dat ik de eer
heb uit te brengen , groote beteekenis aan het u reeds bekende feit , dat
aan onze Vereeniging in het afgeloopen jaar een aanzienlijk legaat ten
deel viel? In het begin van dit jaar werd uw bestuur verrast met de
tijding, dat Dr. van der Sande Lacoste bij testamentaire beschikking eene
som van vijf duizend gulden had vermaakt aan onze Vereeniging. Ver-
vuld van dankbaarheid voor eene zoo gunstige beschikking werd het
legaat aanvaard en in April in ontvangst genomen. De beschikking luidde
aldus: »Cornelis Marinus van der Sande 'Lacoste, medicinae doctor, wo-
nende te Amsterdam, verklaarde vrij van alle rechten en kosten te lega-
»teeren aan de Nederlandsche Dierkundige Vereeniging tot uitrusting
»van een Zoölogisch Station aan de Nederlandsche kust de som van vijf
Kluizend gulden in contanten enz.''

Het bestuur heeft besloten het bedrag voorloopt intact te laten, de
som te beleggen en de rente daarvan te doen strekken tot ondersteuning
van de kas van het verplaatsbare station.

Ik breng U nog in herinnering dat Dr. van der Sande Lacoste nimmer
lid onzer Vereeniging was. Moge zijn voorbeeld door anderen en ook
door onze leden nagevolgd worden, bij hun leven!

Vervolgens vervul ik een plicht der dankbaarheid door U de namen
mede te deelen van hen, die het bedrag hunner in het vorige jaar uit-
geloote aandeelen aan de kas der Vereeniging schonken. Het zijn de HH.
D B. Ie Jolle, J. J. Marie van Heel, A. Isebree Moens, E. Stork (de
laatste schonk twee aandeelen), en van onze leden de HH. J. E. Criellaert
en van Rees.

Wat ons ledental betreft, kan ik U in de eerste plaats vertellen, dat

VI

sedert mijne opgave in 't laatste verslag tot het gewone lidmaatschap zijn
toegetreden, de HH. E. E. Blaauw, med. student te Amsterdam; 6. J.
6. Brandt te Apeldoorn; J. E. G. van Emden, med. student te Leiden;
Mr. H. W. de Graaf, Raadsheer in 't Gerechtshof te 'sHage, J. Jessurun
de Mesquita, student in de natuurwetenschappen te Amsterdam; J. H.
F. Kohlbrugge, cand. arts te Utrecht; J. H. Lüps, administrateur van
het Biljoen te Velp; T. Nieuwenhuisen Jr. te Lisse; C- L. Reuvens te
Zwolle. Wij verloren als gewone leden Dr. A. H. van Ankum te Gronin-
gen ; M. J. de Bont en W. H. Dreessens te Amsterdam , W. van der
Heyden , die naar Japan vertrok en Ed. Lutkie te's Hertogenbosch. Door
den dood ontviel aan de Vereeniging ons correspondeerend lid Spencer
F. Baird, Secretaris van de »Smithsonian Institution' te Washington, die,
zoowel in die betrekking, als als Commissioner of Fish and Fisheries,
onze boekerij verrijkte met vele en kostbare boekgeschenken. Dank zijne
bemoeiingen kon onze Vereeniging bovendien talrijke betrekkingen met
Amerikaansche Genootschappen en andere lichamen aanknoopen. Tot eere-
lid werd benoemd Dr. P. J. van Beneden, Hoogleeraar te Leuven. Tot
correspondeerende leden Dr H. Fol, te Nizza en J. Sparre Schneider ,
Conservator aan 't Museum te Tromsö in Noorwegen.

In cijfers gebracht is het overzicht als volgt: de gewone leden ver-
minderden met een vijftal en vermeerderden met negen; het getal der
eereleden werd éen grooter; van de correspondeerende leden viel er één
af en kwamen er twee bij, zoodat wij bij het einde van ons vereeni-
gingsjaar 112 gewone leden, 9 begunstigers, 4 eereleden en 13 corres-
pondeerende leden telden. Te zamen 138, tegen een cijfer van 132 in
het vorige jaar, verdeeld in 108 gewone leden, 9 begunstigers, 3 eere-
leden en 12 correspondeerende leden.

Als bestuursleden werden herkozen de HH. Heek en Veth, terwijl in
plaats van onzen Assessor den Heer van Haren Noman, de Heer Max
Weber benoemd werd. Herkozen werd ook als redactielid voor het tijd-
schrift de Heer Hoffmann.

Vier der Commissieleden voor het Zoölogisch Station werden herbenoemd;
als 5e lid werd gekozen J. W. van Wijhe in plaats van den Heer Hubrecht.
De HH. G. W. C. Swaan en Baron G. H. Clifford werden uitgenoodigd
tot het nazien der rekening en verantwoording over 1886/1887.

Van ons Tijdschrift zag het 7de Deel (het Ie van de 2de Serie) het
licht; het bevatte vijf dubbele en drie enkele platen en behalve de ver-
slagen der vergaderingen, de ledenlijsten, eenige bijlagen, zooals de wij-
ziging der wet en het adres aan de 2de Kamer, supplementlijsten onzer
Bibliotheek, — een aantal grootere en kleinere faunistische , physiologi-
sche en morphologische bijdragen en verhandelingen.

Wat de Bibliotheek betreft kan mijn berichtje — zoo deelt de Biblio-
thecaris mij mede — dit jaar zeer kort zijn. De vereenigingen en andere
lichamen met welke ons genootschap in ruilverkeer staat, zonden ons
trouw hunne uitgaven: hun aantal neemt gestadig 'toe, zoodat niet alle
aanvragen aangenomen kunnen worden. Een gewichtig geschenk van
Zoölogische publicaties ontvingen wij van de Academia Cesarea Leopol-
dina-Carolina te Halle, die ons alle zoölogische verhandelingen zond
door haar in de laatste jaren uitgegeven. Ook vele leden deden ons boek-
geschenken geworden, zooals nog nader blijkt uit de door den Biblio-
thecaris opgemaakte lijst van boeken in '86/87 ingekomen. De Bibliotheek
is in goeden staat, ofschoon er in het afgeloopen jaar minder werd in-
gebonden, dan anders het geval is en het dus wenschelijk is, dat er op

VII

de begrooting '87/88 door een verhoogde post voor de Bibliotheek op die
omstandigheid gerekend wordt.

De verzameling dieren onzer Vereeniging bevindt zich in goeden staat
volgens de mededeeling van onzen Conservator en is nog steeds geplaatst
in een der vertrekken van het Eijks Museum van Natuurlijke Historie.
Daar evenwel dit vertrek, uit hoofde van de weinig beschikbare ruimte
in het Museum , nu en dan tevens moet gebruikt worden om er an-
dere werkzaamheden te verrichten, is de Collectie meer dan wenschelijk
is aan den invloed van stof en afwisselende temperatuur blootgesteld.
Met het bestemmen en catalogiseeren der voorwerpen werd steeds voort-
gegaan ; doch naardien de Conservator slechts weinig tijd beschikbaar
heeft, vordert die werkzaamheid slechts langzaam; daarbij is gebleken,
dat er een aantal duplicaten van inlandsche Invertebraten op spiritus
voorhanden zijn, die weggeschonken of in ruil gegeven kunnen worden.
Mochten er zich derhalve onder de leden onzer Vereeniging bevinden ,
die van deze dubbelen een of meer wenschen te bezitten, dan is de
Conservator bereid hun een lijst ter keuze toe te zenden.

De aanwinsten der Verzameling in het afgeloopen jaar waren niet zeer
belangrijk; de Conservator bericht mij dat van drie onzer leden de navol-
gende voorwerpen ten geschenke ontvangen werden: van den heer Botte-
manne, eenige exemplaren der Boor-spons van de Oester, (Vioa celata
Grant) , een Asterias rubens, L. met 7 armen gevischt op de Oosterschelde
en een Cancer pagurus, L., beide in drogen toestand; van den Heer
A. A. van Bern melen een paar fieschjes met Cyatbostoma tadornae en
Monostoma fiavum uit de trachea van Tadorna vulpanser en eenige
Entozoa uit hel darmkanaal van Canis familiaris ; van den Heer Max
Weber een aantal jonge exemplaren van Lacuna divaricata Fabr., door
hem aan het Nieuwediep verzameld, welke Gasteropode nieuw voor de
Nederlandsche Fauna is ; verder van den Hr. C. Eitsema een adder
(Vipera berus) en een muurhagedis (Lacerta muralis Merr.) gevangen bij
Haren in de provincie Groningen.

De zomervergadering , in één der als Zoölogisch Station ingelichte
vertrekken van de Werf „de Hoop" te Nieuwediep op 31 Juli, dus op
een later tijdstip dan gewoonlijk, belegd, benevens het daarbij voorge-
nomen watertochtje vielen, in werkelijken en in figuurlijken zin gespro-
ken , in 't water , zoowel door de geringe opkomst der leden als door de
geweldige piasregens.

De vier wintervergaderingen hadden plaats in de 2<le helft der maanden
December '86, Februari, April en October '87; drie daarvan werden
evenals in 't vorige jaar in het Zoötomisch Laboratorium te Amsterdam
gehouden , waarvoor onze welgemeende dank wordt gebracht aan den
Hoogleeraar Max Weber; de vierde in het Universiteitsgebouw aldaar.

De nieuwe plannen voor toekomstige zo merbijeen komsten , bespro-
ken in onze huishoudelijke vergadering van Nov 86 vindt U uitvoerig
medegedeeld in het verslag dier vergadering. Resumeerende zeide de
voorsteller, de Heer Hoek: »laat ons trachten het daarheen te leiden,
dat de verschillende zusterverenigingen , die aan de beoefening der na-
tuurwetenschappen gewijd zijn , in 't vervolg hare zomervergadering houden
tegen denzelfden tijd en op dezelfde plaats in ons vaderland" enz. Ten
slotte stelde de Heer Hoek voor een commissie te benoemen. Na aanne-
ming van dit voorstel werden de HH. Hoek en Weber uit ons Bestuur

TT •

afgevaardigd, met de machtiging zich uit de leden onzer Vereeniging
nog een tweetal toe te voegen. Door hen werden nu onderhandelingen ge-

VIII

opend met verschillende zusterverenigingen. Daarna had op 1 Maart 1.1.
te Amsterdam eene bijeenkomst plaats van genoemde bestuursleden met
de H.H. Guye en van Iterson als bestuursleden der Nederlandsche Maat-
schappij tot Bevordering der Geneeskunst en met de H.H. Boerlage en Groll ,
als afgevaardigden der Nederlandsche Botanische Vereeniging. In een kleine
circulaire met ruime hand verspreid, waarvan aan het hoofd stond : Neder-
landsche Vereeniging van Beoefenaars der Natuur- en Geneeskundige Weten-
schappen deelden bovengenoemde Heeren ons daarna hunne wenschen mede
met uitnoodiging aan alle belangstellenden vóór 1 April zich schriftelijk tot
Dr. Hoek te wenden en omstreeks half April te Amsterdam deel te nemen
aan een bespreking der plannen enz. Tegelijkertijd vernamen de leden
onzer Vereeniging, dat de verwezenlijking van het oorspronkelijke plan
afgestuit was op bezwaren grootendeels voortvloeiende uit de wijze waarop
de zusterverenigingen georganiseerd waren , maar dat men zou trachten
aan de wenschelijkheid , dat de beoefenaars van verschillende natuur- en
geneeskundige wetenschappen periodiek met elkander in aanraking zou-
den komen , op andere wijze tegemoet te komen. De bovenbedoelde kleine
circulaire, die bij het Verslag van een onzer wetenschappelijke vergade-
ringen gevoegd was, was daarvan het bewijs. De bijeenkomst werd in
April te Arasterdam gehouden; van dien dag af begint de geschiedenis
van het Nederlandsch Natuur- en Geneeskundig Congres en eindigen
mijne mededeelingen , die onze Vereeniging rechtstreeks betroffen.

Met de erkenning, dat men aan hem, van wien het initiatief is uitge-
gaan , aan ons bestuurslid Hoek , grooten dank verschuldigd is , eindig ik
mijn verslag over het afgeloopen jaar.

Omtrent het Zoölogisch Station der Vereeniging rapporteert de Com-
missie bij monde van haren Secretaris, den Heer Hoek, als volgt:

TWAALFDE JAARVERSLAG OMTRENT HET ZOÖLOGISCH

STATION.

Het is u bekend, dat in de Commissie, die op de huishoudelijke ver-
gadering van 14 November '86 benoemd werd om het beheer over het
Station te voeren , dezelfde personen zitting hadden , die ook in het vo-
rige jaar door u met die directie belast waren. Met uitzondering alleen
van den Hr. Hubrecht. Door hem was nadrukkelijk het verlangen ken-
baar gemaakt niet meer voor een benoeming tot lid der Commissie in
aanmerking te komen ; hoe dringend de stappen ook waren die gedaan
werden om hem op dit verlangen te doen terugkomen: het mocht niet
baten. Bleef ons ook de overtuiging, dat zijn weigering niet voortvloeide
uit vermindering van sympathie voor onze instelling, zoo viel het toch
zwaar hem te moeten missen , aan wien ons Station van de oprichting
af zooveel verschuldigd was. Door u werd de Heer van Wijhe als vijfde
lid der Commissie gekozen 1).

1) De (lommissie constitueerde zich later als volgt: L)r. Weber, Voorzitter; Dr.
Kerhert, Penningmeester; Dr. van Bemmelen, Dr. van Wijhe, Dr. Hoek, Secretaris.

IX

De keuze van het punt, dat gedurende de zomermaanden het tooneel
onzer werkzaamheden zou zijn , hield ons weer in de eerste plaats bezig :
de vraag rees bij ons op , of niet het eiland Schiermonnikoog geschikt was
om er ons Station gedurende een zomer te plaatsen. Met de meeste wel-
willendheid verstrekte de Heer Mr. J. E. Banck ons verschillende op dat
eiland betrekking hebbende inlichtingen ; zelfs mochten wij ons een korten
tijd met de hoop vleien , dat het z. g. paviljoen , dat vroeger het uit-
spanningsverblijf der badgasten was geweest en dat door het in aan-
bouw zijnde badhotel stond vervangen te worden, ons voor onze waar-
nemingen zou kunnen worden afgestaan. Wel ontnam een besluit van
het Groninger Comité voor het Badhotel ons reeds spoedig die hoop,
toch meenden wij in persoon te moeten gaan onderzoeken of het eiland
voor ons doel geschikt was. De HH. Weber en Hoek begaven zich in April
derwaarts; zij kregen echter niet den indruk, dat men op het genoemde
eiland gemakkelijk het voor onze waarnemingen benoodigde materiaal zou
kunnen verzamelen. Dit gevoegd bij de zeer afgelegen ligging van het eiland,
dat men óf via Dokkum — Oostmahorn per postschuit, of (gedurende de
zomermaanden) via Groningen per stoomboot moet bereiken , deed het
ons minder wenschelijk voorkomen het plan, dat ons aanvankelijk wel toe-
lachte , ten uitvoer te brengen.

Ook werd over Vlissingen gedacht. De Heer van Bemmelen ging er
heen en ondervond bij zijn zoeken naar een lokaliteit, die voor de
zomermaanden als werkplaats ingericht kon worden , de welwillende
medewerking van den Heer Wiebaut te Middelburg, Hij mocht hier even-
wel niet in slagen. Later in het voorjaar werd dan ook besloten ons voor de
zomermaanden op nieuw te Nieuwediep te vestigen. Een deel van onzen
inventaris was daar in de vertrekken van de Werf »de Hoop'' achterge-
laten en de Heer Zurmühlen werd bereid gevonden ons de noodige lo-
kaliteit op dezelfde voorwaarden als het vorige jaar in huur af te staan :
andermaal zagen wij ons op die wijze in de gelegenheid gesteld de kost-
bare reparatie, die ons houten gebouwtje noodzakelijk ondergaan moet,
tot nader order uit te stellen.

Terwijl wij voor een beschrijving der door ons gebruikte inrichting
naar het vorig jaarverslag verwijzen mogen , is het hier de plaats dank-
baar melding te maken van den financiëelen steun , die ons ook wederom
in het afgeloopen jaar te beurt viel. Z. Exc. de Minister van Staat en
Binnenlandsche Zaken , de Heer Mr. J. Heemskerk Az stelde ons tot de
voortzetting onzer onderzoekingen in staat, door ons op nieuw een bij-
drage van ƒ1000 uit 's Rijks middelen te verleenen. Onze welgemeende
dank zij hem hier voor dit vernieuwde blijk zijner welwillendheid toe-
gebracht, evenals aan allen die onze kleine wetenschappelijke instelling
bij voortduring financieel blijven ondersteunen Wordt hun aantal allengs
geringer en vervult dat feit ons vaak met zorg, zoo ineenen wij den
moed niet te mogen opgeven , waar ons soms op andere wijze zoo on-
verwacht blijken van belangstelling en waardeering worden geschonken.
Een dergelijk bewijs meenen wij te mogen zien , in het reeds door den
Voorzitter onzer vereeniging vermelde feit , dat Dr. C. L. van der Sande
Lacoste aan onze Vereeniging bij uiterste wilsbeschikking een bedrag van
ƒ5000 vermaakte, om daarmede de kosten aan de oprichting van een
blijvend Station aan onze kust gedeeltelijk te bestrijden. Bedenken wij ,
dat de Heer van der Sande Lacoste op geen andere wijze aan onze Vereeni-
ging verbonden is geweest, als doordat hij behoorde tot diegenen, die in 1878
een jaarlijksche bijdrage tot wederopzeggens aan het Zoologisch Station

hebben toegezegd, dat hem dientengevolge regelmatig de jaarverslagen,
waarin zooals u bekend is het getrouwe en onopgesmukte verhaal onzer
wederwaardigheden vervat is, zijn toegezonden, dan mag veilig op zijn
milde bijdrage gewezen worden, als op een bewijs van zijn waardeering
voor het streven onzer instelling.

Het aantal personen , dat gedurende den afgeloopen zomer het Station
bezocht, is niet zeer groot geweest. De Heer J. F. van Beminelen opende
de rij ; het was zijn voornemen een groot deel der zomervacantie in het
Station door te brengeu , doch eene , zoo al niet ernstige , toch hardnek-
kige ongesteldheid maakte het hem onmogelijk aan dit voornemen uit-
voering te geven. Hij begaf zich in het laatst van Juni als dirigeerend
Commissielid naar Nieu wediep en begon met de gedeeltelijk nog gemeu-
belde vertrekken van de Werf de Hoop geheel voor 't gebruik in te
richten. Tot 16 Juli bleef hij op zijn post; hij werd in de directie op-
gevolgd door den Heer Weber , die , op 5 Augustus , de leiding overgaf
aan den Heer Hoek. Door deze werd op 27 Augustus het Station weer
opgebroken. Behalve de genoemde personen vertoefde de Heer Wencke-
bach eenige dagen in het Station, verder de Heer Loman van 15 Juli
tot 26 Juli; eindelijk de Heer Kohlbrugge van 30 Juli tot 15 Augustus.
Van 19 tot 22 Augustus nam laatstgenoemde deel aan een tocht met
Loodskotter Nieu wediep N°. 11.

Met enkele kleine wijzigingen was de inrichting der als Station dienst-
doende vertrekken op de Werf »de Hoop'' dezelfde als in het vorige
jaar ; dezelfde visscher [Jan van Dok] stond ons ten dienste en gaf ons
op nieuw de bewijzen van zijn trouwe plichtsbetrachting: evenals in het
vorige jaar hadden wij ons ook nu wederom het gebruik van zijn vlet
verzekerd. Als Bijlage voegen wij aan ons Verslag toe een opgave der ver-
schillende tochten in den afgeloopen zomer van uit het Station onder-
nomen. Door den Heer van Bem melen werd bij herhaling zoowel in als
buiten de haven van Nieu wediep aan het oppervlak gevischt. Onze „A.uf-
trieb" [of zooals Hensen in Kiel het betitelt: onze Halyplankton] is nog
altijd veel te weinig onderzocht en schijnt, voor zooverre er kennis mede-
gemaakt werd, wél te verdienen bestudeerd te worden. Behalve meer
gewone zaken, zooals Orustaceen-larven, Copepoden enz. ving de Heer
v. Bem melen bij herhaling Terebelladarven , Appendiculariën , fraaie Echi-
niden-larven enz. De Heer Weber zette dit onderzoek voort. Zijn zwerf-
en dregtochten, met behulp van van Doks vlet ondernomen, strekten
zich uit tot nabij Wieringen, tot langs den Zuidwal, waar o. a. talrijke
ex. van Lacuna puteolus en enkele ext van Lacuna divaricata (beide
Weekdieren niet vroeger in ons vaderland waargenomen) , Corambe ba-
tava enz. verkregen werden, tot nabij de oesterputten enz. Als een zeer
gelukkige vondst van den Heer Weber maken wij reeds hier melding
van het feit, dat door hem nabij Wieringen in het met de dreg opge-
haalde zand enz., dat in een kuip bewaard was geworden, een Zoophyt
werd aangetroffen, die nieuw voor de fauna en waarschijnlijk eveneens
voor de wetenschap is. Het dier schijnt tot het geslacht Edwardsiella te
behooren , maar wijkt af van Edwardsiella carnea , Gosse. In uitgestrek-
ten toestand was het 3 cM lang en had het de gedaante van een worm.
De voet , die eenigszins puntig en waarschijnlijk doorboord was , was niet
scherp van de zuil afgescheiden ; deze laatste had een zoogenaamde «epi-
dermis", die echter iijner was dan meestal bij Edwardsiella het geval is.
Het diertje kon zich sterk samentrekken en buigen en uiterst langzaam
voortkruipen; in 3* minuut kon het zich in rechte richting een centi-

XI

meter verplaatsen; daarentegen kon het zich niet vastzuigen en leeft het
dier in het zand in een teeder buisje. Aan het oppervlak van het lichaam
werd n. 1. nog een teer vliezig huidje gevonden , waaraan zandkorrels
zaten. Ook was het dier later nog in staat uiterst fijne slijmachtige
draden af te scheiden. De kleur van het dier was lichtbruin. De tentakels
stonden in drie kringen, die der bei- 'e buitenste waren grooter, hadden de
kleur van het lichaam met afwisselende donkerder, ringvormige vlek-
ken , ongeveer 22 in eiken kring. De binnenste tentakelkrans bestond uit
veel kleinere tentakels , die lichter van kleur waren en waarvan er slechts
7 a 12 konden geteld worden.

Voor onze tochten hadden wij bovendien evenals in vorige jaren de
beschikking over te Nieuwediep gestationneerde vaartuigen van het
Loodswezen , een beschikking , die ons op ons verzoek op uiterst wel-
willende wijze door Z. Exc. den Minister van Marine den Heer F. C. Tromp
was toegestaan Aan den Heer J. C. de Ruyter de Wildt, Kapitein ter
Zee en Inspecteur van het Loodswezen in het 3<le District brengen wij
hier tevens een warm woord van dank voor de aangename wijze , waarop
hij onze Commissie zijn hooggeschatte medewerking in deze schonk. Aan-
gezien de Inspecteur in het 3'le District tegenwoordig te Amsterdam met
der woon gevestigd is, droeg hij den Heer Dietz, den Commissaris van het
Loodswezen te Nieuwediep, op, ons de voor het doel noodige assistentie
te verleenen. Aan deze opdracht gaf genoemde Heer vol ijverig uitvoe-
ring, waarvoor wij ook aan hem hier onze eikentelijkheid betuigen.
Twee tochten werden mst de hier bedoelde vaartuigen ondernomen : de
eene met den Schokker van bet Loodswezen N°. 2 , de tweede met den
Loodskotter Nieuwediep N°. 11. De eerste tocht had plaats op 8 en 9
Augustus en strekte zich uit tot in den Dooven Balg in de Zuiderzee ; de
HH. Hoek en Kohlbrugge namen er aan deel. De bemanning bestond
uit den ons reeds van vroeger gunstig bekenden de Wijn als Schipper en
verder uit drie matrozen.

Op den tweeden tocht, die van 19 tot 22 Augustus duurde en aan
welken dezelfde twee personen deelnamen, werd aan de Noordzee een
bezoek gebracht. De bemanning van den kotter bestond behalve uit Loods
Kok, die als schipper dienst deed, uit vijf matrozen: de schipper in de
eerste plaats en vervolgens de geheele bemanning bevestigden ons in de
gunstige meening, die wij allengs omtrent het personeel van het Neder-
landsche Loodswezen zijn gaan koesteren. Buiten de Uiterton van het
Schulpengat werd voor 't eerst gedregd. Daarna werd herhaaldelijk met
dreg en kor gevischt en dit voortgezet tot Zaterdag namiddag. Toen werd
(tegen 5 uui-) te IJmuiden binnengeloopen. Harde wind uit het W. tot
N. W. en N. met hevige regenbuien maakte het den volgenden dag on-
mogelijk de haven van IJmuiden zonder assistentie van een sleepboot te
verlaten : die assistentie onder die omstandigheden in te roepen , dit kwam
ons minder wenschelijk voor, daar de zee ons dien dag toch niet zou ver-
gund hebben ons vischtuig te gebruiken en onze waarnemingen te doen.
Maandagmorgen 4 uur sleepte de stoomboot Simpson ons uit de haven
van IJmuiden. De aanvankelijk nog vrij holle zee bedaarde spoedig, de
wind ging liggen en dra werd het zoo stil . dat wij moesten ankeren
uit vrees , dat wij , op de hoogte van Egmond drijvende , met de door-
komende eb (om 11 uur V.M.) te veel zuidelijk verplaatst zouden wor-
den. Gelukkig werden wij door schipper de Waard , die 's namiddags
met den onder zijn commando staanden »Frans Naerebout" van IJmuiden
naar Nieuwediep voer, opgemerkt Hij stoomde op ons aan, een tros

XII

werd ons toegeworpen en zoo gelukte het ons reisje te doen atioopen in
de vier dagen, die wij er voor gesteld hadden: om ö uur lagen wij in
de haven van Nieuwediep.

Nog op een andere wijze werden gedurende den afgeloopen zomer van
de welwillende medewerking van Z. Exc. den Minister van Marine de
blijken ondervonden. Op zijn daartoe gedaan verzoek stond Z. Exc. aan een
onzer, (den Heer Hoek) toe, een kruistocht met een der vaartuigen , uit-
gerust tot bescherming der Nederlandsche visschei'svloot in de Noordzee,
mede te maken. De Heer W. Gr. van Nes, Luitenant ter Zee 1ste kl , Komman-
dant van de Argus werd uitgenoodigd ons Commissielid in de gelegenheid
te stellen op zijn vaartuig een deel van een der tochten mede te maken.
Deze voldeed aan deze uitnoodiging op de meest hoffelijke en tegelijk
meest gastvrije wijze en ofschoon niet geheel valt tegen te spreken, »dat de
vaartuigen der K. N Marine niet gebouwd zijn om passagiers te varen"
en ook dat de scherpgebouwde »Argus" met haar hooge masten »nog
al levendige manieren heeft'', slaagden Kommandant en Officieren er
volkomen in, hun passagier gedurende zijn verblijf aan boord alleraan-
genaamste dagen te bezorgen.

Het voorname doel van dezen tocht was met de haringvisscherij , zooals
zij door de Nederlandsche visschersvloot in de Noordzee wordt uitgeoe-
fend van nabij kennis te maken en vooral ook om in het bezit te komen
van goed geconserveerde exemplaren van den haring in zijn verschillende
toestanden van grootte en geslachtsrijpte. Dat doel werd volkomen bereikt ;
bovendien werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om , als de omstandig-
heden gunstig waren , pelagisch te visschen en te dreggen. De Argus verliet
Nieuwediep op Maandag 18 Juli 's morgens om 8 uur; de Heer Hoek bleef
aan boord tot het vaartuig Dinsdag avond 26 Juli te Aberdeen was binnen-
geloopen. De middagsbestekken op de verschillende dagen waren de volgende:

Buiten het Schulpengat

53° 47' N. B. 4° 30' Ó. L.

53° 47' N.B. 2° 50 O L.

54° 25' N.B. 1°36'0. L.

56° 34' N. B. 0° 18'.2 O. L.

57° 22'. 3 N. B. 0°25'.5 W. L.

57° 45' N. B. 0° 5' 0; L.
('s avonds 8 uur grootste N. Br. gedurende
de reis verkregen: 58°10'N B.)

57°30'N B. 0°24'W. L

57°28'N. B. 1° W L
Op Vrijdag 22 Juli werd, één uur na den middag, het eerste visschende
vaartuig van de Hollandsche vloot waargenomen en een bezoek aan boord
gebracht. Het was een Katwijker bom K. W. 69 de Arendje Anna,
Schipper H. van Duin, Reeder D. Weidenaar, visschende, naar de schipper
verzekerde, op de hoogte van het Leigh'sche Gat, een raming die wat
de breedte betreft met de werkelijkheid vrij wel overeenkwam. «Katwijk 55"
bevond zich in de nabijheid van de Arendje Anna; overigens was de
vloot nog noordelijker visschende. Dit bleek voldoende, toen de Argus
zich den volgenden dag op 57° 22' bevond : rondom waren talrijke vis-
schersvaartuigen [zoowel bommen als loggers] van de Hollandsche vloot
te zien; met het oog op den naderenden Zondag werd de vleet niet
«geschoten"; en voeren de vaartuigen doelloos rond. Al de schepen waren
Hollanders, met uitzondering alleen van één Duitscher (AE. 6); aan een
der loggers (van Vlaardingenj werd een bezoek gebracht.

Maandag

18 Juli

Dinsdag
Woensdag

19 t

20 »

Donderdag

21 »

Vrijdag
Zaturdag

22 »

23 »

Zondag

24 »
(

Maandag
Dinsdag

25 Juli

26 »

XIII

De Argus bleef nu , terwijl noordelijker gekoerst werd , tusschen de
haringvisschers ; boven den 58«teu breedtegraad werden echter geen vaar-
tuigen meer waargenomen en werd de steven dus gewend ; dit geschiedde
Zondags avonds, 's Maandags 25 Juli begaf de Heer Hoek zich (ongeveer
op 57° 30' N B.) aan boord van den logger Semaphore I (Amsterdam
N°. 17) Schipper ü. van Dorp. Volgens zeggen van den schipjDer was
de geheele vloot nu reeds zuidelijker visschende en zou hij ook wel om
de zuid gaan, als het aantal schepen daar niet zoo bijzonder groot was:
voor een tweetal dagen had hij, een halven graad zuidelijker dan hij nu
was, met het bloote oog 135 schepen rondom zich waargenomen en toen
hij zijn kijker gebruikte had bij er meer dan 200 kunnen tellen. De
vraag van welke zijde de haring het net tegemoet zwemt werd beant-
woord met »zeer ongelijk". Soms meer van de noord-, soms meer van
de zuidzijde. Soms is de visch van beide zijden in het net gezwommen
en wordt dit als een bewijs beschouwd, dat er op die plaats veel haring-
zit ; is al de visch van de noordzijde in het net gekomen , dan kan men
er volgens zeggen van den visscher van verzekerd zijn , dat er op die
plaats een volgenden nacht veel miiider gevangen zal worden.

Op 26 Juli , s morgens om 3 uur , woonde de Heer Hoek aan boord
van de »Vlaardingen N° 10" het inhalen van de netten bij Dit was op
0°13' W. L. en 57° 25' N. B. De bemanning van den logger bestond uit
twaalf Hollanders en drie Duitschers , van deze laatsten was echter slechts
één een volte man. Men was dien nacht om half twee begonnen met de
netten in te halen : om half vijf was de geheele vleet (72 netten over
vier kwartels verdeeld) binnen. De vangst van dien nacht werd op on-
geveer 10 ton gescbat, was dus gering. De haring zelf was echter groot
van stuk en meest »vo!le". Het was schitterend mooi weer, men had
dezen zomer zoo'n schoonen morgen nog niet beleefd. Om half vier ging
de zon op en dra wierp zij haar schuine stralen op het eigenaardig drukke
t fereel aan boord van het vaartuig. Vier man loopen om het spil en
halen telkens een net aan, een jongen maakt het net van den reep los,
terwijl vijf man het met kracht over een van een rol voorziene opening
van het zijboord heentrekken. Tegelijk schudden zij het met krachtige
schokken, zoodat de- visschen uit de mazen vliegen, soms hooger op,
tot zij bijkans in het gelaat van hen, die er naar staan te kijken , terecht
komen. Behalve haringen werden ook eenige wijtingen (Gadus mei langus)
en een enkele groote koolvisch (Gadus carbonarius) buit gemaakt.

Het is hier de plaats niet om langer bij de haringvisscherij stil te
staan, hoe gewichtig zij als tak van nijverheid ook zijn moge. Ook de
tocht met de Argus is slechts een episode in de geschiedenis van ons
Station: wij stappen echter van de bespreking dezer episode niet af , zonder
een warm woord van dank te hebben uitgesproken aan de HH. Officieren
van de »Argus". en in hot bijzonder aan den Kommandant: hun aller
krachtige medewerking en groote gastvrijheid zal bij hun gast steeds in
dankbare herinnering blijven voortleven.

De Heer Hoek maakte van zijn tegenwoordigheid in Schotland gebruik,
om kennis te maken met de daar aan de kust voor zoölogisch onder-
zoek geopende instellingen. Hij bezocht het »Scottish Marine Station" te
Granton en het kleine laboratorium te ^illport. Het Station te Granton
werd in 1884 geopend en dankt zijn oprichting aan de samenwerking
van verschillende geleerden en belangstellenden. Onder hen bekleedt de
Heer John Murray, die ons Commissielid in de Schotsche zusterinstellingen
binnenleidde , een voorname plaats De Heer John Murray nam deel aan

XIV

de groote expeditie met het Engelsche oorlogschip de »Challenger" en
staat sedert den dood van Prof. Wyville Thomson aan het hoofd der Com-
missie, die met de uitgave der wetenschappelijke resultaten van die
expeditie belast is.

Granton Harbour is een in de onmiddelijke nabijheid van Edinburgh
aan de Firth of Forth gelegen haven ; daar is een Zoölogisch Station ge-
vestigd in lokalen , die vroeger tot een fabriek behoord hebben. De als
laboratoria ingerichte vertrekken zijn ruim en goed verlicht ; zij zijn ge-
heel met vernist greenen hout beschoten, wat hun een gezellig voorko-
men verleent en ook wat de zindelijkheid betreft aanbeveling verdient.
Ueze lokalen bevinden zich op de eerste verdieping , waar men tevens een
vertrek met een rijke verzameling van in de Firth of Forth voorkomende
dieren aantreft. Gelijkvloers zijn de aquaria aangebracht voorzien van
krachtige door stoom gedreven pompen ; hier heeft men ook eenige grootere
gemetselde bakken geplaatst, die als oesterkweekbakken ingericht zijn.
Een aanzienlijke hoeveelheid oesters bevond zich in deze bakken ; zij wa-
ren van verschillende streken afkomstig (o. a. ook van de Oosterschelde ,
door tusschenkomst van onze Commissie door een der Bergen op Zoom'sche
kweekers geleverd). Vele hadden broed voortgebracht, zoodat het water
der bakken krioelde van de zwemmende broedjes: de Directeur van het
Station (de Heer Cunninghara) hoopte er in te zullen slagen , die broedjes
aan in de bakken geplaatste collecteurs te doen aanslaan.

Millport ligt aan de westkust van Schotland op het eiland Cumbray
in de Firth of Clyde. De zoölogen beschikken hier over een zeer eigen-
aardige werkplaats: de z. g »Ark", het oorspronkelijk in de ondergeloo-
pen Granton steengroeve geplaatste drijvende laboratorium , dat naar de
westkust overgebracht was, sedert men te Granton over een vaste en
betere inrichting de beschikking gekregen had. Stel u voor een niet
juist zeer groote schuit, waarin men een zoo groote kajuit heeft gebouwd ,
dat alleen voor en achter een zeer kleine ruimte vrij blijft; die kajuit
zoo hoog, dat men er goed in staan kan en verdeeld in een drietal
vertrekken , waarvan twee als werkkamers dienst doen. Bij springvloed
had men de schuit zoo hoog mogelijk opgetrokken in een nauwen inham
van de door rotsen ingesloten baai van Millport. Deze Ark is een »fi-
liaal" van het Granton-Station ; beide staan zij onder beheer van een
Commissie benoemd door het bestuur van het Schotsche Meteorologische
Genootschap. Een der leden van deze Commissie is de Heer John Murray ,
op wiens uitnoodiging en in wiens gezelschap — zooals boven reeds werd
vermeld — de Heer Hoek zich naar Cumbray had begeven. De Schotsche
Commissie beschikt ook over een kleine stoomboot de »Medusa", die voor
het doen van peilingen , dreggingen enz. gebouwd is. Met deze stoom-
boot werden van uit Cumbray, gedurende de drie dagen van zijn bezoek
aan Schotlands westkust , door ons Commissielid , daartoe alweer dooi-
den Heer Murray uitgenoodigd , allerbelangrijkste kruistochten onder-
nomen. Niet alleen werd op die wijze kennis gemaakt met de schilder-
achtige omgeving der in alle richtingen door Fjorden doorsneden streek , ook
omtrent de rijke fauna van den bodem zoowel als van de verschillende water-
lagen, werd eenige kennis opgedaan. Het verste punt, dat bereikt werd,
was ïarbert , een visschersplaatsje aan Loch Fynne gelegen. Loch Fynne
is betrekkelijk zeer diep , voor de visschers peilloos , zij spreken daarom
van een diepte van 300 en meer vademen; in werkelijkheid bedraagt de
grootste diepte nergens meer dan 105 a 110 vademen. Hier wordt een zeer
))gewüde" haring gevangen , die uitmunt door vetheid en smakelijkheid , tal-

XV

rijke stoombooten varen dagelijks van Tarbert naar Greenock en Glasgow, out
de haring geheel versch aan de markt af te leveren : de 's avonds en 's nachts
gevangen haring kan tegenwoordig 's morgens om 7 of 8 uur te Glasgow op
de markt zijn. De haringvangst is echter in de laatste jaren in Loch
Fynne achteruitgegaan en de visschers schrijven dit daaraan toe, dat er
tegenwoordig ook overdag gevischt wordt: volgens hen wordt de vis-
scherij overdag steeds te luidruchtig verricht en vlucht de haring daarom
vaak naar de diepte, waar zij voor het drijfwant onbereikbaar is. De
quaestie van het voedsel en de levenswijze der haringen heeft ook in Schotland
in de laatste jaren tot veel geschrijf, maar ook tot degelijk onderzoek ge-
leid. Naast de Scottish Meteorological Society is ook de Scottish Doard
of Fisher ies [getuige de vijf door haar uitgegeven Jaarverslagen] ijverig
bezig met de oplossing dezer quaesties. De waarnemingen met Je Medusa
verricht en nog te verrichten zullen ongetwijfeld tot gewichtige ontdek-
kingen leiden ; het vaartuig is van de nieuwste toestellen , o. a. voor het
bepalen van de temperatuur van het water op verschillende diepten
(serial temperatures) , voorzien en het was allerbelangrijkst voor ons me-
delid in de gelegenheid te zijn, die instrumenten te zien gebruiken of
zelf te hanteeren. Omtrent de fauna der verschillende Lochs mededeelin-
gen te doen , zou hier min of meer misplaatst zijn : alleen moge er op
gewezen worden , dat zij in rijkdom verre die van onze wateren over-
treft, en dit zoowel wat verscheidenheid, als wat aantallen van exem-
plaren betreft.

Dat in het bijzonder de omgeving van Millport rijk en goed onderzocht is,
verwondert u niet, als ik u mededeel , dat de Reverend A Merle Norman
daar jaren als geestelijke gevestigd is geweest, dat Claparède en Anton
Dohrn daar onderzoekingen verricht hebben en eindelijk dat de aan alle
Engelsche natuuronderzoekers wel bekende Mr. David Robertson (old Mr.
Robertson) sedert jaren daar woont en zich geheel aan het verzamelen
van dieren uit allerhande afdeelingen wijdt. Dat deze laatste hier met
vrucht werkzaam is , daarvan getuigt menige door hem gedane gewich-
tige vondst: om er slechts een te noemen is hij het geweest, di - het
eerst , levende op een zekeren afstand boven den bodem , Nyctipbanes in
Loch Fynne aantrof," een Schizopode Crustacee van groote afmeting, die
in htit donker bezien talrijke een helder licht verspreidende vlekken ver-
toont. De vlekken staan op twee langsrijen en schijnen met de zenuw-
knoopen te correspondeeren.

Nyctipbanes wordt gevangen op een tweetal vademen boven den bo-
dem; het is op die hoogte, dat men allengs zeer talrijke soorten van
schaaldieren heeft aangetroffen en deze munten daar niet alleen uit door
groote verscheidenheid, maar eveneens door ongeloofelijke talrijkheid.
Het zijn van de hoogere schaaldieren soorten van de geslachten Panda-
lus, Pasiphaea, Crangon , Calocaris, Nyctipbanes e. a., van de lagere o. a.
het Copepoden-geslacht Calanus en Conchoecia: het eene Loch bevat
meer van sommige, bet andere van andere geslachten. Murray meent,
dat de baring van Schotlands westkust zich gedurende den winter op
die diepte schuil houdt en zich daar aan het overvloedige voedsel te goed
doet. De diepte waar deze schaaldieren in zoo grooten getale te vinden
zijn, is diegene, waar de fijne modder zich begint te vormen en dit is
niet voor alle streken dezelfde diepte. Aan de westkust van Noorwegen
b. v. treft men dit verschijnsel eerst aan op een diepte van '100 a 200
vademen: de Noordzeeharing zou zich aldaar gedurende de wintermaan-
den moeten ophouden.

XVI

Doch genoeg over Schotland en de Schotsche zusterinstellingen. Tot
besluit van ons Verslag een tastbaar bewijs van bet nut buitenlandsche
instellingen te bezoeken en niet de daar gebezigde hulpmiddelen kennis te
maken. Om Nyctiphanes en andere schaaldieren te vangen werd in Loch
Fynne een pelagisch net verbonden aan een sterke lijn op ongeveer 2
vademen van het onderste uiteinde, terwijl een zwaar gewicht aan dat
uiteinde bevestigd werd. Liet men nu het gewicht tot op den bodem
zakken dan visehte men langzaam voorwaarts «toornende op dien afstand
van den bodem , op welken het pelagische net bevestigd was. Op 8 Augustus
dezelfde methode op Texelstroom in praktijk brengende bezorgde de
eerste keer de beste ons talrijke exemplaren van een voor onze fauna
nieuwe Cumacee. Dit is de tweede soort van deze afdeeling [Diastylis
Eathkei is de eerste] , die voor onze fauna kon geconstateerd worden.

Als tot de geschiedenis van ons Station behoorende vermelden wij
hier nog, dat de met medewerking van onze Commissie in het afgeloopen jaar
in het Station uitgevoerde onderzoekingen op de ansjovis betrekking
hebbende , werden afgesloten. Een over die waarnemingen opgesteld Rap-
port werd aan het Collegie voor Zeevisscherijen toegezonden en vormt
een Bijlage van het door genoemd Collegie over '86 uitgegeven Verslag.

Omtrent de financiën van onze instelling geeft het hieronder volgende
overzicht de noodige inlichting. Door het houten huis niet te ge-
bruiken hebben wij eenig geld kunnen besparen , zoodat wij thans in
staat zullen zijn ons gebouwtje die reparaties te laten ondergaan , waar-
aan het sedert eenige jaren dringend behoefte heeft.

OVERZICHT VAN DEN STAAT DER GELDMIDDELEN.

Inkomsten.

Saldo vorige rekening f 233.255

Subsidie Nederlandsche Regeering. » 1000. —

Jaarlijksche bijdrage Natura Artis Magistra » 25. —

Jaai'lijksche bijdragen van particulieren » 154. —

10 Ex. van het Oesterrapport verkocht. . x> 36. —

Aan het Station geschonken Aandeel N°. 50 uitgeloot . . » 10. —

f 1458.255
Uitgaven.

Exploitatiekosten, vervoer inventaris f 468.535

Administratiekosten » 3018

Uitbreiding inventaris » 29.79

Chemicaliën en glaswerk » 43.37

Reiskosten der Commissieleden » 142.525

Verblijfkosten idem » 310. —

Uitgave Jaarverslag » 37 50

f 1061.90

Balans.

De ontvangsten bedroegen f 1458.255

De uitgaven bedroegen » 1061.90

Batig Saldo ƒ 39Ö.355

XVII

OPGAVE VAN DE VERSCHILLENDE TOCHTEN GEDURENDE
DEN ZOMER VAN 1886 ONDERNOMEN.

20 Juli. Vlet Weber. In de richting van Wieringen.

Talrijke jonge exemplaren van Cyclopterus lumpus tot 3 Centim. lang. Opmer-
kelijk het verschil in kleur bij de verschillende exemplaren. Mannetje van Syngna-
thus acus met broedzak , die eieren of jongen in verschillenden staat van ontwikke-
ling bevatte. Ook werden talrijke jonge ex. van Syngnathus gevangen.

22 Juli. Vlet. Weber. Aan den »Zuidwal".

Talrijke ex. van Cyclopterus lumpus, Syngnathus acus, Zoarces viviparus, Cen-
tronotus gunellus (jonge en oude ex.) Cottus gobio, Gobius minutus, Pagurusbern-
hardus, (Jarcinus met Sacculina, Mysis enz.

Sagartia nivea en andere Actinien op ex. van Chaetomorpha melargonium. Een
ex. van Corambe batava, talrijke ex. van Lacuna puteolus, weinige van Lacuna
divaricata.

Overvloed van jonge ex. van Asterias rubens en Echinus miliaris.

25 Juli. Vlet. Weber. Onderzoek der Oesterputten en der daarvoor ge-
legen zandplaten.

Littorina littorea in ontelbare ex. bij laagwater, alle bezet met Spirorbis (nauti-
loides?) Talrijke ex. van Corophium longicorne.

26 Juli. Vlet. Weber. In de richting van Wieringen.

Enkele ex van Cerapus difformis?, talrijke andere Gammariden, Idothea, Dia-
stylis Rathkei(P), Monocelis agilis(?), Tetrastemma diversicolor en meerdere andere
soorten van Nemertinen.

28 Juli. Vlet. Weber. In de richting van Wieringen.
Eén ex. van Edwardsiella spec.

1 Augustus. Vlet. Weber. In de richting van Wieringen.
Geen meerdere ex. van Edwardsiella gevonden.

4 Augustus. Vlet. Kohlbrugge. Langs de Hors en beoosten het Fort op
de Harsens.

Asterias rubens en var. violacea, Ophiura fragilis, Astropecten irregularis , klein
ex. van Buccinum undatum; talrijke visschen, waaronder Syngnathus rostellatus,
Gasterosteus trispinosus, Cottus scorpio enz.

8 — 9 Augustus. Schokker Loodswezen Texel N°. 2. Hoek en Kohlbrugge.

N°. 1. (Oppervlak). Texelstroom langs Schanswaard.

N°. 2. (Even boven den bodem met het pelagische net). Texelstroom
langs Schanswaard. 13 Vaam. Temperatuur water 19° C. Areometer
1.023.
Voor de fauna nieuwe Cumacee.

N°. 3. (Even boven den bodem met het pelagische net). Texelstroom
langs Vuur van Oudeschild.

N°. 4. Met de kor. Texelstroom van Schanswaard tot den Bosch.
Diepte ± 5 Vaam.

Overvloed van sterren en zeeappels, zwem- en andere krabben; veel Sacculina.
Twee schoone ex. van Ostrea edulis, Annelide, Gammariden.

In den Dooven Balg werd tusschen witte ton 2 en 3 gedregd. Niettegen-
staande de dreg met ballast bezwaard was, bleef zij niet op den grond
en was de vangst uiterst onbeteekenend. Harde wind met regen.

XVIII

N°. 5. (Even boven den bodem met het pelagische net) 9 Augustus.
Op de hoogte van het baken aan den kant van den Zuidwal. Diepte ±
8 voet.

N°. 6. Van het fort op de Harsens gekord in oostelijke richting met
den vloed afdrijvende tot bij het eerste baken van Malzwin. Diepte ge-
middeld 7 Vaam.
Derriebonken met Pholaden. Veel kleine viscbjes — schol, schar, haring, knor-
haan, smelt, ansjovis. Enkele Anneliden, garnalen enz.

12 Augustus. Vlet. Kohlbrugge. Balgzand tot naar Wieringen.

Veel Gasterostens pungitius, zeer veel Centronotus gunellus, Zoarces viviparus,
Syngnathus met gevulden broedzak, kleine Cyclopterus lumpus, kleine Gadi enz.

19—22 Augustus. Loodskotter N°. 11 (Reservekotter). Hoek en Kohlbrugge.

N°. 7. Met de kor op een diepte van 13 Vaam, Z.W. van de Uiterton

van het Schulpengat. 19 Augustus. 4 uur N M.

Vrij veel bijkans volwassen schar, talrijke kleine tongetjes, nog al wat kleine

schartong, veel kleine schol, achttal kleine Pietermannen, dozijn kleine pitvisschen,

enkele poonen, overvloed van kleine grondels enz.

Zwemkrabben met Sacculina, Hyas araneus, Crangon Allmanni enz. Talrijke Am-
phipoden, enkele kleinere Lamellibrauchiaten en Gasteropoden. Asterias rubens,
Astropecten, Ophiura, Echinocardium enz.

N°. 8. (Even boven den bodem met het pelagische net. Op ruim 12
Vaam water, 3 Geogr. Mijlen van de kust, IJmuiden Z.0. 20 Augustus.

8 uur V. M.

Overvloed van Crustaceen-larven , Caprella, Copepoda enz.

N°. 9. Groote dreg op dezelfde plaats als N°. 8.

Zee- en Slangsterren , Anneliden , schelpen van Uonax en andere Lamellibranchiaten.

N°. 10. Met de kor gevischt op ruim 4 Geogr. Mijlen van de kust in
Z.W. richting. Diepte 14 Vaam. 20 Aug. 12 uur *s Middags.
Gewoon goed. Veel Echinodermen , veel jonge tong, enkele jonge Schol; veel
Amphipoden.

N°. 11. Even boven den bodem met het pelagische net. Diepte ± 10
Vaam. Dwars van Egmond ongeveer \\ Mijl van de kust. 22 Aug.

9 uur V. M.

N°. 12. Op dezelfde plaats als N°. 11 aan het oppervlak.
Vooral Crustaceen-larven.

N.B De Kor ging eveneens om 9 uur over boord; vischte niet, omdat
er te weinig gang in het schip was.

Aangezien de Heeren Baron G. H. Clifford en G. W. C. Swaan, die
zich welwillend met het nazien van de rekening en verantwoording van
den Penningmeester der Vereeniging en van dien van de Commissie
voor het Zcölogisch Station belast hebben , niet op de Vergadering aan-
wezig zijn en in gebreke zijn gebleven schriftelijk van hun bevinding te
doen blijken , stelt de Voorzitter voor beider rekening en verantwoording
goed te keuren onder voorbehoud , dat ook genoemde HH. zich met dit
besluit kunnen vereenigen. Aldus wordt besloten met een woord van
dank aan de Penningmeesters, de heeren Bottemanne en Kerbert.

XIX

Inkomsten.

Saldo in kas , .... f 124.24

Contributie van 109 Leden » 654. —

Idem » Begunstigers » 140. —

Verkoop doubletten » 6.40

Bijdrage Tijdschrift van den Heer Schepman » 25. —

7 geschonken uitgeloote aandeelen y> 70. —

Legaat van der Sande Lacoste » 5000. —

Eente legaat » 103.125

Eente kasgeld » 14.25

f 6137.015

Uitgaven.

Onkosten vergaderingen ƒ 2.50

47.30

116.05

5.85

105.025

29.77

20.—

90.—

30.—

120.—

5000.—

Idem collectie

Idem bibliotheek

Drukloonen en advertentiën

Verschotten Bestuur, Porto's enz ....
Abonnement Fauna en Flora Golf van Napels

Idem Centraal Bureau

Aflossing 9 uitgeloote aandeelen

Idem 3 idem van vorige jaren.

Lokaalhuur Bibliotheek

Kwitantie A. A. v. Bemmelen

Eekening E. J. Brill '81/85 » 72.85

f 5639.345

Balans.

De inkomsten bedroegen f 61 37.01 5

De uitgaven bedroegen » 5639.345

Saldo in kas . . ~f 497.77

Namens het Bestuur wordt de volgende begrooting voor het jaar 1887/88
ter tafel gebracht:

Ontvangsten.

Saldo in kas f 497.67

Nog onbetaalde contributie van vorige jaren » 36. —

1 Ex. Deel II en Supplement Deel I ...» 7. —

Contributie 112 Leden » 672. —

» Begunstigers » 95. —

Bijdrage Teyler's Genootschap » 300. —

Abonnement Tijdschrift » 199.50

Verkoop idem y> 100. —

2 Onbetaalde Contributies 1886/1887 » 12.—

Extra Bijdragen voor het Tijdschrift door leden x 51.68

Eente legaat » 200. —

/' 2170.85

XX

Uitgaven.

Onkosten vergaderingen f 10. —

Idem collectie » 70. —

Idem bibliotheek » 200.—

Drukloonen en advertentiën » 30. —

Verschotten Bestuur, porto's enz » 120 —

Abonnement Fauna en Flora Golf van Napels (2 jaar) . . » 60. —

Idem Centraal Bureau » 20. —

Lokaalhuur bibliotheek » \'l0. —

Aflossing 10 Aandeelen » 100. —

Twee uitgeloote nog niet aangeboden aandeelen . . . . » 20 —

Uitgave Tijdschrift Serie II Deel I » 833 425

Bijdrage Zool. Station » 200. —

Saldo in kas » 3S7.425

f 2170.85

Deze begrooting wordt door de Vergadering aldus vastgesteld, niet-
tegenstaande de Heer Jentink als zijne meening uitspreekt, dat ook de
rente van het legaat van der Sande Lacoste gekapitaliseerd moet wor-
den en niet voor het verplaatsbare Station mag aangewend worden. Een
meening, die door de aanwezige leden niet gedeeld wordt en wel vooral
op twee gronden niet: in de eerste plaats, omdat er in de woorden der
beschikking sprake is van een Zoölogisch Station — niet van een vast
Station; in de tweede plaats, omdat de erflater bij zijn leven juist het
verplaatsbare Station jaarlijks door een bijdrage heeft gesteund en men
dus alle reden heeft in zijn beschikking een maatregel te zien strekkende
om aan de bestaande instelling zijn geldelijken steun ook na zijn over-
lijden te verzekeren

De Voorzitter richt vervolgens een woord van dank tot de Hfl. die
zich in het afgeloopen jaar met de directie van het Zoölogisch Station
der Vereeniging belast hebben Met het oog op bij de regeering aanhan-
gige plannen stelt hij de Vergadering voor dezelfde HH uit te noodigen
zich voorloopig met de behartiging der belangen van het Station te
willen blijven belasten. Dien overeenkomstig wordt besloten, de HH.
J. F. van Bemmelen, Hoek, Kerbert en Weber verklaren zich bereid
voorloopig als Commissie te blijven fungeeren. Van den Heer van Wijhe,
die zich in F reiburg i. B. met der woon gevestigd heeft, was bericht ont-
vangen, dat hij zijn mandaat als Commissie-lid niet wenschte verlengd
te zien.

In het renteloos voorschot ten behoeve van de vestiging van het ver-
plaatsbaar Zoölogisch Station , worden de volgende tien aandeelen , toe-
behoorende aan de achter de nummers resp. geplaatste personen, uitge-
loot: N°. 2, 4 en 126 (J. E. Criellaert); N°. 14 (Dr. P P. C. Hoek);
N°. 28 (Jhr. Dr. Ed. E verte); N°. 14ü (wijlen C. Kerbert Gzn); N°. 87
(S. P. Huizinga); N°. 107 (E. Stork); N°. 110 (Lunsingh Tonckens) en
N°. 120 (A. Eeltjes).

De Heer P. P. C. Hoek , die als lid van de Kedactie van het Tijdschrift
aan de beurt van aftreding is, wordt uit een door het bestuur gesteld
tweetal:

P. P. C. Hoek
en J. C. C. Loman

XXI

bij meerderheid van stemmen opnieuw als lid der Redactie gekozen. Ter
vergadering aanwezig verklaart de benoemde zich bereid die betrekking
te blijven bekleeden.

De Voorzitter noodigt de HH. Jentink en Schepman uit, zich aan het
eind van het nieuw aangevangen boekjaar der Vereeniging te willen be-
lasten met het nazien der rekening en verantwoording van de Penning-
meesters van het Bestuur en de Stations-Commissie. Deze verklaren zich
daartoe bereid.

In de pauze deed de Heer A. A. van Bemmelen eenige fleschjes met
Entozoa en andere dieren door hem in de Rotterdamsche Diergaarde
bijeengebracht en bestemd voor de verzameling der Vereeniging, be-
zichtigen. Daaronder waren vooral twee voorwerpen van het geslacht
Pentastoma, z. g. Worm-mijten, afkomstig uit een Afrikaanschen slang
(Python hieroglyphicus) en bij het leven helder goudgeel van kleur, ver-
meldingswaardig; eveneens een vijftigtal Ixodes van de huid van Vara-
nus (Monitor) bivittatus.

Na de pauze houdt de Heer Hoek zijn aangekondigde voordracht over
de visscherij met ankerkuilen en staalboomen op het Hollandsch Diep en
Haringvliet. In Maart 1880 werd aan den Heer Bottemanne en Spreker
door Z.Ex den Minister van Financiën opgedragen omtrent die takken
van het visscherij-bedrijf een onderzoek in te stellen. Als resultaat van
dat onderzoek, dat door genoemde personen tot in Juli 1887 was voort-
gezet, werd in h<>t begin van September een uitvoerig rapport aan den
Minister uitgebracht: het zijn de hoofdpunten van dat rapport, die ach-
tereenvolgens ter sprake komen. In het eerste gedeelte wordt die vis-
scherij behandeld, zooals ze feitelijk bestond, toen het onderzoek werd
ingesteld: de visscherij zelve, de visschers, het want, de vaartuigen, die
zij gebruiken, het vischwater, dat met dit vischtuig bevischt wordt, de
wijze van verpachting enz. enz. worden achtereenvolgens besproken en
eenigszins langer wordt verwijld bij de bespreking der visschen, die het
hooiddoel der visscherij uitmaken , of in grooter of kleiner aantal gevan-
gen worden , zonder dat juist hun vangst bedoeld werd. Op de eigen-
aardige omstandigheid, dat de visscherij nu eens de vangst van visch,
die zelf waarde heeft, op het oog heelt , dan weer zich op de vangst toe-
legt van zulke visch, die als aas voor de vangst van andere, kostbaarder
visch dienst moet doen, wordt nadrukkelijk gewezen. In het tweede ge-
deelte wordt over de bezwaren, die aan deze visscherij verbonden zijn
een en ander medegedeeld; voor een deel vloeien die bezwaren voort
uit de wijze waarop deze visscherij wordt uitgeoefend zelve, voor een
deel uit de wijze, waarop het vischwater voor deze visscherij verpacht wordt.
Overeenkomstig de voorstellen door de heeren B. en H. als resultaat van
hun onderzoekingen aan den Minister van Financiën gedaan, zal het
vischwater in het vervolg op geheel andere wijze verpacht worden als
tot nog toe het geval is geweest. Spreker hoopt spoedig in de gelegen-
heid te zullen zijn een gedrukt Ex. van het over het onderzoek uitge-
brachte rapport op een bijeenkomst onzer Vereeniging ter tafel te brengen.

Nadat de Voorzitter op voorstel van den Heer Jentink een welge-
meend woord van dank aan den Heer Hoek voor zijn belangrijke bijdra-
gen heeft uitgebracht, sluit hij de vergadering.

LIJST

VAN SEDERT NOVEMBER 1886 AAN DE BIBLIOTHEEK TOEGEVOEGDE

WERKEN.

{afgesloten 11 December 1887).

B. I. Kefersteln , Wilh., Untersuchungen über niedere Seethiere.

147 Seit. 11 Taf.

Overdruk uit: Zeitschr. f. Wiss. Zool. XII. 1862.

Sluiter, C. Ph., Die Evertebraten aus der Sarnmlung des
Königlichen natur wissen schaftlichen Vereins in Niederlandisch
Indien in Batavia, zugleich eine Skizze der Fauna des Java-
Meeres ruit Beschreibung der neuen Arten. S. 181 — 220. Taf.
I und II. D. A.

Overdruk uit: Natuurk. Tijdsch. v. Ned. Indië. XLVII. 1887.

C. I. Vigellus, W. JT, De Bacteriën, populair geschetst. Amster-

dam. J. H. de Bussy. 1887. 147 bladz. D. A.

C. III. Mëbiies, K., Das Flaschentierchen , Folliculina ampulla, be-
schrieben und abgebildet. 14 Seit. 1 Taf. D. A.

Overdruk uit: Abhandl. a. d. Gebiete der Naturwiss. X. Hamburg. 1887.

E. II. Hickson, S. «f., Preliminary Notes on certain Zoological
Observations made at Talise Island , North Celebes. Notes upon
an Alcyonarian. 4 pag. D. A.

Overdruk uit: Proceed. of the Royal Society. N°. 243. 1886.

G. IX. Schröder, G., Anatomisch-histologische Untersuchung von
Nereis diversicolor , O. Fr. Muller. Inaugural Dissertation. 42
Seiten. 1 Taf. Rathenow. Koppel. 4886. Geschenk van Prof.
Karl Möbius.

Horst, R., Descriptions of Earthworms. I — III. p. 97 — 106;
p. 247-258; p. 291—299. 3 PI. D. A.

Overdrukken uit: Notes from the Leyden Museum. Vol. IX. (1887?).

H. III. a. Hoek, P. P. C, Crustacea Neerlandica I. 13 pag. 1 PI. D. A.
Overdruk uit: Tijdschr. d. Ned. Dierk. Vereen. (2) I. 1887.

H. III. b. Hensen, V., Studiën über das Gehörorgan der Decapoden.
94 Seiten. 4 Taf.

Overdruk uit: Zeitsehr. f. Wiss. Zool. XIII. 1863.

H. III. k. Sye, Chr. C, Beitrage zur Anatomie und Histologie von
Jaera marina. Inaug. Dissert. 37 pag. 3 Taf. Kiel 1887. Ge-
schenk van Prof. K. Möbius.

H. III. p. Pelseneer, P., Note sur la présence de Caridina Demarestii
dans les eaux de la Meuse. 12 pag. D. A.

Overdruk uit: Buil. d. Mus. Roy. d'hist. natur. de Belgique. IV. 1886.

XXIII

de JHan , J- O., Uebersicht der Indo-pacifischen Arten der
Gattung Sesarraa, Say. S. 639—722. Taf. XVII. D. A.
Overdruk uit: Zoolog. Jahrbüeher. II. (1887?).

H. VII. c. Everts , Ed., Nieuwe naamlijst van Nederlandsche Schild-
vleugelige Insecten. 237 pag. 4°. D. A.

Overdruk uit: Natuurk. Verhand. d. Holl. Maatschij. 3de Verz. IV. 1887.

H. VIL h. Oudemans, «F. T., Bijdrage tot de kennis der Thysanura
en Collembola. Acad. Proefschr. 104 pag. 3 pi. folio. Amster-
dam. J. H. de Bussy. 1887. D. A.

J. II. Sluiter, C Ph , Einfache Ascidien aus der Bai von Batavia.
S. 242-266. Taf. I — III. D. A.

Overdruk uit: Natuurk. Tijdschr. voor Ned. Indië XLVI. 1887.

K. II. Kobelt, W., Exkursionen in Nord-Afrika. 135 S. D. A.
Overdruk uit: Nahrbl. d. Malakozool. Ges. 1884—86.

ichepman , M. ML, Bijdrage tot de kennis der Mollusken-

Fauna van de Schelpritsen van Suriname. S. 150 — 168. D. A.

Overdruk uit: Samml. d. Geolog. Reichs-Museums Leiden (2). I. (1887?)

K. IV. d. (?. Kobelt, W., Die Wilhelmshavener Giftmuschel. 14 S. 1 Taf. D. A.

Overdruk uit: Jahrb. d. Deutsch. Malakozool. Gesellsch. XIII. 1886.

Möbius, Harl, Die Miesmuscheln als Nahrungsmittel. Vor-
trag. 1886. 8 Seiten. D. A.

L. I. Van Lidth de JTeudo, Th. W., On a collection of Rep-

tiles and Fishes from the West-Indies. pag. 129—139. PI. 2. D. A.

Overdruk uit: Notes from the Leyden Museum. IX. 1887.

L. II. Van Wijhe, «F. W., Die Betbeilung des Ectoderms an der

Entwicklung des Vornierenganges. 3 Seiten. D A.
— — Ueber die Kopfsegmente und die Phylogenie des Ge-
ruehsorffanes der Wirbelthiere. 5 Seiten. D. A.
Overdrukken uit: Zoologischer Anzeiger. 1886.

L. III. a. Bijdragen tot de kennis der levenswijze en der voortplanting
van de ansjovis enz. 45 pag, 4 PI. 4°. Als Bijlage opgenomen
in het Verslag van den staat der Nederlandsche Zeevisscherijen
over 1886. Gedrukt ter Algemeene Landsdrukkerij. 1887.
Gescheuk van de Commissie voor het Zool. Station.

L. III. b. Prize Essays issued in connection with the Great International
Fisheries Exhibition. London 1883.

Andrews, F., The Propagation of the Salmonidae. 19 P.

Chambers , W. Oldham , The Propagation of the Salmo-
nidae. 14. P.

Stilling , J., The Propagation of the Salmonidae. 17 P.

Van Lidth de Jende, Th. W., De haring. 23 pag. 2 pi. D. A.
Overdruk uit: Van Keulen's Almanak van de Zeevisscherij. 1887.

L. III. c. Verslag der verrichtingen van Dr. J. W. van Wijhe aan

de Nederlandsche Werktafel in het Zoölogisch Station van Prof.
Dohrn te Napels, 10 Maart— 26 Juli 1887. 3 Pag D. A.
Uit : ? (Over de ontwikkeling der uitscheidingsorganen der Selachiërs).

Wenckebach, K. F., Ontwikkeling van beenige visschen.
8 pag. 1885. D. A.

XXIV

Wenckebach , K. F., Beitrage zur Entwickelungsgeschichte
der Knochen6sche. 27 Seiten. 2 Taf. D. A.

Overdruk uit: Archiv f. mikrosk. Anatomie. XXVIII. 1886.

Sageniehl, M., Die accessorischen Branchialorgane von Ci-
tharinus. S. 307—324. Taf. XVIII. D. E.
Overdruk uit: Morphol. Jahrb. XII. 1886.

Wenckebach, K. F., De embryonale ontwikkeling van de
ansjovis. 11 pag. 1 PI. 4°. D. A.

Uit: Verhandel, d. K. Acad. v. Wetens. XXVI 1887.

L. VI. b. Postnia, Cf., Bijdrage tot de kennis van den bouw van het
darmkanaal der Vogels. Acad. Proefschr. 125 pag. Leiden.
A. H. Adriani. 1887. D. A.

L. VII. c. Flcischinann, Ueber die erste Anlage der Placenta bei den
Raubthieren. 3 Seit. D. A.

Overdruk uit: Sitzungsber. d. physik. medic. Societ. zu Erlangen. 1886.

M. I. Heiland, Amund, Lakis Kratere, og Lavastr0mme Uni-

versitetsprogram for 2<ïet Semester 1885. Kristiania. 18S6.
Geschenk van de Kgl. Universit. in Christiania.

Ilufot. V, et Tan den Brocck , E., Observations nouvel-
les sur Ie tufeau de Ciply et sur Ie Crétacé Supérieur du Hai-
naut. Liège. 1880. 163 pag. D. A.

Van Cappelle «Ir., H., Over den invloed van niveauver-
anderingen op de dierenwereld. 20 pag. D. A.

Overdruk uit : ?

M. IV. Winkler, T. C, Histoire de 1'Ichnologie. Etude ichnolo-
gique sur les empreintes de pas d'animaux fossiles. 200 et
IV pag. 12 PI. D A.

Overdruk uit: P

N. 1. Nederlandsche Dierkundige Vereeniging.

Tijdschrift. 2de Serie I. 3. 4. 1887.
Elfde Jaarverslag Zoölogisch Station.

Nederlandsche Entomologische Vereeniging.
Tijdschrift XXIX. 4. 1885-86; XXX. 1-4. 1886-87.

K. Akademie van Wetenschappen.
Verslagen en Mededeelingen. Reeks 3. II. 3. 1886; III. 1887.
Jaarboek 1886.
Verhandelingen 4°. XXV. 1887.

Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijs-
begeerte.
Programma voor 1886.

Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.

Archives Néerlandaises. XXI. 2— 5. XXII. 1—3. 1886— 87.

Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en We-
tenschappen.

Verslag van het verhandelde 28/IX '86.
Aanteekeningen enz. 28/IX '86.

XXV

N. I. Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-

Indië.
Natuurkundig Tijdschrift. XLVI. 1887.

Collegie voor de Zeevisscherijen.
Verslag over 1886.

leylers Genootschap.
Archives du Musée Teyler. Série II. Vol. II. 1886.
Catalogue de la bibliothèque. 3. 4. Harlem. 1886.

Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhcege.
Verslag van de aanwinsten gedurende 1885.

Vereeniging tot bevordering der Zoetwatervisscherij in
Nederland.
Orgaan der enz. N°. 3 en 4. 1887.

N. II. Société Malacologique de Belgique.

Annales XX. Année 1885 (1886).
Statuts. 2ième Edition. 1886.

Sociéte EntomolQgique de Belgique.
Annales XXX. 1886.

N. III. Naturhistorisches Verein der preussischen Rheinlande und
Westfalens.
Verhandlungen. XLIII. 2. 1886. XLIV. 1. 1887.

Senckenbergische Naturforschende Gesellschaft.
Abhancllüngen. 4°. XIV. 2. 3. 1886.
Bericht. 1886 und 87.

K. K. Zoologisch-Botanische Gesellschaft in Wien.
Verhandlungen. XXXVI. 3. 4. 1886. XXXVII 1. 2. '87.

Societa Adriatica di Scienze naturali in Trieste.
Bolletino. X. 1887.

Zoologischer Anzeiger.
IX. 1886. 237-240. X. 1887. 241—266.

Naturforschende Gesellschaft in Bern.
Mittheilungen. N°. 1133—1168. 1886- 87.

Société Helvétigue des Sciences naturelles (Schweiz. Na-
turforschende Gesellschaft).
Actes Session 68-69. 1884-85, 1885—86.

Naturforschende Gesellschaft in Basel.
Verhandlungen. VIII. 2. 1887.

Naturforschende Gesellsshaft in Danzig.
Schriften. Neue Folge. VI. 4. 1887.

Zeitschrift für wissen schaf tliche Zoölogie.
XLIV. 3. 4. 1886; XLV. 1886—87; XLVI. 1. 1887.

Gesellschaft natur f or schender Freunde zu Berlin.
Sitzungsberichte. Jahrgang 1886.

XXVI

N. III. Medicinisch-Natunuissenschaftliche Gesellschaft in Jena.

Jenaische Zeitschrift. XX. XXI. 1. 2. 1887,

Naturforschende Gesellschaft zu Freiburg i. B.
Berichte über die Verhandlungen. I. 1886.

Naturhistorische Gesellschaft zu Nürnberg.
Abhandlungen. VIII. 4 und 5a. 1887.
Jahresbericht. 1886.

Physikalisch-Medicinische Gesellschaft zu Würzburg.
Sitzungsberichte. 1886.

Verein für Naturkunde in Cassel.
Bericht XXXII und XXXIII. 1886.

Verein für Natur wissenschaft zu Braunschweig .
3 — 5ter Jahresbericht für die Vereinsjahre 1881 — '87.

Verein für vaterldndische Naturkunde in Würtenberg.
Jahresbefte. XLIII. 1887.

Schlesische Gesellschaft für vaterldndische Cultur.
Jabresbericht LXIII. (1885). 188'i.

Erganzungsheft : Stenzel, K. G., Rbizodendron Oppoliense,
Göpp. 1886.

Physikalisch-Oekonomische Gesellschaft zu Königsberg.
Schriften. XXVII. 1886.

Naturwissenschaftlicher Verein zu Bremen.
Abhandlungen. IX. 4. 1887.

Ministerial Kommission zur wissenschaftlichen Untersu-
chung der Deutschen Meere.
Fünfter Bericht. Jahrgang XII bis XVI. Berlin. Paul

Parey. 1887.
Ergebnisse der Beobachtungs-Stationen. 1886. I — XII.

Westfalischer Provinzial Verein für Wissenschaft und
Kunst.
Vier- und fünfzehnter Jahresbericht pro 1885 und 86.

Deutscher Fischerei- Verein.
Circulare 1886. N°. 5—6; 1887. N°. 1—4.
Mittheilunefen der Secticm für Kusten- und Hochseefischerei.
1886. N°. 10—12; 1887. N°. 1—7.

Recueil Zoologique Suisse.
Tomé III. IV. 1-3. 1886—87.

K. K. Naturhistorisches Hofmuseum in Wien.
Annalen. I. 3. 4. 1886; II. 1-4. 1887.

Ksl. Leopold. Carol. Deutsche Akademie der Naturforscher.
Dewitz, H., Afrikanische Tagschmetterlinge. 2 Taf.'l879. 4°.

Afrikanische Nachtschmetterlinge. 2 Taf. 1881. 4°.

Jugendstadien exotischer Lepidopteren. 2 Taf. 1882. 4°.

Westafrikanische Tagschmetterlinge. 1 Taf. 1887. 4°.

XXVII

N. III. Adolph, E., Ueber Insectenflügel. 6 Taf. 1881. 4°.

Abnorme Zellenbildungen einiger Hymenopterenflü-

gel. 1 Taf. Io80. 4°.

ZurMorphologiederHymenopterenflügel. 6 Taf. 1883.4°.

■ Die Dipterenflügel. 4 Taf. 1885. 4°.

Kölliker, Th., Uber das os maxillare des Menschen. 7 Taf.

1 82. 4°.
Taschenberg, O., Die Mallophagen. 7 Taf. 1882. 4°.
Jordan, H., Die Binnenmollusken. 8 Taf. 2 Kart. 1883. 4°.
Gruber, A., Protozoën des Hafens von Genua. 5 Taf. 1884. 4°.
Blanc, H., Amphipoden der Kieler Bucht. 5 Taf. 1884.4°.
Kessler, H. F., Beitrag zur Entwickelungsgeschichte und

Lebensweise der Aphiden. 1 Taf. 1884. 4°.
Wunderlicb , L., Beitrage zur vergleichenden Anatomie und

Entvvicklungsgeschichte des unteren Kehlkopfes der Vogel.

4 Taf. 1884 4°.

Burmeister, H., Neue Beobacbtungen an Macrauchenia

patagonica. 2 Taf. 1885. 4°.
Kessler, H. F., Die Entwickelungs- und Lebensgeschichte

von drei gesonderten Arten (Bisher nur als eine Art, Aphis

aeeris, Linné, bekannt). 1 Taf. 1886. 4°.
Frenzel, Joh., Mikro^raphie der Mitteldarmdrüsen der Mol-

lusken 5 Taf. 1886. 4°.
Kolbe, H. J., Beitiage zur Zoogeographie West- Afrikas.

5 Taf. 1887. 4°.

Korschelt, E., Zur Bildung der Eihüllen. 5 Taf. 1887. 4°.

N. IV. Société Zoologique de France.

Bulletin XI. 5—6; XII. 1—4. 1887.

Annales des Sciences naturelles. Zoölogie et Paleontologie.
Septième Série. I— III. 1886—87,

Journal de Conchyliologie.
3e Série. Tomé XXII. 1882.

Bulletin Scientifique du Département du Nord et des
Pays voisins.
2me Série. IX. 9—12; X. 1—6. 1886—87.

Société Linnéenne de Lyon.
Annales. Tomé XXX— XXXI. Lyon. 1884—85.

Société dy études scientijiques d'Angers.
Bulletin. Supplément a 1'année 1884. 1885.
» XVième Année. 1885.

Journal de Micrographie.
X. 11—12; XI. 1—15. 1886—87.

Société des Sciences physiques et naturelles de Bordeaux.
Mémoires (3); I. 1884. II. 1885.

Commission météorologique de la Gironde.
Observations pluviométriqnes et thermométriques de 1883
a 85.

XXVIII

N. IV. Société nationale d'acclimatation de Franee.

Bulletin mensuel. 4ième Série. III. 11 — 12; IV. 1 — 11.
1886-87.

Société scientifique oV Arcachon.
Notice sur la station Zoologique d'Arcachon. 1886.

N. V. Linnean Society of London.

Journal. XX. N°. 116—117. 1886—87; XXI. N°. 126—

129. 1886-87.
List of the Linnean Society of London. Session 1886 — 87.

N. VI. Nyt Magazin for NaturvidensTcaberne,

XXXI. 1—2. 1887.

Archif for Mathematik og Naturvidenskaberne.
XI. 1—2. 1886; XII. 1. 1887.

Académie impériale des Sciences de St. Pétersbourg.
Bulletin. XXXI. 2—4. 1886-87.

Société impériale des naturalistes de Moscou.
Bulletin. LXII. N°. 2—4. 1886; LX1II. N°. 1. 2. 1887.

Tromsö' Museum.
Aarshefter. IX. 1886. X. 1887. Aarsberetning for 1885 & 86.

Dorpater Naturforscher Gesellschaft.
Sitzungsberichte. VIII. 1 1886.

Archiv für die Naturkunde Liv-, Esth-, und Kurlands. Mi-
neralogische Wissenschaften. IX. 4. 1887.

Videnskabs Selskabet i Christiania.
Forhandlinger. 1886. Christiania. 1887.

N. VII. Zoologische Station zu Neapel.

Mittheilungen. VII. 1—2. 1886—87.

Fauna und Flora des Golfes von Neapel und der angren-

zenden Meeresabschnitte. 4°.
XIV. Fraipont, J., Polygordius. 125 Seiten. 15 Taf. 1887.

N. VIII. Boston Society of Natural History.
Memoirs. 4°. III. N°. 12—13. 1886.
Proceedings. XXIII. II. 1886.

Museum of Comparative Zoology at Harvard College.
Bulletin. XII. 6. 1886; XIII 1—5. 1886—87.
Memoirs. 4°. XVI. 1. 2. 1887.
Annual Keport of the Curator. 1885—86; 1886—87.

Connecticut Academy of Arts and Sciences.
Transactions. Vol. VII. 1. 1886.

John Hopkins University.
Studies from the biological laboratory. III. 8 — 9; IV. 1 — 2.

1886-87.
Circulars. Vol. VI. N°. 52—54. 1886. N°. 55—59. 1887.

Academy of Sciences of St. Louis.
The Transactions. IV. N°. 4. 1886.

XXIX

N. VIII. The American Naturalist.

XX. 11—12. 1886; XXI. 1 — 10. 1887.

The Amervan Journal of Science.
XXXII. 191— 192; XXXIII; XXXIV. 199—203. 1886—87.

Smithsonian Institution.

Annual Report for 1884. Part II; for 1885. Part 1.1886.

United States Commission of Fish and Fisheries.
Part XI. Report for 1883; Part XII. Report for 1884.

U. S. Geological and Geographical Survey of the Territories.
Sixth Annual Report. 1884—85. 1885. (1887).

American Academy of Arts and Sciences. Boston.
Proceedings. New Series. XIII. (Whole Series XXI) Part 2.
1886: XIV. Part 1. 1887.

Cincinnati Society of Natural History.
Journal. IX. 3. 4. 1886—87; X. 1—3. 1887.

American monthly microscopical Journal.
VII. 11 — 12; VIII. l—ld. 1886—87.

Academy of natural Sciences at Philadelphia.
Proceedings. 1886. Part. 2. 3. 1887.

Canadian Institute. loronto.
Proceedings. Third Series. IV. 1—2. 1886— 87; V. 1. 1887.

California Academy of Sciences.
Bulletin. Vol. II. N°. 5. 6. 1886—87.

Wagner Free Institute of Science of Philadelphia.
Transactions. Vol. I. 1887.

N. IX. Academia nacional de Ciencias en Cordoba.

Boletin VIII. 4. 188\ IX. 1—4. 1886.
Actas. V. 3. 18<>6. (1887).

N. X. College of Science of the Imperial University of Japan.

Journal. Vol. 1. Part II— IV. Tokyo. 1887.

P. I. Taschenb^rg. O.. Bibliotheca Zoologica II.

Zweite bis vierte Lieferung. Leipzig. 1886 — 87.

The Zoological Record for 1885. Vol. XXII. London. 1886.
P. III. Selenka, K., Die elektrische Projectionslampe. 8 Seit. D. A.

Overdruk uit: Sitzungsb. d phys medic. Soc zu Erlangen 1887.

Q. I. Wakker, J. H., Onderzoek der ziekten van Hyacinthen en

andere bol- en knolgewassen gedurende de jaren 1883, 84

en 85 Uitgegeven door de Algemeene Vereeniging voor

Bloembollencul uur te Haarlem.

Geschenk van de Alg. Vereeniging v. Bloembollencultuur.

§aint-Lager, Histoire des Herbiers. Paris. Baillière et fils.

1885. 1'20 pag. D. A.
Schiiheler, F. C, Norges Vaextrige. 1ste Bd. 2tes Hefte og
2det Bd. 1ste Hefte. Christiania. 4°. 1886.
Geschenk van de K. Norske Universitet i Christiania.

NAAMLIJST

VAN DE LEDEN » )

XKDERLANDSCHE DIERKUNDIGE VEREENIGING
op 4 December 1887.

Begunstigers .

De Heer C. H. van Dam, voorz. v. 't Best. d. Dierg., Rotterdam, 1885.

» » J. v. d. Hoop Jac.zn-, 2de voorz. d. Dierg., Rotterdam , 1878.

» y> Dr. F. J. J. Schmidt, geneesheer, Rotterdam, 187-2.

x » A. v. Stolk Jzn., Diergaardelaan, Rotterdam, 1884.
Teyler's stichting, Haarlem, 1<S72.
De heer W. A. Viruly Verbrugge, Rotterdam, 1884.

» » Joost van Vollenhoven, oud-burgemeester van Rotterdam, 1878.

» » Mr. S. A. Vening Meinesz, burgemeester van Rotterdam, 1885.

» » Dr. G. F. Westerman, direct, v. h. Koninkl. Zoölog. Gen Natura
Artis Magistra, Amsterdam, 1885. (Tevens Eerelid 1874).

Eereleden.

De heer Dr. P. J. van Beneden, hoogleeraar , Leuven, 1886.
» » Dr. E. Selenka, hoogleeraar, Erlangen, 1874.
» » Dr. T. C. Winkler , conserv. van Teyler's stichting, Haarlem, 1873.

Correspondeeren.de leden.

De heer Dr. E. Blanchard, professeur-agrégé a la Faculté de Médecine,

32 Eue du Luxembourg, Parijs, 1884.
» » E. v. d. Broeck, cons. a. h. M. royal d'Hist. Nat. Rrussel, 1877.
y> » Markies G. Doria, direct, v. h. Museum v. Nat. Hist., Genua, 1877.
» » Dr. Hermann Fol, professeur honoraire de 1'Université de Genève,

Villa Corbet, Cité Lympia, Nizza, 1886.
t> » F. V. Hayden, chef Geolog. Surv. of the Territ., Washington, 1879.
» » Dr. W. Kobelt, Schwanheim, bij Frank furt a'M., 1877.
» » J. Kruisinga. scheepsgezagv.. Hooge Kadijk 147, Amsterdam, 1876.
» » J. E. Lusink, schee psgezag voerder, Amsterdam, 1876.
j> » Dr. J. Mac Leod, hoogleeraar, Gent, 1884.
» » Dr. Moritz Nussbaum, hoogleeraar, Bonn, 1877.
» » J. Sparre Schneider, conservat. aan het Museum, Tromsoe, 1886.
» » Dr. C. Ph. Sluiter, conserv. v. d. Kon Nat. Vereen., Batavia, 1879.
» » Dr. C. A. Westerlund, Ronneby, 1877.

1) De Secretaris verzoekt aan de Leden, wier namen, betrekkingen of woonplaatsen in
deze lijst niet juist zijn aangegeven, hem daarvan pene verbeterde opgave te doen toekomen.

XXXI

Gewone leden.

De heer Mr. W Albarda, Ginnehen. 1881.
b b Mi'. J. Herman Albarda. Leeuwarden, 1884.
b b Prof. H. J. van Ankuin, Groningen, 187:2.
b b A. A. van Bemmelen. directeur der Diergaarde, Rotterdam, 1872.
b b Dr. J. F. v. Bemmelen. Amsterdam , N. Z. Voorburgwal 100, 1876.
» b Prof. W. Berlin, .-D/ïsfm/iï»?. 1872.
B b A. Beyen, commissionair in effecten. Delft, 187"'.
» b E. E. Blaauw, med. stad., Amsterdam, Spiegelstraat 26, 1887.
b b F. E. Blaauw. Amsterdam, Heerengracht 5o4. 1885.
b b W, X. M. van de Blocquery, Amsterdam, 1875.
b b D. BoHer, oesterkweeker, Scherpenisse, 1882.
b b H. E. Bontjes, directeur der inricbting voor zalmteelt, Sons-

beekstraat H. N°. 25. Arnhem, 1884.
b b Dr. J. Eitzeraa Bos, leeraar aan de Hoogere Burger- en Land-
bouwschool. Wagertingen, 1^72.
B b C. J. Bottemanne, bootdopziener der visscherijen op de Schelde

en Zeeuwscbe Stroomen, Bergen op Zoom, 1879.
b b 6. J. G-. Brandt, Apeldoorn, 1886.

b b Dr. }1. A Brants, leeraar aan de Hoog. Burgerseh , Zutphen, 1877.
De firma E. J. Brill, uitgevers, Leiden, 1876.

De beer Dr. P G. Buekers. leeraar a. d. H. B. school v. meisj.. Haarlem, 1875.
b b H. Burger. C.Pzn., leeraar aan het Gymnasium en de Hoogere

Burgerschool, Haarlem. Ih79.
b b Dr. L. A. J. Burgersdijk, hoogleeraar en leeraar aan de Hoogere

Burgerschool, Deventer, 1872.
b » Dr. H. van Cappelle Jr , leeraar aan de Hoogere Burgerschool

en het Gymnasium. Sneek. \b~~i.
b B Dr. J. Th. Cattie, leeraar aan de H. B. school, Arnhem, 1876.
b b Baron G. H. Clifford, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 188:2.
b b J. E. Criellaert, Rotterdam. 1876.
b b Mr. J. P. van Wickevoort Crommelin, Haarlem, 1876.
b b Dr. M. C. Dekhuizen, assist. aan h. Pbysiol. Laborat., Leiden, 1880.
b » Dr. F. J. Dupont, geneesheer. Rotterdam. 1872
b b J. E. G. van Emden, med. stud.. Leiden, Boommarkt 5. 1887.
B b Prof. Th. W. Engelmann. Utrecht. 1*>70.

b b Jhr. Dr. Ed Evens, leeraar aan de H. B. school, 's Gravenhage, 1872.
b b J. G. Everwrjn, inspecteur bij de Eegistratie , Utrecht, 1884.
b b C. J. Franken, phil. cand., Utrecht, 1885.
b b Prof. Max. Fürbrinoer. Amsterdam, 1880,
b b Dr. H. TV. De Graaf, assistent aan het Zoöt. Lab., leiden, 1880.
b b Mr. H. W. de Graaf. Raadsheer in 't Gerechtshof, 's Graven-
hage, Xoordemde 23, 18>7.

b b Dr. J. H. Hanken, geneesheer, Dordrecht. 1876.

B b L. J. van der Harst, leeraar a d. Veeartsenijschool. Utrecht. 187*2.

b b Dr. Paul Harting, leeraar a. d. H. Burgerschool, Aa mpen. 1872.

b b Mr. H. Hartogh Heys van Zouteveen . Assen, 1880.

b b Generaal Dr. A. W. M. van Hasselt, 's Gravenhage, Lv85.

b b 0. H. van Herwerden, phil. cand., Utrecht. 1880.

b b Dr. P. P. C. Hot k. leeraar a. h Gymn. e. d. H. B. school, Leiden, 1873.

b b Prof. C. K. Hotfmann , Leiden, 1872.

b b B. 0. M. v. d. Hoop. comm. in effecten, Rotterdam, 1872.

XXXII

De heer Dr. E. Horst, conservator a. h. Museum v. Nat. Hist., Leiden, 1872.
De firma Ten Houten en de Eaadt, Kralingsche Veer, 1884.
De heer Prof. A. A. W. Hubrecht, Utrecht, 1873.

» » S. P. Huizinga, leeraar a. d. H. B. school, Leeuwarden, 1872.

» » Dr. F. A. Jentink , directeur vau bet M. v. Nat. Hist., Leiden, 1873.

» » J. Jessurun de Mesquita, phil. stud., Amsterdam, M. J. Kos-
terstraat 20, 1887.

» » P. A. de Jong Az., Yerseke, 1885.

» » J. M. Kakebeeke, oesterkweeker , Goes, 1882.

» » Di\ C. Kerbert, direct, van het Aquarium, Amsterdam, 1877.

» » J. C Kersbergen, directeur van »de Merode", Lekker kerk, 1884.

» » Dr. Y. Keyzer, geneesheer, Middelburg , 1872.

» » J. H. F. Kohlbrugge, cand. arts, Utrecht, 1887.

» » Dr. W. Krol, dirig. offic. v. Gezondh. 1ste kl., Dordrecht, 1878.

» » Dr. F. Leo de Leeuw, oesterkweeker, We melding e , 1882.

» » Dr. C. Leemans, Leiden, 1880.

» » Dr. L. C. Levoir, leeraar aan de Polytechnische School, Delft, 1880.

» » Dr. Th. W. v. Lidth de Jeude, conserv. a. h. Mus., Leiden, 1&77.

d » Dr. J. C. C. Loman, Amsterdam, 1881.

» » Dr. J. Lorié, privaat-docent aan de Eijks-Univers., Utrecht, 1884.

» » Dr. D. Lubach, inspect. v. h. geneesk. Staatstoez., Kampen, 1872.

» » J. H. Lüps, administrateur van 't Biljoen, Velp, 1886.

» » E. B. Luyten, zalm handelaar, Rotterdam, 1884.

» » E. T. Maitland, Commelinstraat 25, Amsterdam, 1872.

» » Dr. J. C. de Man, geneesheer, Middelburg , 1872.

» » Dr. J. G. de Man, Middelburg, 1872.
Mejufvrouw Cato Manden, Groningen, 1886.
De heer C. L. de Meulemeester, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.

» » T. Nieuwenhuisen Jr., Lisse, 1887.

» » Prof. D. van Haren Noman, Amsterdam, 1876.

» » J. Noordhoek Hegt, Apeldoorn, 1883.

» » W. H. J. van Nooten, Schoonhoven, 1875.

» » Martinus Nijhoff, uitgever, 's Gravenhage, 1872.

» » Dr. A. C. Oudemans Js.zn., directeur v. d. Zool. Tuin, 's Gra-
venhage, 1882.

» » Dr. J. T. Oudemans, Assistent b. d. Zoölogie, Amsterdam, 1885.

» » B. A. Overman Jr., oesterkweeker, Tholen, 1882.

» » Jhr. Dr. J. L. C Pompe van Meerdervoort , oesterkweeker, Ber-
gen op Zoom, 1882.

» » Dr. G. Postraa , leeraar H. B. school, Almelo, 1882.

» » C. J. van Putten, student in de medicijnen, Lf.iden, 1883.

» » J. G. van Eenterghem, oesterkweeker. Bergen op Zoom, 1882.

» » Dr J. van Eees, lector in de Histologie, Amsterdam, 1876.

» » P. A. van Eees, gepens. vice-admiraal , 's Gravenhage, 1883.

» » C. L. Eeuvens, Zwolle, 1887.

» » Dr. J. E. Eombouts, leeraar a. d. Bijz. H. B. school v. meisjes,
Amsterdam, 1872.

y> » Dr. A. J. van Eossum, Arnhem, 1872.

» » Dr. J. J. Ie Eoy, leeraar a. d H. B. sch. v. meisjes, Deventer, 1872.

t> » M. M. Schepman , rentm. van Ehoon Pendrecht enz., Bhoon, 1872.

» y> J. F. Schill, Amsterdamsche Veerkade 25, 's Gravenhage, 1877.

» » J. Semmelink, oud-dirig. offic. v. gez , Zoutmanstr., 's Grav. 1883.
» 7> Mr. C. J. Sickesz, huize de Cloese, Lochem, 1872.

XXXIII

De heer C. van der Sluijs, oesterkweeker , Kralingsche Veer, 1884.
» P. C. T. Snellen, koopman, Rotterdam, 1872.

G. W, C. Swaan, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.
J. M. Swaan, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.
K. N. Swierstra, conservator, Nat. Art Mag., Amsterdam, 1875.
A. Langerhnizen van Uven , leeraar a. d. H. B. school, Gouda, 1872.
Dr. M. 0. Verloren van ïhemaat, huize Schothorst, Hoogland
bij Amersfoort, 1872.

E. J. Verschoor van Nisse, Middelburg, 1883.
Dr. H. J. Vetb, leeraar a. h. Gymn. e. d. H. B school, Rotterd. 1872.
Dr. W. J. Vigelius, leeraar a. h. Gymnasium , 's Gravenhage. 1876.
Dr. G. C. J. Vosmaer, assist. aan het Zool. Station, Napels, 1875.
Dr. H. W. Waalewijn, leeraar aan de H.B. school, Alkmaar, 1872.
Mr. T. A. Wagtho, Tholen , 1882.
Prof. Max Weber, Amsterdam, 1882.
K. F. Wenckebach, med. doctor., Utrecht, 1886.
Mr. J. Wuif bain, Velp. 1884.

Dr J. W. v. Wijhe, prosector der anatomie, Freïburgi. B., 1881
H. L. Gerth van Wijk, leeraar a. d. H. B. school, Middelburg, 1873.
L. P. Zocher, Haarlem, 1882.

Bestuur ÏSS1?— 1888.

A. A. van Beminden, Voorzitter, 1882—1886.

A. A. W. Hubrecht, Vice- Voorzitter. 1884—1890.

P. P. C. Hoek, 1ste Secretaris-Bibliothecaris. 1886—1892.

II. J. Veth, 2de Secretaris- Bibliothecaris. 18S6— 1892.

C. J. Bottemanne, Penning) neester. 1882 — 1888.

R. Horst, Conservator. 1884—1890.

Max Weber, Assessor. (1884) 1886-1890.

Commissie van Redactie voor liet Tijdschrift.

A. A. van Bemmele'n , als President van het Bestuur.

C. K. Hoffmann, 1*85—1891.

W. J. Vigelius. (1883) 1885—1889.

P. P. C. Hoek, Secretaris. 1887—1893.

Commissie (Voorloopige) voor het Zoölogische Station (lSSy — 1888).

Max Weber, Voorzitter.

C. Kerbert, Penningmeester.

J. F. van Bemmelen.

P. P. C. Hoek, Secretaris.

$ffi*2

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 28 Januari 1888.
s Avonds half acht.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Weber, J. T. Oudemans,
J. F. van Bemmelen, Loman, Vigelius, Kerbert, Kohlbrugge, Francken
en Hoek.

Als gast is aanwezig Dr. M. Treub, Directeur van 'sLands Planten-
tuin te Buitenzorg.

De Heer Kerbert deelt mede, dat Lucioperca sandra, de snoek-
baars, voor het eerst in ons vaderland gevangen is en wel op den
Rijn nabij Milligen. Voor weinige jaren is men begonnen deze visch, die
een groot deel van Midden-Europa bewoont, in Rusland, Scandinavië
en Duitschiand vrij algemeen is, maar in den Rijn oorspronkelijk niet
t'huis behoort, in laatstgenoemde rivier te pooten. Dat deze aanplanting
niet mislukt is, bewijst het vrij groote ex., dat voor weinige dagen in
ons vaderland gevangen is.

de Heer Loman levert een bijdrage tot de kennis van Corymor-
pha , een Hydroidpolyp , die nabij Vardö op een diepte van 4 — 8 vade-
men voorkomt en van welke sj3r. exemplaren ontving door tusschenkomst
van den Hr. Weber. Vooral omtrent de peripheriscb gelegen vaatachtige
ruimten , die hier eenigszins de plaats innemen der gastrovasculaire
zakken der ware polypen, werden door Spr. waarnemingen ingesteld.

De Heer «f. T. Oudemans deelt mede, dat hij zich bezig houdt met
het onderzoek van een Ex. van Chiromys madagascariensis. Twee
individuen dezer zeldzame Lemuride bevonden zich in Natura Artis
Magistra, doch het bewuste ex. stierf voor eenige maanden. Spreker
vestigt de aandacht op het eigenaardige gebit van dit dier, in bijzon-
derheid op de groote , doorgroeiende snijtanden , welke op die van knaag-
dieren gelijken en waarmede het (ook zeer hardschalige) vruchten open-
knaagt, om vervolgens den inhoud tot zich te nemen. Dit geschiedt in
hoofdzaak door een uitschrappen met den dunnen derden vinger (soms
ook met den vierden). Als bewijs van de vaardigheid van het dier in
dit opzicht , vertoont spreker een appel , waarvan al het vleesch door
het dier was uitgeschrapt , terwijl de schil slechts voor een klein gedeelte
was weggebeten en het klokhuis als een zuil in het midden was over-
gelaten.

De Heer Weber doet een mededeeling over nieuwe huidsecreten bij
Zoogdieren.

i°. Bij de dwerg-antilopen (Cephalophus en Grimmia) ligt voor het
oog een groote klier, die door talrijke in een rij liggende openingen een
secreet uitloost, dat bij het mannetje waterhelder en van olieachtige
consistentie is, en aan de lucht spoedig opdroogt. Het reageert zuur,
wat het vermoedelijk te danken heeft aan een organisch zuur uit de
reeks der boterzuren , dat aan het secreet een eigenaardige lucht geeft.
Uit een scheikundig onderzoek van den Heer Wijsman phil. docts. bleek ,

XXXV

dat het secreet in hoofdzaak vitelline is. — Het secreet van het wijfje
is indigo blauw en vertoont de bekende kleurveranderingen van lakmoes-
papier bij zure of alkalische reactie, zoodat dezelfde hoeveelheid blauw
secreet zich telkens rood en blauw laat maken. De Heer Wijsman kon
aantoonen, dat die kleurstof noch lakmoes nocb indigo was. Het blauwe
secreet wordt door tubuleuse klieren (zoog. zweetklieren) afgescheiden.

De mannelijke en vrouwelijke klier bestaat gedeeltelijk uit tubuleuse
en gedeeltelijk uit acineuse klieren.

2°. Het geslachtsrijpe mannetje van Halmaturus rufus vertoont in
zijn , over 't algemeen roodachtig gekleurd , baarkleed hier en daar aan
de ventrale zijde kraprood gekleurde plekken. Die kleurstof laat zich ge-
makkelijk van de haren afwrijven; op de huid zelve vormt zij een niet
samenhangende laag.

Zij heeft haar oorsprong te danken aan tubuleuse klieren van enorme
afmeting, die in den hals der haarfollikels uitmonden. Bij het wijfje ,
waar het grijze haar nergens kraprood gekleurd is, zijn de tubuleuse
huidklieren slechts van gewone afmeting.

Spreker kent slechts drie gevallen van gekleurd huidsecreet bij zoog-
dieren en wel een rood huidsecreet bij Hippopotamus amphibius en bij het
mannetje van Halmaturus rufus, een blauw secreet van de maxillaire
klieren van de dwerg-antiloop. Belangrijk is het, dat in alle drie gevallen
tubuleuse huidklieren de bron zijn van het gekleurde secreet.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Gebouw voor Zoötomie. 31 Maart 1888.
's Avonds half acht.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), van Haren Noman, J. T.
Oudemans , Loman , Kerbert , J. F. van Bemmelen en Hoek.

Als gast woont Dr. Sydney J. Hickson , M. A. Cantab., Dr. Sc. Lond.,
Fellow of Downing College, Cambriclge de vergadering bij.

De Heer Hoek spreekt over larven van visschen en wel voornamelijk
van de spiering en van de haring. Hij was in de gelegenheid geweest op
het Hollandscb Diep groote hoeveelheden dezer vischlarven te verzamelen
en had voor de moeielijkheid gestaan deze, zoolang zij nog tamelijk klein
zijn, van elkander te onderscheiden. De kleinste die hij in handen kreeg
waren 20 a 25 m.m. lang. Wel heeft de spieringlarve van een dergelijke
lengte reeds een vetvinnetje , dat bij de haringlarven ontbreekt; dit is
echter zeer klein en niet altijd even gemakkelijk te onderscheiden Spreker
was er dan ook als van zelven toe gekomen naar andere onderscheidings-
kenmerken te zoeken en had die gevonden in den bouw van het geraamte
der staartvin. Dit wordt met behulp van afbeeldingen toegelicht. In een
bijlage van het Rapport omtrent de Ankerkuilvisscherij , dat door den
Hr. Bottemanne en spreker aan Z, E. den Minister van Financiën werd
toegezonden en dat als Supplementdeel van het Tijdschrift der Vereeni-
ging in druk zal verschijnen, zal een beschrijving der voornaamste op
het Hollandsch Diep aangetroffen vischlarven worden opgenomen.

De Heer Hickson vermeldt het een en ander naar aanleiding van
door hem ingestelde onderzoekingen over de voortplantingsorganen van
de Milleporidae. De jonge geslachtscellen, manlijke zoowel als vrouwelijke,
liggen in het ectoderm van de »coenosarcale ' kanalen. In een zeer vroeg
stadium verlaten zij het ectoderm en begeven zij zich naar het entoderm.
Spoedig hierna verkrijgen de eieren stelen, waarmede zij bevestigd zijn
aan de »mesogloea". Soms is echter die steel geheel verloren gegaan en
dwalen de eieren door amoeboïde beweging door het lumen der kanalen,
tot zij op een daarvoor geschikt punt op nieuw een steel verkrijgen en
vast gaan zitten. Nadat vervolgens twee poollichaampjes zijn uitgetreden zijn
de eitjes rijp geworden; zij bevatten geen dojerkorrels hoegenaamd. Door
twee of drie spermatozoa bevrucht vertoont het kiemblaasje zich opnieuw.
Later ziet men hierin een aantal kerntjes en deelt het kiemblaasje zich. De
fragmenten begeven zich daarna naar het midden van het ei, waar zij een
equatoriale plaat vormen. Deze plaat splitst zich in twee gedeelten , die
zich naar de polen van het ei begeven. Intusschen neemt het aantal kern-
fragmenten toe en verspreiden zij zich over het geheele ei: onduidelijke
lijntjes geven in dit stadium , dat met het morula-stadium vergeleken
moet worden , de grenzen aan der cellen , waarvan de kern-fragmenten
de kernen voorstellen. Het embryo neemt daarna spoedig den vorm aan
van een solide blastosphere en verlaat in dat stadium , vermoedelijk , door
den mond, het moederdier.

De jonge manlijke cellen onderscheiden zich in een vroeg stadium van

XXXVII

de jonge eicellen door hun grooten , een stevig protoplasmatisch netwerk
bevattenden , kern De kern deelt zich en de stukken verspreiden zich dra
door de geheele spennospore. In het entoderm van de dactylozooida
aangekomen verliest de spermospore haar wand en daarna begeeft een
kolonie van jonge spennoblasten zich in de holte van het zooid. De wand
van het zooid vormt dan uitzakkingen (sporosacs), waarin de sper-
moblasten verblijven , tot zij rijp zijn. Deze sporosacs schijnen niet gevormd
te worden voor de spermoblasten er zijn gekomen.

Het ontstaan der geslachtscellen bij Millepora steunt de meening van
Hertwig en Weismann, dat het ectoderm de oorspronkelijke zetel zou zijn
van de geslachtscellen bij de Hydrozoa. Dat een deeling van het ei uitblijft
vindt misschien zijn verklaring in het feit, dat het embryo een zwervende
levenswijze heeft, zoodra de ontwikkeling is begonnen. Spreker voelt
neiging aan te nemen , dat de Hydrocorallinae een afzonderlijken tak
vormen van de Hydrozoa , die waarschijnlijk nooit medusiforme gonophoren
hebben bezeten. Millepora is niet verwant aan Hydractinia.

De Heer Lonian vertoont zink clichés en afdrukken op dun papier
van die clichés geleverd door de HH. Koeloffsen en Hübner naar teeke-
ningen van de anatomie van Coelenteraten door spreker vervaardigd.
De afdrukken munten uit door scherpte. Om als illustratie van het Ver-
slag te dienen staat Spreker een der clichés af: het is een lengtedoor-

tent.otist.

Can ^WfooCr

fij. 5.

snede van een polyp van een soort van het geslacht Corymorpha met de
entodermkanalen (can) en de medusen in verschillende ontwikkelings-
toestanden (a, b, c) half schematisch geteekend.

De Heer J. F. van Bemmelen doet eene mededeeling betreffende
de epitheelderivaten van den ventralen darmwand achter de kieuw-
spleten , die door hem het eerst bij Selachii , Ganoïden en Hagedissen ge-

XXXVIII

vonden zijn, en daarna door de Meuron bij Ainphibien zijn aangetoond,
welk laatste onderzoek kort geleden is bevestigd en uitgebreid door
Maurer, die bewees dat deze derivaten, bij Anuren ten getale van
twee symmetrisch , bij Urodelen ten getale van één asymmetrisch gelegen ,
worden aangetroffen. Daar deze afwisseling in aantal reeds bij Selachii
optreedt , schijnt zij een algemeen verschijnsel te zijn , en behoeft zij geen
bezwaar te zijn tegen het homologiseeren der verder gelijksoortige organen.

Spreker beeft zich nu de vraag gesteld of de homologa dezer organen
niet ook bij andere orden en klassen van gewervelde dieren voorkomen,
en is tot het besluit gekomen , dat bij Slangen , Vogels en Zoogdieren
derivaten van den kieuwdarmwand aanwezig zijn , die als zoodanig be-
schouwd mogen worden. Hij vereenigt zich dus met de meening van
de Meuron, die deze organen, door hem accessorische tbyreoïdea ge-
noemd, in genoemde diergroepen heeft trachten aan te toonen. Deze
zag daarbij echter over 't hoofd , dat daarnevens nog andere epitheelresten
overblijven van de kieuwspleten zelve, en wel in 't bijzonder van de derde
kieuwspleet, die het zoogenaamde carotislicbaampje vormen. De werkelijke
homologa der door spreker suprapericardiaal-Mchamen genoemde or-
ganen zijn bij Slangen de epitheelblaasjes, die tusschen de beide thy mus-
lobben liggen, en die oorspronkelijk de vierde en vijfde kieuwspleet ver-
binden met elkaar en met den achterrand van den kieuwdarm. Bij de
Vogels hebben zij dezelfde ligging ten opzichte der derde en vierde kieuw-
spleet, en bij de Zoogdieren zijn het de zoogenaamde zijdelingscbe schild-
klieren, die acbter de derde kieuwspleet ontstaan en door Born en
anderen voor de vierde kieuwspleet gehouden zijn , terwijl His er reeds
op gewezen heeft, dat zij derivaten van den sinus retrobranchialis, dus
van den darm zelf zijn, terwijl de vierde kieuwspleet ter zijde daarvan
meer naar buiten ligt.

Al deze deelen hebben met elkaar gemeen, dat zij nader bij de middel-
lijn liggen dan de kieuwspleten zelve, en ontstaan uit den buikwand van
den darm , links en rechts van de plaats waar de larynx van dezen af-
gaat. Spreker merkte op , dat zij nog voor den achtersten aortaboog liggen ,
en in dit opzicht, evenals in den uitwendigen afgeronden vorm, in het
optreden van een duidelijk lumen, dat langen tijd blijft bestaan en in
den epithelialen aard van hun wand overeenkomen met elkaar en met
het suprapericardiaallichaam der Hagedissen en Amphibien.

Het algemeen voorkomen dezer rudimentaire epitheelderivaten doet
spreker vermoeden, dat zij overblijfselen zijn van phylogenetisch zeer
oude organen, die eene belangrijke functie bezeten hebben bij de voor-
ouders der gewervelde dieren, en in dit en vele andere opzichten mogen
vergeleken worden bij de thyreoïdea. Omtrent hun oorsprong heeft hij
vroeger de hypothese uitgesproken, dat zij gemetamorphoseerde kieuw-
spleten zijn. Ofschoon hij erkent, dat tegen deze opvatting belangrijke
bezwaren bestaan, acht hij haar niet vervallen, maar hij gelooft dat de
suprapericardiaal-lichamen , eenmaal uit een paar kieuwspleten ontstaan
zijn, tengevolge van het feit, dat het epitheel dezer spleten eene andere
functie kreeg als bekleeding van ademhalingsorganen. Wellicht was deze
functie eene secretorische , maar in allen gevalle is zij thans weer ver-
loren gegaan. Zij had evenwel ten gevolge , dat , terwijl andere meer naar
voren gelegen kieuwspleten , toen hare ademhalingsfunctie ophield , geheel
verdwenen , of in de ontwikkeling nog slechts even optraden , de supra-
pericardiaalorganen hardnekkig terugkeeren bij de meerderheid der ge-
wervelde dieren. Naarmate het aantal kieuwspleten, die nog optreden
van achteren naar voren afneemt, rukken zij meer naar voren, maar

XXXIX

behouden hunne ligging aan de achterzijde van den kieuwdarm , op zijn
overgangsplaats in slokdarm en luchtpijp.

In de tweede plaats deelt spreker mede , dat het hem gelukt is aan
praeparaten van Slangenembryonen aan te toonen , dat een vermoeden ,
hetwelk hij in zijne verhandeling over de anatomie van den halsstreek
der Reptilen had uitgesproken, gegrond was. Het betreft de opvatting
der carotis externa bij Slangen , Krokodillen en Schildpadden als een
overblijfsel van den tweeden aortaboog, die zijn oorsprong uit het voor-
eind van den truncus arteriosus verloren , maar daarentegen zijn inmon-
ding in den dorsalen verzamelstam , wiens voortzetting naar voren carotis
interna wordt, behouden zou hebben. Op doorsneden overtuigde hij zich
dat de carotis externa , bij Slangen althans , werkelijk op deze wijze
ontstaat , en derhalve van 't begin af tusschen de eerste en tweede kieuw-
spleet ligt. De carotis externa der Slangen (en vermoedelijk evenzoo die
der Krokodillen en Schildpadden) is dus niet geheel homoloog met die
der Hagedissen.

De Heer* lltibrceht deelt voorloopige resultaten mede van door hem
ingestelde onderzoekingen over de ontwikkeling van Erinaceus, en be-
spreekt het feit, dat de kiemblaas van dit dier niet gelegen is in het
lumen van den uterus, maar in den uteiuswand; dat het embryo van
den egel met behulp van moederlijk bloed op andere wijze gevoed wordt ,
als dit bij de meeste andere zoogdieren het geval is.

GEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Enkhuizen. Zoölogisch Station. 7 Juli 188
's A v o n d s 7 uur.

Aanwezig de HH. Horst (Voorzitter), Bottemanne, Renterghein, J.
F. van Bern melen en Hoek.

Afwezig met kennisgeving de HH. A. A. van Bemmelen , Hubrecht ,
Opclemacks, Nieuwenhuisen en Veth.

Van den Heer Herman Albarda te Leeuwarden is een opstel inge-
komen behelzende een verslag van door hem en anderen in 1887 inge-
stelde waarnemingen op ornithologisch gebied; in een briefkaart [gedateerd
5 Juli 1888] deelt de Heer F. Nieuwenhuisen Jr. mede, dat dit jaar
weer twee stuks van Coracias aarrula onder Vogelenzang zijn opgemerkt.

De Voorzitter stelt voor de buitengewone huishoudelijke Vergadering,
van welke de oproepingsbrief gewaagt, te laten vervallen en de bespre-
king van de plannen voor de oprichting van een vast Station aan de
kust tot op de algemeene Vergadering uit te stellen ; daarvoor in de
plaats den Heer Hoek te verzoeken enkele op die oprichting betrekking
hebbende mededeelingen te doen. Aan dit verzoek wordt door dezen
voldaan.

De Heer «F. F. van Bemmelen deelt mede, dat het hem gelukt is,
bij embryonen van Tropidonotus natrix, bij welke de vierde kieuwspleet
juist aangelegd, maar de vijfde nog niet zichtbaar was, den aanleg der
voorste ledematen te vinden, naar welke hij tevergeefs gezocht had bij
iets oudere stadiën , die alle vijf de kieuwspleten vertoonden. Daze aan-
leg deed zich voor in den vorm van celstrengen aan 't ventrale uiteinde
van 't zesde tot en met het dertiende somiet, welke strengen uitliepen
in eene dichte celmassa, die aan de lichaamsoppervlakte zichtbaar is als
een e kleine zwelling. Dat deze vorming de eerste sporen der voorste
ledemaat vertegenwoordigt, blijkt uit hare volkomen overeenkomst met
den aanleg van dit orgaan bij embryonen van Lacerta muralis, die op
denzelfden trap van ontwikkeling staan. Bij deze echter gaat de groei
van 't orgaan door , bij de slang daarentegen verdwijnt het dadelijk weer
geheel en al.

De vijf somieten vóór die, waaruit de celstrengen uitgroeien, vormen
eveneens verlengsels naar de buikzijde , welke echter, in tegenstelling met
de eerstgenoemde strengen, met elkaar versmelten tot één, die zich naar
voren onder de kieuwspleten door ombuigt en zoo de streek van den
tweeden kieuwboog bereikt. Deze strengen vormen den aanleg der tong-
spieren , die dus afkomstig zijn van de halssomieten en daarom ook door
de zenuwen dier somieten, welke te zamen den hypoglossus vormen , ge-
innerveerd worden. Waarschijnlijk zijn het de zenuwen der achterste drie,
die den hypoglossus vormen , terwijl die der voorste twee atrophieeren.
Geen dezer spinale zenuwen heeft een ganglion, behalve de vijfde, die
een rudiment daarvan vertoont.

De spreker laat aan de vergadering reconstructie teekeningen zien,
waarop de bovengenoemde deelen zijn afgebeeld.

XLI

De Heer Hoek spreekt over de vischfauna van de Zuiderzee en licht
zijne inededeeling toe met een in het station aanwezige verzameling vis-
schen. Vooral omtrent de ontwikkeling van enkele algemeen in de Zui-
derzee voorkomende soorten konden reeds niet onbelangrijke waarnemingen
worden ingesteld. Dit betreft in de eerste plaats de z.g. Zuiderzee-haring.
Is men dank de onderzoekingen van Kupffer , Hoffmann en anderen reeds
vrij voldoende bekend met de ontwikkeling in het ei en met de eerste
vrijzwemmende stadiën [Kupffer kweekte haringlarven op, tot zij een
grootte van ongeveer 10 m. m. bereikt hadden], kent men vervolgens
ook de jeugdige haringjes, die van 50 — 80 m. m. als z.g. zeebliek in
grooten getale door de kuilnetten worden gevangen, zoo was men tot
nog toe onbekend gebleven met de verschillende tusschenstadien tusschen
de vischjes van bovengenoemde afmetingen. Spr. verzamelde nu gedu-
rende Mei en Juni groote hoeveelheden haringlarven, die volkomen in
staat zijn de bestaande leemte in onze kennis aan te vullen. Ook van de
spiering werden vele larven in verschillende stadiën verkregen ; van de
bot laat spr jongen zien, die nog volkomen symmetrisch zijn Eindelijk
zijn ook Grobius minutus, Gasterosteus aculeatus en Bellone vulgaiis in
ex. van zeer geringe afmeting in de verzameling vertegenwoordigd.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING

Amsterdam. Zoölogisch Laboratorium der
Universiteit. 27 October 1888. 's Avonds half 8 uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), Horst, J. F. van Bemmelen,
J. T. Oudemans, Loman, van Lidth de Jeude, Kerbert, Opdemacks en
Hoek.

De Heer Horst doet eene mededeeling, toegelicht door afbeeldingen,
over eene merkwaardige pelagische Annelide , afkomstig uit den Indischen
Archipel. Deze worm, behoorende tot de familie der Syllidae, kenmerkt
zich door het bezit van twee hoog ontwikkelde, oranje-kleurige oogen
aan de rug- en buikzijde van den kop en vertoont bovendien in de basis
van elk voetje, uitgezonderd in dat van het eerste segment, een bruin-
achtige zak, die in onderscheidene segmenten geheel of ten deele uit-
gestulpt was en bij onderzoek bleek een segmentaal-orgaan te zijn. De
spreker staat bij het maaksel dezer zonderlinge organen langeren tijd stil
en toont vervolgens aan, dat de besproken worm zonder twijfel langs
ongeslachtlijken weg, hetzij door deeling of door knopvorming is ontstaan.

Daarna spreekt de Hr. Horst over de inwendige trechtervormige
monding der segmentaal-organen bij de Oligochaeten, naar aanleiding
van een onlangs verschenen opstel van Dr. Goehlich »Ueber die Genital-
und Segmental-Organen von Lumbricus terrestris" ; spreker toont met
behulp van teekeningen en praeparaten dezer deelen bij Rhinodrilus en
Lumbricus aan, dat de in bovengenoemde verhandeling voorkomende
beschrijving en afbeeldingen van den segmentaal-trechter geheel onjuist
zijn , en sluit zich in hoofdzaak aan bij de voorstelling door Vejdowsky
van dit orgaan gegeven.

De Heer Hubrecht bespreekt de ontwikkeling van het hypoblast bij
den egel, naar aanleiding van een tusschen spr. en Ed. van Beneden op
het congres te Würzburg [20 — 23 Mei 1888 gehouden] gevoerde dis-
cussie over dit onderwerp. Spreker had daar nl. medegedeeld, dat het
hypoblast zich eerst als een soliede celklomp vertoont, die er als een
morula uitziet en dat deze tot een steeds gesloten en op zich zelf staande
blaas uitgroeit , die zich eerst later tegen het buitenste blad | voor
hetwelk spr. den naam van trophoblast had voorgesteld] aanlegt. Ed.
van Beneden had als zijne meening daartegenover uitgesproken, dat de
soliede celklomp, die de Heer Hubrecht had waargenomen, door kunst-
matige samentrekking van de entodermblaas ontstaan was en dat de
ruimte, die de Heer Hubrecht tusschen zijn trophoblast en het entoderm
had opgemerkt, in werkelijkheid nooit bij eenig zoogdier bestond. Een
gelukkig toeval had nu onlangs aan spreker embryonen van den egel in
jeugdige stadiën verschaft, die hem opnieuw overtuigd hadden, dat bij
den egel het entoderm zich in werkelijkheid ontwikkelde niet als een aan-

XLIII

stonds tegen het entoderm aangeplaatste laag, maar als een massieve cel-
klomp, die eerst later den blaasvorm aanneemt en zich dan tegen het
ectoderm aansluit.

Voor den afloop der vergadering wijst de Heer Horst op de wen-
schelijkheid gedurende dezen winter , bij wijze van proefneming, een der
wetenschappelijke vergaderingen te Leiden te houden. Dit voorstel wordt
met instemming begroet en aangenomen. De bedoelde vergadering zal op
'29 December e.k. gehouden worden.

GEWONE HUISHOUDELIJKE VERGADERING.

Utrecht. Zoölogisch Auditorium, Statenkamer. 25 November 1888.
's Voormiddags 10 uur.

Aanwezig de HH. A. A. van Bemmelen (Voorzitter), Horst, Bottemanne,
Hubrecht, Veth , Everts, van Herwerden, Reuvens, J. F. van Bemmelen,
Wenckebach, van Lidth de Jeude, Everwijn, Op de Macks. J. T. Oude-
mans, A. C. Oudemans, Croockewit, Vernhout, Mejuffrouw Schilthuis,
de HH. Molengraaff, Koningsbergen en Hoek.

Na de aanwezigen en in 't bijzonder de nieuwe leden verwelkomd te
hebben, brengt de Voorzitter het volgende verslag uit omtrent den toe-
stand der Vereeniging.

M. H. Uw aandacht zij gedurende eenige oogenblikken gewijd aan een
verslag over den toestand der Vereeniging in het afgeloopen jaar. Kort
zullen mijne mededeelingen zijn. Bijzonderheden van zeer belangrijken
aard zijn mij niet ter oore gekomen; leden, bezield met liefde voor onze
Vereeniging met ten haren behoeve voordeelige testamentaire beschikkin-
gen, hebben het tijdige met het eeuwige niet verwisseld; groote giften
van levenden zijn haar niet geworden. Doch kleinere bijdragen zijn ook
welkom en gaarne herdenk ik de schenking van een vijftigtal guldens,
waarmede opnieuw onze kas versterkt werd, en wel door de kwijtschel-
ding van uitbetaling van 5 uitgeloote aandeelen, 3 door ons medelid
J. E. Criellaert, 1 door ons lid Everts en 1 door den Heer J. C. Stork
te Hengelo.

Een aantal mededeelingswaardige feiten hebben betrekking op 't Zoölo-
gisch Station, en dat belangrijke verslag geeft ons elk jaar zóó uitvoerig
en zóó zaakrijk de Secretaris der Stations-commissie.

Berichten over onze Bibliotheek, over het Tijdschrift, over onze Collectie,
over de gehouden bijeenkomsten, mutatiën van leden, zullen dus den
hoofdinhoud van mijn verslag moeten uitmaken.

Onze Conservator was zoo goed mij over onze Collectie mede te deelen,
dat zij, zooals U bekend is, tijdelijk een onderkomen gevonden had in
's Rijks Museum van Natuurlijke Historie en nu wegens de weinig beschik-
bare ruimte, waarop reeds in 't vorige verslag werd gewezen, verhuisd
is naar een klein vertrek achter de Bibliotheek-kamer, reeds in 't begin
van den zomer. De verzameling zelve bevindt zich volgens het getuigenis
van onzen Conservator in een goeden staat. Vermeerderd werd zij met
de volgende geschenken : van het lid Schepman eenige exemplaren van
Paludinella Steinii, Marts. , eene voor onze Fauna nieuwe slakkensoort;
van den Heer Blaauw en ons lid Nieuwenhuisen , beiden te Lisse woon-
achtig , een Cyclopterus lumpus ; van mij een tweede exemplaar dezer
vischsoort, larven van Hyla arborea, verschillende Entozoa, in de Rot-

XLV

terdamsche Diergaarde bijeenverzameld, zooals Taenia uit Lepus cunicu-
lus, Nematoden uit Grus paradisea, Teeken op de huid van levende
exemplaren van Monitor bivittatus en Python molurus gevangen, Taenia
en Pentastomum uit Python hieroglyphicus. Ook de belangrijke verza-
meling visschen uit het Hollandsch Diep, door Dr. Hoek bijeengebracht,
waaronder ook een paar soorten nieuw voor onze fauna, komt ongetwij-
feld onze Collectie ten goede en zullen daardoor verscheidene leemten
worden aangevuld.

Volgens den lsten Secretaris- Bibliothecaris breidt de Bibliotheek zich
langzaam doch gestadig uit en wordt daarvan door de leden een veel-
vuldig gebruik gemaakt. Zij neemt thans, behalve een gesloten kast, een
viertal groote boekenrekken in beslag. De boeken , zoo zegt de Biblio-
thecaris, zien er niet kwaad uit, ofschoon natuurlijk ten gevolge van
het gebruik, dat de leden er van maken, de banden meer of min bescha-
digd worden; en dit kan geene verwondering baren, als men bedenkt,
hoeveel een gebonden boek te lijden heeft, als het per post of spoor ver-
zonden en niet met de noodige zorg wordt ingepakt, zooals soms wel eens
geschiedt. Het aantal Tijdschriften breidde zich slechts weinig uit, en enkele
aanvragen, die gedaan werden, zijn niet aangenomen. Zoo o. a. meende
de Bibliothecaris, dat het niet op den weg der Vereeniging lag een ruiling
te beginnen met het Amerikaansche tijdschrift: Journal of comparative
Medicine and Surgery van William A. Conklin. In plaats van het »Bul-
letin du Nord de la Prance et du Pays Voisin", dat ophield te bestaan,
kregen wij twee nieuwe Pransche zoölogische tijdschriften , een door
Prof. Giard te Parijs en een door de H.H. Hallez, Barrois en Moniez
uitgegeven.

Van het Tijdschrift zag het licht de 1ste en 2de Aflevering van Deel II
der 2de Serie en het Supplement Deel II, bevattende een rapport over
ankerkuil- en staalboom-visscherij , uitgebracht aan Z. Exc. den Minister
van Financiën , een onderzoek dat opgedragen werd aan de Heeren Bot-
temanne en Hoek, een lijvig boekdeel met platen en kaarten, vooral
belangrijk door de waarnemingen en afbeeldingen van larven en jongen
van visschen als de sprot, de spiering, de haring, enz.

Veranderingen in het Bestuur of Commissie van Redactie voor het Tijd-
schrift heb ik niet te vermelden, want Dr. Hoek werd met algemeene
stemmen herbenoemd. De Heeren Jentink en Schepman werden uitge-
noodigd de rekening en verantwoording der penningmeesters van de
Vereeniging en de Stations- Commissie na te zien.

Wat het ledental betreft, mogen wij ons slechts verheugen over de
aanwinst van de Heeren J. Büttikofer te Leiden, J. A. Op de Macks te
Arnhem en Dr. E. van Rijckevorsel te Rotterdam. Daarentegen bedankten
voor 't lidmaatschap de gewone leden Prof. M. Fürbringer en J. Jes-
surun de Mesquita te Amsterdam , beiden naar 't buitenland vertrokken,
Verder Dr. Y. Keyzer te Middelburg, Dr. L. O Levoir te Delft, Dr. J. Lorié te
Utrecht en Dr. D. Lubach te Kampen, en verloren wij door den dood het
correspondeerende lid P. J. Hayden te Washington, zoodat de Vereeni-
ging op den 30sten September 1.1. in 't bezit was van 109 gewone leden,
9 begunstigers, 4 eereleden, 12 correspondeerende leden, tegen 112 ge-
wone leden, 9 begunstigers, 4 eere- en 13 correspondeerende leden in
't vorige jaar.

Drie buitengewone wetenschappelijke bijeenkomsten hadden plaats te
Amsterdam in 't Zoötomisch Laboratorium van Prof. Weber en wel op
29 October van 't vorige en op 28 Januari en 31 Maart van dit jaar.

XLVI

En als ik U onze bijeenkomsten in herinnering breng , dan kunnen wij
voorzeker niet anders als met een blik van weemoed terugzien op de
zomervergadering, te Enkbuizen belegd op 7 Juli 1.1., in bet Zoölogisch
Station zelve, waarvan eene bespreking der plannen voor de oprichting
van een vast Station en een tochtje op de Zuiderzee den volgenden dag in
een geriefelijke stoomboot de aantrekkelijkheid verhoogde. Het mocht niet
baten. Op dat tijdstip was onze Vereeniging één honderd en veertien
gewone leden rijk. Honderd en negen zijn niet verschenen. Met den
mantel der liefde zulke feiten te bedekken, is wellicht het meest wen-
schelijke. Hoe het ook zij , gaarne breng ik hier een woord van dank
aan den Heer Mr. E. N. Rahusen, Voorzitter van het Collegie voor de
Zeevissckerijen , voor het vrije gebruik van de stoomboot „Zuiderzee"
der Visscherijpolitie.

Aan het einde van dit kleine jaarverslag gekomen, M. H., het 46de dat
ik. de eer heb in onze huishoudelijke vergaderingen uit te brengen, thans,
nu ik heden voor de laatste maal als Voorzitter tot U spreek, zij het
mij vergund U allen hier aanwezige en evenzeer de afwezige leden toe
te roepen : steun onze Nederlandsche Dierkundige Vereeniging , die Ver-
eeniging, welke door mij en onze medeleden Schepman en van Ankum
werd opgericht en die ik steeds zulk een warm hart heb toegedragen ;
steun haar ieder naar uwe krachten , uwe middelen , uwe omstandighe-
den, uw omgeving, met woord en daad; zend degelijke bijdragen voor
het tijdschrift , werf krachtige leden aan , verrijk de collectie met voor-
werpen van beteekenis , help de bibliotheek vermeerderen en verzuim
niet onze bijeenkomsten met uwe tegenwoordigheid te versieren. Mogen
mijne wenschen vervuld worden. Moge de Vereeniging steeds in bloei
toenemen.

De Heer Hoek doet daarna mededeelincr van bet:

DERTIENDE JAARVERSLAG OMTRENT HET ZOOLOGISCH

STATION.

Op voorstel van uw Bestuur werd er op de den 44en December '87 te Leiden
gehouden vergadering der Vereeniging besloten, af te wijken van het
artikel in het Reglement op het Zoölogisch Station, dat voorschrijft, dat
jaarlijks op de wintervergadering een Commissie moet benoemd wor-
den, welke Commissie zich belast met het beheer van het houten gebouw
en zijn inventaris. Het Bestuur meende nl., dat het bij de volksvertegen-
woordiging aanhangig gemaakte voorstel der regeering, om over te gaan
tot cle benoeming van een wetenschappelijk adviseur in visscherijzaken,
voor de geschiedenis van het Station een feit van beteekenis was; dat
er kans bestond , dat ten gevolge van dat wetsvoorstel het Station
zijn verplaatsbaar karakter zou dienen prijs te geven en eindelijk in den
blijvenden, voor goed aan den bodem bevestigden, vorm zou overgaan.
Immers tot op zekere hoogte was het voorstel tot benoeming van een
adviseur in visscherijzaken een uitvloeisel van hetgeen sedert jaren reeds

xLvn

door uwe Vereeniging gewenscht werd. Ligt het ons allen toch nog versch
in het geheugen, hoe het uwe Vereeniging was, die in den loop van het jaar
1881 zich tot de regeering wendde met voorstellen, die de vestiging van
een Zoölogisch Station aan de kust beoogden, die echter tevens bedoelden,
dat aan het hoofd dier instelling een zoöloog zou geplaatst worden, van
wiens diensten door de regeering voordeel kon getrokken worden voor
de bevordering der belangen van visscherij en vischkweekerij. Was dat
voorstel in zijn oorspronkelijken vorm ook gevallen, het door uwe Ver-
eeniging ontwikkelde denkbeeld had krachtigen bijval gevonden bij het
Collegie voor de Zeevisscherijen: zes achtereenvolgende jaren wees zij de
regeering op de groote behoefte, die er bestond aan een of meerdere
personen, die zich geheel met de studie van met de visscherij en visch-
kweekerij in nauw verband staande vraagstukken zou kunnen bezig houden.
Van haar kant verklaarde uwe Vereeniging bij verschillende gelegenheden,
dat zij bereid was, mocht de regeering tot de benoeming van zulk een
deskundige overgaan, hem op alle mogelijke wijzen het gebruik van de
haar ten dienste staande hulpmiddelen gemakkelijk te maken. Nu de
kans dus groot was, dat eindelijk tot de benoeming van een adviseur
zou worden besloten, achtte uw Bestuur het wenschelijk, dat niet tot
benoeming van een nieuwe Commissie zou worden overgegaan, maar dat aan
dezelfde leden, die in het vorige jaar de Commissie gevormd hadden,
tijdelijk het beheer over deze bezittingen der Vereeniging zou worden
opgedragen, totdat de beslissing in zake de benoeming van een adviseur
gevallen zou zijn.

Het is u niet alleen bekend hoe die beslissing geweest is, maar ook,
dat aan mij de eer te beurt is gevallen tot wetenschappelijk adviseur in
visscberijzaken benoemd te worden. In overleg met uw Bestuur heb ik
toen aan de HEL J. F. van Bemmelen, Kerbert en Weber, die met mij
tot leden der voorloopige Stations-Commissie benoemd waren, voorgesteld,
nuj gedurende het thans nagenoeg geëindigde jaar 1888 met alle op het
beheer en de exploitatie van het verplaatsbare Station betrekking hebbende
zorgen te belasten. Door genoemde Heeren werd dit voorstel aangenomen,
en daarom is het niet, zooals in vorige jaren, de Secretaris der Stations-
Commissie, die tot u het woord voert, maar hij, die gedurende het jaar
'87/88 als Directeur der instelling is opgetreden.

Gewis is het voor u van belang de reden te kennen, die mij er toe
bracht een dergelijke schikking uit te lokken. Reeds voor mijne benoe-
ming geschied was, had het Collegie voor de Zeevisscherijen mij opgedragen
de visscherij op de Zuiderzee tot onderwerp mijner eerste onderzoekingen
in mijne nieuwe betrekking te maken. Voor dat onderzoek kwam het mij
in hooge mate gewenscht voor het verplaatsbare Station op een punt aan
de Zuiderzee te plaatsen , vanwaar uit de voornaamste in die zee aan-
wezige vischgronden gemakkelijk per stoomboot bereikt konden worden.
Het Station zou op die wijze in tweeërlei opzicht nut kunnen stichten:
wilde men er gebruik van maken voor waarnemingen op de algemeene
biologie der Zuiderzee betrekking hebbende , wilde men dus faunistische
of andere zuiver wetenschappelijke onderzoekingen instellen in dit altijd
nog gebrekkig bekend gebied, dan zou men thans gelegenheid hebben,
dat van uit het Station te verrichten; tevens zou het het uitgangspunt
worden van mijne op de visschen en de visscherij der Zuiderzee betrek-
king hebbende nasporingen. Het Collegie voor de Zeevisscherijen had de
stoomboot «Zuiderzee" der visscherij-politie ter mijner beschikking ge-
steld, voor zooverre de politiedienst haar vrijliet; ik kon dus hen, die

XLVIII

van onze im'ichting gebruik wilden maken, ook door dit hulpmiddel het
instellen der waarnemingen gemakkelijk maken.

Het spreekt wel van zelf, dat mijne op de Visscherij betrekking heb-
bende onderzoekingen zich niet tot enkele maanden moesten bepalen, maar
gedurende geruimen tijd moesten. worden voortgezet. Het Station werd
dan ook reeds in Maart te Enkhuizen opgeslagen. De raad dezer gemeente
vergunde ons voor een bedrag van 10 cents per vierkanten meter gedu-
rende een jaar een stuk aan de gemeente toebehoorenden grond in huur
te ontvangen. Aan den voet van den ouden in de wandeling als Dromedaris
bekenden toren gelegen, had men van dit terrein een schoon uitzicht op
verschillende punten van de baven en de Zuiderzee. Op drie zijden had
men goed licht om te microscopiseeren, terwijl de vierde zijde, waar de
ingang zich bevond, naar den toren gericht was. Men was er steeds om-
ringd door de visschersbevolking, die hunne nieuwsgierige blikken naar
binnen wierpen en wier verbazing geen grenzen kende, als zij bemerkten,
dat men zich in het Station voornamelijk met het meten en bekijken van
ansjovis en haring bezig hield.

Behalve van de nieuwsgierigheid der visschersbevolking — vooral van
de jeugdige leden — had men op de plek die wij bezetten wel eenigen
last van de om den toren gierende windvlagen. Voorjaar, zomer en herfst
waren alle even guur en ongestadig gedurende het afgeloopen jaar, en
zooals reeds meermalen in de verslagen van het Station werd uitgespro-
ken, is ons gebouwtje vooral bruikbaar bij goed weder, als het niet te
hard regent en vooral ook als het niet te warm is. Van warmte hebben
we daarentegen te Enkhuizen nooit last gehad en tegen regenwater was het
gebouwtje, dat met het oog op den langeren tijd gedurende welken het
gebruikt moest worden met eenige meerdere zorg in elkander was ge-
zet, vrij goed gesloten.

Zeker ontheft ge mij gaarne van de taak u op nieuw al de kleine
wederwaardigheden te verhalen, die bij het transport, het opbouwen enz.
van het houten huis zijn voorgevallen ; daarentegen mag ik ook nu niet
nalaten u de bewijzen van sympathie mede te deelen, die onze instelling
te beurt vielen. Wederom mochten wij van Z. Exc. den Minister van
Binnenlandsche Zaken een bijdrage van f 1000 ontvangen, een bijdrage,
die ons de voortzetting onzer onderzoekingen in den waren zin des woords
heeft mogelijk gemaakt. Gaarne grijpen wij deze gelegenheid aan om Z. E.
onzen hartelijken dank te betuigen voor dit bewijs van instemming met
ons streven : een echt nationaal streven, daar het geldt ook ons vaderland
deel te doen nemen aan het wetenschappelijk onderzoek van de zee en
hare kusten. Daarnaast herinneren wij er hier aan, dat van de vader-
landsche genootschappen »Natura Artis Magistra" en het Zeeuwsch Ge-
nootschap der Wetenschappen ons van den aanvang af en ook weder in
het afgeloopen jaar gesteund hebben met hunne bijdragen. De lijst der
particulieren, die ons jaarlijks financieel te hulp komen is allengs geslonken :
het zij mij vergund hun namen hier nogmaals dankbaar in herinnering
te brengen ; het zijn de HH : Prof. H. J. van Ankum te Groningen ;
A. A. van Bemmelen te Eotterdam; Dr. M. A. Brants te Zutphen; M. Breu-
kelman te Eotterdam; de firma E. J. Brill te Leiden; Dr. J. Th. Cattie
te Arnhem ; J. E. Criellaert te Eotterdam ; A. W. van Dam te Eotter-
dam ; W. Feltmann Jr. te Eotterdam ; Dr. Paul Harting te Kampen ; Dr.
E. Horst te Leiden ; Dr. Y. Keyzer te Middelburg; Mr. F. der Kinderen Fzn.
te 's Gravenhage ; W. A. Graaf van Lynden te Middelburg; Dr. J. C. de
Man te Middelburg; Dr. J. G. de Man te Middelburg; Dr. J. Mouton te

XLIX

's Gravenhage ; Dr. W. Pleyte te Leiden ; M. M. Scheprnan te Rhoon ;
P. C. T. Snellen te Rotterdam; Dr. H. J. Veth te Rotterdam; Dr. A.
Vrolik te Arnhem.

Aan deze HH. zoowel als aan de bovengenoemde Genootschappen zij
het mij vergund hier op nieuw — namens u allen — mijn hartelijken
dank te betuigen.

Van het Station werd in het afgeloopen jaar gebruik gemaakt door
Dr. ïïeincke te Oldenburg, door Dr. van Bemmelen, die zich gedurende
Augustus, toen het mij, in gevolge andere bezigheden, onmogelijk was
langeren tijd in Enkhuizen door te brengen, welwillend met de leiding
der zaken in het Station belast heeft, en door mij zelven. Wel is mijn
verwachting, dat deze gelegenheid door meerderen uwer zou worden
aangegrepen, om u nader met de fauna der Zuiderzee vertrouwd te ma-
ken, dus niet geheel bevredigd. Toch geloof ik niet, dat voor de kennis
der Zuiderzee het verblijf van bet Station te Enkhuizen geheel vruchte-
loos is geweest: er is veel matei'iaal verzameld en vooral de pelagische
dierenwereld is vrij nauwkeurig nagegaan. In 't bijzonder zijn het na-
tuurlijk de geschubde bewoners geweest, wier voorkomen en ontwikkeling
werd onderzocht: aan deze onderzoekingen nam Dr. Heincke, die zich
voor de kennis der de Noord- en Oostzee bewonende haringrassen zoo
verdienstelijk heeft gemaakt, gedurende de dageu van zijn verblijf in het
Station deel. Overigens ontbrak het dit jaar niet aan belangstellende be-
zoekers; van uwe leden bezochten de HH. Renterghem, Bottemanne,
Hubrecht, Horst en Vosmaer Enkhuizen en het Station; van vreemde-
lingen de HH. Dollfus, uitgever en eigenaar van La Feuille des Jeunes
Naturalistes te Parijs, Prof. Dolley uit Philadelphia, Prof. W. E. Herdman
uit Liverpool en Dr. Paul Mayer uit Napels.

Ziedaar, M. H. , een kort en waarachtig relaas omtrent uw Station
gedurende het 13de jaar van zijn bestaan. De staat der geldmiddelen van
het Station blijkt uit het volgende overzicht; bij het beoordeelen van het
betrekkelijk groot batig saldo moet in het oog gehouden worden, dat het
houten gebouw op- 't oogenblik nog te Enkhuizen gevestigd is en er dus
nog eenige kosten voor het afbreken en transporteeren gemaakt zullen
worden, die eigenlijk tot de uitgaven van het loopende jaar moeten ge-
rekend worden. Verder zij het mij vergund u er op te wijzen, dat in het
afgeloopen jaar met het oog op de plannen voor het volgende, die aan-
stonds aan uw bekrachtiging zullen onderworpen worden, de grootst mo-
gelijke zuinigheid betracht is. Alleen de post voor het transporteeren,
herstellen en opbouwen van het Station is vrij hoog, wat daaraan moet
worden toegeschreven, dat het gebouwtje, zooals trouwens in vorige jaar-
verslagen reeds is medegedeeld, niet op nieuw in elkander kon gezet
worden, zonder een zeer deugdelijke herstelling te hebben ondergaan.

OVERZICHT VAN DEN STAAT DER GELDMIDDELEN.
Inkomsten.

Saldo vorige rekening f 396. 35 5

Subsidie Nederlandsche Regeering » 1000. —

Jaarlijksche bijdragen van particulieren en genootschappen. » 159.- —

Aan het Station geschonken Aandeel N°. 10 » 10- —

ƒ 1565.355

Uitgaven.

Transport, opbouwen en herstellen van gebouw en inventaris f 414.665

Exploitatie-kosten » 270.965

Uitbreiding inventaris, aankoop glas, chemicaliën enz. . . » 98. 875

Reiskosten der Commissieleden » 71.90

Verblijfkosten van Dr. van Bemmelen te Enkhuizen ...» 155. —

Uitgave Jaarverslag en andere drukloonen » 19.90

Administratie, assurantie, correspondentie » 25.985

f 1057.29

Balans.

De inkomsten bedroegen ƒ 1565.355

De uitgaven bedroegen » 1057.29

Batig Saldo f 508.065

Min of meer in aansluiting aan bovenstaand jaarverslag ontwikkelt de
Heer Hoek daarna zijne denkbeelden omtrent de wijze, waarop de Ver-
eeniging eindelijk tot verwezenlijking van de sinds jaren bestaande plan-
nen voor de oprichting van een definitief Station zou kunnen komen.
Na een korte historische inleiding, deelt Spr. mede, dat in een in Ja-
nuari '88 gehouden bestuursvergadering een voorloopig plan ter tafel
gebracht en aan den Heer Hubrecht en hem opgedragen was , dit
zoover uit te werken , dat het in de eerste algemeeue vergadering tot
basis der besprekingen kon dienen. Het is dus thans mede namens den
Heer Hubrecht, dat Spr. het woord voert. Zij nu waren tot de over-
tuiging gekomen, dat een eenvoudig maar practisch ingericht gebouw,
welks benedenverdieping als laboratorium , welks bovenverdieping als
woonplaats van den Directeur dienst zou kunnen doen , voor een som
van + 16 mille gebouwd kon worden. Hiervan bezit de Vereeniging er
reeds vijf; mogt het haar gelukken een geldleening van 10 mille te
sluiten, dan zou zij er zeker in slagen de rest van het benoodigde door
schenking te verkrijgen. Een poging om van de regeering een verhooging
van de jaarlijksche subsidie te verkrijgen, opdat deze der Vereeniging
in staat zou stellen een geregelde aflossing der leening toe te zeggen,
had nog tot geen resultaat geleid; ofschoon er alle reden bestond een
gunstigen uitslag van deze poging te verwachten, scheen het geraden,
wilde men zich niet op nieuw aan teleurstelling blootstellen, een der-
gelijk plan aan het oordeel der vergadering te onderwerpen , dat desnoods
zonder hulp van den kant der hooge Regeering kon uitgevoerd worden.
Een zoodanig plan wordt u dan ook bij deze voorgelegd.

Dit plan laat zich in twee hoofdstukken splitsen:

Het eerste hoofdstuk houdt zich bezig met de oprichting, het tweede
met de exploitatie van het Station.

Voor de oprichting is noodig: grond om er op en geld om er van te
bouwen.

Wat den grond betreft , meenen wij te mogen vertrouwen , dat het rijk
ons op den dijk aan de zeehaven te Nieuwediep naast de directiekeet

LI

der waterstaat gratis een terreintje van voldoende afmeting in gebruik
zal willen geven.

Wat het geld om van te bouwen aangaat, zoo meenen wij, dat het
gelukken zal 10 mille te leenen op aandeelen van f 250, rentende 2 1l20j0
per jaar, mits toegezegd wordt, dat de leening in 40 jaar afgelost
zal zijn. Het eerste jaar zou er dus f 250 voor de rente en f 250 voor
de aflossing beschikbaar moeten zijn. Hoe kan dit bedrag gevonden wor-
den? Sedert jaren besteedt de Vereeniging ƒ100 's jaars voor de aflossing
der in 1876 gesloten leening voor het verplaatsbare Station: die leening
zal in '89 geheel afgelost zijn. Ook geeft zij f 120 uit voor huur van
een lokaal voor de collectie en de bibliotheek, een post die natuurlijk
vervalt, als collectie en bibliotheek in het eigen gebouw der Vereeniging
een plaats vinden. De Vereeniging besluite nu te beginnen met het jaar
1890 f 200 als jaarlijksche bijdrage voor haar Station af te zonderen en
vinde de rest van het jaarlijks benoodigd bedrag door den directeur
huur voor de bovenwoning te laten betalen. Wat meer dan 15 mille
vereischt wordt, moet door geldelijke bijdragen gevonden worden; wat
dit laatste punt betreft zal voorloopig de inrichting van het gebouw, de
meubileering enz. getuigenis afleggen van het meer of minder ruim
vloeien dier bijdragen. Ameublement en inventaris van het verplaatsbare
Station zullen het in ieder geval mogelijk maken , als het gebouw tot
stand komt, er ook onmiddellijk partij van te trekken. Het houten ge-
bouw zelf zal gedurende de eerste jaren achter of naast het steenen ge-
bouw geplaatst worden en als aquarium-kamer , werkkamer van den
bediende enz. gebruikt worden.

Wat de exploitatie van het Station aangaat, zoo behoort het tot deze
plannen, dat het directoraat der instelling in overleg met de regeering
aan den wetenschappelijken adviseur in visscherijzaken zal opgedragen
worden en dat hem geen honorarium zal worden uitbetaald. Als rijks-
ambtenaar zal hij voor zijne onderzoekingen van de lokaliteit der Veree-
niging gebruik maken : uit het bedrag der huur door de regeering hier-
voor te vergoeden kunnen de kosten voor onderhoud v;:n het gebouw
bestreden worden. Verder beschikt het Station over de rijkssubsidie, die
tot nog toe jaarlijks voor de verplaatsbare werkplaats genoten werd en
zeker ook der Vereeniging zal toegekend worden, als zij een definitief
Station heeft ingericht. Een gedeelte dier rijkssubsidie zou gebruikt kun-
nen worden, om leden der Vereeniging, die in het Station komen wer-
ken, te gemoet te komen in de kosten van hun verblijf te Nieuwediep.
Indirect komt aan het Station ook ten goede, wat door den adviseur
voor zijne in het belang van visscherij en vischkweekerij ingestelde on-
derzoekingen, voor het aanschaffen van hulpmiddelen enz., uit 's rijks kas
genoten wordt.

Spreker eindigt met de mededeeling, dat het als boven geformuleerde
plan in de bestuursvergadering algemeene instemming heeft gevonden ;
dat hij dus namens het Bestuur der vergadering kan voorstellen aan deze
plannen haar goedkeuring te schenken. Dat het voornemen bestaat daarna
vijf leden der Vereeniging uit te noodigen het Bestuur bij zijn pogingen
tot bijeenbrengen van de benoodigde gelden ter zijde te staan.

Van de gelegenheid tot het vragen van inlichtingen en het doen van
opmerkingen wordt gebruik gemaakt door den heer Everwijn, die vraagt
of het geen aanbeveling verdient de leening in hypothecair verband te
sluiten, en door den Heer A. C. Oudemans, die vraagt of Nieuwediep wel
de meest aangewezen plaats is. De Heer Hubrecht verwijst laatstgenoem-

Lil

de naar de jaarverslagen omtrent het verplaatsbare Station gepubliceerd,
in welke telkens Nieuwediep als verreweg de meest geschikte plaats aan
onze kust voor zoölogisch onderzoek genoemd wordt en beantwoordt den
Heer Everwijn met te zeggen, dat er wel degelijk quaestie is geweest van
het sluiten van een hypotheek, maar dat het bestuur gegronde hoop koestert
de 40 aandeelen ook zonder hypotheek te zullen kunnen plaatsen.

Nadat ook nog enkele andere punten ter sprake zijn gekomen en o. a.
de Heer Hubrecht er nadrukkelijk op gewezen heeft, dat het Station op
deze wijze wordt de stichting van de Vereeniging, dat de regeering na-
derhand met haar de voorwaarden zal moeten regelen, op welke de
wetenschappelijke adviseur voor visscherijzaken voor zijn onderzoekingen
van die inrichting gebruik zal kunnen maken, wordt het voorstel onder
applaus met algemeene stemmen aangenomen en het Bestuur gemachtigd
voor de uitvoering te zorgen. De Voorzitter deelt daarna mede, dat de
HH. Everts, Everwijn, ten Houten, de Leeuw en Schepman zullen uit-
genoodigd worden het Bestuur bij het bijeenbrengen der benoodigde gel-
den met raad en daad bij te staan en richt tot de ter vergadering aan-
wezige HH. Everts en Everwijn het verzoek zich deze benoeming te laten
welgevallen. Deze aanvaarden deze opdracht. De Heer Hoek wordt uit-
genoodigd zich voorloopig met het beheer van het verplaatsbare Station,
zijn inventaris en geldmiddelen te willen blijven belasten. Ook deze ver-
klaart zich daartoe bei'eid.

Van de HH. Jentink en Schepman is schriftelijk bericht ingekomen,
dat zij de rekeningen en verantwoordingen van den penningmeester der
Vereeniging en van den Heer Hoek voor zooverre de kas van het Zoö-
logisch Station betreft in hoofdzaak in orde bevonden hebben, doch niet
in de gelegenheid zijn geweest omtrent enkele punten , die hun niet ge-
heel duidelijk zijn, inlichtingen in te winnen. Op voorstel van den Heer
Hubrecht worden hunne aanmerkingen met de rekeningen en verant-
woordingen in handen gesteld van de HH. van Lidth de Jeude en
Wenckebach, die na onderzoek en na aan de resp. penningmeesters op-
heldering gevraagd te hebben, voorstellen de rekeningen goed te keuren.
Aldus geschiedt onder dankzegging aan de HH. Bottemanne en Hoek
voor het door hen gevoerde beheer.

Inkomsten.

Saldo in kas f 5497.67

Contributie van Leden » 684. —

Idem » Begunstigers » 70. —

Abonnement Tijdschrift » 192.50

Verkoop Idem » 105.30

Bijdrage Teyler's Genootschap voor Idem » 300. —

3/m. Eente van f 5000 a 4V2 o/0 » 56.25

l/m. 18/d. rente a 3 °/0 van ƒ 5000 » 20.—

5 Coup. Oblig. E. H » 112 50

Eente kasgeld » 13.125

Bijdragen van Leden voor het Tijdschrift » 51.68

5 geschonken aandeelen » 50. —

f 7153.025

LUI

Uitgaven.

Onkosten vergaderingen

Idem collectie .

Idem bibliotheek

Drukloonen en advertentiën

Verschotten bestuur, porto's enz

Abonnement Fauna en Flora Golf van Napels (over 2 jaar)

Idem Zoological Eecord

Idem Ned. Wetensch. Centraal-Bureau

Aflossing 10 uitgeloote aandeelen

Lokaalhuur Bibliotheek

Onkosten van Deel I <Serie II) van het Tijdschrift . .

Aankoop 5 Obligaties » Eigen Hulp" a f 1000

Bijbetaalde rente over 25 dagen a 4!/2 %

Provisie

15.—
18.43
137.77s
29 17'
100.94
59.53
12.10
20.—
100.—
120.—
878.075
5000.—
15.62E
12.75

Balans.

De inkomsten bedroegen
De uitgaven" bedroegen .

Saldo in kas

f 6525.46

f 7153.025
» 6525.46

f 627.565

Namens het Bestuur wordt de volgende begrooting voor het jaar 1887/88
ter tafel gebracht: 1)

Ontvangsten.

Saldo in kas

Contributie 115 leden

Idem begunstigers

Nog onbetaalde contributie van vorige jaren

Subsidie voor Suppl. Deel II, Abonnement en verkoop van id.
Abonnement en verkoop van Deel II (Serie II) ....
Extra bijdrage voor Deel II (Serie II) . . ....

Eente legaat over 9 maanden

Bijdrage Teyler's Genootschap voor Deel II (Serie II) . .

627.565

690.—

95.—

12 —

851.55

322.50

15.—

168.75

Memorie

ƒ 2782.365

Uitgaven.

Onkosten vergaderingen f 10. —

Idem collectie » 30. —

Idem bibliotheek » 150.—

Drukloonen en advertentiën » 45. —

Verschotten van het Bestuur, porto's enz » 105. —

Lokaalhuur bibliotheek » 100. —

Abonnement Golf van Napels, Zool. Record, Centraal Bureau » 62. —

Transporteeren

f 502.—

1) Bij het opmaken der begrooting werd nog niet gerekend op het uitvoeren der plan-
nen voor het definitieve Station. Het bestuur heeft daarom gemeend in de begrooting ,
zooals ze in de vergadering ter tafel gebracht is, enkele wijzigingen te mogen en te
moeten aanbrengen.

LIV

Per transport . . .

Aflossing 10 aandeelen'

Twee uitgeloote nog niet aangeboden aandeelen ....
Onkosten Supplement Deel II van het Tijdschrift .

Idem Deel II (Serie II)

Bijdrage Zool. Station (Eente legaat van der Sande Lacoste)
Batig saldo

f

502 —

100 —

20.-

951.55

800.—

400.—

8.81 5

f 2782.365

In het renteloos voorschot ten behoeve van de vestiging van het ver-
plaatsbare Zoölogische Station worden de volgende 10 aandeelen, toebe-
hoorende aan de achter de nummers resp. geplaatste personen, uitgeloot :
N°. 7 (Dr. C. K. Hoffmann); N°. 21 en 24 (Zool. Botan. Genoots. te
'sHage); N°. 44 (wijlen C. Kerbert Gz.); N°. 35 (A. G. van Anrooy);
N°. 51 (Zoölog. Station); N°. 29 (Jhr. Dr. Ed. Everts); N°. 108 (Dr. C.
J. Brutel de la Rivière); N°. 48 (Dr. H. J. Veth); N°. 47 (Dr. W. Burck).

Bij de hierna plaats vindende verkiezing van een Voorzitter en een
Penningmeester der Vereeniging worden resp. de HEL A. A. van Bem-
melen en C. J. Bottemanne herkozen. Terwijl de Heer Bott«manne zich
bereid verklaart zijn betrekking te blijven bekleeden, is de Heer A. A. van
Bemmelen daartoe niet te bewegen: na 16 jaar het voorzitterschap te
hebben bekleed acht hij het wenschelijk, thans door een ander vervangen
te worden. Bij meerderheid van stemmen wordt daarop de Heer Hubrecht
tot Voorzitter gekozen. De Heer Hubrecht laat zich deze keuze welge-
vallen en bij de daardoor noodzakelijk geworden verkiezing van een nieuwen
Vice-Voorzitter, wordt de Heer A. A. van Bemmelen als zoodanig geko-
zen. Deze is bereid in deze functie als lid van het Bestuur der Vereeni-
ging werkzaam te blijven.

Op voorstel van den Heer Horst wordt Alb. Prins van Monaco, op
voorstel van den Heer Hoek Dr. F. Heincke te Oldenburg en de Heer
Adr. Dollfus te Parijs tot correspondeerende leden der Vereeniging benoemd.

Na de pauze opent de nieuwbenoemde Voorzitter de vergadering weder
tot de aanwezigen de uitnoodiging richtend zich voor het doen van me-
dedeelingen van wetenschappelijken aard te willen aanmelden. Hieraan
wordt voldaan door de HH. Everts, Bottemanne, A. A. van Bemmelen,
Horst en Hoek.

De Heer Everts spreekt over de Myriapoda der Nederlandsche
Fauna en deelt de vergadering mede, dat hij van deze tot nog toe zeer
verwaarloosde diergroep een lijst heeft samengesteld, die in het Tijds.
voor Entomologie verschenen is en waarvan hij overdrukken heeft mede-
gebracht. Na de bijdrage van den Heer Maitland in de Bouwstoffen werd
niet veel meer aan deze Anthropoden-klasse gedaan. Dank zij de bereid-
willigheid van Dr. O. C. von Porat te Jönköping, die het verzamelde
materiaal determineerde, bezitten wij thans een grondslag waarop verder
voortgebouwd kan worden.

Dezelfde spreker ontving kort geleden een tweetal exemplaren van een
soort van het geslacht Campodea [een Thysanuur] , die blind is en in de
Mammouth-grot in Kentucky leeft. Van de soorten van het geslacht Cam-
podea is overigens juist bekend, dat zij oogen bezitten.

LV

De Heer J. T. Oudemans verklaart zich bereid te onderzoeken hoe
het niet het gezichtsvermogen van deze dieren gesteld is.

De Heer Bottenianne laat een gedroogd ex. van Solaster papposus
circuleeren, dat op de Oosterschelde gevonden werd; hij meent, dat dit
de eerste keer is, dat. deze Echinoderm zoo kort nabij onze kust is waar-
genomen.

De Heer A. A. van Ifiemmelcii heeft een Ascaris uit het darmka-
naal van den Orang-outan en Gordius seta uit een sloot nabij Rotterdam
medegebracht en vertoont deze dieren aan de aanwezigen. De Heer Horst
zal de Ascaris aan een onderzoek onderwerpen.

De Heer Horst spreekt over Filaria-achtige parasieten, die hij aantrof
in de rechter hartekamer en in de longslagader van Felis onca en die hij
beschouwt als na verwant aan de bij honden voorkomende Filaria inmitis.

De Heer Hoek biedt voor de Bibliotheek der Vereeniging een over-
druk aan van de door hem samengestelde bibliographie omtrent de fauna
van Nederland, welke deel uitmaakt van de Algemeene Bibliographie van
Nederland, die door het Aardrijkskundig Genootschap wordt uitgegeven.
De bibliographie behandelt de literatuur die tusschen het midden dei-
vorige eeuw en 1 Januari 1886 verschenen is. Bij de bewerking dezer
bibliographie heeft Spr. van verschillende personen krachtige mede-
werking genoten, en hij grijpt deze gelegenheid aan om die HH. daar-
voor openlijk dank te betuigen. Het zijn de HH. Everts, die hem voor
de Insecten in 't algemeen en in 't bijzonder voor de Kevers zijn ge-
waardeerde hulp verleende, C. Ritsema Cz., die hem eveneens voor ver-
schillende Insectengroepen behulpzaam was, G. A. Six, die hem bij het
bewerken der Hymenopteren-literatuur, A. W. M. van Hasselt, die hem
bij dat van de Spinnen-literatuur ter zijde stond ; P. C. T. Snellen, die de
literatuur over de Vlinders, F. M. van der Wulp, die de literatuur der
Diptera, zooals ze door Spr. was opgesteld, doorzag en aanvulde. De
Heer M. M. Schepman deed hetzelfde voor de Weekdieren, eindelijk de
Heer A. A. van Bemmelen, die zich steeds met bijzondere voorliefde op
de kennis der literatuur van de vaderlandsche Werveldieren heeft toe-
gelegd, voor laatstgenoemde diergroep.

E.

II.

E.

III

G.

I.

G

II.

LIJST

7 AAN DE B
WERKEN.

(afgesloten 12 December 1888).

VAN SEDERT DECEMBER 1887 AAN DE BIBLIOTHEEK TOEGEVOEGDE

WERKEN.

A. I. The first report upon the fauna of Liverpool Bay and the

neighbouring Seas. With ten plates. London, Longmans, Green
and Co. 1886.

de Guernc, «F , Campagnes scientifiques du Yacht Monégas-
que l'Hirondelle. Troisième Année. 1887. Excursions Zoologiques
dans les ïles de Fayal et de San Miguel (Aijores) Paris, Gauthier-
Villars et fils. 1888. D. A.

A. II. Sluiter, C. Pli., Ein merkwürdiger Pall von Mutualisnius.

4 Seiten. D. A.

Overdruk uit: Zoolog. Anzeiger 1888. N°. 278.

Ie Roy, «F. J , Schets der Eespiratie-theorie. 24 bladz. D. A.

Overdruk uit: Album der Natuur. 1886.

B. I. Dollfus, A., Les plages du Croisic. Récoltes zoologiques avee

la corroboration de Chevreux et Dautzenberg. 17 pag. D. A.

Overdruk uit: Feuille des jeunes naturalistes. XVI II. (1887).

Bos, «F. Ritzema, De dierlijke parasieten van den mensch
en de huisdieren. Met 100 houtsneefiguren. Zwolle, Tjeenk
Willink. 1887 [1888]. 263 p. D. A.

C II. Blanchard, R., Remarques sur Ie Megastome intestinal.

1 p. D. A.

Overdruk uit: Buil. d. 1. Soe. Zool. d. France. XIII. 1888.

Ie Roy, «F. «F-, Het koraaleiland en zijne bewoners. 17 p. D. A.

Overdruk uit: Isis, Maandschrift voor Natuurwetenschap. 1878.

Haeckel, E., System der Siphonophoren. 46 Seiten. Jena,
G. Fischer. 1888.

Blanchard, R., Vers. bl. 35-54. D. A.

Extrait du üictionnaire encycloped. des Sc. Méd. 1888.

Blanchard, R., Les ennemis de 1'espèce humaine. Conférence.
23 pag. ü. A.

Overdruk uit : Revue Scientifique. 1888.

G. VII. de Man, «F. Cr., Sur quelques Nétnatodes libres de la mer
du Nord nouveaux on peu connus. 51 p. 4 pi. D. A.

Overdruk uit: Mémoires de la Soc Zool. de France I. 1888.

Blanchard, R., Trichine. p. 113—170. D. A.

Trichocéphale. p. 171—179. D. A.

Extraits du Dict. encyclop. d. Sc. Médicales. (1888).

LVII

G-. VIII. Selenka, E., On the Gephyreans of the Mergui Archipelago
collected by John Anderson. p. 219 — 222. D. A.

Overdruk uit: Linnean Society's Journal. Zoology. XXI. 18S8.

Sluiter, C Ph., Ueber zwei merkwürdige Gephyreen aus
der Bai von Batavia. S. 233—248. Taf. I, II. D. A.
Overdruk uit: Natuurk. Tijds. voor Ned. Ind. XLVIII. 1888.

G. IX. Horst, R., Descriptions of Earthworms. IV. p. 123—128.
PI. VI. D. A.

Overdruk uit: Notes from the Leydeu Museum. X. (1888.)

Blanchard, R., Hirudinés. p. 129—162. D. A.

Extrait du Dict. encyclop. d. Sc. Me'dic. (1888).

H. III. k. Dollfus, A., Description d'une espèce nouvelle du genre
Philoscia. 3 pag. 1 PI. D. A.

Overdruk uit: Buil. Soc. d'étud. Scientif. d. Paris. Année 1888.

Catalogue provisoire des espèces dTsopodes terrestres.

4 pag. D. A.

Overdruk uit :

II. III. 1. de Man, «F. C, Report on the Podopbthalmous Crustacea
of the Mergui Archipelago, collected by Dr. John Anderson.
London. 1887. D. A. [Part. 1— V with XIX PI.].
— — Bericht über die im Indischen Archipel von Dr. J. Broek
gesainrnelten Decapoden und Stomatopoden. S. 215 — 600. 17
Taf. D. A.

H. VI. Everts, Etl., Naamlijst van in Nederland voorkomende My-
riapoden. bl. XLI— XLV. D. A.

Overdruk uit: Tijds. v. Entomologie. XXXII. 1888.

H. VIL e. Oudemans, .ï. T., De Nederlandsche Macrolepidoptera. 13
pag. folio. D. A.

Overdruk uit: Feestnummer van de Bijdragen tot de Dierk. v. 1 Mei 18S8.

H. VIL h. — — Beitrage zur Kenntniss der Thysanura und Collembola.
44 S. 3 Taf. folio. D. A.

Overdruk uit: Feestnummer van de Bijdragen tot de Dierk v. 1 Mei 1S88.

K. I. Johnston, Cr., Einleitung in die Konchyliologie, oder Grund-

züge der Naturgeschichte der Weichthiere. Herausgegeben und
mit mit einen Vorworte eingeleitet von H. G. Bronn. Stuttgart,
J. B. Muller. 1853. 702. S. Geschenk van M. M. Schepman.

Collection Macaré. Catalogue de la collection de coquilles. Utrecht,
Kemink et fils. 1888. 62. p. 4°. D. E.

K. IV. b. Blanchard, R., A propos des muscles striés des Mollusques
Lamellibranches. 8 pag. D. A.

-Sur la structure des Muscles des Mollusques Lamelli-
branches. 8 pag. D. A.

Overdrukken uit: Buil. d. 1. Soc. Zool. de France. XIII. 1888.

L. III. b Rapport over Ankerkuil- en Staalboomen-Visscherij op het
Hollandsch Diep en Haringvliet uitgebracht aan Zijne Excel-
lentie den Minister van Financiën [Hericht über die Fischerei
mit Steert- und feststehenden Hamen auf dem Hollandsch
Diep und Haringvliet Seiner Excellenz dem Finanzminister
eingereicht.] Leiden, E. J. Brill. 1888.
Ook verschenen als Suppl. Deel II van het Tijdschrift d. Ned. Dierk. Vereen.

LVIII

Monaco, A. de, L'industrie de la Sardine sur les cötes de
la Galice. 21 pag. D. A.

Overdruk uit: Revue Scientifique. 1887.

Hoek, P. P. C, Aanteekeningen omtrent larven en jongen
der voornaamste in het Verslag besproken vischsoorten. (Holl.
en Duitsche tekst). 47 bladz. 4 pi. D. A.

Overdruk uü: Tijds. Ned. üierk. Vereen. Suppl. Deel II. 1888.

L. IV. &. Blanchard, R., Présence du crapaud vert en France. 2 pag.
Overdruk uit: Bullet. Soc. Zool. d. France. XIII. 1888. D. A.

L. V. b. van Bemnielen, «F. F., Over de kieuwspleten en hare
overblijfselen bij de hagedissen. 31 bladz. 2 pi. D. A.
Overdruk uit: Donders-Feestbundel. 1888.

— — Oorsprong van de voorste ledematen en de tongspieren
bij Reptilen. 3 bladz. D. A.

Verslag Vergad. K. Acad. v. Wetens. Zitting 30 Juni 1888.

L. VI. b. Wenckebach, K. F., De ontwikkeling en de bouw der
Bursa Fabricii. Acad. Proefschrift. Leiden, E. J. Brill. 1888.
120 pag. 4 PI. D. A.

L. VII. b. Weber, Max, Anatomisches über Cetaceen. S. 616—653.
Mit Taf. XXVII, XXVIII und 7 Holzschnitten. D. A.
Overdruk uit: Morphol. Jahrb. XIII. 1883.

L. VIL c. Ueber neue Hautsecrete bei Saugethiere. S. 499 — 540.

Taf. XXIV". D. A.

Overdruk uit: Arch. f. Mikrosk. Anatomie. XXXI. 1888.

N. I. Nederlandsche Dierkundige Vereeniging.

Tijdschrift. (2). II. 1. 2. 1888. Suppl. Deel II. 1888.
Twaalfde Jaarverslag Zoölogisch Station.

Nederlandsche Entomologische Vereeniging.
Tijdschrift XXXI. 1—4. 1888.

K. Zoölogisch Genootschap » Natura Artis Magistra".
Bijdragen tot de Dierkunde. Feestnummer. 1888. Afl. 14;
15. 1 en 2; 16. 1888.

K. Akademie van Wetenschappen.
Verslagen en Mededeelingen. Afd. Natuurkunde. (3). IV.

1—3. 1887—88. V. 1. 1888.
Jaarboek voor 1887.
Verhandelingen. 4°. XXVI. 1888.

Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen.
ATagtglas, F, Levensberichten van Zeeuwen. Afl. 1. 1888.
Archief. VI. 3. 1888.
Zelandia illustrata. Vervolg. 1885.

Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.
Archives Néerlandaises. XXII. 4. 5. XXIII. 1. 1888.

Provinciaal Utrechtsch Genootschap van K. en W.
Verslag van het verhandelde. 1887. Aanteekeningen van het
verhandelde. 1887.

LIX

Kooperberg, Ph , Geneeskundige plaatsbeschrijving van
Leeuwarden. Met tabellen en plattegronden, 's Graven-
hage, Mart. Nijhoff. 1888.

K. Natuurkundige Vereeniging in Ned.-Indië.
Natuurkundig Tijdschrift voor N.-I. XLVII. 4888.

Collegie voor de Zeevisscherijen.
Verslag over 1887. 's Gravenhage. 1888.

Teyler's Genootschap.
Archives du Musée Teyler. (II). III. 1. 2. 1887—88.
Catalogue de la Bibliothèque. Livraison V— VIII. 1886—88.

Rijkslandbouioschool te Wageningen.
Programma van het onderwijs voor 1888,89.

N. TI. Académie r. des Sciences , des Lettres et des Beaux-arts

de Belgique.

Bulletin (3). IX— XII. 1885-86.
Annuaire. 52 — 53ième Année. 1886—87.

Société Beige de Microscopie.
Annales. XI. 1884—85.

Société malacologique de Belgique.
Annales. XXI. Année 1886. (1887).

Société entomologique de Belgique.
Table générale des annales. I — XXX. 1887.

N. III. Naturhist. Verein der Preuss. Rheinl. u. Westfalens.

Verhandlnngen. XLIV. 2. 1887. XLV. 1. 1888.

Senckenbergische Naturf. Gesellschaft.
Abhandlungen. XV. 1. 1887. 2. 3. 1888.
Bericht über 1888.

K.K. Zoolog ,-Botan. Gesellschaft in Wien.
Verhandlungen. XXXVII. 3. 4.1887. XXXVIII. 1. 2. 1888.

Zoologischer Anzeiger.
X. 267—268. 1887; XI. 269—294. 1888.

Naturf orschende Gesellschaft in Bern.
Mittheilungen Nr. 1169—1194. 1888.

Société Helvétique des Sciences naturelles.
Jahresbericht 1886/87. Frauenfeld. 1887.

Naturf orschende Gesellschaft in Danzig.
Schriften. Neue Polge. III. 1. 1888.

Zeitschrift für wissensch. Zoölogie.
Bd. XLVI. 2-4. XLVII. 1—3. 1888.

Gesellschaft naturf. Freunde in Berlin.
Sitzungs-Berichte. Jahrgang 1887.

Medicin-Naturwiss. Gesellsch. in Jena.
Jenaische Zeitschrift. XXI. 3. 4. 1887. XXII. 1—4. 1888.

LX

N. III. Naturforschende GeseUsch. zu Freiburg i. B.

Berichte. II. 4887.

Naturhistorische GeseUsch. zu Nürnberg.
Jahresbericht. 1887. Nürnberg. 1888.
Festschrift zur Begrüssung des XVII Kongresses der Deut-

schen Anthropologischen Gesellscbaft in Nürnberg.

Nürnberg. 1887.

Physikalisch-Medic. Gesellschaft zu Würzburg.
Sitzungsbericbte. 1887.

Verein für vaterldndischen Naturk, in Würtenberg.
Jahreshefte. 44ster Jahrgang. 1888.

ScMesische Gesellschaft für vaterldndische Cultur.
64ster Jahresbericht. (1886). 65ster Jahresbericht. (1887).
Julius Krebs, Zacharias Allerts Tagebuch. Breslau. 1887.

Physikalisch-Oekonomische GeseUsch. zu Königsberg.
Schriften. XXVIII. 1887.

Naturwiss. Verein zu Bremen.
Abhandlungen. X. 1. 2. 1888.

Minist. Kommission zur wiss. Unters. der Deutschen
Meere.
Ergebnisse der Beobachtungs-Stationen. Jahrg. 1887. 1 — VI.

Deutscher Fischerei- Verein.
Circulare. 1887. N°. 5. 1888. N°. 1—4. Verzeichniss Mit-

glieder. 188S.
Mittheilungen der Section für Kusten- und Hochsee fischerei.
1888. N°. 1—12.

Bavèü zool. Suisse.
Tomé IV. 4. 1888.

K.K. Naturhistorisches Hofmnseum in Wien.
Annalen. III. 1-2. 1888.

Ksl. Leopold Carol. Akad. der Naturforscher.
V. Gnmppenberg, Systema Geometrarum. I. 3 Taf.
1887. 4°.

N. IV. Société zoologique de France.

Bulletin. XII. 5—6; XIII. 1—8. 1888.

Annales des Sciences naturelles. Zoölogie et Paleontologie.
(VII). IV. 1887. V. VI. 1—3. 1888.

Journal de Conchyliologie.
XXIII. N°. 1—4. 1883.

Bulletin scientifique du Département du Nord et des
Pays Voisins.
(2) 10e Année. N°. 7—12. 1887.

Bulletin scientifique de la France et de la Belgique.
I. 1—8. 1888.

LXI

Société d^ études scientijiques d'Angers.
Bulletin. XlVième Année. 1885.

Journal de Micrographie.

XI. N°. 16. XII. 1—15. 1887/88.

Société des Sciences physiques et naturelles de Bordeaux.
Mémoires. (3). II. 2. III. 1. 1886.

Commission météorologique de la Gironde.
Observations pluviométriques et thermométriques. 1885 — 86.

Société nationale d 'acclimatation de France.
Bulletin mensuel. IV. N°. 12. 1887. V. N°. 1—23. 1888.

Revue biologique du Nord de la France.
I. 1. 2. 3. 1888.

Feuille des jeunes naturalistes.
XIX. Année. 1888. N°. 217. 218.

N. V. Linnean Society of London.

Journal. Vol. XX. N°. 118—120. 1887—88. XXI. N°.

130—131. 1887—88. XXII. 136-140. 1887—88.
List of the Linnean Society of London. Session 1887 — 88.

Royal Society of Edinburg.
Proeeedings. Vol. XII. N°. 115— 118 1883— 84. Vol. XIII.
N°. 119—122. 1884—86. Vol. XIV. 1886-87. 1888.
Transactions 4°. Vol. XXX. Part. IV. Vol. XXXI. 1888.
Vol. XXXII. Part. II— IV. 1884—87. Vol. XXXIII. Part.
I— II. 1885—87.

N. VI. Archiv for Mathematik og Naturvidenskab.

XII. 2—4. 1887—88.

Académie impériale des sciences de St. Pétersbourg.
Bulletin XXXII. 1. 1887.

Société impériale des naturalistes de Moscou.
Bulletin. (2). I. Année 1887. N°. 3. 4. Année 1888. N°.

1. 2.
Meteorologische Beobachtungen. Beilage zum Bulletin (2)

I. 1887. 1ste, 2te Halfte.
Nouveaux Mémoires. XV. 3 et 5. 1885 et 88.

TromsÖ Museum.
Aarshefter. XI. 1888. Aarsberetning for 1887. 1888.

Dorpater Naturforscher Gesellschaft.
Sitzungsberichte. VIII. 2. 1887.

Schriften herausgegeben von der Naturf. Ges. zu Dorpat.
N°. II. III. IV. 1887—88.

Societas pro fauna et flora fennica.
Acta Societatis pro fauna et flora fennica. III. 1886 — 88.

IV. 1887.
Meddelanden. Haftet 14. 1888.

LXfl

N. VI. Bergens Museum.

Aarsberetning for 1886. (1887). for 1887. (1888).

Videnskab-Selskabet i Christiania.
Forhandlinger. Aar 1887. 1888.

Société impériale des amis des . Sciences naturelles, d'an-
thropologie et d' ethnographie a Moscou.
Actes. Vol. XLVI. 1. 2. 1885— 86; XLVII.1. 2. 1885— 86;
XL VIII. 1. 1886; XLIX. 1—3. 1886; L. 1. 2. 1886-87;
LI. 1. 1887; Lil 1. 2. 3. 1887.

N. VII. Zoologische Station zu Neapel.

Mittheilungen. VIL 4. 1887. VIII. 1. 2. 1888.
Fauna und Flora des Golfes von Neapel.

XV. CJ. v. Koch, Die Gorgoniden. 99 Seiten. 10 Taf.
39 Figuren im Text. 1887.

XVI. Hugo Eisig, Die Capitelliden. 906 Seiten. 37 Taf.
20 Fig. im Text. 1887.

N. VIII. Boston Society of Natural History.
Memoirs. 4°. IV. I— VI. 1887/88.

Museum of comparative Zoology at Harvard College.
Bulletin. XIII. 6—10 1887/88. XIV. XV. XVI. l.XVII.

I. 2. 1888.
Memoirs. 4°. XV. 1887.

Connecticut Academy of Arts and Sciences.
Transactions. VIL 2. 1888.

John Hopkins University.
Studies from the biological Laboratory. IV. 3. 4. 1888.
Circulars. VIL N°. 60-65. 1887—88.

The American Naturalist.
XXI. IJ. 12. 1887. XXII. January— October 1888.

The American Journal of Science.
XXXIV. N°. 204. 1887. XXXV. N°. 205—210. XXXVI.
N°. 211—215. 1888.

Smithsonian Institution.
Annual Report. 1885. Part. II.

U. S. Commission of Fish and Fisheries.
Bulletin. VI. 1886.

The fisheries and fishery industries of the United States.
Seetion II. A geographical Review of the fisheries Industries

and fishing Communities for the year 1880. Washington.

1887. 4°. 787 pag.

American Academy of Arts and Sciences. Boston.
Proceedings. New Series. XIV. (Whole Series XXII.) Part.

II. 1887. XV. (Whole Series XXIII.) Part. I. 1888.

Cincinnati Society of Natural History.
The Journal X- 4. 1888. XI. 1-3. 1888.

LXIII

N. VIII. The American monthly microscopical Journal.
IX. N°. 1—11. 1888.

Academy of natural sciences at Philadelphia.
Proceedings. 1887. Part. I— III. 1888. Part. I.

Canadian Institute. Toronto.
Proceedings. (3). V. 2. Annual Report of the Canadian
Institute. 1886-87.

California Academy of Sciences.
Bulletin. II. 7. 8. 1887.

Journal of comparative Medicine and Surgery.
IX. 2. 3. 1888.

Museo nacional. Republica de Costa Rica.
Anales. I. 1887. San José. 1888.

N. IX. Academia nacional de Ciencias en Cordoba.

Boletin X. 1. 2. 1887. XI. 1. 2. 1887—88.
Actas. II. 1 1886.

Musea nacional do Rio de Janeiro.
Archivos. VI. (1881). 1885.

N. X. College of Science of the Imperial University of Japan.

Journal II. Part. I— III. Tökyö. 1888.

O. II. Ie Roy, «f. «f., Charles Darwin, eene levensschets. Deventer

W. Hulscher G.Jzn. 1882. 16 blz. D. A.

Blanchard, R., Inauguration de la statue de Pierre Belon.
Discours. 7 pag. D. A.
Overdruk uit: Proc. Verb. d. la Soc. Zool. de France. XII. 1S87.

P. I. Ta se hen berg, O., Bibliotheca Zoologica II. Lieferung V.

VI. Leipzig. 1888.

Hoek, P. P. C, Bibliographie der Fauna van Nederland.
96 bladz. D. A.
Overdruk uit: Algem. Aardr. Bibl. van Nederland. II. 1888.

P. II. Kerberi, C, Het aquarium en zijne bewoners. 98 bl.

2 pi. D. A.

Overdruk uit: Feestnummer v. d. bijdr. t. d. Dierk. v. 1 Mei 1888. fol.

P. IV. Monaco, Alb. «Ie, Deuxième campagne scientifique de

1'hirondelle dans FAtlantique. Nord. 16 pag. carte. D. A.
Overdruk uit: Bullet. de la Soc. de Ge'ographie. 1887. 4.

— • — Sur la troisième campagne scientifique de 1'Hirondelle.
4 pag. D. A.

Overdruk uit: Comptus Rendus de FAcad. des Sc. a Paris. 24 Oct. 1887.

Q. III. Liste der Autoren zoologischer Artbegriffe zusammengestellt

für die zoologische Sammlung des königlichen Museums für
Naturkunde in Berlin. Berlin, C. Fromholz, 1888. (Geschenk
van Prof. K. Möbius.

NAAMLIJST

VAN DE LEDEN f)

DEK,

NEDERLANÜSCHE DIERKUNDIGE VEREENIGING

op 4 December 1888.

Begunstigers.

De heer C. H. van Dam, voorz. v. 't Best. d. Dierg., Rotterdam, 1885.

» » J. van der Hoop Jac.zn., 2de voorz. d. Dierg., Rotterdam, 1878.

» » Dr. F. J. J. Schmidt, geneesheer, Rotterdam, 1872.

» » A. van Stolk Jzn., Diergaardelaan, Rotterdam, 1884.
Teyler's Stichting, Haarlem, 1872.
De heer W. A. Viruly Verbrugge, Rotterdam, 1884.

» » Joost van Vollenhoven, oud-burgemeester van Rotterdam, 1878.

» » Mr. S. A. Vening Meinesz, burgemeester van Rotterdam, 1885.

» » Dr. G. F. Westerman, direct, v. h. Koninkl. Zoölog. Gen. Natura
Artis Magistra, Amsterdam. 1885. (Tevens Eerelid 1874).

Eereleden.

De heer Dr. P. J. van Beneden, hoogleeraar, Leuven, 1886.
» » Dr. E. Selenka, hoogleeraar, Erlangen, 1874.
» » Dr. T. C. Winkler, conserv. van Teyler's stichting, Haarlem, 1873.

Correspondeerende leden.

De heer Dr. R. Blanchard, professeur-agrégé a la Faculté de Médecine, 32 Rue

du Luxembourg, Parijs, 1884.
» » E. v. d. Broeck, cons. a. h. M. royal d'Hist. Nat. Rrussel. 1877.
d » Adr. üollfus, 35 Rue Pierre-Charron, Parijs, 1888.
» » Markies G. Doria, direct, v. h. Museum v. Nat. Hist. Genua, 1877.
» » Dr. Hermann Fol, professenr honnoraire de 1'Université de Genève,

Villa Corbet, Cité Lympia, Nizza, 1886.
» » Dr. F. Heincke, Lehrer a. d. Realschule, Oldenburg. 1888.
» » Dr. W. Kobelt, Schwanheim, bij Frankfurt a/M., 1877.
» » J. Kruisinga, scheepsgezagv., Hooge Kadijk 147, Amsterdam, 1876.
» » J. R. Lusink, scheepsgezagvoerder, Amsterdam, 1876.
» » Dr. J. Mac Leod, hoogleeraar, Gent, 1884.
» » Al bert Erfprins van Monaco, Parijs, 1888.
» » Dr. Moritz Nussbaum, hoogleeraar, Ronn, 1877
» » J. Sparre Schneider conservat. aan het Museum, Tromsoe, 1886.
» » Dr. C. Pli. Sluiter, conserv. v. d. Kon. Nat. Vereen , Ratavia, 1879.
» » Dr. C. A. Westerlund, Ronneby, 1877.

1) De Secretaris verzoekt aan de Leden, wier namen, betrekkingen of woonplaatsen in
deze lijst niet juist zijn aangegeven, hem daarvan eene verbeterde opgave te doen toekomen.

LXV

Gewone Leden.

De Heer Mr. W. Albarda, Ginneken. 1881.

» » Mr. J. Herman Albarda, Leeuwarden, 1884.

» » Prof. H. J. van Ankum, Groningen, 1872.

» » A. A. van Bemmelen, directeur der Diergaarde, Rotterdam, 1872.

» » Dr. J. F. van Bemmelen, Amsterdam, N. Z. Voorburgwal 100, 1876.

» » Prof. W. Berlin, Amsterdam, 1872.

» » A. Beyen, commissionair in effecten, Delft, 1875.

» » E. E. Blaauw, med. stud., Amsterdam, Spiegelstraat 2G, 1887.

» » F. E. Blaauw, Amsterdam, Heerengracbt 534, 1885.

» » W. N. M. van de Blocquery, Amsterdam, 1875.

» » D. Bolier, oesterkweeker, Scherpenisse, 1882.

» » H. E. Bontjes, directeur der inrichting voor zalmteelt, Sonsbeekstraat
H. N°. 25, Arnhem, 1884.

» » Dr. J. Ritzema Bos, leeraar aan de Hoogere Burger- en Landbouw-
school, Wageningen, 1872.

» » C. J. Bottemanne, hoofd opziener der visscherijen op de Schelde en
Zeeuwsche Stroomen, Bergen op Zoom, 1879.

» » G. J. G. Brandt, Apeldoorn, 1886.

» » Dr. M. A. Brants, leeraar aan de Hoog. Burgersch , Zutphen, 1877.
De firma E. J. Brill, uitgevers, Leiden, 1876.

De heer Dr. P. G. Buekers, leeraar a. d. H. B. school v. meisj., Haarlem, 1875.
» » H. Burger, C.Pzn., leeraar aan het Gymnasium en de Hoogere Bur-
gerschool, Haarlem, 1879.
» » Dr. L. A. J. Burgersdijk, hoogleeraar en leeraar aan de Hoogere

Burgerschool, Deventer, 1872.
» » J. Büttikofer. conservator Museum Nat. Hist., Leiden, 1888.
» » Dr. H. van Cappelle Jr., leeraar aan de Hoogere Burgerschool en het

Gymnasium, Sneek, 1877.
» » Dr. J. Th. Cattie, leeraar aan de H. B. school, Arnhem, 1876.
» » Baron G. H. Clifford, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.
» » J. E. Criellaert, Rotterdam, 1876.

» » Mr. J. P. van Wickevoort Crommelin, Haarlem, 1876.
» » J. M. Croockewit, phil. cand., Utrecht, Voorstraat, 1888.
» » Dr. M. C. Dekhuizen, assistent a. h. Physiol. Laboi at., Leiden, 1880.
» » Dr. F. J. Dupont, geneesheer, Rotterdam, 1872.
» » J. E. G. van Einden, med. stud., Leiden, Boommarkt 5, 1887.
» » Prof. Th. W. Engelmann, Utrecht, 1876.

» » Jhr. Dr. Ed. Everts, leeraar aan de H. B. school, 's Gravenhage, 1872.
» » J. G. Everwijn, inspecteur bij de Registratie, Utrecht, 1884.
» » C. J. Franken, phil. cand., Utrecht, 1885.

» » Dr. H. W. de Graaf, assistent aan het Zoöt. Lab., Leiden, 1880.
» » Mr. H. W. de Graaf, raadsheer in het Gerechtshof, 's Gravenhage,

Noordeinde 23, 1887.
» » Otto Baron Groeninx van Zoelen, 's Gravenhage, 1888.
» » Dr. J. H. Hanken, geneesheer, Dordrecht, 1876.
» » L. J. van der Harst, leeraar a. d. Veeartsenijschool, Utrecht, 1872.
» b Dr. Paul Harting, leeraar a. d. H. Burgerschool, Kampen, 1872.
» » Mr. H. Hartogh Heys van Zouteveen, Assen, 1880.
» » Generaal Dr. A. W. M. van Hasselt, 's Gravenhage, 1885.
» » C. H. van Herwerden, phil. cand., Utrecht, 1886.
» » Dr. P. P. C. Hoek, wetens, ad vis. in Visscherijzaken, Leiden, 1873.
» » Prof. C. K. Hoffmann, Leiden, 1872.
» » B. C. M. van der Hoop, comra. in effecten, Rotterdam, 1872.

LXVI

De heer Dr. R. Horst, conservator aan het Museum v. Nat. Hist., Leiden, 1872.

G. A. ten Houten, Kralingsche Veer, 1884.

Prof. A. A. W. Hubrecht, Utrecht, 1873.

S. P. Huizinga, leeraar a. d. H. B. school, Leeuwarden, 1872.

Dr. F. A. Jentink, directeur v. h. Mus. v. Nat. Hist., Leiden, 1873.

P. A. de Jong Az., Yerseke, 1885.

J. M. Kakebeeke, oesterkweeker, Goes, 1882.

Dr. C. Kerbert, direct, van het Aquarium, Amsterdam, 1877.

J. C. Kersbergen, directeur van »de Merode", Lekkerkerk, 1884.

J. H. F. Kohlbrugge, arts, Oudegracht B. 7, Utrecht, 1887.

J. C. Koningsbergen, phil. cand., Utrecht, Stationsweg, 1888.

Dr. W. Krol, dirig. offic. v. gez. lste kl., Dordrecht, 1878.

Dr. F. Leo de Leeuw, oesterkweeker, Wemeldinge, 1882.

Dr. C. Leemans, Leiden, 1880.

Dr. Th. W. v. Lidth de Jeude, conserv. a. h. Mus., Leiden, 1877.

Dr. J. C. C. Loman, Amsterdam, 1881.

J. H. Lüps, administrateur van 't Biljoen, Velp, 1886.

E. B. Luyten, zalmhandelaar, Rotterdam, 1884.

R T. Maitland, Commelinstraat 25, Amsterdam, 1872.

Dr. J. C de Man, geneesheer, Middelburg, 1872.
» » Dr. J. G. de Man, Middelburg, 1872.
Mejuffrouw Cato Manden, directrice der Kookschool, 's Gravenhage, 1886.
De heer C. L. de Meulemeester, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.

Dr. G A. F. Molengraaf!, Amsterdam. Plantaadje-Middellaan 50, 1888.

T. Nieuwenhuisen Jr., Lisse, 1887.

Prof. D. van Haren Noman, Amsterdam, 1876.

J. Noordhoek Hegt, Apeldoorn, 1883.

W. H. J. van Nooten, Schoonhoven, 1875.

Martinus Nijhoff, uitgever, 's Gravenhage, 1872.

J. A. Op de Macks, direct, d. Visclikweekerij, Arnhem, 1888.

Dr. A. C. Oudernans Js.zn., direct, v. d. Zool. Tuin, 's Gravenhage, 1882.

Dr. J. T. Oudernans, assistent bij de Zoölogie, Amsterdam, 1885.

B. A. Overman Jr., oesterkweeker, Tholen, 1882.

» i> Jhr. Dr. J. L. C. Pompe van Meerdervoort, oesterkweeker, Bergen op
Zoom, 1882.

» » Dr. G. Postraa, leeraar H. B. school, Almelo, 1882.

» » C. J. van Putten, student in de medicijnen, Kort Galgewater 1, Lei-
den, 1883.

» » J. G. van Renterghem, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.

» » Dr. J. van Rees, lector in de Histologie, Amsterdam, 1876.

» » P. A. van Rees, gepens. vice-admiraal, 's Gravenhage, 1883.

» » C. L. Reuvens, Zwolle, 1887.

» » Dr. E. van Ryckevorsel, Westplein 7, Rotterdam, 1888.

» » Dr. J. E. Rombouts, leeraar aan de Bijz. H. B. school voor meisjes,
Amsterdam, 1872.

» » Dr. A. J. van Rossum, Arnhem, 1872.

» » Dr. J. J. Ie Roy, leeraar a. d. H. B. sch. v. meisjes, Deventer, 1872.

» » M. M. Schepman, rentm. van Rhoon, Pendrecht enz , Rhoon, 1872.

» » J. F. Schil], Amsterdamsche Veerkade 25, 's Gravenhage, 1877.
Mejuffrouw L. Schilthuis, conservatrice Zool. Museum, Utrecht, Stationstraat 10,
1888.

De heer J. L. C. Schroeder van der Kolk, Geol. Cand., Leiden, 1888.

J. Semmelink, oud-dirig. offic. v. gez., Zoutmanstr., 's Grav., 1883.
Mr. C. J. Sickesz, huize de Cloese, Lochem, 1872.

C. van der Sluijs, oesterkweeker, Lage Zeedijk 70, Kralingen, 1884.
P. C. T. Snellen, koopman, Rotterdam, 1872.
G. W. C. Swaan, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.

LXVIl

De heer J. M. Swaan, oesterkweeker, Bergen op Zoom, 1882.

» » K. N. Swierstra, conservator, Nat. Art. Mar/., Amsterdam, 1875.

» » A. Langerhuizen van Uven, leeraar a. d. H. B. school, Gouda, 1872.

» » Dr. M. C. Verloren van Themaat, huize Schothorst, Hoogland bij

Amersfoort, 1872.

» » J. H. Vernhout, phil. cand., Cathrijnesingel 48, Utrecht, 1888.

» » R. J. Verschoor van Nisse, Middelburg, 1883.

» » Dr. H. J. Veth, leeraar a. h. Gymn. e. d. H. B. School, Rotterdam, 1872.

» » Dr. G. C. J. Vosmaer, assistent b. d. Zoölogie, Utrecht, 1875.

» » Dr. H. W. Waalewijn, leeraar aan de H. B. school, Alkmaar, 1872.

» » Mr. T. A. Wagtho, Tholen, 1882.

» » Prof. Max Weber, Amsterdam, 1882.

» » Dr. K. F. Wenckebach, assistent b. d. Physiologie, Utrecht, 1886.

» » Mr. J. Wurfbain, Velp, 1884.

» » Dr. J. W. v. Wijhe, prosector der Anatomie, Freiburg i. B., 1881.

» » H. L. Gerth van Wijk, leeraar a. d. H. B. school, Middelburg, 1873.

» » L. P. Zocher, Haarlem, 1882.

Bestuur 1887— 1888.

A. A. W. Hubrecht, Voorzitter. 1888—1894.

A. A. van Bf!mmelen, Vice- Voorzitter. (1884)1888—1890.

P. P. C. Hoek, lste Secretaris-Bibliothecaris. 1886—1892.

H. J. Veth, 2de Secretaris-Bibliothecaris. 1886—1892.

C. J. Bottemanne, Penningmeester. 1888 — 1894.

R. Horst, Conservator. 1884—1890.

Max Weber, Asessor. (1884) 1886—1890.

Commissie van Redactie voor het Tijdschrift.

A. A. W. Hubrecht, als President van het Bestuur.
C. K. Holfrnann, 1885—1891.

(1883) ....—1889.

P. P. C. Hoek, Secretaris. 1887—1893.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Leiden. Gebouw op de Pieterskerkgracht, N°. 9. 29 December 1888.

's Avonds 7-ï- uur.

Aanwezig de HH. van Lidth de Jeude, Dekbuyzen, Jentink, J. F. van
Bemmelen, Büttikofer, Schröder van der Kolk, Horst en Hoek.

De Heer Hoek demonsteert de miskroskooplamp , die voor eenigen
tijd door W. Kochs en Max Wolz in Bonn uitgevonden en in den handel
gebracht is. Het is een eenvoudige petroleumlarnp, welks vlam door een
zwarte kegelvormige kap of juister koker bedekt wordt. In deze kap be-
vindt zich een opening op de hoogte van de vlam , waarin het eene uit-
einde van een gebogen glazen staaf gestoken wordt : lamp en koker
worden vervolgens zoo geplaatst en zoo hoog vastgeschroefd, dat het
andere uiteinde van de staaf juist onder de opening van de objecttafel
van het mikroskoop komt. Het licht wordt in zijn geheele sterkte door
de glazen staaf voortgeleid en wordt als het aan het andere uiteinde is
aangekomen aan de lucht totaal gereflecteerd , daar de hoek , die de
lichtstraal met het eindvlak van de glazen staaf beschrijft, kleiner dan
ongeveer 40° ïs. Het uittredende licht is dus diffuus en koud.

Dezelfde spreker laat teekeningen zien door hem met lithographisch krijt
op »Corn''-papier geteekend en beveelt het gebruik dezer hulpmiddelen
sterk aan voor het vermenigvuldigen op weinig kostbare wijze van niet
al te gedetailleerd uitgevoerde teekeningen.

De Heer Jentink spreekt over den koningsvisch (Lampns guttatus),
waarvan onlangs een zeer groot voorwerp nabij onze kust gevangen
werd. Spr. vertoont een afbeelding geteekend door F. de Veer van een
visch dezer soort, vervaardigd naar het exemplaar, dat in 1836 te Noord-
wijk gestrand is en verwijst naar een aanteekening van Verster van
Wulverhorst Sen. te Noordwijk in een exemplaar van Bennet en Olivier's
Naamlijst der Visschen, die in 18"25 in de Verhandelingen der Holl. Maats,
d. Wetens, werd gepubliceerd.

Dezelfde spreker behandelt de vraag, of het aanbeveling verdient bij
het kiezen van een naam voor een nova species den latijnschen naam der
plaats waar het dier voorkomt te gebruiken. Hij keurt deze handelwijze
af en licht het gevaarvolle daarvan toe door voorbeelden: Parus biar-
micus is de naam van een mees, die in Oost-Europa (Perm), maar ook
in Duitschland en zelfs in ons vaderland en Groot-Brittanje wordt aan-
getroffen; Falco biarmicus is een valk, die in Afrika voorkomt. Semno-
pithecus Roxellana l) doet denken aan Rusland ; in werkelijkheid is het
echter een bewoner van de met sneeuw bedekte toppen der bergen van
Moupin en Thibet!

1) Is Rusland in het Latijn Roxellana? De Roxolani vormden een strijdbaren
volkstam in ./Sarmatia Europaea". Zou daar Roxellana van afkomstig zijn? Of is
Roxellana een andere schrijfwijze voor Rocceilana en wordt er dus mêe bedoeld een aap,
die op de bergen of rotsen leeft? P. P. C. H.

LXIX

De Heer Dekhuyzen wees op een eigenschap, die de terpentijnolie
somtijds bezit, van n.1. het zwarte reductieproduct van osmiurazuur, b.v. in
vetbolletjes, in weinige minuten geheel te doen verdwijnen. Spreker schreef
dit toe aan het ozon , dat zich bij inwerking van het direkte zonlicht op
terpentijn vormt en waarschuwde tegen het gebruik van deze vloeistof
ter verwijdering van de paraffine uit doorsneden van weefsels, die met
osmiumzuur gefixeerd zijn.

Dezelfde spreker deelde eenige waarnemingen over de Brunner'sche klieren
van het konijn mede. Zoowel in toestand van rust als na secretie bestaan
deze klieren uit tweederlei cellen van geheel verschillend uiterlijk, die
echter, zooals uit overgangsvormen blijkt, verschillende stadiën van dezelfde
cellen zijn. Een Brunner'sch kliertje in rust vertoont enkele tubulo-
acini, die weinig gekronkeld verloopen, een duidelijk lumen bezitten en
uit hooge, heldere cilindercellen met basaal gelegen, platte kern bestaan;
de meeste tubulo-acini echter loopen sterker gekronkeld, hebben bijna
geen lumen, en bestaan uit kegelvormige, zeer donker korrelige cellen
met de kern in het midden gelegen. Brunner'sche klieren van konijnen
in volle digestie en met gevuld duodenum bestaan bijna geheel uit de
heldere cellen met platte kernen. Deze celsoort stelt dus het stadium
der »secretleere'' cel voor, de donkere, fijnkorrelige cellen zijn beladen
met de moederstof van het afscheidingsproduct. Spreker vertoonde dub-
belgekleurde preparaten, de heldere cellen waren blauw gefingeerd door
haematoxyline-aluin , de korrelige bruinrood door congorood. De fixatie
was met Flemming's meest geconcentreerde mengsel van osmium-chroom-
azijnzuur geschied. De overgangsvormen tusschen beide stadiën waren
rood gekleurd met een naar het lumen gekeerd blauw gedeelte.

De Heer Hoek vertoont ten slotte twee visschen door hem voor
eenige weken gekocht van een visscher te St. Pieter nabij Maastricht. Beide
visschen waren in de Maas op Nederlandsch gebied gevangen. De een is
een grofschubbige voren, de chevanne der Belgen en Franschen, Squalius
dobula of Sq. cephalus , de andere is een z.g. Maasforel. Ofschoon de
lichaamsvorm van deze laatste eerder aan een zeeforel (Salmo of Trutta
trutta) doet denken,, blijkt uit andere kenmerken, zooals uit de tanden
van het ploegbeen, de x-formige zwarte vlekjes enz,, dat deze visch als
een Salmo fario moet beschouwd worden. Spr. vermoedt, dat deze grootere
forellen de visschen zijn, die door de Belgische Maas- en Ourthe-visschers
als Truites saumonfées aangeduid worden.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Zoölogisch Laboratorium. 23 Febr. '89. 's Avonds 1\ uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht, voorzitter, Loman, J. T. Oudemans, J. F.
van Bemmelen, Brandt, Kerbert, Heinsius en Hoek.

Bij den secretaris is een schrijven ingekomen van het bestuur der
Nederlandsche Entomologische Vereeniging, waarin deze verzoekt het
oordeel der Dierkundige Vereeniging te mogen vernemen over »de in
den laatsten tijd toenemende handelwijze van sommige entomologen, die,
ter wille van eene strikte handhaving van het prioriteits-recht, generieke
namen verwisselen en andere invoeren, ter vervanging van de zoodanige,
welke door een langdurig gebruik in de Entomologie burgerrecht ver-
kregen hebben, eene handelwijze waaruit noodwendig velerlei verwarring
en misverstand moet voortspruiten".

Het bestuur der Entomologische Vereeniging had bij haar schrijven
het rapport gevoegd, dat over deze aangelegenheid was uitgebracht door
eene Commissie bestaande uit de HH. R. Horst, Mr. A. F. A. Leesberg
en C. Ritsema Cz. In dat rapport worden twee »regels" voorgesteld, op
deze aangelegenheid betrekking hebbende en wel:

I. De oudste naam, volgens het binominale systeem aan een geslacht
of soort gegeven, moet steeds gehandhaafd blijven.
II. Wanneer een bestaand geslacht in meerdere geslachten wordt ge-
splitst, moet de oorspronkelijke naam verblijven bij dat gedeelte,
wat door den oorspronkelijken auteur als het meest typische
werd beschouwd.

De Heer Hubrecht deelt mede, dat het bestuur den Heer Horst had
uitgenoodigd deze op de nomenclatuur der georganiseerde wezens be-
trekking hebbende quaestie op de bijeenkomst van heden te willen inlei-
den , doch dat de Heer Horst gemeend had voor deze uitnoodiging te
moeten bedanken. Hij stelt daarom voor, deze quaestie commissoriaal te
maken, de HH. Jentink, A. C. Oudemans en Vosmaer uit te noodigen in die
Commissie zitting te willen nemen en hun te verzoeken op de eerstvol-
gende algemeene vergadering der Vereeniging over deze aangelegenheid
een rapport uit te brengen. Aldus wordt besloten.

De Heer «f. F. van Benituelen deelt mede, dat hij zijne onder-
zoekingen over den oorsprong der tong- en ledemaatspieren bij Reptie-
len heeft voortgezet en getracht heeft die uit te breiden tot de achterste
ledematen. Wegens de kromming der embryonen was het moeilijk goede
doorsneden te verkrijgen, maar hij heeft bij Lacerta-embryonen toch kun-
nen waarnemen dat aan het 27ste of 28ste tot 31ste myotoom (geteld van
het eerste der vier occipitaal-myotomen af) steelvormige uitgroeiingen
voorkwamen , geheel overeenkomende met die aan het 6de tot en met
13de myotoom. Zij bestaan uit celstrengen, die met afgerond uiteinde
gelegen zijn te midden eener dichte celmassa, die den aanleg der ach-
terste ledemaat vormt ; aan de tusschengelegen myotomen ontbreken der-
gelijke celstrengen. Elke celstreng wordt begeleid door een zenuwstreng,
afkomstig van de bijbehoorende spinale ganglienknoop. Alle ruggemergs-
zenuwen staan met elkaar in verband door eene commissuur, loodrecht
op hunne richting, dus evenwijdig aan de lengteas van het lichaam.

De zenuwen van het 6de tot en met 13de myotoom treden in de aan-

LXXI

zwelling, die den aanleg der voorste ledemaat vormt. De voorste drie
dezer acht zenuwen zijn dunner dan de andere en in later stadiën blij-
ken zij niet verder in de ledemaat te zijn doorgedrongen, zoodat de ple-
xus brachialis clan uit 5 zenuwen bestaat, behoorende tot den 5den tot 9den
wervel (de atlas ontstaat op de plaats van 't 5de somiet). Waarschijnlijk
ontstaat dus de musculatuur der voorste extremiteit uit vijf der acht spier-
knoppen, die oorspronkelijk in haar aanleg uitgroeien.

In jongere stadiën komt bij elk der voorste vijf myotomen een ven-
trale zenuwwortel voor, en deze vijf wortels vereenigen zich tot één
zenuw, den hypoglossus, die dus oorspronkelijk niet met drie, maar met
vijf wortels ontspringt. Ja, vóór den eersten zeer dunnen wortel komen
zelfs nog een of twee dunne vezelstrengen voor, die in de rij der ven-
trale wortels liggen, maar zich niet met de overige vereenigen. Misschien
zijn het sporen van ventrale wortels, behoorende bij occipitaalsomieten,
die niet meer tot ontwikkeling komen. Zij verdwijnen weldra, evenals de
eerste hypoglossus wortel. Daarentegen voegt zich spoedig een zenuwtak
van het 6de somiet bij den hypoglossus. Deze verkrijgt daardoor twee
cervicale wortels, naast drie occipitale.

In jonge stadiën, als de 5de kieuwspleet juist aangelegd is, vindt men
boven elk dezer vijf wortels rudimenten van spinale gangliën, die aboraal-
waarts in volume toenemen.

Aan de rugzij bleken zij samen te hangen met het blijvende deel der
crista neuralis, hetwelk de oorsprongswortels van den accessorius levert.
In dit opzicht vertoonen dus de Reptielen andere verhoudingen dan die,
welke Froriep voor zoogdier-embryonen (rund) beschreven heeft, waar
een scherpe scheiding bestaat tusschen de dorsale wortels van de hypo-
glossus-ganglien en de accessoriusvezels, die ventraalwaarts daaronder
ontspringen.

In tegenstelling met de zoogdieren, maar overeenkomstig met de vo-
gels, verdwijnen de spinaaiganglien van den hypoglossus bij Reptielen
zeer spoedig weer, in de volgorde van kop naar staart.

De celstreng, die ontstaat uit de vereeniging der ventrale uitgroeiin-
gen van de voorste vijf myotomen, en die in een boog om de branchi-
aalstreek naar de tongstreek (2de branchiaalboog) verloopt en hier den
aanleg der tongspieren vormt, verliest weldra haren samenhang met die
somieten, maar groeit daarna achterwaarts uit, zoodat zij in verbinding
treedt met den aanleg der ledemaatsspieren (schouderblad-tongbeenspiei*).
Evenzoo groeit zij ventraalwaarts uit, in den voorwand der pericardiaal-
streek, waarschijnlijk tot vorming der tongbeen -borstbeenspieren.

De Heer Hoek deelt mede, dat de Heer Ad. Dollfus te Parijs de
Isopoden gedetermineerd heeft, die zich in de collectie der Vereeniging
bevinden zoowel als diegene, die in de laatste jaren in de talrijke van
uit het Zoölogisch Station ondernomen kleinere onderzoekingstochten in
de wateren nabij onze kusten verzameld werden en bestemd zijn een
plaats in de verzameling der Vereeniging in te nemen. Daarbij werd deze
collectie niet onbelangrijk vermeerderd door hetgeen de Heer D. zelf in ons
vaderland aan Land-Isopoden verzamelde: n.1. Ligidium hypnorum, Ha-
plophthalmus Mengii, verschillende soorten van het geslacht Trichoniscus
en eindelijk Porcellio Rathkei, Brandt. Spreker zelf onderwierp de Am-
phipoden onzer fauna aan een nieuwe bewerking en hoopt spoedig de
lijst der beide bovengenoemde Crustaceen-groepen in het Tijdschrift der
Vereeniging openbaar te maken.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Arasterdam. Zoölogisch Laboratorium. 25 Mei '89. 's Avonds 7| uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), A. A. van Bemmelen, Bütti-
kofer, Horst, J. F. van Bemmelen, Kerbert, Loman, Molengraaff, van Rees,
J. T. Oudemans en Max Weber.

De Heer Hubrecht opent de vergadering met een welkomstgroet aan
den Heer Max Weber, die na afwezigheid van een jaar, in onze Indische
bezittingen doorgebracht, voor het eerst weder een vergadering onzer
Vereenigïng bijwoont; hij wijst op het hooge belang voor den Zoöloog
van onbekende streken te exploreeren en acht het een gelukkig ver-
schijnsel, dat onze Vereeniging reeds verscheidene leden telt, die een be-
zoek aan de tropen gebracht hebben. Hij noodigt den Heer Weber uit
der vergadering een en ander van zijne reis te willen mededeelen.

De Heer 9Iax Weber wijst er op, dat hij nog slechts ternauwernood tijd
heeft gehad, om zijne collecties te ontpakken en te rangschikken en dat
hij dus slechts enkele algemeene resultaten zal kunnen mededeelen. Zijn
reis laat zich gevoegelijk splitsen in twee deelen.

Ten eerste een bezoek aan Sumatra en Java gebracht, op welke zoölo-
gisch in veel opzichten goed bekende eilanden voornamelijk de zoetwater-
fauna onderzocht werd. Vooral werden in de Padang'sche Bovenlanden
de talrijke, hoog gelegen zoetwater-meeren onderzocht. Dit onderzoek
der zoetwater- fauna werd ook op het tweede gedeelte der reis voort-
gezet. Dit tweede gedeelte der reis gold Zuid- en een gedeelte van Centraal-
Celebes, Flores en Saleijer. Aangezien het door spreker bezochte gedeelte
van Celebes en Flores nimmer door een natuuronderzoeker bezocht was,
was het plicht hier als verzamelaar op te treden, waarbij echter alweer
voornamelijk van de zoetwater-fauna werk gemaakt en de entomologie na-
genoeg geheel verwaarloosd werd.

Uit het onderzoek der meeren en rivieren meent spreker te mogen
besluiten, dat deze voor een zeer belangrijk deel van uit zee bevolkt
zijn. Dit blijkt niet alleen uit de aanwezigheid van echte zee-visschen en
het voorkomen van Isopoden, die wij anders gewoon zijn slechts in zee
te vinden (Aega, Ichthyoxenos), maar ook uit het bijna geheel ontbre-
ken of uiterst zeldzaam zijn van vormen uit onze zoete wateren, zooals
Asellidae, Gammaridae, Turbellaria etc. Spreker staat daarna nog bij enkele
dier vormen uit het zoete water meer afzonderlijk stil; vertoont Spon-
gilia uit het meer van Manindjan (Sumatra), die symbiotisch leeft met
draadwieren, exemplaren van de monogenetische Trematode Temnoce-
phala, die op Telphusa-soorten voorkomt enz.

Daarna spreekt de Heer Weber over de fauna van Celebes. Terwijl
Menado goed bekend is, blijkt de zoölogische kennis van Zuid-Celebes
nog zeer onvoldoende te zijn. Hij meent dit thans reeds — voor dat zijne
verzamelingen bewerkt zijn — te kunnen aantoonen, door er op te wij-
zen, dat men zelfs een aantal groote dieren over het hoofd gezien heeft.
Anoa depressicornis, steeds van Noord-Celebes vermeld, komt tot aan de
Piek van Bonthain toe voor, dus aan de Zuid-spits van Celebes, verder
in Bingkoka en Loewoe. Spreker verzamelde verder Hystrix javanica,
die van Celebes niet bekend was en talrijke exemplaren van Macacus

LXXIII

ocreatus, Ogilly, die beiden ontbreken in de lijsten, die S. Muller en
Wallace gegeven hebben van de Zoogdieren van Celebes. Ook gelukte
bet Lophura celebensis, Peters en Varanus togianus, Peters, die slechts
van de Togi-eilanden bekend was, op Celebes machtig te worden. Sus
babirusa en Cynopithecus niger schijnen echter uitsluitend eigen te zijn
aan Noord-Celebes. Overigens komt het den Heer Weber voor, dat Cele-
bes een praevaleerend Indisch karakter heeft.

Ten slotte deelde hij nog het een en ander mede over zijne reis door
Flores en vertoonde een aantal voor de bevolking van dat eiland karak-
teristieke ethnographische voorwerpen.

GEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Hilversum. Trompenberg. Hotel Beau Séjour. 7 Juli '89. 's Morgens 10| uur.

Aanwezig de HH. Hubrecht (Voorzitter), A. A. van Bemmelen, Botte-
manne, van Lidth de Jeude, Koningsbergen, Heinsius, J. F. van Bem-
melen, Weber, Croockewit, Horst, Loman, Vosmaer, van Eees, Kohl-
brugge, J. T. Oudemans, Reuvens en Hoek.

Afwezig met kennisgeving de HH. Everts, Jentink, Kerbert, J. Gr.
de Man en Veth.

De Voorzitter opent de vergadering en verwelkomt de aanwezigen.
Zooals uit den oproepingsbrief blijkt, is op deze bijeenkomst in de eerste
plaats de behandeling der nomenclatuur-quaestle aan de orde , over
welke ia onze Vereeniging het eerst op de buitengewone vergadering
van 23 Februari gesproken is naar aanleiding van eene bij het bestuur inge-
komen ch'culaire, door een Commissie uit de Entomologische Vereeniging
opgesteld. Drie leden onzer Vereeniging — de HH. Jentink, Vosmaer
en Everts — hebben zich bereid verklaard over deze in de zuster- Ver-
eeniging aanhangig gemaakte quaestie een praeadvies uit te brengen.
Genoemde Commissie had er echter prijs op gesteld, dat, alvorens deze
zaak in deze vergadering ter sprake kwam, alle leden onzer Vereeniging
van haar op de hoogte gesteld zouden worden, en dat den leden tevens
verzocht zou worden er hunne gedachten over te laten gaan en hunne
eventueele aanmerkingen aan het adres der Commissie te doen toekomen.
Daarom is de circulaire der Entomologische Vereeniging in den convo-
catiebrief der bijeenkomst, die heden gehouden wordt, afgedrukt. Er
blijkt uit, dat door de Commissie uit de Entomologische Vereeniging
twee regels zijn opgesteld en wel de volgende:

I. De oudste naam, volgens het binominale systeem aan een geslacht

of soort gegeven, moet steeds blijven gehandhaafd.
II. Wanneer een bestaand geslacht in meerdere geslachten wordt ge-
splitst, moet de oorspronkelijke naam verblijven bij dat gedeelte
wat door den oorspronkelijken auteur als het meest typisch werd
beschouwd.
Van twee der leden der Commissie — de HH. Jentink en Everts —
is nu bij het bestuur een schrijven ingekomen , waaruit het volgende blijkt :
1°. dat genoemde HH. Jentink en Everts zich in zake de zoölogische
nomenclatuur aansluiten bij het eenparig gevoelen van de leden
der Nederl. Dierk. Vereeniging, die naar zij meenen door hun
zwygen bewijs gaven van in te stemmen met de beide regels voor-
gesteld door de HH. Horst, Leesberg en Ritsema.
2°. dat zij voorstellen, dat het bestuur onzer Vereeniging aan het
bestuHr der Nederl. Entomologische Vereeniging van dat gevoe-
len der leden onzer Vereeniging kennis geve.
3°. dat zij wenschen , dat het bestuur onzer Vereeniging voorstelle aan
het bestuur der Entomologische Vereeniging om gezamenlijk bij
het bestuur van het in Augustus te Parijs te houden Zoölogisch
Congres een missive in te dienen, waarbij de Nederlandsche Dier-
kundigen te kennen geven zich in het vervolg aan de beide aan-
genomen regels te zullen houden.

LXXV

De Heer Vosmaer licht toe, waarom hij niet in de gelegenheid is
geweest de laatste bijeenkomst der Commissie bij te wonen. Hij verklaart
alsnog zich in hoofdzaak bij bet gevoelen der Commissie uit de Entomo-
logische Vereen'ging aan te sluiten , heeft er echter zeer beslist bezwaar
tegen het jaar 1751 als uitgangspunt der systematische literatuur aan
te nemen. Hij stelt voor 1766 (het jaar, waarin de 12de editie van Lin-
naeus' Systema Naturae verscheen) en niet 1751 te kiezen.

De Heer Horst voert hiertegen aan, dat het onbillijk is de namen
dier schrijvers, die zooals Clerck en Adanson reeds voor 1766 de dubbele
nomenclatuur met voordeel hebben toegepast, te laten vervallen. De
Heer Hoek meent, dat althans dit onderdeel der quaestie niet voor
een voor allen geldende regeling vatbaar is, dat voor verschillende
groepen een verschillend jaar wensckelijk kan zijn; dat hij echter in 't
algemeen voor 1766 gestemd is, of, als men dat jaar niet wil , voor een
jaar veel vroeger dan 1751.

Nadat ook nog de HH. Hubrecht en Weber over dit punt het
woord gevoerd hebben, wordt het voorstel van den Heer Vosmaer, om
als amendement op het voorstel der Commissie 1766 in plaats van 1751
te nemen, met zeven stemmen tegen tien verworpen.

Met meerderheid van stemmen besluit de vergadering vervolgens in
afwachting, van de beslissingen , die op het Zoölogisch Congres te Parijs
zullen genomen worden , zich voorloopig te vereenigen met de conclu-
sies, die ook door de Nederlandsche Entomologische Vereeniging zijn aan-
genomen. Met het oog op de ongetwijfeld gewichtige besprekingen, die
over het onderwerp der zoölogische nomenclatuur te Parijs zullen gehou-
den worden, wordt overeenkomstig het voorstel der HH. Everts en Jen-
tink nog besloten , dat het Bestuur der Nederlandsche Dierkundige Ver-
eeniging zich verstaan zal met het Bestuur der Nederlandsche Entomologische
Vereeniging; dat, indien laatstgenoemde Vereeniging zich bij de onze wil
aansluiten door beide Vereenigingen gezamenlijk, anders door de Neder-
landsche Dierkundige Vereeniging afzonderlijk, een schrijven gericht zal
worden aan het Bestuur van het Zoölogisch Congres te Parijs en er op
die wijze de aandacht op gevestigd zal worden, dat de Nederlandsche
Entomologen en andere Dierkundigen over twee gewichtige punten op
het gebied der zoölogische nomenclatuur geheel overeenstemmend oor-
deelen.

Na de pauze spreekt de Heer J . F. van Bemiuelen over de kleuren
van de vleugels der vlinders en over de wijze waarop zoowel zij als
de aderen dier vleugels zich ontwikkelen. Dergelijke onderzoekingen over
dit onderwerp , als die van welke hij op een der zittingen van het Tweede
Natuur- en Geneeskundig Congres , op 26 en 27 April '89 te Leiden ge-
houden , verslag had gedaan , waren onlangs ook door Schaffer ingesteld ,
doch deze kwam . tot andere resultaten wat de phylogenetische beteeke-
nis der kleurontwikkeling betreft. Over dit punt werd door Spr. een
opstel voor het Tijdschrift der Vereeniging gereed gemaakt, waarom
hier geen verdere uiteenzetting van zijne mededeeling wordt opgenomen.

De Heer «J. T. Oudenians deelt mede , dat hij de Canipodea-soort

uit de Mammouth-grot in Kentucky, van welke de Heer Everts in de
vergadering van 25 November '88 melding maakte, op het voorkomen
van oogen onderzocht. Hij trof ze er niet bij aan , moet er echter op
wijzen, dat zij evenmin voorkomen bij andere soorten van dit geslacht,
zooals b. v. bij de in ons vaderland voorkomende Campodea fragilis.

LXXV[

De Heer Bottemanne bericht, dat hij ook weer in dit voorjaar ge-
tracht heeft ansjovis-eleren op te kweeken; dat het hem ook nu
weer goed gelukt is de eerste en de verdere ontwikkelingsstadien te
verkrijgen , maar dat de larven ook dit jaar weer dood gingen , toen zij
er aan toe waren hun eihulsel te verlaten. Het maakte op Spr. den
indruk , dat de larven in de kunstmatig bevruchte en gekweekte eieren
de kracht misten benoodigd om vrij te komen.

De Heer Hubrecht vraagt om exemplaren van de mol en wijst op
de groote waarde , die een rijk materiaal voor hem heeft voor de voo rt-
zetting van zijn onderzoekingen omtrent de placenta van de Insectivora.

Tijdens de vergadering kwam bij het bestuur een schrijven in van
het lid den Heer F. E. Blaauw, waarbij de op de vergadering aanwe-
zige leden werden uitgenoodigd zijn onder 's Graveland gelegen landgoed
te komen bezoeken en zijn verzameling levende »vreemde" dieren te
bezichtigen. Met ingenomenheid werd van dit aanbod gebruik gemaakt
en met groote belangstelling werden de kostbare voorwerpen, die
de Heer B. allengs bijeenbracht , bewonderd. Voor hen, die niet in
de gelegenheid zijn geweest aan dit bezoek deel te nemen vermelden
wij , dat behalve talrijke en meerendeels kostbare zwemvogels , zooals
Bernicla sandwicensis, magellanica, rubidiceps en jubata, Cygnus Be-
wickii , zeldzame papegaaisoorten en de speelvogel (Chlamydera maculata),
vooral de aldaar geboren Amerikaansche struisvogels of Nandoe's van de
verzameling van den Heer B. door belangrijkheid uitmunten ; dat het
glanspunt van zijn lustoord gelegen is in zijn Gnoe-park , een zeer uit-
gestrekt, ruim een hectare groot, rondom van een ijzeren hek voorzien
park, waarin deze antilopen zich even vrij bijna als in de vlakten van
Zuid-Afrika bewegen kunnen en waarin reeds een zestal jongen het
levenslicht aanschouwden, echter. ook zijne prairiehonden (Üynomis ludo-
vicianus), de klipdassen (Hyrax capensis), de Bennett's kengoeroe's, de
springkonijnen (Mara patagonica), de Burchell-zebra's , de zeldzame Mon-
tigny- kraanvogels (Grus viridirostris), de Nieuwhollandsche struisvogels
enz. zeer bezienswaard waren ; eindelijk , dat de hupsche ontvangst van
den gastheer nog lang in de herinnering van allen, die hem bezochten,
zal blijven voortleven.

BUITENGEWONE WETENSCHAPPELIJKE VERGADERING.

Amsterdam. Zoölogisch Laboratorium. 26 Oct. '89. 's Avonds 1\ uur.

Aanwezig de HEL Hubrecht (Voorzitter), Op de Macks, Kohlbrugge,
Heinsius, Molengraaff, Wenckebach, Horst, J. F. van Bemmelen , Vos-
maer, Loman, Kerbert, van Eees , Lidth de Jeude, J. T. Oudemans,
Weber, van Haren Noman en Hoek.

Als gast de Heer Georg Eüge , Hoogleeraar te Amsterdam.

De Heer Kohlbrugge spreekt over het handskelet der Wer-
veldieren , in 't bijzonder van Hylobates , in verband met de vraag
omtrent primaire penta-, hexa- of hepta-dactylie bij de hoogere Verte-
braten.

Aan de hand van den genoemden aap nam hij tusschen het Eadiale
en het Carpale I het Sesambeentje waar, dat bij een jong dier ook reeds
in kraakbeenigen toestand voorhanden was; verder een steeds van het
Eadiale gescheiden Os centrale; een verbeend Cartilago interarticulare, dat
bij een H. leuciscus met den Eadius articuleerde, een pisiforme , dat den
vorm had van een Metacarpus: eindelijk bij een H, syndactylus een
6den Digitus aan de ulnaire zijde uit twee phalangen bestaande.

Aan den voet vond hij de Tuberositas scaphoidei sterk ontwikkeld en
naar achteren haakvormig omgebogen , bij een jong ex. van H. syndactylus
was zij echter nog geheel kraakbeenig, ofschoon het Os scaphoideum zelf
verbeend was. Verder een Tuberositas aan het Os metacarpi I, die den
medianen rand van het Cuneiforme I gedeeltelijk bedekte en bij een H. syn-
dactylus een zelfstandig beentje vormde. Eindelijk vond Spr. bij een ex.
van laatstgenoemde soort den meest naar binnen gekeerden hoek van den
Calcaneus tot een zelfstandig beentje naast het Talus gelegen ontwikkeld.

De Heer Horst deelt mede, dat onder de Lunibricinen door Prof.
Max Weber uit Hfederl. Indië medegebracht, door hem eene nieuwe
soort is aangetroffen, die hij in geen der bekende geslachten een
plaats kan geven. Deze aardworm , door hem Glyphidrilus Weberi ge-
noemd, behoort tot de groep der Intraclitelliani en bezit de volgende
kenmerken: grootte van onzen gewonen aardworm, borstels in 8 rijen,
clitellum van het 23ste— 3lste (32ste) segment met gekartelde lijst langs
den buikrand, mannelijke genitaal-pori tusschen het 27ste en 28ste seg-
ment, opening van den oviduet op het 14de segment, ten getale van
1, 2 of 3 paar, in sommige exemplaren asymmetrisch.

De Heer Vosnmer behandelt de twee oorspronkelijke kiembladen,
waaruit het lichaam der sponzen wordt opgebouwd , en herinnert aan
het verschil in meening, dat tusschen Groette en Maas bestaat. Terwijl
Goette beweerd heeft, dat bij de larve van Spongilla het ectoderm vol-
komen verdwijnt, heeft Otto Maas onlangs de tegengestelde meening
verdedigd: deze kwam n.1. tot de overtuiging, dat het ectoderm der
Spongilla-larve volkomen in het epithelium van de jonge spons overgaat.
Spreker was nu onlangs in de gelegenheid onderzoekingen in te stellen,
die hem tot een beslisten aanhanger van Maas' zienswijze hebben ge-
maakt: ook hij houdt het er dus voor, dat in den regel het ectoderm
blijft bestaan en beschouwt die gevallen , waarin het verloren is gegaan als
abnormale. Hij licht zijn zienswijze toe met praeparaten aan Myxilla ontleend.

De Heer Loman deelt de resultaten mede van zijn onderzoek van
de oogen van lagere wormen , ingesteld met behulp van Landpla-

LXXVIII

narien, hem door Prof. Weber ter bewerking toevertrouwd. Bij een der
nieuwe vormen vond hij een oog van bijzondere grootte, waarin staafjes
en zenuwelementen duidelijk waren ontwikkeld ; hij spreekt het vermoe-
den uit, dat het ganglion opticum hier niet voor het oog gelegen is,
zooals bij andere vormen, doch dat hier eene gezichtszenuw aan de
binnenzijde der pigtnentbekers door eene kleine opening den oogbol
binnendringt. De nieuwe soort ontving den naam van Rhynchodemus
megalophthalmus.

De Heer Kerfoert wijst er naar aanleiding der mededeeling van den
Heer Loman op, dat het wellicht belangrijk zou zijn de op stelen geplaat-
ste oogen van een soort van het geslacht Stylogopsis wat hun samen-
stelling betreft te onderzoeken. Van dit geslacht trof hij groote melkwitte
exemplaren aan op steenen beneden de eblijn aan het IJ , tusschen
den afsluitdijk bij Schellingwoude en den vuurtoren van Pampus. Hij
stelt een der exemplaren van dit voor onze fauna nieuwe dier ter be-
schikking van den Heer Loman.

De Heer Van Haren Koman spreekt over een geval van anus
valvalis door hem waargenomen bij een 49-jarige vrouw en behandelt
het ontstaan van het perineum bij vrouwelijke Zoogdieren.

De Heer Op de Macks richt tot de vergadering de vraag, of ook
onderwerpen op de natuurlijke historie in 't algemeen , de levenswijze ,
de vangst , het kweeken van dieren enz. op de vergaderingen der Vereeni-
ging ter sprake gebracht mogen worden en zet uiteen, dat in zijn oog
het bespreken van dergelijke onderwerpen op den bloei der Vereeniging
een bijzonder gunstigen invloed zou uitoefenen.

De Heer Hubrecht (Voorzitter) antwoordt hierop, dat in de verga-
deringen der Vereeniging alle onderwerpen op Zoölogisch gebied voor
bespreking in aanmerking kunnen komen.

De Heer Hubrecht ontwikkelt zijne denkbeelden over de indeeling
der Zoogdieren. Hij stelt in de eerste plaats voor de verdeeling in
Deciduata en Adecidua te laten varen, zoowel op anatomische als op
grammaticale gronden. Ook betoogt hij, dat de embryologische nomencla-
tuur er bij winnen zou , zoo men het gebruik van den term chorion be-
perkte tot den bloed voerenden buitensten kiemblaaswand van den mensch
en de Primaten en zoo men voor de andere zoogdieren , waar de vascu-
larisatie van dien kiemblaaswand op andere wijze tot stand komt, ook
andere namen gebruikte. Met een tabel wordt nog toegelicht , hoezeer
zoodanige zuivering der nomenclatuur gewenscht is.

De Heer Hoek deelt mede, dat hij zich in den laatsten tijd met het
determineeren van Nederlandsche Copepoda onledig gehouden heeft.
Het geschiedde voornamelijk met behulp van materiaal door den Heer
Weber verzameld bij gelegenheid van het ansjovis-onderzoek en door
hemzelven in het vorige jaar in het zuidelijk deel der Zuiderzee bijeen-
gebracht. Ofschoon hij nog slechts een deel der verzamelde buit bewerkte ,
heeft hij toch reeds een 15-tal soorten kunnen herkennen , die alle nieuw
zijn voor onze fauna. De meeste zijn Calaniden en Harpacticiden ; een paar
Cyclopiden zijn er bij en een Pontellide: de door haar grootte, bouw
harer oogen en eigenaardig gevormden snavel aanstonds in het oog val-
lende Pontella Wollastoni, waarvan Weber er met het pelagische net
talrijke exemplaren in de Zuiderzee bij Harlingen ving.

TUDS'CHRIFT

DER

NEDERLANDSCHE

DIERKUNDIGE VEREENIGIN6

ONDER EEDACTIE VAN

A. A. VAN BEMMELEN

als Voorzitter der Vereeniging ,

Dr. P. P. C. HOEK, Prof. C. K. HOFFMANN

EX

Dr. W. J. V1GELIUS

Sde SERIE

DEEL II- AFLEVERING 1 en 2

LEIDEN — E. J. BRILL

1888

INHOUD.

Bladz.
M. Straub. Aanteekening over het Ligamentum pectinatum en de

eindiging der Membrana descemeti. Met Plaat 1 1 — 9.

Mr. Herman Albarda, Ornithologie van Nederland, waarnemingen

in 1886. . '. 10—18.

Dr. K. F. Wenckebach , De ontwikkeling en de bouw der Bursa

Fabricii. Met Plaat II— V . 19—138.

Dr. K. F. Wenckebach, Entwicklung und Bau der Bursa Fabricii.

Auszug 139—142.

M. M. Schepman, Een nieuwe Paludina van Borneo 143 — 144.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 30 April 1887 in.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 29 October 1887 iv.

Verslag van de. gewone huishoudelijke vergadering van 4

December 1887 v — xxr.

Lijst van sedert November 1886 aan de bibliotheek toege-
voegde werken xxn — xxix.

Naamlijst van de leden op 4 December 1887 , xxx — xxxiii.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 28 Januari 1888 xxxiv — xxxv.

De Schrijvers ontvangen 40 overdrukken van hun op-
stellen. Wie er meer verlangt, wende zich in tijds tot den Secre-
taris der Redactie- Commissie Dr. P. P. C. HOEK, te Leiden.

Aan hem zende men ook de opstellen, wier opname in dit
Tijdschrift gewenscht wordt.

XXXV

dat het secreet in hoofdzaak vitelline is. — Het secreet van het wijfje
ffind^o blauw en vertoont de bekende kleurveranderingen van akmoes-
namVr "bii re of alkalische reactie, zoodat dezelfde hoeveelheid blauw
VVZ Xwplkens rood en blauw laat maken. De Heer Wijsman kon
klonen ^d d ^ kleur^noch lakmoes noch indigo was. Het blauwe
Treet wordt door tubuleuse klieren (zoog. zweetklieren) afgescheiden
De ^mannelijke en vrouwelijke klier bestaat gedeeltelijk uit tubnleuse

"g^^^JSi van Halmaturus rnfns vertoont in
ziin ' om f4 m err0odachtig gekleurd / baarkleed hier en daar aan
dfveXale ziide kraprood gekleurde plekken. Die kleurstof laat zich ge-
fuakketk vafde ha'ren aLijven; op de huid zelve vormt zij een niet

SirtletLlaoaogrsprong te danken aan tubuleuse klieren ; van e norme
afmJtin« die in den hals der haarfollikels uitmonden. By het wytje
wïar 7et grijze haar nergens kraprood gekleurd is, zijn de tubuleuse
Vmidklieren slechts van gewone afmeting. .

Soreker kent slechts drie gevallen van gekleurd huidsecreet by zoog-
dieren en we een rood huidsecreet bij Hippopotamus amphibius en by het
meren en *ei o f bl seCreet van de maxillaire

Xr^ an™ dweTg-Soop^Bka.grijk is net, dat in alledne gevallen
TuWUme hnidklieren de bron zijn van net geklenrde secreet.

E. J. BRILL, te Leiden, heeft uitgegeven:
Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereeni-

ging. Dl. I— VI. 2de Serie. Dl. I. 8°. 1875—1887.

Supplementdeell. Verslag omtrent onderzoekingen op de

oester en de oestercultuur betrekking hebbende. Leiden 1881}— 84.

Deel I— III , per deel f 4.—

» IV — VI en Supplementdeel I . . » » - 6- —

2e Serie. Deel I » » - 6- —

NB. Voor de Leden der Vereeniging is het Tijdschrift op franco aanvrage bij den
lsten Secretaris-Bibliothecaris der Vereeniging tegen verminderden prijs
verkrijgbaar.

ArchiV (NiederlandiSChes) für Zoölogie, herausgegeben von
Prof. Emil Selenka u. fortgesetzt von Prof. C. K. Hoffmann. 1871 —82,
Band I— V. 8°. f 58.—

Supplementband I. 1881—1882. m. 1 Karte und 23 Taf. ƒ 20.—

(Enthaltend die zoologischen Ergebnisse der in den Jahren 1878 und 79 mit
Schoner «Willem Barents" unternommenen arktischen Fahrten).

Bouwstoffen voor eene fauna van Nederland, onder medewerking
van onderscheidene geleerden en beoefenaars der dierkunde , bijeen -
verz. door J. A. Herklots. 3 dln. 1851—66. 8° ƒ18.70

Graaf (H. W. de), Sur la construction des organes génitaux des
Phalangiens. Texte holl. -francais. Essai couronné de la médaille
d'or par la Faculté des Sciences de 1'Université de Leide. 1881. 4°.
Av. 35 pi. En toile ƒ 30. —

Museum d'histoire naturelle des Pays-Bas. Revue méthodique et
critique des collections déposées dans eet établissement , par H. Schle-
gel 8 vol. 1862—80. 8°. . ƒ33.25

, F. A. Jentink , Table alphabétique. 1881. (164). . ƒ4.—

Notes from the Leyden Museum , ed. by H. Schlegel a. F. A. Jen-
tink. Vol. I— VIII. 1879—86. 8° per vol. ƒ 5.—

Piaget (Dr. E.), Les Pédiculines, Essai monographique. 2 vol. 1880.
vol. I: texte, vol. II: planches. (XXXIX. 714. 56 pi.) gr. in-4°.
En toile ƒ 60.—

Supplément. 1885. (XII, 162 et 17 pi.) gr. in-4°. En

toile ƒ 18.—

Boekdrukkerij van E. J. BRILL te Leiden.

TIJDSCHRIFT

DER

NEDERLANDSCHE

DIERKUNDIGE VEREENIGING

ONDER EEDACTIE VAN

Prof. A. A. W. HÜBRECHT

als Voorzitter der Vereeniging,

Dr. P. P. C. HOEK en Prof. C. K. HOFFMANN

0de SERIE

*
DEEL II — AFLEVERING 3

LEIDEN — E. J. BRILL

1889

[ff. D.

Bladz.

In Memoriam Dr. W. J. Vigelius. 144« — 1440.

Mr. Herman Albarda , Ornithologie van Nederland , waarnemingen

in 1887 145—157.

Mr. H. W. de Graaf, Over muscicapa parva, Bechstein. . . . 158 — 164.
J. G. de Man, Ueber zwei in der feuchten Erde lebende Arten der

Gattung Oncholaimus Duj. Mit Taf VI 162—169.

Dr. P. P. C. Hoek, Crustacea Neerlandica. II. Mit Taf. VII— X. . 170—234.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van

31 Maart 1888 xxxvi — xxxix.

Verslag van de gewone wetenschappelijke vergadering van 7

Juli 1888 xl— xli.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van

27 October 1888 xlii — xliii.

Verslag van de gewone huishoudelijke vergadering van 25 No-
vember 1888 xliv — lv.

Lijst van sedert December 1887 aan de bibliotheek toegevoegde

werken lvi — lxiii.

Naamlijst van de leden op 4 December 1888 lxiv — lxvii.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van

29 December 1888 lxviii — lxix.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van

23 Februari 1889 lxx— lxxi.

De Schrijvers ontvangen 40 overdrukken van hun op-
stellen. Wie er meer verlangt, wende zich intijds tot den Secre-
taris der Redactie-Commissie, Dr. P. P. C. HOEK, te Leiden.

Aan hem zende men ook de opstellen, wier opname in het
Tijdschrift gewen scht wordt.

LXXI

zwelling, die den aanleg der voorste ledemaat vormt. De voorste drie
dezer acht zenuwen zijn dunner dan de andere en in later stadiën blij-
ken zij niet verder in de ledemaat te zijn doorgedrongen, zoodat de ple-
xus brachialis clan uit 5 zenuwen bestaat, behoorende tot den 5den tot 9den
wervel (de atlas ontstaat op de plaats van 't 5de somiet). Waarschijnlijk
ontstaat dus de musculatuur der voorste extremiteit uit vijf der acht spier-
knoppen, die oorspronkelijk in haar aanleg uitgroeien.

In jongere stadiën komt bij elk der voorste vijf myntonien een ven-
trale zenuwwortel voor, en deze vijf wortels vereenigen zich tot één
zenuw, den hypoglossus, die dus oorspronkelijk niet met drie, maar met
vijf wortels ontspringt. Ja, vóór den- eersten zeer dunnen wortel komen
zelfs nog een of twee dunne vezelstrengen voor, die in de rij der ven-
trale wortels liggen, maar zich niet met de overige vereenigen. Misschien
zijn het sporen van ventrale wortels, behoorende bij occipitaalsomieten,
die niet meer tot ontwikkeling komen. Zij verdwijnen weldra, evenals de
eerste hypoglossuswortel. Daarentegen voegt zich spoedig een zenuwtak
van het 6de somiet bij den hypoglossus. Deze verkrijgt daardoor twee
cervicale wortels, naast drie occipitale.

In jonge stadiën, als de 5de kieuwspleet juist aangelegd is, vindt men
boven elk dezer vijf wortels rudimenten van spinale gangliën, die aboraal-
waarts in volume toenemen.

Aan de rugzij bleken zij samen te hangen met het blijvende deel der
crista neuralis, hetwelk de oorsprongswortels van den accessorius levert.
In dit opzicht vertoonen dus de Eeptielen andere verhoudingen dan die,
welke Froriep voor zoogdier-embryonen (rund) beschreven heeft, waal-
een scherpe scheiding bestaat tusschen de dorsale wortels van de hypo-
glossus-ganglien en de accessoriusvezels, die ventraalwaarts daaronder
ontspringen.

In tegenstelling met de zoogdieren, maar overeenkomstig met de vo-
gels, verdwijnen de spinaaiganglien van den hypoglossus bij Eeptielen
zeer spoedig weer, in de volgorde van kop naar staart.

De celstreng, die ontstaat uit de vereeniging der ventrale uitgroeiin-
gen van de voorste vijf myotomen, en die in een boog cm de branchi-
aalstreek naar de tqngstreek (2de branchiaalboog) verloopt en hier den
aanleg der tongspieren vormt, verliest weldra haren samenhang met die
somieten, maar groeit daarna achterwaarts uit, zoodat zij in verbinding
treedt met den aanleg der ledemaatsspieren (schouderblad-tongbeenspier).
Evenzoo groeit zij ventraalwaarts uit, in den voorwand der pericardiaal-
streek, waarschijnlijk tot vorming der tongbeen-borstbeenspieren.

De Heer Hoek deelt mede, dat de Heer Ad. Dollfus te Parijs de
Isopoden gedetermineerd heeft, die zich in de collectie der Vereeniging
bevinden zoowel als diegene, die in de laatste jaren in de talrijke van
uit het Zoölogisch Station ondernomen kleinere onderzoekingstochten in
de wateren nabij onze kusten verzameld werden en bestemd zijn een
plaats in de verzameling der Vereeniging in te nemen. Daarbij werd deze
collectie niet onbelangrijk vermeerderd door hetgeen de Heer D. zelf in ons
vaderland aan Land-Isopoden verzamelde: n.1. Ligidium hypnorum, Ha-
plophthalmus Mengii, verschillende soorten van het geslacht Trichoniscus
en eindelijk Porcellio Eathkei, Brandt. Spreker zelf onderwierp de Am-
phipoden onzer fauna aan een nieuwe bewerking en hoopt spoedig de
lijst der beide bovengenoemde Crustaceen-groepen in het Tijdschrift der
Vereeniging openbaar te maken.

E. J. BRILL, te Leiden, heeft uitgegeven:

Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereeni-
ging Dl. I— VI. 2de Serie. Dl. I. 8°. 1875—1887.

Supplementdeell. Verslag omtrent onderzoekingen op de

oester en de oestercultuur betrekking hebbende. Leiden 188.'} — 8-4

Deen— III , per deel f 4—

IV — VI en Supplementdeel I » » - 6. —

2e Serie. Deel I » » - 6- —

N* B. Voor de Leden der Vereeniging is het Tijdschrift op franco-aanvrage bij den
lsten Secretaris-Bibliothecaris der Vereeniging tegen verminderden prijs
verkrijgbaar.

Archiv (Niederlandisches) für Zoölogie, herausgegeben von
Prof. Emil Selenka u. fortgesetzt von Prof. C. K. Hoffmann. 1871 —82.
Band I— V. 8° ƒ 58.—

Supplementband I. 1881— 1882. m.1 Karte und 23 Taf. ƒ20.—

(Enthaltend die zoologischen Ergebnisse der in den Jahren 1878 und 79 mit
Schoner «Willem Barents" unternommenen arktischen Fahrten).

Bouwstoffen voor eene fauna van Nederland, onder medewerking
van ondei*scheidene geleerden en beoefenaars der dierkunde , bijeen-
verz. door J. A. Herklots. 3 dln. 1851—66. 8° ƒ18.70

Graaf (H. "W. de), Sur la construction des organes génitaux des
Phalangiens. Texte holl.-franeais. Essai couronné de la médaille
d'or par la Faculté des Sciences de 1'Université de Leide. 1882. 4°.
Av. 35 pi. En toile ƒ 30.—

Museum d'histoire naturelle des Pays-Bas. Kevue méthodique et
critique des collections déposées dans eet établissement, par H. Schle-
gel. vol. I— X, XII. 8° ƒ51.25

Notes from the Leyden Museum , ed. by H. Schlegel a. F. A. Jen-
tink. Vol. I— VIII. 1879—86. 8° per vol. ƒ 5.—

Piaget (Dr. E.), Les Pédiculines. Essai monographique. 2 vol. 1880.
vol. I: texte, vol. II: planches. (XXXIX. 714. 56 pi.) gr. in-4°.
En toile ƒ60. —

— Supplément. 1885. (XII, 162 et 17 pi.) gr. in-4°. En

toile ƒ 18.—

Boekdrukkerij van E. J. BRILL te Leiden.

TIJDSCHRIFT

DER

NEDERLANDSCHE

DIERKUNDIGE VEREENIGING

OXD£R KEDACTIE VAN

Prof. A. A. W. HÜBRECHT

als Voorzitter der Vereeniging,

l)r. P. P. C. HOEK en Prof. C. K. HOFFMANN

Sde SERIE

DEEL II — AFLEVERING 4

LEIDEN — E. J. BRILL

1889

INHOUD.

Bladz.
Dr. J. F. van Bemmelen, Ueber die Entwicklung der Farben und

Adern auf den Schmetterlingsflügeln 235 — 247.

Dr. R. Horst, Ist der Byssus eine Cuticularbildung ? Mit Taf. XI . 248—259.
Dr. P. P. C. Hoek, Naschrift op Crustacea Neerlandica II. Met

Plaat XII. . . ,_ 260—262.

Dr. J. C. C. Loman, Ueber Hydroïd-Polypen mit zusammengesetz-

tera Coenosarcrohr nach Untersuchungen an Amalthaea var-

döensis n. sp. Mit Taf. XIII 263—284.

L. Schilthuis, On a small collection of Amphibia from the Congo

with description of a new species 285-r— 286.

Dr. G. C. J. Vosmaer, Note on the metamorphosis of the Sponge-

larva. With Plate XIV 287-289.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 23 Februari 1889 lxx — Lxxr.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering

van 25 Mei 1889 .............. lxxii — lxxiii.

Verslag van de gewone wetenschappelijke vergadering van 7

Juli 1889 lxxiv — lxxvi.

Verslag van de buitengewone wetenschappelijke vergadering van

26 Oct. 1889 lxxvii— Lxxviir.

De Schrijvers ontvangen. 40 overdrukken van hun op-
stellen. Wie er meer verlangt, wende zich intijds tot den Secre-
taris der Redactie-Commissie, Dr. P. P. C. HOEK, te Leiden.

Aan hem zende men ook de ^opstellen, wier opname in het
Tijdschrift gewen scht wordt.

E. J. BRILL, te Leiden, heeft uitgegeven:
Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereerd-

ging Dl. I— VI. 2de Serie. DL I— II. 8°. 1875—1889.

S u p p 1 e m e n t d e e 1 1. Verslag omtrent onderzoekingen op de

oester en de oestercultuur betrekking hebbende. Leiden. 1883—84.

S uppie ment deel II. Kapport over ankerkuil- en staal-

booinen-visseherij. Leiden. 1888.

Deel I— III , per deel f 4 —

IV — VI, Suppiementdeel I en II. . . » » - 6. —

'2e Serie. Deel I en II » » - 6- —

N.B. Voor de Leden der Vereeniging is het Tijdschrift op franco- aanvrage bij den
lsten Secretaris-Bibliothecaris der Vereeniging tegen verminderden prijs
verkrijgbaar.

Arclliv (Niederlandisches) für Zoölogie, berausgegeben von
Prof. Emil Selexka u. fortgesetzt von Prof. C. K. Hoffmann. 1871 — 82,
Band I— V. 8°. ƒ 58.—

; -Supplementband I. 1881—1882. m. 1 Karte und 23 Taf. ƒ 20.—

(Enthaitend die zoologischen Ergebnisse der in den Jahren 1878 und 79 mit
Schoner «"Willem Barents" unternommenen arktischen Fahrten).

Bouwstoffen voor eene fauna van Nederland, onder medewerking
van onderscheidene geleerden en beoefenaars der dierkunde, bijeen -
verz. door J. A. Herklots. 3 dln. 1851—66. 8° ƒ18.70

Graaf (H. W. de), Sur la construction des organes génitaux des
Phalangiens. Texte holl.-francais. Essai- couronné de la médaille
d'or par la Faculté des Sciences de 1'Université de Leide. 1882. 4°.
Av. 35 pi. En toile ƒ 30.—

Museum d'histoire naturelle des Pays-Bas. Revue méthodique et
critique des collections déposées dans eet établissement, par H. Schl^-
gel. vol. I-X, XII. 8°. . . ƒ51.25

Notes frorn the Leyden Museum , ed. by H. Schlegel a. F. A. Jen-
tink. Vol. I— VIII. 1879—86. 8° per vol. ƒ 5.—

Piaget (Dr E), Les Pédiculines. Essai monographique. 2 vol. 1880.

vol. I: texte, vol. II: planches. (XXXIX. 714 56 pi.) gr. in-4°.

En toile f 60-—

Supplément. 1885. (XII, 162 et 17 pi.) gr. in-4°. En

toile f 18-~

Boekdrukkerij van E. J. BRILL te Leiden.

i

<ui<«iuH»iniiiiiiiiiiiiiiiHii|||||||||||||||||||m

5 WHSE 04946